Formy wariacyjne

Określenie wariacja oznacza zmiany którym są poddawane tematy lub pewne odcinki
przebiegu melodyczne-harmonicznego. Środki wariacyjne mogą być użyte lokalnie lub
w znaczeniu formotwórczym.
Technika wariacyjna jako środek lokalny znana była już od XIV w.
Najczęściej spotykaną formą wariacyjną jest temat z wariacjami tzn. mamy do czynienia
z tematem, po którym następuje szereg wariacji, najczęściej numerowanych. Temat
zazwyczaj posiada prostą budowę okresową. Zmiany jakim poddawany jest temat leżą
w zakresie wszystkich elementów – melodyki, rytmiki, harmoniki, agogiki, dynamiki,
kolorystyki, faktury:
 figuracja linii melodycznej tematu,
 uproszczenie struktury interwałowej,
 zmiany interwałowe,
 przesunięcia akcentów,
 zmiana taktów
 zmiany harmoniczne,
 zastosowanie środków polifonicznych,
 zastosowanie techniki ostinatowej,
 zmiany agogiczne,
 zmiany kolorystyczne (instrumentacja, rejestry),
 zmiany fakturalne,
Można wydzielić następujące rodzaje wariacji:
- figuracyjna,
- ornamentalna,
- polifoniczna,
- swobodna,
- charakterystyczna,
- ostinatowa.
Poszczególne wariacje ułożone są często na zasadzie kontrastu lub są grupowane, tworząc
jedność pod względem opracowania i charakteru – częste w wariacjach nienumerowanych.
Wariacja ostatnia będąca kulminacją często jest dłuższych rozmiarów. W większości
wypadków wariacje pozostają w tej samej tonacji co temat, choć nie zawsze jest to
przestrzegane – zwłaszcza u romantyków. Istotną zasadą jest stopniowanie różnic wobec
tematu. Im dalsza wariacja w swej kolejności, tym temat w niej do rozpoznania trudniejszy.
Forma wariacyjna ma rozległe zastosowanie. Występuje jako utwór samodzielny lub jedna
z części cyklu – suity, sonaty, symfonii, oraz w utworach kameralnych.

Ostinatowe formy wariacyjne

Ostinato polega na wielokrotnym powtarzaniu krótkiego tematu, któremu za każdym
powrotem towarzyszy inny, zmieniony kontrapunkt.
Forma o wariacyjnym charakterze oparte o basso ostinato uprawiają lutniści, organiści,
gambiści, wirginaliści angielscy. Technika konstrukcyjna oparta o basso ostinato osiąga swój
rozkwit na przełomie XVII i XVIII w. Ostinato często występuje jako fragment utworu.
Formy w których występują wariacje ostinatowe to:
 chaconna – trójdzielny takt, tempo wolne, mollowa tonacja,
 passacaglia – za pierwszego twórcę uchodzi Frescobaldi. W ciągu XVII w. była
samodzielnym utworem wywodzącym się od powolnego tańca trójmiarowego.