‫‪1‬‬

‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫فصل دوم‪ :‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫ماهوارهای به جرم ‪ ، 224kg‬با تندی ثابت ‪ 2 / 84 km / s‬دور زمین میچرخد‪ .‬انرژی جنبشی ماهواره را بر حسب ژول و مگاژول‬

‫حساب کنید‪.‬‬
‫‪km‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪m  224kg , v  2 / 84‬‬ ‫‪ 2 / 84  103‬‬ ‫?‪,K ‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪K  mv 2   224  (2 / 84  103 )2   224  (2 / 84)2  106  903  106  9 / 03  102 MJ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫جرم خودرویی به همراه رانندهاش ‪ 8 / 40 102 kg‬است (شکل زیر)‪ .‬تندی خودرو در دو نقطه از مسیرش روی شکل زیر داده شده‬

‫‪ ) K‬را بین این دو نقطه حساب کنید‪.‬‬ ‫‪K2‬‬ ‫است‪ .‬تغییرات انرژی جنبشی خودرو ( ‪K1‬‬

‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪v1  18‬‬ ‫‪, v2  25 , m  840kg‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪K  K 2  K 1  mv22  mv12  m (v22  v12 )   840  (252  182 )  1 / 26  105J‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫انرژی جنبشی هر یک از اجسام زیر را با هم مقایسه کنید و مقدار آن را به ترتیب از کمترین تا بیشترین بنویسید‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4mv 2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪‬‬

‫‪K1  mv 2 , K 2  m (2v )2 ‬‬ ‫‪ 2mv 2 , K 3  mv 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  K1  K 3  K4  K 2  K5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2mv 2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪8mv 2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪K4 ‬‬ ‫‪(2m )v 2 ‬‬ ‫‪ mv 2 , K 5  (2m )(2v )2 ‬‬ ‫‪ 4mv 2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫ورزشکاری وزنهای به جرم ‪ 68 / 0 kg‬را به طور یکنواخت‪ 45 / 0cm ،‬باالی سر خود میبرد (شکل روبهرو)‪ .‬کاری که این ورزشکار‬

‫‪ g‬بگیرید‪.‬‬ ‫روی وزنه انجام داده است را محاسبه کنید‪ .‬اندازه شتاب گرانش زمین را ‪9 / 81 N / kg‬‬
‫‪2‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫‪N‬‬
‫‪m  68kg , d  45cm  0 / 45m , g  9 / 8‬‬
‫‪kg‬‬
‫نیرویی که ورزشکار به وزنه وارد میکند‪ ،‬برابر با وزن این وزنه است‪ ،‬بنابراین‪:‬‬

‫‪F  mg  68  9 / 8  666N‬‬
‫نیرو در جهت جابهجایی است‪ ،‬بنابراین کار ورزشکار روی وزنه برابر است با‪:‬‬

‫‪W  Fd  666  0 / 45  299 / 7J‬‬

‫‪F‬‬ ‫شکل روبهرو شخصی را در حال ُ‬

‫هل دادن یک گاری حمل بار روی سطحی هموار و بدون اصطکاک با نیرویی به بزرگی ‪66 / 0N‬‬
‫نشان میدهد‪ .‬اگر گاری ‪ 18 / 4m‬در جهت نیرو جابهجا شود‪ ،‬کاری را که شخص روی گاری انجام میدهد‪ ،‬چقدر است؟‬
‫چون نیرو در جهت جابهجایی است کار انجام شده برابر است با‪:‬‬
‫‪F  66N , d  18 / 4m‬‬
‫‪W  Fd  66  18 / 4  1214 / 4J W  1 / 21  103J‬‬

‫تمرین ‪ 3-2‬را دوباره ببینید‪ .‬کار انجام شده توسط ورزشکار را روی وزنه برای حالتی حساب کنید که ورزشکار با وارد کردن همان‬

‫نیروی ‪ ، F‬وزنه را به آرامی پایین میآورد (شکل روبهرو)‪ .‬توضیح دهید که در این دو حالت‪ ،‬چه تفاوتی بین مقادیر به دست آمده‬
‫برای کار انجام شده توسط ورزشکار وجود دارد؟‬
‫در این حالت جابجایی به پایین و نیروی ورزشکار رو به باال است و زاویه بین نیرو و‬

‫جابجایی برابر ‪   180‬است‪ .‬پس کار انجام شده توسط ورزشکار برابر است با‪:‬‬

‫‪W  Fd cos  666  0 / 45  cos180  299 / 7J‬‬

‫توجه کنید که وقتی ورزشکار وزنه را باال می برد‪ ،‬کار انجام شده توسط ورزشکار ‪299 / 7J‬‬
‫است‪ ،‬یعنی به وزنه انرژی داده شده ولی زمانی که ورزشکار وزنه را پایین می آورد‪ ،‬کار انجام‬
‫شده توسط ورزشکار ‪ 299 / 7J‬است‪ ،‬یعنی از وزنه انرژی گرفته شده است‪.‬‬

‫شخصی جسمی را یک بار با طنابی بلند (شکل الف) و بار دیگر با طنابی کوتاهتر (شکل ب) روی سطحی هموار میکشد‪ .‬اگر جابجایی‬
‫و کاری که این شخص در هر دو بار روی جعبه انجام میدهد‪ ،‬یکسان باشد‪ ،‬توضیح دهید در کدام حالت‪ ،‬شخص نیروی بزرگتری‬
‫وارد کرده است‪ .‬اصطکاک را در هر دو حالت ناچیز فرض کنید‪.‬‬
‫رابطۀ کار برابر ‪ W  Fdcos‬است و کار و جابجایی در هر دو مورد برابر است‬

‫و در حالت (ب) طول طناب کوتاه تر (زاویۀ ‪ ‬بزرگتر) و در حالت (الف) طول‬
‫طناب بلندتر (زاویۀ ‪ ‬کوچکتر) است‪ .‬هر چه ‪ ‬بزرگ تر باشد‪ cos ،‬کوچک‬

‫تر است و در نتیجه نیروی بیشتری نیاز است‪ .‬بنابراین در حالت (ب) نیروی بیشتری نیاز است‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫کشاورزی توسط تراکتور‪ ،‬سورتمهای پر از هیزم را در راستای یک زمین هموار به اندازهی ‪ 235m‬جابهجا میکند (شکل زیر)‪ .‬وزن‬

‫باالی افق به‬ ‫‪45‬‬ ‫‪ F1‬را در زاویهی‬ ‫‪ mg‬است‪ .‬تراکتور نیروی ثابت ‪5 / 00 103 N‬‬ ‫کل سورتمه و بار آن ‪1 / 47 104 N‬‬

‫‪ fk‬است که بر خالف جهت حرکت به سورتمه وارد میشود‪ .‬کار‬ ‫سورتمه وارد میکند‪ .‬نیروی اصطکاک جنبشی ‪3 / 50 103 N‬‬
‫کل انجام شده روی سورتمه را به دو روش محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪(cos45 ‬‬ ‫)‪, cos180  1‬‬
‫‪2‬‬
‫روش اول‪ :‬کار هر یک از نیروها را در این جابهجایی به دست آورده و حاصل جمع آنها را‬
‫محاسبه می کنیم‪:‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪W1  (F1 cos45 )d  5  103 ‬‬ ‫‪ 235  830725J ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ Wt  W1 W2  830725  822500  8225J‬‬
‫‪W2  ( fk cos180 )d  3 / 5  10  (1)  235  822500J ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬
‫روش دوم‪ :‬اندازه نیروی خالص در جهت جابجایی را محاسبه کرده و کار آن را به دست می آوریم‪:‬‬

‫‪fk‬‬ ‫‪F1 cos‬‬ ‫‪Ft  F1 cos  fk  5  103  cos45  3 / 5  103  3535  3500  35N‬‬
‫‪Wt  Fd‬‬‫‪t‬‬
‫‪ 35  235  8225J Wt  8225J‬‬
‫‪d  235m‬‬

‫دو قایق بادبانی مخصوص حرکت روی سطوح یخزده‪ ،‬دارای جرمهای ‪ m‬و ‪ 2m‬روی دریاچهی افقی و بدون اصطکاکی قرار دارند‬

‫و نیروی ثابت و یکسان ‪ F‬با وزیدن باد به هر دو وارد میشود (شکل روبهرو)‪ .‬هر دو قایق از حال سکون شروع به حرکت میکنند‬
‫و از خط پایان به فاصلهی ‪ d‬میگذرند‪ .‬انرژی جنبشی و تندی قایقها را درست پس از عبور از خط پایان‪ ،‬با هم مقایسه کنید‪.‬‬
‫چون نیرو ‪ F‬و جابهجایی ‪ d‬در هر دو قایق یکسان است‪ ،‬کار کل انجام شده در هر‬
‫دو قایق برابر است‪:‬‬

‫‪ W1  W2‬کار کل قایق آبی (‪ =)2‬کار کل قایق قرمز (‪)1‬‬

‫هر دو قایق از حالت سکون شروع به حرکت کرده اند‪ ،‬پس‪ ،‬انرژی جنبشی اولیه هر‬
‫دو قایق صفر است‪:‬‬

‫‪K1s  K 2s  0‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪‬‬
‫‪W1  K 1e  K 1s  K 1e  mv12e‬‬ ‫‪ W1 W2 1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ mv12e  (2m )v22e  v1e  2v2e‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪W2  K 2e  K 2s  K 2e  (2m )v 22e ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪‬‬
‫بنابراین سرعت قایق (‪ 2 ،)1‬برابر سرعت قایق (‪ )2‬است‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫جرم یک خودروی الکتریکی به همراه رانندهاش ‪8 / 4 102 kg‬‬

‫است‪ .‬وقتی این خودرو از موقعیت ‪ A‬به موقعیت ‪ B‬میرود‪ ،‬کار‬

‫ُکل انجام شده روی خودرو ‪ 7 / 35 104J‬است‪ .‬اگر تندی‬

‫خودرو در موقعیت ‪ A‬برابر ‪ 54 / 0 km / h‬باشد‪ ،‬تندی آن در‬

‫موقعیت ‪ B‬چند متر بر ثانیه است؟‬

‫‪10‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪m  840kg , Wt  7 / 35  104 J  73500J , VA  54km / h ‬‬ ‫‪ 15‬‬ ‫? ‪, VB ‬‬
‫‪36‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Wt  K B  K A  Wt  mvB2  mvA2  73500   840  vB2   840  152‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪168000‬‬
‫‪ 73500  420vB2  94500  73500  94500  420vB2  168000  420vB2  vB2 ‬‬
‫‪420‬‬
‫‪m‬‬
‫‪ vB2  400  vB  400  20  vB  20‬‬
‫‪s‬‬

‫شکل روبهرو شخصی را نشان میدهد که با وارد کردن نیروی ثابت ‪ ، 52 / 7N‬جعبهای به جرم‬
‫‪ 4 / 10kg‬را از حال سکون در امتداد قائم جابجا میکند‪.‬‬
‫الف) کار انجام شده توسط شخص و کار انجام شده توسط نیروی وزن را روی جعبه در ارتفاع‬
‫‪ 1 / 40m‬به طور جداگانه حساب کنید‪.‬‬
‫‪m  4 / 1 kg , F  52 / 7N , d  1 / 4m‬‬

‫نیروی دست در جهت جابجایی است‪ ،‬پس کار انجام شده توسط دست (شخص) برابر است با‪:‬‬

‫‪W1  F d  52 / 7  1 / 4  73 / 78J W1  73 / 8J‬‬

‫نیروی وزن جعبه در خالف جهت جابهجایی است ( ‪ ،)   180‬کار انجام شده توسط نیروی وزن برابر است با‪:‬‬

‫‪W2  mgd cos180  4 / 1  10  1 / 4  (1)  57 / 4J W2  57 / 4J‬‬

‫ب) کار کل انجام شده روی جعبه تا ارتفاع ‪ 1 / 40m‬چقدر است؟‬

‫‪Wt  W1 W2  73 / 8  57 / 4  16 / 4J Wt  16 / 4J‬‬

‫پ) با استفاده از قضیهی کار‪ -‬انرژی جنبشی‪ ،‬تندی نهایی جعبه را در ارتفاع ‪ 1 / 40m‬حساب کنید‪.‬‬
‫چون سرعت اولیه جعبه صفر است‪ ،‬انرژی جنبشی اولیه آن نیز صفر خواهد بود‪ ،‬بنابراین داریم‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Wt  K 2  K 1 Wt  K 2 Wt  mv22  16 / 4   4 / 1  v22  16 / 4  2 / 05v22‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪16 / 4‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪2‬‬
‫‪v2 ‬‬ ‫‪ v2  8  2 2‬‬
‫‪2 / 05‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪5‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫برای آنکه تندی خودرویی از حال سکون به ‪ v‬برسد‪ ،‬باید کار کل ‪W1t‬روی آن انجام شود‪ .‬همچنین برای آنکه تندی خودرو از ‪ v‬به‬

‫‪ 2v‬برسد‪ ،‬باید کار کل ‪W2t‬روی آن انجام شود (شکل زیر)‪ .‬نسبت ‪ W1t /W2t‬چقدر است؟‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Kv  K 0‬‬ ‫‪mv 2  0‬‬ ‫‪mv 2‬‬
‫‪W1t‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪v2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  1t ‬‬
‫‪W2t K 2v  Kv‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3v‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3 W2t 3‬‬
‫‪m (2v )2  mv 2‬‬ ‫) ‪m (4v 2  v 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫برای جسمی به جرم ‪ m‬که رو به باال حرکت میکند و از سطح زمین دور میشود نشان دهید کار نیروی وزن‪،‬‬
‫‪m‬‬
‫همچنان از رابطهی ‪ 6-2‬به دست میآید‪ .‬فرض کنید که جسم به اندازهی کافی نزدیک به سطح زمین بماند به‬

‫‪d‬‬ ‫گونهای که وزن آن ثابت باشد‪.‬‬

‫‪h2‬‬ ‫) ‪W  mgd cos180  mgd  mg (h2  h1 )  (mgh2  mgh1‬‬

‫‪ (U 2 U 1 ) W  U‬‬
‫‪m‬‬
‫‪h1‬‬
‫‪mg‬‬

‫انرژی جنبشی و انرژی پتانسیل گرانشی (نسبت به زمین) یک هواپیمای مسافربری به جرم ‪ 7 / 50 104 kg‬که با تندی‬

‫‪ 864km / h‬در ارتفاع ‪ 9 / 60 103 m‬حرکت میکند چقدر است؟ مقدار این انرژیها را با هم مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪km 10‬‬ ‫‪m‬‬

‫‪m  7 / 5  104 kg , v  864‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 240‬‬ ‫? ‪, h  9 / 6  103 m , K  ? , U ‬‬
‫‪h 36‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪K  mv 2   7 / 5  104  (240)2  216000  104  21 / 6  108 J  K  21 / 6  108 J‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪U  mgh  7 / 5  104  10  9 / 6  103  72  108 J  U  72 / 0  108 J‬‬
‫‪U  K  72  108  21 / 6  108  50 / 4  108  U  K  50 / 4  108 J‬‬
‫در این ارتفاع انرژی پتانسیل گرانشی هواپیما ‪ 50 / 4  10 J‬بیشتر از انرژی جنبشی آن است‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫‪6‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫جرم موتورسواری با موتورش ‪ 147kg‬است‪ .‬این موتور سوار‪ ،‬پرشی مطابق شکل روبهرو انجام‬
‫میدهد‪.‬‬

‫الف) انرژی پتانسیل گرانشی موتور سوار را روی هر یک از تپهها حساب کنید ( ‪.) 9 / 81m / s 2‬‬

‫‪U 1  mgh1  147  9 / 81  87  125460 / 09J  U 1  125  103J‬‬

‫‪U 2  mgh2  147  9 / 81  43  62009 / 01J U 2  62  103J‬‬

‫ب) کار نیروی وزن موتورسوار را در این جابجایی به دست آورید‪.‬‬

‫‪ W  U  (U 2 U 1 )  (62  103  125  103 )  63  103J  W  63  103J‬وزن‬

‫ً‬
‫نسبتا بلند اختیار کنید‪ .‬فنر را مطابق شکل روبهرو‪ ،‬از یک طرف آن در امتداد قائم‬ ‫یک فنر فلزی یا پالستیکی نرم و‬
‫آویزان کنید‪ .‬ابتدا پیشبینی کنید که با رها کردن فنر چه اتفاقی میافتد؟ فنر را رها کنید و با دقت تمامی‬
‫تبدیلهای انرژی آن را بررسی کنید و نتیجه را به کالس ارائه دهید‪ .‬اگر دوربین با امکان ضبط و پخش آهستهی‬
‫فیلم در اختیار دارید‪ ،‬فیلمی از این فعالیت تهیه کنید و آن را به طور آهسته مشاهده کنید‪.‬‬
‫(‪ )1‬قبل از رها کردن‪ ،‬فنر انرژی پتانسیل کشسانی و گرانشی دارد‪.‬‬
‫(‪ ) 2‬با رها کردن و باز شدن فنر‪ ،‬انرژی پتانسیل کشسانی و گرانشی آن کاهش و انرژی جنبشی آن افزایش مییابد تا به حالت‬
‫تعادل برسد‪ .‬در حالت تعادل بیشترین انرژی جنبشی را دارد‪.‬‬
‫(‪ )3‬با گذشتن فنر از حالت تعادل از انرژی جنبشی و پتانسیل گرانشی آن کاسته و به انرژی پتانسیل کشسانی آن افزوده میشود‬
‫تا در نهایت فنر متوقف شده و باز میگردد‪.‬‬
‫(‪ )4‬در ادامه همین روند تکرار میشود‪.‬‬

‫شکل روبهرو‪ ،‬چهار وضعیت متفاوت را برای حرکت جسمی نشان میدهد‪ .‬در وضعیت الف‪ ،‬جسم از حال سکون سقوط میکند و‬
‫در سه وضعیت دیگر جسم از حال سکون روی مسیری بدون اصطکاک و رو به پایین حرکت میکند‪ .‬تندی جسم را در نقطهی ‪B‬‬
‫برای هر چهار وضعیت با هم مقایسه کنید‪.‬‬

‫چون مسیرها بدون اصطکاک هستند بنابراین بنا به قانون پایستگی انرژی‬
‫مکانیکی کل انرژی مکانیکی هر حالت در نقطه ‪ A‬و ‪ B‬با هم برابر هستند‪ .‬چون ارتفاع اولیه در هر چهار حالت برابر است‪ ،‬پس‬

‫انرژی اولیه در هر چهار حالت برابر ‪ mghA‬است‪ .‬نقاط ‪ B‬در هر چهار حالت نیز هم ارتفاع هستند‪ ،‬پس انرژی پتانسیل گرانشی‬
‫در این نقطه نیز برای هر چهار حالت برابر است‪ .‬بنابراین در هر چهار حالت انرژی جنبشی در نقطۀ ‪ B‬با هم برابر است و تندی آنها‬
‫نیز با هم برابر خواهد بود‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫در مثال ‪ 12-2‬مبدأ انرژی پتانسیل گرانشی را در ارتفاع ‪ h1‬بگیرید و بر این اساس تندی توپ را هنگام رسیدن به دهانهی سبد‬
‫حساب کنید‪.‬‬

‫‪m‬‬
‫‪h1  0 , v1  7 / 2‬‬ ‫? ‪, h2  3  1 / 9  1 / 1m , v 2 ‬‬
‫‪s‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪E1  E 2  K 1 U 1  K 2 U 2  mv12  mgh1  mv 22  mgh2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫‪ v1  gh1  v 2  gh2   (7 / 2)  0  v 2  9 / 81  1 / 1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1 2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 25 / 92  v 2  10 / 79  25 / 92  10 / 79  v 22  15 / 13  v 22  v 22  30 / 26‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪m‬‬
‫‪ v2  30 / 26  5 / 5‬‬
‫‪s‬‬
‫ا گر نقطۀ دیگری را به عنوان مبدأ انرژی پتانسیل گرانشی در نظر بگیرید‪ ،‬تفاوتی در پاسخ ایجاد نمی شود‪.‬‬

‫‪ v1‬به طرف صخرهای‬ ‫توپی مطابق شکل از سطح زمین با تندی ‪42 / 0m / s‬‬

‫‪ v2‬به باالی صخره برخورد کند‪،‬‬ ‫پرتاب میشود‪ .‬اگر توپ با تندی ‪24 / 0m / s‬‬

‫ارتفاع ‪ h2‬را به دست آورید‪ .‬مقاومت هوا را هنگام حرکت توپ نادیده بگیرید‪.‬‬

‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪v1  42‬‬ ‫? ‪, h1  0 , v2  24 , h2 ‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪E1  E 2  K1 U 1  K2 U 2  mv12  mgh1  mv22  mgh2  v12  gh1  v22  gh2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪  42  0   24  9 / 81  h2  882  288  9 / 81h2  882  288  9 / 81h2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪594‬‬
‫‪ 594  9 / 81h2  h2 ‬‬ ‫‪ 60 / 6m  h2  60 / 6m‬‬
‫‪9 / 81‬‬

‫شخصی توپ در حال حرکتی را با دست خود میگیرد (شکل روبهرو)‪ .‬پس از توقف توپ‪ ،‬انرژی جنبشی آن کجا رفته است؟‬
‫انرژی از بین نرفته است و به انرژی درونی توپ‪ ،‬دست و محیط تبدیل شده و‬
‫سبب گرمتر شدن آنها میشود‪ .‬در حقیقت این انرژی تلف شده است‪.‬‬

‫‪ v1‬از نقطهی ‪ A‬میگذرد‪( .‬شکل روبهرو)‪ .‬نیروی مقاومت هوا و نیروی اصطکاک در‬ ‫توپی به جرم ‪ 0 / 45kg‬با تندی ‪8 / 0m / s‬‬
‫سطح تماس توپ با زمین‪ 22 ،‬درصد انرژی جنبشی توپ را تا رسیدن به نقطهی ‪ B‬تلف میکنند‪ .‬تندی توپ را در این نقطه به دست‬
‫آورید‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪KA  mvA2   0 / 45  82  14 / 4J  KA  14J‬‬ ‫انرژی جنبشی اولیه توپ عبارت است از؛‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫چون ‪ %22‬از انرژی جنبشی توپ در مسیر تلف شده است؛ بنابراین ‪ %82‬از انرژی جنبشی اولیه توپ به نقطهی ‪ B‬میرسد‪ .‬بنابراین‬
‫انرژی جنشی توپ در نقطهی ‪ B‬برابر است با‪:‬‬

‫‪80‬‬
‫‪KB ‬‬ ‫‪ 14  11 / 2J  K B  11J‬‬
‫‪100‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪K B  mvB2  11   0 / 45  vB2  11 / 52  0 / 225vB2  vB2  48  vB  7‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪s‬‬

‫هر یک از دو موتور جت یک هواپیمای مسافربری بوئینگ ‪ ،767‬پیشرانهای (نیروی جلوبر هواپیما) برابر ‪ 1 / 97 105 N‬ایجاد‬
‫میکند‪ .‬اگر هواپیما در هر دقیقه ‪ 15 / 6km‬در امتد اد این نیرو حرکت کند‪ ،‬توان متوسط هر یک از موتورهای هواپیما چند اسب‬
‫بخار است؟‬

‫‪F  1 / 97  105 ,‬‬ ‫‪t  1min  60s‬‬ ‫? ‪, d  15 / 6km  15600m , P ‬‬

‫کار انجام شده توسط هر موتور در هر دقیقه برابر است با‪:‬‬

‫‪W  F d  1 / 97  105  15600  30732  105J  W  3 / 07  109J‬‬

‫‪W 3 / 07  109‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 511 / 6  105W  P  512  105W‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪60‬‬
‫چون هر اسب بخار برابر ‪ 746‬وات است‪ ،‬پس توان متوسط هر یک از موتورها برابر است با‪:‬‬

‫‪P  512  105  746  68632 / 7hp  P  686  102 hp‬‬

‫آب ذخیره شده در پشت سد یک نیروگاه برقآبی‪ ،‬از ارتفاع ‪ 02/2‬متری روی پرههای توربینی میریزد و آن را میچرخاند‪ .‬با چرخش‬
‫توربین‪ ،‬مولد میچرخد و انرژی الکتریکی تولید میشود (شکل روبهرو)‪ .‬اگر ‪88‬درصد کار نیروی گرانش به انرژی الکتریکی تبدیل‬
‫شود‪ ،‬در هرثانیه چند متر مکعب آب باید روی توربین بریزد تا توان الکتریکی خروجی مولد نیروگاه به ‪ 200 MW‬برسد؟ جرم هر‬

‫متر مکعب آب را ‪ 1 / 00 103 kg‬در نظر بگیرید‪.‬‬

‫‪85‬‬
‫‪h1  90m , h2  0 , Ra ‬‬ ‫‪ 0 / 85‬‬ ‫‪, P  200MW  200  106W‬‬
‫‪100‬‬
‫‪kg‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪t  1s‬‬ ‫‪,   1000‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪g  10 2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫?‪V ‬‬
‫‪m3‬‬ ‫‪s‬‬
‫ابتدا مقدار انرژی خروجی توربین برای تأمین توان ‪ 200 MW‬را به دست می آوریم‪:‬‬
‫خروجی𝐸‬
‫= خروجی𝑃‬ ‫𝑡△‬
‫‪ E  P  t  200  106  1  200  106J  E  200  106J‬‬
‫حال با استفاده از انرژی خروجی و بازده‪ ،‬انرژی ورودی به توربین را محاسبه میکنیم‪:‬‬
‫‪9‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫خروجی𝐸‬ ‫خروجی 𝐸‬ ‫‪200  106‬‬

‫= 𝑎𝑅‬ ‫= ورودی𝐸 →‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 235 / 29  106J  E  235  106J‬‬
‫ورودی 𝐸‬ ‫𝑎𝑅‬ ‫‪0 / 85‬‬
‫انرژی ورودی به توربین برابر کار نیروی وزن آب است‪ ،‬بنابراین‪:‬‬

‫‪ = −Δ𝑈 = (U 2 U 1 )  U 1  mgh1  E  mgh1‬وزن𝑊 = ورودی𝐸‬

‫‪235  106‬‬
‫‪ 235  106  m  10  90  m ‬‬ ‫‪ 0 / 261  106 kg  m  261  103 kg‬‬ ‫جرم آب‬
‫‪900‬‬
‫‪261  103‬‬
‫‪ 261m 3 V  261m 3‬‬ ‫حجم آب‬
‫‪1 / 0  10‬‬‫‪3‬‬

‫شکل زیر طرح وارهای از درصد انرژی مفید و انرژی تلف شدن در یک نیروگاه سوخت فسیلی یا هستهای را از آغاز تا مصرف در یک‬
‫المپ رشتهای نشان میدهد‪.‬‬
‫الف) یک نیروگاه سوخت فسیلی را در نظر بگیرید که با مصرف گازوئیل‪ ،‬انرژی الکتریکی تولید میکند‪ .‬با سوختن هر لیتر گازوئیل‬
‫‪ 34/2‬مگاژول انرژی گرمایی تولید میشود‪ .‬برای اینکه یک المپ رشتهای ‪ 122‬واتی در طول یک ماه به مدت ‪ 182‬ساعت روشن‬
‫بماند (به طور میانگین هر شبانهروز ‪ 6‬ساعت)‪ ،‬چقدر گازوئیل باید در نیروگاه مصرف شود؟‬

‫‪t  180h  180  3600  6 / 48  105s‬‬ ‫کل زمان مصرف بر حسب ثانیه برابر است با؛‬
‫‪Ra  0 / 35  0 / 9  0 / 315‬‬ ‫بازده کل از تولید تا مصرف انرژی الکتریکی برابر است با؛‬
‫انرژی مورد نیاز برای تأمین روشنایی المپ رشته ای ‪ 122‬واتی برابر است با؛‬

‫‪E  P  t  100  6 / 48  105  6 / 48  107J  E  6 / 48  107J‬‬

‫با توجه به بازده ‪ 2/318‬برای تأمین این انرژی‪ ،‬نیروگاه باید انرژی زیر را تولید کند‪.‬‬
‫خروجی𝐸‬ ‫خروجی 𝐸‬ ‫‪6 / 48  107‬‬
‫= 𝑎𝑅‬ ‫= ورودی𝐸 →‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 20 / 57  107J  E  20 / 6  107J‬‬
‫ورودی 𝐸‬ ‫𝑎𝑅‬ ‫‪0 / 315‬‬
‫ا گر همه انرژی گرمایی گازوئیل به انرژی الکتریکی تبدیل شود‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫انرژی مصرفی‬ ‫‪20 / 6  107‬‬
‫= گازوئیل مصرفی بر حسب لیتر‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 0 / 602  10  6 / 02L‬‬
‫انرژی هر لیتر گازوئیل‬ ‫‪34 / 2  106‬‬
‫ب) با توجه به نتیجه قسمت الف‪ ،‬درک خود از هشدار معروف «المپ اضافی خاموش!» را بیان کنید‪.‬‬
‫تلفات خیلی زیاد انرژی در مسیر تولید تا مصرف‪ ،‬مصرف ‪ 6‬لیتر گازوئیل برای روشن نگه داشتن هر المپ رشته ای در ماه‪ ،‬بهره‬
‫گیری از انرژی تجدیدناپذیر سوخت های فسیلی و همچنین آلودگی زیاد ناشی از مصرف این سوخت ها این هشدار را کامال ً جدی‬
‫می سازد‪.‬‬
‫‪11‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫پ) اگر در سراسر ایران‪ ،‬هر خانه در طول یک ماه معادل انرژی الکتریکی مصرف شده در قسمت الف‪ ،‬صرفهجویی کند‪ ،‬مرتبهی‬
‫بزرگی گازوئیل صرفهجویی شده را تخمین بزنید‪.‬‬

‫‪ : 25.000.000  2  107  107‬تعداد خانوار در سراسر کشور‬

‫‪ : 6 / 02  10‬گازوئیل صرفهجویی شده هر خانوار‬

‫‪1‬‬

‫‪: 107  101  108‬کل گازوئیل صرفهجویی شده‬

‫مدت زمانی را که طول می کشد تا با دویدن به باالی یک راه پله برسید اندازه بگیرید‪ .‬آهنگ انجام این کار را محاسبه کنید‪ .‬پاسخ‬
‫خود را بر حسب وات و اسب بخار بیان کنید‪.‬‬

‫‪N‬‬
‫‪h  5m , t  10s , m  55kg , g  10‬‬
‫‪kg‬‬
‫کار انجام شده برابر است با تغییرات انرژی پتانسیل گرانشی‪:‬‬

‫‪W  U  (U 2 U 1 )  mg (h2  h1 )  mgh  55  10  5  2750J W  2750J‬‬

‫‪W 2750‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 275W  P  275W‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪10‬‬
‫چون هر اسب بخار ‪ 746‬وات است‪ ،‬توان متوسط بر حسب اسب بخار برابر است با‪:‬‬

‫‪P  275  746  0 / 37hp  P  0 / 37hp‬‬

‫‪1‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫‪ 1-2‬انرژی جنبشی‬
‫ً‬
‫تقریبا بیشتر شهابسنگهایی که وارد جوّ زمین میشوند به دلیل اصطکاک زیاد با ذرات تشکیل‬ ‫‪)1‬‬

‫دهندهی جوّ ‪ ،‬به دمای باالیی میرسند و میسوزند‪ .‬شکل روبهرو شهابسنگی به جرم ‪1 / 35 105 kg‬‬
‫را نشان میدهد که با تندی ‪ 4 / 12km / s‬وارد جوّ زمین شده است‪ .‬انرژی جنبشی این شهاب سنگ‬
‫‪4‬‬
‫را به دست آورید‪ .‬این انرژی را با انرژی جنبشی یک هواپیمای مسافربری به جرم ‪ 7 / 25 10 kg‬که‬
‫با تندی ‪ 936 km / h‬در حرکت است مقایسه کنید‪.‬‬

‫انرژی جنبشی شهاب سنگ عبارت است از؛‬

‫‪km‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪m  1 / 35  105 kg , v  4 / 12‬‬ ‫‪ 4 / 12  103‬‬ ‫? ‪, K1 ‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪K 1  mv 2   1 / 35  105  (4 / 12  103 )2   1 / 35  105  (4 / 12)2  106  11 / 46  1011 J‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ K 1  11 / 5  1011J‬‬
‫انرژی جنبشی هواپیمای مسافربری برابر است با؛‬

‫‪10‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪m  7 / 25  104 kg , v  936 ‬‬ ‫‪ 260‬‬ ‫? ‪, K2 ‬‬
‫‪36‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪K 2  mv 2   7 / 25  104  (260)2  245050  104  2 / 45  109J  K 2  0 / 0245  1011‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪K1‬‬ ‫‪11 / 5  1011‬‬ ‫ً‬
‫برابر انرژی جنبشی هواپیمای مسافربری است‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫تقریبا ‪ 469‬‬ ‫انرژی جنبشی شهاب سنگ‬
‫‪K 2 0 / 0245  1011‬‬
‫‪ )2‬حدود ‪ 05555‬سال پیش شهاب سنگی در نزدیک آریزونای آمریکا بهزمین برخورد کرده و چالهای‬
‫بزرگ از خود به جای گذاشته است (شکل روبهرو)‪ .‬با اندازهگیریهای جدید (‪ 2550‬میالدی) برآورد شده‬

‫است که جرم این شهابسنگ حدود ‪ 1 / 40 108 kg‬بوده و با تندی ‪ 12 / 0km / s‬به زمین برخورد‬
‫کرده است‪ .‬انرژی جنبشی این شهابسنگ هنگام برخورد به زمین چقدر بوده است؟ (خوب است بدانید‬

‫انرژی آزاد شده توسط هر ُتن ‪ TNT‬برابر ‪ 4 / 18 109J‬است‪).‬‬

‫‪km‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪m  1 / 4  108 kg , v  12‬‬ ‫‪ 12  103‬‬ ‫?‪, K ‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪K  mv 2   1 / 4  108  (12  103 )2   1 / 4  108  122  106  100 / 8  1014  K  1 / 01  1016 J‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 2-2‬و ‪ 3-2‬کار انجام شده توسط نیروی ثابت و کار انرژ ی جنبشی‬
‫‪ )3‬در شکلهای (الف) و (ب) جرم ارابهها یکسان است‪ .‬برای اینکه تندی ارابهها از صفر به مقدار معین ‪ v‬برسد‪ ،‬کار انجام شده در‬
‫هر دو حالت را با هم مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫طبق قضیه کار و انرژی جنبشی ‪Wt  K 2  K1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Wt 1  K 2  K1  mv22  mv12  mv 2 Wt 1  mv 2‬‬ ‫کار انجام شده در قسمت الف‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Wt 2  K 2  K1  (2m )v22  (2m )v12  mv 2 Wt 2  mv 2‬‬ ‫کار انجام شده در قسمت ب‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫کار انجام شده در قسمت (ب) دو برابر کار انجام شده در قسمت (الف) است‪ .‬زیرا ‪Wt 2  2Wt 1‬‬
‫‪ )4‬ورزشکاری سعی میکند توپ بیسبالی به جرم ‪ 145g‬را با بیشترین تندی ممکن پرتاب کند‪ .‬به این منظور‪،‬‬
‫‪ ) d‬بر آن‬ ‫‪ F‬تا لحظهی پرتاب توپ و در امتداد جابجایی ( ‪1 / 45m‬‬ ‫ورزشکار نیرویی به بزرگی ‪75 / 0 N‬‬

‫وارد میکند (شکل روبهرو)‪ .‬تندی توپ هنگام جدا شدن از دست ورزشکار چقدر است؟‬

‫? ‪m  145g  0 / 145kg , F  75N , d  1 / 45m , v1  0 , v2 ‬‬

‫‪Wt  K 2  K1 WF Wmg  K 2  K1‬‬ ‫طبق قضیه کار و انرژی جنبشی‪:‬‬

‫نیروی وزن بر جابهجایی عمود است‪ ،‬بنابراین ‪ Wmg  0‬و انرژی جنبشی اولیه توپ صفر است‪K 1  0 :‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪WF Wmg  K 2  K 1  WF  K 2  F d  mv 22  75  1 / 45   0 / 145  v 22‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪75  1 / 45‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ v2 ‬‬ ‫‪ 1500  v2  1500 38 / 7  v2  38 / 7‬‬
‫‪0 / 5  0 / 145‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪ )0‬آیا کار کل انجام شده بر یک جسم در یک جابهجایی میتواند منفی باشد؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫بله‪ ،‬در حرکت های کند شونده‪ ،‬کار کل انجام شده بر روی جسم منفی میشود‪ .‬طبق قضیه کار و انرژی جنبشی اگر سرعت جسم‬

‫کاهش یابد‪ ،‬انرژی جنبشی آن نیز کاهش یافته و مطابق رابطه ‪ ،Wt  K 2  K1‬کار کل نیروهای وارد بر جسم منفی میشود‪.‬‬
‫‪ )6‬برای آنکه نیروی خالصی‪ ،‬بتواند تندی جسم را از صفر به ‪ v‬برساند باید مقدار کار ‪W‬را روی آن انجام دهد‪ .‬اگر قرار باشد تندی‬
‫این جسم از صفر به ‪ 3v‬برسد کاری که روی جسم باید انجام شود چند برابر ‪W‬است؟‬
‫طبق قضیه کار و انرژی جنبشی‪ ،‬کار نیروی خالص وارد بر جسم برابر است با تغییر انرژی جنبشی جسم‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪‬‬

‫‪v1  0 , v2  v , W1  K 2  K 1  mv22  mv12  mv 2 W1  mv 2 ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪W2  9W1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪9 2 ‬‬
‫‪v1  0 , v2  3v , W2  K 2  K 1  mv2  mv1  m (3v )  mv ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ )7‬اگر مطابق شکل روبهرو سطلی را در دست نگه دارید‪ ،‬آیا نیروی دست شما هنگامی که با تندی ثابت در مسیر‬
‫افقی قدم میزنید روی سطل کاری انجام میدهد؟ اگر تندی حرکت شما در طول مسیر کم و زیاد شود چطور؟‬
‫پاسخ خود را در هر مورد توضیح دهید‪.‬‬
‫به سطل‪ ،‬نیرویی برابر با وزن سطل و رو به باال به وارد می کنیم‪ .‬چون سطل با تندی ثابت حرکت میکند‪،‬‬
‫شخص نیرویی در جهت افقی به آن وارد نمیکند‪ .‬از طرفی زاویه بین نیروی ‪ F‬و جابهجایی ‪ 90 ،d‬است‪ .‬بنابراین؛‬
‫‪W  Fd cos  Fd cos90  0‬‬

‫اگر تندی متغیر باشد‪ ،‬شتاب و در نتیجه نیروی خالصی در راستای جابهجایی به سطل وارد خواهد شد‪ .‬این نیرو روی سطل کار‬
‫‪W  Fd cos  0‬‬ ‫انجام میدهد‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫‪ )8‬شخصی گلولهای برفی به جرم ‪ 158g‬را از روی زمین بر میدارد و تا ارتفاع ‪ 185cm‬باال میبرد و سپس آن را با تندی‬
‫‪ 12 / 4m / s‬پرتاب میکند‪ .‬کار انجام شده توسط شخص روی گلولهی برف چقدر است؟‬
‫? ‪m  158g  0 / 158kg , h  185cm  1 / 85m , v  12 / 4m / s , W ‬‬

‫طبق قضیه کار و انرژی جنبشی‪ ،‬مقدار کا کار انجام شده برابر تغییرات انرژی جنبشی است‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Wt  K  K 2  K1  m (v22  v12 )   0 / 158  (12 / 4)2  12 / 1J‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫کل کار برابر کار نیروی دست و نیروی وزن است‪ .‬پس داریم؛‬

‫‪Wt  Wmg W W  Wt Wmg  Wt  mgh cos(180 )  12 / 1  (2 / 9)  15J‬‬

‫‪ )9‬ماهوارهها در مدارهای معین و با تندی ثابتی دور زمین میچرخند‪.‬‬
‫حرکت یک ماهواره به دور زمین (شکل الف) را میتوان مطابق شکل (ب)‬
‫مدلسازی کرد‪ .‬همانطور که دیده میشود نیروی خالصی (نیروی وزن)‬
‫همواره بر ماهواره وارد میشود‪ .‬چگونه امکان دارد با وجود وارد شدن این‬
‫نیرو به ماهواره‪ ،‬انرژی جنبشی آن ثابت بماند؟‬
‫نیروی خالص وارد بر ماهواره عمود بر جهت جابهجایی است‪ ،‬پس کار کل ماهواره صفر است‪ .‬از طرفی با توجه به قضیه کار و انرژی‪،‬‬

‫‪ ، Wt  K‬تغییرات انرژی جنبشی نیز صفر است‪ ،‬پس انرژی جنبشی ماهواره و سرعت آن ثابت میماند‪.‬‬
‫‪ 4-2‬کار و انرژی پتانسیل‬
‫‪ )15‬آیا انرژی جنبشی یک جسم میتواند منفی باشد؟ انرژی پتانسیل گرانشی یک سامانه چطور؟ توضیح دهید‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ K ‬انرژی جنبشی به جرم جسم ( ‪ ) m‬و مجذور سرعت ( ‪ ) v 2‬بستگی دارد‪ ،‬چون هر دوی این عوامل‬ ‫مطابق رابطۀ ‪mv 2‬‬
‫‪2‬‬
‫کمیتهای مثبتی هستند‪ ،‬بنابراین انرژی جنبشی جسم همواره مثبت است‪.‬‬
‫اگر مبدأ انرژی پتانسیل گرانشی را سطح زمین در نظر بگیریم‪ ،‬مطابق رابطۀ ‪ U  mgh‬انرژی پتانسیل گرانشی نیز به جرم جسم‬
‫( ‪ ،) m‬شتاب گرانشی ( ‪ ) g‬و ارتفاع ( ‪ ) h‬بستگی دارد‪ .‬همه این عوامل مثبت هستند‪ ،‬بنابراین انرژی پتانسیل گرانشی یک سامانه‬
‫نیز همواره مثبت است‪.‬‬
‫‪ )11‬دو شخص هم جرم ‪ A‬و ‪ B‬به طبقهی سوم ساختمانی میروند‪ .‬شخص ‪ A‬با آسانسور و شخص ‪B‬‬
‫به آرامی از پلههای ساختمان باال میروند‪ .‬گزارههای درست را با ذکردلیل مشخص کنید‪.‬‬
‫الف) در طبقه سوم‪ ،‬انرژی پتانسیل گرانشی (نسبت به زمین) شخص ‪ A‬از شخص ‪ B‬کمتر است‪ ،‬زیرا‬
‫آرامتر باال رفته است‪.‬‬
‫نادرست‪ ،‬زیرا انرژی پتانسیل گرانشی یک جسم به جرم و ارتفاع جسم بستگی دارد و هر دو انرژی‬
‫پتانسیل گرانشی برابری دارند‪.‬‬
‫ب) انرژی پتانسیل گرانشی (نسبت به زمین) شخص ‪ A‬کمتر از شخص ‪ B‬است‪ ،‬زیرا برای رسیدن به‬
‫طبقهی سوم ساختمان مسافت کمتری پیموده است‪.‬‬
‫نادرست‪ ،‬زیرا انرژی پتانسیل گرانشی یک جسم به مسافت پیموده شده توسط جسم بستگی ندارد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫پ) کار نیروی وزن برای هر دو شخص در طول مسیر یکسان است‪.‬‬

‫درست‪ ،‬چون کار نیروی وزن در جابهجایی جسم رو به باال برابر است با ‪Wmg  mgh cos180  mgh :‬و از طرفی پارامترهای‬

