11
Rua Colón de V¡go.
Coidan hoxe a¡nda mo¡tos que a Guerra civil non
afectou ao território galego máis aló de 15 dias e
que o "Nuevo Estado" que dela se derivou non
tivo en Galiza oposición... Na realidade as cou-
sas foron de mo¡ outra maneira.
l.-No 1931 a esoe-
ranza reoublicana'a- A
brangueu' a. Galiza ¡fl
cunha grande to rza,
GUERRA CIVIL
os partidos de esquer-
da e os sindicatos aca-
daron un progresivo
EN GALIZA
implantamento que deu triunfos nas sucesivas
eleicións municipais e parlamentárias. En Febrei-
ro de 1936 as esquerdas deron un salto especta-
cular na obtención do voto popular e en Xuño a
campaña polo "Sl" ao Estatuto de Autonomia
fixo ferver ao povo galego, que, confiadamente,
foi surprendido pola sublevación de Xullo.
2.-Esa sublevación coa que comezou a Guerra
Civil levou aos alzados a unhas accións imediatas
que deixaron na memória popular unhas pega-
das imborrábeis: foi unha represión selvaxe, de-
satada e indiscriminada, pois se a guerra foi nes-
ta retagarda pouco máis que un afastado balbor-
do, si produciu unha xorda vinga, unha "limpieza
de elementos rojo-sepa ratistas" que levou ás
"Patrullas del Amanecer" falanxistas aos máis
fondos rueiros das montañas; sofreu Galiza a
amputación traumática dos seus mellores fillos
diante do pelotón de fusilamento, no exílio ou
nas trincheiras ás que
moitos foron por fastio
ou medo. 3.-Esa de-
sorbitada actuación de
quen, como vencedo-
res, non souberon nen
quixeron seren xene-
rosos, obrigou a mo¡tos a se manter nos montes,
sabendo que morrerian se se entregaban. Empe-
zoñada calquer solución política, mesmo as máis
moderadas formas de oposición sofreron perse-
cuc¡ón, a língua galega andou a pique de conver-
terse en peza de museu, o Réxime de Franco
mantivo a Galiza no subdesenvolvimento.
Ninguén mellor que Castelao para introduc¡r
este traballo: "Cando a d¡re¡ta comprobou que o
povo estaba disposto a exercer os seus direitos,
que xa non éramos tan parvos, que mesmo os
galegos tamén queríamos e sabíamos gobernar-
nos, recorreu ao fascismo, á violéncia, ao terror;
non tivo lo¡to en chamar ás catro bestas do Apo-
calipse e desatar a barbáríe".
O Adro

I ssde Febreiro do
1936, coa v¡tór¡a
das candidaturas
Frentepopulistas, a forte ten-
s¡ón soc¡al e polít¡ca que se
i -t

v¡ña arrastando desde Abr¡l

de 1931 levaba nos Cuaneis
a organ¡zar un levantamen-
to, en Navarra o Bequeté re-
cebia armas e axuda econó-
mica desde a ltalia fascista e
un m¡litar prof¡sional (Vare-
la) instruia as novas cama-
das carl¡stas.
"El m¡smo General Franco,
que hasta entonces no había
querido dar oídos d los que
hablaban de sublevaciones,
se puso en contacto con los
Jefes de Cuerpo para decla-
rcr Dot su cuenta el Estado
de Guarra' lArrarásl
"En Abril func¡onaba ya la
pr¡mera Junta de Generales
coñpuesta por Franco,
Mola, González de Lera,
González Carrasco, Goded,
Varcla, Orgaz, y Saliquet"
(Galindo Herrero)
E sab¡da a entrevista do Xe-
neral Franco co Presidente
Portela Valladares esixindo a
declarac¡ón do Estado de
Guerra xa no 17 de Febreiro,
a consp¡rac¡ón dos xenerais
Villegas e Fanjul.... e que:
"...en los últ¡mos días de
Mayo, la Falange Española
hace su incorporac¡ón of¡c¡al
al Mov¡m¡ento. José Anton¡o
encom¡enda a su pasante,
don Rafael Garcerán, que se
entreviste con el General
Mola" (H de la Cruzada)
A Prensa da primavera de
1936 recolle bslbordos de
xuntanzas nos "Cuartos de
Bande¡ras" ("Voz de Gal¡-
cia", 18-4-36) e, no mes de
Ma¡o
"..,el General Mola... envía
a la Coruña al Comandante
t
1, '', r
:-l \ :\ .§
.\ §
\ i.'..
!
Mov¡l¡z.ción fsscistá ñ¡ Praza do Obrado¡ro (Foto Pacheco)
llo de 1936 comezou a suble-
"axilidade conspirat¡va" dos frentamentos nas ruas entre
Falanxistas Castro Pena en obre¡ros e fascistas, a pre- vación en Mel¡lla, Ceuta e
Pontevedra; Cedrón, Pedro- sentación do Estatuto gale- Tetuán; aquel ¡menso drama
sa e González Zaera en go. colect¡vo,
Lugo; en Santiago os "Japis- Deu remate a conspirac¡ón
tás" de N¡candro Pétez: nas manobras do Llano A sublevación
Roca, lnsua, Cerqueira e Amarillo (Marruecos) entre
Conde en Vigo; o Deputado os dias 5 e 12 de Xullo; o en Galiza
de R.E. por Ourense Sauce- avión br¡tánico que deb¡a
do... traladar ao Xeneral Franco Subl¡ñamos as tres l¡ñas
En toda España andábanse a de Canárias a Marruecos condutoras daqueles d¡as de
dEr situac¡óns semellantes: despegaba de Londres o dia Xullo:
o Goberno, oscilando entre o 11. Os deputados e o gober- 1) Unhas autoridades (Go-
coñecimento da existénc¡a no comezaban unhas vaca- berno Central e os seus re-
dun certo ar de conspiración cións parlamentárias de I presentantes civis ou mil¡ta-
e o medo a provocala. No dias que para mo¡tos non re- res en Galiza) dubidantes
Parlamento. tensos debates mataron xama¡s. cando non compromet¡dos.
que reflexaba a Prensa. En- As 5 da tarde do 17 de Xu- 2) Uns partidos e sindicatos
§.
§
a" il
"Sl
§

González Salón... Con el Ge- {

ne¡al Salcedo no se puede
contar... El General Car¡dad .N'
Pita (Gobernador Mil¡tar) es
enem¡go franco e ¡rreduct¡- I
ble del Mov¡m¡ento... Por
med¡o del Tte. Juríd¡co Gar¡-
cano-.. el Coronel Martín ¡
Alonso queda investido de la
Dirección del Movimento en
la rcg¡ón" lH'de la Cruzada)
no resto de Galiza os enla-
I
ces entre o persoal m¡l¡tar
van escollendo cabezas v¡sí-
beis con maior ou menor for-
tuna: O Cap¡tán de Fragata
Salvador Moreno en Ferrol;
en Pontevedra o Capitán da
I \s'
Garda Civil Bernal e o Co- '*}'
mandante Vila Fano; en Ou-
rense os Comandantes Cea-
§ .i,,{iá.
no e Casar Olavarr¡eta; en
Santiaoo o Comandante Ber-
*"'" 1 .ar..
.ii tsr§
múdez- de castro. Faise en
paralelo unha trama civil
onde debemos subliñar a Mort6¡ro3 contra o goberno civil de A Coruña. 20 de Xullo do 1935

frentepopulistas desborda-
dos polos acontecementos.
3) Uns conxurados agardan-
do o preciso momento para
o que cr¡an un simple
"pustch"
"Perdeuse a nosa terra nos
pr¡me¡ros d¡as do levanta-
mento sen que os xerifaltes
da República se decatasen
do que perd¡amos (val¡a
máis Ferrol que toda Astu-
¡ras.l " di Castelao en "Sem-
pre en Galiza".
O Alzamento v¡use retrásá-
do en A Coruña até o dia 20
por duas razóns: c¡dade de
fonda raigame liberal e repu-
blicana e división no seo do
Exército.
Na no¡te do dia 17 o Go-
bernador Pérez Carballo foi
informado desde Madrid
(Casares Ouiroga mantiña
contactos con cargos da sua
meirande conf¡anza, caso
que nos ocupa) do Proñun-
ciamento do Exército en Afri-
ca. Trasm¡tida a nova a parti-
dos e sind¡catos, as sereas
dos barcos soaron, cousa
prevista para casos seme-
llantes, mentres o Goberno
central, a través de procla-
mas radiofón¡cas, tentaba
minim¡zar a s¡tuac¡ón; ese
mesmo sentimento querian
transmit¡r os seus delega-
dos.
No mediodia dó sábádo
18, nun m¡t¡n convocado na
Praza de Touros, a C.N.T. e a
U.G,T. manifestaron a 'Un¡-
dad popular frente al fasc¡s-
mo... La alianza con republi-
canos de los social¡stas, co-
munistas y federales... si el
militar¡smo levanta cabe-
2a..,", indicando que as se-
reas das embarcacións da-
r¡an conta de calquer alarma.
Asi fo¡, o Dom¡ngo 19 soa-
ron outra vez. Mentres
"Un¡ón Rad¡o" de lvladrid
af¡rmaba o esmagamento da
rebel¡ón; "Rad¡o Clube" de
Portugal trompeteaba o
triunfo da mesma; "Radio
Coruña" convocou á capital
aos frentepopul¡stas da sua
zoña e a vila encheuse de
manifestantes ao lonqo do
dia. O Gobernador, asésora-
do polos oficiais de Asalto
Ouesada e Tejero, ordenou a
colocación de aram¡e¡ras e o
emprazamento de ametralla-
doras arredor do Goberno
C¡vil, mais, nesa tarde ofi-
c¡ais do Exérc¡to illaron tele-
fonicamente ao Goberno e so en tomar decisións e a ne-
Cap¡tanía.
De mañanc¡ña o dia 20 o
Xeneral Car¡dad Pita, Gober-
nado¡ militar e reoubl¡cano
fiel, convenceu aó CaD¡tán
Xeneral Salcedo, ainda áubi-
dante, da necesidad de re-
mover do mando directo e
arrestar aos militares sedi-
ciosos, mais no Reximento
de Aniller¡a a me¡rande Darte
da oficialidade non acáta a Portada de
13
§\.
§
§., ru
I
F
'i
, .']
::"
\
t
ti
Mánilestación de apo¡o á R€pública. A Coruña, fg de Xullo do 1936
orde, mantendo no mando
il lf,b 1 ü ú §, ilftItil
efectivo a quen era o princ¡-
pal organ¡zador do Alzamen-
ñ to.
En Capitania o Xeneral
Salcedo somente contou coa
LOS ACON'ItsCIlIIthI'I'OS NACIOi\ALLS fidel¡dade republicana do
Coronel de An¡ller¡a Torra-
n ferulenfe senalmlenfo pa(rióftco anlma do, dos Comandantes Auz e
allenta al Eiérclto Alonso e dalgun oficial me-
U nor, mais o Tte. Coronel To-
Iás dtl¡lh¡ da los st¡cosos. '- l¡s salisl¡clorias i,np¡6s onis Js aye.. .- Disposrcrones var, o Comandante Gutiérrez
de Soto e o Cap¡tán Carun-
ldl¡ d! ¡lor ar L¡ Cr.uia cho, fanse co control e no-
mean ao Coronel Cánova§
de la Cruz Xefe da División;
ao tempo fica detido no
Cuartel de Artilleria o Xene-
ral Car¡dad.
{ tl
Tard¡amente
-ás 11Civil
mañá- o Gobernador
da
lanzou unha cona proclama
pola Radio "...apoyad a la
.\ República, res¡stid a los su-
blevados.,, no consintáis que
I os facciosos.,, " (intermitén-
cias e f¡n) que pouco vale xa:
l¡ lrúrim clld¡ d. os Cuarteis éstában nes
mans dos sublevados e o
Gobernador sabíao, o retra-
gat¡va a armar o povo permi-
tiríao.
A unha saen duas seccións
da G. Civil: a prime¡ra ocupa
Palác¡o de Xustícia e "Radio
Coruña", onde o Tte. Gonzá-
lez leu o Bando que procla-
maba o Estado de Guerra. A
segunda secc¡ón, despo¡s
¡ dun enfrentamento coa G. de
Asalto que protexia a Central
¿, Voz de Galicia,25 deXullo do 1936 de Teléfonos, avanzou polas
14
ruas trase¡ras para ¡llar o ed¡-
fíc¡o do Goberno Civ¡1.
Tornaron soar as sereas
dos barcos cando fo¡ radiada
a declaración m¡litar, ma¡s
sobre as duas do mediodia
os Capitanes de lnfantería
Volta e Areizaga chegaron á
Praza de Maria Pita, tomaron
o Axuntamento e completa-
ron o cerco do Goberno C¡-
v¡l, mentres unha Bater¡a de
Art¡ller¡a era emprazadl na
explanada da Marina e no
Parrote. apontando ao Edifí-
cio; séndolle proposta o Go-
berno nega a rendic¡ón. con
el están alguns concellais,
oficin¡stas, m¡l¡tantes de or-
ganizacións de esquerdas e
unha Sección da G. de Asal-
to:despo¡s de someter a
unha choiva de morte¡razos
ao edifíc¡o e respostas por
man dos seus defensores
coas ametralladoras durante
duas horas longas, o Gober-
no rinde ás cinco e méd¡a. A
frota pesque¡ra, carregada
de fux¡dos, tenta sa¡r a mar
aberto, ma¡s o Torpede¡ro N'
2, que nese momento entra-
ba na bocana da Ria proce-
dente de Ferrol obrigounos a
retornar ao peirao. onde xa
o Exército tomara pos¡cións.
Na mañá do d¡a 21, tras
unha no¡te de tiroteo nas
ruas dos ba¡rros periféricos,
na estación, na Fábrica de
Tabacos frentepopu-
-onde unha colu-
listas res¡st¡an-,
na de m¡ne¡ros de Lousame,
outra de V¡veiro, m¡l¡cianos
de Cambre, Mes¡a e Calo,
tentan reconquistar a c¡dade,
mais, á noite. o avance dos
sublevados até lVonelos li-
L.
E Suances, tras a dimisión do
Barcos de guerra saíndo do Vigo (Foto Pacháco)
mitou a resisténc¡a a franco-
tiradores illados, que nos
d¡as suces¡vos fgron bat¡dos,
A Coruña foi conqu¡stada
cáseque sen resisténcia.
Fóra das consecuenc¡as di-
rectas para os republicanos
da vila {mone, deportac¡ón,
ocultamento, etc.), a sua ¡m-
portáncia como Capitan¡a
xeneral de Galiza, conxunta-
da coa toma de Ferrol, fo¡ de
v¡tal transcendéncia, negati-
va pata a República. positiva
para os sublevados.
Ficou claro na c¡ta de Caste-
lao que ¡mponáncia estraté-
xica de Ferrol e¡a básica para
os dous bandos: Base naval,
sede da Capítan¡a Xeneral do
Norde, ¡mportante núcleo
obreiro.
O mesmo d¡a 17 son sabidas
es notíc¡as procedentes de
Africa; os militantes Frente-
popul¡stas concéntranse na
"Casa de Pueblo" e no Axun-
tamento pero o Alcalde San-
tamar¡a (PSOE) tranquiliza
os án¡mos en base ás novas
telefón¡cas que lle transm¡-
ten dende o Goberno Civ¡|.
O l8 a escuadra recebe or-
des de sa¡r á mar cam¡ño do
Estre¡to; somente fican no
porto, por reparacións ou
l¡mpeza de fondos. o "Almi-
rante Cervera", o "España",
o "Velasco", "Xauen", e
dous torpede¡ros. esa no¡te
entrou o "Contramaestre Ca-
sado". O d¡a 19 ha¡ un en-
frentamento na rua entre
ofic¡ais de Artilleria e un gru-
po de obreiros da Construto-
ra Naval con vários feridos.
Na mañá do dia 20, entre a
tentac¡ón de chamar á folga
I
E:
xeral, como pola Rádio dixe-
ran Larqo Caballero e José
Díaz. e as recomendac¡óns
do Goberno de "no aparen-
tar ningún propósito ofensi-
vo" (sic), os obreiros da
Construtora entran no Esta-
i tr
r§I
leiro. No Axuntamento ¿
-
moi próximo á porta pr¡nci-
pal da factoria- os conce-
llais, pol¡cia municipal, diri-
xentes frentepopul¡stas, asi
como na "Casa del Pueblo" ,D
proceden a barricar Portas e
fiestras repart¡ndo algunhas 5 .1
I\l P
armas lixeiras.
Sobre a unha de mañá hou-
bo en Capitania Xeneral da
Armada unha xuntanza pre-
sidida polo Almirante Núñez
e á que acudiron a me¡rande
parte dos Xefes da Armada;
aqás o Coronel de lváquinas
lvlanso e o Capitán de Nav¡o
Sánchez Ferragut (Coman-
dante do "Cervera"), os de-
I t
mais manifestáronse parti-
dários da sublevac¡ón. Para-
lelamente reuníanse os Man-
dos do Exército de Terra,
chegando á mesma conclu-
ston,
As tres da tarde of¡ciais do
exército sa¡ron á rua, proce-
dendo á ocupación da cidade
pola parte alta, mentres no
Arsenal o Alm¡rante Azarola
resignaba o mando no seu
Axudante. No remate da rua
do Sol e na Praza de Amboa-
xe produciuse o pr¡rñeiro t¡-
roteo, disparando m¡litares
de Artiller¡a e lnfanter¡a con-
tra o domicílio dun m¡litante
socialista; unha Compañia
de lnfanteria de l\4ariña cer-
cou o Axuntamento, d¡sper-
sando á mo¡tedume ali con-
centrada e desarmando ós
Gardas Mun¡cipais, mentres
no interior barr¡cábanse o Al-
calde e alguns m¡litantes de
esquerda.
Para as cinco da tarde o
Exército tiña ocupada a vila
e desde os peiraos ametra-
,
llaron aos paisanos armados
que en embarcacións tenta-
I ban acud¡r desde os portos
¡ da Ria á defensa da Repúbl¡-
ca. Coa noitiña e durante a
no¡te houbo t¡roteos espalla-
dos, ma¡s como focos de re-
s¡sténc¡a somente ficaban o
Concello. a Casa del Pueblo
e os mar¡ñe¡ros do Arsenal...
No Arsenal, baixo o man-
do do Capitán de Nav¡o
Alm¡rante Azarola, os suble-
vados dec¡diron a saída ás
ruas das compañias de de-
sembarco, e iso conduc¡u ao
primeiro enfrentamento: se-
guindo ao Condestable Mou-
riño, ao Maqu¡nisla López
Amor e ao Auxiliar Raja, a
tripulac¡ón do "España" fíxo-
se co control do buque para

t
,{
i ¡¡
t
¡- n §
r¿
C!
\r
t
r5
¡
t\
Locture do bando de -Et.do
a Repúbl¡ca, morrendo o Co-
mandanle acidental Gabr¡el
Antón e outros tres oficiais e
retendo como prisioneiros
aos outros of¡c¡ais. Nos de-
mais buques, coñec¡da a si-
tuac¡ón producíronse fe¡tos
semellantes, fóra do Torpe-
de¡ro N" 2, que saiu para A
Coruña {xa indicámos a sua
actuac¡ón ali). As tripula-
cións víronse ¡ncrementadas
por obreiros da Mestranza
armados.
Entre o personal das de-
pendénc¡as de terra (Escola
de Mariñaria, Cuanel de lns-
truc¡ón) déronse enfrenta-
mentos, mais a meirande
pane da mariñería e dos su-
boficiais seguiron o exemplo
do "España". tomando
s¡one¡ros ou matando
of¡c¡a¡s.
As sete do serán os tripu-
lantes do "España" tentaron
unha saída para ocupar todo
o recinto do Arsenal e recu-
perar as ruas,mais, xa
pona, o Capitán Dfaz del Rio
matou a Mouriño dun dispa-
r r-a
FT
*t
I
l 4
r \*
de cue.r." na Porta do Sol. Vigo, 20 de Xullo do 1936
ro, ret¡rándose os mariñeiros
ao buque.
O Xeneral Morales (Gober-
nador Militar), de madruga-
da, deu orde de tomar o
Conce¡lo e a Casa del Pue-
blo: para o mediodía,
pois dun cañoneo contra am-
bas as duas e a sua rend¡-
ción, a resisténc¡a organiza-
da da cidadania rematou.
Durante a noite, ¡mpulsa-
dos por rádio desde o Minis-
tér¡o de Mariña, o "Xauen"
abandonou o porto e os ma-
riñeiros do "Cervera" proba-
ron quitalo do d¡que seco
para bombardear a Coman-
dáncia con obuses l¡xeiros
(pois ao estar en dique non
t¡ña munición pesada), con-
pr¡- seguíndoo para as sete da
aos mañá e obrigando aos suble-
vados a abandonaro recinto-
Ainda asi ao longo da mañá
producíronse unha chea de
fe¡tos que condicionaron a
rendición dos leais a Repú-
na blica: hidroavións da Base
Naval de Marín bombardea-
ron aos buques; cando ence-
I
* 'o
a
,r
I t
\
tan negociacións comproban
os resistentes que os suble-
vados teñen o prático control
esixíndolles a rendición inco-
dicional, cousa que fixeron
os ocupantes dos Cuarteis,
des- que entregan as armas, re-
matando tamén a resistén-
cia c¡v¡l; ás sete do serán
longas un grande número
dos tripulantes do "Cervera"
ríndense e somentes conti-
nuan a loita uns 50 no mes-
mo e poucos má¡s no "EsDa-
ña" -
Na noite do dia 22 o Ca-
p¡tán de Navio Salvador Mo-
reno {quo non esquenzamos
era o enlace para o Ferrol)
deu un golpe de man toman-
do o "Cervera", e desde o
"España" deuse o derradeiro
fe¡to bélico de Ferrol, cando,
con fúria, tirotean con fus¡s
e ametralladoras os edifí-
cios, nunha acción desesoe-
rada e desesperanzada. Aá L oito un camión do Comité
desaloxado polos máis con-
vecidos republicanos da do-
tac¡ón (que marcharon nal-
gun caso para o monte), ta-
15
l
t'"4,
.1§ .
tr
mén o "España" alzou ban-
deira de rendición.
Bematou deste xeito a de-
fensa da Repúbl¡ca en Ferrol.
Custou aos sublevados 36
mortes, e de Xullo a Decem-
bro de 1936 foron fusiladas
na bisbarra 2.324 oersoas-
No eido militar i¡ña Sánt a-
go unha pequena guarni-
cron, ma¡s elementos direi-
tistas estaban disoostos e re-
ceberan instrución mil¡tar d¡-
rixida por dous Tenentes.
O 18 de Xullo constituese
no Concello un "Comite da
Frente Popular" que tentou
prever o posíbel Alzamento;
coa noite inqresaron no
Cuartel de ArtiÍeria elemen-
tos civis (fundamentalmen-
te jap¡stas, algun requeté e
falanxistas) que, armados e
encadrEdos por militares,
engrosaron as forzas d¡spos-
tas a sublevarse. Sobre as
percorreu as armarias reco-
llendo armas tentou facelo
mesmo no Cuanel da G. Civil
onde se lles negaron. Come-

.i
Prazs do Ob.ado¡rc. (Foto Pacheco)
zou a concentrac¡ón na vila
de paisanos da bisbarra cha-
mados pola rád¡o.
Na noite e todo o dia
continuou a movilización; do
Axuntamento sairon M¡líc¡as
armadas lixeiramente, con-
centrándose máis dire¡tistas
no Cuartel, os membros da
G. C¡v¡l dos postos rurais fo-
ron chegando á Casa Cuartel
santiaguesa.
O d¡a 20 as forzas de es-
querda (pa¡sanos armados,
G. Asalto e Municipais) ocu-
paron Rád¡o Galicia, Correos
e a Estación de Ferrocarril. O
Comité republicano, despo¡s
dunha entrev¡sta co Coman-
dante Bermúdez de Castro
na que este xurou non sair
Prazr do Obrado¡ro (Compost€la). (Foto Pachecol
, dos res¡stentes, mantendo o
,o il
"l
rua "s¡ el orden no es altera-
do" (sic). co¡dou a
c¡dade
conÍolada, env¡ando as milí-
19 c¡as para a Coruña reforza-
das por unha co¡una de mi-
neiros de Lousame, d¡spos-
tos a protexer a capital pro-
vinc¡al e supondo que en
Sant¡ago nada ia pasar. lso
prig¡pitou o fin.
As doce da noite do dia
v¡nte sairon do Cuartel de
Artillar¡a duas Compañias e
do da G. C¡vil duas seccións
que, agrupadas na Rua do
Franco. foron ocupando o
centro; para a unha e média
da noite xa tomaran Radio
Galicia, o Axuntamento pgr
sorpresa, correos, etc... As
á tres deron publ¡c¡dade ao
I
§ Ribeira, vencendo os inten-
Bando que ¡mpuña o Estado
de Guerra. No extrarradio
nos viciños Concellos de Ve-
e
dra, Ordes e Calo, ao longo
dos dias 21 e 22 vá¡ias co-
lunas desfixeron calquer co-
nato de resisténcia e "limpa-
ron" a bisbarra. Desde aque-
la non houbo má¡s d¡sparos
que os dos fus¡lamentos en
Boisaca.
No Su/ da prov¡nc¡a é de
subliñar a situación arredor
da vila de No¡a onde unha
Compañia de Carabineiros,
mine¡ros de Lousame, made-
reiros de Outes e Br¡ón e ma-
riñeiros de toda a r¡a, confi-
ouraban unha zona de forte
Éraioria frentepopulista.
Xunto co alcalde lgles¡as
Si§o o d¡a 19 o Capitán de
Carabine¡ros Mar¡n lvloya
manifestou a sua fidelidade
á República póndose á frente
control desde Corcubión a
tos de penetración que des-
de Sant¡ago houbo no dia 23
e a sublevación da G. Civil
no d¡a 24. A¡nda asi, e des-
pois de ser bombardeado o
povo por hidroavións de Ma-
rin o dia 25, e coñecendo por
rádio e teléfono a derrota da
República no resto de Galiza,
os Carabineiros, cargos mu-
n¡cipais de toda a volta e s¡n-
xelos republicanos, embar-
caron en Muros con d¡rec-
ción a Bilbao o dia 26. Ese
mesmo dia foi ocupada a
zona por unha coluna mista
de falanxistas e G. C¡v¡l que
se achegaron até Ribeira o
28. Os m¡neiros de Lousame
cont¡nuaron a lo¡ta unha se-
mana máis.
En mo¡tos pontos houbo
heroicos movimentos de re-
sisténcia por man dos af¡l¡a-
dos ás Sociedades Agrárias
e aos sindicatos e partidos
de esquerda, mais
sua entidade- t¡veron-pola
má¡s
carácter retardatár¡o para a
v¡tória da dire¡ta que car¡z al-
gun de autént¡cas opera-
c¡óns mil¡tares: en Betanzos
tras dous d¡as de tensión, o
22 a G. Civil acompañada de
civis e dirixida por dous Ttes.
de Navio, tomou a v¡la; na
mesma tarde chegou unha
coluna procedente de A Co-
ruña que tamén "pacif¡cou"
o camiño até Sada.
No Bergantiños produci-
ranse concentracións de
frentepopulistas en Carballo
nos dias 18 e 19, que decidi-
ron marchar para A Coruña
o 20; tal abandono permit¡u
á G. Civ¡l fixar o Bando de
Proclamac¡ón do Estado de
Guerra o mesmo dia e actuar
sobre Arteixo, Zas, Vimian:
zo, Mazaricos, Coristanco.
Oleiros e outros Concellos
do Oeste prov¡nc¡al, el¡mi-
nando calque. resisténc¡a
antes do dia 25.
En Pontedeume formouse
un Comité de Defensa xa o
dia 18 (cur¡osamente os seus
componentes eran membros
da clase acomodada) que
chamou a concentrarse ho-
mes das parróquias da volta
agardando acontecimentos.
O dia 21 unha coluná rrlilitar
que desde Ferrol tentaba
acercarse foi rexeitada en La-
raxe (Fene), ma¡s o 23, outra,
relorzada, rompeu as liñas e,
cáseque sen loita, tomou o
povo, dando paso a unha
forte repres¡ón.
Subliñamos os feitos de
Mugardos, Concello da Ria
de Ferrol e que t¡ña Alcalde
comunista- Concentrándarsc
homes e armas o mesmo 18,

i
t \¡..
->
Fux¡dos d€sd6 Ares no bou Prnrón de3emb.rc.ndo en La Poll¡cé (Fránc¡.). Verán do 1939
patrullaron por todo o termo
até o 22, cando unha coluna
procedente de Ferrol e outra
desde Montefaro (campa-
mento militar) bateron todo
o Concello; sofreu Mugardos
unha das máis fortes "limpe-
zas" de toda Galiza.
O Norde e interior prov¡n-
ciais. tras o desconcerto dos
primeiros d¡as e algun ¡nten-
to de res¡sténcia organ¡zada,
foron ocupados por colunas
procedentes de Ferrol, San-
tiago e A Coruña (e sendo a
base da primeira res¡sténcia
post-bélica).
En Pontevedra xa o d¡a 13
un grupo de dire¡tistas arma-
dos, dirixidos polo ralanxista
Castro Pena e o Diputado de
Renovación Española Lis
Ouibén, tentara tomar {¿) a
cap¡tal. sendo a acc¡ón frus-
trada pola G. de Asalto
manténdose á
espre¡ta nos
montes de Cotobade e Ponte
Caldelas.
O dia 18 o Gobernador Ci-
v¡l Acosta convocou á folga
xeral e as masas populares
van achegándose á c¡dade;
na tarde do 19 houbo unha
xuntanza no Cuartel de Art¡-
llaria con preséncia de mari-
ños da Base Naval de Marin,
mais, non confiando en que
se sublevasen os suboficiais
de Mar¡ña nen do Exército.
sabendo que o Cap¡tán R¡co
da G. de Asalto estaba clara-
mente polo goberno. e non
f¡ando na atitude do Gober-
no M¡litar, dec¡diron os cons-
p¡radores env¡ar emisários á
Coruña por mor de conquerir
{1
É,,'?"
r
t ---!
I
F ñanc¡ña do d¡a 20, o Axunta-
t G. de Asalto, convocou á fol-
t
\ I
o&['
.Ir
t descarga por man da tropa;
I \
a
instrucións; o regreso ime-
d¡ato destes, despois du nha
topada con pa¡sanos arma-
dos en Caldas de Reis, retra-
sou a acción.
O 20 xuntáronse má¡s m¡l¡-
cianos na capital, e ás duas
da larde o Capitán de Navio
Basterreche proclamou o Es-
tado de Guerra en l\¡arin,
sendo esta a faísca que im-
pulsou aos militares ponte-
vedreses. No Goberno Civil
hab¡a desconcerto: se por
unha banda contaba a Repú-
blica con 30 homes da G. de
Asalto. 15 Carabineiros
abondosos milicianos volun-
tariosos e mal armados, por
outra as novas que viñan de
A Coruña, os sucesos de Ma-
r¡n e a levantadiza atitude
nos Cuarteis, podían levar a
unha sangu¡ñenta lo¡ta
ruas. Ao longo da tarde to-
e mou a iniciativa a G. Civil,
que foi ocupando a vila entre
tiroteos, As sete e média os
representantes da República
rendíronse sen condic¡óns;
no Axuntamento un cañona-
zo a queimarroupa contra a
porta foi o f¡n. A desbandada
dos milicianos rematou unha
loita perdida pola indecis¡ón
das autoridades.
O mesmo 18 de Xullo o
Axuntamento de Viqo e o
Com¡té da Frente Popular
movil¡zaron aos seus afilia-
dos: repartíronse armas
xe¡ras e foi publicado un
Bando tranquilizador; a no¡te
transcorreu nunha tensa cal-
ma. O 19 houbo concentra-
cións populares nas ruas
pr¡ncipais. chegaron á cida-
-1
a
? conc¡sa frase no seu infor-
l-( ,ll«ld!¡ r. d,ri0¿ ¿n .¡r,,s ,i,xi
r¡r¡ lo r¿n..nrn qri¿r€ ,¡r..r errbin§, a
rd npinió, ¡¿b¡i.r, !o qw p\ed. ofr.-
.¿ .. ,n x,¡r,a .n,1 ut.io¡
¡¡ ¡ús &?¿ri¿l. aqx,crf¡i5.ú '¿fll,na
¿l nr7,
rn¡-!rño d. ¡ erpirnld. r,,¡ Ia,r.i&,htr
s rsid! in.rd d.l t.rr,
e ¡r!) d. ¡x Pr nsa¡tr,.r1,9ó (r tohrr»¡'
d. l( Á.p,i¡ri.d a dd,rro¡ rdr n,¡ .¡¡-
rn.x¡'1.3 r¡,.I¡dos
.nokttiQt -ñ.r., ¡¡¡ n!,, rk,¿d. {r¡
¡,¡l,nodxñ."r. .¡dL ., r.d,.r ú¡J
_cñno .n ,c,sion?§ o,árog¿J. rr br¡¡¡
.rr¿.. r,r,po(dnd-s. ahs¡rd4r..¡...xr
.rx. rruu¡tdridn .ó,ncds n r¿ ¡¡Pran ,
,!¡t(,, r¿ rl.r-
nas ,,¡»úá'd. {.sn d"!úrosü §.,¡b,o d,
,¡lr.d4d.. ¡( F.d.n ,,n r-4.¿¡ d. T,d.
t,n)a.lotr:. \rr
',r.or,¡
n,rÁ. |t¡s ,4,,
,n!¡ d.l r( ¡n'rr,,uric,por tos !rrkrr*
con¡¡¡¡ro, súdar'!¡d . ¡:qa,(rdo ¡r.r(-
t'licr¡¿. nsl co,ño Ids J!r.¡!idrr r¡rr,
¡.oddr, r¿p¿rlcr
¡$niti*to dii|i¿r r !rl¡'iir, d,i,tr,
,'.cd co¿(,r m¿¡ qrr nr .d t, incu-
d¡c0no¡ U pr¿n¡ üd¡.iú, dr !/hi(,i,
.1. ¡d Frriü¡i.¿ ¡¡{¡)i"r rr c,,,ip¡, -
,¿.i¿n Nod@l ¿.t I,¿üujo *f ¡¡it&¡ ú
r'ibtrrüJrPs r{ri snüur§¿ rr .rL, ñ,4"
p¡..k!'úfunntsi,tr/ll.rff¿.i.trn¡df'
_Er¿d A¡tur.lu
¡{ *!rndd/ ñr¡¡r¿( ¡l¿ ¡¡¡irr rtr
,¡.h¡",,r¿ (r
P'nñ¿o twtu'rr4cde
l¡-
t,út.\ 1.,' iurti
8.ndo de Alcrldiá de V¡go. 18 da
Xullo do 1936.
17
de milicianos armados da
bisbarra e o Concello reque-
riu eo Coman.lente l\.rilitár
para que se def¡nise, ma¡s a
entrada no porto do couraza-
do "Jaime l" para carbonear
no seu cam¡ño para o Estre¡-
to, paral¡zou calquer acc¡ón.
Marchando o buque de ma-
mento, coidando contar coa
ga xeral. O Capitán Carreró,
impulsado telefonicamente
desde A Coruña polo xa su-
blevado vitorioso Coronel
Cánovas. tomou a in¡ciativa,
e ao med¡od¡a saiu cunhá
Compañia para proclamar o
Estado de Guerra: a leitura
do Bando na Porta do Sol
provocou a alporizada res-
posta da mo¡tedume e unha
arredor de 20 mortos e 50 fe-
r¡dos ¡n¡c¡ais custou a s¡nxela
proclamación do alzamento
en Vigo; o cap¡tán Carreró
resum¡u o "incidente" cunha
me: "Hemos hecho mucha
". De§po¡s da escara-
sangre
muza os patsanos correron
ao refúx¡o da próx¡ma "Casa
del Pueblo" mentres o Exér-
c¡to batia a parte alta da v¡la
ametrallando o edifício sindi-
cal. Pola tarde os seus defen-
sores fuxiron para se refu-
x¡ar nos bairros de Teis e La-
vadores (fonemenle esquer-
distas) recebendo reforzos
de m¡lic¡anos de Ponteareas
e O Porr¡ño. No centro, ca¡n-
do a Casa del Pueblo e o
Axuntamento, foron detidos
o Alcalde, os Deputados
Seoane, Arbones e un longo
etcétera. Os seus cadáveres
foron aparecendo nos dias
segu¡ntes nos foxos e cem¡-
tér¡os dos arredores.
Desde a no¡t¡ña do d¡a 20
a res¡sténcia só continuou ña
periféria, mais a derrota foi
definitivao d¡a 23, conti-
nuando accións de sabotaxe
e de "paqueo" até o 26. Des-
de aquela a "l¡mpeza" levou
a que foran estes ba¡rros
canteiras de antifascistas.
Os d¡as 18 e 19 procedeu
o Comité da Frente Popular,
centrado en V¡lagarc¡a e pre-
sid¡do polo Deputado de l,R.
Villaverde e o Tte. de Navio
Fernández de Sotomayor. a
deter aos máis caracteriza-
dos d¡re¡tistas, armar patru-
llas de m¡l¡cianos e áfórt^lar
o povo. coordenándose con
Cambados,OGroveede-
ma¡s v¡las da ria, apesar da
opos¡c¡ón da G. Civil. O dia
24 unha coluna de facciosos
procedentes de Pontevedra
venceu os obstáculos que se
lle puxeran nas estradas e
chegou a Vilagarcia; no seu
rastro v¡ña outra coluna de
Artillaria motor¡zada. Os re-
publicanos, repregándose
cara os montes do x¡abre e
Lobeira, fust¡garon ao Exér-
1B
cito (cortes de pontes, árbo-
res derrubados nas estradas,
petardos, tiroteos por sur-
presa) durante todo o verán.
Arredor de Iui produc¡use
a concentrac¡ón de membros
dos abondosos centros agra-
ristas e galeguistas de toda
a ribeira do Miño até A Guar-
da xa desde o d¡a 18; a pro-
cura de armamento e a for-
mac¡ón de milícias fo¡ aco-
metida polo "Comité da
Frente Popular" que contaba
coa axuda realmente "m¡l¡-
tar" (véxase o paralel¡smo
con No¡a) do Capitán de Ca-
rab¡ne¡ros Marcel¡no Rodrí-
guez e coa dotac¡ón do Gar-
dapescas "Cabo Fradera".
Fo¡ ese o motivo de que até
o dia 25 non ousase o exérci-
to avanzar cara Tui polo
medo esaxerado a atopar
unha forte oposición. Ese dia
xuntáronse 3 colunas proce-
dentes de Ou¡ense e Ponte-
vedra que, despois dun ca-
ñoneo en Budiño para rom-
per as defensas republica-
nas, t¡veron que retroceder
perante a resisténcia dos re-
publicanos e sabendo que a
estrada estaba minada.
O di8 26 as mesmas colu-
nas, máis reforzadas ainda
con d¡reit¡stas vigueses,
ma¡or ñÚmero de obuses e
apo¡adas por hidroavións,
avanzaron. Os m¡l¡c¡anos,
batidos nas suas tr¡ncheiras
(algun proxectil chegou a
Portugal), fuxiron para os
montes dé Gu¡llare¡ e Aloia-
Na v¡la aguantaron até a noi-
te mentres se pechaba o cer-
co, e o cuartel de Carab¡ne¡-
ros,derrade¡ros pontos de re-
s¡stencia, foi tomado a caño-
nazos e baioneta. os montes
foron "l¡mpados" nos dias
suces¡vos, e Tu¡ foi, coa zona
de Ferrol, onde máis se so-
freu na represión dos primei-
ros tempos.
O Comandante de lnfanta-
ria Ceano, o requeté Alcaraz,
o falanx¡sta Valencia e o De-
putado de R.E. Sabucedo to-
ron quen dirixiron a conspi-
libraria .
ooucef1o
-
ración e o alzamento en Ou-
rense. Acuarteladas as tro-
pas xa o dia 18, o Goberna-
dor Civ¡l Manín March orde-
nou un somero reparto de
armas cortas a frentepopu-
listas, o corte das comunica-
cións terrestres coa Gudiña e
o control da emisora de rá-
d¡o local. Nos dias 18 e 19
xuntáronse na capital mil¡-
cianos de toda na provfncia.
e na ñoite do sequndo d¡a
abondosos direitistas ¡ngre-
saron ao Cuartel de lnfanta-
ria.
Na mañá do 20 chegou ao
Comandante Ceano o.de de
sublevarse: o Comandante
Casar Olabarrieta entrou no
Goberno civ¡l ás 11 da mañá
e, convencendo aos G. Civis
e de Asalto que ali habia de
retén, det¡vo, pistola en man,
a todo o Comité. O Tte. Coro-
nel Soto tomou o mando e,
ás duas, deuse leitura na rua
ao Bando de proclamación
do Estado de Guerra; os pai-
sanos armados fuxiron da
capital, cortando na sua mar-
cha as estradas de Monforte,
V¡go, Tr¡ves e Xinzo e voaron
o tendido telegráf¡co e tele-
fónico.
Na província, o feito de te-
ren marchado para a capital
os f¡eis á República (que can-
do voltaron fo¡ para cair nas
mans da G. Civ¡l que xa se
\ (
Í, ,¡I
Rcqu¡3! d. árm.s lFoto P6ch.col
SOMOS inteira,
coñecidos pola nosa
na Galiza especialización
fixera co control no entanto,
ou tirar para o monte), limi-
tou a res¡sténc¡a,
En Maceda e a sua bisba-
rra o ¡mplantamento do
P.C.E. na "Federación Agrá-
r¡a", e o número de obreiros
concentrados pola constru-
c¡ón da via férrea, permitia
dub¡dar do triunfo da suble-
vación. Os dias 20 e 21 fó-
ronse xuntando m¡l¡cianos,
mais, surprend¡dos por unha
forte coluna m¡xta de mil¡ta-
res e G. c¡vis, e despois dun
enfrentamento no Santuario
dosMilagres,fuxiron derrota-
dos cara Verin, onde até o 23
mant¡veron o control da vila
e da fronteira; ese dia apro-
x¡mouse unha nutrida fo rza
procedente de Ourense capi-
tal: tras intentar parlamen-
tar, Verin rend¡use. Mo¡tos
frentepopul¡stas aproveita-
ron o tempo das conversa-
cións para se refux¡ar nos
montes.
En Valdeorras, e manlendo
contacto coa zona m¡ñe¡ra de
Ponferrada, plantexaron a
defensa o dia 18, afortalando
as estradas. e manlendo o
control até o 21, que desde
Ourense enviaron unha fone
un¡dade motorizada que.
despois de rolnper a resis-
ténc¡a que atopou en Vila-
martin, ocupou todo o val;
os republ¡canos marcharon
I
en libros
galegos
e portugueses
cara León, Astúr¡as ou a se-
ffa.
En Agudiáa, deuse a derra-
de¡ra resisténc¡a da provin-
c¡a de Ourense; ben enca-
drados e d¡rixidos por un Sa-
rxento de Carab¡neiros, os
obreiros do ferrocarril po-
dian oferec€r fone opos¡-
c¡ón, polo que até o 23 non
foi para aló o Exército, e con
grande número de homes: o
25 hai as pr¡me¡ras refregas,
e os mil¡c¡anos dirixidos polo
Alcalde Pérez Ortega, detive-
ron ás tropas durante unha
semana, retirándose ao cabo
até Ponferrada e saboteando
as comunicac¡óns.
Nos prime¡ros dias de
Agosto xa non hab¡a res¡s-
ténc¡a orgánica en Ourense.
"1
L 1r
I
I
i
t H
I
República
de El Salvador, 9
Tel. 56 58 12
SANTIAC,O
Praza do Libro
Tel. 26 63 77
A.CORUÑA