‫‪ g ،m‬و ‪ h‬در هر دو شخص یکسان هستند‪ ،‬بنابراین کار نیروی وزن در هر دو شخص برابر است‪.‬‬
‫ت) انرژی پتانسیل گرانشی هر دو شخص در طبقهی سوم ساختمان یکسان است‪.‬‬
‫درست‪ ،‬طبق رابطه ‪ U  mgh‬چون ‪ m‬و ‪ g‬و ‪ h‬برای هر دو شخص برابر است‪ ،‬انرژی پتانسیل گرانشی هر دو شخص یکسان‬
‫است‪.‬‬
‫‪ 5-2‬و ‪ 6-2‬پایستگی انرژی مکانیکی و کار و انرژی درونی‬
‫‪ )12‬در سه شکل زیر اجسامی از حالت سکون و ارتفاع ‪ h‬نسبت به سطح افق رها میشوند و نیروی اصطکاک و مقاومت هوا بر آنها‬
‫وارد نمیشود‪ .‬در کدام حالت‪ ،‬جسم‪:‬‬
‫الف) بیشترین تندی را هنگام رسیدن به سطح افقی‬
‫دارد؟‬
‫هر سه جسم با تندی یکسانی به سطح افقی می رسند‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪v2‬‬
‫‪E1  E2  U 1  K1  U 2  K 2  mgh2  mv22  gh ‬‬ ‫‪ v 2  2gh  v  2gh‬‬ ‫در شکل اول‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪E1  E2  U 1  K1  U 2  K 2  (2m )gh  (2m )v 2  v 2  2gh  v  2gh‬‬ ‫در شکل دوم‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪E1  E2 U 1  K1  U 2  K 2  mgh  mv 2  v 2  2gh  v  2gh‬‬ ‫در شکل سوم‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ب) تا هنگام رسیدن به پایین مسیر‪ ،‬بیشترین مقدار کار نیروی وزن روی آن انجام شده است؟‬

‫‪W  U  (mgh2  mgh1 )  mgh‬‬

‫کار نیروی وزن به جرم و ارتفاع جسم بستگی دارد‪ .‬ارتفاع هر سه شکل برابر است و تنها جرم در شکل وسطی بیشتر است‪ .‬بنابراین‬
‫کار نیروی وزن آن بیشتر است‪.‬‬
‫‪ )13‬در شکل روبهرو هواپیمایی که در ارتفاع ‪ 220m‬از سطح زمین و با تندی ‪ 198km / h‬پرواز‬
‫میکند‪ ،‬بستهای را برای کمک به آسیب دیدگان زلزله رها میکند‪ .‬تندی بسته هنگام برخورد به زمین‬
‫چقدر است؟ (از تأثیر مقاومت هوا روی حرکت بسته چشمپوشی کنید‪).‬‬

‫‪km 10‬‬ ‫‪m‬‬

‫‪h1  225m , v1  198‬‬ ‫‪‬‬ ‫? ‪ 55 , h2  0 , v2 ‬‬
‫‪h 36‬‬ ‫‪s‬‬
‫با صرف نظر از نیروی مقاومت هوا در طول مسیر‪ ،‬انرژی مکانیکی اولیه و نهایی بسته برابر است‪:‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪E1  E 2  K 1 U 1  K 2 U 2  mv12  mgh1  mv 22  v12  gh1  v 22‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫‪ (55)  10  225  v2  1512 / 5  2250  0 / 5v2  3762  0 / 5v22‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3762 / 5‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ v2 ‬‬ ‫‪ 7525  v2  7525  86 / 7‬‬
‫‪0/5‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪5‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫‪ ) 14‬موتورسواری از انتهای سکویی مطابق شکل روبهرو‪ ،‬پرشی را با تندی‬

‫‪ 35 / 0m / s‬انجام میدهد‪ .‬اگر تندی موتور سوار در باالترین نقطهی مسیرش به‬
‫‪ 32 / 0 m / s‬برسد‪ ،‬ارتفاع ‪ h‬را پیدا کنید‪ .‬اصطکاک و مقاومت هوا را در طول مسیر‬

‫حرکت موتورسوار نادیده بگیرید‪.‬‬

‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪v1  35‬‬ ‫‪, h1  0 , v2  32‬‬ ‫? ‪, h2  h ‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪E1  E 2  K 1 U 1  K 2 U 2  mv12  mv22  mgh  v12  v22  gh‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪100 / 5‬‬
‫‪  (35)   (32)  10  h  612 / 5  512  10  h  h ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 10 / 2m‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪10‬‬

‫‪ )10‬سه توپ مشابه‪ ،‬از باالی ساختمانی با تندی یکسانی پرتاب میشوند (شکل روبهرو)‪ .‬توپ (‪ )1‬در‬
‫امتداد افق‪ ،‬توپ (‪ )2‬با زاویهای باالتر از امتداد افق و توپ (‪ )3‬با زاویهای پایینتر از امتداد افق پرتاب‬
‫میشود‪ .‬با نادیده گرفتن مقاومت هوا‪ ،‬انرژ ی جنبشی توپها را هنگام برخورد با سطح زمین‪ ،‬با‬
‫یکدیگر مقایسه کنید‪.‬‬
‫انرژی پتانسیل گرانشی توپ ها به دلیل یکسان بودن جرم و مبدأ پرتاب با هم برابر است‪ .‬انرژی‬
‫جنبشی آنها نیز به دلیل یکسان بودن جرم و سرعت اولیه با هم برابر است‪.‬‬

‫‪E1  E 2  E 3‬‬
‫با نادیده گرفتن مقاومت هوا‪ ،‬انرژیهای مکانیکی اولیه و نهایی هر یک از توپها برابر است‪ .‬در زمان برخورد به زمین انرژی‬
‫پتانسیل توپ ها صفر است و فقط انرژی جنبشی دارند‪ .‬پس انرژی جنبشی توپها هنگام برخورد با زمین با یکدیگر برابر است‪.‬‬
‫‪ )16‬گلولهای به جرم ‪ 45 / 0g‬از دهانهی تفنگی با تندی ‪ 1 / 22km / s‬و ارتفاع ‪ 1 / 62 m‬از سطح زمین شلیک میشود‪ .‬اگر گلوله‬
‫با تندی ‪ 0 / 425km / s‬به زمین برخورد کند‪:‬‬
‫الف) در مدت حرکت گلوله کار نیروی مقاومت هوا چقدر است؟‬

‫‪km‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬

‫‪m  45g  0 / 045kg , v1  1 / 22‬‬ ‫‪ 1 / 22  103  1220 , h1  1 / 62m‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪km‬‬ ‫‪3 m‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪v2  0 / 425‬‬ ‫‪ 0 / 425  10‬‬ ‫‪ 425 , h2  0 , g  10‬‬ ‫? ‪, Wf ‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪kg‬‬
‫کار نیروهای مقاوم برابر است با تغییر انرژی مکانیکی جسم‪ .‬یعنی؛ ‪Wf  E2  E1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪E1  K 1 U 1  mv12  mgh1   0 / 045  (1220)2  0 / 045  10  1 / 62  33489  0 / 729  E1  33490J‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪E 2  K 2 U 2  mv2  mgh2   0 / 045  (425)2  4064J  E 2  4064J‬‬
‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Wf  E 2  E1  4064  33490  29426J  Wf  2 / 94  104J‬‬
‫ب) مقدار به دست آمده در قسمت (الف) را با کار نیروی وزن مقایسه کنید‪.‬‬

‫‪W  mgh  0 / 045  10  1 / 62  0 / 729J W  0 / 729J‬‬

‫کار نیروی وزن در این حرکت بسیار ناچیز و قابل صرف نظر است‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫‪ m‬در نقطهی ‪ A‬از حالت سکون رها میشود و در‬ ‫‪ )17‬جسمی به جرم ‪12 / 5kg‬‬
‫مسیری بدون اصطکاک ُسر میخورد (شکل زیر)‪ .‬تعیین کنید‪:‬‬
‫الف) تندی جسم را در نقطهی ‪B‬‬

‫‪m‬‬
‫‪m  12 / 5kg , vA  0 , hA  5m , hB  3 / 2m , vB  ? , g  10‬‬
‫‪s2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪v‬‬
‫‪EA  EB  U A  K A  U B  K B  mghA  mghB  mvB2  10  5  10  3 / 2  B‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪vB2‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪ 50  32 ‬‬ ‫‪ vB2  36  vB  6‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪s‬‬
‫ب) کار نیروی گرانشی را در حرکت جسم از نقطهی ‪ A‬تا نقطهی‪.C‬‬

‫‪W  U  (UC U A )  (mghC  mghA )  mg (hC  hA )  12 / 5  10  (2  5)  375J‬‬

‫‪ )18‬شکل روبهرو گلولهای را نشان میدهد که از سقف کالسی آویزان شده و دانشآموزی آن را از وضعیت تعادل خارج کرده و در‬
‫برابر نوک بینی خود گرفته است‪.‬‬

‫الف) وقتی دانشآموز گلوله را رها میکند‪ ،‬هنگام برگشت به او برخورد نمیکند‪ .‬چرا؟ (این تجربهی ساده ولی‬
‫هیجان انگیز را در صورت امکان در کالستان انجام دهید‪).‬‬
‫بخشی از انرژی مکانیکی اولیه گلوله در طول مسیر رفت و برگشت به دلیل مقاومت هوا تلف می شود‪ .‬بنابراین‬
‫انرژی مکانیکی گلوله در مسیر برگشت کاهش یافته و تا ارتفاع کمتری باال میآید‪.‬‬
‫ب) اگر دانشآموز هنگام رها کردن گلوله‪ ،‬آن را ُ‬
‫هل دهد‪ ،‬هنگام برگشت آن چه اتفاقی میافتد؟‬
‫در این حالت به دلیل اضافه شده مقداری نرژی جنبشی اولیه‪ ،‬کل انرژی مکانیکی اولیه گلوله نسبت به حالت قبل افزایش می یابد‬
‫و گلوله میتواند در مسیر برگشت تا ارتفاع اولیه و حتی بیشتر از آن نیز باال بیاید‪.‬‬
‫‪ 7-2‬توان‬

‫‪ )19‬باالبری با تندی ثابت‪ ،‬باری به جرم ‪ 6 / 80 102 kg‬را در مدت ‪ 186s‬تا ارتفا ع ‪ 78 / 4m‬باال میبرد‪ .‬اگر جرم باالبر‬

‫‪ 3 / 20 102 kg‬باشد‪ ،‬توان متوسط موتور آن چند وات و چند اسب بخار است؟‬

‫‪N‬‬
‫‪m  68  32  100kg , t  186s , h  78 / 4m , g  10‬‬
‫‪kg‬‬
‫کار انجام شده توسط آسانسور برابر است با تغییر انرژ ی پتانسیل گرانشی‪:‬‬

‫‪W  mgh  1000  10  78 / 4  78 / 4  104J‬‬

‫‪W 78 / 4  104‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 4215W  P  4215  746  5 / 65 hp‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪186‬‬
‫‪7‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫‪ )25‬شخصی به جرم ‪ 78 / 5kg‬در مدت زمان ‪ 84 / 0s‬از تعداد ‪ 05‬پله باال میرود‪ .‬توان متوسط مفید او چند وات است؟ ارتفاع‬
‫هر پله را ‪ 28 / 5cm‬فرض کنید‪.‬‬

‫‪N‬‬
‫‪m  78 / 5 kg , t  84s , h  50  28 / 5  1425cm  14 / 25m , g  10‬‬
‫‪kg‬‬
‫کار مفید انجام شده توسط شخص برابر است با تغییر انرژی پتانسیل گرانشی شخص‪:‬‬
‫‪W  mgh  78 / 5  10  14 / 25  11186 / 25J‬‬
‫‪W 11186 / 25‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 133W  P  133W‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪84‬‬
‫‪ )21‬شکل زیر هواپیمایی به جرم ‪ 7 / 20 104 kg‬را‬
‫نشان میدهد که از حال سکون شروع به حرکت‬

‫میکند و پس از ‪ 2 / 05 103 m‬جابهجایی در‬

‫برخاستن‬ ‫تندی‬ ‫به‬ ‫هواپیما‪،‬‬ ‫باند‬ ‫امتداد‬

‫‪ v2‬میرسد‪.‬‬ ‫‪254km / h‬‬

‫الف) کار کل نیروهای وارد بر هواپیما را در این جابجایی حساب کنید‪.‬‬

‫‪10‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪m  7 / 20  104 kg , v1  0 , d  2050m , v 2 254 ‬‬ ‫‪ 70 / 5‬‬ ‫? ‪, Wt ‬‬
‫‪36‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Wt  K 2  K 1  mv 22   7 / 2  104  (70 / 5)2  17892 / 9  104 J‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ Wt  17893  104 J  1 / 8  108 J‬‬
‫یک دقیقه پس از برخاستن‪ ،‬هواپیما تا ارتفاع ‪ 565m‬از سطح زمین اوج میگیرد و تندی آن به ‪ 328km / h‬میرسد‪ .‬در این‬
‫مدت‪،‬‬
‫ب) کار نیروی وزن چقدر است؟‬
‫? ‪h  565m , W ‬‬
‫‪W  U  (U 2 U 1 )  (mgh2  mgh1 )  mg (h2  h1 )  mgh  7 / 2  104  10  565‬‬
‫‪ 40680  104 J  W  4  108 J‬‬

‫پ) به جز نیروی وزن‪ ،‬چه نیروهای دیگری بر هواپیما اثر می کند (با این نیروها در علوم سال ششم آشنا شدید؟) کار کدام یک از‬
‫این نیروها مثبت و کار کدام یک از آنها منفی است؟‬
‫کار نیروی رانشی و نیروی باالبر مثبت و کار نیروی مقاومت هوا منفی است‪.‬‬
‫ت) کار کل نیروهای وارد بر هواپیما چقدر است؟‬

‫‪10‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪m‬‬

‫‪v1  254 ‬‬ ‫‪ 70 / 5‬‬ ‫‪, v2  328 ‬‬ ‫? ‪91 / 1 , Wt ‬‬
‫‪36‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪s‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪Wt  K 2  K 1  mv 2  mv1  m (v 2  v1 )   7 / 2  104  (91 / 1)2  (70 / 5)2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪  7 / 2  10  3328 / 96  11984 / 25  10 J  Wt  11984  104 J  1 / 2  108‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪2‬‬
‫ث) توان کل انجام کار توسط نیروهای غیر از وزن را بیابید‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -2‬کار‪ ،‬انرژی و توان‬

‫) ‪  1 / 2  108  (4  108‬وزن𝑊 ‪ = 𝑊𝑡 −‬غیر وزن𝑊 → غیر وزن𝑊 ‪ +‬وزن𝑊 = 𝑡𝑊‬

‫‪ 1 / 2  108  4 / 0  108 W  5 / 2  108J‬‬

‫𝑊‬
‫غیر وز ن‬ ‫‪5 / 2  108‬‬
‫= غیر وزن𝑃‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 8 / 6  106  8 / 6 MW‬‬
‫𝑡‪Δ‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪ )22‬ساالنه نزدیک به ‪ 120‬میلیارد لیتر مواد و فرآوردههای نفتی از طریق حدود ‪ 1 / 40 104 km‬خطوط لوله در نقاط مختلف کشور‬
‫توزیع می شود‪ .‬این خطوط در طول مسیر خود از مراکز انتقال متعددی میگذرند تا توان الزم را برای ادامهی راه به دست آورند‪.‬‬

‫شکل زیر یکی از این مراکز را نشان می دهد که در ارتفاع ‪ 2 / 05 103 m‬از سطح دریای آزاد قرار دارد‪ .‬در این مرکز‪ ،‬در هر ثانیه‬
‫یک متر مکعب مواد نفتی از طریق لولهای با قطر ‪ 32 / 0‬اینچ ( ‪ ) 81 / 2cm‬توسط دو دستگاه پمپ (تلمبه) تا ارتفاع‬

‫‪ 2 / 70 103 m‬از سطح دریای آزاد فرستاده میشود‪ .‬اگر بازده‬

‫هر یک از پمپهای این مرکز ‪ 28‬درصد باشد‪ ،‬توان هر یک از‬
‫آنها بر حسب مگاوات ( ‪ ) MW‬و اسب بخار ( ‪ ) hp‬چقدر است؟‬

‫(چگالی مواد نفتی را ‪ 8 / 60 102 kg / m 3‬بگیرید‪).‬‬

‫‪28‬‬ ‫‪kg‬‬
‫‪h1  2 / 05  103 m , h2  2 / 70  103 m , Ra ‬‬ ‫? ‪ 0 / 28 ,   8 / 60  102 3 , P ‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪m‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ m  V  8 / 6  102  1  8 / 6  102 kg‬‬
‫‪V‬‬
‫) ‪W  U  U 2 U 1  mgh2  mgh1  mg (h2  h1 )  8 / 6  102  10  (2 / 7  103  2 / 05  103‬‬
‫‪ 8 / 6  103  0 / 65  103  5 / 59  106 J  W  E  5 / 59  106 J‬‬

‫‪ W‬خروجی برابر ‪ E‬خروجی برابر ‪ 5 / 59  106J‬است‪.‬‬

‫𝐸‬
‫خروجی‬
‫𝐸‬
‫خروجی‬ ‫‪5 / 59  106‬‬
‫= 𝑎𝑅‬ ‫= ورودی𝐸 →‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 19 / 9  106J‬‬
‫𝐸‬
‫ورودی‬
‫𝑎𝑅‬ ‫‪0 / 28‬‬
‫‪E 19 / 9  106‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 19 / 9  106W‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪19 / 9  106‬‬
‫‪:‬توان هر پمپ‬ ‫‪ 9 / 95  106W  9 / 95  106  746  1 / 33  104 hp‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫فصل سوم‪ :‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫قلمزنی یکی از هنرهای صنعتی ایران و با قدمتی چندین هزار ساله است‪ .‬تحقیق کنید صنعتگران قلمزن‪ ،‬چگونه از ُشل و سفت‬
‫شدن قیر کمک میگیرند تا بدون سوراخ شدن فلز‪ ،‬بر روی آن نقش و نگارهای متنوعی ایجاد کنند‪.‬‬
‫صنعتگران برای تنظیم گودی و برجستگی های ایجاد شده بر روی فلز و جلوگیری از سوراخ شدن سطحفلز با ضربات چکش‪ ،‬قیر را‬
‫با گرما دادن ُشل کرده و داخل ظروف کار خود می ریزند تا سطح داخلی آن را به طور کامل بپوشاند‪ .‬هرچه قیر داغتر باشد‪ ،‬فلز در‬
‫حین ضربه بیشتر فرو میرود‪ .‬زا قیر سفت شده نیز برای استحکام بخشی و جلوگیری از فرورفتن بیش از حد سطح و شکستن فلز‬
‫در برابر ضربه و همچنین کاهش سر و صدا استفاده میکنند‪ .‬در برخی از موارد نیز به قیر گچ اضافه میکنند تا ُترد و شکننده شده‬
‫و بعد از کار به آسانی از سطح جدا شود‪.‬‬

‫یک سرنگ‪ ،‬مثالً ‪ 01‬سیسی اختیار کنید‪ .‬پیشتون آن را بکشید تا هوا وارد سرنگ شود‪ .‬انگشت خود را محکم روی دهانهی خروجی‬
‫سرنگ قرار دهید و تا جایی که میتوانید پیستون را حرکت دهید تا هوای درون سرنگ متراکم شود‪.‬‬
‫هوای درون سرنگ را خالی و آن را تا نیمه از اب پر کنید‪ .‬با مسدود نمودن انتهای سرنگ سعی کنید تا جایی که ممکن است مایع‬
‫درون آن را متراکم کنید‪ .‬از این آزمایش ساده چه نتیجهای در مورد تراکم پذیری گازها و مایعها میگیرید؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫ً‬
‫(تقریبا به اندازه جامدات است)‪ ،‬نیروی دافعه بین مولکولی اجازه نمیدهد که این‬ ‫چون فاصله بین مولکولی در مایعها کم است‬
‫فاصله را با وارد کردن فشار کاهش داد‪ .‬ولی در گازها فاصله بین مولکولها بسیار زیاد است‪ .‬بنابراین مولکولهای گاز را میتوان‬
‫تحت فشار به یکدیگر نزدیک و متراکم کرد‪ .‬در نتیجه میتوانیم بگوییم مایعها تراکم ناپذیر و گازها تراکمپذیرند‪.‬‬

‫در شیشهی عطری را در گوشهای از اتاق باز می کنید‪ ،‬پس از چند ثانیه ذرات عطر در همه جای اتاق پخش و بوی آن‬‫الف) وقتی ِ‬
‫حس میشود‪ .‬با توجه به شکل روبهرو‪ ،‬این پدیده را چگونه توجیه میکنید؟ چرا پدیدهی پخش در گازها سریعتر از مایعها رخ‬
‫میدهد؟‬
‫حرکت نامنظم و کاتورهای مولکول های عطر و هوا در فضای اتاق و برخورد آنها با یکدیگر و انحراف مسیرشان باعث پراکنده شدن‬
‫این مولکولها در فضای اتاق میشود‪ .‬حرکت مولکولها در گازها سریعتر از مایعها است بنابراین پدیده پخش در گازها با سرعت‬
‫بیشتری رخ میدهد‪.‬‬
‫ب) هوای اطراف کرهی زمین‪ ،‬آمیزهای از نیتروژن (‪ 87‬درصد)‪ ،‬اکسیژن (‪ 10‬درصد)‪ ،‬کربن دیاکسید‪ ،‬بخارآب و مقدار کمی گازهای‬
‫بیاثر (کریپتون‪ ،‬نئون و هلیم) است‪ .‬این مولکولها به طور کاتورهای و با تندی زیاد همواره در حرکتاند‪ .‬برخورد مولکولهای هوا‬
‫به یکدیگر سبب پخش آنها میشود‪ .‬اهمیت این پدیده را برای حیات روی کرهی زمین توضیح دهید‪.‬‬
‫اکسیژن تولید شده توسط گیاهان در جنگل ها طی فرآیند پخش و با وزش بادها در سراسر کره زمین پراکنده میشود‪ .‬همچنین‬
‫کربن دیاکسید و گازهای مضر تولید شده توسط ماشینآالت و کارخانهها با فرآیند پخش پراکنده و در محل تولید باقی نمیماند‪.‬‬

‫در مکعبی به ابعاد یک نانومتر‪ ،‬چه تعداد اتم را میتوان جای داد؟ اگر ابعاد مکعب ‪ 01‬نانومتر باشد چطور؟ قطر هر اتم را‬
‫‪ 1 / 0 10 10 m‬فرض کنید‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫‪1nm‬‬ ‫‪1 10‬‬
‫قطر اتم‪+‬ضلع مکعب‬ ‫‪1nm‬‬ ‫‪1 10 10 m‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪1 10 10 m‬‬ ‫‪1 10‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪2‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫‪ 10 10 10‬تعداد کل اتمها‬ ‫بنابراین تعداد کل اتمهایی که در این مکعب جای میگیرند برابر است با‪1 / 0 103 :‬‬
‫اگر ابعاد مکعب ‪ 01( 10 nm‬برابر) شود تعداد اتمهایی که در هر یک از ابعاد طول و عرض و ارتفاع این مکعب جای میگیرند ‪011‬‬
‫میشود بنابراین‪:‬‬
‫‪ 100 100 100‬تعداد کل اتمها‬ ‫‪1 / 0 106‬‬

‫‪ 1064‬ذکر کرده اند؟‬ ‫به نظر شما چرا در کتابهای مرجع دمای ذوب طال را‬
‫زیرا این دمای ذوب برای تمام کاربردهای علمی و صنعتی صحیح است و تمامی قطعههایی از طال که میتوان آنها را با چشم دید‬
‫در این دما ذوب میشوند‪ .‬اما در مقیاس نانو‪ ،‬هرچه ذره کوچکتر باشد دمای ذوب کمتری دارد بنابراین نمیتوان دمای ذوب ثابتی‬
‫را برای طال در نظر گرفت‪.‬‬

‫علوم و فناوری نانو دستاوردهای فراوانی در عرصههای مختلف‪ ،‬از جمله‪ :‬پزشکی و داروسازی‪ ،‬رایانهها‪ ،‬ذخیرهسازی دادهها و‬
‫گوشیهای تلفن همراه‪ ،‬صنایع هواپیماسازی و خودروسازی‪ ،‬پوشاک‪ ،‬خوردنیها و ‪ ...‬داشته است‪ .‬تأثیر علوم نانو را در یکی از این‬
‫حوزهها در گروه خود‪ ،‬به عنوان موضوع تحقیق انتخاب کرده و نتیجهی تحقیق را به کالس ارائه دهید‪.‬‬
‫دانشآموزان عزیز میتوانند با مراجعه به سایت ‪ www.nano.ir‬و جستجوی شمارههای مختلف ماهنامه «فنآوری نانو» با آخرین‬
‫پیشرفتهای این فناوری در علوم مختلف آشنا شوند‪.‬‬

‫وقتی شیشه میشکند با نزدیک کردن قطعههای آن به هم نمیتوان اجزای شیشه را دوباره به هم چسباند؛ ولی اگر قطعههای‬
‫شیشه را آن قدر گرم کنیم که نرم شوند میتوان آنها را به هم چسابند‪ .‬این پدیدهها را با توجه به کوتاه بُرد بودن نیروهای بین‬
‫مولکولی توجیه کنید‪.‬‬
‫چون نیروهای بین مولکولی کوتاه برد هستند با نزدیک کردن قطعات شیشه نمیتوان آنها را در فاصله بین مولکولی یکدیگر قرار‬
‫داده و به هم چسباند ولی بعد از گرم کردن شیشه و اتصال آنها به هم‪ ،‬جنبش بین مولکولها باعث قرار گرفتن آنها در فاصلههای‬
‫بین مولکولی شده و جاذبه بین مولکولها سبب اتصال دوباره قطعات به یکدیگر میشود‪.‬‬

‫الف) سعی کنید یک سوزن تهگرد یا گیرهی کاغذ را مطابق شکل روی سطح آب شناور کنید‪ .‬برای این منظور میتوانید از یک تکه‬
‫دستمال کاغذی استفاده کنید‪.‬‬

‫ب) پس از شناور شدن سوزن یاگیره‪ ،‬سطح آب را به دقت مشاهده کنید و مشاهدات خود را به کالس گزارش دهید‪.‬‬
‫سوزن یا گیره در محل تماس با سطح آب فرورفتگی ایجاد میکند‪ .‬ولی روی سطح آب شناور بوده و به زیر آب نمیرود‪( .‬کشش‬
‫سطحی ناشی از هم چسبی مولکولهای سطح آب مانع از فرو رفتن جسم در آب میشود‪).‬‬
‫پ) اکنون یکی دو قطره مایع شوینده را به آرامی به آب درون ظرف بیفزایید‪ .‬مشاهدات خود را به کالس گزارش کنید و دلیلی‬
‫برای آن ارائه دهید‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫با افزودن مایع ظرفشویی سوزن یا گیره در آب فرو میرود‪ .‬زیرا مایع ظرفشویی نیروی هم چسبی مولکولهای سطح آب و در‬
‫نتیجه کشش سطحی آن را کاهش میدهد‪.‬‬

‫شکل روبهرو خروج قطرههای روغن با دمای متفاوت را از دهانهی دو قطره چکان نشان میدهد‪.‬‬

‫الف) توضیح دهید در کدام شکل دمای قطرههای روغن کمتر است؟‬
‫در شکل سمت چپ‪ -‬زیرا هر قدر روغن سردتر باشد‪ ،‬نیروی هم چسبی آن قوی تر است و در زمان جدا شدن از قطرهچکان قطرات‬
‫بزرگتری را تشکیل میدهد‪( .‬با قویتر شدن نیروی همچسبی‪ ،‬قطره برای فرو افتادن و غلبه بر این نیرو باید جرم بیشتری داشته‬
‫باشد‪).‬‬
‫ب) افزایش دما چه تأثیری بر نیروی هم چسبی مولکولهای یک مایع میگذارد؟‬
‫افزایش دما باعث افزایش جنبش مولکولی و در نتیجه ضعیفتر شدن نیروی هم چسبی مولکولهای یک مایع میشود‪.‬‬
‫پ) چرا هنگام شستن ظروف‪ ،‬افزون بر استفاده از مایع ظرفشویی‪ ،‬ترجیح میدهیم از آب گرم نیز استفاده کنیم؟‬
‫گرما باعث افزایش جنبش مولکولی و در نتیجه غلبه بر نیروی دگر چسبی چربیها و ظروف شده و ظروف راحتتر شسته می‪-‬‬
‫شوند‪.‬‬

‫یک طرف یک تکه شیشهی کوچک (با ابعادی حدود ‪ 10cm‬در ‪ ) 10cm‬را کمی باالتر از شعلهی یک شمع بگیرید تا سطح شیشه‬
‫به طور کامل دوداندود شود‪ .‬شیشه را از طرف تمیز آن روی سطحی افقی قرار دهید و سپس روی سطح دود اندود شدهی آن‬
‫چند قطره آب بریزید‪ .‬آنچه را مشاهده میکنید در گروه خود به بحث بگذارید و نتیجه را به کالس ارائه دهید‪.‬‬
‫چون نیروی همچسبی بین مولکولهای آب از نیروی دگر چسبی مولکولهای آب و دوده بیشتر است‪ ،‬آب دوده را َتر نمیکند و‬
‫قطرات آب بر روی دوده به شلک کروی باقی میمانند و به صورت قطرههای کوچک روی سطح شیشه قرار میگیرد‪.‬‬
‫بار دیگر سطح شیشه را به جای دود اندود کردن‪ ،‬با روغن چرب کنید و آزمایش را تکرار کنید‪ .‬مشاهدهی خود را توضیح دهید و‬
‫نتیجه را به کالس گزارش دهید‪( .‬پس از بحث کافی در خصوص این فعالیت‪ ،‬دوباره به تصویر و پرسش شروع فصل بازگردید و‬
‫پاسخی قانع کننده ارائه دهید‪).‬‬
‫چون نیروی همچسبی بین مولکولهای آب از نیروی دگر چسبی بین مولکولهای آب و روغن بیشتر است آب بر سطح شیشه‬
‫چرب شده با روغن پخش نمیشود و به صورت قطرههای کوچک روی سطح شیشه قرار میگیرد‪.‬‬

‫این فعالیت به شما کمک میکند تا درک بهتری از نیروی دگرچسبی به دست آورید‪ .‬به این منظور از یک لیوان پر از آب‪ ،‬یک کارت‬
‫بانکی و تعدادی وزنه چند گرمی یا سکه های پول استفاده کنید‪ .‬ابتدا مطابق شکل الف‪ ،‬کارت را طوری روی لبهی لیوان قرار دهید‬
‫که تنها نیمی از آن با آب در تماس باشد‪ .‬وزن های چند گرمی را روی قسمتی از کارت قرار دهید که با آب در تماس نیست (ابتدا‬
‫وزنه ‪ 5‬گرمی‪ ،‬سپس ‪ 01‬گرمی و‪ .)...‬نتیجهی مشاهدهی خود را با توجه به مفاهیمی که تاکنون فرا گرفتهاید توضیح دهید‪.‬‬
‫چون نیروی دگرچسبی آب و کارت بیشت از نیروی هم چسبی بین مولکولهای آب است با افزودن وزنهها در یک سمت کارت‪،‬‬
‫سوی دیگر عالوه بر اینکه از سطح اولیه خود باالتر میآید سطح آب در تماس با خود را نیز باال میبرد‪ .‬بنابراین کارت از سطح آب‬
‫جدا نمیشود‪ .‬با افزایش تعداد وزنهها‪ ،‬نیروی وزن آنها بر نیروی دگر چسبی آب و کارت غلبه کرده و کارت از سطح آب جدا میگردد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫یکی دو قطره مایع شوینده به آب اضافه کنید و آزمایش را تکرار کنید‪ .‬نتیجهی مشاهده خود را در گروه خود به بحث بگذارید‪.‬‬
‫با افزون مایع ظرفشویی به آب‪ ،‬نیروی دگر چسبی کاهش یافته و کارت با قراردادن وزنهها به راحتی از سطح آب جدا میشود‪.‬‬

‫در ساختن دیوارهای ساختمان باید اثر مویینگی در نظر گرفته شود‪ ،‬زیرا تراوش آب از منفذهای مویین در این دیوارها میتواند‬
‫سبب خسارت در داخل ساختمان شود‪ .‬برای جلوگیری از این خسارت‪ ،‬دیوارهای داخل یا خارج ساختمان را معموال ً با مواد ناتراوا‬
‫(مانند قیر) میپوشانند‪ .‬تحقیق کنید در معماری سنتی ایران به جای قیر اندود کردن‪ ،‬چگونه از نفوذ آب به داخل سازهها جلوگیری‬
‫میکردند‪.‬‬
‫در نواحی بسیار مرطوب کرانههای نزدیک دریا خانهها بر روی پایههای چوبی بنا میشد‪،‬‬
‫شیب بندی مناسب بام ها نیز از عوامل مؤثر در جلوگیری از نفوذ آب بوده است‪ .‬استفاده از‬
‫کاهگل و روغن به عنوان اندود بر روی کاهگلها‪ ،‬مالتهای آهکی و مالت قیر چارو (ساروج‬
‫گچ) که ترکیبی از گچ‪ِ ،‬گل رس‪ ،‬شیره سوخته انگور یا خرما‪ ،‬خاکستر و مواد الیافی (مغز و‬
‫پرزهای نوعی نی) است از جمله عایقهای رطوبتی معماری سنتی ایران بوده است‪( .‬به طور‬
‫کلی مواد که نیروی دگر چسبی آنها با آب کمتر از نیروی هم چسبی مولکولهای آب باشند‪،‬‬
‫ناتراوا بوده و عایقهای رطوبتی خوبی هستند‪).‬‬

‫در علوم سال نهم دیدید که فشار در نقاط هم تراز از یک مایع ساکن مانند نقاط ‪ A‬و ‪ B‬و ‪ C‬در شکل یکسان است و به شکل ظرف‬
‫بستگی ندارد‪ .‬سازگاری این موضوع را با رابطهی ‪ 3-3‬توضیح دهید‪.‬‬
‫‪ P‬عوامل مؤثر بر فشار یک مایع عبارتند از فشار در سطح مایع‪،‬‬ ‫‪P0‬‬ ‫طبق رابطه ‪gh‬‬
‫چگالی مایع‪ ،‬عمق مایع و شتاب گرانشی‪ .‬چون همه این عوامل در نقاط ‪ A, B, C‬یکسان‬
‫است‪ ،‬فشار در این نقاط با هم برابر است‪.‬‬

‫شناگری در عمق ‪ 5/1‬متری از سطح آب دریاچهای شنا میکند‪ .‬فشار ناشی از آب و همچنین فشار کل در این عمق چقدر است؟ اگر‬
‫مساحت پرده گوش را یک سانتیمتر مربع ( ‪ ) 1cm 2‬فرض کنیم‪ ،‬بزرگی نیرویی که به پردهی گوش این شناگر وارد میشود چند‬
‫نیوتون است؟ فشار هوای محیط را ‪ 1 / 01 105 Pa‬بگیرید‪.‬‬
‫‪kg‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪1 103‬‬ ‫‪, g‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪, P0‬‬ ‫‪1 / 01 105 Pa‬‬ ‫‪10 / 1 104 Pa‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪kg‬‬
‫‪m‬‬
‫‪2‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪1cm‬‬ ‫‪1 10 4 m2 , h‬‬ ‫‪5m‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪gh‬‬ ‫‪1 103‬‬ ‫‪10 5‬‬ ‫‪5 104 Pa‬‬ ‫‪P‬‬ ‫فشار شاره در عمق ‪ 5‬متری ‪5 104 Pa‬‬
‫‪5‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫‪P‬‬ ‫‪P0‬‬ ‫‪gh‬‬ ‫‪P0‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪10 / 1 104‬‬ ‫‪5 104‬‬ ‫‪15 / 1 104 Pa‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪15 / 1 104 Pa‬‬
‫‪F‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪PA‬‬ ‫‪15 / 1 104‬‬ ‫‪1 10‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪15 / 1N‬‬ ‫‪F‬‬ ‫نیروی وارد بر پرده گوش ‪15 / 1N‬‬
‫‪A‬‬

‫جسمی مکعبی به طول ضلع ‪ 20 / 0cm‬درون شارهای غوطهور و در حال تعادل است (شکل روبهرو)‪ .‬فشار در باال و زیر جسم به‬
‫ترتیب برابر ‪ 015/1‬و ‪ 011/7‬کیلوپاسکال است‪.‬‬
‫چگالی شاره چند کیلوگرم بر متر مکعب است؟ (راهنمایی‪ :‬از رابطهی ‪ 1-3‬استفاده کنید‪).‬‬
‫‪h‬‬ ‫‪20cm‬‬ ‫‪0 / 2m‬‬
‫‪N‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪,‬‬ ‫?‬
‫‪kg‬‬
‫‪P1‬‬ ‫‪105kPa‬‬ ‫‪105 103 Pa‬‬
‫‪P2‬‬ ‫‪106 / 8kPa‬‬ ‫‪106 / 8 103 Pa‬‬
‫‪P2‬‬ ‫‪P1‬‬ ‫‪gh‬‬
‫‪106 / 8 103‬‬ ‫‪105 103‬‬ ‫‪10 0 / 2‬‬ ‫‪106 / 8 103‬‬ ‫‪105 103‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1 / 8 103‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1 / 8 10‬‬ ‫‪kg‬‬ ‫‪kg‬‬
‫‪0 / 9 103‬‬ ‫‪900‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪m3‬‬

‫در هواشناسی و روی نقشههای آب و هوا‪ ،‬معموال ً از یکای بار (‪ )bar‬برای فشار هوا استفاده میکنند به طوری‬
‫که داریم‪:‬‬
‫‪1bar‬‬ ‫‪1 / 000 105 N / m 2‬‬ ‫‪1 / 000 105 Pa‬‬
‫یک ستون به سطح مقطع ‪ 1m 2‬در نظر بگیرید که از سطح دریای آزاد تا باالترین بخش جو زمین ادامه می‪-‬‬
‫یابد‪( .‬شکل روبهرو)‪ .‬اگر فشار هوا ر ادر سطح دریا ‪ 1bar‬در نظر بگیریم‪ ،‬چند کیلوگرم هوا در این ستون‬
‫فرضی وجود دارد؟‬
‫‪N‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪1m 2 , P0‬‬ ‫‪1 105 Pa , g‬‬ ‫‪10‬‬ ‫? ‪, m‬‬
‫‪kg‬‬
‫نیرویی که ستون هوا به سطح مقطع وارد میکند برابر است با‪:‬‬
‫‪F‬‬
‫‪P0‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪P0A‬‬ ‫‪1 105‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 105 N‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪1 105 N‬‬
‫‪A‬‬
‫این نیرو برابر وزن هوای داخل ستون است بنابراین‪:‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪1 105‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪mg‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪1 104 kg‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪10000kg‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪10‬‬
‫با توجه به شکل ‪-07-3‬ب چند درصد این جرم تا ارتفاع ‪ 9‬کیلومتری این ستون فرضی قرار دارد؟‬
‫ابتدا جرم ستون هوا را از ارتفاع ‪ 9‬کیلومتری تا انتهای جو محاسبه میکنیم‪:‬‬
‫‪F‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪PA‬‬ ‫‪30 103‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3 104 N‬‬ ‫‪F‬‬ ‫‪3 104 N‬‬
‫‪A‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪3 104‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪mg‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪3 103‬‬ ‫‪3000kg‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪3000kg‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪6‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫بنابراین جرم ستون هوا از سطح زمین تا ارتفاع ‪ 9‬کیلومتری برابر است با‪:‬‬
‫‪10000 3000‬‬ ‫‪7000 kg‬‬
‫‪7000‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪100 7000‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪70%‬‬
‫‪10000‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪10000‬‬

‫ّ‬
‫توریچلی در آزمایش خود ترجیح داد به جای آب از جیوه استفاده کند؟‬ ‫الف) توضیح دهید چرا‬
‫(ممکن است شکل الف بتواند در پاسخ به این پرسش به شما کمک کند‪).‬‬
‫چون چگالی جیوه بسیار بیشتر از چگالی آب است‪ ،‬ارتفاع ستون جیوه در آزمایش بسیار کمتر از‬
‫ارتفاع ستون آب میشود‪ .‬بنابراین انجام آزمایش و اندازهگیری ارتفاع راحتتر است‪.‬‬
‫ب) برای لولههای غیر مویین‪ ،‬اگر سطح مقطع و طول لولهها متفاوت باشد‪ ،‬ارتفاع ستون جیوه‬
‫تغییر نمیکند (شکل ب)‪ .‬علت را توضیح دهید‪.‬‬
‫‪P0‬‬
‫‪ h‬به دست میآید‪ .‬چون ‪ P0‬و‬ ‫‪ P0‬ارتفاع ستون جیوه از رابطه‬ ‫با توجه به رابطهی ‪gh‬‬
‫‪g‬‬
‫و ‪ g‬در همه لولهها ثابت هستند‪ ،‬پس ارتفاع ‪ h‬نیز مقداری ثابت است‪.‬‬
‫پ) در قلم خودکار‪ ،‬جوهر از طریق یک لوله وارد نوک قلم شده و در آنجا توسط یک گوی فلزی ضدزنگ غلتان‪ ،‬روی ورقهی کاغذ‬
‫پخش میشود‪ .‬در بدانهی الکی یا درپوش باالیی این نوع قلمهای خودکار سوراخ ریزی ایجاد میکنند (شکل پ)‪ .‬دلیل این کار را‬
‫توضیح دهید‪.‬‬
‫فشار هوا از طریق این روزنه به سطح جوهر وارد و جوهر را به سمت گوی غلتان میفشارد‪.‬‬

‫آزمایشی طراحی و سپس اجرا کنید که به کمک آن بتوان نشان داد فشار در یک عمق معین از معین به جهتگیری سطحی که‬
‫فشار به آن وارد میشود بستگی ندارد‪.‬‬
‫ظرفی را مطابق شکل مقابل در نظر میگیریم و دو روزنه در محلهای مشخص شده و با عمقهای یکسان‬
‫بر روی بدنه آن ایجاد میکنیم‪ .‬اگر ظرف را از آب پر کرده و روزنهها را باز کنیم‪ ،‬شدت خروج آب در هر دو‬
‫روزنه برابر است‪ .‬بنابراین فشار وارد شده از طرف مایع در هر دو نقطه است‪( .‬برای پی بردن به درستی این‬
‫ادعا اگر خروجی از روزنهها را جمعآوری کرده و مقایسه کنیم‪ ،‬مشاهده کنیم که حجم آب خروجی از دو روزنه‬
‫برابر است‪).‬‬

‫شکل روبهرو یک کیسهی پالستیکی حاوی محلولی را نشان میدهد که در حال تزریق به یک بیمار‬
‫است‪ .‬سوزن سرنگی را به قسمت خالی از مایع باالی این کیسه وارد میکنند طوری که فشار هوا در‬
‫این بخش از کیسه همواره با فشار هوای بیرون برابر بماند‪ .‬اگر فشار پیمانهای در سیاهرگ ‪0331‬‬
‫پاسکال باشد‪ ،‬ارتفاع کمینهی ‪ h‬چقدر باشد تا محلول در سیاهرگ نفوذ کند؟ چگالی محلول را‬
‫‪ 1045kg / m 3‬بگیرید‪.‬‬
‫در ارتفاع کمینه فشار پیمانهای سیاهرگ و فشار پیمانهای محلول برابرند‪:‬‬
‫محلول𝑔𝑃 = سیاهرگ 𝑔𝑃‬
‫‪7‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫‪1330‬‬
‫‪Pg‬‬ ‫‪gh‬‬ ‫‪1330‬‬ ‫‪1045 10 h‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪0 / 1273‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪12 / 73cm‬‬
‫‪10450‬‬

‫درون یک ظرف مقداری آب بریزید‪ .‬یک فویل آلومینیمی به ابعاد تقریبی ‪ 20cm 20cm‬اختیار کنید و آن‬
‫را مچال کنید‪ .‬پیش بینی کنید با قرار دادن فویل مچاله شده روی سطح آب‪ ،‬چه اتفاقی میافتد؟ آزمایش‬
‫را انجام دهید‪.‬‬
‫فویل مچاله شده بر روی آب شناور میماند‪.‬‬
‫ً‬
‫تقریبا مشابه یک توپ کروی شود‪ .‬اگر این توپ آلومینیمی‬ ‫اکنون فویل مچاله شده را آن قدر فشار دهید تا‬
‫را روی سطح آب قرار دهید‪ ،‬پیش بینی کنید چه اتفاقی میافتد؟ آزمایش را انجام دهید‪ .‬پیشبینیها و‬
‫نتایج مشاهدهی (آزمایش) خود را در گروهتان به بحث بگذارید و نتیجه را به کالس ارائه دهید‪.‬‬
‫در این حالت فویل مچاله شده در آب فرو میرود‪ .‬از این آزمایش نتیجه میگیریم شناور شدن یا فرورفتن جسم در یک مایع به‬
‫جرم جسم بستگی نداشته بلکه به چگالی جسم وابسته است‪ .‬اگر چگالی جسم کمتر از چگالی مایع باشد‪ ،‬جسم بر روی مایع شناور‬
‫میماند و اگر چگالی جسم بیشتر از چگالی مایع باشد‪ ،‬جسم در مایع فرو میرود‪.‬‬