Fo¡ unha tan fitíc¡a v¡toria
que a lo¡ta armada antifran-
quista d¡latou até 1951.
En Lugo o dia 16 se con-
centran en Carnicieiros (arra-
baldo da capital) falanxistas
lucenses; o d¡a 18 foron
acuarteladas as tropas e o
Gobernador C¡vil García Nú-
ñez ordenou o corte das co-
municacións con A Coruña
(por mor de ¡mped¡r os con-
tactos entre os conspira-
dores) e chamou a concen-
trarse na capital aos voluntá-
rios frentepopul¡tas; até o
dia 20 non houbo novidade.
mais, sobre a unha, encetan
os militares contactos por rá-
d¡o cos sublevados na Coru-
ña. Os Comandantes Manso
e Alvarez Holguín convencen
'¡
) I
, reitas e G. Civil, de toda a
, volta, tomou a vila. Desde
t &
trf I
I m¡ne¡ros astur¡anos cos re-
rl
I despo¡s de tomar R¡badeo o
Parada fascista. Rua do Príncipe eñ V¡go, (Foto Pacheco)
ao Coronel Caso para qu¡tar
as tropas á rua e proclamar
o Estado de Guerra. cousa
que o Capitán Puga f¡xo ás
tres. O alzamento esta tr¡un-
fando pola surpresa e a inde-
c¡s¡ón do Gobernador: este,
cercado ño seu oab¡nete
pola G. Civil, tento"u obter
pola sua rendición persoal
incondicional o regreso libre
dos mil¡cianos aos seus fo-
gares e, ainda que o Gober-
nador Militar ace¡tou, as pa-
trullas da G. Civil e do Exér-
cito que ían ocupando a vila
tirotearon o Hosp¡tal --don-
de estaban concentrados os
milicianos- até a sua rend¡-
ción. Mantivéronse os t¡ro-
teos en Lugo durante vários
d¡as, prat¡cándose moitas
detencións; por "excesiva
suavidad" foi relevado o Co-
ronel Caso o dia 24, e desde
o 25 a repres¡ón medrou.
En Monforte o Comité da
Frente Popular, apoiado por
persoal ferroviário (era a v¡la
nó de comunicacións) en-
viou unha coluna a Lugo no
mesmo d¡a 18; desgarnecido
polo tanto, foi tomado Moñ-
forte desde dentro o dia 20
pola G. Civil, mais encentou-
se unha folga xeral que so-
mente rematou con deten-
cións e fusilamentos. En So-
ber unha coluna de G. Civ¡s
e pa¡sanos de d¡reita copou
a me¡rande parte dos d¡r¡-
xentes de esquerda da bisba-
rra que tentaban reorganizar
, para a res¡sténcia armada
a & ¡.
§;
" do fasc¡smo. Por iso o dia 22
a resisténcia, producíndose
un combate en Torbeo que
dispersou os derrade¡ros m¡-
l¡cianos.
Desde Sárfla o
Alcalde,
António Páramo, concentrou
a defensa da República nun-
ha ampla zona. O d¡a 20 fo¡
env¡ada unha coluna a Lugo,
xa que co¡daban controlada
a situación; o erro. desgar-
nec¡da a v¡la, fo¡ tal que á
unha da madrugada do dia
21 a G. C¡v¡l tomou o Axun-
tamento por surpresa. deten-
do ao Com¡té inteiro. Cousa
semellante sucedeu noutros
povos (Castro Rei, fncio, Lán-
cara, Paradela, Taboada, Vi-
lamaior, Taboada, Portoma-
r¡n) nos dias imed¡atos, d¡s-
persándose os f rentepopulis-
tas ou caindo nas gadoupas
dos alzados.
O Sul da província apre-
senta organizac¡ón de resis-
téncia a¡¡edo¡ de San Clodio,
reforzada por m¡ne¡ros leo-
neses: retrasando o camiño
para Cast¡lla das tropas su-
blevadas en Galiza pasaron
os d¡as, até que o 24, G. Civil,
soldados e d¡reit¡stas de
Lugo e Monforte se concen-
traron, asaltaron as barrica-
das e desbandaron aos repu-
bl¡canos que colleron cam¡-
ño do Caurel. León ou Astú-
rias.
No Norde as vilas de Mon-
doñedo, Foz. Abad¡ñ, Villal-
ba, etc.. foron tomadas nos
dias 18-19-20 pola G. C¡v¡l lo-
cal; somente en Lourenzá
houbo resisténcia ás "Escua-
dras" de Marc¡al M¡ngu¡llón.
En Viveiro patrullas de mili-
cianos andaron a vix¡lar até
o dia 20. mais decid¡ndo
marchar axudar aos leais de
Astúrias, Lugo e A Coruñá,
retornaron nos dous derra-
de¡ros casos m¡rrados; van
chegando novas alarmantes
por boca dos soldados e ma-
r¡ñe¡ros fuxidos de Ferrol e,
o dia 21, o Tte. da G. Civil.
cunha numerosa tropa for-
mada por elementos de di-
ela "l¡mpou" toda a zona
comprendida entre Ortiguei-
ra, Foz e Muras, comezando
a agromar un ponto clave
posterior.
Pola parte de Ribadeo a
xuntanzá dé Cárab¡ne¡ros e
publicanos da zona era un
qran obstáculo para a v¡tória
as novas autor¡dades m¡l¡ta-
res de A Coruña env¡aron
unha forte coluna que empu-
rrou aos lea¡s para Astúrias.
23eAPontenovao24.A
fronte¡ra con Astúrias, aos
poucos e con moitas dificul-
tades foi ocupada nos d¡as
§eguintes, importante como
eran as comun¡cacións coa
comprometida Frente astu-
riana onde o d¡a 30 xa ac-
tuan tropas enviadas desde
Gal¡za, ao mando do Coman-
dante Ceano, e nos prime¡-
ros dias de Agosto, chegan
má¡s ao Alto de Los Leones
de Castilla co Tenente Coro-
nel Nevado á sua frente. O
Alzamento en Gal¡za triunfa-
ra e nela remetara a guerra,
mais Gal¡za, alonxada das
frentes, sofreu outro tipo de
guerra que dá paso a outro
apartado do noso estudo.
Galegos coa Repúbl¡ca
Seguindo a vella angueira da
emigración habia nas m¡nas
19
asturianas, nas fábricas de
Madrid ou acidentalmente
en Barcelona partic¡pando
na Ol¡mp¡ada Popular, cen-
tos de galegos que defende-
ron coas armas, coa palabra
e coa pluma a causa republi-
cana.
Xa en Xullo. e a iniciativa
fundamentalmente de san-
t¡ago Alvarez, nasceron en
lVadrid as " Mil¡cias Galle-
gas" ou "Bandera de Gali-
cia", controladas polo PCE e
encadrando aos republica-
nos galegos, probando o seu
valor en Talavera de la Rei-
na; con 850 homes perviv¡u
até Octubro, cando, no pro-
ceso de militarizac¡ón dos
m¡lic¡anos. foron pasando ao
V'Regimiento. l" e ll" Briga-
das Mixtas, Xl" División, V'
Cuerpo de Ejército, nomes
tan coñecidos como Enrique
Líster. Gómez Gayoso, lvla-
nuel Castro Rodríguez, Elá-
d¡o Rodríguez. Felisino Pérez
Ortega, Francisco Caridad
Pita, Man¡n lglesias, Otero
Espasandín, Puente, etc., e
unidas elas ás que foron in-
corporándose os moitos ga-
legos que, na frente ou fu-
x¡ndo desde Galiza, foron pa-
sando á zona republicana:
Antón Silva , murgadés, Te-
nente de Ametralladoras;
Ramón de Valenzuela. en Es-
tado Maior; Xosé García. fu-
x¡do desde A Coruña, o Capi-
tán do 4" Batallón Galego au-
tor da frase "Hemos avanza-
do 500 metros en d¡recc¡ón a
Gal¡cía" ñun parte m¡litar da
batalla do Ebro. Noutras for-
zas armadas da Repúbl¡ca
combateron o galeguista
lvlartínez López, Capitán de
Carabineiros; o vigués Er-
nesto Doural Campos, Cap¡-
tán tanquista; Dom¡ngo Vi-
llar, no Batallón "Octubre";
Garcia Gerpe, fiscal nas Bri-
gadas lnternacionais; Suárez
Picallo, no Corpo Xuríd¡co
¡/il¡tar; Ossorio Tafall; comi-
sario Xeneral do Exército.
Merece mención espec¡al a
Armada: se foi o Ofic¡alTele-
grafista Balboa quen desde o
lVlinistério da Guerra en Ma-
drid conseguiu organizar ás
dotacións dos barcos de
guerra que querian manterse
na fidel¡dade republ¡cana e
foi posteriormente nomeado
Subsecretário de Mar¡ña, fo-
ron mar¡ñeiros e subof¡c¡ais
galegos quen retiveron para
a Mariña qubernamental
mo¡tos buques. que noutras
circustáncias terian s¡do des-
v¡ados polos xefes e of¡ciais
que estaban pola subleva-
ción. O 19 de Xullo os crucei-
ros " L¡bertad " e "Cervantes"
saíron de Ferrol para o Es-
tre¡to de Xibraltar, o couraza-
do "Jaime l" (despois de car-
bonear en Vigo) tamén mar-
chou para o Sul; Com¡tés de
subof¡c¡ais, cabos e mariñe-

20
ria imped¡ron o alzamento
da oficialidade (segundo re-
conto "ofic¡al" o 7Oo/" da
mesma estaba no compló)
póndose á frente dos buques
e á disposición do goberno
republicano, como tamén
sucedeu nun feixe de unida-
des nava¡s menores como o
"Xauen"; ña Base Naval de
Cartagena os feitos desen-
volvéronse de forma seme-
llante. Mercé a ese compro-
m¡so a meirande parte da es-
cuadra permaneceu ao serví-
cio da República: queremos
lembrar a actividsde da floti-
lla ant¡submar¡na republ¡ca-
na no Mediterráneo, sob o
mando do Tenente de navio
Fernández Vázquez (Sotoma-
yor) fuxido de V¡lagarcia no
1937.
Na cultura militante non
somente debuxou Castelao
imaxes da guerra € de repre-
sión ("Milicianos", "At¡la en
Gal¡Za", "Gal¡za Mártir") se-
nón que tamén Arturo Souto
reflexou cenas arr6piantes.
Dependendo dos Servícios
de Propaganda republ¡cana,
"Milic¡anos da Cultura" via-
xában polas frentes an¡man-
do aos combat€s; en
m¡-
s¡óns compart¡das. con mo¡-
tos outros destacaremos a
Rafael Dieste e Lorenzo Vare-
la. 'El mono azul", "Hora de
España", "Nueva España"
foron publicac¡óns que con-
taron coa pluma militante de
Otero Espasandin s Dieste.
De or¡entac¡ón galega foron
"El Social¡sta Gall€9o", "Ga-
l¡cia. Libre", "Gal¡cia Roia",
órgaos de prensa pan¡dár¡os
e editados en Madris en for-
ma esporádica; se no "Diario
del Vo Beg¡miento" a presén-
cia galega é ¡mportante,
"Nueva Galic¡a", tamén en
Madrid. veu ser o voce¡ro
dos comunistas galegos, edi-
tándose de Ma¡o do 1937 a
Setembro do 1938 baixo a
d¡rección de Góm6z Gayoso
e con chamamentos cons-
tantes á unidade 8nt¡fasc¡sta
de todos os galegos. De
UNHA FESTA CON BANDA
é AAü
UNHA FESTA MAIS NOSA
má¡s fonda transcendéncia
fo¡ "Nova Gal¡c¡a", editada
en Barcelona de Abr¡l do
1937 a Xullo de 1938 como
"Boletin Ouincenal dos Es-
critores Galegos Antife¡x¡s-
tas", fundada po Castelao e
sob a d¡rección de Rafael
D¡este.
Noutros eidos están Luís
TobÍo, d¡plomático da Repú-
blica en Bulgária; Leandro
Pita Romero e Barcia Trelles
no Min¡stério de Estado; os
poetas Puyol, Lorenzo Varela
e Ramón Caban¡llas; o fís¡co
Martfnez Risco; o cancerólo-
go Fernández Colme¡ro; os
lingüístas Guerra da Cal e
Rubia Barcia; o xornal¡sta
Domínguez Benavides; os
deputados frentepopul¡stas
Fernández Mato, Romero Ca-
chinero, Portela Valladares.
Calviño, Lorenzo, Longueira,
Beade, V¡ana, que salvaron a
vida grácias a estar en Ma-
drid nos dias do Alzamento
m¡l¡tar; Luís Soto fundou
"Solidaridade Galega Ant¡-
fe¡xista" acedendo á direc-
ción da UGT; as Soc¡edades
Galegas na em¡grac¡ón apor-
taron propaganda, d¡ñeiro e nal Militar do Ferrol acele-
homes (que embarcaban en
altamar) á causa republicana
e serviron de acougo a mult¡-
tude de ex¡l¡ados;...
Serla imposíbel facer rela-
c¡ón nominal completa de
tantos que na cultura, na po-
lít¡ca, na guerra ou no traba-
llo estiveron coa República.
Grácias a esa preséncia acti-
va e ao orande traballo Dolí-
t¡co de óastelao, o Estátuto
de Autonom¡a de Galiza tivo
trámite parlamentário na se-
s¡ón de Cortes celebrada no
Mosteiro de Monserrat en
Febreiro do 1937.
Oespo¡s da derrota, os su-
perv¡vintes, exiliados no
1939 marcharon a América,
lo¡taron no máquis francés
nunha prolongación da de-
fensa da liberdade; como re-
s¡stentes foron deportados
aos campos de concentra-
c¡ón naz¡s, onde moitos ato-
paron a mone.
¡IOI| YAú
A)¿Dtl,Ps sN
*i
i
As consecuéncias
imediatas para Gal¡za
i
¡ t
do implantamento do
novo réx¡me
O que definimos como "mi-
niguerra"rematouo3de
Agosto en Gal¡za; a¡nda asi
as consecuénc¡as daquilo
que para uns foi "subleva-
ción fascista" e para outros
"Alzamiento Salvador" man-
tiveron unha dilatada pega-
da ña h¡stória de Galiza.
A ¡mportáncia de Galiza -t
r L,l
para o bando tr¡unfador foi ú
def¡n¡da polo General Caba-
nellas ao cons¡derala "Des-
pensa y criadero": somente
no seis pr¡meiros meses da
guerra foron recaudados (se-
gundo dados dos Gobernos a
Civis) algo máis de
26.000.000 de pesetas en ví- *
II 1
veres, roupa. ouro e cartos
de multas e doacións; rapi-
\ i
damente foron organizados
Hospitais lV¡litares onde aco-
ller aos feridos das frentes,
Farmácias para prover de
med¡c¡ñas; na Fábrica de Ar-
mas de A Coruña e no Arse-
e tq7-
;.1 ota
¡tr ¡¿
fuGraq
rouse a producción de obu-
I:
ses e a const¡ución dos bu-
ques "Baleares" e "Cana-
rias". Para aumentar a capa-
cidade das cadeas, cuarteis e
buques en uso de tales, e
dos lugares hab¡litados con
esa func¡ón nos primeiros
meses (O Frontón de Vigo, O
lnstiluto de Pontevedra, o Ourense e A Coruña, as "M¡-
foxo dos castelos de Castro- I¡c¡as C¡udadanas" no de-
caldelas e V¡llalba, etc.) foron mais do país, foron forma-
cr¡ados Campos de Concen- cións d¡reitistas para-milita-
tración en Poio, Silleda, San res "...Cuya m¡sión funda-
Simón etc.. enchidos desde mental será prestar serv¡c¡os
1937 con prisioneros republ¡- de guarnic¡ón en la ciudad u
canos da frente Norde. otros que tenga a b¡en onco-
xa no mesmo mes de Xu- mendatles la Autor¡dad M¡li-
llo do 1936 fo¡ cr¡ada a "Ban- tar",
dera Leg¡onaria Gallega" Escrebe Eduardo Pons Pra-
polo Comandante Barja Oui- des que "...en parte alguna
roga, que saiu para a frente de España la represión fran-
a fins de Agosto; en unida- quista durante la Guerra Civil
des regulares miles de mo- fue tan brutal y desp¡adada
zos galegos part¡c¡paron nos como en las cuatro provin-
combates. Na retaguarda os cias gallegas"- Non co¡da-
"Caballeros de Santiago" en mos que o número de mor-
A QUT
'ER
ii§(''''111i':Íllll::"
FEOERACIOT{ OO ESPECTACULO DE CC. OO.
A0arlado l.l3l . T.t¡. 5s s898 - 5992 00 - sA¡flAG0

, I
¡ do d€bido á vixi¡áncia e á co-
V¡go. D¡ant6 da Colex¡Et. lFoto Pacheco)
tos ou depurados sexa glória
especial cando todos sofren,
mais s¡ sabemos que o Alza-
mento de xul¡o do tr¡ntae-
seis representou o esmaga-
mento de Galiza.
Desde o mesmo d¡a no
que os sub¡evados tr¡unfa-
ron comezaron nas c¡dades
de Gal¡cia os xulgamentos
sumaflSrmos batxo da pere-
grina acusación de "rebelión
militar" aplicada a quen fo-
ran f¡eis á República, pinto-
resco se temos en conta que
eran os xulgadores os sub¡e-
vados. Foron fusilados asi
mo¡tos dos cárgos públicos
lexít¡mos: gobernadores, m¡-
l¡tares, conce¡lais, cadros de
panidos, sind¡calistas. s¡nxe-
los simpat¡zantes frentepo-
pulistas... Foron xuícios cas-
trenses contra civ¡s e contra
dos poucos militares que se
mantiveran no seu xuramen-
to á Constitución; foron na
sua ma¡or parte agachados á
op¡nión pública pola prensa
que, baixo dunha férrea cen-
sura, só t¡ña conta do que lle
deixaban pór.
Debemos afirmar que foi
unha represión estarrecedo-
ra e ¡nxustif¡cábel. Non que-
remos ca¡r na fác¡l análise de
ver nada máis que maldade
e sede de sangue nos "alza-
dos" triunfadores, mais non
I De xe¡to inespl¡cábel o Go-
M¡tin
-do 10 de Maio do 1936 en
pontevodra. No círculo Cssitoláo; está
fal.ndo Aloxrndre Bóv.dá.
podemos atopar xust¡fica-
ción nengunha nos moitos
casos concretos (fusilamen-
tos, "paseos" sen proceso,
malleiras, desterros, a¡dra-
xes) que coñecemos. A v¡-
s¡ón de conxunto . o estudo
estadístico e frio dos arqui-
vos dos xulgados m¡litares e
c¡v¡s dos libros parroquiais, é
clarexadora dabondo para
expl¡car o réxime de terrón
que o "Nuevo Estado" impu-
xo.
Temos que precisar que
I \r'
foroñ as autor¡dades milita-
res que exerceron o poder
d¡recto durante a guerra e a
imediata postguerra e que o
Réxime franquista foi sem-
pre unha d¡tadura de corte
mil¡tar, asi que a eles corres-
pondeu a responsabilidade
da "represión legal" e da ile-
gal que exerceaon as "patru-
llas del amanecer" compos-
tas por mil¡tantes d¡reit¡stas,
fundamentalmente falanxis-
tas de novo cuño que tiñan
func¡óns de policia política.
21
Noutro eido están desde
1936 os "escapados" ou "fu-
xidos", aplicado a uns cen-
tos de demócratas agacha-
dos nos montes desde os
prime¡ros dias da Guerra Ci-
vil.Desde Madrid as emi-
sións de Rádio recomenda-
ban a fuxida cara Astúr¡as ou
para Portugal; se o pr¡me¡ro
fo¡ posíbel nos prime¡ros
d¡as, o segundo non era doa-
laboración co fasc¡smo do
Réxime portugués. Uns fux¡-
ron polo mar, outros acocha-
dos, agardaban o triunfo bé-
lico da República para sairen
de novo á luz pero o decurso
da guerra fo¡ cr¡ando a con-
ciéncia de que a esperanza
nunha vitória própria era
frustada "Sabía das cousas
por m¡ña nai..- E tamén polas
campás que tocaban sempre
cando Franco t¡ña unha vitó-
ria.-. andaba, eu e os outros
tamén sen saber oue facer".
(C.C.S., Cabanas)
Fo¡ portanto a necesidade.
omedoearepres¡ónoque
converteu un fenómeno ¡n¡-
cialmente provisório e cáse-
que sen máis fundamento
ideolóx¡co que un difuso
Progresismo e galeguismo,
nunha mentalidade concien-
ciada "..,meu pa¡ s¡, pero
eu...¡Se tiña 15 anos!.,. Sabia
que o que era bon para a
xente era mao parc o capital,
also da Autonomia... mais
nada".(A.C., lnsua)
As actividades dos "fux¡-
dos" --que nas informacións
polic¡a¡s do tempo constan
como "mend¡cidad a mano
armada
- nonact¡vidade
comezo dunha
era ainda o
re-
sistente. "Home s¡, queda-
mos no monte, mais ¿Aue
éramos nós, oito homes ar-
mados de p¡stolas, escope-
tas, dous máuseres? Tíña-
mos diante todo un Exérci-
to" (A.O.V¡go)
berno da República despre-
c¡ou o potencial humano e
bélico que eses homes po-
d¡an seren na retagarda ini-
mtga no caso de ter arma-
mento e contactos. Xa oBde
Outubro de 1936 fo¡ publ¡ca-
do no n" 64 de "Mil¡cia Poou-
lar" un as¡sado artigo de fbn-
do que demandaba o"desa-
rrcllo da guerrc de guerri-
/las", teima tamén do§ anar-
quistas, pero até Nadal non
ordenou o Xeneral Roio a
formac¡ón de unidades oue-
rrille¡ras dentro do Exéicito
regular republ¡cano. Sequn-
do informes existentes nas
Carpetas 3-7-8, Lag.281 da
Documentación oue fo¡ do
'Cuartel General del Genera-
l¡s¡mo" (hoxe no servicio h¡s-
tór¡co m¡litar), no f¡nal de
1937 ex¡stia un "XlVo CuerDo
de Ejército Guerrillero', in-
cadrado por membros do
P.C.E. e formado por homes
provenientes das Br¡gadas
lnternacion les, do V" Rexi-
a
mento e fux¡dos da zona xa
franquista; actuou sobre Ex-
tremadura e Aragón no 1938
e 1939. pero, na Documenta-
ción, non se recolle infiltra-
ción nengunha achegándose
a Galiza e si o pán¡co que tal
posib¡lidade daba ao Servi-
cio de lnformación Militar:
"...Vuelta de los 180 hom-
bres de esta Cornandanc¡a
para combat¡r a los grupos
que, armados con pistolas y
escopetas, actuán por El Bar-
co, Manzaneda, La Gudiña,
poniendo en ¡ntrcnquilidad a
las fuerzas y causando per
juíc¡o para la imagen de
paz. " (S.1.G.C., Ourense, 7-6'
37].
Xa pois hai fe¡tos que coi-
damos ¡níc¡o dunha activida-
de ofens¡va, e hai nomes en-
tre os que sobrevivían no
monte que reloucan como
primeiros organizadores de
enfrentamentos, achega-
mento de recursos económ¡-
cos e armamento, "meter
medo no corpo"(s¡c) de de-
term¡nados persecutores,
etc. mais non é doado escul-
car que ha¡ detrás dos infor-
mes polic¡a¡s e notas de
Prensa (ben escasas), se un
"paseo" ou unha morte en
enfrentamento.
O ano 1939 apreséntase
como de me¡rande actividá-
de, pero iso non quer d¡cer
que houbese unha at¡tude de
organizac¡ón dunha resistén-
cia coerente senón o medre
de acc¡óns dispersas e non
coordenadas. Non ostante
foi tamén o momento no que
foron acadando talla cenos
homes que deron folgos aos
pnmetros reststentes nas
duas zonas onde no futuro
os combates serian máis ir-
tios: Neira no Norde de A
Coruña e Lugo, Villanueva no
Lest€ e Sul de Ourense ache-
gándose a Zamora. Sen
acordo prévio o labor que se
¡mpuñeron foi iren conectan-
do fux¡dos so¡¡dários, cr¡ar
unha infraestrutura de casas
seguras, enlaces. armamen-
to, documentac¡ón coa que
poder chegar a tempos me-
llores.
Noutros lugares de Gal¡za
o illamento, a delación e ac-
ción dunhas forzas que so-
mente tiñan a m¡s¡ón de per-
seguir aos do monte, deron
cabo entre outros de Salva-
dor Valcárcel Montenegro
"Recaré". perto de Chantada
en Abril de 1938, de Benxa-
min García Diéguez en Ro-
deiro lLalin) en Novembro,
de Celest¡no Cepedal en Pe-
drafita no Nadal... Outros, na
desesperanza por unha gue-
rra perdida e a angúria de
tres anos agachados deron
en tentar a fux¡da. Destaca-
GUERRA CIVIL E FRANOUISMO:
ESOUEMA NABRATIVO
CONSECUENCIAS Corte traumát¡co do desenvolv¡mento
DIRECTAS democrático e da afirmación galega como
(1936-39) - povo
Represión imediata
FACTOR Exílio
Ocultamento
OESENCADEAñ¡TE
Alzamento do 1.936 CONSECUENCIAS Ditadura orolonoada e reDresiva
INDIRECTAS Corte h¡siórico dt desenvovimento sócio-
(1936-?l - económico, manténdose as estruturas
precapital¡stas
Esmagamento das ideas
lVlarxinación de amplas capas sociais
Resisténcia pasiva (pensamento, certas
formas cultura¡s)
Resisténcia activa
lFonl...B.rn.rdo Máiz V¡.qud, Op. cit.)
Gal¡za cometéronse mo¡tos
miles de asasinatos, masa-
ORDEN PARA LOS PRÓXIMOS DÍAS (Deryndencias y Bu- crouse o mellor e máis enxe-
bre da nosa mocidade. Fusi-
ques)
láronse centos de mulleres.
"El Almirante Núñez Quijano, lefe dcl Depattarneto Ma¡ít¡mo, Matáronse a rapaces cheos
Hace saber: de vida en presénc¡a dos
seus pais. As estrcdas apare-
A pa¡fir de la recepción de la presente se pasará a )as siguieo- c¡an d¡aria¡nentc ourcledes
tes situaciones:
Situación A- Ias oficiales de Guardia y rctén eswán siempre
de cadáwes desfe¡tos que
non pod¡an ident¡f¡carse. Sa-
prcsentes eú sus destiDos y uD Teniente de Navío de guatdia ea cábanse da cadea aos presos
la Ayudantía mayor. tnocentes parc seren asas¡-
Situación B- Además de lo Wvenido eo Ia anteior, habtá ñados pola noite, As autori-
un jefe de guardia en el Arsend, y prepatados para fomar a la dades ordenaban fus¡lamen-
metm¡ orden dos Compañías de mari^eia, ota del "España" y tos sen fomación de causa."
ota de los barcos menores como el "Galatea", el "Casado", etc. Se toda guerra deixa tras
SituacióD C- Las Compañlas salúán a la calle para ocupat si un ronsel de negrura. o Al-
militamente los sitios designados. zamento de 1936 deixou sé-
meñtado o espanto en todo
A6enal Milita¡, Ferml. li de lulio de 1936. o país. os vencedores tenta-
Fi¡mado: Indalecio Núñez. ron esmagar todo aqu¡lo que
(Arquivo do A$enal Militar, FeÍol) fose contrário ás suas ¡deas.
"¡Outrc vez, outra vez o terror!
Un dia e outro día,
sen campás, sen üotestas,
(Fonte,-Aeñado Máiz Vázqua, Op. cit.)
Gal¡cia ametrallada nas cunetas
Dos seus cam¡ños" lLuís Pi-
mos ao aicalde soc¡al¡sta de editada a "Ley sobre respon- mentel).
Ferrol até Xullo do 1936, sabilidades políticas" dei-
Santamaria, que. entobado xando fóra a "Todas aque-
Pero non foi derrotada Ga-
liza sen lo¡ta, senón que a re-
en Caamouco (Aresl. oco- llas fuerzas que se hayan
costruc¡ón dese pasado nega
rreu na ¡dea de, xunto con opuesto al triunfo del Mov¡- a vis¡ón dunha Galiza dome-
outros 20 fuxidos de volta, miento Nacional",'o 1' de
ñada e duns galegos man-
disfrazarse de G. C¡vis para Marzo de 1940 foi publicada sos; xa desde 1936 a oposi-
requisar o bou "Ramón" co a terr¡ble "Ley sobre repre-
que sa¡ron para Fránc¡a, con-
ción galega ao franquismo
s¡ón de la masoner¡a y el co- existiu e durante quince
seguindo chegar ao porto de mun¡smo" e seguian en v¡- anos foi un fenómeno preo-
La Péllice. Algun foi devolto gor os princípios da "Ley de
pola Gestapo cando os nazis Orden Público" de 1934 que
cupante para o réx¡me de
Franco, e fo¡ unha oposición
ocuparon Fránc¡a, como o os sublevados conculcaran. armada, a querr¡lla, na que
galegu¡sta mugardés Gomez Cando o 20 de Marzo de homes e mulleres anónimos
Varela, que conseguiu fuxir 1941 saiu á luz a "Ley para loitaroñ até a morte.
de ñovo no 1946 para morrer la Seouridad del Estado" fi-
na guerrilla. cou cómpletada a orde da re- ",.camaradas que rcbeldes, de fe-
Tamén a partir do 1939 presión. rro foroL casos
sairon das cadeas mo¡tos re- de estemas l¡beftades abrasa-
presaliados do 1936, non por Epílogo das."
magnanimidade ou espír¡to (Méndez Ferrin).
de reconc¡liación nos vence- Non pode ficar no esqueci-
dores, senón por, nunha Es- mento aquel povo derrotado (86ha.do Mái¡ vá2quez, do lib,o "caliciá
paña esfameada, lib.ar as ca- no 1936, aquel tempo que ñá Repúbli@ 6 ba¡xo o l¡aoqu¡sño (193G
19761", de próx¡m6 ápánc¡óñ 6ñ "Edicióñs
deas de tanto preso. Ainda li- tronzou todas as posibilida-
bres, a lexislación facia difícil des. a Guerra Civil que mar-
a adaptación á v¡da normal: cou un tempo magoante
no I de Febreiro do 1939 fo¡ para todos. D¡ Castelao: "En BERNARDO MAIZ

OURENSE 1936:
CINCUENTA ANOS DESPOIS
itir ,¡§ :l¡
'.§
.&
':
¡I
ti
t:
t
Ourense: rua do Paseo, anos 30.
E
ra luns. Vinte de
Xullo de 1936. A
méd¡a mañá corre
por Ourense o rumor de que
se vai declarar o Estado de
Guerra. Poucas horas des-
pois o Comandante Ceano,
Xefe do Batallón de Infanta-
ría de Ourense, leria publica-
mente o primeiro Bando das
forzas sublevadas. O Bando
estaba encabezado por ver-
bos taxat¡vos e ¡mperat¡vos.
-"Ordenes
y mando...",
firmaba-o o Tenente Coronel
Militar da província, Luís
Soto Rodríguez. Constaba de
dezasete artículos que sus-
pend¡an todas as garantias
¡ndividuais da Constitución
republ¡cana. Proib¡a as reu-
nións políticas e sindica¡s e
.l
§
$;
t
I IT ri
I'r !
I'
§
i,:
i ',-l
I
il
proibía expresamente o for-
mar ou circular grupos de
máis de tres persoas. Decla-
raban ilegal todo tipo de fol-
ga, incautaba todos os veícu-
los e automóveis de todas
clases e pro¡biá a c¡rculación
rodada. Tamén estaba proi-
b¡do aprox¡marse, fóra de
horas laborais, a pontos es-
tratéx¡cos como liñas fé-
rreas, centros de enerxía
eléctr¡ca, dependéncias mil¡-
tares, etc. Todos estes su-
postos delitos eran subl¡ña-
dos con expresións como
e "Juic¡o sumarísimo" ou "Re-
clusión perpetua a mueñe".
Este Bando establecia as¡-
mesmo a censura m¡l¡tar da
prensa e de todo t¡po de es-
crito público, asi como a Prepa rativos
obriga ¡nexcusábel para to-
dos os funcionár¡os públicos
de obedecer e apo¡ar as or-
¡ *'ñ
l:--
des das novas autoridades.
Este Bando está parcial-
mente inspirado no procla-
mado o d¡a añterior en Valla-
dolid polo General Saliquet e
dá sinal de saída pata o Alza-
mento en Ourense e a impo-
sición dunha nova situac¡ón
política. Os sucesosdos últi-
mos meses en Ourense e no
Estado (radical¡zac¡ón das
forzas polít¡cas, folgas xerais
e conflitos obreiros, enfren-
tamentos mortais nas ruas...)
presaxiaban dalgun xe¡to
unha situac¡ón consp¡rativa
que realmente era xa un se-
gredo a voces, e que a racio-
nalidade dalguns polít¡cos
quixo ¡nut¡lmente ev¡tar.
As consp¡rac¡óns antirrepu-
blicanas comezaron xa ao
23
ffi
rH
l:t r§I
Jli
l{
x
dia segu¡nte de proclamarse
a Segunda República. Nelas
panicipaban polít¡cos mo-
nárquicos e trad¡cionalistas,
os falanxistas, a aristocrác¡a
e alguns elementos das fi-
nanzas e un sector dos m¡li-
tares. Tamén en Ourense
houbo preparativos prévios,
polo menos desde comenzos
de 1936. Disto dá fé Fernan-
do Mele¡ro, Historiador ofi-
c¡al da Falanxe local, quen
nos informa dunha reunión
do dirixente tradicional¡sta
Carlos Morais. comisionado
polo Comandante Ceano, e o
dirixente falanxista no Hotel
Roma. con motivo de coñe-
cer a pos¡c¡ón da Falanxe
ante un posíbel golpe de Es-
tado. A reunión celebrou-se
antes das ele¡c¡óns de Fe-
breiro e na mesma estabele-
ceu-se un plan provisório de
co laboración, que ¡nclufa
desde a d¡str¡bución de ar-
mas até I elaboración dun
listado de persoas para so-
meter a estreita vixiláncia.
Destes contactos, segundo
este autor, tiña notícia o pró-
pr¡o José Antonio, a quen in-
formaban por me¡o de via-
xes a Madrid. En suces¡vas
reun¡óns part¡c¡paban o Co-
mandante Ceano e o Gober-
nador m¡litar, Tte. Coronel
Luís Soto. Un pr¡me¡ro inten-
to de golpe prev¡sto para a
noite eleitoral de Febreiro
houbo de ser aprazado por
non chegar a consigna def¡-
nitiva do mando,
Destes preparativos infor-
ma-nos lamén S¡lva Ferre¡ro,
h¡storiador oficial da guerra
civil, quen engade a chegada
a Ourense, a meados de
Xuño, dun capitán do exérci-
to procedente de Melilla, coa
intención de pulsar o estado
de ánimo dos xefes e of¡c¡a¡s
ante a sublevación. D¡versas
localidades da provínc¡a, an-
tes do v¡nte, foron contacta-
das co mesmo obxect¡vo. O
dezasete de Xullo estaba en
Ourense o xeneral Gómez
Camineri, ad¡to á República e
enviado por esta para ¡mpe-
dir a rebelión presentida,
pero, ao parecer, de¡xou Ou-
rense sen lograr a sua m¡-
sión. Desde o d¡a dazao¡to
empezan a chegar notfc¡as
do Alzamento en Africa {ain-
da que a prensa non as reco-
lle) e desde ese dia as tropas
permanecen acuarteladas
esperando ordes da Vlll Div¡-
sió4 Orgánica, que deb¡an
ser trasmitidas polo Estado
Maior.
O Alzamento
A no¡te do 19 foi tensa no
Goberno Civil e nos locais da
Frente Popular. Esa mesma
noite apresentaron-se no
cuartel douscentos falanxis-
tas e requetés dispostos a
lo¡tar cos militares subléva-
dos, pero foron despedidos
até novo aviso. O Goberna-
dor Civil, Gonzalo Martín
March, chama a Ceano ás
o¡to da mañá do dia 20. para
pulsar a sua op¡nión. Ceano
ameaza con sacar a§ tropas
á rua se se reparten armas
aos obre¡ros. Horas despois
ha¡ outra interve:lc¡ón nego-
c¡adora, neste caso por parte
do Comandante d€ Carabi-
ne¡ros, Federico Ayal Victo-
ria, ad¡to ao Goberno, Ayala
comun¡ca a ceano que o go-
bernador pensa facer uso de
explosivos e movilizar ao
povo, ao que responde o Co-
mandante Xefei "a la prime-
ra explos¡ón que o¡ga man-
daré d¡sparar los cañones
contra el Gobierno C¡v¡|".
Fracasada esta inic¡at¡va,
os xefes militares trasladan-
se ao cuartel da Garda C¡v¡l
Bon¡gno Álvare2, 1936
onde receben unha chamada
da Coruña da Vlll D¡v¡s¡ón
Orgán¡ca ¡nstando a declarar
o Estado de Guerra. Hái un
¡ntento de defensa desde o
Goberno C¡vil (entón no edi-
fício da Deputación) onde o
Tenente de Seguridade Mar-
c¡al Barros García insta ás
forzas da Garda C¡v¡l e Asal-
to a pechar as portas do Go-
berno e defendé-lo. Este in-
tento fracasa coa interven-
c¡ón do Comandante Xuíz
Militar da Praza, Antón¡o Ca-
sar, ao que se unen as tropas
do Goberno, O Gobernador
Civil refúxia-se no seu des-
pacho co seu secretário, co
tenente de Seguridade, con
Aníbal Lamas (Xefe da Fren-
te Popular) e membros da
sua escolta. Asaltado o Go-
berno Civil por tropas ao
mando do tenente coronel
Soto, son detidos o goberna-
dor e os seus acomDañantes.
As duas da tardd, declára-
se o Estado de Guerra. Ba¡-
xan as tropas formadas pola
actual rua de Capitán Eloy,
ao mando do Tenente Cuev¡-
llas. Segundo testigos pre-
senc¡ais, o Bando fo¡ l¡do por
prime¡ra vez xunto ao Banco
de España polo Comandante
António Casar. Despo¡s foi
lido tamén d¡ante do Gober-
no Civ¡|, na Praza Maior e
noutros pontos da cidade. A
primeira reacción da xente
foi unha mistura de medo e
curios¡dade. O comércio
abr¡u e non se interrump¡u a
vida escolar. Moitos obreiros
faltan ao traballo... Comeza-
ba a "longa noite de pedra".
A retórica
dos vencedores
As primeiras notícias do Al-
zamento deberon ser confu-
sas. A prensa non sa¡ á rua
entre o domingo 19 e o mér-
corcs 22. Pero nas ruas a Unha das voces cualificadas
presenza mil¡tar era constan-
te. Todos os dias, ás dez da
mañá, os ourensáns escoita-
ban os partes de guerra des-
de uns altavoces colocados
espec¡almente nos Xardini-
ños doPadre Feijoo e conec-
tados a Rád¡o Puga. As alo-
cucións radiadas dos xefes
m¡litares eran contínuas e al¡
mesmo, d¡ante da estátua do
Padre Feijoo, colocou-se
unha espécie de obelisco de
madeira onde se facían a
diário as cerimónias r¡tua¡s
(arr¡ar bande¡ras, "Cara al
sol"..,) Test¡gos da época
contan tamén que na rua do
Paseo instalou un espazo de
proxección de diapositivas
bélicas sobre un muro du-
rante toda 6 guerra.
A confusión estendia-se ta-
mén ao carácter polít¡co con-
creto da rebelión. Como no
resto do Estado, as pr¡meiras
proclamas manttveron certa
amb¡güidade e as¡ disrribui-
ron-se escr¡tos que falaban
de "movimento republ¡ca-
no" e que remataban cos le-
mas "¡Viva España" e "Viva
la Repúblical". Esta confu-
sión ve-se claramente no
editorial que publ¡ca La Re-
gión o dia 24 en favor do
movimento m¡l¡tar. Nel ve-
mos alguns dos fios argu-
menta¡s que se repet¡rán ao
longo do confl¡to: segundo
este ed¡torial, España cam¡-
ñaba cara á sovietizeción to-
tal, enevenénada pola propa-
ganda marxista, "Entre la ci-
vil¡zación y la barbar¡e abso-
luta -¡¡ o editor¡alista- nos
jugamos nuestra propia ex¡s-
téncia como nación v como
pueblo". E o Exército ident¡-
f¡caba-se co brazo armado
da Pátria ou coa mesma
alma nacional. Despois de
loubar as avances do Alza-
mento en Galiza e no Estado,
un lema que pretend¡a con-
xugar a rebel¡ón coa cont¡-
nu¡dade co réxime estableci-
do: "¡Viva la Repúbl¡ca de
los decentes!".
Evidentemente, o movi-
mento neces¡taba xust¡f¡car-
se ou, dalgun xe¡to, lexit¡-
marse ¡deoloxicamente. En
Ourense ese apo¡o ¡deolóx¡-
co vai vir, fundamentalmen-
te, dos falanxistas. tradicio-
nalistas e ant¡gos dirixentes
cedistas. Vexamos alguns
exemplos.
Alguns non quer¡an ver o
significado real do levanta-
mento: "El t¡empo y la histo-
ria serán test¡gos de que la
democracia saldrá de las ma-
nos del glor¡oso Ejérc¡to es-
pañol, fuerte, serena y ju¡cio-
sa, llena de v¡da..." en frase
de A, Eenito S¡lva, colaborc-
dor de La Reg¡ón (26 de Xu-
llo).
Bartolomé Mostaza
dos grupos sublevados na-
queles dias foi a de Baiolo-
mé Mostaza. Licenciado en
Dire¡to, foi o redactor de "El
Debate" e xuíz mun¡c¡pal de
Ourense. O dezaoito de Xullo
estaba pasando unha tempa-
da de descanso na c¡dade e
posteriormente fo¡ nomeado
xefe de prensa e propaqanda
de Falanxe Española. Cola-
boraba na prensa e protago-
nizaba d¡versas alocucións
radiadas nas prime¡ras se-
manas da guerra. Nelas acu-
dia aos tópicos habitua¡s da
raza española situando a
nova "xesta" heroica ao par
das aventuras de Cortés en
México ou dos Terc¡os espa-
ñois en Flandes. Destecá o
protagonismo da Falanxe
naqueles fe¡tos: "Sin Ia Fa-
lange lo que es hoy ya v¡go-