‫در شکل روبهرو‪ ،‬نیروی شناوری ‪ Fb‬و نیروی وزن ‪ W‬وارد بر چند جسم نشان داده شده‬
‫است‪ .‬با توجه به نیروی خالص وارد بر هر جسم‪ ،‬وضعیت آن را به کمک یکی از واژههای‬
‫شناوری‪ ،‬غوطهوری‪ ،‬فرو رفتن و باال رفتن توصیف کنید‪.‬‬
‫بادکنک = باال رفتن‬
‫چوب (شکل سمت راست)= شناوری‬
‫شکل وسط= فرو رفتن‬
‫شکل سمت چپ= غوطه ور ی‬

‫‪ )0‬در شکل (الف) نیروهای وارد بر دو جسم با حجم یکسان و چگالی متفاوت نشان داده شده است که در شارهای قرار دارند‪.‬‬
‫جهت حرکت دو جسم را روی شکل تعیین کنید‪ .‬همچنین چگالی هر جسم را با چگالی آب مقایسه کنید‪.‬‬
‫در شکل سمت راست چون نیروی وزن از نیروی شناوری بیشتر است‪ ،‬جسم به سمت پایین فرو‬
‫میرود و در شکل سمت چپ چون نیروی شناوری بیشتر از نیروی وزن است جسم در مایع باال‬
‫میرود‪.‬‬

‫‪ )1‬شکل (ب) ظرفی محتوی آب را نشان میدهد که روی یک ترازوی عقربهای قرار دارد‪ .‬شخصی انگشت خود را وارد آب میکند‪.‬‬
‫توضیح دهید عقربهی ترازو چه تغییری میکند‪.‬‬
‫ترازو عدد بیشتری را در این حالت نشان میدهد‪ .‬چون انگشت داخل آب قرار دارد‪ ،‬طبق اصل‬
‫ارشمیدس آب به انگشت نیروی باالسویی وارد میکند ( ‪ ) Fb‬و مطابق قانون سوم نیوتون انگشت‬
‫نیز نیرویی در خالف جهت و رو به پایین به آب وارد میکند‪ .‬در نتیجه نیروی خالصی که از طرف‬
‫آب به ترازو وارد میشود افزایش یافته و ترازو عدد بیشتری را نشان میدهد‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫‪ )3‬جرم قطعههای آهنی در شکل (پ) با یکدیگر برابر است‪ .‬دریافت خود را از این شکل بیان کنید‪.‬‬
‫برای دوجسم با جرم یکسان جسمی که حجم بیشتری دارد چون در زمان قرار گرفتن در مایع‪ ،‬حجم بیشتری از مایع را جابهجا‬
‫میکند طبق اصل ارشمیدس نیروی شناوری وارد بر آن بیشتر است‪ .‬اگر نیروی شناوری بیشتر از وزن جسم باشد‪ ،‬جسم بر روی‬
‫مایع شناور میماند و اگر نیروی شناوری کمتر از وزن جسم باشد‪ ،‬جسم در مایع فرو میرود‪.‬‬
‫‪ )4‬توضیح دهید چرا یک کشتی هوایی که با گاز هلیم (که چگالی آن کمتر از چگالی هواست) پر شده است نمیتواند به طور‬
‫نامحدود به باال رفتن ادامه دهد‪.‬‬
‫چون چگالی هلیم کمتر از چگالی هوا است کششی هوایی در هوا‬
‫به سمت باال حرکت میکند‪ .‬با افزایش ارتفاع‪ ،‬هوا رقیقتر شده و‬
‫چگالی آن کمتر میشود تا در ارتفاع معینی چگالی کشتی و چگالی‬
‫هوا برابر میشود‪ ،‬در نتیجه کشتی در هوا غوطه ور میماند‪.‬‬

‫یک قطعهی چوبی را روی آب درون ظرفی قرار دهید‪ .‬یک وزنهی آهنی را یک بار روی چوب قرار دهید (شکل الف) و بار دیگر از زیر‬
‫چوب آویزان کنید (شکل ب)‪ .‬پیشبینی کنید در کدام تجربه‪ ،‬چوب بیشتر در آب فرو میرود؟ آزمایش را انجام دهید‪ .‬پیشبینیها‬
‫و نتایج مشاهدهی (آزمایش) خود را در گروهتان به بحث بگذارید و نتیجه را به کالس ارائه دهید‪.‬‬
‫اگر وزنه بر روی چوب قرار گیرد چوب بیشتر در آب فرو میرود؛ زیرا اگر وزنه را از زیر چوب آویزان کنیم‪،‬‬
‫نیروی شناوری وارد بر وزنه نیروی خالص رو به پایین کاهش داده و باعث میشود چوب کمتر در آب‬
‫فرو رود‪.‬‬

‫وقتی شیر آب را کمی باز کنید و آب به آرامی جریان یابد‪ ،‬مشاهده میشود که باریکهی آب با نزدیکتر شدن به زمین‪ ،‬باریکتر‬
‫میشود (شکل روبهرو)‪ .‬دلیل این پدیده را با توجه به معادلهی پیوستگی توضیح دهید‪.‬‬
‫معادله پیوستگی را میتوان به صورت زیر نوشت‪:‬‬
‫‪A1‬‬ ‫‪v2‬‬
‫‪A2‬‬ ‫‪v1‬‬
‫طبق معادله پیوستگی سطح مقطع و تندی شاره نسبت عکس دارند‪.‬‬
‫چون با نزدیکتر شدن باریکهی آب به زمین تندی آن افزایش مییابد‪ ،‬طبق معادله پیوستگی سطح مقطع آن کاهش خواهد‬
‫یافت‪.‬‬

‫الف) یک نی نوشابه را به طور عمودی درون ظرفی محتوی آب قرار دهید به طوری که ته نی با کف ظرف آب در تماس نباشد‪.‬‬
‫مطابق شکل الف‪ ،‬درون یک نی افقی به گونهای بدمید که جریان هوای خروجی درست از باالی سر نی عمودی بگذرد‪ .‬مشاهدهی‬
‫خود را گزارش کنید و دلیل آن را به کمک اصل برنولی توضیح دهید‪.‬‬
‫با دمیدن هوا در نی افقی سطح آب در نی عمودی باال میآید‪ .‬زیرا با افزایش تندی جریان هوا در باالی نی طبق اصل برنولی فشار‬
‫هوای باالی نی کاهش یافته و اختالف فشار هوای بیرون و هوای باالی نی باعث باال آمدن آب در نی میشود‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫ب) این فعالیت را میتوانید در ظرفشویی آشپزخانهی منزلتان یا یک تشت بزرگ در حیاط مدرسه انجام دهید‪ .‬مطابق شکل یک‬
‫جفت قایق اسباببازی را روی سطح آب قرار داده و ُشل کندر هم ببندید‪.‬سپس جریانی از آب را بین آنها برقرار کنید‪ .‬به حرکت‬
‫قایقها نسبت به یکدیگر توجه کنید (شکل ب)‪ .‬با توجه به اصل برنولی توضیح دهید چرا قایقها به طرف هم کشیده میشوند؟‬
‫با افزایش تندی جریان آب بین قایقها‪ ،‬فشار آب در بین آنها کاهش یافته و اختالف فشار آب ایجاد شده بین دو طرف قایقها‬
‫باعث کشیده شدن آنها به سمت هم میشود‪.‬‬

‫الف) روزهایی که باد میوزد‪ ،‬ارتفاع موجهای دریا یا اقیانوس باالتر از ارتفاع میانگین میشود‪ .‬با اصل برنولی چگونه میتوان‬
‫افزایش ارتفاع موج را توضیح داد؟‬
‫با وزش باد‪ ،‬فشار هوای باالی سطح آب کاهش یافته و در نتیجه امواج میتوانند تا ارتفاع بیشتری باال بیایند‪.‬‬
‫ب) شکل روبهرو کامیونی را در دو وضعیت سکون و در حال حرکت نشان میدهد‪ .‬با استفاده از اصل برنولی توضیح دهید چرا‬
‫وقتی کامیون در حال حرکت است پوشش برزنتی آن پُف میکند؟‬
‫با حرکت کامیون‪ ،‬تندی جریان هوا در باالی پوشش برزنتی افزایش یافته و طبق اصل برنولی‬
‫فشار هوا در آن قسمت کاهش مییابد‪ ،‬در نتیجه اختالف فشار هوای داخل و بیرون پوشش‬
‫برزنتی باعث پُف کردن آن میشود‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫‪ 1-3‬حالتهای ماده‬
‫‪ )1‬دریافت خود را از شکلهای زیر بر اساس مفاهیمی که از سه حالت معمول ماده فراگرفتهاید بیان کنید‪.‬‬
‫الف) در گازها فاصله بین مولکولها بسیار زیاد و مولکولها‬
‫نسبت به هم در وضعیت نامنظمی قرار دارند‪.‬‬
‫ب) در مایعات فاصله بین مولکولها کم و مولکولها به‬
‫صورت نامنظم در کنار یکدیگر قرار دارند‪.‬‬
‫پ) در جامدات فاصله بین مولکولها کم و مولکولها به صورت منظمی در کنار هم قرار دارند‪.‬‬
‫‪ )2‬توضیح دهید از سه حالت مختلف ماده در چه بخشهایی از یک دوچرخه به چه دلیلی استفاده شده است؟‬
‫‪ -‬از حالت جامد در ساخت بدنه و به دلیل استحکام زیاد استفاده شده است‪.‬‬
‫‪ -‬از حالت مایع (روغن) در زنجیر و چرخدنده به جهت روانکاری و کاهش اصطکاک استفاده شده است‪.‬‬
‫‪ -‬از حالت گاز در باد الستیکها به جهت کاهش ضربه وارد شده به بدنه در حین حرکت و کاهش وزن‬
‫استفاده شده است‪.‬‬

‫‪ )3‬هنگام پاک کردن تختهی سیاه‪ ،‬ذرات گچ به طور نامنظم در هوای اطراف پراکنده شده و حرکت میکنند‪ .‬این حرکت نامنظم‬
‫ذرات گچ‪ ،‬مطابق شکل روبهرو مدلسازی شده است‪.‬‬
‫الف) چه عاملی باعث حرکت نامنظم ذرههای گچ میشود؟‬
‫برخورد مولکولهای هوا به ذرات گچ‪.‬‬
‫ب) مولکولهای هوا بسیار کوچکتر و سبکتر از ذرههای گچ هستند و توسط میکروسکوپ هم دیده نمیشوند‪ .‬توضیح دهید‬
‫چگونه این تجربهی ساده‪ ،‬شاهدی بر وجود مولکولهای هواست‪.‬‬
‫در مولکولهای هوا جهت و تعداد برخوردهای انجام شده در راستا متفاوت و تندی حرکت‬
‫مولکوها بسیار زیاد است؛ بنابراین حرکت نامنظمی در ذرات گچ ایجاد میشود‪ .‬اگر مولکولهای‬
‫هوا وجود نداشتند‪ ،‬ذرات گچ با شتاب ثابت ‪ g‬در اثر نیروی وزن به سمت زمین سقوط می‬
‫کردند‪.‬‬

‫‪ )4‬توضیح دهید چرا‪:‬‬

‫الف) پدیدهی پخش در گازها‪ ،‬سریعتر از مایعها انجام میشود‪ .‬در توضیح خود به چند مثال نیز اشاره کنید‪.‬‬
‫‪ -1‬تندی حرکت مولکولهای گاز بیشتر از مایعات است‪ -2 .‬تراکم مولکولهای گاز در محیط کمتر است بنابراین حرکت مولکولهای‬
‫گاز در محیط با سهولت بیشتری انجام میگیرد‪ .‬پدیده پخش به دو دلیل باال در گازها سریعتر از مایعات انجام میگیرد‪ ،‬مثالً وقتی‬
‫گلی خوشبو را به اتاق میبریم بوی گل در همه جای اتاق حس میشود ولی وقتی مقداری شکر را در آب میریزیم تا زمانی که آن‬
‫هم نزنیم همه آب به طور کامل شیرین نمیشود‪.‬‬
‫ب) یک بادکنک پر از باد‪ ،‬حتی اگر دهانهی آن نیز کامالً بسته شده باشد‪ ،‬باز هم رفته رفته کم باد میشود‪.‬‬
‫فاصلهی بین مولکولهای دیواره بادکنک بزرگتر از اندازه مولکولهای هوا است‪ ،‬بنابراین مولکولهای هوا میتوانند با برخورد به‬
‫دیواره بادکنک از آن عبور کرده و در نتیجه بادکنک رفتهرفته کم باد میشود‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫‪ 2-3‬ویژگیهای فیزیکی مواد در مقیاس نانو‬

‫‪ )5‬هر یک از موارد زیر را توضیح دهید‪.‬‬
‫الف) علوم و فناوری نانو‬
‫دانش و ابزاری است که ما را قادر به بررسی‪ ،‬مشاهده و به کارگیری مواد در مقیاس نانو میکند‪ .‬همچنین علم نانو شاخهای از علوم‬
‫است که تغییر در ویژگیهای فیزیکی مواد را در مقیاس نانون بررسی میکند‪.‬‬
‫ب) ابعاد مواد مورد بررسی در علوم و فناوری نانون و اهمیت بررسی مواد در ابعاد نانو‬
‫ابعاد مواد مورد بررسی در مقیاس نانو بسته به نوع ماده و ویژگیهای فیزیکی آن میتواند حدود ‪ 1‬تا ‪ 111‬نانومتر باشد‪ ،‬در این‬
‫ابعاد ویژگیهای فیزیکی مواد از قبیل نقطه ذوب‪ ،‬رسانندگی گرمایی و الکتریکی‪ ،‬شفافیت‪ ،‬استحکام‪ ،‬رنگ و‪ ...‬تغیر میکند‪ .‬فناوری‬
‫نانو در واقع از ویژگیهای خاصی از مواد که در ابعاد نانو تغییر میکند بهرهبرداری مینماید‪.‬‬
‫پ) تفاوت نانو ذره و نانو الیه‬
‫در نانو ذره هر سه بعد ماده در مقیاس نانو است‪ ،‬ولی در نانو الیه فقط یک بُعد از ماده در مقیاس نانو است‪.‬‬
‫‪ 3-3‬نیروهای بین مولکولی‬
‫‪ )6‬شیشهگران برای چسباندن تکههای شیشه به یکدیگر‪ ،‬آنها را آن قدر گرم میکنند که نرم شوند‪ .‬این کار را با توجه به کوتاه بُرد‬
‫بودن نیروی جاذبهی بین مولکولی توضیح دهید‪.‬‬
‫چون نیروهای بین مولکولی کوتاهبرد هستند‪ ،‬برای اتصال دو قطعه شیشهای به هم باید مولکولهای این دو قطعه را در فاصلهی‬
‫مناسبی از هم قرار دهیم تا این نیروها بین مولکولهای دو قطعه به وجود آید‪ .‬افزایش حرارت باعث بیشتر شدن جنبش مولکولی‬
‫میشود و در نتیجه مولکولهای دو قطعه شیشهای میتوانند در البهالی هم و در فاصلهی مناسبی از یکدیگر قرار گرفته تا نیروی‬
‫جاذبه بین مولکولی سبب اتصال دو قطعه به هم شود‪.‬‬
‫‪ )7‬الف) توضیح دهید چرا وقتی قلممویی را از آب بیرون میکشیم (شکل الف)‪ ،‬موهای آن به هم میچسبند؟ (اشاره‪ :‬به پدیدهی‬
‫کشش سطحی در مایعها توجه کنید‪).‬‬
‫با بیرون کشیدن قلمو از آب چون سطح خارجی با آب پوشیده میشود نیروی کشش سطحی که بین مولکولهای آب وجود دارد‬
‫این موها را در کنار هم قرار داده و به هم میچسبند‪.‬‬
‫ب) شکل (ب) دو لولهی مویین هم جنس را نشان میدهد که درون مایعی قرار دارند‪ .‬چرا ارتفاع مایع‬
‫درون لولهی ‪ b‬از دو لولهی دیگر کمتر است؟ با توجه به شکل‪ ،‬نیروی هم چسبی مایع را با نیروی دگر‬
‫چسبی مایع و لولههای مویین مقایسه کنید‪.‬‬
‫درلوله های مویین هر قدر قطر لوله بیشتر باشد تغییر ارتفاع مایع در لوله نسبت به سطح مایع ظرف کمتر‬
‫است‪ .‬در اینجا چون قطر لوله ‪ b‬بیشتر است‪ ،‬ارتفاع مایع در آن کمتر است‪.‬‬
‫نیروی دگرچسبی بین مولکولهای مایع و مولکولهای شیشه بیشتر از نیروی هم چسبی بین مولکولهای مایع است‪.‬‬
‫‪ )8‬تغییرات اقلیمی سالهای اخیر در کشورهای غرب ایران‪ ،‬پدیدهی خطرناک ریزگردها را به مناطق وسیعی از کشورمان گسترش‬
‫ً‬
‫تقریبا دو برابر چگالی آب است‪.‬‬ ‫داده است‪ .‬چگالی ریزگردها در حالتی که ته نشین شده باشد‬
‫ً‬
‫نسبتا ضعیف قادرند تودههای بزرگی از ریزگردها را به حرکت درآورند در حالی که توفانهای شدید دریایی تنها‬ ‫الف) چرا بادهای‬
‫مقدار اندکی آب را به صورت قطرههای ریز به طرف باال میپاشند؟‬
‫نیروی کشش سطحی آب مانع از جدا شدن قطرات ریز آب از سطح آن میشود ولی این نیرو در بین ذرات ریزگردها وجود ندارد‪.‬‬
‫ب) بررسی کنید برای مقابله با این پدیده و مهار آن‪ ،‬چه تدابیری را میتوان‬
‫اندیشید؟‬
‫‪3‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫هر قدر رطوبت سطح زمین بیشتر باشد جدا شدن این ریزگردها از سطح زمین کمتر است؛ بنابراین مقابله با خشکسالی و برداشت‪-‬‬
‫های بیرویه منابع آبی زمین و کاشت گیاهان از جمله عواملی است که میتواند رطوبت سطح زمین را حفظ و مانع از چنین‬
‫پدیدههایی شود‪.‬‬

‫‪ )9‬نوعی ماهی به نام ماهی کمانگیر با جمع کردن آب در دهان خود و پرتاب آن به سوی حشراتی که در بیرون از آب‪ ،‬روی گیاهان‬
‫نشستهاند‪ ،‬آنها را شکار میکند و میخورد (شکل الف)‪ .‬هدف گیری آنها به اندازهای دقیق است که معموال ً در این کار اشتباه نمیکنند‪.‬‬
‫کدام ویژگی آب این امکان را به ماهی کمانگیر برای شکار میدهد؟‬
‫نیروی دگر چسبی بین آب و بدن حشره باعث میشود تا آب در حین پایین آمدن‬
‫حشره را نیز با خود به داخل آب بیاورد‪.‬‬

‫‪ 4-3‬فشار در شارهها‬
‫‪ )11‬مساحت روزنهی خروج بخار آب‪ ،‬روی درب زودپزی ‪ 4 / 00 mm 2‬است (شکل روبهرو)‪ .‬جرم وزنهای‬
‫که روی این روزنه باید گذاشت چقدر باشد تا فشار داخل آن در ‪ 2atm‬نگه داشته شود؟ فشار بیرون‬
‫دیگ زودپز را ‪ 1atm‬بگیرید‪.‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪4mm 2‬‬ ‫‪4 10 6 m 2‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪2atm‬‬ ‫‪1atm‬‬ ‫‪1atm‬‬ ‫‪1 105 Pa‬‬
‫‪N‬‬
‫‪g‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪,m‬‬ ‫?‬
‫‪kg‬‬
‫برای ثابت ماندن فشار داخل زودپز باید نیروی ناشی از اختالف فشار داخل و بیرون ظرف با وزن وزنه برابر باشد‪:‬‬
‫‪0/4‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪mg‬‬ ‫‪PA‬‬ ‫‪mg‬‬ ‫‪1 105‬‬ ‫‪4 10‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪m 10‬‬ ‫‪0/4‬‬ ‫‪10m‬‬ ‫‪0 / 04kg m 40g‬‬
‫‪m‬‬
‫‪10‬‬
‫‪ )11‬شکل روبهرو یک جوسنج سادهی جیوهای را نشان میدهد‪( .‬ضخامت دیوارهی شیشهای را نادیده بگیرید‪).‬‬
‫الف) در ناحیهی ‪ A‬چه چیزی وجود دارد؟‬
‫مقدار بسیار ناچیزی بخار جیوه‬
‫ب) چه عاملی جیوه را درون لوله نگه میدارد؟‬
‫فشار هوای محیط‬
‫پ) فشار هوای محیطی که این جوسنج در آنجا قرار دارد چقدر است؟‬
‫‪kg‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪13600‬‬ ‫‪, g‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪, h 74cm 0 / 74m‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪kg‬‬
‫‪m‬‬
‫‪P0‬‬ ‫‪gh 13600 10 0 / 74 100640Pa P0 1 / 0 105 Pa‬‬
‫ت) اگر این جوسنج را باالی کوهی ببریم چه تغییری در ارتفاع ستون جیوهی درون لوله رخ میدهد؟ دلیل آن را‬
‫توضیح دهید‪.‬‬
‫ً‬
‫تقریبا ثابت هستند‪،‬‬ ‫و ‪g‬‬ ‫‪ P0‬و با توجه به اینکه‬ ‫در ارتفاعات با کاهش فشار هوای محیط طبق رابطه ‪gh‬‬
‫ارتفاع ستون جیوه ( ‪ ) h‬کاهش مییابد‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫شهرکرد‪2072m :‬‬
‫است‪ .‬با استفاده از رابطهی‬
‫‪ )12‬الف) ارتفاع چهار شهر مرتفع ایران از سطح دریا‪ ،‬به شرح زیر است‪:‬‬
‫بروجن‪2265m :‬‬ ‫سمیرم‪2434 m :‬‬ ‫فریدون شهر‪2612 m :‬‬
‫با توجه به نمودار شکل ‪-18-3‬ب‪ ،‬فشار تقریبی هوا را در این چهار شهر بنویسید‪.‬‬
‫فریدونشهر ‪ ، 74kPa‬سمیرم ‪ ، 76kPa‬بروجن ‪ ، 78kPa‬شهرکرد ‪80kPa‬‬
‫ب) چگالی میانگین هوا تا ارتفاع ‪ 3‬کیلومتری از سطح دریای آزاد حدود ‪1 / 01 kg / m 3‬‬

‫‪ P‬فشار هوا را در این شهرها حساب کنید و مقادیر به دست آمده را با نتیجه قسمت الف مقایسه کنید‪.‬‬ ‫‪P0‬‬ ‫‪gh‬‬
‫‪kg‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪: h‬فریدونشهر‬ ‫‪2612m ,‬‬ ‫‪1 / 01‬‬ ‫‪,g‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪, P0‬‬ ‫‪1 / 01 105 Pa , P‬‬ ‫?‬
‫‪3‬‬ ‫‪kg‬‬
‫‪m‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪P0‬‬ ‫‪gh‬‬ ‫‪101000 1 / 01 10 2612‬‬ ‫‪101000 26381 / 2‬‬ ‫‪74619Pa‬‬ ‫‪74 / 619kPa‬‬
‫‪: h‬سمیرم‬ ‫‪2434m‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪P0‬‬ ‫‪gh‬‬ ‫‪101000 1 / 01 10 2434‬‬ ‫‪101000 24583 / 4‬‬ ‫‪76417Pa‬‬ ‫‪76 / 417kPa‬‬
‫‪: h‬بروجن‬ ‫‪2265m‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪P0‬‬ ‫‪gh‬‬ ‫‪101000 1 / 01 10 2265‬‬ ‫‪101000 22876 / 5‬‬ ‫‪78124Pa‬‬ ‫‪78 / 124kPa‬‬
‫‪: h‬شهرکرد‬ ‫‪2072m‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪P0‬‬ ‫‪gh‬‬ ‫‪101000 1 / 01 10 2072‬‬ ‫‪101000 20927 / 2‬‬ ‫‪80073Pa‬‬ ‫‪80 / 073kPa‬‬
‫‪ )13‬غواصها میتوانند با قرار دادن یک سر لولهای در دهان خود‪ ،‬در حالی کهسر دیگر آن از آب بیرون است‪ ،‬تا عمق بیشینهای در‬
‫آب فرو روند و نفس بکشند‪( .‬شکل روبه رو)‪ .‬با گذشتن از این عمق‪ ،‬اختالف فشار درون و بیرون ریهی غواص افزایش مییابد و‬
‫غواص را ناراحت میکند‪ .‬چون هوای درون ریه از طریق لوله با هوای بیرون ارتباط دارد‪ ،‬فشار هوای درون ریه‪ ،‬همان فشار جوّ‬
‫است در حالی که فشار وارد بر قفسهی سینهی او‪ ،‬همان فشار در عمق آب است‪ .‬در عمق ‪ 6 / 15m‬از سطح آب‪ ،‬اختالف فشار درون‬
‫ریهی غواص با فشار وارد بر قفسهی سینهی او چقدر است؟ (خوب است بدانید که غواصهای مجهز به مخزن هوای فشرده‬
‫می توانند تا عمق بیشتری در آب فرو روند‪ ،‬زیرا فشار هوای درون ریه آنها با افزایش عمق‪ ،‬همپای فشار آب بر سطح بیرونی بدون‬
‫زیاد میشود‪).‬‬
‫‪kg‬‬ ‫‪N‬‬
‫‪1000‬‬ ‫‪, g‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪6 / 15m‬‬
‫‪, h‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪kg‬‬
‫‪m‬‬
‫چون فشار هوای درون ریه غواص همان فشار جو ( ‪ ) P0‬و فشار وارد بر ققسه سینه‬
‫غواص همان فشار در عمق آب ( ‪ ) P‬است‪ .‬اختالف فشار درون ریه با فشار وارد بر‬
‫قفسه سینه به صورت زیر به دست میآید‪:‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪P0‬‬ ‫‪gh‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪P0‬‬ ‫‪gh‬‬ ‫‪1000 10 6 / 15‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪P0‬‬ ‫‪6 / 15 104 Pa‬‬

‫‪2‬‬
‫) و مایعی با چگالی‬ ‫‪1‬‬
‫‪ )14‬درون لولهی ‪ U‬شکلی که به یک مخزن محتوی گاز وصل شده است جیوه ( ‪13 / 6 103 kg / m 3‬‬
‫نامعلوم وجود دارد‪( .‬شکل روبهرو)‪.‬‬
‫اگر فشار هوای بیرون لولهی ‪ U‬شکل ‪ 101kPa‬باشد‪ ،‬چگالی مایع را تعیین کنید‪.‬‬
‫‪kg‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪76 / 5kPa‬‬ ‫‪76500Pa ,‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪13 / 6 103‬‬ ‫‪, h1‬‬ ‫‪22cm‬‬ ‫‪0 / 22m‬‬
‫‪m3‬‬
‫‪N‬‬
‫‪2‬‬
‫‪? , h2‬‬ ‫‪40cm‬‬ ‫‪0 / 4m , P0‬‬ ‫‪101kPa‬‬ ‫‪101000Pa , g‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪kg‬‬
‫‪ + 𝑃1‬مایع𝑃 = جیوه𝑃 ‪ +‬مخزن𝑃‬
‫‪5‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫‪P‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪gh2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪gh2‬‬ ‫‪P0‬‬ ‫‪76500 13600 10 0 / 22‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪10 0 / 4 101000‬‬ ‫‪76500 29920‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪101000‬‬
‫‪5420‬‬ ‫‪kg‬‬ ‫‪kg‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪5420‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1355‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1 / 36 103‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪m3‬‬
‫‪ )15‬در شکل روبهرو مقدار ‪ h‬چند سانتیمتر است؟ فشار هوای محیط را ‪ 101kPa‬و چگالی آب را ‪ 1 / 00 103 kg / m 3‬بگیرید‪.‬‬

‫‪kg‬‬
‫‪P0‬‬ ‫‪101kPa‬‬ ‫‪101 103 Pa ,‬‬ ‫‪1 103‬‬ ‫‪, PA‬‬ ‫‪0 / 12MPa‬‬ ‫‪0 / 12 106 Pa‬‬ ‫‪120 103 Pa ,‬‬
‫‪3‬‬
‫‪m‬‬
‫‪N‬‬
‫‪hC‬‬ ‫‪112cm‬‬ ‫‪1 / 12m , g‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪, hB‬‬ ‫?‬
‫‪kg‬‬
‫‪ghB‬‬ ‫فشار مخزن ‪ A‬برابر است با‪PB :‬‬
‫‪ghC‬‬ ‫فشار مخزن ‪P0 : B‬‬
‫‪PA‬‬ ‫‪ghB‬‬ ‫‪ghC‬‬ ‫‪P0‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪120 10‬‬ ‫‪1 10‬‬ ‫‪10 hB‬‬ ‫‪1 103‬‬ ‫‪10 1 / 12 101 103‬‬
‫‪7/8‬‬
‫‪120‬‬ ‫‪10hB‬‬ ‫‪11 / 2 101‬‬ ‫‪120 112 / 2‬‬ ‫‪10 hB‬‬ ‫‪7/8‬‬ ‫‪10hB‬‬ ‫‪hB‬‬ ‫‪0 / 78m‬‬ ‫‪78cm‬‬
‫‪10‬‬
‫‪hB‬‬ ‫‪78cm‬‬
‫‪ )16‬لولهی ‪ U‬شکلی را در نظر بگیرید که محتوی حجم مساوی از آب و روغن است (شکل روبهرو)‪ .‬با توجه به اطالعات روی شکل‪،‬‬
‫فشار پیمانهای هوای درون ریهی شخصی که از شاخهی سمت چپ لوله درون آن دمیده‪،‬چقدر است؟ چگالی روغن را‬
‫‪ 0 / 805 kg / m 3‬بگیرید‪.‬‬
‫‪kg‬‬ ‫‪kg‬‬
‫‪N‬‬
‫‪hW‬‬ ‫‪hO‬‬ ‫‪78 / 6cm‬‬ ‫‪78 / 6 102 m ,‬‬ ‫‪W‬‬
‫‪1000‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪O‬‬
‫‪805‬‬ ‫‪,g‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪kg‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬
‫اگر فشار هوای درون ریه فرد را با ‪ P‬نشان دهیم میتوان نوشت‪:‬‬
‫روغن‪ 𝑔ℎ‬روغن𝜌 ‪ −‬آب‪ 𝑔ℎ‬آب𝜌 = روغن𝑃 ‪ −‬آب𝑃 = 𝑔𝑃 → ‪ + 𝑃1‬آب𝑃 = روغن𝑃 ‪𝑃 +‬‬

‫‪Pg‬‬ ‫(‪gh‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪O‬‬

‫)‬ ‫)‪10 78 / 6 10 2(1000 805‬‬ ‫‪1532 / 7Pa‬‬ ‫‪Pg‬‬ ‫‪1 / 53 103‬‬
‫چون حجم آب و روغن برابر و سطح مقطع لوله ثابت است‪ ،‬ارتفاع آب روغن برابر است‪.‬‬

‫‪ 5-3‬شناوری و اصل ارشمیدس‬

‫‪ ) 17‬دو قوطی نوشابه‪ ،‬یکی معمولی و دیگری رژیمی را در ظرفی محتوی آب بگذارید‪ .‬متوجه خواهید بشد که نوشابه رژیمی شناور‬
‫میماند در حالی که نوشابهی معمولی فرو میرود‪ .‬بااستفاده از اصل ارشمیدس‪ ،‬این نتیجه را توضیح دهید‪( .‬اشاره‪ :‬چگالی شیرین‬
‫کنندههای مصنوعی مورد استفاده در نوشابههای رژیمی کمتر از شکر است‪).‬‬
‫هر دو نوشابه حجم ثابتی دارند‪ ،‬وقتی داخل آب قرار میگیرند وزن شاره جابهجا شده توسط آنها یکسان و در نتیجه طبق اصل‬
‫ارشمیدس نیروی شناوری هر دو برابر است؛ از طرفی چون چگالی نوشابه رژیمی کمتر از چگالی نوشابه معمولی است وزن نوشابه‬
‫رژیمی نیز کمتر از وزن نوشابه معمولی است‪ ،‬پس نیروی خالص که به نوشابه رژیمی وارد میشود رو به باال و نیروی خالصی که به‬
‫نوشابه معمولی وارد می شود رو به پایین است که باعث شناور شدن نوشابه رژیمی و فرو رفتن نوشابه معمولی در آب میشود‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫‪ )18‬دریافت خود را از شکلهای الف و ب بنویسید‪.‬‬

‫با توجه به شکل (ب) وزن جسم ‪ 10N‬است؛ از طرفی چون نیروسنج نیروی خالص رو به پایین‬
‫جسم را نشان میدهد در شکل (الف) میتوان نوشت‪:‬‬
‫نیروی شناوری‪ -‬وزن جسم= عدد نیروسنج‬
‫‪6‬‬ ‫‪10 Fb‬‬ ‫‪Fb‬‬ ‫‪4N‬‬
‫با توجه به ترازوی شکل (الف) نتیجه میگیریم نیروی شناوری با وزن مایع جابهجا شده توسط‬
‫جسم برابر است‪.‬‬
‫‪ )19‬سه جسم ‪ a‬و ‪ b‬و ‪ c‬با چگالیهای متفاوت‪ ،‬مطابق شکل روبه رو درون آب شناورند‪ .‬چگالی این سه جسم را با یکدیگر مقایسه‬
‫کنید‪.‬‬
‫هر قدر چگالی جسم نسبت به آب بیشتر باشد حجم بیشتری از جسم در آب فرو میرود‬

‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬

‫بنابراین‪:‬‬

‫‪ )21‬توضیح دهید چرا نیروی شناوری برای جسمی که در یک شاره قرار دارد‪ ،‬روبه باالست؟‬
‫برای جسمی که در شاره قرار دارد چون فشار وارد بر سطح پایینی جسم از سوی شاره بیشتر از فشار وارد بر سطح باالیی جسم از‬
‫طرف شاره است‪ ،‬نیروی خالص رو به باالیی به جسم وارد میشود که همان نیروی شناوری است‪.‬‬
‫‪ )21‬توضیح دهید چه موقع نیروی شناوری وارد بر یک شناگر به بیشینه مقدار خود میرسد‪.‬‬
‫وقتی بدن شناگر به طور کامل درون آب قرار میگیرد از آنجا که وزن مایع جابهجا شده بیشترین مقدار است طبق اصل ارشمیدس‬
‫نیروی شناوری نیز بیشینه خواهد بود‪.‬‬
‫‪ 6-3‬شارهی در حرکت و اصل برنولی‬
‫‪ )22‬در لوله ای پر از آب مطابق شکل زیر‪ ،‬آب از چپ به راست در جریان است‪ .‬روی این لوله ‪ 5‬قسمت (‪ B ،C ،D ،E‬و ‪ )A‬نشان‬
‫شده است‪.‬‬
‫الف) در کدام یک از قسمتهای لوله‪ ،‬تندی آب‪ ،‬در حال افزایش‪ ،‬در حال کاهش یا ثابت است؟‬
‫طبق معادله پیوستگی () تندی شاره و سطح مقطع نسبت عکس دارند‪ ،‬بنابراین در محلهایی که سطح مقطع کاهش مییابد‬
‫تندی افزایش و در محلهایی که سطح مقطع افزایش مییابد تندی جریان آب کاهش مییابد‪ .‬در محلهایی که سطح مقطع‬
‫ثابت است‪ ،‬تندی جریان آب نیز ثابت است‪ .‬بنابراین‪:‬‬
‫‪ :A‬تندی ثابت است‪ B .‬تندی افزایش مییابد‪ C.‬تندی ثابت است‪ D .‬تندی کاهش مییابد‪ E .‬تندی ثابت است‪.‬‬
‫ب) تندی آب را در قسمتهای ‪ C،A‬و ‪ E‬لوله با یکدیگر مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪VA‬‬ ‫‪VE‬‬ ‫‪VC‬‬
‫‪7‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -3‬ویژگیهای فیزیکی مواد‬

‫‪ )23‬دو نوار کاغذی به طول تقریبی ‪ 11‬سانتیمتر را مطابق شکل (الف) به انتهای یک نی نوشابه بچسبانید‪ .‬وقتی مطابق شکل (ب)‬
‫به درون نی دمیده میشود نوارهای کاغذی به طرف یکدیگر جذب می شوند‪ .‬با توجه به اصل برنولی دلیل این پدیده را توضیح‬
‫دهید‪.‬‬
‫با دمیدن در نی تندی هوا در بین کاغذها افزایش و طبق اصل برنولی فشار‬
‫هوا در بین آنها کاهش مییابد‪ .‬در نتیجه فشار هوای خار ج باعث نزدیکتر‬
‫شدن نوارهای کاغذی به یکدیگر میشود‪.‬‬
‫‪ )24‬شکل زیر کاربراتور یک موتور بنزینی قدیمی را نشان میدهد‪ .‬حجم هوایی که وارد کاربراتور میشود توسط دریچهی پروانهای‬
‫که به سیم گاز خودرو وصل شده‪ ،‬قابل تنظیم است‪ .‬با توجه به کاربرد اصل برنولی در ساختمان یک کاربراتور‪ ،‬توضیح دهید چرا با‬
‫فشردن بیشتر پدال گاز‪ ،‬دور موتور خودرو افزایش مییابد و خودرو میتواند سریعتر حرکت کند؟‬
‫با فشردن پدال گاز‪ ،‬دریچه پروانهای باز و هوا به داخل کشیده میشود‪.‬‬
‫در قسمت میانی لوله چون سطح مقطع کاهش مییابد طبق معادله‬
‫پیوستگی تندی جریان هوا افزایش و در نتیجه طبق اصل برنولی فشار‬
‫هوا کاهش مییابد‪ .‬اختالف فشار ایجاد شده بین مخزن سوخت و‬
‫قسمت میانی لوله باعث انتقال سوخت به لوله میشود‪ .‬هر قدر پدال‬
‫بیشتر فشرده شود اختالف فشار بیشتری ایجاد شود و سوخت بیشتری‬
‫وارد و دور موتور افزایش مییابد‪.‬‬

‫ً‬
‫نسبتا دوری نشان میدهد‪ .‬نمایی بزرگ شده از شیر بسته‬ ‫‪ )25‬شکل (الف) آتشنشانی را در حال خاموش کردن آتش از فاصلهی‬
‫‪ v1‬از لوله وارد شیر شود و‬ ‫شده به انتهای لولهی آتشنشانی در شکل (ب) نشان داده شده است‪ .‬اگر آب با تندی ‪1 / 50 m / s‬‬
‫‪ d2‬باشد‪ ،‬تندی خروج آب را از شیر پیدا کنید‪.‬‬ ‫‪ d1‬و قطر قسمت خروجی آن ‪2 / 50cm‬‬ ‫قطر ورودی شیر ‪9 / 60cm‬‬

‫‪m‬‬
‫‪ v1‬شعاع ورودی شیر‬ ‫‪1/5‬‬ ‫‪, d1 9 / 6cm‬‬ ‫‪r1‬‬ ‫‪9 / 4cm‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4 / 8cm‬‬ ‫‪4 / 8 10 2m‬‬
‫‪s‬‬
‫‪ v2‬شعاع خروجی شیر‬ ‫‪?, d2 2 / 5cm r2‬‬ ‫‪2 / 5cm‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1 / 25cm‬‬ ‫‪1 / 25 10 2m‬‬
‫با استفاده از معادله پیوستگی میتوان نوشت‪:‬‬
‫‪r12v1‬‬ ‫‪(4 / 8 10 2 )2‬‬ ‫‪1/5‬‬ ‫‪34 / 56 10‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪Av‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪A2v2‬‬ ‫‪r12v1‬‬ ‫‪r22v2‬‬ ‫‪v2‬‬
‫‪r22‬‬ ‫‪(1 / 25 10 2 )2‬‬ ‫‪1 / 5625 10‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪m‬‬
‫‪v2‬‬ ‫‪22 / 11‬‬
‫‪s‬‬
 ‫فصل چهارم‬

‫پاسخ به تمرین ها‪ ،‬پرسش ها‪ ،‬و فعالیت های فصل ‪4‬‬

‫تمرین ‪4‬ـ‪1‬‬
‫‪∆T = T2 - T1‬‬ ‫ ‬
‫(‪=)θ2 + 273/15( - )θ1 + 237/15‬‬ ‫ ‬
‫‪= θ2 - θ1 = ∆θ‬‬ ‫ ‬

‫تمرین ‪4‬ـ‪2‬‬
‫همان طور که در پانوشت کتاب درسی آمده است‪ ،‬در حل مسئله ها از رابطۀ تقریبی ‪ T = θ + 273‬استفاده می کنیم‪.‬‬
‫الف)‬
‫‪T = 37 + 273 = 310 K‬‬ ‫ ‬
‫همچنین برای تبدیل به فارنهایت داریم‬
‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫=‪F‬‬ ‫‪θ + 32 = )37( +32 = 98/6°F≈99°F‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫ب) برحسب کلوین داریم‬
‫‪T1 = 70 + 273 = 343 K‬‬ ‫ ‬
‫‪T2 = -89 + 273 = 184 K‬‬ ‫ ‬
‫و برحسب فارنهایت داریم‬
‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫= ‪F1‬‬ ‫= ‪θ1 + 32‬‬ ‫‪)70( + 273 = 399°F‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫= ‪F2 = θ2 + 32‬‬ ‫‪)-89( + 273 = 112/8 °F ≈ 113 °F‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪1‬‬
‫این دما حدود ‪ -196 C‬است و نمونه در ظرف های مخصوص و نیز برای مدت طوالنی جهت پیوند نگهداری می شود‪.‬‬
‫‪°‬‬

‫این دما توسط نیتروژن (یا هیدروژن) مایع حاصل می شود و نمونه ها در ظرف های نیتروژن مایع نگهداری می شود و تا مدت‬
‫‪ 15‬سال می توانند مورد استفاده قرار گیرند‪.‬‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪2‬‬
‫هنگامی که دما باال رود‪ ،‬به دلیل انبساط الکل یا روغن موجود در مخزن وسطی و لولۀ سمت چپ دماسنج‪ ،‬جیوه در لولۀ‬
‫سمت راست به باال رانده می شود و شاخص فوالدی لولۀ سمت راست را با خود باال می برد‪ .‬اگر سطح جیوه در لولۀ سمت‬
‫راست پایین بیاید‪ ،‬شاخص فوالدی که به آن فنرهای ریزی متصل است‪ ،‬همراه آن حرکت نمی کند و در همان محل قبلی‬
‫خود در مقابل دمای بیشینه می ایستد‪.‬‬
‫وقتی الکل به علت کاهش دما منقبض می شود‪ ،‬جیوه از طرف چپ لولۀ ‪U‬شکل باال می رود و شاخص فوالدی دیگر را در‬
‫‪1‬‬
‫این طرف لوله باال می راند‪ .‬اگر سطح جیوه در لولۀ سمت چپ پایین بیاید شاخص فوالدی سمت چپ که به آن نیز فنرهای‬
‫ریزی متصل است همراه با آن حرکت نمی کند و در همان محل قبلی خود در مقابل دمای کمینه می ایستد‪.‬‬
‫با استفاده از آهنربا‪ ،‬این دو شاخص در پایان مدت زمان موردنظر به سطح جیوه برگردانده می شود‪ .‬در طراحی جدید‬
‫این نوع دماسنج ها‪ ،‬به علت سمی بودن جیوه از مایع ترکیبی جدیدی به عنوان جایگزین استفاده می شود‪ .‬این دماسنج به‬
‫دماسنج ‪ Six‬نیز مشهور است و فیلم های زیادی از آن در اینترنت پیدا می شود‬
‫در مورد انواع دماسنج های دیگر پیشنهاد می شود وب سایت زیر را نیز مالحظه فرمایید‪:‬‬
‫‪www.omnilexia.com/?q=thermometer‬‬ ‫ ‬

‫پرسش ‪4‬ـ‪1‬‬
‫الف) در این صورت انبساط و انقباض گرمایی هر دو به یک گونه خواهد بود و بنابراین تغییرات دمایی تأثیری برجا‬
‫گرفتن درست کلید در قفل نخواهد گذاشت‪.‬‬
‫ب) به دلیل انبساط های گرمایی متفاوت درب و چارچوب‪ ،‬تغییرات ابعاد آنها یکسان نخواهد بود‪.‬‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪3‬‬
‫‪ )1‬در هر دو شکل فاصله یا «شکاف های انبساطی» برای انبساط تعبیه شده است تا دو بخش خط آهن در روزهای گرم‬
‫فضایی برای انبساط داشته باشند‪ .‬عکس جاسبی در اینترنت از خطوط ریل قدیمی وجود دارد که به دلیل عدم تعبیه چنین‬
‫فاصله هایی خطوط کج و معوج شدند‪.‬‬
‫‪ )2‬خطوط ریل جدید دارای چنین فضاهایی برای انبساط نیستند‪ .‬آنها به طور پیوسته به هم جوش خورده اند‪ .‬این ریل ها‬
‫زمانی درست می شوند که دما حدودا ً برابر با میانگین کمینه و بیشینۀ دمای سالیانه در منطقۀ موردنظر باشد‪ .‬با این تدبیر‬
‫دامنۀ تغییرات دما که موجب تغییر طول ریل می شود کاهش می یابد و بنابراین حتی در صورتی که ریل دارای شکاف های‬
‫انبساطی باشد نیز انبساط آن تا نصف کاهش می یابد‪( .‬توجه کنید که اگر در انتهای میله ای را محکم ببندیم و مانع انبساط‬
‫و انقباض آن شویم و سپس دما را تغییر دهیم‪ ،‬گیره های دو انتهای میله مانع انبساط و تراکم میله می شود و اگر تغییر دما‬
‫بسیار زیاد باشد‪ ،‬همان طور که در قسمت ‪ )1‬گفتیم ممکن است میله تغییر شکل دهد تا اینکه حتی ممکن است بشکند‪.‬‬
‫محاسبات مربوط به این پدیده را می توان در مبحث تنش گرمایی در کتاب های پیشرفته جستجو کرد‪).‬‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪4‬‬
‫با استفاده از معادلۀ (‪4‬ـ‪ )2‬می توان ‪ ∆a‬و ‪ ∆b‬را به دست آورد‪:‬‬
‫)‪∆a = α a1∆T ⇒ a2 = a1 + α a1∆T ⇒ a2 = a1(1+α∆T‬‬ ‫ ‬
‫)‪∆b = α b1∆T ⇒ b2 = b1 + α b1∆T ⇒ b2 = b1(1+α∆T‬‬ ‫ ‬
‫مساحت ورقه پس از افزایش دما برابر ‪ a2b2‬است و بنابراین داریم ‬
‫)‪A2 = a2b2 = a1(1 + α ∆T) b1(1 + α ∆T) = a1b1(1 +  α ∆T‬‬ ‫ ‬
‫) )‪=a1b1(1 + 2α ∆T + (α ∆T‬‬‫‪2‬‬
‫ ‬
‫با توجه به اینکه ‪ α‬معموالً از مرتبۀ ‪ 10-5‬بر درجۀ سلسیوس است (جدول ‪4‬ـ‪ 1‬را ببیند) و ‪ ∆T‬معموالً بیشتر از مرتبۀ‬
‫‪ 102‬درجۀ سلسیوس نیست‪ ،‬می توان نتیجه گرفت که جملۀ ‪ (α ∆T)2‬در مقایسه با جملۀ ‪ 2α ∆T‬بسیار کوچک است و‬
‫می شود از آن چشم پوشی کرد‪ .‬از طرفی ‪ a1b1‬همان مساحت اولیۀ ورقه است که آن را با ‪ A1‬نشان می دهیم‪ .‬بنابراین‬
‫می توان نوشت‪:‬‬

‫‪2‬‬
 ‫‪A2 = A1 (1 + 2α∆T) ⇒ A2 - A1 = ∆A = 2αA1∆T‬‬ ‫ ‬

‫تمرین ‪4‬ـ‪3‬‬
‫باید از رابطۀ ‪ ∆A = 2αA∆T‬استفاده کنیم‪ .‬این را می توان به طور شهودی دریافت‪ .‬رابطۀ ‪ ∆A‬را برای سطح دایره ای‬
‫می توان به طور مستقیم نیز اثبات کرد‪:‬‬
‫)‪∆A= ∆(πR ) = 2πR∆R = 2πR(αR∆T‬‬
‫‪2‬‬
‫ ‬
‫‪=2α(πR2)∆T = 2αA∆T‬‬ ‫ ‬
‫در هر حال با جای گذاری خواهیم داشت‪:‬‬
‫)‪∆T= 2(19 × 10-6/ °C)(π)((2/54 × 10-2 m)2/4)(200°C‬‬ ‫ ‬
‫‪= 3/8 × 10 m‬‬
‫‪-6‬‬ ‫‪2‬‬
‫ ‬

‫فعالیت‪4‬ـ‪5‬‬
‫این فعالیت در واقع در همان امتداد مثال ‪4‬ـ‪ 4‬است‪ .‬یک ارلن شیشه ای را (همراه با یک لولۀ شیشه ای بلند) پر از‬
‫گلیسیرین می کنیم‪ ،‬به طوری که هیچ هوایی در ارلن نباشد و گلیسیرین تا لبۀ لوله باال آمده باشد‪ .‬سپس ظرف شیشه ای‬
‫بزرگی را پر از آب کرده و آن را داغ می کنیم‪ .‬بعد ارلن را وارد ظرف داغ می کنیم‪ .‬گلیسیرین از لوله جاری می شود‪ .‬حجم‬
‫مدرج اندازه می گیریم‪ .‬باید حجم اولیۀ گلیسرین را نیز با روش مناسبی اندازه گیری‬
‫گلیسیرین جاری شده را با پیمانه ای ّ‬
‫کرده باشیم (دقت کنید که این حجم متفاوت از حجم نوشته شده روی ارلن است) همچنین الزم است دمای اولیه و نهایی‬
‫گلیسیرین را نیز داشته باشیم‪ .‬آنگاه همان طور که در مثال ‪4‬ـ‪ 4‬دیدیم حجم سرریز شده از رابطۀ زیر به دست می آید‬
‫‪( V1∆T‬ظرف‪ - β‬گلیسیرین‪ = ) β‬ظرف ‪ - ∆V‬گلیسیرین‪∆V‬‬ ‫ ‬
‫با معلوم بودن ضریب انبساط حجمی ظرف‪ ،‬ضریب انبساط حجمی گلیسیرین پیدا می شود‪.‬‬

‫تمرین ‪4‬ـ‪4‬‬
‫الف) با استفاده از رابطۀ (‪4‬ـ‪ )4‬داریم‬
‫‪∆V = βV1∆T‬‬
‫که آن را می توان به صورت )‪ V2 = V1(1 + β∆T‬نوشت‪ .‬بدیهی است با توجه به اینکه جرم تغییر نمی کند با افزایش‬
‫دما‪ ،‬چگالی جسم باید کاهش یابد‪ .‬ولی شکل آن چگونه است؟ از رابطۀ ‪( ρ = m/V‬تعریف چگالی) داریم‪:‬‬

‫‪ρ 2 V1‬‬ ‫‪1‬‬

‫= =‬ ‫ ‬
‫‪ρ 1 V2 1 + β∆T‬‬
‫‪ρ1‬‬
‫=‪⇒ ρ2‬‬ ‫ ‬
‫‪1 + β∆T‬‬
‫ب) صورت و مخرج رابطۀ باال را در (‪ )1 - β∆T‬ضرب می کنیم‪:‬‬

‫) ‪ρ 1(1 − β∆T‬‬
‫=‪ρ2‬‬ ‫ ‬
‫) ‪(1 + β∆T )(1 − β∆T‬‬
‫) ‪ρ 1(1 − β∆T‬‬
‫=‬ ‫ ‬
‫‪1 − β 2 ( ∆T )2‬‬

‫‪3‬‬
‫با توجه به اینکه ‪ β‬مقداری کوچک از مرتبه ‪ 10-3‬است (جدول ‪4‬ـ‪ 2‬را ببینید) از جملۀ ‪ β2)∆T(2‬چشم پوشی می کنیم‬
‫و بنابراین داریم‬
‫(‪ρ2 =ρ1 )1 - β∆T‬‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪6‬‬
‫وقتی آب یخ می بندد‪ ،‬آب منبسط می گردد‪ .‬اگر یخ در ظرفی روباز تشکیل شود‪ ،‬چون از اطراف نمی تواند انبساط یابد‪،‬‬
‫انبساط آن رو به باال رخ می دهد‪ .‬ابتدا بخش هایی از آب که کنار دیوارۀ ظرف هستند یخ می زند و به این ترتیب الیۀ یخ‬
‫نازکی روی سطح آب تشکیل می شود‪ .‬با ادامۀ فرایند یخ زدن‪ ،‬آبی که در میانۀ ظرف باقی مانده یخ می زند و منبسط‬
‫می گردد‪ .‬در این انبساط‪ ،‬آب میانۀ ظرف‪ ،‬الیۀ یخ باالی سرش را به طرف باال می راند و این فرایند تا پایان یخ زدن کل آب‬
‫ادامه می یابد و سرانجام سطح باالیی یخ‪ ،‬چیزی شبیه به یک مخروط کوتاه می شود‪ .‬این فرایند گاهی می تواند یک تیزی‬
‫محل شکستگی به باال هدایت‬ ‫ّ‬ ‫تشکیل دهد‪ .‬در این مواقع آب در حال انبساط زیرین‪ ،‬الیۀ یخ را می شکند و بقیۀ آب از‬
‫حد کافی کم باشد‪ ،‬آب بیشتری می تواند از طریق‬‫می شود‪ .‬هرچه سرعت یخ بستن به ّ‬
‫این پوسته به باال فشرده و منجمد شود‪ .‬وقتی همۀ آب یخ زد‪ ،‬این پوسته تشکیل‬
‫تیزی رو به باالی صلبی را می دهد‪ .‬به این تیزی روبه باال «یخ میخی»‪ 1‬می گویند‪.‬‬
‫درست کردن یخ میخی‪ ،‬موضوع پرجاذبه ای است که می توانند دانش آموزان را به‬
‫شوق بیاورد‪ .‬به فیلم مربوطه در سایت گروه مراجعه شود‪.‬‬

‫پرسش ‪4‬ـ‪2‬‬
‫الف) در واقع دماسنج ها‪ ،‬دمای تعادل خود با محیط را اندازه می گیرند‪ .‬پس‪ ،‬دماسنج دمای خود را که در تعادل با محیط‬
‫است اندازه می گیرد‪.‬‬
‫ب) دمای بدن دانش آموز بیشتر از دمای بقیۀ اجسام است‪ .‬دمای شیشۀ پنجره که در تماس با هوای سرد بیرون است‬
‫از دمای بقیه اجسام کمتر است‪ .‬دمای اجسامی مثل میز‪ ،‬صندلی و تخته‪ ،‬با دمای هوای اتاق تقریباً یکسان است‪ ،‬گرچه‬
‫ممکن است در تماس دست خود با آنها‪ ،‬دماهای متفاوتی را احساس کنیم که این به خوب یا بد بودن رسانش گرمایی آن‬
‫اجسام مربوط می شود‪.‬‬
‫پ) با کاهش دمای جسم گرم‪ ،‬میانگین انرژی جنبشی ذرات آن کاهش می یابد و با افزایش دمای جسم سرد‪ ،‬میانگین‬
‫انرژی جنبشی ذرات آن افزایش می یابد‪ .‬درصورتی که دو جسم از یک جنس باشند‪ ،‬هنگام برقراری تعادل گرمایی و هم دما‬
‫شدن دو جسم‪ ،‬میانگین انرژی جنبشی ذرات آنها با هم مساوی است‪.‬‬

‫پرسش ‪4‬ـ‪3‬‬
‫این به گرماهای ویژۀ گوی ها بستگی دارد‪ .‬اگر به جدول ‪4‬ـ‪ 3‬رجوع کنید برحسب‬
‫‪ J/kg.K‬گرماهای ویژۀ سرب‪ ،‬برنج‪ ،‬مس‪ ،‬فوالد و آلومینیوم به ترتیب ‪،380 ،128‬‬
‫‪ 450 ،386‬و ‪ 900‬است‪ .‬بنابراین میزان ذوب شدن پارافین از کمترین تا بیشترین به‬
‫همان ترتیب است‪ .‬آزمایش اصلی که توسط جان تیندال انجام شد به وسیلۀ وزنه های‬
‫استوانه ای انجام شده که شکل آن به صورت زیر است‪.‬‬

‫ ‪1. Ice - spike‬‬

‫‪4‬‬
 ‫تمرین ‪4‬ـ‪5‬‬
‫در این فرایند آب‪ ،‬گرما از دست می دهد و جسم گرما می گیرد و به دمای تعادل (‪ )θ= 21/0 °C‬می رسد‪ .‬به ازای‬
‫‪ : m1 = 0/500 kg , θ1 = 25/0 °C , c1=4187 J/kg.°C‬آب‬ ‫ ‬
‫‪ : m2 = 0/250 kg , θ2 = 3/0 °C‬جسم‬ ‫ ‬
‫از رابطۀ (‪4‬ـ‪ )10‬خواهیم داشت‪.‬‬
‫‪m1c1(θ - θ1) +m2c2(θ - θ2) = 0‬‬ ‫ ‬
‫) ‪m1c1(θ − θ1‬‬ ‫)‪(0 / 500kg)(4187 J / kg. C)(25 / 0 C − 21 / 0 C‬‬
‫= ‪⇒ c2‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫) ‪m2c2 (θ − θ2‬‬ ‫)‪(0 / 250kg)(21 / 0 C − 3 / 0 C‬‬
‫‪= 1861 J/kg.°C ≈ 1/9 × 103 J/kg.°C‬‬ ‫ ‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪7‬‬
‫اگر به ویراست هفتم کتاب حرارت و ترمودینامیک زیمانسکی رجوع کنید (منبع شمارۀ ‪ 12‬منابع انگلیسی کتاب درسی)‬
‫در می یابید که فشار برای دمای نقطۀ سه گانه آب طبیعی ‪ 611/73 Pa‬است که می بینید چه تفاوت فاحشی با فشار مربوط‬
‫به دمای ‪ 0°C‬دارد‪( .‬توجه کنید این فشار نقطۀ سه گانه را با فشار ‪ Ptr‬در «خوب است بدانید دماسنج گازی حجم ثابت»‬
‫اشتباه نگیرید‪ Ptr .‬فشار گاز دماسنج گازی در نقطۀ سه گانه است‪).‬‬
‫فعالیت ‪4‬ـ‪8‬‬
‫هوا شامل بخار آب است‪ .‬وقتی دمای هوا در ابتدا باالی نقطۀ انجماد آب باشد و هوا خنک شود همان پدیدۀ‬
‫میعان رخ می دهد و بخار به شکل باران‪ ،‬مه و شبنم تبدیل می شود‪ .‬با سردتر شدن هوا‪ ،‬این آب به شکل تگرگ یخ می زند‪.‬‬
‫اما اگر در ابتدا دما زیر نقطۀ انجماد آب باشد‪ ،‬بخار آب مستقیماً از حالت گازی به حالت جامد می رود (عکس پدیدۀ تصعید)‪.‬‬
‫در این صورت بلورهای یخ معلق در هوا ضمن حفظ تقارن شش وجهی خود‪ ،‬به آرامی رشد می کند و تشکیل دانه های برف‬
‫را می دهند‪( .‬فرایند مشابهی موجب تشکیل برفک در یخچال می شود‪).‬‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪9‬‬
‫وجود ناخالصی موجب فروافتادن نقطۀ انجماد می شود‪ .‬برای توضیح این پدیده به قطعه یخی فکر کنید که روی‬
‫آن الیۀ نازکی از آب وجود دارد‪ .‬در سطح جدایی الیۀ آب و یخ‪ ،‬دائماً تعدادی مولکول از آب به یخ می پیوندند و تعدادی‬
‫مولکول نیز از یخ به آب می پیوندد‪ .‬وجود تعادل در این دو فرایند سبب می شود مقدار آب و مقدار یخ ثابت بماند‪ .‬حال اگر‬
‫مقداری نمک طعام روی این قطعه یخ بپاشیم‪ .‬مولکول های نمک در الیۀ آب به یون های مثبت و منفی تجزیه می شوند‪.‬‬
‫مولکول های آب دور هر دو یون جمع می شوند و اصطالحاً یون ها را هیدراته می کنند‪ .‬در نتیجۀ هیدراته شدن یون ها‪ ،‬تعداد‬
‫مولکول هایی که از یخ به آب می پیوندند کاهش می یابد‪ ،‬در حالی که تعداد مولکول هایی که از یخ به آب می پیوندند تغییری‬
‫نکرده است‪ .‬به عبارتی‪ ،‬تعادل قبلی برهم می خورد و از یخ کاسته و به الیۀ آب افزوده می شود‪ ،‬و آن قدر آب موجود در الیۀ‬
‫آب زیاد می شود تا دوباره تعادل برقرار گردد‪ .‬در پیوستن مولکول های آب از یخ به آب‪ ،‬انرژی مولکول ها افزایش می یابد‪ ،‬زیرا‬
‫مولکول های آب در حالت مایع نسبت به حالتی که در ساختار بلورین و صلب یخ قرار دارند‪ ،‬دارای انرژی بیشتری هستند‪.‬‬
‫این افزایش انرژی مولکول ها‪ ،‬با گرفتن گرما از الیۀ آب تأمین می شود و در نتیجه دمای الیۀ آب پایین می آید و به دنبال‬
‫آن دمای یخ که در تماس با این الیۀ آب است نیز کاهش می یابد‪ .‬اصطالحاً گفته می شود نقطۀ انجماد آب به دلیل وجود‬
‫نمک «فرو می افتد‪ ».‬با پاشیدن نمک بیشتر روی یخ‪ ،‬مقدار بیشتری از یخ ذوب می شود و دمای آب و یخ بیشتر کاهش‬
‫حدی‪ -21°C ،‬و برای کلسیم‬ ‫ال برای نمک طعام (‪ )NaCl‬این دمای ّ‬ ‫حدی وجود دارد‪ ،‬مث ً‬
‫می یابد‪ .‬البته برای این کاهش ّ‬
‫‪5‬‬
‫حدی‪ -55°C ،‬است‪ .‬به همین دلیل برای جاده های یخ بسته از کلسیم کلراید استفاده می کنند‪.‬‬
‫کلراید (‪ )CaCl2‬این دمای ّ‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪10‬‬
‫الف) تبخیر سطحی با افزایش دما زیاد می شود‪ .‬در واقع مولکول ها برای آنکه بتوانند از سطح آزاد مایع فرار کنند باید‬
‫انرژی جنبشی الزم برای فرار از چنگ کشش سطحی را داشته باشند و بدیهی است که این با افزایش دما بیشتر می شود‪.‬‬
‫وانگهی کشش سطحی آب نیز با افزایش دما کم می شود که این هم به تبخیر ساده تر آب می انجامد‪ .‬در جدول ‪4‬ـ‪ 5‬نیز‬
‫این بستگی به دما به وضوح نمایان است‪.‬‬
‫افزایش مساحت نیز موجب افزایش تبخیر سطحی می شود‪ .‬چراکه هرچه مساحت سطح آزاد بیشتر شود بدیهی است‬
‫که مولکول های بیشتری برای فرار از سطح آزاد مایع وجود خواهد داشت‪.‬‬
‫ال می توانند سطح آزاد مایع را در معرض نسیم یا باد طبیعی و یا مصنوعی (مث ً‬
‫ال باد پنکه) قرار دهند‬ ‫ب) دانش آموزان مث ً‬
‫و بدین ترتیب دریابند که آهنگ تبخیر سطحی افزایش می یابد‪ .‬همچنین اگر بتوان شرایطی را فراهم کرد که فشار هوا بر‬
‫سطح آزاد مایع کاهش یابد و ظرف در محیطی با خالء نسبی قرار گیرد‪ ،‬آهنگ تبخیر سطحی افزایش می یابد‪.‬‬
‫پ) آبی که از دیواره های متخلخل کوزه به بیرون تراوش کرده بخار می شود و ضمن تبخیر از کوزه و آب داخل آن‪،‬‬
‫گرمای الزم (گرمای نهان تبخیر) گرفته می شود‪ .‬حال اگر نسیمی بوزد این عمل تشدید می شود‪ .‬زیرا همان طور که گفتیم‬
‫در حین تبخیر‪ ،‬مولکول های آب از آن جدا می شوند تا به هوای مجاور خود بروند‪ .‬مقداری انرژی صرف می شود تا این‬
‫ال با برخورد با مولکول های هوا‪ ،‬به سطح‬‫مولکول ها از جاذبۀ مولکول های سطح آب رها شوند‪ .‬بسیاری از این مولکول ها‪ ،‬مث ً‬
‫آب باز می گردند‪ .‬اما اگر هوا با یک نسیم حرکت کند این مولکول های آزاد شده از محل دور می شوند و نمی توانند انرژی را‬
‫برگردانند که به این در قسمت (ب) نیز پرداختیم‪ .‬اگر این از دست دادن انرژی سریع باشد‪ ،‬دمای آب پیش از آنکه انرژی‬
‫قابل توجهی از محیط به آب انتقال یابد‪ ،‬فرو می افتد‪ .‬بنابراین اگر یک کوزۀ متخلخل در سایه قرار داده شود‪ ،‬وزش یک‬
‫نسیم می تواند آب داخل کوزه را با جدا کردن مولکول های بخار شده از آبی که از دیواره کوزه به بیرون تراویده است خنک‬
‫کند‪ .‬عرق کردن بدن و یا خیساندن لباس و پوشیدن آن و سپس قرار گرفتن در زیر سایه و محلی بادگیر نیز به طور مشابه‬
‫گاز‬
‫می تواند باعث خنک شدن شخص شود‪.‬‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪11‬‬
‫اجزای تشکیل دهندۀ یک محلول چند جزئی‬
‫بنزین‬
‫مانند نفت خام نقطه های جوش متفاوتی دارند‪،‬‬
‫به طوری که سنگین ترین آنها باالترین نقطۀ جوش‬
‫نفت سفید‬
‫و سبک ترین آنها کمترین نقطۀ جوش را دارند‪.‬‬
‫نفت خام‬ ‫گازوییل‬ ‫وقتی نفت خام را چنان حرارت دهیم که ناگهان‬
‫همۀ اجزای آن تبدیل به بخار گردد و سپس‬
‫نفت سیاه‬
‫آنها را سرد کنیم تا به مایع تبدیل شوند‪ ،‬اجزای‬
‫مختلف نفت خام با نقاط جوش مختلف را می توان‬
‫در یک ستون تقطیر از هم جدا کرد‪ .‬سبک ترین‬
‫گریس‪،‬‬
‫محصوالت با پایین ترین نقطۀ جوش از باالی ستون‬
‫پارافین‪،‬‬ ‫و سنگین ترین محصوالت با باالترین نقطۀ جوش از‬
‫قیر‬
‫اجاق‬ ‫پایین ستون خارج می شود‪.‬‬

‫‪6‬‬
 ‫پرسش ‪4‬ـ‪4‬‬
‫این مورد را می توان با نیروهای بین مولکولی که در فصل ‪ 3‬معرفی شدند توضیح داد‪ .‬همان طور که دیدیم نیروهای‬
‫چسبندگی مولکولی به فاصلۀ بین مولکول ها بستگی دارند‪ .‬با افزایش دما و کاهش چگالی‪ ،‬فاصلۀ بین مولکولی در حالت‬
‫مایع افزایش و نیروی چسبندگی بین مولکول ها کاهش می یابد و در نتیجه تفاوت بین انرژی های درونی جسم در حالت های‬
‫مایع و بخار کاهش می یابد‪ .‬به بیانی بسیار ساده شده‪ ،‬با افزایش دما‪ ،‬مولکول ها ساده تر می توانند از سطح آزاد مایع بگریزند‬
‫و به گرمای کمتری برای این امر نیاز است و بالعکس (همچنین نگاه کنید به پاسخ فعالیت ‪4‬ـ‪ 10‬الف)‪.‬‬

‫پرسش ‪4‬ـ‪5‬‬
‫الف) این مثالی از افزایش نقطۀ جوش آب با افزایش فشار وارد بر سطح آزد مایع است‪ .‬در درون دیگ زودپز‪ ،‬با افزایش‬
‫بخار آب بر روی سطح مایع درون دیگ‪ ،‬نقطۀ جوش افزایش می یابد و در نتیجه مواد درون زودپز در دمای باالتر و سریع تر‬
‫پخته می شود‪.‬‬
‫ال در قلۀ دماوند نقطۀ جوش آب حدود‬ ‫ب) در ارتفاعات‪ ،‬فشار هوا پایین تر است و بنابراین نقطۀ جوش پایین می آید‪ .‬مث ً‬
‫‪ 80°C‬و در قلۀ اورست نقطۀ جوش آب در حدود ‪ 72°C‬است‪ .‬البته این دما برای پختن تخم مرغ که به دمای ‪ 70°C‬نیاز‬
‫دارد کافی است ولی زمان پختن را طوالنی می کند‪ .‬معموالً گفته می شود کوه نوردان از نمک استفاده می کنند‪ ،‬ولی خوب‬
‫است بدانید که افزودن ‪ 200 g‬نمک (حدود یک لیوان) در ‪ 1‬لیتر آب حداکثر ‪ 2°C‬بر نقطۀ جوش آب می افزاید‪.‬‬

‫تمرین ‪4‬ـ‪6‬‬
‫گرمای الزم برای تبدیل یخ ‪ -20°C‬به بخار ‪ 100°C‬از مجموع گرما در چهار فرایند حاصل می شود‪.‬‬
‫‪ )1‬تبدیل یخ ‪ -20°C‬به یخ ‪0°C‬‬
‫‪ )2‬تبدیل یخ ‪ 0°C‬به آب ‪0°C‬‬
‫‪ )3‬تبدیل آب ‪ 0°C‬به آب ‪100°C‬‬
‫‪ )4‬تبدیل آب ‪ 100°C‬به بخار ‪.100°C‬‬
‫یعنی‬
‫‪ ∆θ2 + mLV‬آب‪ ∆θ1 + mLF + mc‬یخ‪Q = mc‬‬ ‫ ‬
‫(‪= )1/0 kg()2200 J/kg. C()20 C( + )1/0 kg()333/7 × 10  J/kg‬‬
‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬ ‫‪3‬‬
‫ ‬
‫(‪+ )1/0 kg()4187 J/kg.°C()100°C( + )1/0 kg()2256 × 103 J/kg‬‬ ‫ ‬
‫‪= 3052800 J ≈ 3/1 × 10  J‬‬ ‫‪6‬‬
‫ ‬
‫(توجه کنید گرچه جدول ‪4‬ـ‪ 3‬گرمای ویژۀ یخ را برای ‪ -10°C‬داده است‪ ،‬ولی در این مسئله از همان داده استفاده‬
‫کردیم‪).‬‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪12‬‬
‫به بیان ساده شده ای می توان گفت که با برخورد مولکول های بخار آب با سطح برگ که در صبحگاهان دمای پایین تری‬
‫از دمای بخار آب دارند‪ ،‬بخار آب مایع می شود‪.‬‬
‫اما پاسخ تفصیلی آن نیاز به معرفی برخی مفاهیم دارد‪ .‬مقدار بخار آب موجود در هوا اغلب به صورت رطوبت نسبی در‬
‫حد اشباع داده می شود‪ .‬برای مثال‪ ،‬رطوبت نسبی ‪ %50‬به معنی آن است که مقدار بخار‪ ،‬نصف ّ‬
‫حد اشباع است‪.‬‬ ‫مقایسه با ّ‬
‫ال در یک دوش آب گرم در محیطی بسته‪ ،‬رطوبت نسبی ممکن است به ‪ %100‬برسد و پس از آن وقتی بخار آب اضافی‬ ‫مث ً‬

‫‪7‬‬
‫حد اشباع برای هوای سردتر‪ ،‬پایین تر‬
‫به هوا داده شود‪ ،‬مقداری از این بخار به قطرات آب تبدیل می شود‪ .‬باید توجه کرد که ّ‬
‫است (یعنی هرچه دما کمتر باشد‪ ،‬هوا بخار کمتری را می تواند در حالت اشباع خود جای دهد) و بنابراین میعان بخار آب‬
‫بیشتر رخ می دهد‪ .‬به همین دلیل است که آینۀ سرد حمام باعث چگالش بخار آب به صورت مایع بر روی آن می شود‪ .‬در‬
‫پدیدۀ شبنم صبحگاهی هم پدیدۀ مشابهی رخ می دهد‪.‬‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪13‬‬
‫معموالً این از آن پرسش هایی است که ذهن دانش آموزان را به شدت درگیر می کنند‪ .‬چرا که در جایی عنوان می شود‬
‫وقتی به مخلوط آب و یخ گرما می دهیم دماسنج درون ظرف آب و یخ تغییر دمایی نشان نمی دهد و از طرفی گفته می شود‬
‫که با گرم شدن‪ ،‬انرژی درونی ماده افزایش می یابد‪ .‬ولی باید توجه کرد این ها دو امکان متفاوت برای افزایش انرژی درونی‬
‫ماده هستند و با هم تناقضی ندارند و افزایش درونی حتماً با افزایش دما همراه نیست‪ .‬البته در اینجا بحث هایی وجود دارد‬
‫که به راستی انرژی درونی چیست‪ .‬بسیاری از کتاب ها در کنار انرژی درونی به انرژی گرمایی می پردازند و بیان می دارند‬
‫انرژی درونی مجموع انرژی پتانسیل و انرژی گرمایی است‪ .‬ولی در هر حال باید توجه داشت که بررسی این موضوع بدون‬
‫توجه به منحنی های انرژی پتانسیل ممکن نیست‪ ،‬که البته پیشتر به معرفی آنها در این کتاب راهنمای معلم پرداختیم‪.‬‬
‫تشریح کامل تر این منحنی ها را می توانید در مقالۀ زیر بیابید‪« :‬مولکول ها‪ ،‬اتم ها و ساختار داخلی اتم ها‪ ،‬مجلۀ رشد‬
‫آموزش فیزیک‪ ،‬شمارۀ ‪ 72‬صفحۀ ‪ .»90‬در اینجا یادآوری می کنیم که این منحنی ها می توانند نیروهای بین اتمی و بین‬
‫مولکولی را توضیح دهند که با نیروهای بین مولکولی در فصل ‪ 3‬آشنا شدیم‪ .‬در نتیجۀ افزایش دما‪ ،‬نقطۀ تعادل در این‬
‫منحنی ها به سمت راست انتقال می یابد و به دلیل نامتقارن بودن شکل منحنی انرژی پتانسیل‪ ،‬فاصلۀ بین مولکول ها افزایش‬
‫می یابد‪ .‬همچنین می توان گفت با افزایش دما از عمق چاه پتانسیل که نمود قدرت پیوند مولکولی است کاسته می شود‪.‬‬
‫با افزایش دما سرانجام به وضعیتی می رسیم که جدا شدن یک مولکول ‪ H2O‬از سطح یخ ساده می شود‪ .‬پس گرما‪ ،‬نه‬
‫صرف افزایش دمای یخ‪ ،‬بلکه صرف کم شدن قدرت پیوند بین مولکول می شود‪ .‬برای دانش آموزان می توان به همین توضیح‬
‫ساده اکتفا کرد که پیش از آنکه گرما صرف جنبش مولکول ها شود باید بتوانند یک مولکول را بکند‪( .‬بنابراین اینکه گرما‬
‫را لزوماً معادل انرژی درونی بگیریم نادرست است‪ ).‬پس از این وضعیت است که گرما به جنبش مولکول ها می انجامد‪ .‬در‬
‫مورد این مباحث به مقاله های زیر نیز رجوع کنید‪« :‬دو خطای رایج در آموزش فیزیک‪ ،‬رشد و آموزش فیزیک‪ ،‬شمارۀ ‪109‬‬
‫صفحۀ ‪ »15‬و «گرمای نهان ذوب و گرمای ویژۀ آب‪ ،‬رشد آموزش فیزیک شمارۀ ‪ ،102‬صفحۀ ‪.»26‬‬

‫پرسش ‪4‬ـ‪6‬‬
‫یک سیخ کوچک فلزی‪ ،‬انرژی گرمایی را از طریق رسانش به درون سیب زمینی انتقال می دهد‪ .‬چون فلز انرژی گرمایی‬
‫را بهتر به درون سیب زمینی انتقال می دهد‪ ،‬بنابراین زمان الزم برای پخت سیب زمینی کاهش می یابد‪ .‬البته نشان داده شده‬
‫است که سیخ های کوچک بیش از ‪ 1‬تا ‪ 2‬دقیقه زمان متعارف برای بختن سیب زمینی را کاهش نمی هند‪ ،‬ولی اگر سر آزاد‬
‫سیخ سنگین و یا پهن باشد‪ ،‬این عمل به مراتب تأثیرگذارتر است‪.‬‬

‫تمرین ‪4‬ـ‪7‬‬
‫از رابطۀ (‪4‬ـ‪ )15‬استفاده می کنیم‪.‬‬
‫) ‪(TH − TL‬‬
‫‪H = kA‬‬ ‫ ‬
‫‪L‬‬

‫‪8‬‬
 ‫)‪(25 C − 12 C‬‬
‫(‪= )0/6 W/m.°C()820 m2‬‬ ‫ ‬
‫‪2 / 0m‬‬
‫‪= 3198 W ≈ 3 × 10  W = 3 kW‬‬
‫‪3‬‬
‫ ‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪14‬‬
‫موهای سفید خرس قطبی فقط قسمت های مرئی و فروسرخ نور خورشید را مانند یک فیبر نوری‪ ،‬پس از بازتاب های‬
‫مکرر درون مو به پوست منتقل می کند‪ .‬در آنجا نور جذب پوست می شود و بدین ترتیب دمای بدن خرس افزایش می یابد‪.‬‬
‫اما گرمای حاصل در پوست نسبتاً حفظ می شود‪ ،‬زیرا موها توخالی هستند و مانند لوله های توخالی رسانندۀ ضعیف گرما‬
‫هستند‪.‬‬

‫پرسش ‪4‬ـ‪7‬‬
‫یادآوری می کنیم در پدیدۀ همرفت قسمت های گرم شاره رو به باال و قسمت های سرد شاره رو به پایین حرکت می کنند و‬
‫این فرایند ناشی از کاهش چگالی شاره بر اثر افزایش دما است‪ .‬بنابراین به راحتی می توان دریافت که هرچه ضریب انبساط‬
‫حجمی شاره ها بزرگ تر باشد‪ ،‬افزایش حجم بر اثر افزایش دمای یکسان‪ ،‬بیشتر و کاهش چگالی‪ ،‬کمتر می شود و بنابراین‬
‫جریان های همرفتی به سهولت بیشتری ظاهر می شوند‪ .‬خوب است بدانید چسبندگی ( ُوشکسانی) شاره نیز نقش مهمی در‬
‫پدیدۀ همرفت بازی می کند و هرچه چسبندگی بیشتر باشد‪ ،‬از بروز جریان های همرفتی بیشتر جلوگیری می کند‪.‬‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪15‬‬
‫اگر مشاهده کنید درمی یابید که وقتی بطری گرم را روی بطری سرد قرار می دهید تقریباً تغییر محسوسی در رنگ ها‬
‫مشاهده نخواهیم کرد و تنها در ناحیۀ تماس دو بطری به دلیل تماس آب ها با یکدیگر تغییر رنگ ناچیزی مشاهده خواهیم‬
‫کرد‪ .‬ولی در موردی که بطری سرد را روی بطری گرم قرار می دهیم‪ ،‬به دلیل رخ دادن پدیدۀ همرفت‪ ،‬آب گرم رو به باال و‬
‫آب سرد رو به پایین حرکت می کنند و بدین ترتیب آب های دو بطری در هم می آمیزد و پس از مدتی شاهد تغییر رنگ هر‬
‫دو به رنگ سبز خواهیم بود‪ .‬وضعیت اول را می توان مشابه حالت وارونگی هوا درنظرگرفت‪ ،‬در حالی که وضعیت دوم مثل‬
‫وضعیت طبیعی هواست که در روزهای معمولی رخ می دهد و از این جهت این فعالیت برای درک پدیدۀ وارونگی هوا که در‬
‫«خوب است بدانید» صفحۀ بعد مطرح شده آموزنده است‪ (.‬به فیلم مربوطه در سایت گروه مراجعه شود)‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪16‬‬
‫حرکت پره ها در رادیومتر کروکس را اغلب به اشتباه به فشار نور مربوط می کنند‪ .‬اما تأثیر فشار نور بسیار ناچیزتر از آن‬
‫است که بتواند باعث چرخش پره ها شود‪ .‬وانگهی اگر چنین چرخشی ناشی از فشار نور وجود می داشت باید در خالف جهت‬
‫چرخش مشاهده شده رخ می داد‪ .‬ماجرای اصلی این است که نور (تابش فروسرخ و نورمرئی) در طرف سیاه پره بیشتر از‬
‫طرف سفید آن جذب می شود و بدین ترتیب طرف سیاه قدری گرم تر از طرف سفید می گردد و مولکول های هوای اطراف‬
‫خود را نیز بیشتر گرم می کند‪ .‬به علت اختالف دما‪ ،‬مولکول های هوا در طرف سیاه پره ها سریع تر از مولکول های هوا در‬
‫طرف سفید آن حرکت می کنند و بنابراین نیروی وارد بر طرف سیاه بزرگ تر از نیروی وارد برطرف سفید است و بنابراین‬
‫پره ها در جهتی می چرخند که نیروی وارد از مولکول های هوا به طرف سیاه پره ها‪ ،‬تعیین می کنند‪.‬‬
‫ال تخلیه شده باشد‪ ،‬ممکن است در شرایط ایده آل پره ها در خالف این جهت بچرخند‪،‬‬ ‫ولی اگر داخل حباب شیشه ای کام ً‬

‫‪9‬‬
‫چرا که در آن صورت همان طور که باال کنیم نوری که به پره ها می تابد طرف سفید را بیشتر هل می دهد‪ (.‬به فیلم مربوطه‬
‫در سایت گروه مراجعه شود)‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪17‬‬
‫پیستون سرنگ با سیلندر آن کم باشد‪ ،‬پیستون هیچ اختالف فشاری را برای هوای درون سرنگ با آب‬ ‫ِ‬ ‫اگر اصطکاک‬
‫بیرون سرنگ تحمل نمی کند و همواره طوری جابه جا می شود و در وضعیتی قرار می گیرد که فشار هوای درون سرنگ با‬
‫فشار آب بیرون آن برابر باشد‪ .‬چون در این آزمایش فشار آب بیرون سرنگ تغییری نمی کند‪ ،‬برای یک پیستون کم اصطکاک‪،‬‬
‫فشار هوای درون سرنگ نیز ثابت می ماند‪ .‬بنابراین در اینجا انبساط هوای درون سرنگ در فشار ثابت است و در فشار ثابت‬
‫با افزایش دما حجم زیاد می شود تا ‪ V/T‬ثابت بماند‪ .‬بنابراین دما و حجم افزایش و فشار و مقدار هوا ثابت می ماند‪ .‬در عمل‪،‬‬
‫اگر از سرنگی با پیستون کم اصطکاک استفاده کنید و این آزمایش را انجام دهید‪ ،‬ثابت ماندن فشار‪ ،‬افزایش همزمان حجم‬
‫و دما‪ ،‬و ثابت ماندن نسبت ‪ V/T‬در مدت انجام آزمایش را مشاهده می کنید‪.‬‬

‫فعالیت ‪4‬ـ‪18‬‬
‫وقتی هواپیما باال می رود و فشار هوا کم می شود‪ ،‬گاز یا هوای درون نوشیدنی که فشار بیشتری از هوای بیرون ظرف‬
‫دارد‪ .‬به د ِر منعطف ظرف فشار وارد می آورد‪ .‬توجه کنید که با فرض همدما بودن این فرایند‪ ،‬الگوی تغییر فشار ـ حجم از‬
‫رابطۀ « ثابت = ‪ »PV‬پیروی می کندو با افزایش حجم ظرف نوشیدنی‪ ،‬از فشار داخل آن کاسته می شود‪ .‬اگر د ِر این ظرف‬
‫بر اثر انبساط هوای محبوس باز نشود و شما پیش از نوشیدن‪ ،‬ظرف نوشیدنی را تکان دهید‪ ،‬با باز کردن ناگهانی د ِر ظرف‪،‬‬
‫محتویات آن به سمت بیرون پرت خواهد شد‪.‬‬

‫پاسخ به پرسش ها و مسئله های پایان فصل ‪4‬‬

‫در فصل اول آموختیم که در مورد عددهایی مانند ‪ 600‬یا ‪ 6000‬و از این قبیل که به صفر ختم می شوند تعداد رقم های‬
‫بامعنا مشخص نیست‪ .‬ما در پاسخ به پرسش ها و مسئله هایی با معنا از این دست در فصل های ‪ 4‬و ‪ ،5‬حداکثر تعداد رقم های‬
‫ال در ‪ θ = 800 K‬سه رقم بامعنا و در ‪ V = 20 L‬دو رقم فرض کرده ایم‪.‬‬‫با معنای ممکن را فرض کرده ایم‪ .‬مث ً‬
‫‪1‬ـ‬
‫الف)‬
‫‪0K = -273/15 C  -273 C‬‬
‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬
‫ ‬
‫‪9‬‬
‫‪F = ])-273/15( ) ( + 32/00[ °F = -459/67 °F  -460 °F‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬
‫ب)‬
‫‪273 K = -0/15 °C  0  °C‬‬ ‫ ‬
‫‪9‬‬
‫‪F = ])0/15( ) ( + 32/00[ °F = +31/73 °F = 32 °F‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬
‫پ)‬
‫‪373 K = 99/85 °C  100  °C‬‬ ‫ ‬
‫‪9‬‬
‫‪F = ])99/85( ) ( + 32/00[ °F = 211/73 °F = +212 °F‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬
‫ت)‬
‫‪10‬‬
 ‫‪546 K = 272/85 °C  273  °C‬‬ ‫ ‬
‫‪9‬‬
‫‪F = ])272/85( ) ( + 32/00[ °F = 523/73 °F = 523 °F‬‬ ‫ ‬
‫‪5‬‬
‫‪2‬ـ اگر دماسنج‪ ،‬جیوه ای یا الکلی باشد باید دما را از روبه رو بخوانیم تا اختالف منظر (خطای مشاهده ای) نداشته باشیم‪.‬‬
‫اندازه گیری را چند بار تکرار می کنیم‪ .‬باید از دماسنج مناسبی برای گسترۀ موردنظر استفاده کنیم‪.‬‬
‫‪3‬ـ مقیاس‪( ،‬فاصلۀ میان خط های نشانه)‪ ،‬ضخامت و قطر دایره‪ ،‬هر سه با یک عامل بزرگ می شوند‪.‬‬
‫‪4‬ـ الف) ‪ 2‬و ‪ 3‬یکسان‪ ،‬سپس ‪ ،1‬سپس ‪4‬‬
‫ب) ‪ ،2 ،3‬سپس ‪ 1‬و ‪ 4‬یکسان‬
‫پ) همه یکسان‪.‬‬
‫‪5‬ـ‬
‫(‪∆L = L1 α ∆T = )25/0 m()14 × 10-6 K-1()40/0 K‬‬ ‫ ‬
‫‪= 1/4 × 10  m = 1/4 cm‬‬
‫‪-2‬‬
‫ ‬
‫‪6‬ـ‬
‫‪ V1∆θ‬گلسیرین‪ = β‬گلسیرین‪∆V‬‬ ‫ ‬
‫‪ V1∆θ‬آلومینیم‪ = β‬ظرف‪∆V‬‬ ‫ ‬
‫‪(V1∆θ‬آلومینیم ‪ - β‬گلسیرین‪ = )  β‬ظرف ‪ - ∆V‬گلسیرین ‪V = ∆V‬‬ ‫ ‬
‫(‪= )49 × 10-5 K-1 - 3)23 × 10-6 K-1(()400 cm3( )30/0 °C - 20/0 °C‬‬ ‫ ‬
‫‪= 1/684 cm  1/7 cm‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫ ‬
‫‪7‬ـ چون سطح مقطع ظرف ثابت است‪ ،‬حجم بنزین داخل مخزن متناسب با ارتفاع بنزین داخل آن است‪ .‬بنابراین در‬
‫فرمول انبساط حجمی به جای ‪ ∆V‬و ‪ V1‬به ترتیب ‪ A∆h‬و ‪ Ah1‬قرار می دهیم و چنین به دست می آوریم‪:‬‬
‫(‪∆h = βh1∆θ ⇒ h2 = h1)1 + β∆θ‬‬ ‫ ‬
‫با توجه به ‪ h2 = h1 + ∆h‬داریم‪:‬‬
‫‪∆h‬‬
‫= ‪θ2‬‬ ‫‪+ θ1‬‬ ‫ ‬
‫) ‪β (h − ∆h‬‬
‫‪50cm‬‬
‫=‬ ‫‪−3 ‬‬
‫‪- 10 °C‬‬ ‫ ‬
‫‪(1 / 00 ×10‬‬ ‫)‪C)(1000cm − 50cm‬‬
‫‪= 42/63 °C ≈ 43 °C‬‬ ‫ ‬