roso resurgir de todas las
esenc¡as nacionales, no hu-
b¡era sido más que una cuar-
telads que rápida e ¡rremisi-
blemente hub¡era fracasa-
do". Para el a Falanxe era
"España m¡sma en p¡e de
guerra", porque "La Falange
no puede convivir con pani-
do alguno, llámese de iz-
quierdas o de derechas. vie-
ne a supararlos a todos, a
elim¡narlos a todos". As mu-
lleres tiñan unha especial
chamada nos seus discur-
sos: "...¡Oue ni un marxista
se pueda gloriar de gozar el
corazón de una mujer espa-
ñola! Para el marx¡smo las
mujeres solo son bestias de
placer, hembras (sic). Para
nosotros sois madres, so¡s
esposas, sois hermanas, so¡s
novias, en todo el sublime
sent¡do de estas palabras"
(1.R. 1 Agosto).
Son moitas as voces que
se suman aos éloxios dos
sublevados: o advogado ou-
rensán Ramón Villarino de
Sáa, que fora deputado ce-
disfa; Baut¡sta Pérez de
Cabo, trad¡cionalista (a quen
lle ded¡caremos outro apar-
lado): Alfonso /nlest¿ ¡ns-
pector do ensino; Arturo Sal-
gado Biemp¡ca. ditixenle
monárquico do grupo calvo-
sotel¡sta; Alfredo Romero
Fernández; pres¡dente da Ju-
ventud Masculina de Acc¡ón
Católica, etc... As liñas argu-
mentais de todos eles son
semellantes: críticas ao mar-
rx¡smo e á Frente Popular,
acusacións á F.P. de querer
converter España nunha "co-
lón¡a de Rús¡a", referéncias á
vocación imperial de Espa-
ña, ¡mponáncia da fé rel¡x¡o-
sa na defensa da causa e
conce¡ción do Exérc¡to "co-
lumna venebral da Pátria".
As xerac¡óns intelectua¡s
republ¡canas e progres¡stas
eran fonemente atacadas
(desde G¡ner de los Ríos a
Ortega y Gasset): "...de esa
y miserable
España cobarde
no podrá quedar nada". A
retórica dos sublevados rei-
vind¡ca a España de Cervan-
tes e de Pizarro e subl¡ña as
pr¡me¡ras ¡ntervenc¡óns de
Unamuno en favor do Alza-
mento, entendido como ten-
tativa para salvar a c¡v¡l¡za-
c¡ón ocidental e cristiana. A
guerra civil é comparada coa
Guerra da lndependénc¡a e o
goberno republicano é ideñ-
t¡ficado cuha banda de p¡sto-
leros, en mans dos anarquis-
tas e extremistas. Destacan-
se tamén declarac¡óns de Pe-
mán e de Pío Baro¡a que
comparan a guerra cunha
nova Reconqu¡sta.
Os primeiros días
"Todo el ardiente pat otis-
mo de Orense, d¡fícilmente
conten¡do hasta entonces,
estalló como un crátet en
ebullic¡ón, en truenos de
aplausos y en vivas enloque-
cedores, cuando sonarcn las
cornetas que anunc¡aban
que el reloj de la Histor¡a
marcaba una hora decisiva.
El vecindario, asomado a los
balcones, aplaudía al pasar
los soldados". Son palabras
de X- Arrarás para expl¡car
as pr¡meiras reacc¡óns dos
oureñsáns ante o Alzamento.
Sen negar a súa cal¡dade l¡-
terar¡a, evidente por outra
parte, o relato de Arrarás
non se axusta á realidade da-
queles primeros días. Parece
que a tónica dominante foi a
pasividade e a resignación,
Os elementos republicanos e
de esquerda má¡s act¡vos ti-
veron que escapar despois
da toma do Goberno C¡v¡l
polo mil¡tares. Sabemos que
houbo alguns incidentes e
mesmo tiroteos nalguns
pontos da cidade, por exem-
plo na Praza do Tr¡go, onde
o exército se enfrentou a vá-
rios francot¡radores aillados.
O Exérc¡to fíxose cargo ra-
pidamente da situac¡ón. Ha-
bia en Ourense un batallón
no Reximento de Zatagoza
número 12 (que mandaba o
Comandante Xosé Ceano V¡-
vas,r, adema¡s de forzas da
Garda C¡v¡1, de Seguridade e
de Carabineros. O labor de
policia foi encarregado a ele-
mentos ad¡tos vestidos con
monos azú¡s e un brazalete
amarelo cun selo. Unha das
prime¡ras med¡das das no-
vas autor¡dades foi pór en li-
berdade aos presos lalanxis-
V¡go. Anos ¡O {Foto Pacheco)
I I
I I
t
I -?.{
!t
¡
I
I I
tas detidos nos últimos me-
ses en Ourense.
O dia 22. martes, reapare-
ce a prensS publicando
Bando firmado polo Tenente
Coronel Soto, ao que xa nos
refer¡mos. Os primeiros dias
pararon vários sectores
obreiros, pero traballou o co-
mérc¡o e as oficinas. Non
houbo problemas grandes
de abastec¡mento. O dia 26
normalizaron-se os serv¡zos
dos coches de liña e volve-
ron ao traballo os tipógrafos
e outros grém¡os- Os últ¡mos
en reintegraren-se ao traba-
llo foron os obre¡ros
construcción, arredor do dia
30. Tamén a final de mes
volveron ao traballo os
obreiros do ferrocarril e res-
tabeleceron-se as comun¡ca-
cións por via férrea.
Antes do Alzamento, os
m¡litantes da Frente Popular
tiveran diversos contactos
en v¡las e povos da província
para organrzSr a resrsténcra
contra a xa temida subleva-
ción. Hai vários actos de sa-
botaxe nos arredores da ci-
dade: cortan a estrada de
Vigo (perto de Barbantes) e
a de Monforte (no Km. 2).
Fan estalar bombas na ponte
dos Gozos (na estrada de Tri-
ves) e na estrada de V¡go
(ponte de Castro Verde). Cor-
t8n a l¡ña telegráfica no
sio e no Cum¡al e ha¡ várias
agresións a grupos de forzas
m¡l¡tares que facian labores
de vixilánc¡a. Pero moi pron-
to a resisténc¡a traslada-se a
outros pontos da província,
especialmente Ver¡n, Vilar de
li
¡
It
1,"
a lY Y
\ I
I
25
Bárr¡o, Valdeorras, A Gud¡ña
e as zonas ¡nfluídas por so-
c¡alistas e comun¡stas, espe-
o cialmente ent.e os obre¡ros
do ferrocarril Zamora-A Co-
ruña. Esta resisténcia durar¡a
veremos- até o dia
-como
26 de Xullo en que a prensa
anúnc¡a a "pacificac¡ón to-
tal" da provínc¡a. Estas notí-
cias debian ser bastante cer-
tas pois nesas datas as auto-
ridades m¡l¡tares de Ourense
deciden enviar tropas a ou-
tros pontos de Galiza (por
exempol, a Tui) e, pouco
despois, enviarían incluso un
da Batallón cara Ponferrada e
Astúrias dirix¡do polo Cap¡-
tán Alvaro de Arce.
As novas autor¡dades
As novas autor¡dades come-
2an a tomar decisións execu-
tivas imed¡atamente. A má-
x¡ma autoridade, o Tenente
Coronel Luís Soto, publ¡ca
vár¡os bandos na primeira
semana. No dia 26 quedan
mov¡l¡zados a filas todos os
reemprazos comprendidos
entte 1927 e 1930. O 28 m¡li-
tar¡za os servícios de água e
electricidade, lim¡tan-se os
móv¡mentos bancár¡os e son
incautadas as contas corren-
tes particulares do Banco de
España. Son dest¡tuídos os
Po- cargos públ¡cos da Adminis-
tración nomeados desde Fe-
breiro, por exemplo en Co-
rreos, onde agora é nomea-
do como adm¡nistrador o se-
ñor Martínez Pedrayo.
O 27 publ¡ca-se un Bando
destituindo a todas as corDo-
't
I
i
I
I
c /
1
{'
i
\,4 Ir
!;, I
t'l \ I '¡r
,
Ít i
a
I
'-¡*
26
racións mun¡cipa¡s e facul-
tando aos secretários dos
Concellos, vix¡lados polo de-
legados mil¡tares, para des-
pachar os asuntos máis ur-
xentes da vida mun¡cipal.
Na cap¡tal nomea-se unha
nova Corporac¡ón Mun¡cipal
pres¡dida polo capitán de in-
fanletia Marcel¡no M¡ra Cec¡-
/la e composta por dez con-
cellais d¡reit¡stas da anter¡or
corporac¡ón (24 de Xullo). Da
com¡s¡ón xestora da Deputa-
c¡ón encarregarase o tenente
coronel Manuel Auircga
(presidente), acompañado
dos comandantes Argel
Suances de la Torrc e Rafael
Valcarcel, todos eles m¡l¡ta-
res ret¡rados.
O dia v¡ntecatro o Delega-
do Provinc¡al de Traballo,
Luís Fernández España, pu-
bl¡ca unha nota na prensa
suspendendo toda regula-
mentación legal republicana
refer¡da ao mundo s¡ndical.
O dia 30 un novo bando
ameaza con pasar polas ar-
mas, sen formación de cau-
sa, aos d¡r¡xentes de asocia-
cións obreiras ou patrona¡§
que convoquen folgas ou fa-
gan "lock-outs". Este mismo
dia estabelece-se na Coman-
dánc¡a M¡l¡tar unha Bolss de
Traballo de Falanxe Españo-
la para os obreiros en paro
que non fosen marxistas.
Esta bolsa fixo-se obr¡gatória
para a contratación dos
obreiros e a ela deb¡an acu-
dir os.patrons en busca de
operanos.
O dia 28 Falanxe Española
ocupa a Casa do Povo. como
se fixo en todas as cidades
galegas, Tamén parte do lns-
tituto de Segundo Ens¡nanza
foi convert¡do en cuartel da
Falanxe (con hab¡tacións de
cociña, pátios de ¡nstruc¡ón,
etc... ).
A resisténcia
na província
Ex¡toso o Alzamento na capi-
tal, a res¡sténcia trasladou-se
a outros ponlos da província,
na zona centro e Leste da
mesma. Foi unha resisténcia
irregular, desorgan¡zada e
desesperada, moi ligada ás
vilas e povos de concentra-
ción obreira e de s¡nd¡calis-
mo socialista e comunista.
As¡, as zonas de maior resis-
téncia son as que xa rex¡stan
ma¡or conflitividade obreira
nos anos republ¡canos e par-
ticularmente en Outubro de
1934. pr¡me¡ro acto da pró-
pria guerra civil. Este fe¡to é
recoñecido polo próprios
h¡stóriadores of¡cia¡s da gue-
¡¡a, como Arrarás, quen des-
taca o papel dos s¡nd¡catos e
sociedades agrár¡as e enga-
de: ".,,más peligroso fue el
contag¡o debido a las gentes
allegad¡zas qu€ empezaron a
trabaiar en las obras del fe-
rrocarril Zamora-Orense-
Santiago. A todo lo largo del
recorrido de esta línea férrea
se fue marcando una zona
predispuesta para la subver-
sión... en iulio de 1936 e¡
Ejército y los patriotas en-
contraron aquí las ún¡cas dé-
b¡les res¡stenc¡as". Efect¡va-
mente fdi no eixo Paderne-
Maceda-Vilar de Barrio-A
Gudiña onde a resisténc¡a fo¡
maior, ao que hai que enga-
dir outros dous núcleos en
Ver¡n e na comarca de Val
deorras.
Noutras v¡las, a res¡sténc¡a
fo¡ case inexistente. Caso de
Carballiño, zona de hexemo-
nia monárquica e calvosote-
lista; Celanova, onde ha¡ al-
gunha escaramuza con mili-
tantes comun¡stas na estra-
da. con várias vít¡mas, ou
Allar¡Z, onde só alguns gru-
pos das aldeas próx¡mas ¡n-
tenlaron infrutuosamente
marchar cara a cap¡tal para
un¡rse á res¡sténcia. En Cela-
nova,Ribadávia e Arnoia as
autoridades mun¡c¡pais re-
publ¡canas e os militantes
esquerd¡stas ¡ntentaron to-
mar med¡das de defensa,
pero renden-se ante a pre-
senza das forzas da Guardia
C¡v¡1.
Maceda e comarca
A comarca de Maceda
lPa-
derne, Baños de Molgas, Vi-
lar de Bárrio...) era zona de
influénc¡a obre¡ra, concreta-
mente comunista, especial-
mente pola actividade do ve-
ter¡nario de Maceda, Beñig-
no Alvarez, e polo fe¡to de
que V¡lár de Bárrio era resi-
dénc¡a de moitos obre¡ros da
v¡a férrea.
En Maceda formou-se un
Comité de Defensa, presid¡-
do por Demétrio Alvarez (ir-
mán do líder comunista Be-
n¡gno), com¡té que movilizou
aos obreiros do ferrocarrilde
V¡lar de Bárr¡o na ñoite do
dia 20, intalándose na Soc¡e-
dade de Agr¡cultores e apro-
v¡sionando-se de armas e di-
namita. F¡xeron várias deten-
cións de sospeitosos e pla-
nearon accións como a vola-
durá da Ponte Nova e o sa-
queo do Balneário, que f¡nal-
mente non se levaron a r¡as bat¡das pola comarca
cabo. Despo¡s de Baños de
Molgas chegaron a concen-
trar-se vários centos de
obreiros do ferrocarr¡l coa in-
tención de ¡r en axuda de Ve-
rín para l¡mpá-la de fasc¡stas.
Pero a últ¡mas horas da tar-
de do 21 caiu sobre Maceda
e comarca unha coluna do
exérc¡to d¡rix¡da polo capitán
Navas (e auxiliada por falan-
xislas e forzas da Garda Ci-
vil) que fixo fr¡xir aos con-
centrados. Alguns resistiron
nos arredores do Santuár¡o
dos Milagros durante várias
horas. Finalmente foron ven-
c¡dos e dispersos, deixando
catro mortos na zona e moi-
tos detidos que foron condu-
cidos a Ourense. F¡xo-se car-
go da comarca, como dele-
gado gubernativo, Ramón
Zorrilla, Comandante Méd¡co
de San¡dade Militar. Nos
dias seguintes a prensa re-
xista a existéncia de partidas
de "extremistas" polos mon-
tes de Paderne e Maceda,
Ainda o 26 de Xullo foiasasi-
nado un mozo tascista (Car-
los Ou¡ntas) cando praticaba
un rexisto nunha casa dun
povo perto de Maceda. Ao
parecer o responsábel fo¡ un
ant¡go concellal comunista e,
en represália. os fascistas
mataron-o a el e feriron gra-
vemente ao seu pai.
Verin
En Verin, zona de forte afil¡a-
ción s¡ndiial, fan-se fortes os
republicanos e fan-se donos
da s¡tuac¡ón, co apoio dal-
guns obre¡ros do ferrocarr¡l
fuxidos da comarca de Ma-
ceda. Dir¡xiron a res¡sténc¡a
Ramón Fuentes, Sérxio Ro-
mero e Manuel García Bece-
rra, contando co apoio pasi-
vo dos carab¡neros. Desde
Ourense desprazou-se Fe-
nando Gordón, adm¡nistra-
dor de aduanas de Verín e
frentepopul¡sta que as da
cap¡tal con Manuel Gómez
del Valle o dia 20, dando a
voz de alarma nas povoa-
c¡óns ¡ntermédias. Foron in-
terceptados e detidos en Xin-
zo de Límia (serian fusilados
o 11 de Agosto en Ourense).
En Ver¡n, o Comandante da
Praza ped¡u reforzos a Ou-
rense, que env¡ou unha colu-
na da Garda Civ¡l ao mando
do Capitán Ros, que chega a
aquela v¡la o 23 de xullo con
máis de setenta homes ar-
mados. Os reforzos m¡l¡tares
obrigan a fuxir aos milicia-
nos e conseguen o apo¡o dos
carab¡neros de Ver¡n, ocu-
pando a Vila sen maior resis-
téncia. O capitán Juan Ros
Hernández fa¡-se carqo da
autoridade na vila e envia a
Ourense qu¡nce det¡dos. Nos
dias segu¡ntes (Agosto) falan-
xistas e Garda Civil fan vá-
(Campobecerros, Verin até
V¡lár de Barrio e A Gudiña),
cunha forte represión e nu-
merosos detidos.
Valdeorras e A Gudiña
Nos prime¡ros d¡as houbo re-
sisténc¡a tamén por terras de
Amoeiro, cu¡ha part¡da de
douscentos fuxidos, que
logo se dirixen cara A Peroxa
para cruzar máis tarde o
Miño e chegar a San Miguel
do Campo. Na comarca de
Valdeorras a resisténc¡a fo¡
organizada polo alcalde, Ab-
dón Blanco, e as sociedades
comunistas, moi fortes na
comarca (ver ao respeitq, as
memórias de Santiago Alva-
rez). Fixeron-se con armas e
det¡veron a vár¡as autorida-
des contrárias á Repúbl¡ca,
pero o dia 21 fo¡ env¡ado
desde a Rua un cont¡nxente
da Garda Civil e voluntários
fascistas. Tras un enfrenta-
mento armado cos m¡licia-
nos en V¡lamartin, as tropas
entraron no Barco no atarde-
cer do d¡a 21, procedendo a
deter ao alcalde e vários d¡r¡-
xentes. mentres outros fu-
xian aos montes má¡s ache-
gados (mais de 2900 camara-
das segundo S.Alvarez). Ta-
mén houbo batidas na zona
de Trives, onde foi det¡do
por un garda forestal o ex-
deputado socialista Ramón
Fuentes Canal.
A Gudiña, zona lím¡te de in-
fluénc¡a do ferrocarr¡1. fo¡ a
derrade¡ra resisténcia orga-
nizada contra a rebelión m¡l¡-
tar. Al¡ os ferroviários conta-
ron co apoio para a sua or-
ganizac¡ón dun sarxento de
carabine¡ros, simpat¡zante
esquerdista. e de Felicísimo
Pérez, d¡r¡xente da Frente Po-
pular e anter¡ormente alcal-
de da vila. O dia 23 sai para
a mesma unha coluna do
exército, gardas c¡v¡s, carabi-
neiros e falanxistas, ao man-
do do Capitán Ros. Entran na
v¡la o dia 25 e os milic¡anos
res¡sten, até que teñen que
fux¡r. facendo voar vár¡as
pontes e cortando as comu-
nicacións na sua retirada
cara Ponferrada. O dia 26 a
sublevación trunfara en toda
a provínc¡a.
Os dias do terror
A represión comezou xa nos
pr¡meiros dias do Alzamen-
to. E este o aspecto má¡s dis-
cut¡do da guerra c¡v¡|. Nen
sequera a nível de Estado ha¡
un mínimo acordo á hora de
enfocar este apartado da
guerra por pane dos diver-
sos h¡storiadores. Son preci-
sos ainda moitos estudos de
tipo local e comarcal para
cheqar a ter unha ¡dea prec¡-
sa do que foi a represión en
ambos bandos e un balánce
cuantitat¡vo da mesma. Pero
estes estudos non son posí-
beis porque non se permite
a¡nda o acceso á documenta-
ción má¡s fundamental sobre
este apartado: fundamental-
mente a documentac¡ón
ex¡stente nos gobernos mili-
tares, procedentes das audi-
torias de guerra.
A n¡vel galego. ainda esta-
mos p¡or. Só contamos co
traballo de Carlos Fernández
xa citado anter¡ormente e
que aporta unha ¡mponante
documentación ao respe¡to.