‫‪8‬ـ الف) چون با کاهش دما‪ ،‬نوار به سمت پایین خم شده است ضریب انبساط طولی نوار پایین باید بیشتر از نوار باالیی‬

‫بوده باشد‪ .‬اگر به جدول ‪4‬ـ‪ 1‬مراجعه کنید در می یابید که ضریب انبساط طولی برنج بیشتر از فوالد است و بنابراین نوار‬

‫باالیی از جنس فوالد است‪.‬‬

‫ب) در این صورت نوار در جهت مخالف خم می شود به طوری که برنج کمان بیرونی شود‪.‬‬
‫‪9‬ـ الف)‬
‫(‪∆L = αL1∆T = )10 × 10-6 K-1()2/30 × 105 m()60 K‬‬ ‫ ‬

‫‪11‬‬
 ‫‪= 1/38 × 102 m ≈ 1/4 × 102 m‬‬ ‫ ‬
‫ب) معموالً در بخش هایی از این خط لوله‪ ،‬مانند شکل‪ ،‬لوله ها را به صورت ‪ U‬شکل در می آوردند‪ .‬همچنین (به خصوص‬
‫در مورد ریل های راه آهن) این لوله ها (ریل ها) را زمانی می سازند که ‪ L1‬حدودا ً برابر با نصف میانگین مقدارهای بیشینۀ و‬
‫کمینۀ سالیانه اش است‪.‬‬
‫‪10‬ـ‬
‫‪∆V = βV1∆θ‬‬ ‫ ‬
‫(‪⇒V2 = V1 )1 + β∆θ‬‬ ‫ ‬
‫((‪= )30000 L()1+)1/00 × 10  K ()-20/0 K‬‬
‫‪-3 -1‬‬
‫ ‬
‫‪= 29400 L  2/94 × 104 L‬‬ ‫ ‬
‫‪11‬ـ با توجه به اینکه ‪ Q = Pt‬است داریم‪:‬‬
‫‪Pt = mc∆θ‬‬ ‫ ‬
‫(‪)200 J/s()t( = )0/200 kg()4187 J/kg. C()70 C‬‬
‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬
‫ ‬
‫‪⇒ t = 293/09 s  2/9 × 102 s‬‬ ‫ ‬
‫‪12‬ـ رابطه های ‪ Q = Pt‬و ‪ Q = mc∆θ‬را برابر هم قرار می دهیم‪:‬‬
‫‪Pt = mc∆θ‬‬ ‫ ‬
‫‪Pt‬‬ ‫)‪(50J / s)(110s‬‬
‫=‪⇒c‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪m ∆θ‬‬ ‫‪(0 / 60kg)(38 − 18) C‬‬

‫‪= 458 J/kg.°C  4/6 × 102 J/kg.°C‬‬ ‫ ‬

‫احتماالً بحثی از گرمای داده شده توسط گرمکن به هوا و مواد پیرامون فلز داده شده است‪ .‬بنابراین در رابطۀ ‪Q = mc∆θ‬‬
‫که برای قطعه فلز به کار می بریم ‪ Q‬کمتر از ‪ Pt‬است و در نتیجه مقدار واقعی گرمای ویژه فلز‪ ،‬کمتر از پاسخ به دست آمده‬
‫در حل است‪.‬‬
‫‪13‬ـ از شرط تعادل گرمایی در حالت کلی داریم‪:‬‬
‫‪( = 0‬آب ‪)θ - θ1′‬آب‪c‬آبʹ‪( + m‬آب‪)θ - θ1‬آب‪c‬آب‪( + m‬قطعه‪)θ - θ1‬قطعه‪c‬قطعه‪( + m‬ظرف‪ )θ - θ1‬ظرف‪c‬ظرف‪m‬‬ ‫ ‬
‫توجه کنید که در این رابطه با توجه به اینکه دمای اولیۀ ظرف‪ ،‬قطعه و ‪ 50g‬آب اولیه یکسان و برابر ‪ 30 °C‬است‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫‪ = 30 °C‬آب‪ = θ1‬قطعه‪ = θ1‬ظرف‪θ1‬‬ ‫ ‬
‫و در این رابطه آب ʹ‪ m‬در واقع جرم آبی است که بعدا ً افزوده می شود (‪ =100g‬آب ʹ‪ )m‬و آب ‪ θ1′‬دمای اولیۀ آب افزوده شده‬
‫(‪= 70 °C‬آب ‪ ) θ1′‬است‪ .‬هدف‪ ،‬محاسبۀ گرمای ویژۀ قطعه است‪ .‬با توجه به اینکه دمای تعادل ‪ θ = 52 °C‬است‪ ،‬خواهیم داشت‪.‬‬
‫‪)0/200 kg()386 J/kg.°C()52 - 30( °C +‬‬ ‫ ‬
‫‪ )52 - 30( °C + )50 × 10-3 kg( )4187 J/kg.°C()52 - 30(°C‬قطعه‪)80 × 10-3 kg( × c‬‬ ‫ ‬
‫‪+ )0/100 kg( )4187 J/kg.°C()52 - 70( °C = 0‬‬ ‫ ‬
‫از اینجا خواهیم داشت‬
‫‪ = 700/3 J/kg.°C ≈ 7/0 × 102 J/kg.°C‬قطعه‪c‬‬ ‫ ‬
‫‪14‬ـ همان طور که در متن کتاب اشاره شده است در پدیده های تغییر فاز جامد به مایع و مایع به بخار‪ ،‬با آنکه ماده ای‬
‫که تغییر فاز می دهد گرما می گیرد ولی تغییر دما نمی دهد‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫فرار الکل و رخ دادن پدیدۀ تبخیر سطحی الکل‬‫‪15‬ـ این پدیده به تبخیر سطحی مربوط است‪ .‬یعنی با فرار مولکول های ّ‬
‫مایع از پوست بدن گرما می گیرد و بخار می شود و در نتیجه احساس خنکی در آن محل می کنیم‪.‬‬
‫‪16‬ـ با توجه به آموخته هایم از این فصل درمی یابیم که گزینۀ الف نادرست است‪.‬‬
‫‪17‬ـ با دادن گرما به نقره‪ ،‬ابتدادمای آن از ‪ 20/0 °C‬به نقطۀ ذوب (‪ )960 °C‬می رسد و سپس نقره ذوب می شود‪:‬‬
‫‪ ∆θ+ mLF‬نقره‪ c‬نقره‪Q = Q1 + Q2 = m‬‬ ‫ ‬
‫(‪= )0/200 kg()236 J/kg.°C()960 - 20/0 °C( + )0/200 kg()88/3 × 103 J/kg‬‬ ‫ ‬
‫‪= 62028 J ≈ 6/20 × 10  J‬‬ ‫‪4‬‬
‫ ‬
‫‪18‬ـ برای یخ زدن کامل‪ ،‬مجموعاً دو فرایند صورت می گیرد‪ .‬نخست آب ‪ 20/0 °C‬به آب ‪ 0 °C‬تبدیل می شود و سپس‬
‫در دمای صفر درجه یخ می زند‪ .‬پس گرمای ّ‬
‫کل منتقل شده برابر است با‬
‫‪ ∆θ + mLF‬آب‪Q = mc‬‬ ‫ ‬
‫(‪= )150kg()4187 J/kg.K()20/0 C( + )150 kg()333/7 × 10  J/kg‬‬
‫‪°‬‬ ‫‪3‬‬
‫ ‬
‫‪= 6/26 × 107 J‬‬ ‫ ‬
‫‪19‬ـ گرمایی که گرمکن می دهد صرف گرم کردن آب و ظرف گرماسنج می شود و بنابراین داریم‬
‫ظرف‪ + Q‬آب‪Pt = Q = Q‬‬ ‫ ‬
‫(‪)∆θ‬ظرف‪ ∆θ + C‬آب‪ c‬آب‪= m‬‬ ‫ ‬
‫‪(∆θ‬ظرف‪ + C‬آب‪c‬آب‪= )m‬‬ ‫ ‬
‫الف) با استفاده از این رابطه داریم‬
‫‪[ )25 - 20( °C‬ظرف‪)50 J/s()60s( = ])0/100 kg()4187 J/kg.°C( + C‬‬ ‫ ‬
‫ ‬
‫‪ = 181/3 J/ C ≈ 1/8 × 10  J/ C‬ظرف‪⇒ C‬‬
‫‪°‬‬ ‫‪2 °‬‬
‫ ‬
‫ب) دوباره از رابطۀ باال استفاده می کنیم‪ .‬ولی اکنون گرمای ویژۀ ظرف مشخص و زمان نامشخص است‪.‬‬

‫‪ ) ∆θ‬ظرف‪ + C‬آب ‪c‬آب ‪(m‬‬

‫=‪t‬‬ ‫ ‬
‫‪P‬‬
‫)‪[(0 / 100kg)(4187 J / kg. C) + 180J /  C](75 C‬‬
‫=‬ ‫ ‬
‫‪50J / s‬‬
‫‪= 898/05 s ≈ 9/0 × 102 s‬‬ ‫ ‬
‫پ) برای اینکه آب ‪ 100 C‬به بخار ‪ 100 C‬تبدیل شود‪ ،‬آب به اندازۀ ‪ Q = mLV‬گرما می گیرد و چون در این رخداد‬
‫‪°‬‬ ‫‪°‬‬

‫دما تغییر نمی کند‪ ،‬گرماسنج گرما نمی گیرد‪ .‬پس داریم‬

‫‪Pt = mLV‬‬ ‫ ‬
‫و از آنجا‬

‫)‪mLV (0 / 20kg)(2 / 256 ×106 J / kg‬‬

‫=‪t‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪P‬‬ ‫‪50J / s‬‬
‫‪= 902/4 s  9/0 × 102 s‬‬ ‫ ‬
‫‪20‬ـ الف) گرمای الزم برای تبدیل آب ‪ 100°C‬به بخار آب ‪ 100°C‬از رابطۀ ‪ Q = Pt‬به دست می آید و از طرفی ‪Q = mLV‬‬
‫است‪ .‬در نتیجه داریم‬
‫‪13‬‬
 ‫)‪mLV (0 / 100kg)(2256 ×103 J / kg‬‬
‫=‪t‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪P‬‬ ‫‪200 / 0J / s‬‬
‫‪= 1128 s  1/13 × 103 s‬‬ ‫ ‬
‫ب) گرمکن در این مدت گرمایی معادل ‪ mLV‬را تأمین کرده است‪ .‬بنابراین اگر چنین گرمایی صرف گرم کردن یخ شده‬
‫باشد‪ ،‬داریم‬
‫(‪()333/7 × 103 J/kg‬یخ‪)0/100 kg()2256 × 103 J/kg( = )m‬‬ ‫ ‬
‫‪  0/676 kg‬یخ ‪⇒ m‬‬ ‫ ‬
‫‪21‬ـ الف) همان طور که شکل نشان می دهد تغییر فاز از جامد به مایع در زمان ‪ 300 s‬شروع می شود و بنابراین ‪ 300 s‬طول‬
‫می کشد تا جامد به نقطۀ ذوب خود برسد‪.‬‬
‫ب) از نمودار در می یابیم دمای جسم پیش از تغییر فاز از دمای ‪ 20°C‬به دمای ‪ 80°C‬می رسد‪ .‬بنابراین از تلفیق رابطه های‬
‫‪ Q = mc∆θ‬و ‪ Q = Pt‬که در آنها ‪ P‬توان گرمکن‪ t ،‬زمان رسیدن به نقطۀ ذوب‪ ،‬و ‪ m‬و ‪ c‬به ترتیب جرم و گرمای ویژۀ جسم‬
‫جامد است‪ ،‬خواهیم داشت‬
‫‪Pt = mc∆θ‬‬ ‫ ‬
‫و در نتیجه‬

‫‪Pt‬‬ ‫)‪(10 / 0J / s)(300s‬‬

‫=‪C‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪m ∆θ‬‬ ‫‪(0 / 0500kg)(80 − 20) C‬‬
‫‪= 1/0 × 103 J/kg.°C‬‬ ‫ ‬
‫پ) گرمای نهان ذوب را با استفاده از رابطۀ ‪ LF = Q /m‬به دست می آوریم‪ .‬دوباره به جای ‪ Q‬از رابطۀ ‪ Q = Pt‬قرار می دهیم‪.‬‬
‫ولی توجه کنید که در اینجا ‪ t‬زمان تغییر فاز جامد است که از روی منحنی حدس می زنیم ‪ 1150 - 300 = 850s‬می شود که‬
‫البته با توجه به مبحث ارقام معنی دار باید آن را به صورت ‪ 8/5 × 102s‬بیان کنیم‪ .‬یعنی با دو رقم معنی دار و یک رقم حدسی‪.‬‬
‫بنابراین برای ‪ LF‬داریم‬
‫)‪(10 / 0J / s)(8 / 5 ×102 s‬‬
‫= ‪LF‬‬ ‫‪= 1/7 × 105 J/kg‬‬ ‫ ‬
‫‪0 / 0500kg‬‬

‫‪22‬ـ در حین یخ زدن جرم ‪ m1‬آب‪ ،‬مقداری انرژی گرمایی برابر با ‪ Q1 = mFLF‬آزاد می شود‪ .‬در حین تبخیر‪ ،‬جرم باقی ماندۀ‬
‫(‪ ،m2 = )m -m1‬مقدار گرمای جذب شده برابر ‪ Q2 = m2LV‬است‪ .‬چون ‪ Q = Q1‬است‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫‪m1LF = )m -m1(LV‬‬ ‫ ‬
‫که در آن ‪ LV‬گرمای نهان تبخیر آب در دمای ‪ 0°C‬است که آن را از جدول ‪4‬ـ‪ 5‬قرار می دهیم‪ .‬در نتیجه برای ‪ m1‬داریم‬

‫‪mLV‬‬ ‫)‪(1 / 00kg)(2490kJ / kg‬‬

‫= ‪m1‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪LF + LV‬‬ ‫)‪(2490kJ / kg) + (334 J / kg‬‬
‫‪= 0/880 kg = 880 g‬‬ ‫ ‬
‫(توجه کنید که در این مسئله چون فرایندها بدون تغییر دما صورت گرفته اند‪ ،‬لذا دلیل مبادلۀ انرژی اختالف دما نبوده است‬
‫و بنابراین انرژی مبادله شده را انرژی گرمایی و نه گرما نامیدیم‪).‬‬
‫‪23‬ـ با فرض آنکه تمام انرژی الزم برای تبخیر آب‪ ،‬از بدن شخص گرفته شده‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫شخص‪ = Q‬آب‪Q‬‬ ‫ ‬

‫‪14‬‬
 ‫|‪ |∆θ‬شخص‪ c‬شخص‪ LV = m‬آب‪m‬‬ ‫ ‬
‫از اینجا جرم آب را به دست می آوریم‬
‫‪m‬‬ ‫‪c‬‬ ‫| ‪| ∆θ‬‬
‫شخص شخص = آب‪m‬‬ ‫ ‬
‫‪LV‬‬
‫)‪(50 / 0g)(3480J / kg.K)(1 / 00K‬‬
‫=‬ ‫ ‬
‫‪2 / 42 ×106 J / kg‬‬
‫‪= 0/0719 kg = 71/9 g‬‬ ‫ ‬
‫ب) حجم آب را با استفاده از تعریف چگالی ‪ P = m/V‬به دست می آوریم‪ .‬با توجه به اینکه چگالی آب از جدول ‪8‬ـ‪ 1‬برابر‬
‫‪ 1/00× 103 kg/m3‬است‪ ،‬حجم این جرم از آب چنین می شود‬
‫‪m‬‬ ‫‪0 / 072 kg‬‬
‫=‪V‬‬ ‫=‬ ‫‪= 7/19 × 10-5 m3 = 71/9 cc‬‬ ‫ ‬
‫‪ρ‬‬ ‫‪1 / 00 ×103 kg / m3‬‬
‫‪24‬ـ احساس اینکه یک جسم چقدر سرد است به آهنگ رسانش گرما از دستان شما به جسم بستگی دارد‪ .‬فلز رسانندۀ‬
‫گرمای بهتری از چوب است و در نتیجه گرما از دست شما با آهنگ بیشتری به لولۀ فلزی شمارش می کند و لوله سردتر‬
‫به نظر می رسد‪ .‬انگشتان به این دلیل می توانند به یک سطح فلزی سرد بچسبند که رطوبت روی پوست می تواند به صورت‬
‫دندانه های ریزی روی سطح فلز یخ بزند‪.‬‬
‫ال روش های اتالف انرژی همان روش های انتقال انرژی‪ ،‬یعنی رسانش‪ ،‬تابش و همرفت است و نیز ممکن است‬ ‫‪25‬ـ ک ً‬
‫انرژی را از طریق تبخیر عرق از پوست خود‪ ،‬از دست بدهید‪ .‬هدف از پوشیدن پالتو کاهش اتالف انرژی از راه های باالست‪.‬‬
‫ال پوشش هایی از جنس چرم می تواند اتالف های ناشی از همرفت و تبخیر ناشی از وزیدن باد را کاهش دهد‪ .‬در مورد‬ ‫مث ً‬
‫رسانش گرمایی‪ ،‬پالتو می تواند یک الیۀ هوا در اطراف بخشی از بدن شما ایجاد کند که چون انتقال گرما از طریق هوا نسبتاً‬
‫کم است‪ ،‬این الیه به عایق بندی شما کمک می کند‪ .‬پوشیدن چند لباس در زیر پالتو این عمل را تشدید می کند‪ ،‬زیرا در‬
‫این صورت چند الیۀ هوا شما را عایق بندی می کند‪.‬‬
‫) ‪A(T − T‬‬
‫‪ Q = k‬استفاده کنیم‪ .‬توجه کنید رسانندگی گرمایی شیشه بین ‪ 1‬تا ‪ 0/6‬برحسب‬ ‫‪H‬‬ ‫‪L‬‬
‫‪26‬ـ باید از رابطۀ ‪t‬‬
‫‪L‬‬
‫‪ W/m.K‬است که ما در این مسئله آن را برابر ‪ 1‬اختیار کرده ایم‪.‬‬
‫الف) داده های مسئله عبارتند از‬
‫‪A = )2/0 m()1/0 m( = 2/0 m‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ t = 1/0 s‬‬ ‫ ‬
‫‪L = 4/0 × 10-3 m‬‬ ‫‪ ∆T = 7/0 K - 2/0 K = 5/0 K‬‬ ‫ ‬
‫بنابراین‬

‫)‪(2 / 0m2 )(5 / 0K‬‬

‫(‪Q = )1/0 J/s.mK‬‬ ‫‪−3‬‬
‫‪)1/0 s( = 2/5 × 103 J‬‬ ‫ ‬
‫‪4 / 0 ×10 m‬‬
‫ب) حاال ‪ t = )24()60()60( = 86400 s‬است‪ .‬بنابراین‬

‫)‪(2 / 0m2 )(5 / 0K‬‬

‫(‪Q = )1/0 J/s.mK‬‬ ‫(‪)86400 s‬‬ ‫ ‬
‫‪4 / 0 ×10−3 m‬‬
‫‪= 2/16 × 108 J ≈ 2/2 × 108 J‬‬ ‫ ‬
‫) ‪kA(TH − TL‬‬
‫= ‪ Q‬خواهیم داشت‪:‬‬ ‫‪27‬ـ با استفاده از رابطۀ ‪t‬‬
‫‪L‬‬

‫‪15‬‬
 ‫‪20 / 0 C‬‬
‫(‪Q = )0/010 W/m.K()0/80 m2‬‬ ‫‪× 86400 s‬‬ ‫ ‬
‫‪0 / 020m‬‬
‫‪= 691200 J  6/9 × 105 J‬‬ ‫ ‬
‫بنابراین جرم یخ ذوب شده چنین می شود‬

‫‪Q‬‬ ‫‪691200J‬‬
‫=‪m‬‬ ‫=‬ ‫‪= 2/07 kg  2/1 kg‬‬ ‫ ‬
‫‪LT‬‬ ‫‪333700J / kg‬‬
‫‪28‬ـ قوری سیاه تابش گرمایی بیشتری می کند و زودتر سرد می شود‪.‬‬
‫‪29‬ـ الف) چون فشار ثابت است از قانون گازها داریم‬

‫‪V1 V2‬‬
‫=‬ ‫⇒‬ ‫ ‬
‫‪T1 T2‬‬
‫‪TV‬‬ ‫) ‪(20 + 273)(200 / 0cm3‬‬
‫( = ‪T2‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫)‬ ‫=‬ ‫‪= 586 K‬‬ ‫ ‬
‫‪V1‬‬ ‫‪100 / 0cm3‬‬
‫‪= 313 °C‬‬ ‫ ‬
‫ب)‬

‫) ‪(20 + 273)(50 / 0cm2‬‬

‫= ‪T2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪= 146/5 K = -126/5 °C  -127 °C‬‬ ‫ ‬
‫‪100 / 0cm‬‬
‫‪30‬ـ الف) چون دما ثابت است از قانون گازها به صورت زیر استفاده می کنیم‪:‬‬
‫‪P1V1 = P2V2‬‬ ‫ ‬
‫اگر مساحت قاعدۀ استوانۀ تلمبه را ‪ A‬بگیریم خواهیم داشت‬
‫(‪)1/0 atm()24 cm × A( = P2)30/0 cm × A‬‬ ‫ ‬
‫و در نتیجه ‪ P2 = 0/80 atm‬می شود‪.‬‬
‫ب) اکنون داریم‬
‫(‪)1/0 atm()24 cm × A( = )3/0 atm()AL‬‬ ‫ ‬
‫و از اینجا ‪ L = 8/0 cm‬می شود و بنابراین باید طول استوانه را به اندازۀ ‪ 24 cm - 8/0 cm = 16 cm‬کاهش دهیم‪.‬‬
‫‪31‬ـ در این مسئله حجم ثابت است و بنابراین از قانون گازها داریم‬

‫‪P1 P2‬‬
‫=‬ ‫ ‬
‫‪T1 T2‬‬
‫توجه کنید که فشاری که فشارسنج اندازه می گیرد فشار پیمانه ای (سنجه ای) است‪ .‬ولی در این رابطه  باید فشارهای‬
‫مطلق را قرار دهیم و نه فشار پیمانه ای را‪ .‬بنابراین‬

‫‪(2 / 00 + 1 / 00)atm (2 / 30 + 1 / 00)atm‬‬

‫=‬ ‫ ‬
‫‪(17 + 273) K‬‬ ‫‪T2‬‬
‫و از اینجا ‪ T2 = 319 K = 46 C‬می شود‪.‬‬
‫‪°‬‬

‫‪32‬ـ از رابطۀ ‪ PV = πRT‬استفاده می کنیم‬

‫‪π RT‬‬ ‫)‪(1 / 00mol)[8 / 314 J / mol.K](273 K‬‬

‫=‪V‬‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪P‬‬ ‫‪1 / 013 ×105 Pa‬‬
‫‪16‬‬
 ‫‪= 0/0224 m3 = 22/4 L‬‬ ‫ ‬
‫توجه کنید که در این مسئله‪ ،‬منظور از یک مول گاز‪ ،‬دقیقاً یک مول است و نه ‪ 1mol‬یا ‪ 1/0 mol‬و ‪ ...‬به همین دلیل‬
‫مقدار رقم های با معنی در یک مول‪ ،‬محدودکنندۀ تعداد ارقام بامعنی پاسخ نهایی نیست‪.‬‬
‫‪33‬ـ از قانون گازهای کامل داریم‬

‫‪PV‬‬ ‫‪PV‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪T1‬‬
‫=‬ ‫‪2 2‬‬
‫ ‬
‫‪T2‬‬
‫که در اینجا شاخص ‪ 1‬مربوط به ته دریاچه و شاخص ‪ 2‬مربوط به سطح آب دریاچه است‪ .‬با فرض اینکه فشار هوا در‬
‫حباب همان فشار آب اطراف آن باشد‪ ،‬داریم‬
‫‪P1= Patm + ρgh‬‬ ‫ ‬
‫که در آن ‪ ρ‬چگالی آب و ‪ h‬عمق دریاچه است‪ ،‬بدیهی است که ‪ . P2= Patm‬از اینجا داریم‬

‫‪T2‬‬ ‫‪P + ρ gh‬‬

‫= ‪V2‬‬ ‫‪× atm‬‬ ‫‪× V1‬‬ ‫ ‬
‫‪T1‬‬ ‫‪Patm‬‬
‫)‪293 K 1 / 01 ×105 Pa + (1 / 0 ×103 kg / m3 )(9 / 80m / s2 )(40 / 0cm‬‬
‫(=‬ ‫)‬ ‫(‪× )0/20 cm3‬‬
‫‪277 K‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1 / 0 ×10 Pa‬‬ ‫ ‬
‫‪= 1/03 cm3 ≈ 1/0 cm3‬‬ ‫ ‬
‫‪34‬ـ تعداد مولکول های گاز داخل سحابی در واحد حجم بسیار ناچیز است (به این منظور‪ ،‬عدد داده شده را با تعداد‬
‫مولکول های هوا در واحد حجم در مثال ‪4‬ـ‪ 21‬کتاب مقایسه کنید‪ ).‬بنابراین گاز داخل سحابی‪ ،‬تقریب بسیار خوبی برای‬
‫گاز کامل است و در قانون گازهای کامل داریم‬
‫‪nRT‬‬ ‫‪(N / N A )RT‬‬ ‫‪(N /V )RT‬‬
‫=‪P‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫ ‬
‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪NA‬‬
‫که در اینجا ‪ NA ، T = 1000 K‬عدد آووگادرو و ‪ R‬ثابت جهانی گازها و ‪ N/A‬تعداد مولکول های گاز بر متر مکعب است‪.‬‬
‫‪N‬‬ ‫مولکول‬ ‫مولکول‬
‫‪= 1000/0‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪= 1000/0 −2 3‬‬ ‫ ‬
‫‪V‬‬ ‫‪cm‬‬ ‫)‪(10 m‬‬
‫مولکول‬
‫‪= 1000/0 × 106‬‬ ‫ ‬
‫‪m3‬‬
‫)‪ / m3 )(8 / 314 J / mol.K)(10000K‬مولکول ‪(1000 / 0 ×106‬‬
‫=‪⇒P‬‬ ‫ ‬
‫)‪ / mol‬مولکول ‪(6 / 02 ×1023‬‬
‫‪= 1/38 × 10-10 Pa‬‬ ‫ ‬
‫این نتیجه دوباره نشان می دهد که تقریب ما برای کامل در نظر گرفتن گاز داخل سحابی درست بوده است‪ .‬در واقع‪،‬‬
‫فشار بهترین خالء آزمایشگاهی حدود ‪ 10-7 Pa‬است که حدودا ً ‪ 1000‬بار بزرگ تر از فشار گاز درون سحابی است‪.‬‬

‫ً‬

‫‪17‬‬
‫‪1‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫فصل چهارم ‪ :‬دما و گرما‬

‫نشان دهید که تغییر دما در مقیاسهای سلسیوس و کلوین با هم برابر است‪.‬‬

‫به ترتیب دمای اولیه و نهایی جسم در مقیاس‬ ‫‪2‬‬

‫و‬ ‫‪1‬‬
‫اگر ‪ T1‬و ‪T2‬به ترتیب دمای اولیه و نهایی جسمی در مقیاس کلوین و‬
‫سلسیوس باشد‪ ،‬میتوان نوشت‪:‬‬

‫‪T1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪273‬‬
‫‪T2 T1‬‬ ‫(‬ ‫‪2‬‬
‫( )‪273‬‬ ‫‪1‬‬
‫)‪273‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪273‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪273‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪T2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪273‬‬
‫‪T2 T1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫ً‬
‫تقریبا ‪ 37 C‬است‪ .‬این دما را بر حسب کلوین و فارنهایت بنویسید‪.‬‬ ‫الف) دمای بدن یک انسان سالم‬

‫‪T‬‬ ‫‪273‬‬ ‫‪37 273 310K‬‬

‫‪:‬دمای بدن‬ ‫‪37 C‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪37 32 98 / 6 F‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫ب) گرمترین نقطهی روی زمین‪ ،‬ناحیهای در کویر لوت است که دمای آن تا حدود ‪ 70 C‬و سردترین نقطه در قطب جنوب است‬
‫که دمای آن تا ‪ 89 C‬گزارش شده است‪ .‬این دماها را بر حسب کلوین و فارنهایت به دست آورید‪.‬‬

‫‪T‬‬ ‫‪273‬‬
‫‪70 273 343K‬‬
‫‪70 C‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪70 32 158 F‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪273‬‬ ‫‪89 273 184K‬‬
‫‪89 C‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪( 89) 32‬‬ ‫‪128 / 2 F‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫تحقیق کنید برای نگهداری یاختههای بنیادی بندناف خون‪ ،‬به چه دمایی نیازمندیم‪ .‬این دما چگونه ایجاد و حفظ میشود؟‬
‫دمای نگهداری سلولهای بند ناف در حدود ‪ 196 C‬است‪ .‬این دما توسط نیتروژن مایع با نقطهی جوش ‪ 196 C‬ایجاد میشود‪.‬‬
‫ً‬
‫تقریبا به صفر میرسانند‪ ،‬نگهداری‬ ‫در این حالت نیتروژن و سلولهای بند ناف در تانکهای خالء که مبادلهی گرما با محیط را‬
‫میشوند‪ .‬در این تانکها بین جدارهی داخلی و بیرونی خالء وجود دارد‪.‬‬

‫معین نشان میدهد‪ ،‬دماسنج‬

‫ّ‬ ‫نوع ویژهای از دماسنجهای مایعی که بیشینه و کمینهی دما را در یک مدت زمان‬
‫بیشینه‪-‬کمینه نام دارد‪ .‬از این دماسنجها معموال ً در مراکز پروش گل و گیاه‪ ،‬باغداری‪ ،‬هواشناسی و‪ ...‬استفاده‬
‫میشود‪ .‬در مورد چگونگی کار این دماسنجها تحقیق کنید‪.‬‬
‫طرح این نوع دماسنج در شکل مقابل رسم شده است‪ .‬هنگامی که دما باال میرود‪ ،‬به سبب انبساط الکل در‬
‫مخزن سمت چپ‪ ،‬جیوه در لولهی سمت راست به باال رانده میشود و شاخص فوالدی لولهی سمت راست را‬
‫‪2‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫با خود باال میبرد‪ .‬اگر سطح جیوه در لولهی سمت راست پایین بیاید‪ ،‬شاخص فوالدی که به آن فنرهای ریزی متصل است همراه‬
‫با آن حرکت نمیکند و در همان محل قبلی خود در مقابل دمای بیشینه میایستد‪ .‬هنگامی که الکل به علت کاهش دما منقبض‬
‫میشود جیوه از طرف چپ لوله ‪ U‬شکل باال می رود و شاخص فوالدی دیگر را در این طرف لوله به باال میراند اگر سطح جیوه در‬
‫لوله سمت چپ پایین بیاید‪ .‬شاخص فوالدی سمت چپ نیز که به آن فنرهای ریزی متصل است همراه با آن حرکت نمیکند و در‬
‫همان محل قبلی خود در مقابل دمای کمینه میایستد‪ .‬در پایان مدت زمان مورد نظر‪ ،‬با استفاده از آهنربا این دو شاخص به‬
‫سطح جیوه برگردانده میشود‪ .‬در شکل مقابل حداقل دما ‪ 0 C‬و حداکثر آن ‪ 30 C‬است‪.‬‬

‫الف) چرا بهتر است قفل و کلید یک در‪ ،‬هم جنس باشند؟‬
‫زیرا در این صورت در اثر تغییر دما‪ ،‬ابعاد هر دو به یک میزان تغییر کرده و کلید در قفل گیر نمیکند‪.‬‬
‫ب) چرا در برخی از فصلهای سال‪ ،‬بعضی از دربها در چارچوب خود گیر میکنند؟‬
‫زیرا تغییرات دما در فصول مختلف سال‪ ،‬تغییرات متفاوتی را در ابعاد درب و چارچوب ایجاد کرده (این تغییر میتواند به دلیل‬
‫تفاوت جنس درب و چارچوب باشد) و در نتیجه در گیر میکند‪.‬‬

‫‪ )1‬شکل (الف) طرحی از دو قسمت متوالی خط آهن (ریل راهآهن) های قدیمی و شکل (ب) تصویر واقعی از آن را در گذشته نشان‬
‫میدهد‪ .‬اگر فاصلهی خالی بین این دو قسمت به ّ‬
‫حد کافی زیاد نمیبود‪ ،‬چه مشکلی پیش میآمد؟‬
‫تغییر طول هر بخش از ریل ها در اثر انبساط و انقباض ناشی از تغییرات دما‪ ،‬موجب وارد شدن نیرو به بخشهای دیگر میشد و‬
‫این نیرو باعث خمیده شدن ریلها و یا جدا شدن اتصاالت آن میشد‪.‬‬
‫‪ )2‬امروزه بین قسمتهای متوالی ّ‬
‫خط آهن فاصلهای در نظر گرفته نمیشود و این قسمتها پشت سر هم جوشکاری میشوند‪.‬‬
‫تحقیق کنید در این روش چگونه مشکل ناشی از انبساط در یک روز گرم تابستانی برطرف میشود؟‬
‫امروزه برای اتصال ریلها به پایههای زیرین خطوط (به این پایهها تراورس میگویند) از پیچ و مهره استفاده نمیشود بلکه ریل‬
‫توسط بسطهای فلزی محکمی به پایهها می چسبد در نتیجه امکان انبساط طولی به هر میزان از دو طرف آزاد ریل که معموال ً در‬
‫محل تعویض خطوط در ایستگاهها است وجود دارد‪.‬‬

‫ورقهای فلزی و مستطیلی شکل به اضالع ‪ a 1‬و ‪ a 2‬را در نظر بگیرید‪ .‬بر اثر افزایش دمای ‪ ، T‬طول اضالع مستطیل به اندازهی‬
‫باشد‪ ،‬نشان دهید که افزایش مساحت این ورقه با تقریب مناسب‬ ‫و ‪ b‬افزایش مییابند‪ .‬اگر ضریب انبساط طولی ورقه‬ ‫‪a‬‬
‫‪ A‬به دست میآید‪.‬‬ ‫از رابطهی ‪2 A1 T‬‬

‫‪a1‬‬ ‫‪A1‬‬
‫‪A2‬‬ ‫‪a1‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪b1‬‬
‫‪b1‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪3‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫‪A2‬‬ ‫‪(a1‬‬ ‫‪a )(b1‬‬ ‫)‪b‬‬ ‫‪a1b1 a1 b b1 a‬‬ ‫‪a b‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪a1‬‬ ‫‪T‬‬
‫‪A2‬‬ ‫‪a1b1 a1b1‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪b1a1‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪a1‬‬ ‫‪Tb1‬‬ ‫‪T‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b1‬‬ ‫‪T‬‬
‫‪A1‬‬ ‫‪a1b1‬‬ ‫‪A2‬‬ ‫‪A1‬‬ ‫‪A1‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪A1‬‬ ‫‪T‬‬ ‫(‪A1‬‬ ‫‪T )2‬‬
‫(‪ A1‬میتوان صرف نظر کرد‪ .‬در نتیجه‪:‬‬ ‫از عبارت ‪T)2‬‬ ‫با توجه به کوچک بودن ضریب‬
‫‪A2‬‬ ‫‪A1‬‬ ‫‪2A1‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪A2‬‬ ‫‪A1‬‬ ‫‪2 A1 T‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪2 A1 T‬‬

‫شکلهای (الف) و (ب) نشان میدهند که وقتی روی یک ورقهی فلزی حفرهای دایرهای‬
‫داشته باشیم و ورقه را گرم کنیم‪ ،‬قطر (یا مساحت) حفره بزرگ میشود‪ .‬فرض کنید جنس‬
‫ورقه‪ ،‬برنجی است و حفرهای به قطر یک اینچ ( ‪ ) 2 / 54cm‬درون آن ایجاد شده است‪.‬‬
‫وقتی دمای ورقه‪ 200 C ،‬افزایش یابد‪ ،‬افزایش مساحت حفره چقدر خواهد شد؟‬
‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪19 10‬‬ ‫‪, R 2 / 56 2 1 / 27 ,‬‬ ‫‪T 200 C‬‬
‫‪K‬‬
‫شعاع حفره ‪ 1/22‬است‪ .‬حال مساحت اولیهی حفره را محاسبه میکنیم‪:‬‬
‫‪A1‬‬ ‫‪R2‬‬ ‫‪3 / 14 (1 / 27)2‬‬ ‫‪5cm‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪2 A1 T‬‬ ‫‪2 19 10‬‬ ‫‪5 200‬‬ ‫‪2 19 5 2 10‬‬ ‫‪380 10‬‬ ‫‪38 10 3cm 2‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪3 / 8 10 2cm 2‬‬

‫آزمایشی را طراحی و اجرا کنید که با آن بتوانید حجم گلیسیرین سرریز شده در مثال ‪ 4-4‬را اندازه بگیرید‪ .‬سپس از روی آن‪ ،‬ضریب‬
‫انبساط حجمی گلیسیرین را تعیین کنید‪.‬‬
‫وسایل آزمایش‪ :‬گلیسیرین‪ ،‬استوانهی مدرج‪ ،‬درپوش پالستیکی استوانهی مدرج با دو سوراخ‪ ،‬دماسنج‪ ،‬لولهی مدرج‪ ،‬چراغ الکلی‬
‫و پایه‪.‬‬
‫‪ .V1‬دماسنج و لولهی مدرج را از سوراخهای‬ ‫شرح آزمایش‪ :‬داخل استوانهی مدرج تا حجم ‪ 100 cm 3‬گلیسیرین میریزیم ‪100cm 3‬‬
‫درپوش عبور داده و درپوش را بر روی ظرف طوری قرار میدهیم که سطح گلیسیرین را به طور کامل بپوشاند‪ .‬دمای اولیهی گلیسیرین‬
‫)‬ ‫‪1‬‬
‫را با دماسنج اندازهگیری میکنیم‪20 C ( .‬‬
‫)‪ .‬گلیسیرین منبسط‬ ‫‪2‬‬
‫ظرف را بر روی پایه قرار داده و توسط چراغ به آن گرما میدهیم تا دمای آن به ‪ 60 C‬برسد ( ‪60 C‬‬
‫شده و از لولهی مدرج باال میآید‪ .‬حجم گلیسیرین منبسط شده در دمای ‪ 60 C‬را توسط لولهی مدرج مشخص میکنیم‪( .‬‬
‫‪ V‬ضریب انبساط حجمی گلیسیرین را محاسبه میکنیم‪:‬‬ ‫‪ ) V‬حال با کمک رابطه ‪V1 T‬‬ ‫‪2cm 3‬‬
‫‪V1‬‬ ‫‪100cm 3 ,‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪20 C ,‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪60 C ,‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪40 C ,‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪2cm 3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪V1 T‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪100 40‬‬ ‫‪5 10‬‬ ‫‪5 / 0 10‬‬
‫‪4000‬‬ ‫‪K‬‬

‫افزایش دما که به طور معمول موجب افزایش حجم اجسام میشود‪ ،‬بر جرم آنها تأثیری ندارد‪ .‬به همین دلیل انتظار داریم که‬
‫به‬ ‫‪2‬‬ ‫و‬ ‫‪1‬‬ ‫است که در آن‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪/ (1‬‬ ‫چگالی اجسام با افزایش دما کاهش یابد‪ .‬رابطهی چگالی با تغییر دما به صورت ) ‪T‬‬
‫‪ T‬است‪.‬‬ ‫ضریب انبساط حجمی و ‪T2 T1‬‬ ‫ترتیب چگالی ماده در دماهای ‪T1‬و ‪،T2‬‬
‫‪4‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫الف) رابطهی چگالی با تغییر دما را به دست آورید‪.‬‬

‫‪m‬‬
‫‪V‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪V2‬‬ ‫‪V1‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪V1‬‬ ‫‪V1 V‬‬ ‫‪V1(1‬‬ ‫)‪T‬‬ ‫‪V2‬‬ ‫‪V1(1‬‬ ‫)‪T‬‬ ‫‪(1‬‬ ‫)‪T‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪T‬‬
‫نیز به دست آورد‪.‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪(1‬‬ ‫ب) نشان دهید با تقریب مناسبی میتوان چگالی جسم را از رابطهی ) ‪T‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪T‬‬
‫ضرب میکنیم‪:‬‬ ‫عبارت را در‬
‫‪1‬‬ ‫‪T‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪(1‬‬ ‫)‪T‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪T‬‬ ‫( ‪1‬‬ ‫‪T )2‬‬
‫(( بنابراین‪:‬‬ ‫‪T )2‬‬ ‫( مقدار کوچکی است میتوان از آن صرف نظر کرد‪0) .‬‬ ‫با توجه به اینکه ‪T )2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪(1‬‬ ‫)‪T‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪(1‬‬ ‫)‪T‬‬
‫‪1 0‬‬

‫وقتی آب در یک ظرف روباز یخ میبندد معموال ً یک برآمدگی مرکزی ایجاد میشود‪ .‬در این مورد تحقیق کنید‪.‬‬
‫یخ زدن از سطح آب شروع شده و نقاطی که نزدیک به دیوارههای ظرف هستند سریعتر یخ میزنند (چون رسانندگی گرمایی‬
‫جامدها بیشتر از مایعها است مولکولهای آب نزدیک دیواره سریعتر گرمای خود را از دست میدهند) میدانیم با کاهش دمای‬
‫آب از ‪ 4 C‬تا ‪ 0 C‬حجم آب افزایش مییابد‪ .‬پس در حین یخ زدن آب از طرف دیوارهها حجم نیز افزایش مییابد‪ .‬چون مایعها‬
‫تراکم ناپذیرند این افزایش حجم به تدریج به نقطهی میانی ظرف منتقل و باعث باال آمدن سطح آب در حین انجام میشود‪.‬‬

‫الف) منظور از این جمله که «دماسنجهای معمولی دمای خودشان را اندازهگیری میکنند» چیست؟‬
‫چون در اندازه گیری دما‪ ،‬دماسنج و محیط به تعادل گرمایی رسیده و هم دما میشوند‪ ،‬دماسنجها با نشان دادن دمای خودشان‪،‬‬
‫دمای محیط را نیز نشان میدهند‪.‬‬
‫ب) در یک کالس درس میز‪ ،‬صندلی‪ ،‬دانشآموز‪ ،‬تخته‪ ،‬شیشه پنجره و‪ ...‬وجود دارد‪ .‬در یک روز زمستانی‪ ،‬دمای کدام یک از آنها‬
‫بیشتر از دمای هوای اتاق است؟ دمای کدام یک کمتر از دمای هوای اتاق است؟‬
‫بدن انسان چون منبع تولید گرماسات دمایی بیشتر از دمای هوای کالس دارد‪ .‬اجسامی مثل شیشه و پنجره که به هوای بیرون در‬
‫ارتباط هستند نیز به دلیل مبادله ی گرما با بیرون دمای کمتری نسبت به دمای هوای کالس دارند‪ .‬سایر اجسام داخل کالس نیز‬
‫چون همگی با هوای کالس در تعادل گرمایی هستند دمای ثابتی دارند‪.‬‬
‫پ) در شکل ‪ 12-4‬میانگین انرژی جنبشی ذرات دو جسم چگونه تغییر کرده است؟‬
‫با رسیدن به تعادل گرمایی‪ ،‬میانگین انرژ ی جنبشی ذرات جسم گرم کاهش و جسم سرد افزایش مییابد‪.‬‬