Serán prec¡sos traballos de
campo, quizais a nivel de co-
lect¡vos de historiadores,
para recuperar a h¡stória oral
da represión, especialmente
no me¡o rural, pero estes tra-
ballos teñen que levarse a
cabo nun período curto de
tempo. pois co paso do tem-
po van desaparecendo os
protagon¡stas e supervivin-
tes daqueles feitos.
Carlos Fernández aventura
unha c¡fra posíbel de vít¡mas
da represión do bando "na-
c¡onal" en Galiza: esta c¡fra
estaria arredor dos 2.500
mortos entre fusilados e pa-
seados para as catro provín-
cias galegas. Estas mortes
produciron-se especialmente
nos seis primeiros meses da
guerra. entre Xu¡lo e Decem-
bro de 1936, a¡nda que dés-
po¡s desta data prosegue un
goteo interm¡tente de fus¡la-
mentos e Consellos de Gue-
rra. A maioria das vítimas fo.
ron paseadas, sen xuício pré-
vro, nas pnmetras semanas
da guerra e foron os falan-
xistas, princ¡Palmente, os
encarregados de levar a
cabo este "traballo suxo" da
guerra.
Ourense
En Ourense a represión cen-
trouse na capital e en certas
zonas de ma¡or concentra-
ción obreira onde a resistén-
c¡a ao Alzamento foi maior.
Certos sectores foron má¡s
castigados: principalmente,
os obre¡ros do ferrocarril e
os mestres progres¡stas, as¡
como cargos públicos da Re-
pública e d¡r¡xentes social¡s-
tas e comunistas. Pero, ás
veces, a repres¡ón era máis
¡nd¡scrim¡nada, e as¡ foron
paseadas várias persoas
polo "delito" de ouvir a rá-
dio (estaba proibido) para
obter máis información do
curso da guerra.
O prime¡ro Consello de
Guerra celebra-se xa o v¡nte-
cinco de Xu!lo contra o¡to
paisanos que traballaban
nas obras do fefioca¡til Za-
mora-Ourense. Presidiu o tri-
bunal o Tenente Coronel
Ouiroga e foron condenados
a unha pena d6 mone e sete
de cadea perpétua, polo deli-
to de "rebelión militar". H8i
outro Consello de Guerra o
trinta de Xullo e vários má¡s
en Agosto e os meses se-
guintes. A prensa non dá,
por suposto, información
dos "paseos" irregulares
que empezan xa nestes dias
(parece que o primeiro "pa-
seado" foi un panadeiro cha-
mado "O Boliña"). Os deti-
dos eran levados ao cuartel
de San Franc¡sco e de al¡ a foi, en palabras daqueles
diversas cadeas: os homes
ao Convento de Celanova e
ao mostairo de Oseira e as
rnulleres a Bande. O Conven-
LL
I rtf
\r '..1.
:'- --
i¡
a IP
, fael Alvarez, mestre en
It,
I galegu¡sta, paseado en Ban-
¡ no Couto A/onso, m¡litante
"."e ü;il.*.
Proclsmac¡ón do "Nuevo Estado" 6n R¡badávi8.21 do Xullo do 1935
to de Celanova t¡vo que ser
especialmente habilitado: o
c¡nco de Agosto a prensa
fala do ¡ngreso no mesmo,
nun só dia, de máis de cen
detidos. Os XuÍc¡os e Conse-
llos de Guerra facian-se no
Paraninfo do lnstituto e na
Ca¡xa Recluta (sita no edifi-
cio da Deputac¡ón). Os fus¡la-
mentos soian facer-se no
Campo de Aragón (Cuartel
de San Franc¡sco), de madru-
gada,
Hab¡a outra
"menor", a que afectaba a
todos os pa¡sanos máis ou
menos comprometidos co
vello réxime e coas l¡berda-
des. O sector do maxistério
dias, totalmente expurgado,
Xa o catro de Agosto a pren-
sa recolle unha relación de
mestres dest¡ufdos e suspen-
S#ffiÍ&ái
qt
+!
t circunstáncias pouco claras
Ii
#h
Eü
didos de emprego e soldo,
acusados de comun¡stas e
subversivos. A maioria per-
tenc¡an á A.T.E.O. (Asoc¡a-
ción de Trabajadores de la
Enseñanza de Orense, ven-
cellada á U.G.T.), po¡s nos
pr¡me¡ros dias foi localizado
o l¡bro-rex¡sto deste s¡ndica-
to onde f¡guraban os nomes
d€ todos os sóc¡os. Son case
trescentos mestres depura-
dos, ao tempo que os diri-
xentes da asociación eran,
en mo¡tos casos, fus¡lados
represión ou Paseados. Pero nos me-
ses seguintes prosegue a de-
puracron: contrnuamente
aparecen notas de mestres
"comunistas" destituídos e
a¡nda o catro de Setembro
aparece unha nova nota do
Gobernador dest¡tu¡ndo ou-
tros 70 mestres de diferentes
zonas da provínc¡a. A depu-
ración afectou tamén a per-
27
soal dependente da Deputa-
ción, como médicos e em-
pregados do Hosp¡tal (entre
eles, o Dr. Peña Rey). funcio-
nários da Escola de Artes e
Ofíc¡os (Xacinto Sant¡89o),
gardas de asalto, etc... Entre
os depurados figuraban no-
mes tan prestix¡ados como
Otero Pedrayo, Fernández
Oxea, Couceiro Frc¡xom¡1,
Luís Fábrega Santamar¡na,
Albino Núñez Rodríguez,
Manuel Luís Acuña, etc...
As vítimas
As vít¡mas daqueles días
contan-se por centos, pero
carecemos a¡nda de estudos
especff¡cos e cuantitat¡vos.
Ofetezo, de seguido, alguns
nomes dos máis coñecidos
que sofreron a repres¡ón en
Ourense, como homenaxe a
tantos homes ignorados e
esquec¡dos de lo¡tadores
pola l¡berdade e pola demo-
cracta.
Fusilados ou paseados
(case todos en 19361t Abdón
Blanco, alcalde da Frente Po-
pular no Barco, militante de
lzquierdo Republ¡ca¡a, Be-
nigno Alvarez e seu irmán
Demétr¡o, aquel secretário
do P.C. ourensán, morto en
nos mqntes de Maceda; Ba-
Amoeiro: Roberto Blanco
Iorres, xornalista e militante
de; Antón¡o Canedo, meslre
de San Xoán de Rio; Xtilio
Cao y Cao, militante comu-
n¡sta de Valdeorras; Fernan-
do Cordón GarcÍa; Secundi-
republicano; Ramón Fuentes
Canal, ditixente soc¡al¡sta, e
seus irmáns Manuel e Emí-
lio; Marcial García BaÍo, fe-
nente de Segur¡dade o vinte
de Xullo; Segundo Garcia,lí-
der do Partido Galeguista en
Valdeorras; Manuel Gómez
del Valle, poeta e m¡l¡tante
comunista, fusilado en Agos-
to do 36 (tamén foron asasi-
nados sua nai, Mar¡a, e seu
¡rmán Ricardol: Aníbal La-
mas, xefe da Frente Popular
en Ourenser Añadeo L- Be-
//o, mestre galeguista; Fruc-
tuoso Mantique, exgoberna-
dor civil, de lzq. Republicana
Gonzalo Mad¡n March,
tamén de 1.R., era o goberna-
dor de Ourense no dia do Al-
zamenlo; Elíxio Núñez Nú-
,ie¿ mestre da A.T.E.O..' Xa-
c¡nto Sant¡ago, xornal¡sta e
profesor; Manuel Suárez
Castro, alcalde de Ou rense,
socialista; os irmáns António
e LuÍs Taboada, socialista;
Xúlio V¡ ot Canal. mestre.
etc...
MARCOS VALCÁRCEL
28
A RESISTENCIA
A SUBLEVACION EN
RIBADEO
T no sociat. como no Dotiti-
,1 .
I ""r"e cultural. ó Ribadeo <ia Re-
co
I pública coniorma unha etapa
da v¡da local mui d¡ferenciada e mesmo
singular. O ano 1932 poderia ser, qui-
zais, unha boa mostra desa caracteriza-
c¡ón. No seu comezo. en xane¡ro, ve a
rfr
luz o primeiro número dun qu¡ncenario
político, "El Rad¡cal del Eo", voceiro do
Pan¡do Radical cuxo líder, o daquela ex-

#
m¡nistro de Estado Sr. Lerroux. visitaria
a vila a f¡na¡s de setembro. Non lle iban
á zaga en act¡v¡smo as demais forma-
cións políticas: no indicado mes o Parti-
do Bepubl¡cano Galego constitu¡a o seu
comité, o Partido Galegu¡sta festexaba
cumpr¡damente o 25 de Xullo; e o Con- I
cello facia-se representar nas Asam- üÁ )
bleas pro-redacción do Estatuto que ti-

EU
ñan lugar en Sant¡ago en Xullo e en De-
cembro. Tamén en Xullo pasa por aqui,
cam¡ño de Xixón, o xeneral Sanjurjo e
un mes despo¡s, aproximadamente, os

-!
v¡c¡ños exteriorizan o rexeitamento á in- I
tentona militar por el encabezada cunha
manifestac¡ón espontánea que remata
a 7

d¡ante da Casa Consistor¡al cunha acesa

intervención do Concellal Sr. Margolles.
A Corporac¡ón municipal en ses¡ón ple-
nária acorda felic¡tar ao Alcalde de Sevi-
lla pola sua res¡stéñcia ao mov¡mento
sedic¡oso que pretendeu atentar contra
a Bepública "olv¡dando s¡n duda que
por haber sido ¡nstaurada ésta leg¡t¡ma-
mente por la librc voluntad popular,
nada podrán contrc ella los poderes fac-
ciosos", palabras famosas, a¡nda que
non precisamente premonitórias. E dous, e alguns anos até tres semánar¡os
cabe rexistar tamén que o 21 de Setem-
bro Ribadeo recebe ao Pres¡dente do
Goberno, D. Manuel Azaña e que un
mes antes actua ña v¡la o Teatro Un¡ver-
s¡tár¡o "La Barraca" coa preséncia de
Feder¡co García Lorca.
Coll¡mos o ano 1932 ao chou, pero
calquer outro da xeira republicana evi-
Nor ó R¡bad6o, p6ro á mostra d6 .qu6los t€rrlb.k .ñor, lFoto Pachocol
denciar¡a que a v¡la foi, naquel tempo,
un verdadeiro fervedoiro: publicaban-se
e contaban con vida regular soc¡edades
como o Casino, a "Tertulia de Conf¡an-
za" (na sua or¡xe unha esc¡sión do Cas¡-
no fundada por "¡ndianos" mais l¡bera¡s
que os señor¡tos loca¡s), a Soc¡edade
Ob¡eira de Socorros Mutuos "La Con-
cordia", o mui activo "Ateneo-Bibliote-
ca Popular", a Sociedade Obre¡ra "La
Prosper¡dad" ou Casa do Povo. etc... En
canto aos partidos func¡onaron durante
todo ou case todo o período, e con di-
rectivas constituÍdas. o Partido Republi-
cano Galego, a ORGA, PSOE, Partido
Galegu¡sta, lzquierda Republ¡cana,
Agrários, e o xa c¡tado Partido Radical,
logo Unión Republicana. A este últ¡mo
pertec¡a o Alcalde, D. Rafael Fernández
Cardoso, cuxo mandato va¡ de 1931 a
1936 agás o B¡én¡o Negro, xa que como

GANIARLLE A PART]
CONTRA fÜ
a

A DESTRUCIÓN t
I

,
c ail
DOS NOSOS RIOS, MONTES, I
I 6

r,
CIDADES, ETC...
PLNS DE ORDENACIN TERRIIORIAL E URBNA AruNADOS

Fr¡
¡ h
consecuéncia dos sucesos revolucioná-
r¡os de outubro de 1934, que tiveron
londa repercusión en Ribadeo, foi sus-
pend¡do xunto con outros seis conce-
lla¡s; serian repostos en xane¡ro de
1936.
O ano 1936
A campaña para as eleic¡óns de febreiro
de 1936 celebra-se con toda normalida-
de,segudo recolle a prensa local da épo-
DA A ESPECULACIÓN
BENESTAR SOCIAL DO NOSO POVO-CONCELIO DE OLEIROS
_&
"ffiT
qaí#
1M
1
&";-*
I 'M§S*
ca. No conce¡lo o candidato mais vota-
do é o portelista Manuel Becerra. No
mesmo clima desenvolven-se as corres-
pondentes á eleic¡ón de compromisá-
rios para nomear novo Pres¡dente da
Repúbl¡ca e as do Estatuto. Alexandre
Bóveda fala en Ribadeo o dia 20 de
xuño, como remate da ¡ntensa Campa-
ña levada polo Part¡do Galeguista, un
Grupo reducido pero moi activo que xa
no 1933 contara cao presénc¡a eñ m¡t¡ns
POR UNHA
ORDENACIÓN
RACIONAL DO TERRITORIO
E DO HABITAT GALEGO
29
.,1
I
tf
F!§
Ir
F.
I
de Castelao, Otero Pedrayo, Suárez Pi-
callo. Vilar Ponte e Fernández del Riego.
No refer¡do ano. a embaixada de nacio-
nalistas vascos e catalanes que recorr¡a
Galiza e que dar¡a lugar á firma do pacto
" Galeuzca" detivo-se en R¡badeo; entre
os visitantes figuraban Bat¡sta e Roca e
Man,rel de lruio, acompañando-os Alva-
ro de las Casas.
As primeiras notícias sobre a subleva-
ción m¡l¡tar comenzan a c¡rcular o d¡a 18
 30 .{5lr
_ \
¡
€,
I
$rn'
I
Y
ri \
Vigo (Foto Pacheco)
de xullo; a opin¡ón xeral é, ainda. que
se trata dunha ¡ntentona m¡l¡tar sen gra-
ves consecuéncias. Mais a med¡da que
pasan as horas a situación varia e deri-
va nunha crecente preocupac¡ón e in-
quedanza. O semanário "La Comarca"
do domingo 19 de xullo informa da
morte de José Calvo Sotelo, fillo adopt¡-
vo da v¡la e mui vencellado a ela, xa que
a nai era r¡badense. No médio das dúbi-
das, os rumores e as contrad¡cións, os
partidos do Frente Popular movilizan-se
e organizan unha espécie de Com¡té con
representantes de todos eles, xuntándo se
a diário na Sociedade Obreira. Decreta-
se a Folga Xeral e fai-se público un Ban-
do da Comandáncia de Carabine¡ros
proclamando o Estado de Guerra e or-
deando a requisa das armas. Montan-
se, igualmente, turnos de vixiláncia ar-
mada nas ruas e nas entradas da vila,
xa que se receben notíc¡as. se ben con-
traditórias, sobre unha expedición de fa-
lanxistas procedentes de Lugo. Os cara-
b¡neiros poñen-se a d¡sposic¡ón do Al-
calde e a Guarda Civil pecha-se no seu
Cuartel; manda-os o Tenente Juan
Aranguren Ponte, fillo do logo mui co-
ñecido xeneral Aranguren. Pésie ao ner-
viosismo xeral non se pratica nengunha
detención nen se rex¡stan ¡ncidentes.
Ha¡ vár¡os contactos con Lugo e seguen-
se con atenc¡ón as notícias da rádio-
Nas derradeiras horas rex¡sta-se a ¡gre-
xa ante o rumor de que nela hai armas,
rumor pos¡belmente baseado nos exi-
guos resultados que dera a requ¡sa rea-
l¡zada d¡as antes.
Porfin, o xoves 23 de xullo unha colu-
na mil¡tar procedente de Lugo integrada
por soldados e Guarda Civ¡1, xunto con
algun falanxista, e mandada polos Ca-
mandantes Alvarez Holguin (da Guarda
Civil) e López Revuelta, desprega-se po-
los arredores da vila en formación de
combate, tomando como eixos de pene-
lración a estrada que vai a Oviedo e a
da Costa cara Lugo e Viveiro; contan
con ametralladoras e morteiros, Sobre
as catro da tarde comeza un estraordi-
\-.
1¡
t-
!
,
S.-¡
:'f
nár¡o tiroteo na zona de Vi¡ar e Dompi-
ñor (e51¡¿¿¿ ¿6 costa) e nas imed¡acións
do _actual P€rador de Turismo. No pri-
meiro dos lugares citado un grupo de
parsanos armados rudimentariamente
res¡sten-se ás tropas e cai mono un de-
les: un mar¡ñeiro que ponaba un par de
bombas ou cartuchos de d¡namita que
non chegaron a estoupar. No outro pon-
to morre un carabine¡ro e un civil iooo
de manter un liroteo cos militares. lm"e-
d¡atamente despo¡s da pr¡meira refrega
a coluna que entra pola estrada da cos-
ta obriga a uñ grupo de pa¡sanos saca-
dos das casas v¡c¡ñas, a marchar d¡ante
a xeito de parapeto protector; son má¡s
dunha dúcia a e quedarán todos deti-
dos. Xa na vila os atacantes responden
con desmesura a un disparo feito desde
as pnmetras casas e mesmo a un tende-
deiro de roupa que confunden, de lon-
xe, con xente. Ao cabo. con grande apa-
rato de fus¡leria e bombas aé forzas su-
blevadas toman a vila. lvlorren, ainda,
unha señoraque se asomou a un balcón.
un carab¡ne¡ro que fuxia cara o peirán
de Porcillán e un home mais na Praza
do Campo, que ponaba un machado. A
coluna militar ten un ferido ao que é comezan a publicación de interminábe¡s
preciso amputar-lle un pé.
As seis da tarde o Comandante Militar
da praza, Alvarez Hogu¡n, presenta-se
na casa Consistorial e dá-lle posesión
inmediatamente ao novo Alcalde, o
abogado António Moreda. Ese dia e ao
seguinte comezan as detenc¡óns e inte-
rrogatór¡os que leva o tenente Arangu-
ren nos baixos da Casa de Casas (actual
Palácio Municipal). A cárcere reverte.
Unhas setenta persoas entre carabine¡-
ros e pa¡sanos son embarcadas en ca-
mionetas e enviadas a Lugo o dia 25 de
Xullo. Ali correrán diversá desorácia. E
só o comezo. Nos d¡as que seéuen es-
palla-se, como unha malafada, a dela-
ción, os aldraxes, as xenreiras e, fre-
cuentemente, o asasinato. o tenente
Aranguren, xa comandante mil¡tar da
zona, deixa as mans libres aos elemen-
:C
¡
,T
t "¡itr* ll
tos falanxistas e reacc¡onários e Dr¡nc¡-
p¡an..as "sacas" da cárcere e oé ,,pa-
seos", que chegan a producir ao reilor
de vinte vitimas. O comentário xeral en-
tre os sobreviventes é que desexaba
"acreditar-se como leal" loqo da defec-
ción do pai en Barcelona; irero tamén
que elemeñtos locais pres¡onaban so-
bre el fortemente enc¡rrando-o. O lermo
pe¡sona significada adquire unha esta-
rrecente conntacióñ. Alguns conseguen
agachar-se po_r algun tempo, sempre en
conotcrons rnlaahumanas, e outros até
luxrr ao extranxeiro logo de mu¡tos ava-
tares. como é o caso do Alcalde e do
Secretár¡o do Part¡do Galequista, Cláu-
d¡o Pérez Pr¡eto, sobre o oüe hab¡a de-
cretada unha verdadeira cáza do home.
Entre o 23 e o 30 de xullo desde Cas-
tropol e As Figueiras, na outra banda da
Ria que está en poder dos qobernamen-
ta¡s, efectuanse disparos. O mércores 29
pernocta en Ribadeo unha coluna mi¡¡-
tar procedente de Lugo e ao dia segu¡n-
te sai cara A Veiga que é tomada,se-
guindo despois a Návia.
Mentras tanto, os semanários locais
relacións de aportacións para o Exérci-
to. A chamada "Suscripc¡ón Patr¡ót¡ca"
abre-a o novo axuntamento con c¡nco
m¡l ptas. que se vé obrigado a xestionar
en préstamo xa que carecía de fondos
e, consoante coa Situac¡ón, emieza a
actuar: repoñen-se as cruces dos cemi-
térios de Obe e R¡badeo que foran de-
rrubadas "durante a última etapa revo-
luc¡onaria", dest¡tue-se a vários funcio-
nários: dous por abandono do servizo
{estaban fuxidos) e outros catro por
"negligencia y falta de celo en la misión
que les está encomendada". Un acordo
plenário do dia 3 de setembro caracter¡-
za perfe¡tamente o ambiente terrorífico
da época: a petición dun previsor con
cellal "se acordó por unanimidad repa.
rar las goteras del depósito de cadáve
res del cementerio de Obe'
EDUARDO GUTIERREZ