‫چندگوی فلزی از جنسهای مختلف‪ ،‬مثالً از آلومینیم‪ ،‬فوالد‪ ،‬برنج‪ ،‬مس‪ ،‬سرب و‪ ،...‬را اختیار‬
‫میکنیم که همگی جرم یکسانی داشته باشند‪ .‬گویها را توسط ریسمانهایی داخل ظرف‬
‫آبی قرار میدهیم که آب آن در حال جوشیدن است و پس از مدتی گویها را بیرون آورده‬
‫‪5‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫و آنها را روی یک ورقهی پارافین قرار میدهیم‪ .‬به نظر شما کدام گوی‪ ،‬پارافین بیشتری را ذوب میکند و علت آن چیست؟ این‬
‫آزمایش را نخستین بار فیزیکدان ایرلندی‪ ،‬جان تیندال (‪1921-1981‬م) طراحی و اجرا کرد‪.‬‬
‫گویی که گرمای ویژهی بیشتری دارد پارافین بیشتری را ذوب میکند‪ .‬زیرا اجسامی که گرمای ویژهی باالتری دارند در زمان سرد‬
‫شدن گرمای بیشتری را به محیط و اجسامی که در تماس با آنها هستند منتقل میکنند‪.‬‬

‫جسمی به جرم ‪ 0 / 250 kg‬و دمای ‪ 3 / 0 C‬را درون ظرف عایقی حاوی ‪ 0 / 500 kg‬آب ‪ 25 / 0 C‬میاندازیم‪ .‬پس از چند دقیقه‬
‫دمای تعادل را اندازه میگیریم‪ .‬دمای تعادل ‪ 21 / 0 C‬میشود‪ .‬گرمای ویژهی جسم را محاسبه کنید‪ .‬از تبادل گرما بین ظرف و‬
‫سایر اجسام چشمپوشی کنید‪.‬‬
‫‪J‬‬
‫‪: c‬آب‬ ‫‪4200‬‬
‫‪kg C‬‬
‫ابتدا خالصه اطالعات مسئله را به صورت زیر مینویسیم‪:‬‬
‫‪: m1‬‬ ‫‪0 / 25 kg ,‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3 C , c1‬‬ ‫?‬
‫‪J‬‬ ‫‪21 C‬‬
‫‪: m2‬‬ ‫‪0 / 5kg ,‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪25 C , c2‬‬ ‫‪4200‬‬
‫‪kg C‬‬
‫چون جسم و آب به تعادل گرمایی رسیدهاند‪ ،‬میتوان نوشت‪:‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪0‬‬ ‫(‪m1c1‬‬ ‫‪1‬‬
‫( ‪) m2c2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‬ ‫‪0‬‬

‫‪0 / 25 c1 (21 3) 0 / 5 4200(21 25) 0‬‬

‫‪8400‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪4 / 5c1 8400 0 4 / 5c1 8400 c1‬‬ ‫‪1866‬‬ ‫‪c1‬‬ ‫‪1 / 87 103‬‬
‫‪4/5‬‬ ‫‪kg C‬‬

‫نقطهی ذوب یخ در فشار ‪ 1 atm‬برابر ‪ 0 C‬است‪ .‬برای آب نقطهای موسوم به نقطهی سهگانه وجود دارد که در‬
‫آن سه حالت یخ‪ ،‬آب و بخار در تعادلاند‪ .‬دمای این نقطه ‪ 0 / 01 C‬است‪ .‬تحقیق کنید برای رسیدن به این‬
‫نقطه به چه فشاری نیاز است؟‬
‫نقطه سهگانه آب نقطه ثابتی است که در آن یخ‪ ،‬آب و بخار در حال تعادل قرار دارند‪ .‬این حالت فقط در فشار‬
‫معینی حاصل میشود‪ .‬فشار بخار آب در نقطه سه گانه ‪ 4/89‬میلیمترجیوه یا ‪ 212‬پاسکال است‪.‬‬

‫برف و یخ دو شکل آشنای حالت جامد آب هستند‪ ،‬اما با وجود این‪ ،‬ظاهر متفاوتی دارند‪ .‬دلیل این امر را تحقیق کنید‪.‬‬
‫علت این تفاوت مربوط به نحوهی فرآیند تشکیل برف و یخ است‪ .‬در تشکیل برف‪ ،‬هوای سرد‪ ،‬مولکولهای بخار آب را به کریستال‪-‬‬
‫های یخ تبدیل میکند‪ .‬این کریستالها در مسیر فرود به زمین با مولکولهای بخارآب برخورد میکنند‪ .‬به محض برخورد بخار آب‬
‫با کریستال‪ ،‬بخار آب حالت گازی خود را از دست داده و به کریستال جامد تبدیل شده و به هستهی دانهی برف میپیوندد‪ .‬این‬
‫فرآیند مدام تکرار و دانه های بزرگتری از برف ساخته میشود‪ .‬ولی در فرایند شکلگیری یخ‪ ،‬مولکولهای مایع از ابتدا در کنار هم‬
‫قرار دارند‪ ،‬و با سرد شدن‪ ،‬ساختار یخ را تشکیل میدهند‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫تحقیق کنید وجود ناخالصی در مایع چه تأثیری بر نقطهی انجماد آن دارد؟‬

‫وجود ناخالصی موجب میشود که مایع‪ ،‬نقطهی انجماد مشخصی نداشته و انجماد در گسترهای دماها رخ دهد‪ .‬مثالً هنگام یخ‬
‫زدن آب نمک‪ ،‬اولین بلورها در دمای کمتر از ‪ 0 C‬تشکیل میشود و انجماد کامل در دماهای کمتر‪( ،‬تا ‪ ) 18 C‬روی میدهد‪.‬‬

‫الف) بررسی کنید از دیدگاه مولکولی‪ ،‬افزایش دما و افزایش مساحت سطح مایع چگونه بر آهنگ تبخیر سطحی مایع اثر میگذارد؟‬
‫با افزایش دما جنبش مولکولی افزایش یافته و مولکولهای بیشتری تندی کافی را برای جداشدن از سطح مایع پیدا میکنند‪.‬‬
‫بنابراین آهنگ تبخیر سطحی افزایش مییابد‪ .‬با افزایش مساحت مایع‪ ،‬تعداد مولکولهای جدا شده از سطح نیز بیشتر میشود‪،‬‬
‫در نتیجه آهنگ تبخیر سطحی افزایش مییابد‪.‬‬
‫ب) با بررسی تبخیر سطحی در شرایط مختلف سعی کنید از راه تجربه‪ ،‬عامل یا عاملهای دیگری را پیدا کنید که بر آهنگ تبخیر‬
‫سطحی مؤثر باشند؟‬
‫‪ -1‬جنس مایع‪ :‬تبخیر سطحی در برخی مایعها بیشتر از سایر مواد است‪ .‬مثالً تبخیر سطحی در الکل بسیار بیشتر از آب است‪.‬‬
‫‪ -2‬فشار سطح مایع‪ :‬فشار سطح مایع و تبخیر سطحی نسبت عکس دارند‪ ،‬یعنی کاهش فشار بر سطح مایعها باعث افزایش آهنگ‬
‫تبخیر سطحی میشود‪ .‬بنا بر همین قاعده‪ ،‬جریان هوا هم میتواند بر آهنگ تبخیر سطحی مؤثر باشد‪ .‬طبق اصل برنولی‪ ،‬جریان‬
‫هوا بر روی سطح مایع باعث کاهش فشار هوا در سطح مایع و در نتیجه افزایش آهنگ تبخیر سطحی میشود‪.‬‬
‫پ) تحقیق کنید کوزههای سفالی چگونه میتوانند آب داخل خود را خنک کنند؟‬
‫کوزههای سفالی مولکولهای آب را از داخل به سطح خارجی خود منتقل میکنند و چون تبخیر فرآیندی گرماگیر است این مولکولها‬
‫برای تبخیر شدن‪ ،‬از سطح کوزه گرما گرفته و آب درون کوزه خنک میشود‪.‬‬

‫از تفاوت نقطهی جوش اجسام مختلف در صنعت‪ ،‬استفادهی زیادی میشود‪ .‬تحقیق کنید چگونه از این ویژگی برای جدا کردن‬
‫محصوالت نفتی استفاده میشود؟‬
‫در این روش مخلوط مواد و محصوالت نفتی را گرما میدهند‪ .‬از آنجا که دمای جوش اجزای تشکیل دهندهی مخلوط متفاوت‬
‫است‪ .‬بخارهای نفتی ایجاد شده در دماهای مختلف‪ ،‬هر یک مربوط به جزء خاصی از اجزای مخلوط است که طی فرایند میعان و‬
‫تقطیر‪ ،‬جمعآوری میشوند‪.‬‬

‫چرا در جدول ‪ 8-4‬گرمای تبخیر آب با افزایش دمای آن کاهش مییابد؟‬

‫با افزایش دما جنبش مولکولی و تندی حرکت مولکولها افزایش یافته در نتیجه پیوند بین آنها سستتر میشود و مولکولها برای‬
‫جدا شدن از سطح به انرژی کمتری نیاز دارند؛ بنابراین با افزایش دمای آب گرمای کمتری برای تبخیر آن نیاز است‪.‬‬

‫الف) چرا غذا در دیگ زودپز‪ ،‬زودتر پخته میشود؟‬

‫در دیگ زودپز باعث محبوس شدن بخارآب در آن و افزایش فشار در سطح مایع میشود‪ .‬بنابراین نقطه جوش مایع‬ ‫بسته بودن ِ‬
‫افزایش یافته و غذا در دمایی باالتر قرار میگیرد و در نتیجه زودتر پخته میشود‪.‬‬
‫ب) دلیل دیرتر پخته شدن تخممرغ در ارتفاعات چیست؟ کوهنوردان برای رفع این مشکل چه کاری انجام میدهند؟‬
‫‪7‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫در ارتفاعات به دلیل کاهش فشار هوا نقطهی جوش آب پایین میآید ‪ .‬در نتیجه تخممرغ در دمای کمتری قرار میگیرد و دیرتر‬
‫در ظرف فشار هوا‬
‫پخته میشود‪ .‬کوهنوردان برای رفع این مشکل تخممرغها را در ظروف در بسته میجوشانند زیرا با بسته شدن ِ‬
‫و در نتیجه نقطه جوش افزایش مییابد‪.‬‬

‫قطعه یخی به جرم ‪ 1 / 0kg‬و دمای اولیهی ‪ 20 C‬را آن قدر گرم میکنیم تا تمام آن تبدیل به بخار ‪ 100 C‬شود‪ .‬کل گرمای مورد‬
‫نیاز برای این تبدیل چند کیلوژول است؟‬
‫‪kJ‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪KJ‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪LF‬‬ ‫‪334‬‬ ‫‪, c‬‬ ‫‪2100‬‬ ‫‪, LV‬‬ ‫‪2256‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪4200‬‬
‫‪kg‬‬ ‫‪Kg C‬‬ ‫‪kg‬‬ ‫‪kg C‬‬
‫‪:‬‬

‫‪1kg‬‬ ‫‪1kg‬‬ ‫‪1kg‬‬ ‫‪1kg‬‬ ‫‪1kg‬‬

‫‪Q1‬‬ ‫‪Q2‬‬ ‫‪Q3‬‬ ‫‪Q4‬‬
‫‪20 C‬‬ ‫‪0C‬‬ ‫‪0C‬‬ ‫‪100 C‬‬ ‫‪100 C‬‬
‫به منظور سهولت در محاسبات نتایج را بر حسب کیلوژول مینویسیم‪:‬‬
‫‪Q1‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫))‪1 2100 (0 ( 20‬‬ ‫‪42000J‬‬ ‫‪42kJ‬‬
‫‪Q2‬‬ ‫‪mLF‬‬ ‫‪1 334 334kJ‬‬
‫‪Q3‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫‪1 4200(100 0) 420000J‬‬ ‫‪420kJ‬‬
‫‪Q4‬‬ ‫‪mLV‬‬ ‫‪1 2256‬‬ ‫‪2256kJ‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Q1 Q2 Q3 Q4‬‬ ‫‪42 334 420 2256‬‬ ‫‪3052kJ‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪3 / 1 103 kJ‬‬

‫در مورد ایجاد شبنم صبحگاهی روی گیاهان تحقیق کنید‪.‬‬

‫صبحگاهان قبل از طلوع خورشید خنکترین زمان شبانهروز است‪ .‬زیرا بیشترین فاصلهی زمانی را از زمان تابش خورشید به زمین‬
‫دارد‪ .‬در صبحگاهان بخار آب موجود در هوا در اثر برخورد بار سطوح سردتر مثل شاخه و برگ گیاهان با از دست دادن گرما و طی‬
‫فرآیند میعان به مایع تبدیل شده و شبنم صبحگاهی ایجاد میشود‪.‬‬

‫در فرآیندهای تغییر حالت (تغییر فاز) دما تغییر نمیکند‪ ،‬اما انرژی درونی ماده تغییر میکند‪ .‬در اینباره تحقیق کنید‪.‬‬
‫انرژی درونی مجموع انرژیهای جنبشی همهی اتمها و مولکولهای تشکیل دهنده جسم و انرژی پتانسیل مربوط به برهم کنش‪-‬‬
‫های اتمها و مولکولهای آنهاست‪ .‬وقتی جسم گرم میشود‪ ،‬چون انرژی جنبشی ذرات تشکیل دهندهی آن افزایش مییابد‪ ،‬انرژی‬
‫درونی آن بیشتر میشود‪ .‬اما در زمان تغییر حالت ماده‪ ،‬چون گرمای داده شده صرف غلبه بر نیروهای بین مولکولی میشود انرژی‬
‫جنبشی متوسط مولکولها تغییر نمیکند‪ ،‬بنابراین دما ثابت میماند ولی چون با از بین رفتن نیروهای بین مولکولی‪ ،‬انرژی پتانسیل‬
‫آنها افزایش مییابد انرژی درونی بیشتر میشود‪.‬‬

‫برخی آشپزها برای آنکه سیبزمینی زودتر آبپز شود‪ ،‬ابتدا چند سیخ کوچک فلزی درون سیبزمینی فرو میکنند و بعد آن را در‬
‫آب انداخته و روی اجاق قرار میدهند‪ .‬علت این کار آشپزها چیست؟‬
‫‪8‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫چون فلزات رساناهای گرمایی خوبی هستند‪ ،‬گرما از طریق این میلههای فلزی به داخل سیبزمینی منتقل شده و سیبزمینی زودتر‬
‫پخته میشود‪.‬‬

‫مساحت استخری با کف تخت‪ 921 ،‬متر مربع و عمق آن ‪ 2/1‬متر است‪ .‬در یک روز گرم دمای سطح آب ‪ 25 C‬و دمای کف آب‬
‫‪ 12 C‬است‪ .‬آهنگ رسانش گرمایی از سطح استخر به کف آن چقدر است؟‬
‫‪W‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪0/6‬‬ ‫‪, A 820m 2 , L 2m , TH‬‬ ‫‪TL‬‬ ‫‪25 12‬‬ ‫‪13K‬‬
‫‪m.K‬‬
‫‪A(TH TL ) 0 / 6 820 13‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪3198‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪3 / 2 103W‬‬
‫‪L‬‬ ‫‪2‬‬

‫موهای خرس قطبی تو خالی هستند‪ .‬تحقیق کنید این موضوع چه نقشی در گرم نگه داشتن بدن خرس در سرمای قطب دارد؟‬
‫از آنجا که بخش عمدهای از گرمای بدن جانداران از طریق فرآیند رسانش به بیرون منتقل میشود و این فرآیند نیاز به محیط مادی‬
‫دارد‪ ،‬توخالی بودن موهای خرس قطبی انتقال گرما به طریق رسانش را از بدن جاندار به حداقل میرساند‪.‬‬

‫به نظر شما چه ارتباطی بین انتقال گرما به روش همرفت و ضریب انبساط حجمی‪ ،‬برای یک مایع وجود دارد؟‬
‫هرچه ضریب انبساط حجمی یک مایع بیشتر باشد پدیده همرفت با سرعت بیشتری در آن ماده رخ میدهد‪ .‬چون پدیده همرفت‬
‫به علت اختالف چگالی بین شاره گرم و شاره سرد روی می دهد‪ ،‬این اختالف چگالی در مایعاتی که ضریب انبساط حجمی بزرگتری‬
‫دارند بیشتر است‪.‬‬

‫چهار بطری شیشهای یکسان‪ ،‬دو رنگ جوهر قرمز و آبی‪ ،‬دو کارت ویزیت مقوایی و آب بسیار سرد و بسیار گرم تهیه کنید‪ .‬در دو تا‬
‫از بطری ها جوهر آبی و در دو بطری دیگر جوهر قرمز بریزید‪ .‬سپس بطریهای آبی را با آب خیلی سرد و بطریهای قرمز را با آب‬
‫ً‬
‫دقیقا روی دهانهی یک‬ ‫خیلی گرم پر کنید‪ .‬اکنون در حالی که دهانهی یک بطری قرمز را با کارت ویزیت گرفته اید‪ ،‬دهانهی آن را‬
‫بطری آب قرار دهید و سپس کارت را بیرون بکشید‪ .‬همین آزمایش را به طور معکوس نیز انجام دهید؛ یعنی این بار‪ ،‬یک بطری‬
‫آبی رنگ که دهانهی آن با کارت پوشیده شده است را روی دهانهی بطری قرمز رنگ قرار دهید‬
‫و سپس کارت را بیرون بکشید‪ .‬مشاهدات خود را توضیح دهید‪ .‬از این آزمایش چه نتیجهای‬
‫میگیرید؟‬
‫اگر بطری قرمز باال باشد‪ ،‬با بیرون کشیدن کارت‪ ،‬رنگها به حالت اولیه خود باقی مانده و ترکیب‬
‫نمیشوند‪ .‬ولی اگر بطری آبی باال باشد با بیرون کشیدن کارت‪ ،‬رنگ آبی به سمت پایین و رنگ‬
‫قرمز به طرف باال حرکت کرده و رنگها ترکیب میشوند‪.‬‬
‫از این آزمایش نتیجه میگیریم اختالف دما بین بخشهای مختلف یک شاره‪ ،‬تنها زمانی که‬
‫شاره سردتر باالتر از شارهی گرمتر باشد موجب به وجود آمدن جریان همرفتی میشود‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫رادیومتر وسیلهای است که از یک حباب شیشهای تشکیل شده است که درون آن چهار پرهی فلزی قائم قرار دارد که میتوانند حول‬
‫وجه هر چهار پره‪ ،‬یک در میان سفید و سیاه است‪ .‬وقتی این وسیله کنار یک چشمهی نور‬
‫ِ‬ ‫یک محور (سوزن عمودی) بچرخند‪ .‬دو‬
‫قرار گیرد‪ ،‬پرهها حول سوزن عمودی می چرخند و هر چه شدت شدت نور بیشتر باشد‪ ،‬این چرخش سریعتر است‪ .‬در مورد چرخش‬
‫پرهها تحقیق کنید‪.‬‬
‫در این وسیله یک طرف هر پره سفید و طرف دیگر سیاه است‪ .‬زمانی که این پرهها در مقابل نوری که از یک‬
‫جسم گرم تابش میکند قرار میگیرند میچرخند‪ ،‬جهت چرخش به گونهای است که سمت سیاهپرهها از نور دور‬
‫و سمت سفید به نور نزدیک میشوند‪ .‬در این وسیله گرما از طریق تابش امواج الکترومغناطیسی به سمت سیاه‬
‫هر پرده که گرمای بیشتری را جذب میکند منتقل و سبب گرم شدن پره و مولکولهای هوای اطراف آن میشود‪،‬‬
‫با گرم شدن مولکولهای هوا انرژی جنبشی آنها افزایش یافته و این مولکولها به سطح پره سیاه برخورد کرده‬
‫و ضربه میزنند که باعث حرکت پره سیاه میشود‪.‬‬
‫اگر داخل این وسیله خالء کامل باشد مولکولهای هوایی وجود ندارد که باعث حرکت پرهها شود و برعکس اگر با هوای تحت‬
‫فشار جو پر شده باشد انباشت مولکولهای هوا مانع از انتقال انرژی جنبشی مولکولهای هوا به سطح پره برای چرخش میشود‪.‬‬

‫سر سرنگی را که پیستون آن آزادانه حرکت میکند به فشارسنجی میبندیم و آن را به طور افقی درون ظرف آبی میگذاریم و ظرف‬
‫ِ‬
‫را به آرامی گرم میکنیم‪ .‬توضیح دهید کدام یک از کمیتهای دما‪ ،‬حجم‪ ،‬فشار و مقدار هوای درون سرنگ تغییر میکند و تغییر‬
‫آنها چگونه است؟‬
‫‪ )1‬دمای هوای داخل سرنگ افزایش مییابد چون هوای سرنگ با آب داخل ظرف به تعادل گرمایی میرسد‪.‬‬
‫‪ )2‬فشار هوای درون سرنگ ثابت میماند و مقدار آن برابر با مقدار فشاری است که از طرف آب و هوای‬
‫باالی آن به سرنگ وارد میشود‪.‬‬
‫‪ )1‬حجم هوای سرنگ افزایش می یابد‪ .‬چون در فشار ثابت‪ ،‬حجم و دمای گاز نسبت مستقیم دارند‪ .‬با‬
‫افزایش دما‪ ،‬حجم گاز هم افزایش مییابد‪.‬‬
‫‪ )4‬مقدارهوای داخل سرنگ تغییر نمیکند زیرا هوایی از سرنگ خارج نمیشود‪.‬‬

‫با وجود تالش در جهت ثابت نگه داشتن فشار هوای درون هواپیما‪ ،‬همواره مقدار آن کمتر از فشار هوای روی زمین است‪ .‬وقتی‬
‫هواپیما باال میرود و فشار هوا کم میشود‪ ،‬بستههای نوشیدنی یا دِ سر باد میکنند و حتی گاهی درشان باز میشود‪ .‬با فرض ثابت‬
‫بودن دما‪ ،‬این پدیده را توضیح دهید‪.‬‬
‫چون این نوشیدنیها بر روی زمین پر میشوند‪ ،‬فشار هوای داخل آنها به اندازهی فشار در سطح زمین است‪ .‬زمانی که فشار هوای‬
‫بیرون بستهها کاهش می یابد‪ ،‬اختالف فشار ایجاد شده بین داخل و بیرون نیرویی به در و دیواره بستهها وارد و باعث باد کردن‬
‫دیوارهها و بازشدن دربسته میشود‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫‪ 1-4‬دماسنجی‬
‫‪ )1‬دماهای زیر را بر حسب درجهی سلسیوس و فارنهایت مشخص کنید‪.‬‬
‫‪0 273‬‬ ‫‪273 C‬‬
‫‪( 0K‬الف‬ ‫‪9‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪( 273) 32‬‬ ‫‪459 / 4 F‬‬
‫‪5‬‬
‫‪273 273 0 C‬‬
‫‪( 273K‬ب‬ ‫‪9‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪0 32 32 F‬‬
‫‪5‬‬
‫‪373 273 100 C‬‬
‫‪( 373K‬پ‬ ‫‪9‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪100 32 212 F‬‬
‫‪5‬‬
‫‪546 273 273 C‬‬
‫‪( 546K‬ت‬ ‫‪9‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪273 32 523 / 4 F‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ )2‬برای اندازه گیری دمای یک جسم توسط دماسنج به چه نکاتی باید توجه کنیم؟ (راهنمایی‪ :‬به نکاتی که در فصل ‪ 1‬خواندید نیز‬
‫توجه کنید‪).‬‬
‫در اندازهگیری دمای یک جسم با دماسنج مدرج‪:‬‬
‫‪ )1‬جسم در تماس با مخزن دماسنجهای جیوهای و الکلی قرار گیرد‪.‬‬
‫‪ )2‬بعد از تماس جسم با دماسنج مدتی صبر کرد تا جسم و دماسنج به تعادل گرمایی برسند‪.‬‬
‫‪ )3‬چشم در وضعیت عمود بر دماسنجهای مدرج قرار گیرد تا اعداد به درستی خوانده شوند‪.‬‬
‫‪ )4‬اندازه گیری دما را باید چند بار تکرار کرد و اعدادی که فاصله زیادی با سایر اعداد دارند‪ ،‬کنار گذاشته و میانگین آنها را به‬
‫عنوان نتیجه پذیرفت‪.‬‬
‫‪ 2-4‬انبساط گرمایی‬
‫‪ )3‬شکل روبهرو‪ ،‬یک خطکش فلزی را که در آن سوراخی ایجاد شده است در دو دمای متفاوت نشان میدهد (برای روشن بودن‬
‫مطلب‪ ،‬انبساط به صورت اغراق آمیزی رسم شده است‪ ).‬از این شکل چه نتیجهای میگیرید؟‬
‫انبساط گرمایی در همه ابعاد (طول‪ ،‬سطح و حجم) ایجاد میشود و اگر حفرهای در جسمی وجود‬
‫داشته باشد‪ ،‬اندازه حفره هم به همان نسبت افزایش پیدا میکند‪.‬‬
‫‪ )4‬شکل روبهرو چهار صفحهی فلزی هم جنس به اضالع متفاوت را در یک دما نشان میدهد‪ .‬اگر دمای همهی آنها را به اندازهی‬
‫یکسان زیاد کنیم‪،‬‬
‫الف) ارتفاع کدام صفحه یا صفحهها بیشتر افزایش پیدا میکند؟‬
‫‪ ، L‬هر قدر طول اولیه جسم بیشتر باشد‪ ،‬تغییر طول آن‬ ‫‪L1‬‬ ‫با توجه به رابطه ‪T‬‬
‫در اثر انبساط نیز بیشتر است؛ بنابراین ارتفاع شکلهای ‪ 2‬و ‪ 3‬افزایش بیشتری دارد‪.‬‬
‫ب) مساحت کدام یک بیشتر افزایش پیدا میکند؟‬
‫‪ ، A‬هر قدر مساحت اولیه جسم بیشتر باشد‪ ،‬تغییر مساحت آن در اثر انبساط نیز بیشتر است‪،‬‬ ‫(‪A‬‬
‫‪1‬‬
‫با توجه به رابطه ‪2 ) T‬‬
‫بنابراین مساحت شکل ‪ 3‬افزایش دارد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫پ) اگر در هر چهارتای آنها روزنهی کوچک هم اندازهای وجود داشته باشد‪ ،‬افزایش قطر چهار روزنه در اثر افزایش دمای یکسان را‬
‫با هم مقایسه کنید‪.‬‬
‫چون جنس هر چهار قطعه یکسان است و هر چهار روزنه هم اندازه هستند‪ ،‬افزایش قطر آنها در اثر افزایش دمای یکسان به یک‬
‫اندازه است‪.‬‬
‫‪ )5‬یک بزرگراه از بخشهای بتونی به طول ‪ 25 / 0m‬ساخته شده است‪ .‬این بخشها در دمای ‪ ، 10 / 0 C‬بتونریزی و عمل آورده‬
‫شدهاند‪ .‬برای جلوگیری از تاب برداشتن بتون در دمای ‪ ، 50 / 0 C‬مهندسان باید چه فاصلهای را بین این قطعهها در نظر بگیرند؟‬
‫بتون)‬ ‫( ‪14 10 6 K 1‬‬
‫‪L1‬‬ ‫‪25m ,‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪50 10‬‬ ‫‪40K ,‬‬ ‫‪L‬‬ ‫?‬
‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪L‬‬ ‫‪L1‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪25 14 10‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪14000 10‬‬ ‫‪1 / 4 10 2 m‬‬ ‫‪1 / 4cm‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪1 / 4cm‬‬

‫‪ )6‬یک ظرف آلومینیمی با حجم ‪ 400cm 3‬در دمای ‪ 20 / 0 C‬به طور کامل از گلیسیرین پر شده است‪ .‬اگر دمای ظرف و گلیسیرین‬
‫به ‪ 30 / 0 C‬برسد‪ ،‬چقدر گلیسیرین از ظرف بیرون میریزد؟‬
‫افزایش حجم ظرف و گلیسیرین را جداگانه محاسبه و اختالف آنها را به دست میآوریم‪:‬‬
‫‪V1‬‬ ‫‪400cm 3 ,‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪30 20‬‬ ‫‪10K ,‬‬ ‫‪Al‬‬
‫‪23 10‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪K‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪0 / 49 10 3 K‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪V1‬‬ ‫‪(3 ) T‬‬ ‫‪400 3 23 10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪276000 10‬‬ ‫‪0 / 276cm 3‬‬
‫‪V1‬‬ ‫‪V1‬‬ ‫‪:‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪V1‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪400 0 / 49 10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪1960 10‬‬ ‫‪1 / 96cm 3‬‬

‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪1 / 96 0 / 276‬‬ ‫‪1 / 684cm 3‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪1 / 68cm 3‬‬

‫‪ h‬ریخته شده است‪ .‬در دمای ‪ 10 C‬فاصلهی بین سطح بنزین تا باالی‬ ‫‪ )7‬مقداری بنزین در مخزنی استوانهای به ارتفاع ‪10m‬‬
‫‪ h‬است‪ .‬اگر از انبساط ظرف در نتیجهی افزایش دما چشمپوشی شود‪ ،‬در چه دمایی بنزین از ظرف سرریز‬ ‫ظرف برابر ‪50cm‬‬
‫میشود؟‬

‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1 10‬‬ ‫‪, h‬‬ ‫‪10 0 / 5‬‬ ‫‪9 / 5m‬‬ ‫‪, h‬‬ ‫‪0 / 5m‬‬
‫‪K‬‬

‫ابتدا حجم اولیه بنزین را محاسبه میکنیم‪ .‬اگر ‪ A‬سطح مقطع استوانه باشد‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫‪V1‬‬ ‫‪A h‬‬ ‫‪A 9/5‬‬ ‫‪9 / 5A‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪A 0/5‬‬ ‫‪0 / 5A‬‬
‫‪3‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪V1‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪0 / 5A‬‬ ‫‪9 / 5A 1 10‬‬ ‫‪T‬‬
‫‪0/5‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪0 / 053 103‬‬ ‫‪53K‬‬
‫‪3‬‬
‫‪0 / 5 10‬‬
‫‪T2‬‬ ‫‪T1‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪10 53‬‬ ‫‪43‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪43 C‬‬
‫‪ )8‬در شکل روبهرو با کاهش دما‪ ،‬نوار دو فلزه به طرف پایین خم میشود‪ .‬اگر‬
‫یکی از نوارها‪ ،‬برنجی و نوار دیگر فوالدی باشد؛‬
‫الف) نوار باالیی از چه جنسی است؟‬
‫‪3‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫با سرد شدن فلزات طول آنها کاهش مییابد‪ .‬طبق جدول ‪ 1-4‬چون ضریب انبساط طولی برنج بیشتر از فوالد است‪ ،‬کاهش طول‬
‫برنج در اثر کاهش دما بیشتر از کاهش طول فوالد خواهد بود؛ بنابراین فلز پایینی برنج و فلز باالیی فوالد است‪.‬‬
‫ب) اگر نوارها را گرم کنیم به کدام سمت خم میشوند؟‬
‫با گرم کردن نوارها چون ضریب انبساط طولی برنج بیشت است‪ ،‬افزایش طول آن نیز بیشتر خواهد بود‪ .‬فلز پایینی برنج است؛‬
‫بنابراین نوار به سمت باال خم خواهد شد‪.‬‬
‫‪ )9‬طول خطهای لوله گاز و نفت در کشورمان که مواد سوختی را از جنوب کشور به مرکز و شمال منتقل میکند به چند صد کیلومتر‬
‫ً‬
‫عموما از فوالد با‬ ‫میرسد‪ .‬دمای هوا در زمستان ممکن است تا ‪ 10 C‬و در تابستان تا ‪ 50 C‬برسد‪ .‬جنس این لولهها‬
‫ً‬
‫تقریبا ‪ 230km‬است‪.‬‬ ‫است‪ .‬طول خط لوله بین دو ایستگاه تهران‪ -‬اصفهان‬ ‫‪10 10 6 K‬‬ ‫‪1‬‬

‫الف) در اثر این اختالف دما این خط چقدر منبسط میشود؟‬

‫‪6‬‬‫‪1‬‬
‫‪T‬‬ ‫)‪50 ( 10‬‬ ‫‪60K ,‬‬ ‫‪10 10‬‬ ‫‪, L1 230km‬‬ ‫‪230 103 m‬‬
‫‪K‬‬
‫‪L‬‬ ‫‪L1‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪230 103‬‬ ‫‪10 10 6 60 138m‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪138m‬‬
‫ب) چگونه میتوان تأثیر این انبساط را برطرف کرد؟‬
‫با عایقبندی صحیح لولهها در زیرزمین میتوان مانع از تغییر دما و در نتیجه تغییر طول لولهها شد‪ .‬همچنین استفاده از اتصاالت‬
‫آکاردئونی (قابل انعطاف) میتواند از خم شدن لولهها در اثر افزایش طول جلوگیری کند‪.‬‬
‫‪ )11‬در یک روز گرم یک تانک حامل سوخت با ‪ 30000L‬بنزین بارگیری شده است‪ .‬هوا در محل تحویل سوخت ‪ 20 / 0 C‬سردتر‬
‫از محلی است که در آنجا سوخت بار زده شده است‪ .‬راننده چند لیتر سوخت را در این محل تحویل میدهد؟‬
‫‪V1‬‬ ‫‪30000L ,‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪20K ,‬‬ ‫‪1 10 3 K‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪, V2‬‬ ‫?‬
‫‪3‬‬
‫‪V2‬‬ ‫‪V1‬‬ ‫‪V V1 V1 T V1(1‬‬ ‫‪T ) V2 V1(1‬‬ ‫‪T ) 30000(1 1 10‬‬ ‫))‪( 20‬‬
‫‪V2‬‬ ‫‪30000 (1 0 / 02) 30000 0 / 98 29400L V2‬‬ ‫‪29400L‬‬
‫‪ 3-4‬گرما‬
‫‪ )11‬برای گرم کردن ‪ 200g‬آب جهت تهیهی چای‪ ،‬از یک گرمکن الکتریکی غوطه ور در آب استفاده میکنیم‪ .‬روی برچسب گرمکن‬
‫‪ 200W‬نوشته شده است‪ .‬با نادیده گرفتن اتالف گرما‪ ،‬زمان الزم برای رساندن دمای آب از ‪ 30 / 0 C‬به ‪ 100 C‬را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪J‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪200g‬‬ ‫‪0 / 2kg , P‬‬ ‫‪200W ,‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪30 C ,‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪100 C , c‬‬ ‫‪4200‬‬
‫? ‪, t‬‬
‫‪kg. C‬‬
‫ابتدا مقدار گرمای الزم جهت تغییر دمای آب از ‪ 30 C‬به ‪ 100 C‬را محاسبه میکنیم‪:‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫)‪0 / 2 4200 (100 30‬‬ ‫‪58800J‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪58800J‬‬
‫با استفاده از رابطه توان در گرمکن الکتریکی میتوان نوشت‪:‬‬
‫‪Q 58800‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Pt‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪294s‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪200‬‬
‫‪ )12‬دمای یک قطعه فلز ‪ 0 / 60‬کیلوگرمی را توسط یک گرمکن ‪ 51‬واتی در مدت ‪ 110s‬از ‪ 18 C‬به ‪ 38 C‬رساندهایم‪ .‬این آزمایش‬
‫برای گرمای ویژهی فلز چه مقداری را به دست میدهد؟ حدس میزنید که این پاسخ از مقدار واقعی گرمای ویژه فلز بیشتر باشد‬
‫یا کمتر؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪0 / 6kg , P‬‬ ‫‪50W ,‬‬ ‫‪38 18‬‬ ‫‪20 C , t‬‬ ‫‪110s , c‬‬ ‫?‬
‫مقدار گرمای تولیدی گرمکن برابر است بامقدار گرمایی که آب برای تغییر دما دریافت میکند‪:‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Pt‬‬ ‫‪Pt‬‬ ‫‪50 110‬‬ ‫‪5500‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪Pt‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪458‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪0 / 6 20‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪kg. C‬‬
‫‪4‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫‪Pt‬‬
‫‪ c‬فلز‪،‬‬ ‫چون در واقعیت همه گرمای تولیدی گرمکن به آب داده نمیشود و بخشی از آن هدر میرود‪ ،‬بنابراین در رابطه‬
‫‪m‬‬
‫صورت کسر کاهش و گرمای ویژه واقعی فلز کمتر از مقدار محاسبه شده خواهد بود‪.‬‬
‫‪ )13‬گرماسنجی به جرم ‪ 211‬گرم از مس ساخته شده است‪ .‬یک قطعهی ‪ 81‬گرمی از یک مادهی نامعلوم همراه با ‪ 51‬گرم آب به‬
‫درون گرماسنج ریخته میشود‪ .‬اکنون دمای این مجموعه ‪ 30 C‬شده است‪ .‬در این هنگام ‪ 111‬گرم آب ‪ 70 C‬به گرماسنج اضافه‬
‫میشود‪ ،‬دمای تعادل ‪ 52 C‬میشود‪ .‬گرمای ویژهی قطعه را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪J‬‬
‫‪: m1‬‬ ‫‪200g‬‬ ‫‪0 / 2kg , c‬‬ ‫‪386‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪30 C‬‬
‫‪kg. C‬‬
‫‪: m2‬‬ ‫‪80g‬‬ ‫‪0 / 08kg , c‬‬ ‫‪?,‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪30 C‬‬
‫‪J‬‬ ‫‪52 C‬‬
‫‪: m3‬‬ ‫‪50g‬‬ ‫‪0 / 05kg‬‬ ‫‪, c‬‬ ‫‪4200‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪30 C‬‬
‫‪kg. C‬‬
‫‪J‬‬
‫‪: m4‬‬ ‫‪100g‬‬ ‫‪0 / 1kg , c‬‬ ‫‪4200‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪70 C‬‬
‫‪kg. C‬‬

‫‪ : Q1 Q2 Q3 Q4‬در تعادل گرمایی‬ ‫‪0‬‬

‫‪Q1‬‬ ‫‪m1c‬‬ ‫(‬ ‫‪1‬‬
‫)‬ ‫)‪0 / 2 386 (52 30‬‬ ‫‪1698 / 4J‬‬

‫‪Q2‬‬ ‫‪m2c‬‬ ‫(‬ ‫‪2‬‬

‫)‬ ‫‪0 / 08 c‬‬ ‫)‪(52 30‬‬ ‫‪1 / 76c‬‬

‫‪Q3‬‬ ‫‪m3c‬‬ ‫(‬ ‫‪3‬‬

‫)‬ ‫)‪0 / 05 4200 (52 30‬‬ ‫‪4620J‬‬
‫‪Q4‬‬ ‫‪m4c‬‬ ‫(‬ ‫‪4‬‬
‫)‬ ‫)‪0 / 1 4200 (52 70‬‬ ‫‪7560J‬‬

‫‪1698 / 4 1 / 76c‬‬ ‫‪4620 7560‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1 / 76c‬‬ ‫‪1241 / 6‬‬

‫‪1241 / 6‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪J‬‬

‫‪c‬‬ ‫‪705‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪705‬‬
‫‪1 / 76‬‬ ‫‪kg C‬‬ ‫‪kg. C‬‬

‫‪ 4-4‬تغییر حالتهای ماده‬

‫ً‬
‫حتما باال میرود؟‬ ‫‪ )14‬یکی از روشهای باالبردن دمای یک جسم‪ ،‬دادن گرما به آن است‪ .‬اگر به جسمی گرما دهیم‪ ،‬آیا دمای آن‬
‫توضیح دهید‪.‬‬
‫خیر‪ ،‬در برخی موارد گرمای داده شده به جسم دمای آن را افزایش نمیدهد بلکه صرف تغییر حالت جسم میشود‪ ،‬مثالً اگر به یخ‬
‫‪ 0 C‬گرما دهیم تبدیل به آب ‪ 0 C‬میشود‪.‬‬
‫‪ )15‬قبل از تزریق دارو یا س ُرم به یک بیمار‪ ،‬محل تزریق را با الکل تمیز میکنند‪ .‬این کار سبب احساس خنکی در محل تزریق میشود‪.‬‬
‫علت را توضیح دهید‪.‬‬
‫الکل برای تبخیر سطحی از روی پوست گرما گرفته و پوست در محل تماس با الکل خنک میشود‪.‬‬
‫‪ )16‬کدام گزینه دربارهی فرایند ذوب نادرست است؟‬
‫الف) افزایش فشار وارد بر جسم در بیشتر مواد‪ ،‬سبب پایین رفتن نقطهی ذوب میشود‪.‬‬
‫ب) افزایش فشار بر روی یخ‪ ،‬سبب کاهش اندک نقطهی ذوب آن میشود‪.‬‬
‫پ) فرآیند ذوب‪ ،‬عملی گرماگیر است‪.‬‬
‫ت) گرمایی که جسم جامد در نقطهی ذوب خود میگیرد تا به مایع تبدیل شود‪ ،‬سبب تغییر دمای آن نمیشود‪.‬‬
‫(الف) نادرست است‪ .‬در اکثر مواد افزایش فشار سبب افزایش نقطهی ذوب میشود‪.‬‬
‫‪5‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫‪ )17‬کمترین گرمای الزم برای ذوب کامل ‪ 200g‬که در آغاز در دمای ‪ 20 / 0 C‬قرار دارد چقدر است؟ (فشار هوا را یک اتمسفر فرض‬
‫کنید‪).‬‬
‫برای ذوب ‪ 211g‬نقره با دمای اولیه ‪ 20 C‬مراحل زیر طی میشود‪:‬‬
‫توجه‪ :‬مطابق جدول ‪ 4-4‬دمای ذوب نقره ‪ 960 C‬است‪.‬‬

‫‪200g‬‬ ‫‪200g‬‬ ‫‪200g‬‬

‫‪Q1‬‬ ‫‪Q2‬‬

‫‪20 C‬‬ ‫‪960 C‬‬ ‫‪960 C‬‬

‫‪J‬‬ ‫‪kJ‬‬ ‫‪J‬‬

‫‪m‬‬ ‫‪200g‬‬ ‫‪0 / 2kg , c‬‬ ‫‪236‬‬ ‫‪, Lf 88 / 3‬‬ ‫‪88 / 3 103‬‬
‫‪kg. C‬‬ ‫‪kg‬‬ ‫‪kg‬‬
‫‪Q1‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫‪0 / 2 236 (960 20) 44368J‬‬
‫‪Q2‬‬ ‫‪mLf‬‬ ‫‪0 / 2 88 / 3 103‬‬ ‫‪17660J‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Q1 Q2‬‬ ‫‪44368 17660‬‬ ‫‪62028J‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪62028J‬‬
‫‪ )18‬یک راه برای جلوگیر یاز سرد شدن بیش از حد یک سالن سربسته در شب هنگام‪ ،‬وقتی که دمای زیر صفر پیش بینی شده‬
‫است‪ ،‬قرار دادن تشت بزرگ پر از آب در سالن است‪ .‬اگر جرم آب درون تشت ‪ 150 kg‬و دمای اولیهی آن ‪ 20 / 0 C‬باشد و همهی‬
‫آن به یخ ‪ 0 / 0 C‬تبدیل شود‪ ،‬آب چقدر گرما به محیط پیرامونش میدهد؟‬
‫مراحل طی شرده برای این فرآیند به صورت زیر است‪:‬‬