ANTES E DESPOIS
DA GUERRA EN VIVEIRO
A meu pai, loitador antifascista.
no p¡imeiro allo do seu pasa-
mento.
A
quel ano tráxico
de 1936 que an-
dando o tempo ia
quedar marcado para sem-
pre na h¡stória miúda de to-
dos os rueiros e vilas de Ga-
l¡za, comezou en Viveiro cun
tempo mo¡ fr¡o e con grande
desánimo nas xente§ pola
crise re¡nante. Até o ponto
de que nen sequer unha fes-
ta tan popular como o An-
tro¡do, logrou superar o es-
plendor de anos anter¡ores.
Non embargantes a fogaxe
infundida pola mult¡tude de
oradores da recén const¡tuf-
da Frente Popular e máis das
direitas, enténdase Bloque
Nac¡onal e CEDA, foron cau-
sas de por s¡ suf¡c¡entes para
mornear un ambente tan es-
luído. De tal xeito que á saí-
da dun mítin de Federico
Salmón e
Fel¡pe Lezcano,
produc¡use un forte enfren-
tamento entre os segu¡dores
dos mesmos e os m¡neiros
v¡ve¡reses, que remataron
por ser d¡soltos pola garda
c¡vil, producíndose vários fe-
ridos de importáncia.
A situac¡ón seguiu requen-
tándose até o próprio d¡a das
eleicións en que por diversos
motivos non puderon cele-
brarse en catro seccións de
Vive¡ro e en duas máis de
Chav¡n-Magazos. Co triunfo
da Frente Popular a n¡vel de
todoo Estado español eare-
petición das votacións nos
coléxios anted¡tos da locali-
dade, onde gañaron as direi-
tas, sen se teren produc¡do
nengun tipo de incidente,
agresión ou moléstia, impe-
rando a orde e tranqu¡l¡dade,
segundo telegrama dir¡xido
polo própr¡o alcalde Xosé
Sant¡ago ao Gobernador Ar-
témio Precioso. Nomeárase
novo goberno estatal, com-
posto ma¡or¡tar¡amente por
membros de lzqu¡erda Repu-
blicana, mentres se produce
a liberación dos presos polí-
ticos e sociais polo novo Go-
bernador c¡v¡l interino, Xosé
D¡az e D¡az V¡llam¡|, e o cám-
bio dos axuntamentos. Velai
a nova compos¡ción munici-
pal en Viveiro á que voltaba
a esquerda despois dos su-
cesos da Revoluc¡ón de As-
túrias.
Alcalde: Balbino Cerdeiras
Re¡ (P.G.)
Primeiro Tte. alcalde: Vitor¡-
no Xav¡er Soto Valenzuela
{t.R.}
Segundo Tte. alcalde; H¡xí-
nio Fojo M¡l¡a (U.R.)
Terceiro Tte. alcalde: Xosé
Seco Catá (PSOE)
Cuarto Tte. alcalde: Enrique
Vázquez Fernández (P.C.)
Concella¡s:
Cesar Parapar Sueiras (P.G.)
Modesto Vilar (P.G.)
lsaac Albo (U.R.)
Xosé Castro (P.C.)
Xul¡án Hernández IPSOE)
Xosé Fernández Picos
{PSOE)
Luís GFrcía Blanco (PSOE)
Modesto Cociña (PSOE)
Uxio Pérez Abadín (ex-
ORGA)
Xosé lnsua lgles¡as (ex-
ORGA)
Xosé Pardo Amor (ex-ORGA)
Xosé M" Prieto Frá¡z (ex-
ORGA)
A presente compos¡ción
mun¡c¡pal que rematamos
de expor, danos unha clara
visión dos partidos polit¡cos
ectlranles ne nosa vila ño úl-
t¡mo ano da República de
Abril. O mapa pplítico ficaria
completo engadíndolle o
grupo Radical Social¡sta, o
Republ¡cano lndependente
do procurador local e ex al-
calde Xosé Santiago, e os da
direita, entre os que destaca-
ba a CEDA e o grupúsculo da
Falanxe, ambos os dous par-
tidos. e sobremane¡ra este
últ¡mo, nutríanse das moci-
dades da Acción Católica, de
fonda tradición en V¡ve¡ro,
Compre s¡nalar ¡gualmente a
existénc¡a no município das
seguintes ent¡dades e
aso-
ciacións: Pósito de Pescado-
res, Asociac¡ón de Mariñe¡-
ros, Asociac¡ón de Fabr¡can-
tes do Norde de Gal¡za, Aso-
c¡ac¡ón de Comerc¡antes e
lndustria¡s, Asociación de
Mestres do partido, Socieda-
de de Obreiros, Cas¡no, Xu-
ventude Católica, Acción Vi-
variense, Radio Comun¡sta,
Sociedade DeDortiva A¡r¡ños
de Galdo, Ultieya C.F. de Ví-
veiro, Viveiro F.C., Liga Agrá-
ria do Landro, Sindicato
Agrár¡o Catól¡co de Galdo,
Mutuas gandeiras de Na¡n,
Vive¡ro, Cobas, S. Pedro, Ma-
gazos, Sindicato ún¡co de
Oficios Vários, Sociedade do
Ramo de Construc¡ón e de
Of¡cios vários, Sindicato Üní-
co da indústt¡a pesqueira e
os seus derivados- Fraterní-
dade Humana n" 75 llóxia
,
ll
f:
l,i
:',.
't'
,/.
§TE
Dibuxo do Album MrTrbáror (Crstel.o)
masónica) e os seguiñtes se-
manários: Heraldo de Vive¡-
ro, Faro, Landro e Mar Bo-
nanza.
O labor realizado polos
partidos e sind¡catos que
compuñan a F.P. local, foi de
grande importánc¡a apesar
do pouco tempo de
-menos
catro meses- que estiveron
no Concello. Merece desta-
car o traballo feito polo Con-
cello Local de 1" Ensino, en
cuestións pedagóx¡cas asi
como a prol da consecuc¡ón
dun ¡nstituto de 2o ensino.
Ademais a nova corporación
amosou desde un primeiro
momento un grande interés
polos problemas das parró-
quias. Motivo polo que se'
celebraron diversas charlas e
asambleas informativas nas
zonas de forte implantación
agrária como Landrove, Cha-
vin ou Galdo. Do mesmo xe¡-
to o Concello apoiou á sol¡c¡-
tude que as soc¡edades agrá-
rias e gandeiras do mun¡cí-
pio fixeran ao Min¡stro de
Aqricultura no mes de Xullo
po¡a perda total da colleila
31
ü
t;,
(l
da pataca, por mor das pra-
gas.
Os partidos frentepopulis-
tas xogaron igualmente un
destacado papel na aproba-
ción do Estatuto de Autono-
mia para Galiza, sen dúbida
motivados polo traballo
"bon e xeneroso" do próprio
alcalde e dos concellais e
membros do P.G., entre os
que destacaban as figuras
senlleiras de Ramón Villar
Ponte e Xoán Xosé Plá, sen
olv¡dar ao viveirés r€sidente
naqueles momentos de co-
mezos do 1936 en Buloária
d¡plomático da B-epú-
-era
blica- Luís Tobío.
Para a preparacion da con-
sulta eleitoral constituiuse
un Comité local de propa-
ganda ao que lle toron con-
cedidas 500 pesetas para os
gastos que or¡x¡nase o Ple-
biscito. A própr¡a Corpora-
ción encarregouse de d¡na-
m¡zar os actos Pro-Estatuto,
dir¡xíndose of¡c¡almente á
Deputac¡ón prov¡nc¡al e aos
axuntamentos l¡mítrofes de
Muras, Ourol, Cervo, Xove e
Riobarba co f¡n de que
apoiasen moral e econom¡-
cam€nte a campaña.
Mais o acto central da
mesma t¡vo lugar o dom¡ngo
21 de Xuño, cun importante
mit¡n celebrado no Teatro
Nemesio e no que o conce-
llal de l.R. Vitorino Xav¡er
Soto Valenzuela f¡xo as pre-
sentacións dos oradores: Ce-
sar Margolles do PSOE,
Cláudio Pérez Prieto do P.G.,
Xacinto Calvo do PSOE, Ra-
món Piñeiro da FMG. Xosé
Díaz Villamil de 1.R., e por úl-
t¡mo int€rviu o galegu¡sta
Alexandre Bóveda, que des-
pois de facer un completo
sstudo económ¡co e político
da s¡tuac¡ón de Galiza cerrou
o acto af¡rmando que xa pa-
sara o tempo das razóns e
chegarc o do entusíasmo.
O mesmo entus¡asmo con
que foi seguido o acto desde
I própria rua. pois ao esta-
ren cheas as local¡dades do
Teatro e ser un d¡a de feira
pola mañá, ¡nstaláranse alta-
voces na Praza da Const¡tu-
ción e na Avda. de Canalejas.
Non embargantes a gran-
de preocupac¡ón dos part¡-
dos e s¡nd¡catos, durante a ll
Repúbl¡ca, viña dada polo
constante incremento do
paro. A s¡tuación 6n Viveiro
chega a ser crít¡ca, po¡s esta-
ban paralizadas as obras do
feüocanil da costa, as fábri-
cas de conserya e salazóns
non traballaban a pleno ren-
d¡mento, ao ¡gual que as m¡-
nas da S¡lvarosa que sofrian
un paro parcial. Outro tanto
acontecia no sector da cons-
trución onde só as ob¡as da
Casa-Cuartel e do grupos es-
colar, mantiñan a un número
importante de obre¡ros, mais
estaban a ponto de rematar.
Os únicos sectores onde se
traballaba con normalidade
erc na Colla do pe¡rao, no
sector dos aserradeiros de
madeira e na fábrica de auto-
móveis de Chav¡n. Ademais
do grande continxente de
obreiros parados, os sálar¡os
OUEN PERDE
PERDE A SUA IDENTIDADE
O ARTISTA DE AOUELA EPOCA NEN XIOUERA LLE
PASABA POLA CABEZA AILLARSE DA REALIDADE,
POIS TIÑA A POSIBILIDADE DA COLABOURAR COA
SUA ARTE NA CONSTRUCCIÓN DA SOCIEDADE.
que estes perceb¡an eran de
fame. e non falemos xa das
condicións de trabsllo e se-
Ouridade nas que se atopa-
ban tanto os mineiros da S;l-
varosa como as mulleres e
nenos que traballaban na
conserva en Cele¡ro. Motivos
que xunto coas constantes e
abusivas arb¡trar¡edades dos
patróns obrigaron ao mov¡-
mento obreiro viveirés re-
presentado polo S¡nd¡cato
Mineiro, S¡ndicato ún¡co de
ofíc¡os vár¡os, Sociedade do
Ramo de construc¡ón e ofí-
cios vá¡ios {UGT} e Sindicato
único da indústria pesque¡ra
e os seus deivados (CNTI de
Cele¡ro a declararen a folga
xeral cont¡nuada nos secto-
res mineiro. metálurx¡co e procedenles do Goberno C¡-
pesqueiro. Con mot¡vo das
contínuas folgas xera¡s que
se produciron, v¡ñeron á vila
diversas compañ¡as de asal-
to e da garda civil, produ-
cindose graves incidentes
nos- que chegaron a aborlar
várias traballadores da con-
serva por mor das cargas po-
l¡c¡ais, ao tempo que o com¡-
té de folga t¡vo que rematar
fuxindo ao monte.
Nestas condicións de cons-
tantes enfrentamentos entre
patróns e obre¡ros chegaria
o golpe militar do 18 de Xu-
l¡o, feitos que sen dúbida po-
den expl¡carnos en grande
med¡da a brutal e despropor-
cionada represión poster¡or.
Os primeiros
momentos da
sublevación mil¡tar
en Vive¡ro
O sábado 18 de Xullo cheoan
a Viveiro as primeiras nóti-
cias sobre a rebelión militar.
Os feitos son moi confusos e
desde as prime¡ras horas da
noite, os obre¡ros pertene-
centes ás distintas socieda-
des de resisténcia encadra-
das na U.G.T. e na C.N.T.
acuden á Casa do Povo, sita
na rua Fernández Vitor¡o, n'
A SUA ORIXE
(8, ARVATOU)
7, pafa receber instrucións e
organizar a defensa de V¡vei-
ro. Mentres tanto, alguns co-
ñec¡dos patróns e cam¡sas
vellas desaparecen da vila
por medo a posíbeis represá-
lias por pane dos obreiros.
A s¡tuac¡ón de tensa calma
cont¡nuou durante todo o
domingo sen que acontece-
se nengun incidente de ¡m-
portánc¡a, se ben foi suspen-
dido o início das tradic¡onais
Festas do Carme, patrona
dos mar¡ñe¡ros, que como
todos os anos se celebraban
no popular ba¡rro de Pesca-
deria, organ¡zadas pola Aso-
c¡ación de Mariñe¡rcs.
Co solpor do novo d¡a.
luns 20, e ante as notícias
vil da Cofuña pedindo axuda
pola ¡minente sublevac¡ón
do exército, un numeroso
grupo de obreiros e ma.¡ñe¡-
ros a cuxo frgnte ia
-entre
outros- Manuel Rodríguez
"O roxo de Viveiro", dir¡xiu-
se ás Minas da S¡lvarosa, s¡-
tas en V¡veiro, co f¡n de asal-
tar o polvorin do explos¡vos.
Despo¡s dun pequeno d¡álo-
go no que X. lV" Andonegui.
xerente das minas. man¡fes-
ta o seu abra¡o e surpresa:
ustedes qué van a
-¿Pero
hacer?
Tengan cu¡dado con estas
cosas...
e ante a ins¡sténc¡a dos
obreiros en levar a dinamita,
se é preciso pola forza, este
remata por ceder:
bueno, por m¡
-Bueno,
lleven la que qu¡eran.
F¡nalmente, a dinam¡ta e te a requisa. Ao tempo que
nra¡s os explosivos incauta-
dos son descarregados a ple-
na luz do dia en Viveiro e de-
positados nun pr¡me¡ro mo-
mento na Casa do Povo e
nos baixos do Concello. Ao
tempo que se organ¡zan no-
vos grupos para efectuar a
requ¡sa de armas casa por
casa, co f¡n de obter p¡stolas
e escopetas, procedentes na
maioria dos casos de xentes
con perm¡sos especiais ou
CENTRO REAL: R/ REAL, 86
OLMOS 13'2' PLANTA.
TLF, 22'77 82 - A CORUÑA
con l¡cénc¡as de caza. Ma¡s a
requisa non deu o resultado
desexado, pois ademais de
seren armas mot anttgas
polo xeral, non acadaban o
número previsto por teren
sido retiradas mo¡tas delas
con anter¡oridade aos anti-
gos somaténs. A requisa ta-
mén áfectou a alounha ar-
maria e a diversos" prop¡etá-
r¡os de coches e cam¡onetas,
as¡ como a un coñecido esta-
belecimento local de acesó-
rios de automóveis.
Despo¡s de efectuar o re-
clutamento de voluntár¡os
-
na sua maior¡a solte¡ros-
por todas as parróquias do
Município, sa¡ de V¡veiro
cara A Coruña unha ¡mpor-
tante coluna motor¡zada,
composta maior¡tariamente
por mrnetros e maínetros a
cuxo frente ian destacados
s¡nd¡calistas e lo¡tadores an-
tifascistas como o anted¡to
Manuel Rodríguez, Xesus
Bellas Cao, Benedito Fuen-
tes, Cláud¡o Ouelle, O Bulto,
O Revoltoso de Xunqueira
...que despo¡s de teren para-
do en vár¡os povos do cami-
ño, Muras, As Pontes e Be-
tanzos, chegarán polin á ci-
dade herculina co albor o d¡a
21.
Mentres tanto. en Viveiro
quedaran forzas suficentes
de por s¡, para ter controlada
a s¡tuación, e a mesma tarde
do luns as forzas de seguri-
dade --garda civis e carab¡-
ne¡ros- seguiron a confra-
tern¡zar coas masas. como
xa f¡xeran pola mañá duran-
o alcalde, o galegu¡sta Balbi-
no Cerdeiras, facia caso om¡-
so das o.des que desde Lugo
lle trasmit¡a o Gobernador
M¡l¡tar co fin de que lle fose
entregado o mando da v¡la
ao militar correspondente.
Pola noite, unha part¡da de
obreiros e garda civ¡s dete-
ñen na lgrexa de Santa Ma-
r¡a do Campo a un grupo de
d¡reitistas, que se atopaban
agachados no campánario,