‫‪150kg‬‬ ‫‪150kg‬‬ ‫‪150kg‬‬

‫‪Q1‬‬ ‫‪Q2‬‬

‫‪20 C‬‬ ‫‪0C‬‬ ‫‪0C‬‬

‫‪J‬‬ ‫‪kJ‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪150kg , c‬‬ ‫‪4200‬‬ ‫‪, Lf‬‬ ‫‪333 / 7‬‬
‫‪kg. C‬‬ ‫‪kg‬‬
‫‪Q1‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫)‪150 4200 (0 20‬‬ ‫‪12 / 6 106 J‬‬ ‫‪12600kJ‬‬ ‫‪Q1‬‬ ‫‪12600kJ‬‬
‫‪Q2‬‬ ‫‪mLf‬‬ ‫‪150 333 / 7‬‬ ‫‪50055kJ‬‬ ‫‪Q2‬‬ ‫‪50055kJ‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Q1 Q2‬‬ ‫‪12600 50055‬‬ ‫‪62655kJ‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪62655kJ‬‬
‫‪ )19‬یک گرمکن ‪ 51‬واتی به طور کامل در ‪ 111‬گرم آب درون یک گرماسنج قرار داده میشود‪.‬‬
‫الف) این گرمکن در مدت یک دقیقه دمای آب و گرماسنج را از ‪ 20 C‬به ‪ 25 C‬میرساند‪ .‬ظرفیت گرمایی گرماسنج را حساب‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪50W , m‬‬ ‫‪100g‬‬ ‫‪0 / 1kg , t‬‬ ‫‪1 min‬‬ ‫‪60s ,‬‬ ‫‪25 20‬‬ ‫‪5C‬‬
‫‪J‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪4200‬‬ ‫‪, C‬‬ ‫?‬
‫‪kg. C‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Pt‬‬ ‫‪,Q2‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪,Q1‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪c‬‬

‫‪Q‬‬ ‫‪Q1 Q2‬‬ ‫‪Pt‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪50 60‬‬ ‫‪0 / 1 4200 5 C‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪900‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪3000‬‬ ‫‪2100 5C‬‬ ‫‪900‬‬ ‫‪5C‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪180‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪180‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪6‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫ب) چه مدت طول میکشد تا دمای آب درون گرماسنج از ‪ 25 C‬به نقطهی جوش ( ‪ ) 100 C‬برسد؟‬
‫چون با افزایش دمای آب‪ ،‬دمای گرماسنج نیز افزایش مییابد‪ ،‬گرمای تولیدی گرمکن برابر است با گرمای الزم برای تغییر دمای آب‬
‫و گرماسنج‪.‬‬
‫‪J‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪100g‬‬ ‫‪0 / 1kg , P‬‬ ‫‪500W , c‬‬ ‫‪4200‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪100 25‬‬ ‫‪75 C‬‬
‫‪kg. C‬‬
‫‪J‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪180‬‬ ‫‪, Q‬‬ ‫‪Pt , Q1‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪, Q2‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪, t‬‬ ‫?‬
‫‪C‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Q1 Q2‬‬ ‫‪Pt‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪50 t‬‬ ‫‪0 / 1 4200 75 180 75‬‬

‫‪45000‬‬
‫‪50t‬‬ ‫‪31500 13500‬‬ ‫‪50t‬‬ ‫‪45000‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪900s t 900s‬‬
‫‪50‬‬
‫پ) چه مدت طول میکشد تا ‪ 21‬گرم آب در حال جوش درون این گرماسنج به بخار تبدیل شود؟‬
‫چون در نقطه جوش آب‪ ،‬دما افزایش نمییابد‪ ،‬بنابراین گرمای تولیدی گرمکن صرف افزایش دمای آب و گرمکن نمیشود و صرف ًا‬
‫باعث تغییر فاز آب از مایع به بخار خواهد شد‪.‬‬
‫‪kJ‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪20g‬‬ ‫‪0 / 02kg , P‬‬ ‫‪50W , LV‬‬ ‫‪2256‬‬ ‫‪2256 103‬‬ ‫‪,t‬‬ ‫?‬
‫‪kg‬‬ ‫‪kg‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Pt‬‬ ‫'‪, Q‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪LV‬‬
‫‪Q‬‬ ‫'‪Q‬‬ ‫‪Pt‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪LV‬‬ ‫‪50 t‬‬ ‫‪0 / 02 2256 103‬‬
‫‪451120‬‬
‫‪50t‬‬ ‫‪45120‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪902 / 4s‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪902 / 4s‬‬
‫‪50‬‬
‫‪ )21‬گرمکنی در هر ثانیه ‪ 211/1‬ژول گرما میدهد‪.‬‬
‫الف) چقدر طول میکشد تا این گرمکن ‪ 1/111‬کیلوگرم آب ‪ 100 C‬را به بخار آب ‪ 100 C‬تبدیل کند؟‬
‫‪kJ‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪200W , m‬‬ ‫‪0 / 1kg , LV‬‬ ‫‪2256‬‬ ‫‪2256 103‬‬ ‫? ‪,t‬‬
‫‪kg‬‬ ‫‪kg‬‬
‫گرمای تولیدی گرمکن برابر است با گرمای الزم جهت تبدیل ‪ 0 / 1kg‬آب ‪ 100 C‬به بخار ‪. 100 C‬‬
‫‪2256 102‬‬
‫‪Q‬‬ ‫'‪Q‬‬ ‫‪Pt‬‬ ‫‪mLV‬‬ ‫‪200t‬‬ ‫‪0 / 1 2256 103‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪1128s‬‬ ‫‪t 1128s‬‬
‫‪2 102‬‬
‫ب) این گرمکن در همین مدت‪ ،‬چه مقدار یخ ‪ 0 C‬را میتواند به آب ‪ 0 C‬تبدیل کند؟‬
‫‪kJ‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪200W , t‬‬ ‫‪1128s, Lf‬‬ ‫‪333 / 7‬‬ ‫‪333 / 7 103‬‬ ‫‪,m‬‬ ‫?‬
‫‪kg‬‬ ‫‪kg‬‬
‫‪200 1128‬‬
‫‪Q‬‬ ‫'‪Q‬‬ ‫‪Pt‬‬ ‫‪mLf‬‬ ‫‪200 1128‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪333 / 7 103‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪676 10 3 kg‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪676g‬‬
‫‪3‬‬
‫‪333 / 7 10‬‬
‫‪ )21‬اگر به جسم جامدی که ابعاد آن به اندازهی کافی کوچک است با توان ثابتی گرما‬
‫بدهیم نمودار دما‪-‬زمان آن به صورت کیفی مانند شکل روبهرو میشود‪ .‬این نمودار در‬
‫کن ‪ 10 / 0W‬گرم‬
‫اینجا برای جسم جامدی به جرم ‪ 50 / 0g‬رسم شده که توسط یک گرم ِ‬
‫شده است‪.‬‬
‫الف) چقدر طول میکشد تا این جامد به نقطهی ذوب خود برسد؟‬
‫‪7‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫با توجه به نمودار در بازه زمانی ‪ 1‬تا ‪ 300s‬دمای جسم افزایش مییابد و در بازه زمانی ‪ 300s‬تا ‪ 1150s‬دمای جسم ثابت بوده و‬
‫جسم تغییر حالت میدهد (ذوب میشود) پس ‪ 300s‬طول میکشد تا جسم به نقطهی ذوب برسد‪.‬‬
‫ب) گرمای ویژهی جامد و پ) گرمای نهان ذوب آن را محاسبه کنید‪.‬‬
‫با توجه به شکل و اطالعات مسأله داریم‪:‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪50g‬‬ ‫‪0 / 05kg , P‬‬ ‫‪10W , t‬‬ ‫‪300s ,‬‬ ‫‪80 20‬‬ ‫‪60 C , c‬‬ ‫?‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫'‬
‫‪Pt‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫‪10 300‬‬ ‫‪0 / 05 c 60‬‬
‫‪3000‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪3000‬‬ ‫‪30c‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫گرمای ویژه جسم‬
‫‪3‬‬ ‫‪kg. C‬‬ ‫‪kg. C‬‬
‫‪8500‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪Q‬‬ ‫'‪Q‬‬ ‫‪Pt‬‬ ‫‪mLf‬‬ ‫‪10 850‬‬ ‫‪0 / 05 Lf‬‬ ‫‪Lf‬‬ ‫‪170000‬‬
‫‪0 / 05‬‬ ‫‪kg‬‬
‫‪J‬‬
‫‪Lf‬‬ ‫گرمای نهان ذوب جسم‬
‫‪170000‬‬
‫‪kg‬‬
‫‪ )22‬در چالهی کوچکی ‪ 1 / 00kg‬آب ‪ 0 C‬قرار دارد‪ .‬اگر بر اثر تبخیر سطحی قسمتی از آب تبخیر شود و بقیهی آن یخ ببندد‪ ،‬جرم‬
‫آب یخ زده چقدر میشود؟‬
‫مقدار گرمایی که بخشی از آب برای انجماد از دست میدهد برابر است با مقدار گرمایی که بخش دیگر آب برای تبخیر میگیرد‪.‬‬
‫در دمای ‪ 0 C‬داریم‪:‬‬
‫‪kJ‬‬ ‫‪kJ‬‬
‫‪LV‬‬ ‫‪2490‬‬ ‫‪, Lf‬‬ ‫‪333 / 7‬‬
‫‪kg‬‬ ‫‪kg‬‬
‫اگر جرم آب یخ زده را با ‪ m‬و جرم آب تبخیر شده را با ' ‪ m‬نشان دهیم‪ ،‬میتوان نوشت‪:‬‬
‫‪Lf‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪mLf‬‬ ‫‪m 'LV‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪m 'LV‬‬ ‫‪mLf‬‬ ‫'‪m‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪LV‬‬
‫مجموع جرم آب یخ زده و جرم آب تبخیر شده ‪ 1kg‬است‪ ،‬بنابراین‪:‬‬
‫‪mLf‬‬ ‫‪mLV‬‬ ‫‪mLf‬‬ ‫‪LV‬‬ ‫‪Lf‬‬ ‫‪1‬‬
‫'‪m m‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪LV‬‬ ‫‪LV‬‬ ‫‪LV‬‬ ‫‪LV‬‬ ‫‪Lf‬‬
‫‪LV‬‬
‫‪LV‬‬ ‫‪2490‬‬ ‫‪2490‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪0 / 882kg‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪882g‬‬
‫‪LV‬‬ ‫‪Lf‬‬ ‫‪2490 333 / 7‬‬ ‫‪2823 / 7‬‬
‫‪ )23‬در گروهی از جانوران خونگرم و انسان‪ ،‬تبخیر عرق بدن‪ ،‬یکی از راههای مهم کنترل دمای بدن است‪.‬‬
‫الف) چه مقدار آب تبخیر شود تا دمای بدن شخصی به جرم ‪ 50 / 0kg‬به اندازهی ‪ 1 / 00 C‬کاهش یابد؟ گرمای نهان تبخیر آب‬
‫در دمای بدن ( ‪ ) 37 C‬برابر ‪ 2 / 42 106J / kg‬و گرمای ویژهی بدن در حدود ‪ 3480J / kg.K‬است‪.‬‬
‫گرمایی که شخص در کاهش دمای بدن‪ ،‬شخص از دست میدهد برابر است با گرمایی که آب هنگام تبخیر میگیرد‪ .‬بنابراین‪:‬‬
‫‪Q‬‬ ‫'‪Q‬‬ ‫‪mLV‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫‪m 2 / 42 106‬‬ ‫‪50 3480 1‬‬
‫‪50 3480‬‬
‫‪: m‬جرم آب‬ ‫‪719 10 4 kg‬‬ ‫‪71 / 9 10 3 kg‬‬ ‫‪72g‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪72g‬‬
‫‪6‬‬
‫‪2 / 42 10‬‬
‫ب) حجم آبی که شخص باید برای جبران آب تبخیر شده بنوشد‪ ،‬چقدر است؟‬
‫‪kg‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪72‬‬
‫‪1000‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪72cm 3‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪72cm 3‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪cm‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪8‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫‪ 5-4‬روشهای انتقال گرما‬

‫‪ )24‬اگر شما یک تیر چوبی و یک لولهی فلزی سرد را که هم دما هستند لمس کنید‪ ،‬چرا حس میکنید که لوله سردتر است؟ چرا‬
‫ممکن است دست شما به لوله بچسبد؟‬
‫چوب رسانای ضعیف گرما است‪ ،‬بنابراین گرمای دست را در محل تماس نگه داشته و گرم به نظر میرسد ولی فلز چون رسانای گرما‬
‫است‪ ،‬گرمای دست را از محل تماس منتقل کرده و سردتر به نظر میرسد‪ .‬اگر دمای لوله خیلی پایین باشد‪ ،‬رطوبتی که بین پوست‬
‫دست و سطح فلز قرار دارد‪ ،‬در اثر کاهش دما به بلورهای یخ تبدیل شده و دست را به سطح فلز میچسباند‪.‬‬
‫‪ )25‬یک پالتو چگونه شما را گرم نگه میدارد؟ چرا استفاده از چند لباس زیر پالتو این عمل را تشدیدمیکند؟‬
‫الیه ای از هوا در بین الیاف پالتو قرار گرفته و چون هوا رسانای ضعیف گرما است‪ ،‬مانع از انتقال گرمای بدن به خارج میشود‪ .‬با‬
‫افزایش ضخامت الیههای عایق پوشاننده بدن‪ ،‬آهنگ رسانش گرمای بدن به هوای بیرون کاهش مییابد‪.‬‬
‫‪ )26‬شیشهی پنجرهای دارای عرض ‪ 2/1‬متر‪ ،‬ارتفاع ‪ 1/1‬متر و ضخامت ‪ 4 / 0mm‬است‪.‬‬
‫الف) در یک روز زمستانی دمای وجهی از شیشه که در تماس با هوای سرد بیرون است ‪ 2 / 0 C‬و دمای وجهی از شیشه که در‬
‫‪ ) k‬به بیرون‬ ‫تماس با هوای گرم داخل اتاق است ‪ 7 / 0 C‬است‪ .‬چه مقدار گرما در هر ثانیه از طریق شیشه ( ‪1 / 0W / m.K‬‬
‫اتاق انتقال پیدا میکند؟‬
‫‪W‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪2 1‬‬ ‫‪2m 2 , L‬‬ ‫‪4mm‬‬ ‫‪4 103 m , TL‬‬ ‫‪2 C , TH‬‬ ‫‪7C , k‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪, H‬‬ ‫?‬
‫‪m.k‬‬
‫‪A(TH‬‬ ‫) ‪TL‬‬ ‫)‪2 (7 5‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2 / 58 103W‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪2 / 5 103W‬‬
‫‪3‬‬
‫‪L‬‬ ‫‪4 10‬‬
‫ب) چه مقدار انرژی در طول یک روز به این ترتیب تلف میشود؟‬
‫یک روز ‪ 86411‬ثانیه است‪ ،‬بنابراین انرژیای که در طول یک روز تلف میشود برابر است با‪:‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪Ht‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪2 / 5 103 86400‬‬ ‫‪2 / 16 108J‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪2 / 16 108J‬‬
‫‪ )27‬جعبهی یخدانی از جنس پلی استیرن با مساحت کل دیوارههای ‪ 0 / 80m 2‬و ضخامت دیوارههای‬
‫‪ 2 / 0cm‬در اختیار دارید‪ .‬اختالف دمای سطح داخلی و خارجی یخدان ‪ 20 / 0 C‬است‪ .‬در یک روز (‬
‫‪.k‬‬ ‫‪ ) 24h‬چقدر یخ آب میشود؟ رسانندگی گمایی پلی استیرن برابر است با ‪0 / 01W / m.K‬‬
‫برای محاسبه مقدار گرمایی که در مدت ‪ 24‬ساعت از بیرون به داخل جعبه منتقل میشود باید آهنگ‬
‫رسانش گرما از جعبه را به دست آوریم‪:‬‬
‫‪kJ‬‬ ‫‪W‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪0 / 8m 2 , L‬‬ ‫‪2cm‬‬ ‫‪2 10 2 m , TH‬‬ ‫‪TL‬‬ ‫‪20 C , t‬‬ ‫‪24h‬‬ ‫‪86400s, m‬‬ ‫‪? , Lf‬‬ ‫‪333 / 7‬‬ ‫‪,k‬‬ ‫‪0 / 01‬‬
‫‪kg‬‬ ‫‪m.k‬‬
‫‪2‬‬
‫‪A(TH‬‬ ‫) ‪TC‬‬ ‫‪0 / 8 20‬‬ ‫‪16 10‬‬
‫‪H‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪0 / 01‬‬ ‫‪8W‬‬ ‫‪H‬‬ ‫‪8W‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪L‬‬ ‫‪2 10‬‬ ‫‪2 10‬‬
‫گرمایی که در ‪ 24‬ساعت به داخل جعبه منتقل میشود‪:‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪H .t‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪8 86400‬‬ ‫‪691200J‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪691200J‬‬
‫حال باید ببینیم این مقدار گرما چند گرم یخ ‪ 0 C‬را ذوب میکند‪:‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪691200‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪mLf‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪2kg‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪2kg‬‬
‫‪Lf‬‬ ‫‪333 / 7 103‬‬
‫‪ )28‬دو قوری همجنس و هم اندازه را در نظر بگیرید که سطح بیرونی یک سیاه رنگ و دیگری سفیدرنگ است‪ .‬هر دو را با آب داغ‬
‫با دمای یکسان پر میکنیم‪ .‬آب کدام قوری زودتر خنک میشود؟‬
‫قوری تیره‪ ،‬چون تابش گرمایی گسیل شده از سطوح تیره و مات بیشتر از سطوح صاف و روشن است‪ ،‬آهنگ تابش گرما از قوری‬
‫تیره بیشتر بوده و زودتر خنک میشود‪.‬‬
‫‪9‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫‪ 6-4‬قوانین گازها‬
‫‪3‬‬
‫‪ 100 / 0cm‬است‪.‬‬ ‫‪ )29‬گازی در دمای ‪ 20 C‬دارای حجم‬
‫الف) این گاز را باید تا چه دمایی گرم کنیم تا در فشار ثابت‪ ،‬حجم آن ‪ 200 / 0cm 3‬شود؟‬
‫‪T1‬‬ ‫‪20 273‬‬ ‫‪293K , V1‬‬ ‫‪100cm 3 , V2‬‬ ‫‪200cm 3 , T2‬‬ ‫فشار ثابت‪? ،‬‬
‫‪PV‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪PV‬‬
‫‪2 2‬‬
‫‪V1‬‬ ‫‪V2‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪200‬‬ ‫‪293 200‬‬
‫‪T2‬‬ ‫‪586K‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪586K‬‬ ‫‪313 C‬‬
‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪293‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪100‬‬
‫ب) این گاز در همین فشار در چه دمایی دارای حجم ‪ 50 / 0cm 3‬خواهد شد؟‬
‫‪T1‬‬ ‫‪293K , V1‬‬ ‫‪100cm 3 , V2‬‬ ‫‪50cm 3 , T2‬‬ ‫فشار ثابت‪? ،‬‬
‫‪PV‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪PV‬‬
‫‪2 2‬‬
‫‪V1‬‬ ‫‪V2‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪50‬‬
‫‪T2‬‬ ‫‪146 / 5K‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪146 / 5K‬‬ ‫‪126 / 5 C‬‬
‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪293‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪100‬‬
‫‪ )31‬هوایی با فشار ‪ 1 / 0atm‬درون استوانهی یک تلمبه دوچرخه به طول ‪ 24cm‬محبوس است‪ .‬راههای ورودی و خروجی هوای‬
‫استوانه تلمبه را میبندیم‪ .‬اکنون‪:‬‬
‫الف) اگر طول استوانه را در دمای ثابت به ‪ 30 / 0 cm‬افزایش دهیم‪ ،‬فشار هوای محبوس چقدر خواهد شد؟‬
‫‪ ، P1‬دما ثابت‬ ‫‪1atm , L1‬‬ ‫‪24cm , L2‬‬ ‫‪30cm , P2‬‬ ‫?‬
‫‪PV‬‬ ‫‪PV‬‬ ‫‪V AL‬‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫‪PV‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪PV‬‬
‫‪2 2‬‬
‫‪PAL‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪P2AL2‬‬ ‫‪PL‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪P2L2‬‬
‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬
‫‪24‬‬
‫‪1 24‬‬ ‫‪P2‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪P2‬‬ ‫‪0 / 8atm P2 0 / 8atm‬‬
‫‪30‬‬
‫ب) برای آنکه در دمای ثابت‪ ،‬فشار هوای محبوس ‪ 3 / 0atm‬شود‪ ،‬طول استوانه را چقدر باید کاهش دهیم؟‬
‫‪، P1‬دما ثابت‬ ‫‪1atm , L1‬‬ ‫‪24cm, P2‬‬ ‫‪3atm , L2‬‬ ‫?‬
‫‪PV‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪PV‬‬
‫‪2 2‬‬
‫‪PV‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪PV‬‬
‫‪2 2‬‬
‫‪PAL‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪P2AL2‬‬
‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬
‫‪24‬‬
‫‪PL‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪P2L2‬‬ ‫‪1 24‬‬ ‫‪3 L2‬‬ ‫‪L2‬‬ ‫‪8cm‬‬ ‫‪L2‬‬ ‫‪8cm‬‬
‫‪3‬‬
‫‪L‬‬ ‫‪L2‬‬ ‫‪L1‬‬ ‫‪8 24‬‬ ‫‪16cm‬‬ ‫‪L 16cm‬‬
‫تغییر طول استوانه ‪ 16‬سانتیمتر است‪.‬‬
‫‪ )31‬الستیک یک اتومبیل حاوی مقدار معینی هواست‪ .‬هنگامی که دمای هوا ‪ 17 C‬است‪ ،‬فشار سنج‪ ،‬فشار درون الستیک ‪2/11‬‬
‫اتمسفر را نشان میدهد‪ .‬دمای هوای درون الستیک در این وضعیت چقدر است؟ حجم الستیک را ثابت و فشار جو را ‪ 1/11‬اتمسفر‬
‫در نظر بگیرید‪.‬‬
‫چون فشارسنجها‪ ،‬فشار پیمانهای گاز را اندازهگیری میکنند‪ .‬برای محاسبه فشار مطلق هوای داخل الستیک باید فشار پیمانهای را‬
‫‪P‬‬ ‫‪Pg‬‬ ‫با فشار جو جمع کرد‪P0 :‬‬
‫‪T1‬‬ ‫‪17 273‬‬ ‫‪290K , P1‬‬ ‫‪2 1‬‬ ‫‪3atm , P2‬‬ ‫‪2/ 3 1‬‬ ‫‪3 / 3atm , T2‬‬ ‫حجم ثابت‪? ،‬‬
‫‪PV‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪PV‬‬
‫‪2 2‬‬
‫‪P1‬‬ ‫‪P2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3/ 3‬‬ ‫‪290 3 / 3‬‬
‫‪T2‬‬ ‫‪319K‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪319K‬‬ ‫‪46 C‬‬
‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪290‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 1atm‬معرفی میشود‪ .‬حجم یک مول‬ ‫‪ 0 C‬و فشار ‪1 / 013 105 Pa‬‬ ‫‪ )32‬دما و فشار متعارف (‪ )STP‬برای گاز‪ ،‬دمای ‪273K‬‬
‫گاز کامل در دما و فشار متعارف چقدر است؟‬
‫‪11‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | فصل ‪ -4‬دما و گرما‬

‫‪J‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪273K , P‬‬ ‫‪1atm‬‬ ‫‪1 / 013 105 Pa , n‬‬ ‫‪1mol , R‬‬ ‫‪8 / 314‬‬ ‫‪, V‬‬ ‫?‬
‫‪mol .K‬‬

‫طبق قانون گازها داریم‪:‬‬

‫‪nRT‬‬ ‫‪1 8 / 314 273‬‬
‫‪PV‬‬ ‫‪nRT‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪2240 10 5 m‬‬ ‫‪22 / 40 10 3 m 3‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪22 / 4L‬‬
‫‪5‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪1 / 013 10‬‬
‫‪ )33‬یک حباب هوا به حجم ‪ 0 / 20cm 3‬در ته یک دریاچه به عمق ‪ 40 / 0m‬قرار دارد که دما در آنجا ‪ 4 / 0 C‬است‪ .‬حباب تا‬
‫سطح آب باال میآید که در آنجا دما ‪ 20 C‬است (دمای هوای حباب با دمای آب اطراف آن یکسان است)‪ .‬در لحظهای که حباب‬
‫به سطح آب میرسد حجم آن چقدر است؟ فشار هوا در سطح دریاچه را ‪ 1 / 01 105 Pa‬در نظر بگیرید‪.‬‬
‫‪V1‬‬ ‫‪0 / 2 cm 3 , T1‬‬ ‫‪4 273‬‬ ‫‪277K , T2‬‬ ‫‪20 273‬‬ ‫‪293K‬‬
‫‪P1‬‬ ‫‪P0‬‬ ‫‪gh‬‬ ‫‪1 / 01 105‬‬ ‫)‪(1000 10 40‬‬
‫‪P1‬‬ ‫‪5 / 01 105 Pa‬‬ ‫‪ P2‬و فشار در عمق ‪ 41‬متری دریاچه‬ ‫‪P0‬‬ ‫فشار در سطح آب ‪1 / 01 105 Pa‬‬

‫‪PV‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪PV‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪5 / 01 105 0 / 2‬‬ ‫‪1 / 01 105 V2‬‬ ‫‪1 / 002‬‬ ‫‪1 / 01V2‬‬
‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪277‬‬ ‫‪293‬‬ ‫‪277‬‬ ‫‪293‬‬
‫‪293 1 / 002‬‬
‫‪V2‬‬ ‫‪1 / 05cm 3‬‬ ‫‪V2‬‬ ‫حجم حباب در سطح آب‪1 / 05cm 3 :‬‬
‫‪277 1 / 01‬‬
‫ً‬
‫عمدتا از گاز هیدروژن با غلظت ‪ 1000 / 0‬مولکول بر سانتیمتر مکعب‬ ‫‪ )34‬سحابی سیارهای‪ ،‬ابری است حلقوی (شکل روبهرو) که‬
‫و دمای ‪ 10000K‬تشکل شده است‪ .‬فشار گاز در این سحابی را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪1000 , V‬‬ ‫‪1cm 3‬‬ ‫‪1 10 m 3 , T‬‬ ‫‪10000K‬‬ ‫‪1 104 K , Na‬‬ ‫‪6 / 02 1023‬‬
‫‪J‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪8 / 314‬‬ ‫‪,P‬‬ ‫?‬
‫‪mol .K‬‬
‫با توجه به تعریف مول داریم‪:‬‬
‫‪N‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪n Na‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪Na‬‬
‫با توجه به قانون گازها میتوان نوشت‪:‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪NRT‬‬ ‫‪NRT‬‬
‫‪PV‬‬ ‫‪nRT‬‬ ‫‪PV‬‬‫‪RT‬‬ ‫‪PV‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪Na‬‬ ‫‪Na‬‬ ‫‪VNa‬‬
‫‪1000 8 / 314 104‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪1 / 38 10 10 Pa‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪23‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪6 / 02 10‬‬
‫‪1‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫فصل پنجم ‪ :‬ترمودینامیک‬

‫روی قوطیهای اسپری‪ ،‬هشدار داده شده است که از انداختن آن در آتش خودداری کنید‪ .‬علت این توصیه را بر اساس فرآیند هم‬
‫حجم توضیح دهید‪.‬‬
‫ً‬
‫تقریبا ثابت است (فرایند هم حجم) ولی فشار گاز داخل آن افزایش مییابد که این افزایش فشار اگر‬ ‫با افزایش دما حجم قوطی‬
‫از حد معینی (بسته به جنس گاز و اندازه قوطی) بیشتر شود باعث انفجار قوطی خواهد شد‪.‬‬

‫دمای ‪ n‬مول گاز با گرمای ویژهی مولی در حجم ثابت ‪ ، CV‬در یک فرآیند هم حجم از ‪ T1‬به ‪ T2‬رسیده است‪.‬‬
‫الف) تغییر انرژی درونی گاز در این فرآیند را بیابید‪.‬‬
‫‪ W‬بنابراین‪:‬‬ ‫در فرآیند هم حجم ‪0‬‬
‫‪0‬‬
‫‪U‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪nCV T‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪nCV T‬‬ ‫‪nCV (T2‬‬ ‫) ‪T1‬‬

‫ب) اگر این گاز‪ ،‬گاز آرمانی و تک اتمی باشد‪ ،‬تغییر انرژی درونی آن به چه صورتی نوشته میشود؟‬

‫‪3‬‬
‫‪ CV‬بنابراین‪:‬‬ ‫در گاز تکاتمی داریم ‪R‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪U‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪nR T‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫فشار یک گاز آرمانی‪ ،‬خط راستی است که امتداد آن از مبدأ مختصات میگذرد‪.‬‬
‫ِ‬ ‫نشان دهیدنمودار ‪ V-T‬برای فرآیند هم‬

‫‪V‬‬ ‫چون گاز آرمانی است با استفاده از معادله حالت گاز داریم‪:‬‬

‫‪V2‬‬ ‫‪nRT‬‬ ‫‪nR‬‬

‫‪PV‬‬ ‫‪nRT‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪V‬‬ ‫(‬ ‫‪)T‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪P‬‬
‫‪V1‬‬ ‫‪nR‬‬
‫) مقداری ثابت است رابطه فوق معادله خط راستی است که امتداد آن از مبدأ مختصات‬ ‫چون (‬
‫‪P‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪T‬‬ ‫میگذرد‪.‬‬

‫نشان دهید رابطهی ‪ 3-5‬که برای یک انبساط هم فشار به دست آمده‪ ،‬برای یک تراکم هم فشار نیز برقرار است‪.‬‬
‫اگر طی یک فرآیند تراکم در پیستون فشار گاز ‪ ،P‬مساحت پیستون ‪ A‬و جابهجایی آن ‪ d‬در نظر گرفته شود با توجه به اینکه نیرویی‬
‫که از طرف گاز به پیستون وارد میشود در خالف جهت جابجایی است‪ ،‬میتوان نوشت‪:‬‬

‫‪d‬‬ ‫‪ F d cos 180‬کار گاز روی پیستون‬ ‫‪FD‬‬ ‫‪PAd‬‬

‫‪F‬‬
‫‪ : Ad‬در تراکم‬ ‫‪V1‬‬ ‫‪V2‬‬ ‫‪V‬‬
‫کار گاز روی پیستون‬ ‫(‪p‬‬ ‫)‪V‬‬ ‫‪P V‬‬ ‫‪ : W‬کار پیستون روی گاز‬ ‫‪P V‬‬
‫‪2‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫‪P‬‬ ‫با توجه به نمودار شکل روبهرو‪ ،‬نشان دهید در فرایند هم فشار‪ ،‬مساحت سطح زیر نمودار‬
‫‪ P-V‬برابر با قدر مطلق کار انجام شده است‪.‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪W‬‬ ‫‪P V‬‬ ‫) ‪P(V2 V1‬‬
‫|‪S |W‬‬
‫) ‪S (P 0)(V2 V1 ) P(V2 V1‬‬
‫‪S‬‬

‫‪V1‬‬ ‫‪V2‬‬ ‫‪V‬‬

‫مشابه آنچه که برای تراکم هم دما شرح دادیم‪ ،‬انبساط هم دمای گاز کامل را شرح دهید و عالمتهای ‪ Q‬و ‪W‬را برای چنین فرآیندی‬
‫تعیین و نمودارهای ‪ P-T‬و ‪ V-T‬را برای آن رسم کنید‪.‬‬
‫در انبساط همدما‪ ،‬استوانه حاوی گاز را در تماس با یک منبع گرمایی با دمای ثابت و برابر با دمای اولیه گاز قرار میدهیم‪ .‬فشار گاز‬
‫داخل استوانه را با برداشتن تدریجی ساچمههای سربی روی پیستون‪ ،‬به آهستگی کاهش میدهیم‪ ،‬حجم گاز داخل استوانه به‬
‫تدریج زیاد میشود‪ .‬چون در این فرایند دما ثابت است تغییر انرژی درونی صفر است و میتوانیم بنویسیم‪:‬‬
‫‪U‬‬ ‫‪Q W‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪Q W‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪W‬‬
‫چون در انبساط‪ ،‬کار انجام شده بر روی گاز منفی است‪ Q ،‬مثبت میشود‪ .‬یعنی در انبساط هم دما گاز گرما میگیرد‪.‬‬
‫‪W‬‬ ‫‪Q‬‬
‫نمودارهای ‪ P-T‬و ‪ V-T‬این فرآیند به صورت زیر است‪:‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪P‬‬

‫‪V2‬‬ ‫‪P1‬‬

‫‪V1‬‬ ‫‪P2‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪T‬‬

‫انتهای یک سرنگ حاوی هوا را مسدود و آن را وارد حجم بزرگی از آب کنید‪ .‬پس از مدتی‪ ،‬پیستون سرنگ را به آرامی بفشارید‪.‬‬
‫هوای درون سرنگ چه فرآیندی را طی میکند؟‬
‫این فرآیند یک تراکم هم دماست که در آن آب نقش یک منبع گرمایی را دارد‪.‬‬

‫‪P‬‬ ‫در شکل روبهرو‪ ،‬نمودار ‪ P-V‬مربوط به انبساط هم دمای یک گاز آرمانی در دماهای مختلف رسم شده است‪.‬‬

‫‪P4‬‬
‫‪P3‬‬
‫‪P2‬‬ ‫‪T4‬‬
‫‪T3‬‬
‫‪P1‬‬ ‫‪T2‬‬
‫‪T1‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪V1‬‬ ‫‪V2‬‬ ‫‪V3‬‬ ‫‪V4‬‬ ‫‪V‬‬
‫‪3‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫‪( . T4‬راهنمایی‪ :‬خطی عمود بر محور ‪ V‬یا عمود بر محور ‪ P‬رسم کنید‪ ،‬به گونهای که هر چهار‬ ‫‪T3‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫الف) نشان دهید‪T1 :‬‬
‫نمودار را قطع کند و سپس قانون گازهای آرمانی را برای نقطههای برخورد با منحنیها به کار ببندید‪).‬‬
‫خط عمود بر محور ‪ V‬رسم میکنیم به طوری که هر چهار نمودار را قطع کند‪ .‬نقاط برخورد را نامگذاری میکنیم‪.‬‬
‫با توجه به قانون گازها میتوان نوشت‪:‬‬
‫‪PV‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪nRT1 , P2V2‬‬ ‫‪nRT2 , P3V3‬‬ ‫‪nRT3 , P4V4‬‬ ‫‪nRT4‬‬
‫با توجه به نمودار رابطه فشار در نقاط ‪ 1‬و ‪ 2‬و ‪ 3‬و‪ 4‬برابر است با‪:‬‬
‫‪P1‬‬ ‫‪P2‬‬ ‫‪P3‬‬ ‫‪P4‬‬
‫چون حجم گاز در تمام این نقاط با هم برابر است میتوان نوشت‪:‬‬
‫‪PV‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪P2V2‬‬ ‫‪P3V3‬‬ ‫‪P4 V4‬‬
‫با استفاده از قانون گازها داریم‪:‬‬
‫‪nRT1‬‬ ‫‪nRT2‬‬ ‫‪nRT3‬‬ ‫‪nRT4‬‬
‫با حذف مقدار ‪ nR‬از نامساوی میتوان نوشت‪:‬‬
‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪T3‬‬ ‫‪T4‬‬
‫ب) در یک تغییر حجم معین‪ ،‬اندازهی کار انجام شده در کدام فرآیند بیشتر است؟‬
‫چون قدر مطلق کار انجام شده برابر با سطح زیر نمودار (‪ )P-V‬است‪ ،‬هر چه نمودار باالتر باشد مساحت زیر آن و در نتیجه کار انجام‬
‫شده در آن فرآیند بیشتر است‪ .‬پس ‪| W4 | | W3 | | W2 | | W1 | :‬‬

‫در یک نوشابهی گازدار خیلی سرد را سریع باز میکنیم‪ ،‬مشاهده میشود که هالهی رقیقی در اطراف دهانهی نوشابه ایجاد‬‫وقتی ِ‬
‫میشود‪ .‬این پدیده را توجیه کنید‪.‬‬
‫در قسمت باالی بطری نوشابهای که در آن باز نشده مخلوطی از گاز کربندیاکسید و بخار آب وجود دارد‪ .‬وقتی که در نوشابه را‬
‫سریع باز می کنیم به علت سرعت باالی انجام این کار‪ ،‬گاز داخل بطری نوشابه فرصت تبادل گرما با محیط را ندارد و فرآیندی بیدررو‬
‫را طی میکند‪ .‬در این فرآیند فشار گاز کاهش و حجم آن افزایش مییابد‪ .‬در نتیجه انرژی درونی گاز و دمای آن کاهش مییابد و‬
‫این کاهش دما باعث می شود تا بخار آب موجود در بطری نوشابه به مایع تبدیل و به صورت ابری رقیق دیده شود‪.‬‬

‫مثال ‪ 11-5‬را با فرض آنکه گاز به جای انبساط‪ ،‬تراکم یابد پاسخ دهید‪.‬‬
‫در شکل‪ ،‬دو منحنی هم دما برای دماهای ‪ T1‬و ‪ T2‬رسم شدهاند‪ .‬در تراکم همدما‪ ،‬دما تغییر نمیکند‪ .‬بنابراین گاز در مسیر (‪ )T1‬باقی‬
‫میماند ولی در تراکم بیدررو‪ ،‬چون دمای گاز افزایش مییابد گاز از مسیر (‪ )T1‬خارج و به دمایی باالتر در مسیر (‪ )T2‬میرود‪ .‬در‬
‫‪P‬‬ ‫اینجا چون سطح زیر نمودار فرآیند بیدررو بیشتر است |‪ |W‬برای این فرآیند مقدار بیشتری دارد‪.‬‬

‫‪T2‬‬
‫‪T1‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪V2‬‬ ‫‪V1‬‬

‫‪V‬‬
‫‪4‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫سرنگ آتشزنه استوانهی کوچکی است مجهز به پیستونی که کامال ً بر سطح داخلی استوانه منطبق است‪ .‬در فضای محبوس داخل‬
‫سرنگ فقط هوا و تکه کاغذ کوچکی قرار دارد‪ .‬با راندن سریع پیستون به داخل و تراکم بی درروی هوای محبوس‪ ،‬تکه کاغذ مشتعل‬
‫میشود‪ .‬معموال ً از کاغذ نیتروسلولز در این آزمایش استفاده میشود که نقطهی اشتعال بسیار پایینی دارد‪ .‬چرا کاغذ در این فرآیند‬
‫آتش میگیرد؟‬
‫میدانیم در تراکم بیدررو دمای گاز افزایش مییابد بنابراین اگر تراکم سرنگ سریع و مقدار آن زیاد باشد‪ ،‬دمای هوای داخل سرنگ‬
‫به حدی افزایش مییابد که باعث اشتعال کاغذ درون سرنگ میشود‪.‬‬

‫شکل روبهرو یک چرخهی ترمودینامیکی فرضی را نشان میدهد‪.‬‬

‫‪P‬‬ ‫الف) کار انجام شده روی دستگاه در هر فرآیند را بر حسب سطح زیر نمودار ان بیان کنید‪.‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫| ‪| Wab‬‬ ‫‪Sabfh‬‬ ‫‪Wab‬‬ ‫‪Savfh‬‬
‫| ‪| Wcd‬‬ ‫‪Scdge‬‬ ‫‪Wcd‬‬ ‫‪Scdge‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪c‬‬
‫| ‪| Wbc‬‬ ‫‪Sbcef‬‬ ‫‪Wbc‬‬ ‫‪Sbcef‬‬
‫‪h‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪e‬‬
‫‪V1‬‬ ‫‪V‬‬ ‫| ‪| Wda‬‬ ‫‪Sdahg‬‬ ‫‪Wda‬‬ ‫‪Sdahg‬‬
‫‪V2‬‬

‫ب) نشان دهید مقدار کار کل انجام شده روی دستگاه برابر با مساحت داخل چرخه است‪.‬‬
‫‪Wt‬‬ ‫‪Wab‬‬ ‫‪Wbc‬‬ ‫‪Wcd‬‬ ‫‪Wda‬‬ ‫‪Sabfh‬‬ ‫‪Sbcef‬‬ ‫‪Scdge‬‬ ‫‪Sdahg‬‬ ‫‪Sabceh‬‬ ‫‪Sadceh‬‬ ‫‪Sabcd‬‬
‫‪Wt‬‬ ‫‪Sabcd‬‬ ‫چرخه ‪S‬‬
‫پ) کار کل انجام شده روی دستگاه مثبت است یا منفی؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫چون مساحت زیر نمودار در بخش انبساط (‪ )abc‬بزرگتر از مساحت زیر نمودار در بخش تراکم ‪ cda‬است‪ .‬بنابراین کار انجام شده‬
‫بر روی دستگاه در این چرخه منفی است‪:‬‬
‫چرخه𝑆‪𝑊𝑡 = −‬‬

‫در مورد ماشینهای بخاری که امروز در نیروگاههای گرمایی (حرارتی) استفاده میشود و نحوهی کارکرد آنها تحقیق کنید و نتیجه‬
‫تحقیق را در کالس ارائه نمایید‪.‬‬
‫دانشآموزان عزیز میتوانند با مراجعه به سایت ‪ www.mechanism.ir‬و جستجوی عبارت «توربین بخار چیست» و «توربین‬
‫چیست» در قسمت جستجو در سایت‪ ،‬تصاویر و توضیحاتی را در مورد توربینهای بخار نیروگاههای حرارتی به دست آورند‪.‬‬

‫قایق پوت‪-‬پوت‪ ،‬نوعی قایق اسباببازی است که اساس کار آن مانند ماشینهای برونسوز است‪ .‬در مورد این قایقهای اسباببازی‬
‫تحقیق کرده و سعی کنید آن را بسازید‪.‬‬
‫در این قایقها‪ ،‬مخزنی از آب قرار دارد که توسط یک ماده اشتعالزا مانند الکل یا شمع‪ ،‬گرم و به نقطهی جوش میرسد‪ .‬فشار‬
‫بخارآبی که از انتهای قایق خارج میشود نیروی پیشران آن را تأمین میکند‪( .‬دانشآموزان عزیز میتوانند با مراجعه به سایت‬
‫‪ www.aparat.com‬مراحل ساخت قایق بخار را آموزش ببینند‪).‬‬
‫‪5‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫با فرض آنکه بتوان ضریب عملکرد یک یخچال را با ضریب عملکرد یخچال کارنو توصیف کرد‪ ،‬به گمان شما یک کولر گازی در آب‬
‫و هوای معتدل بهتر کار میکند‪ ،‬یا در آب و هوای گرم؟‬
‫‪ TH‬بیشتر‬ ‫در آب و هوای معتدل بهتر کار میکند‪ .‬زیرا هر قدر دمای منبع گرم ‪( TH‬دمای هوای بیرون) بیشتر باشد مقدار ‪TL‬‬
‫‪TL‬‬
‫‪ K‬ضریب عملکرد کاهش مییابد‪.‬‬ ‫است بنابراین با افزایش مقدار مخرج در رابطه‬
‫‪TH‬‬ ‫‪TL‬‬
‫‪1‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫‪ 4-5‬انرژی درونی و قانون اول ترمودینامیک‬

‫‪ )1‬ظرفی شامل ‪ 0/3kg‬آب است‪ .‬با هم زدن آب داخل ظرف‪ 03kJ ،‬کار روی آن انجام میدهیم و در این مدت ‪ 01kJ‬گرما از ظرف‬
‫به بیرون منتقل میشود‪ .‬انرژی درونی آب چقدر تغییر میکند؟‬
‫طبق قانون اول ترمودینامیک داریم‪:‬‬
‫‪W 40kJ , Q‬‬ ‫‪31kJ , U‬‬ ‫?‬
‫‪U Q W‬‬ ‫‪31 40 9kJ‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪9kJ‬‬
‫‪ 5-5‬برخی فرآیندهای ترمودینامیکی‬
‫‪ )2‬الف) در فرآیند هم حجم چگونه میتوان فشار گاز را افزایش یا کاهش داد؟‬
‫در فرآیند هم حجم با افزایش دما‪ ،‬فشار گاز افزایش و با کاهش دما‪ ،‬فشار گاز کاهش مییابد‪.‬‬
‫ب) در فرآیند هم فشار چگونه میتوان حجم گاز را افزایش یا کاهش داد؟‬
‫در فرآیند همفشار اگر دما افزایش یابد‪ ،‬حجم گاز افزایش و اگر دما کاهش یابد‪ ،‬حجم گاز کاهش مییابد‪.‬‬
‫‪ )0‬ته یک سرنگ را که دستهی آن میتواند آزادانه حرکت کند مسدود میکنیم‪ ،‬آن را درون مقداری آب میاندازیم و آب را به تدریج‬
‫گرم میکنیم‪ .‬هوای درون سرنگ چه فرآیندی را طی میکند؟‬
‫فرآیند انبساط همفشار‬
‫‪ )0‬حجم ‪ 3/03‬مول از یک گاز آرمانی تک اتمی ‪ 8/0‬لیتر و فشار آن ‪ 1/0‬اتمسفر است‪.‬‬
‫الف) مقداری گرما به گاز می دهیم تا فشار آن از طریق یک فرآیند هم حجم دو برابر شود‪ .‬کار و گرمای مبادله شده را برای این‬
‫فرآیند محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪ , V1‬گاز تک اتمی ‪0 / 5mol,‬‬ ‫‪8 / 3L‬‬ ‫‪8 / 3 10 3 m3 , P1‬‬ ‫‪1 / 5 atm 1 / 5 105 Pa‬‬
‫‪ , P2‬فرایند هم حجم‬ ‫‪2P1‬‬ ‫‪2 1 / 5 105‬‬ ‫‪3 105 Pa , W‬‬ ‫‪? , Q‬‬ ‫?‬
‫‪W‬‬ ‫کارهای انجام شده در فرایند هم حجم صفر است بنابراین‪0 :‬‬
‫گرمای مبادله شده در فرایند هم حجم برابر است با‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪nCV T‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪R(T2‬‬ ‫) ‪T1‬‬ ‫‪(nRT2‬‬ ‫) ‪nRT1‬‬ ‫‪(P V‬‬ ‫‪PV‬‬ ‫)‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪V P‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 2 2‬‬ ‫‪1 1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪8 / 3 10 3 (3 1 / 5) 105 18 / 675 102 J‬‬ ‫‪Q 1 / 9 103 J‬‬
‫‪2‬‬
‫ب) اگر به جای گرما دادن به گاز مقداری گرما از گاز بگیریم تا حجم آن در طی یک فرآیند هم فشار نصف شود‪ ،‬کار و گرمای مبادله‬
‫شده در این فرآیند چقدر میشود؟‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ V1‬فرایند هم فشار‬ ‫‪8 / 3 10 3 m3 , V2‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪8 / 3 10‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪4 / 15 10 3 m , W‬‬ ‫‪?,Q‬‬ ‫?‬
‫‪2 1‬‬ ‫‪2‬‬
‫کار انجام شده در فرآیند همفشار برابر است با‪:‬‬
‫‪W‬‬ ‫‪P V‬‬ ‫‪1 / 5 105 (4 / 15 8 / 3) 10‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪6 / 225 102 J‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪6 / 2 102 J‬‬
‫گرمای مبادله شده در فرایند هم فشار نیز برابر است با‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪nCp T‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪R(T2‬‬ ‫) ‪T1‬‬ ‫‪(nRT2‬‬ ‫) ‪nRT1‬‬ ‫‪(P V‬‬ ‫‪PV‬‬ ‫)‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪P V‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 2 2‬‬ ‫‪1 1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪5‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪1 / 5 105 (4 / 15 8 / 3) 10‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪15 / 5625 102 J‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪1 / 6 103‬‬ ‫‪102 J‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫‪3‬‬
‫هم حجم𝑄و گرمای مبادله شده در‬ ‫نکته‪ :‬برای گازهای تکاتمی گرمای مبادله شده در فرایند هم حجم را میتوان از رابطه ‪V P‬‬
‫‪2‬‬
‫‪5‬‬
‫هم فشار𝑄 به دست آورد‪.‬‬ ‫فرایند هم فشار را میتوان از رابطه ‪P V‬‬
‫‪2‬‬
‫‪5‬‬
‫هم حجم𝑄 و هم فشار از رابطه‬ ‫نکته‪ :‬برای گازهای دو اتمی نیز گرمای مبادله شده در فرایند هم حجم از رابطه ‪V P‬‬
‫‪2‬‬
‫‪7‬‬
‫هم فشار𝑄 به دست میآید‪.‬‬ ‫‪P V‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ )0‬نمودار ‪P-V‬ی گازی رقیق در شکل روبه رو نشان داده شده است‪ .‬در این فرآیند با فرض آنکه انرژی درونی در نقطهی (‪ )1‬برابر‬
‫‪ 004J‬و در نقطهی (‪ )2‬برابر ‪212J‬باشد‪ ،‬چقدر گرما مبادله شده است؟ آیا گاز گرما گرفته است یا از دست داده است؟‬
‫)‪P(atm‬‬

‫‪3 / 00‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2 / 00‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1 / 00‬‬

‫‪0‬‬ ‫)‪V(L‬‬
‫‪1 / 00 2 / 00 3 / 00‬‬

‫با توجه به انرژی درونی اولیه و نهایی‪ ،‬تغییر انرژی درونی فرایند برابر است با‪:‬‬
‫‪U1‬‬ ‫‪456J , U2‬‬ ‫‪912J‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪U2‬‬ ‫‪U1‬‬ ‫‪912 456‬‬ ‫‪456J‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪456‬‬
‫برای محاسبه گرمای مبادله شده ابتدا باید کار انجام شده در این فرایند را محاسبه کنیم که برابر است با مساحت سطح زیر نمودار‬
‫‪:P-V‬‬
‫ارتفاع × مجموع دو قاعده‬ ‫‪(2 + 0) × 130 × (0 − 1) × 13−0 0 × 130 × 2 × 13−0‬‬
‫= ذوزنقه𝑆 = چرخه|𝑊|‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪500 10‬‬ ‫‪500J‬‬ ‫‪| W | 500J‬‬
‫‪W‬‬ ‫چون در این فرایند گاز منبسط شده عالمت کار منفی است‪500J :‬‬
‫حال با دانستن تغییر انرژی درونی و کار انجام شده و با استفاده از قانون اول ترمودینامیک‪ ،‬گرمای مبادله شده برابر است با‪:‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪W‬‬ ‫)‪456 ( 500‬‬ ‫‪456 500‬‬ ‫‪956J‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪956J‬‬
‫عالمت ‪ Q‬مثبت است بنابراین گاز در این فرایند گرما گرفته است‪.‬‬
‫‪ )4‬گازی مطابق شکل‪ ،‬از طریق مسیر ‪ abc‬از حالت ‪ a‬به ‪ c‬میرود‪ .‬گاز در این مسیر‪ 23 ،‬ژول گرما میگیرد و ‪ 03‬ژول کار انجام‬
‫میدهد‪.‬‬
‫‪P‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪V‬‬
‫الف) تغییر انرژی درونی گاز در مسیر ‪ abc‬چقدر است؟‬
‫‪Q‬‬ ‫‪90J , W‬‬ ‫‪70J‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪Q W‬‬ ‫‪90 70‬‬ ‫‪20J‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪20J‬‬
‫ب) اگر برای رسیدن به حالت ‪ c‬فرایند از مسیر ‪ adc‬انجام شود‪ ،‬کار انجام شده توسط گاز در مقایسه با مسیر ‪ abc‬بیشتر است یا‬
‫کمتر؟ گرمای داده شده به گاز بیشتر است یا کمتر؟‬
‫‪3‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫چون مساحت سطح زیر نمودار در مسیر ‪ adc‬کمتر است‪ ،‬قدر مطلق کار نیز در این مسیر کمتر است‪ .‬نقاط ابتدا و انتهای هر دو‬
‫مسیر مشترک است پس تغییر انرژی درونی هر دو مسیر یکسان است؛ از طرفی چون گاز در مسیر ‪ adc‬کار کمتری را انجام داده‬
‫است‪ ،‬گرمای کمتری نیز دریافت کرده است‪.‬‬
‫پ) اگر گاز را از مسیر خمیده از حالت ‪ c‬به حالت ‪ a‬برگردانیم‪ ،‬چقدر باید از آن انرژی بگیریم؟‬
‫انرژی که از گار در مسیر ‪ c‬به ‪ a‬گرفته میشود برابر با تغییر انرژی درونی گاز در این مسیر است‪ ،‬بنابراین‪:‬‬
‫‪Ua‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪20J‬‬ ‫‪Uc‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪20J‬‬
‫‪ 12/3g )0‬گاز اکسیژن (‪ )O2‬در فشار متعارف جو )‪ (1 / 01 105 Pa‬از ‪ 25 / 0 C‬تا ‪ 125 C‬گرم میشود‪ .‬نسبت تغییر انرژی درونی‬
‫گاز به گرمای داده شده به آن را به دست آورید‪.‬‬
‫روش اول‪:‬‬
‫‪U‬‬ ‫‪nCV T :‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪nCV T‬‬ ‫‪CV‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪21 / 2‬‬
‫‪0 / 721‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪nCP T :‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪nCP T‬‬ ‫‪Cp‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪29 / 4‬‬

‫روش دوم‪ :‬برای اکسیژن داریم‪:‬‬

‫‪J‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪g‬‬
‫‪CV‬‬ ‫‪21 / 2‬‬
‫‪, Cp 29 / 4‬‬ ‫‪, MO‬‬ ‫‪32‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪125 25‬‬ ‫‪100K , m‬‬ ‫‪12g‬‬
‫‪mol.K‬‬ ‫‪mol.K‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪mol‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪12 3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪mol‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪mol n‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪M 32 8‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪6360‬‬ ‫‪6360‬‬
‫‪U nCV T‬‬ ‫‪21 / 2 100‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪6360‬‬ ‫‪U‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪0/7‬‬ ‫‪0 / 721‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪8820‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪8820‬‬ ‫‪8820‬‬ ‫‪Q‬‬
‫‪Q nCP T‬‬ ‫‪29 / 4 100‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪ )8‬یک مکعب آلومینیمی توپُر به ضلع ‪ 20 / 0cm‬از ‪ 50 / 0 C‬تا ‪ 150 / 0 C‬در فشار متعارف جو )‪ (1 / 01 105 Pa‬گرم میشود‪.‬‬
‫کار انجام شده توسط مکعب و تغییر انرژی درونی آن را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪V1‬‬ ‫‪20 20 20‬‬ ‫‪8000cm3 ,‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪150 50‬‬ ‫‪100K , P‬‬ ‫فشار ثابت است‪1 / 01 105 Pa ،‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪kg‬‬

‫‪AL‬‬
‫‪23 10‬‬ ‫‪, cAL‬‬ ‫‪900‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪AL‬‬
‫‪2 / 7 103‬‬
‫‪K‬‬ ‫‪mol.K‬‬ ‫‪m3‬‬
‫ابتدا تغییر حجم جسم را از رابطه انبساط حجمی جامدها محاسبه میکنیم‪:‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪V1(3 ) T‬‬ ‫‪8000 3 23 10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪55 / 2cm‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪55 / 2 10 6 m3‬‬
‫کار انجام شده در فرایند هم فشار برابر است با‪:‬‬
‫‪W‬‬ ‫‪P V‬‬ ‫‪1 / 01 105‬‬ ‫‪55 / 2 10‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪5 / 57J‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪5 / 57J‬‬ ‫کار انجام شده توسط مکعب‬
‫‪ ) U‬به گرمای داده شده به مکعب نیاز‬ ‫برای محاسبه تغییر انرژی درونی مکعب با استفاده از قانون اول ترمودینامیک ( ‪Q W‬‬
‫داریم‪:‬‬

‫‪Q‬‬ ‫‪mcAl‬‬ ‫‪21 / 6 900 100‬‬ ‫‪194 / 4 104 J‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪1 / 94 106 J‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪2 / 7 103 8000 10‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪21 / 6kg‬‬
‫کار انجام شده توسط مکعب نسبت به گرمای داده شده به آن بسیار ناچیز است؛ بنابراین با صرفنظر کردن از کار انجام شده توسط‬
‫مکعب داریم‪:‬‬
‫‪W 0‬‬
‫‪U‬‬ ‫‪Q W‬‬ ‫‪U‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪1 / 94 106 J‬‬
‫ً‬
‫تقریبا همهی گرمای داده شده به جسم صرف تغییر انرژی درونی آن میشود‪.‬‬ ‫نتیجه‪ :‬در جامدها‬
‫‪4‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫‪ )2‬مطابق شکل روبهرو‪ ،‬حجم گازی آرمانی طی سه فرآیند همفشار‪ ،‬هم دما و بی دررو از ‪ V1‬به حجم بزرگتر ‪ V2‬میرسد‪.‬‬
‫‪P‬‬

‫‪T3‬‬
‫‪T2‬‬
‫‪T1‬‬
‫‪V‬‬
‫‪V1‬‬ ‫‪V2‬‬

‫الف) اندازهی کار انجام شده توسط گاز را در این سه فرآیند مقایسه کنید‪.‬‬
‫با توجه به مساحت سطح زیر نمودار در سه فرایند داریم‪:‬‬

‫| بی دررو𝑊| > | هم دما𝑊| > | هم فشار𝑊|‬

‫ب) دمای نهایی را در این فرآیندها مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪ T3‬بنابراین‪:‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫مطابق نمودار ‪T1‬‬
‫بی دررو𝑇 > هم دما𝑓𝑇 > هم فشار𝑓𝑇‬
‫پ) گرمای داده شده به گاز را در این فرآیندها مقایسه کنید‪.‬‬
‫‪Q‬‬ ‫=‬

‫‪:‬‬
‫‪U‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪W‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪W 0‬‬ ‫‪:‬‬
‫‪CP‬‬ ‫‪CP‬‬ ‫‪CP‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪nCP T‬‬ ‫‪nR T‬‬ ‫‪P V‬‬ ‫‪|W‬‬ ‫|‬
‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪CP‬‬ ‫‪|W‬‬ ‫‪| |W‬‬ ‫|‬
‫‪Q‬‬ ‫‪|W‬‬ ‫|‬
‫‪R‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪|W‬‬ ‫|‬ ‫‪CP‬‬
‫‪1‬‬
‫‪R‬‬
‫‪ 6-5‬چرخهی ترمودینامیکی‬
‫‪ )13‬برای چرخهی گازی که نمودار ‪P-V‬ی آن در اینجا نشان داده شده است‪ U ،‬گاز‪ W ،‬و ‪ Q‬مثبت است یا منفی و یا برابر صفر‬
‫است؟‬
‫‪P‬‬

‫‪V‬‬
‫‪U‬‬ ‫تغییر انرژی درونی در یک چرخه صفر است بنابراین ‪0‬‬
‫چرخه پادساعتگرد است بنابراین کار انجام شده در چرخه مثبت است (‪ W‬مثبت)‬
‫‪: U‬در چرخه‬ ‫‪0‬‬ ‫‪Q W‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪5‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫‪ )11‬شکل روبهرو چرخهای را نشان میدهد که یک گاز طی کرده است‪.‬‬

‫‪P‬‬
‫‪b‬‬

‫‪a‬‬
‫‪V‬‬
‫الف) تعیین کنید که گاز در این چرخه گرما گرفته یا از دست داده است؟‬
‫‪Q‬‬ ‫‪W‬‬
‫چرخه ساعتگرد‬ ‫‪W‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪0‬‬ ‫گاز گرما گرفته است‪.‬‬
‫ب) اگر مقدار گرمای مبادله شده در این چرخه ‪ 033J‬باشد‪ ،‬کار انجام شده روی گاز چقدر است؟‬
‫‪Q‬‬ ‫‪، Q‬درچرخه‪400J ،‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪400‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪400J‬‬
‫‪ )12‬یک گاز کامل دو اتمی چرخهی نشان داده شده در شکل زیر را میپیماید‪ .‬دمای گاز در حالت (‪ )1‬برابر ‪ 200K‬است‪.‬‬
‫)‪P(atm‬‬

‫‪3/0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2/0‬‬
‫‪1/0‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪V(L‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪200‬‬ ‫‪300‬‬

‫الف) دما در سهنقطهی دیگر چقدر است؟‬

‫‪P1V1‬‬ ‫‪P2V2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪P1‬‬ ‫‪P2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪T2 600K‬‬
‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪T1‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪200 T2‬‬
‫‪P2V2‬‬ ‫‪P3V3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪V2‬‬ ‫‪V3‬‬ ‫‪100 300‬‬
‫‪T3 1800K‬‬
‫‪T2‬‬ ‫‪T3‬‬ ‫‪T2‬‬ ‫‪T3‬‬ ‫‪600 T3‬‬
‫‪P3V3‬‬ ‫‪P4 V4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪P3‬‬ ‫‪P4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪T4 600K‬‬
‫‪T3‬‬ ‫‪T4‬‬ ‫‪T4‬‬ ‫‪T4‬‬ ‫‪1800 T4‬‬
‫ب) کار انجام شده در چرخه چقدر است؟‬
‫‪|W| S‬‬ ‫‪(3 1) 105 (300 100) 10‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2 105‬‬ ‫‪200 10‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪400 102 J‬‬ ‫‪4 104 J‬‬
‫چرخه ساعتگرد‬ ‫‪W‬‬ ‫‪4 104 J‬‬
‫پ) در چه فرآیندهایی گار گرما گرفته است؟‬
‫‪ Q‬هم فشار‪ ،‬در فرایندهای همحجم و همفشار گرمای مبادله شده با‬ ‫‪ Q‬همحجم و ‪nCP T‬‬ ‫با توجه به رابطههای ‪nCV T‬‬
‫افزایش دما مثبت و با کاهش دما منفی است بنابراین‪:‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪0‬‬

‫ت) در چه فرآیندهایی گاز گرما از دست داده است؟‬

‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪Q‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫‪ )10‬گاز داخل یک استوانه‪ ،‬چرخهای مطابق شکل روبهرو را میپیماید‪ ،‬گرمای بادله شده در این چرخه چند ژول است؟‬
‫)‪P(atm‬‬

‫‪30/0‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪10/0‬‬
‫‪A‬‬
‫‪1/0‬‬ ‫)‪V(L‬‬
‫‪4/0‬‬

‫با توجه به اینکه در یک چرخه ‪ Q=-W‬برای محاسبه گرمای مبادله شده در یک چرخه باید کار انجام شده در چرخه را محاسبه کنیم‪:‬‬

‫‪(30 10) 105 (4 1) 10‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪20 105‬‬ ‫‪3 10‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪|W‬‬ ‫‪| S‬‬ ‫‪3000J‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪W‬‬ ‫‪3000J‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪W‬‬ ‫)‪( 3000‬‬ ‫‪3000J‬‬ ‫‪Q 3000J‬‬
‫‪ )10‬دستگاهی متشکل از ‪ 0 / 32mol‬گاز کامل تک اتمی حجمی برابر ‪ 2 / 2L‬را در فشار ‪ 2 / 4atm‬اشغال کرده است‪ .‬این دستگاه‬
‫چرخهای مطابق شکل را میپیماید که در آن فرآیند ‪ CA‬فرآیندی هم دما است‪.‬‬
‫)‪P(atm‬‬

‫‪2/4‬‬

‫‪1/2‬‬
‫)‪V(L‬‬
‫‪2/2‬‬ ‫‪4/4‬‬

‫الف) دما در نقاط ‪ A ،B‬و ‪ C‬چقدر است‪.‬‬

‫‪J‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪0 / 32moL , R‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪moL.K‬‬
‫‪PA VA‬‬ ‫‪2 / 4 105 2 / 2 10‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ : PA VA‬در نقطه ‪A‬‬ ‫‪nRTA‬‬ ‫‪TA‬‬ ‫‪206 / 25K‬‬
‫‪nR‬‬ ‫‪0 / 32 8‬‬
‫‪PA VA‬‬ ‫‪PB VB‬‬ ‫‪VA‬‬ ‫‪VB‬‬ ‫‪2/2‬‬ ‫‪4/4‬‬
‫فرایند ‪ A‬به ‪ B‬هم فشار‬
‫‪TA‬‬ ‫‪TB‬‬ ‫‪TA‬‬ ‫‪TB‬‬ ‫‪206 / 25‬‬ ‫‪TB‬‬
‫‪4 / 4 206 / 25‬‬
‫‪TB‬‬ ‫‪412 / 5K‬‬ ‫‪TB‬‬ ‫‪412 / 5K‬‬
‫‪2/2‬‬
‫‪PB VB‬‬ ‫‪PC VC‬‬ ‫‪PB‬‬ ‫‪PC‬‬ ‫‪2/4‬‬ ‫‪1/2‬‬
‫فرایند ‪ B‬به ‪ C‬هم حجم‬
‫‪TB‬‬ ‫‪TC‬‬ ‫‪TB‬‬ ‫‪TC‬‬ ‫‪412 / 5‬‬ ‫‪TC‬‬
‫‪412 / 5 1 / 2‬‬
‫‪TC‬‬ ‫‪206 / 25K‬‬ ‫‪TC‬‬ ‫‪206 / 25K‬‬
‫‪2/4‬‬
‫ب) ‪ U‬را برای هر یک از سه فرآیند چرخه به دست آورید‪.‬‬
‫‪ U‬به دست میآید‪:‬‬ ‫تغییر انرژی درونی در همه فرایندها از رابطه ‪nCV T‬‬
‫‪3‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪0 / 32mol , CV‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪UAB‬‬ ‫‪nCV (TB‬‬ ‫) ‪TA‬‬ ‫‪0 / 32‬‬ ‫)‪8 (412 / 5 206 / 25‬‬ ‫‪792J‬‬ ‫‪UAB‬‬ ‫‪792J‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪UBC‬‬ ‫‪nCV (TC‬‬ ‫) ‪TB‬‬ ‫‪0 / 32‬‬ ‫)‪8 (206 / 25 412 / 5‬‬ ‫‪792J‬‬ ‫‪UBC‬‬ ‫‪792J‬‬
‫‪2‬‬
‫فرایند ‪ CA‬هم دما است‪.‬‬ ‫‪UCA 0‬‬
‫‪7‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫‪ 7-5‬ماشینهای گرمایی‬
‫‪ )10‬یک مول از یک گاز کامل تک اتمی در یک ماشین گرمایی آرمانی‪ ،‬چرخهای را مطابق شکل روبهرو میپیماید‪ .‬مطلوب است‪:‬‬
‫)‪P(Pa‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬
‫‪2 / 0 105‬‬

‫‪1 / 0 105‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪d‬‬

‫) ‪V(m3‬‬
‫‪0/020‬‬ ‫‪0/040‬‬

‫الف) کار انجام شده توسط ماشین گرمایی در پیمودن یک چرخه‪.‬‬

‫کار انجام شده در یک چرخه برابر است با مساحت داخل چرخه بنابراین‪:‬‬

‫‪|W‬‬ ‫‪| S‬‬ ‫‪(2 1) 105‬‬ ‫)‪(0 / 04 0 / 02‬‬ ‫‪2000‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪2000J‬‬

‫ب) گرمای مبادله شده در فرآیند ‪.abc‬‬

‫‪Qabc‬‬ ‫‪Qab‬‬ ‫‪Qbc‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫فرایند ‪ ab‬همحجم است‪.‬‬ ‫‪Qab‬‬ ‫‪V P‬‬ ‫‪0 / 02 (2 1) 105 3000J‬‬ ‫‪3 / 0kJ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫فرایند ‪ bc‬همفشار است‪.‬‬ ‫‪Qbc‬‬ ‫‪P V‬‬ ‫‪2 105 (0 / 04 0 / 02) 10000J Qbc‬‬ ‫‪10kJ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Qabc‬‬ ‫‪3 / 0 10‬‬ ‫‪13kJ‬‬ ‫‪Qabc‬‬ ‫‪13kJ‬‬

‫پ) گرمای مبادله شده در فرایند ‪cda‬‬

‫‪Qcda‬‬ ‫‪Qcd‬‬ ‫‪Qda‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫فرایند ‪ cd‬همحجم است‪.‬‬ ‫‪Qcd‬‬ ‫‪V P‬‬ ‫‪0 / 04 (1 2) 105‬‬ ‫‪6000J‬‬ ‫‪Qcd‬‬ ‫‪6 / 0kJ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ Qda‬فرایند ‪ bc‬همفشار است‪.‬‬ ‫‪P V‬‬ ‫)‪1 105 (0 / 02 0 / 04‬‬ ‫‪5000 J‬‬ ‫‪Qda‬‬ ‫‪5 / 0kJ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Qcda‬‬ ‫‪6/0 5/0‬‬ ‫‪11kJ Qcda‬‬ ‫‪11kJ‬‬
‫ت) تغییر انرژی درونی در فرآیند ‪abc‬‬
‫‪Uabc‬‬ ‫‪Uab‬‬ ‫‪Ubc‬‬ ‫‪(Qab‬‬ ‫‪Wab ) (Qbc‬‬ ‫) ‪Wbc‬‬
‫فرایند ‪ ab‬همحجم است‪.‬‬ ‫‪Wab‬‬ ‫‪0‬‬
‫فرایند ‪ bc‬همفشار است‪.‬‬ ‫‪Wbc‬‬ ‫‪P V‬‬ ‫)‪2 105 (0 / 04 0 / 02‬‬ ‫‪4 / 0 kJ‬‬ ‫‪Wbc‬‬ ‫‪4kJ‬‬
‫‪Uabc‬‬ ‫)‪(3 / 0 0) (10 4 / 0‬‬ ‫‪9 / 0kJ‬‬ ‫‪Uabc‬‬ ‫‪9 / 0kJ‬‬
‫‪ )14‬یک ماشین گرمایی آرمانی در هر چرخه ‪ 100 / 0J‬گرما از منبع دما باال میگیرد و ‪ 60 / 0J‬گرما به منبع دما پایین میدهد‪.‬‬
‫الف) بازده این ماشین چقدر است؟‬
‫‪QH‬‬ ‫‪100J , QL‬‬ ‫‪60J , t‬‬ ‫‪0 / 5s‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪? , P‬‬ ‫?‬
‫| ‪| QL‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 0/6‬‬ ‫‪0/4‬‬ ‫‪40%‬‬
‫‪QH‬‬ ‫‪100‬‬
‫ب) اگر هر چرخه ‪ 0 / 500s‬طول بکشد‪ ،‬توان خروجی این ماشین چقدر است؟‬
‫|‪|W‬‬ ‫‪40‬‬
‫‪| W | QH | QL | 100 60‬‬ ‫‪40J , P‬‬ ‫‪80W‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪80W‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪0/5‬‬
‫‪8‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫‪ )10‬بازدهی یک ماشین آرمانی ‪ 20/3‬درصد است و در هر چرخه ‪ 8 / 2 103 J‬کار انجام میدهد‪.‬‬
‫الف) ‪ QH‬و | ‪ | QL‬را در هر چرخه ماشین به دست آورید‪.‬‬
‫‪25‬‬
‫? ‪0 / 25 , | W | 8 / 2 103 J , QH ? , QL‬‬
‫‪100‬‬
‫|‪|W‬‬ ‫‪| W | 8 / 2 103‬‬
‫‪QH‬‬ ‫‪32 / 8 103 J QH‬‬ ‫‪32 / 8 103‬‬
‫‪QH‬‬ ‫‪0 / 25‬‬
‫‪QH | W | | QL | | QL | QH | W | 32 / 8 103‬‬ ‫‪8 / 2 103‬‬ ‫‪24 / 6 103‬‬ ‫‪| QL | 24 / 6 103 J‬‬
‫ب) اگر با تنظیم موتور‪ ،‬بازدهی ماشین به ‪ 03/3‬درصد افزایش یابد‪ QH ،‬و | ‪ | QL‬به ازای همان مقدار کار چقدر میشود؟‬
‫‪30‬‬
‫‪0 / 3 , | W | 8 / 2 103 J , QH‬‬ ‫‪? , QL‬‬ ‫?‬
‫‪100‬‬
‫|‪|W‬‬ ‫‪| W | 8 / 2 103‬‬
‫‪QH‬‬ ‫‪27 / 3 103 J‬‬ ‫‪QH‬‬ ‫‪27 / 3 103 J‬‬
‫‪QH‬‬ ‫‪0/3‬‬
‫‪| QL | QH | W | 27 / 3 103‬‬ ‫‪8 / 2 103‬‬ ‫‪19 / 1 103 J‬‬ ‫‪| QL | 19 / 1 103 J‬‬

‫‪ )18‬یک ماشینبخار در هر دقیقه ‪ 1 / 5 105 MJ‬گرما از دیگ بخار دریافت میکند و ‪ 9 / 0 104 MJ‬گرما در چگالنده از دست‬
‫میدهد‪ .‬با فرض آرمانی بودن این ماشین‪:‬‬
‫الف) کار انجام شده توسط ماشین در هر دقیقه چند مگاژول است؟‬
‫‪QH‬‬ ‫‪1 / 5 105 MJ , | QL | 9 104 MJ‬‬ ‫? | ‪0 / 9 105 MJ , | W‬‬
‫‪| W | QH | QL | 1 / 5 105‬‬ ‫‪0 / 9 105‬‬ ‫‪0 / 6 105 MJ‬‬ ‫‪| W | 6 104 MJ‬‬
‫ب) بازده این ماشین چقدر است؟‬
‫|‪|W‬‬ ‫‪6 104‬‬
‫‪0/4‬‬ ‫‪40%‬‬ ‫‪40%‬‬
‫‪QH‬‬ ‫‪1 / 5 105‬‬
‫‪ )12‬یک ماشین گرمایی درونسوز در هر چرخه ‪ 8 / 00kJ‬گرما از سوزاندن سوخت دریافت میکند و ‪ 2 / 00kJ‬کار تحویل میدهد‪.‬‬
‫گرمای حاصل از سوخت ‪ 5 / 0 104 J / g‬است و ماشین در هر ثانیه ‪ 03/3‬چرخه را میپیماید‪ .‬کمیتهای زیر را حساب کنید‪.‬‬
‫الف) بازده ماشین‪.‬‬
‫‪J‬‬
‫‪QH‬‬ ‫‪8kJ‬‬ ‫‪8 103 J , | W | 2 kJ‬‬ ‫گرمای سوختن ‪2 103 J,‬‬ ‫‪5 104‬‬ ‫هر ثانیه ‪ 03‬چرخه‪،‬‬
‫‪g‬‬
‫|‪|W‬‬ ‫‪2 103‬‬
‫‪0 / 25‬‬ ‫‪25%‬‬
‫‪QH‬‬ ‫‪8 103‬‬
‫ب) با فرض آرمانی بودن ماشین‪ ،‬گرمای تلف شده در هر چرخه‪.‬‬
‫‪| QL | QH | W | 8 103‬‬ ‫‪2 103‬‬ ‫‪6 103 J‬‬ ‫‪| QL | 6 103 J‬‬
‫پ) سوخت مصرف شده در هر چرخه‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪5 104‬‬ ‫‪8 103‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0 / 16g‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪0 / 16g‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪8 103‬‬ ‫‪5 104‬‬
‫ت) توان ماشین‪.‬‬
‫|‪|W‬‬ ‫‪8 104‬‬
‫‪| W | 40 2 103‬‬ ‫‪8 104 , t‬‬ ‫‪1S , P‬‬ ‫‪P‬‬ ‫توان ماشین ‪8 104 W‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪9‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫‪ 8-5‬قانون دوم ترمودینامیک (به بیان ماشین گرمایی)‬

‫‪ )23‬مخترعی مدعی است ماشینی ساخته که بین نقطههای جوش (در فشار متعارف جو) و انجماد کار میکند و بازدهی آن ‪03/3‬‬
‫درصد است‪ .‬آیا ادعای این مخترع میتواند درست باشد؟ توضیح دهید‪.‬‬
‫بازده کارنوی ماشین گرمایی که بین این دو دما کار میکند را بدست میآوریم‪:‬‬
‫‪TH‬‬ ‫‪100 273‬‬ ‫‪373K , TL‬‬ ‫‪0 273‬‬ ‫‪273K ,‬‬ ‫?‬
‫‪TL‬‬ ‫‪273‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 0 / 73‬‬ ‫‪0 / 27‬‬ ‫‪27%‬‬
‫‪TH‬‬ ‫‪373‬‬
‫با توجه به اینکه حداکثر بازده ماشین گرمایی که بین این دماها کار میکند‪ 20 ،‬درصد است‪ ،‬ادعای این مخترع نادرست است‪.‬‬
‫‪ )21‬می خواهیم بازده یک ماشین کارنو را افزایش دهیم‪ .‬با مثالی عددی بررسی کنید آیا بهتر است که دمای منبع دما باال را افزایش‬
‫دهیم یا دمای منبع دما پایین را به همان مقدار کاهش دهیم؟‬
‫‪ TL‬بازده کارنو برابر است با‪:‬‬ ‫‪ TH‬و ‪2K‬‬ ‫با فرض ‪4K‬‬
‫‪TL‬‬ ‫‪2‬‬
‫کارنو‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0/5‬‬
‫‪TH‬‬ ‫‪4‬‬
‫اگر دمای منبع باال را یک درجه افزایش دهیم داریم‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫کارنو‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0/6‬‬
‫‪4 1‬‬ ‫‪5‬‬
‫اگر دمای منبع پایین را یک درجه کاهش دهیم داریم‪:‬‬
‫‪1 3‬‬
‫کارنو‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0 / 75‬‬
‫‪4 4‬‬
‫با توجه به نتایج به دست آمده در مثال فوق برای افزایش بازده ماشین کارنو بهتر است دمای منبع دما پایین را کاهش دهیم‪.‬‬
‫‪ )22‬مخترعی ادعا میکند چهار ماشینساخته است که هر یک بین منبعهای با دمای ‪ 033K‬و ‪ 033K‬کار میکنند‪ .‬دادههای هر ماشین‬
‫در هر چرخه عبارتاند از‪:‬‬

‫‪W‬‬ ‫‪40J‬‬ ‫‪QL‬‬ ‫‪1750J‬‬ ‫‪QH‬‬ ‫‪2000J‬‬ ‫ماشین ‪A‬‬

‫‪W‬‬ ‫‪400J‬‬ ‫‪QL‬‬ ‫‪200J‬‬ ‫‪QH‬‬ ‫‪500J‬‬ ‫ماشین ‪B‬‬

‫‪W‬‬ ‫‪400J‬‬ ‫‪QL‬‬ ‫‪200J‬‬ ‫‪QH‬‬ ‫‪600J‬‬ ‫ماشین ‪C‬‬

‫‪W‬‬ ‫‪10J‬‬ ‫‪QL‬‬ ‫‪90J‬‬ ‫‪QH‬‬ ‫‪100J‬‬ ‫ماشین ‪D‬‬

‫با فرض آرمانی بودن این چهار ماشین‪:‬‬
‫الف) کدام یک از ماشینها قانون اول ترمودینامیک را نقض میکنند؟‬
‫قانون اول ترمودینامیک همان قانون اول پایستگی انرژی است یعنی در هر ماشین گرمایی | ‪ QH | QL | | W‬بنابراین‪:‬‬
‫‪| QL | | W | 1750 40‬‬ ‫‪1790J‬‬
‫‪ :‬ماشین‪A‬‬ ‫‪QH‬‬ ‫| ‪| QH | | W‬‬ ‫قانون اول نقض میشود‬
‫‪QH 2000J‬‬

‫‪| QL | | W | 400 200‬‬ ‫‪600J‬‬

‫‪ :‬ماشین ‪B‬‬ ‫‪QH‬‬ ‫| ‪| QL | | W‬‬ ‫قانون اول نقض میشود‬
‫‪QH 500J‬‬

‫‪| QL | | W | 400 200‬‬ ‫‪600J‬‬

‫‪ :‬ماشین ‪C‬‬ ‫| ‪QH | QL | | W‬‬ ‫قانون اول برقرار است‬
‫‪QH 600J‬‬

‫‪| QL | | W | 10 90‬‬ ‫‪100J‬‬

‫‪ :‬ماشین ‪D‬‬ ‫| ‪QH | QL | | W‬‬ ‫قانون اول برقرار است‬
‫‪QH 100J‬‬
‫‪11‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫ب) کدام یک از ماشینها قابل ساخت هستند؟‬

‫حداکثر بازده یک ماشین گرمایی که بین دو منبع گرم و سرد با دمای ‪ 033K‬و ‪ 033K‬کار میکند برابر است با‪:‬‬
‫‪TL‬‬ ‫‪300‬‬ ‫‪1‬‬
‫کارنو‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0 / 25‬‬ ‫‪0 / 25‬‬
‫‪TH‬‬ ‫‪400‬‬ ‫‪4‬‬
‫بازده ماشینهای ‪ C‬و ‪D‬را محاسبه کرده و با بازده کارنو مقایسه میکنیم‪ ،‬ماشینی قابل ساخت است که در آن هم قضیه کارنو و‬
‫هم قانون اول ترمودینامیک برقرار باشد‪:‬‬
‫| ‪| QL‬‬ ‫‪200‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 0 / 33‬‬ ‫‪0 / 67‬‬ ‫قضیه کارنو برقرار نیست‪:‬‬
‫‪C‬‬
‫| ‪| QH‬‬ ‫‪600‬‬ ‫‪C‬‬

‫| ‪| QL‬‬ ‫‪900‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 0/9‬‬ ‫‪0/1‬‬ ‫قضیه کارنو برقرار است‪:‬‬
‫‪D‬‬
‫| ‪| QH‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪D‬‬

‫‪ )20‬یک ماشین کارنو بین دماهای ‪ 280 / 0K‬و ‪ 360 / 0K‬کار میکند‪ .‬این ماشین در هر چرخه ‪ 750 / 0J‬گرما از منبع دما باال‬
‫میگیرد‪.‬‬
‫الف) در هر چرخه | ‪ | W‬چقدر است؟‬
‫‪TL‬‬ ‫‪280K , TH‬‬ ‫‪360K , QH‬‬ ‫? | ‪750J , | W | ? , | QL‬‬
‫‪TL‬‬ ‫‪280‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪2‬‬
‫کارنو‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪TH‬‬ ‫‪360‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪9‬‬
‫|‪|W‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪500‬‬ ‫‪500‬‬
‫|‪|W‬‬ ‫‪QH‬‬ ‫‪750‬‬ ‫|‪|W‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪QH‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫ب) در هر چرخه چقدر گرما به منبع دما پایین داده میشود؟‬
‫‪500‬‬ ‫‪1750‬‬ ‫‪1750‬‬
‫‪| QL | QH | W | | QL | 750‬‬ ‫| ‪| QL‬‬ ‫‪J‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 9-5‬قانون دوم ترمودینامیک و یخچالها‬
‫‪ )20‬قرار است نیمساعت دیگر مهمانی برای شما برسد در حالی که هیچی یخی را برای نوشابهی خود آماده نکردهاید‪ .‬به سرعت‬
‫آب ‪ 10 / 0 C‬را در قالبهای یخ میریزید و در فریزر قرار میدهید‪ .‬آیا در زمانی که مهمان میرسد‪ ،‬یخ خواهید داشت؟‬
‫‪ِ 1 / 00L‬‬
‫ضریب عملکرد یخچال ‪ 0/3‬و توان آن ‪ 110 / 0W‬است‪( .‬فرض کنید همهی توان الکتریکی یخچال صرف سرد کردن ویخ زدن آب‬
‫میشود‪).‬‬
‫‪J‬‬ ‫‪J‬‬ ‫‪kg‬‬
‫‪V‬‬ ‫‪1L‬‬ ‫‪1 10 3 m3 , c‬‬ ‫‪4200‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪LF‬‬ ‫‪333 / 7 103‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪1000‬‬
‫‪kg.K‬‬ ‫‪kg‬‬ ‫‪m3‬‬
‫‪K‬‬ ‫‪4 , P‬‬ ‫‪110W , t‬‬ ‫?‬

‫‪m‬‬
‫جرم آب را محاسبه میکنیم‪:‬‬ ‫با استفاده از رابطه‬
‫‪V‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪V‬‬ ‫‪1000 1 10‬‬ ‫‪1kg‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪1kg‬‬
‫‪V‬‬
‫مقدار گرمایی که ‪ 1kg‬آب ‪ 10 C‬از دست میدهید تا به یخ ‪ 0 C‬تبدیل شود به صورت زیر به دست میآید‪:‬‬
‫‪Q‬‬ ‫‪mc‬‬ ‫‪mLF‬‬ ‫) ‪1 4200 (0 10) (1 333 / 7 103‬‬
‫‪4200 333700‬‬ ‫‪375700 | QL | 375700J‬‬ ‫کاری که یخچال از آب برای یخ زدن میگیرد‪:‬‬
‫کاری که یخچال برای یخزدن آب انجام میدهد‪:‬‬
‫‪11‬‬
‫گام به گام فیزیک پایه دهم | بخش ‪ -5‬ترمودینامیک‬

‫| ‪| QL‬‬ ‫| ‪| QL‬‬ ‫‪375700‬‬

‫‪K‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪93925J‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪93925J‬‬
‫‪W‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪4‬‬
‫زمانی که طول میکشد تا آب یخ بزند‪:‬‬
‫‪W‬‬ ‫‪W 93925‬‬
‫‪P‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪853S t 14 min‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪P‬‬ ‫‪110‬‬
‫ً‬
‫تقریبا ‪ 10‬دقیقه طول میکشد تا همه آب به یخ ‪ 0 C‬تبدیل شود زمان کافی برای درست کردن یخ خواهیم داشت‪.‬‬ ‫با توجه به اینکه‬
‫‪ )20‬یک کولر گازی در هر دقیقه ‪ 9 / 0 104 J‬گرما از اتاق میگیرد و در همان مدت ‪ 1 / 3 105 J‬گرما به فضای بیرون میدهد‪ .‬با‬
‫فرض آرمانی بودن کولر‪،‬‬
‫الف) توان مصرفی این کولر چند وات است؟‬
‫‪t‬‬ ‫‪60s‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪| QL | 9 104 J‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪QH‬‬ ‫‪13 104 J‬‬ ‫‪, P‬‬ ‫?‬ ‫‪,‬‬ ‫‪K‬‬ ‫?‬
‫برای بدست آوردن توان مصرفی کولر ابتدا باید کار انجام شده توسط کولر را محاسبه کرد‪:‬‬
‫‪ : | QH | QL‬در یخچالها‬ ‫‪W‬‬ ‫‪W | QH | QL‬‬ ‫‪13 104‬‬ ‫‪9 104‬‬ ‫‪4 104 J‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪4 104 J‬‬

‫‪W‬‬ ‫‪4 104‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪P‬‬ ‫‪103 W‬‬ ‫‪P‬‬ ‫توان مصرفی کولر ‪103 W‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫ب) ضریب عملکرد آن چقدر است؟‬
‫| ‪| QL‬‬ ‫‪9 104‬‬
‫‪K‬‬ ‫‪2 / 25‬‬ ‫ضریب عملکرد کولر ‪K 2 / 25‬‬
‫‪W‬‬ ‫‪4 104‬‬
‫‪ )24‬فرض کنید ‪ 250 / 0g‬آب صفر درجه سلسیوس در اختیار داریم‪ .‬میخواهیم با قرار دادن این آب در یخچال‪ ،‬یخ تهیه کنیم‪.‬‬
‫یخچال در اتاقی قرار دارد که دمای آن ‪ 22 / 0 C‬است‪ .‬دمای داخل یخچال در ‪ 5 / 0 C‬ثابت نگه داشته شده است‪ .‬کمترین‬
‫مقدار انرژی الکتریکی که باید به یخچال داده شود تا یخ صفر درجهی سلسیوس تشکیل شود‪ ،‬چقدر است؟‬
‫‪250 g‬‬ ‫‪250 g‬‬
‫‪Q‬‬
‫‪0 C‬‬ ‫‪0 C‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪250g‬‬ ‫‪0 / 25kg , TH‬‬ ‫‪22 273‬‬ ‫‪295K , TL‬‬ ‫‪5 273‬‬ ‫‪268K , W‬‬ ‫?‬
‫‪J‬‬
‫‪ 333 / 7 103‬یخ‬
‫‪kg‬‬
‫‪QL‬‬ ‫‪mLF‬‬ ‫‪0 / 25 333 / 7 103‬‬ ‫‪83425J‬‬ ‫‪QL‬‬ ‫‪83425J‬‬
‫کمترین مقدار انرژی داده شده به یخچال زمانی است که یخچال بیشترین بازده را داشته باشد‪ :‬کارنو‪K=K‬‬
‫ضریب عملکرد یخچال‪:‬‬
‫‪TL‬‬ ‫‪268‬‬ ‫‪268‬‬
‫‪K‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪TH‬‬ ‫‪TL‬‬ ‫‪295 268‬‬ ‫‪27‬‬
‫| ‪| QL‬‬ ‫| ‪| QL‬‬ ‫‪83425‬‬
‫‪K‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪8342 / 5J‬‬ ‫‪W‬‬ ‫‪8342 / 5J‬‬
‫‪W‬‬ ‫‪K‬‬ ‫‪10‬‬