ocupándoselle unha p¡stola
a un dos det¡dos.
Non embargantes a desor-
ganizac¡ón existente entre os
numerosos efectivos con
que contaba a F.P. na nosa
vila debeu ser grande,
pudo v¡r motivada polas vaci-
lacións e indecisións ¡nic¡a¡s
ods d¡r¡xenles dos partidos
republicanos, nos que non
confiaban totalmente as cla-
ses populares, as¡ comb por
determinadss atitudes dal-
guns membros da C.N.T.
Non olv¡demos o seu papel
preponderante a nivel obrei-
ro, e que en determ¡nados
momentos, de¡xándose levar
dos seus idea¡s l¡bertários e
anticlerica¡s, tentaron estar a
facer a Revolución asaltando
algunha que outra casa re¡to-
ral (1), en lugar de se preocu-
par de estudar a mellor ma-
neira de defender a vila ou
de acud¡r ben preparados en
axuda doutras povoacións
que o precisasen. sirva para
probar o anted¡to o feito de
que a n¡nguén, con excep-
ción do social¡sta Xosé lnsúa
"Pepe da lv¡ca", se lle oco-
frese nen tan sequer tomar a
centralita de teléfonos e telé-
grafos, cousa que fixo el per-
sonalmeñte.
A chegada á Coruña
a posterior toma de
Viveiro
Na Coruña a coluna manda-
da desde Viveiro topou coa
cidade case totalmente to-
mada polos militares que xa
tiñán saído a rua, fe¡to este
polo que non puderon pasar
da Prcza de Ourense, sendo
t¡roteados desde o Coléx¡o
Dequit e a rua de Fontán,
polo que tiveron que retroce-
der até Ramón de la Sagra,
onde pronto cundeu o desá-
n¡mo e pes¡mismo añte a ¡m-
posibilidade de avanzar e o
crecente convencimento de
que todo estaba perd¡do.
Porfin. logo de séria resistén-
c¡a, a artilleria dirix¡da polo
golpista capitán Judel faise
coa s¡tuación, sendo det¡dos
un gran número de obreiros.
No momento en que se pro-
duce a desbandada, uns vol-
ven para Viveiro, onde serán
detidos nos d¡as posteriores,
outros botánse ao monte
só un grupiño de 7 ou 8lo-
gran fuxir de Gal¡za a bordo
dun pesqueiro de Cariño, in-
corporándose máis adiante
ao Exérc¡to da República.
En Viveiro e desde as pri-
meiras horas da mañá do
martes 21, as forzas da garda
c¡vil e carab¡neiros acuané-
lanse. en tanto .que chega-
ban as ordes ás cabece¡ras
de l¡ña de Muras, Ourol, Cer-
vo e O Vicedo para concen-
l1)As d¿ Xúañces e Muras
e
a
\¡
a
t l-
§ t;,,--
,.. ,¡l
i f
\"
lntor¡or ds fábrica d6 coches dé Ch.vln (V¡v.¡rol
e
trar as suas forzas na locali-
dade.
Pola tarde, e procedente
da capital da prov¡ncia, en-
tran en Viveiro as forzas de
carabineiros e da garda civil,
mandadas polo tenente Vaa-
monde ás que se unen
concentradas na local¡dade
ao mando dos tenentes Yu-
bero e Colino de carab¡ne¡-
ros e Aranguren e Rodrígez
da garda c¡vil.
-Alférez-
Ax¡ña comezou a toma da
vila, que resultou fácil en ex-
ceso, po¡s os militares
atoparon algunha resisténcia
na Casa do Povo se
f¡xo forte un grupo-onde
de obre¡-
ros, resultando algun ferido
leve- e no Concello. desde
onde trataron de resistir al-
guns concellais e m¡litantes
do P.C., tendo finalmente
que fux¡r pola pane traseira,
despendurándose por unha
corda.
e Oue o tiroteo non foi inten-
so próbao o fe¡to de non se
ter produciodo nengunha ví-
tima. Mais o control dos
pontos estratéx¡cos, como a
te¡taza do Hotel Venécia ou
do campanár¡o da igrexa de
Santa Maria, d€sconcertou
totalmente aos xa de por s¡
desorganizados membros da
F.P.
Dous d¡as máis tarde,
xoves 23 e baixo 8 presidén-
cia do comandante m¡litar da
praza, decrétase o cese de
todos os concella¡s que com-
t-
I .rd
tl
..?
/'¿ a I
puñan a F.P., ao tempo que
se constitue unha Com¡s¡ón
Xestora composta polos des-
tacados falanx¡stas: Salva-
dor Pérez P¡llado, Ramón
Palmeiro Maseda, Dionísio
Abelairas lvlouriz. Francisco
as lnsua Alvarez e Élias López
Nécega.
Unha longa e
dura represión
As poucas horasda toma de
Viveiro e en dias posterio.es
só producíronse d¡versas deten-
cións de membros dos pani-
dos republicanos e obreiros.
A represión e depuración
dos desafetos ao mov¡m¡en-
to nacional salvador de Es-
paria resultou desproporcio-
nada á resisténcia atopada
pola foeas militares e ás ac-
cións que con anterioridade
puderan cometer os obrei-
ros. Mais unha dire¡ta local
vingativa até o grau da es-
quizofrén¡a non dubidou en
dir¡x¡rse en manifestác¡ón
até o depósito munic¡pal do
convento franc¡scano par pe-
dir as cabezas dos ali deti-
dos. cousa que non conse-
guiron grácias á fitmeza do
comandante m¡litar da praza.
Durante os primeiros dias
do Movimento, constitúese
o unha Comis¡ón de axuda aos
presos que foi disolta por
orde da autoridade m¡litar ás
poucas horas da sua forma-
ción; adema¡s, por "decoro"
33
¡
I
r* J-
I
!
r.
I
.\¿--.
a
.r.-l l--
I
É
*-
--.d
.L¡
da cidade e bisbarra, dispon-
se que "cada propietario de
casas o solares en cuyas fa-
chadas, paredes, puertas, va-
llas, etc, en las que aparccie-
sen letreros subvers¡vos,
propagandas polít¡cas, s¡g-
nos de las soc¡edades y ent¡-
dades marxistas, comun¡s-
tas, etc., declarados fuera de
la ley y que han s¡do disuel-
tas, y otros pa¡t¡dos polít¡-
cos, procederán en el plazo
de ocho dias a padir de la
publicac¡ón de este bando, a
ordenar sean raspados y
blanqueados en forma que
no quede el menot vestigio
de los tales letreros. El que
pasado este plazo no lo hi-
ciese seé multado por pri-
mera vez con doscienta c¡n-
cuenta pesetas.,."
Cúmprese deseguida as
recomendacións que fac¡a
pontualmente o novo Gober-
nador Ramón Bermudez de
Castro, aconsellando a con-
veniénc¡a de cámbios no no-
menclátor v¡ário por ser
"público y notorio que mu-
chas calles de esta españolí-
sima ciudad t¡enen sido unas
deshonradas y otrcs poco
mal galardonadas con nom-
bres para los que el mejor
tributo hub¡ese sido un pia-
doso s¡lenc¡o".
As msnifestac¡óns grandi-
locuentes e os actos hiperbó-
l¡cos própr¡os do Nac¡onal-
Catolicismo mult¡pl¡cáronse
 en Homenaxes ao Exérc¡to e
á Forza Pública, aniversários
dos mán¡res caídos por Deus
e por España. festas do Cau-
dillo, subscr¡cións de todo
tipo, reanudac¡ón das cele-
bracións rel¡x¡osas: Corous
Christi, A Puris¡ma, Domiñqo
de Ramos...
A censura afectou tamén a
determ¡nados actores da sé-
t¡ma arte, á cabeza dos cales
figuraba o inesquecíbel C.
Chaplin, pola sua actuac¡ón
no "Grañ D¡tador"; as nor-
r :i'.- . mas de moral¡dad e boa edu-
cación que t¡veron que so-
Portar os sofr¡dos e contados
c¡néf¡los vive¡reses no 1936 e
posteriores, acomodados en
localidades deb¡damente vi-
síbeis e iluminadas, t¡ñan se
cadra merecida recompensa
nas películas da Metro tan
acordes como E/ yagón de la
:.....
muerte.
.,'j,
O aparato repres¡vo arqa-
llado polo novo réx¡me frán-
quista funcionou á peáec-
c¡ón por mor do estabeleci-
mento dun férreo control mi-
litar sobre todos os delega-
dos do ministér¡o fiscal, re-
:: xistadores da propriedade,
,...-. notanos, e pof suposto por
me¡o dos creqos do termo
mun¡cipal e do comandante
ou cap¡tán do posto da qarda
c¡vil. Todos estes organis-
mos e persoas, xunto co de-
partamento específ¡co da Fa-
lanxe local, para a informa-
ción e investigación das per-
'ji soas desafectas ao "Glorio-
so" pola sua conduta moral,
soc¡al e polít¡ca observada
antes ou despois de pr¡nci-
:::_'- -: --- p¡ar a sublevación militar,
eran os encarregados de de-
purar e purgar a todo o que
resultase m¡nimamente sos-
pe¡toso de pertenza á F.P. ou
de non ter axudado moral-
mente ao Alzamento. Asi, en
Viveiro os resultados da re-
presión nos pr¡meiros tres
anos tr¡unfais 1936-39 son
verdadeiramente arrepian-
tes. e non acadaron tan só, e
O novotítulo de como tantas veces se ten in-
sinuado, ao movimento
obre¡ro e os part¡dos marxis-
URLOS ASARES tas, senón que a feroz repre-
sión cebouse sen d¡stinc¡óñs
nas dist¡ntas capas soc¡a¡s,
Deste xeito foron fusilados,
despois duns consellos de
guerra sumarísimos, o alcal-
a de Balb¡no Cerde¡ras Rei e os
tenentes de alcalde César Pa-
!.
rapar Sueiras e Victor¡no
Soto Valenzuela, xunto co
mestre e concellal Anxel Frá-
ga oros8. outros concella¡s
como Luís Garc¡a Blanco
"Luís de Elvira" e Xosé Fer-
nandez P¡cos "O barrendei-
ro" foron brutalmente tortu-
rados e poster¡ormente asa'
s¡nados, A mesma sorte co-
rreron o ex axudante de Ma-
rina Carlos Morris e o admi-
n¡strador de aduanas Luís
Sánchez lvendezona, asi
como os obre¡ros Vidal, Ar-
muíñaeoZamoranoentre
outros, os cales f¡xeron tris-
temente famosa a Ponte do
Barque¡ro, por ser o lugar
onde os fascistas botaban os
cadávres das suas vítimas
por estar mo¡ perto de Vive¡-
ro e ser a ponte fronte¡ra en-
tre as províncias de Luqo e
A Coruña.
A depuración afectou
¡gualmente a numerosos
funcionár¡os do Axuntamen-
to, a¡nda que estes consegui-
ron conservar as suas vidas
con excepción da Escola Mu-
nicipal de Mús¡ca H¡xínio
Cambeses, que rematou por
se aforcar no cárcere. Deste
xe¡to foron suspendidos de
emprego e soldo Gonzalo
Pozo, veterinár¡o, Xesus Aro,
sa, aparellador, Xesus Seoa-
ne Montenegro, cabo da po-
licia munic¡pal, B¡e¡to Sán.
chez López, cabo inspector
de Arbítrios, Marcel¡no Albo,
garda de v¡x¡anza f¡scal,
Xosé Pérez, axente f¡cal, An-
tónio Núñez. ofic¡al terce¡ro e
Xervás¡o Garc¡a Oroza, se-
pulture¡ro municipal. O cor-
po da pol¡cia mun¡c¡oal so-
freu decote sancións imoos-
tas polo mando milita; da
praza por ¡nfracc¡óns ao re-
gulamento de réx¡me inter-
no.
As detencións e sancións
afectaron por igual a outros
func¡onários como o of¡cial
de Correos Xesus Ramila e a
un grande número de mes-
tres, cuxa Asoc¡ac¡ón fo¡ d¡-
solta, pasando os seu fondos
soc¡a¡s, móbe¡s e b¡bl¡otecas
ao S.E.M. das J.O.N.S. As l¡s'
tas de mestres suspendidos
e represalidos chegaron a
seren algo cotidiano nos xor-
nais do País; ao igual que os
actos de exaltac¡ón "patrióti-
ca e católica" levados ad¡an-
te para repor todos os cruci-
fixos das escolas, que tiñan
s¡do retirados, coa excepción
do da escola de Chavin, re-
xentada entón polo mestre e
poeta Antón Noriega Varela.
Tentar de facer unha rela-
c¡ón dos mestres detidos ou
sancionados non é tarefa
doada por causas óbvias,
mais podemos apontar al-
gúns dados: Anxel Fraga
mestre de Vieiro-Viveiro,
Bieito Colin Ve¡ga, Xosé Co-
rrea l\¡¡randa e Xosé Costas
Pardo mestres de Cervo, fo-
ron fusilados logo duns con-
sellos de guerra sumaris¡-
mos. Xesus Varela Seixas
mestre de Landrove, perma-
necia nestas datas no cárce-
re de Lugo sen que sa¡ba-
mos o seu f¡nal. Xosé Galera,
galegu¡sta e mestre.do Fol-
guelro morreu no
monte, Manuel -stc-
Bermúdez,
 35
que permaneceran f¡eis a Be-
pública, eran agora acusa-
dos de rebelión m¡litar.
Capítulo aparte merecer¡a
pola sua importáncia a gran-
de oposición guerrilleira con
.;
que atopou o fascismo na
nosa bisbarra, encarnada en
( personaxes como o Garda-
t, I rr¡os. os irmáns Alexandre e
¡ Xosé Temblás, Bened¡to

ü t Fuentes. O Trancas, Franc¡s-

co lnsua, Xosé Balez, Modes-
to Vilar... e tantos outros que
pagaron na ma¡oria dos ca-

\ b t sos coa própria vida as suas

arelas de liberdade,
Moito poderíamos
I -'J{
falar
".t
I nt
¡gualmente da actuación de
determinados falanxistas lo-
I ca¡s como Pita Lasantes, Tro-

'¡ lr! '\l .r ft

bo, Panch¡to Leal, etc., etc.
As¡ como da Br¡gada Polít¡-
co-Soc¡al, coñec¡da popular-
mente como btigad¡lla. Mais
todo iso ben require por si
t*i, só un traballo monográfico,
polo que desde estas colu-
nas de ANT prometemos no
seu dia ocupárnos do tema
como lle corresponde.
A represión afectou igual-
mente a un grande número
(Foto Pacheco) de mulleres e mozas, Sobre-
todo as máis destacadas nas
loitas da conserva, que se vi-
ron avergoñadas e magoa-
das por mor dos inf¡nitos
cortes de pelo e purgas apli-
E I I cadas polo falanxistas, que
segu¡ndo os métodos dos
camisas negras ital¡anos, f¡-
xeron tr¡stemente célebre a
sald¡gue¡ra. 12)
I Os rexistos dom¡cil¡ár¡os, o
estampillado de b¡lletes, as
: i f'. incautac¡óns de rádios e a
queima os atr¡butos masóni-
cos pertenecentes á Lóx¡a
lll Fratern¡dade Humana no 75

l\\
I
I de Viveiro, asi como a des-
trución de lihtos proh¡b¡dos
nas ruas da localidade o dia
) 17 de Agosto do 35, ao tem,
1,
.r, ' po que bailaban e parodia-
I f, i. ban berrando: "Os tempos
tf
son chegados!1" deixáron-
j nos unha clara e civ¡lizada

i .tlr
i t
¡maxe da Nueva España ¡n-
monal que loilaba en holo-
causto de esta bendita Patria
que asiát¡cas hordasde mal-
Mit¡n ds Franco en V¡go (Foto Pacheco) vados, de tra¡dorcs y de ex-
trav¡ados intentaron asolar,
galeguista de Viveiro. per- Nestas datas de tr¡ste re- no dejando en ella piedra so-
menos cen presos de guerra bre p¡edra, pretend¡endo
maneceu illado da docéncia procedentes na sua ma¡oria cordo, o fusilamento do pai,
vár¡os anos, Uxio del Valle, destru¡r los fundamentos tra-
da frente asturiana. dun irmón ou de calquer ou- dicionales del pueblo espa-
do P.G., profesor da escola En Lugo. nos derradeiros tro fam¡liar chegou por des-
de lvlestr¡a de V¡ve¡ro. estivo meses do fatídico ano 36, xa grácia a ser en Viveiro, ao ñol y de su ind¡v¡s¡ble Nacio-
longos anos no monte e per- se tiñan celebrado unha mo- igual que noutros sítios de nal¡dad y queriendo hundir
en el más abyecto oprob¡o la
deu o seu posto e bens, que rea de consellos sumarísi- Galiza do Estado espa-
lle foron confiscados. mos de guerra, até c¡nco e -ou normal.
ñol- algo Os mor- Historia más gloriosa e ¡n-
marces¡ble que orgullecerse
Os cárceres estaban atei- seis no mesmo dia, e nos tos enterrábanse ás presas e pueda pueblo alauno del
gados de obreiros, sindica- que se ten xulgado a unha en siléncio: Xesus Bellas, Orbe. l3l
l¡stas e mestres, de tal xeito orande cantidade de acusa- Manuel Rodríguez, Manolo e
que no mes de Marzo de óos, como o celebrado en 30 Emílio T¡miraos, Xosé. Váz-
1938, e nun momento en que de Decembro conlta "Ra- quez Lid, Xosé Cabo, Anxel
xa levaban fusilado e "pa- món Laxe López e v¡nteun Varela, Amando de Galdo...
seado" de abondo, facíase ¡nd¡víduos má¡s de V¡ve¡ro" Outro tanto acontecia no {31 Carra do Gobe¡nador Bermúdez de
cásrro so Axro. de Vive¡ro, por nor do
a¡nda preciso ampl¡ar de para os que se pediron un Ferrol, onde o número im- cámbio de nomes ás ruas.
novo 0 cárcere do ex con- total de nove penas de mor- portante de mozos vive¡re-
vento de San Francisco de te, dez de cadea perpétua e ses que estaban a facer o
Viveiro, para instalar ali polo tres de reclusión temporal. serv¡zo m¡l¡tar no Arsenal e CARLOS NUEVO
CONCELLO DE NARON
O ANTES
DESPOIS
E
DA PRENSA
A evolución e as carac-
terísticas da prensa
dun país están deter-
m¡nadas fundamental-
mente pola correlación
deforzasearegula-
ción das liberdades de
expresión. Na prensa
rexístase unha proxec-
ción da conxuntura
política e da realidade
on sócio-económico-cu l-
eracl tural da comunidade
po la recÜP
na que se difunde- Daí
deriva o seu valor
como fonte histórica.
17 de Xullo ini-
c¡ouse o pronun-
o ciamento m¡litar
ra
F en Melilla. As notfcias sobre
l
o este suceso e os movimen-
H o
f
tos de tropas chegaron con-
fusas ás redaccións dos d¡á-
I rios galegos. Nos per¡ódicos
do d¡a 18 e nos poucos que
sairon o dia l9 non hai ainda
o unha idea clara da d¡men-
o s¡ón do golpe mil¡tar. Pro-
- porc¡onaron unha mín¡ma
ó informac¡ón e ¡ncluiron as
declaracións oficia¡s de que
1 ..*- o Goberno controlaba a si-
tuac¡ón e que a insurrección
tiña s¡do dominada.
En Galiza a sublevación
militar t¡vo luga¡ o d¡a 20 e
xa o dia 25 estaba plenamen-
te consolidada. Só alguns
grupos (obreiros e republ¡ca-
nos) con escasas a¡mas de-
fenderon durante alouns
dias a causa da Repúbliüa. A
finais do mes de Xullo Galiza
pasaba a incorporarso ao
que se ten denominado a
"España nac¡onal". O triunfo
dos militares rebeldes tradu-
ciuse nunha imed¡ata repre-
s¡ón, na desápar¡ción de sin-
dicatos, partidos e asocia-
c¡óns, e na supres¡ón de
todo. tipo de lib€rdades de
reunron e expreston.
O panorama da prensa
editada en Gal¡za durante a talecor a moral dos coñbálentes, Para 3
Segunda República veuse
completa e repentinamente
distors¡onado como conse-
cuéncia da resultante corre-
Orabén, sucesos en
períodos traumát¡cos
(un golpe de estado,
unha revolución, unha
guerra...l xeran unhas
condicións moi espe-
ciais para o desenrolo
da prensa. Neses ca-
sos, a análise deste
meio de comunicación
circunscrébese inevita-
belmente dentro dun
contexto de supresión
ou recorte de liberda-
des e de circunstán-
cias excepcionais.
lación de for¿as estabelec¡da
a raiz da sublevac¡ón militar
e das medidas adoptadas
polas novas autoridades
para facerse co control dos
me¡os de comunicac¡ón oue
habia entón: a prensa e a'rá-
dio (l ).
A Xunta de Defensa Nacio-
nal ditou un Bando o 28 de
Xullo de 1936 estabelecendo
a censura prévia e o someti-
mento á xurisdición militar
dos del¡tos de imprenta. O
22 de Abril de 1938 unha Lei
de Prensa, cuxa autoria atr¡-
búese a Serrano Súñer, fixou
os aspectos prof¡siona¡s da
act¡vidade periodística, man-
tendo a censura prévia. Esta
lei permaneceu en v¡qor até
a Lei de Prensa de 1966, a
chamada Lei Fraga.
Produto da nova conxuñ-
tura fo¡:
l) A desaparición de todas ,
as publ¡cacións periodístícas
de carácter obre¡ro, en total
once títulos; por exemplo, as
socialistas Solidarided de
Yigo, El Obrero de O Ferrol
ou as anarquistas B¡azo y
Cerebro e Sol¡dar¡dad, am-
bas de A Coruña. lgualmente
desapareceron todos os pe-
rfodos de caracter político e
nac¡onal¡sta, ou sexa, A
(1) A rádio chesou á Galiza nos anoE trin-
ta, lo¡icamenle só aos lusares ños que
existia instahción Bléctrica. Tanto na zona
republicana como na nácional aprov6ilou-
instrumento de comunicá-
ción párá s propágsnda política e pa.afo.
poste.idáde quédáron 6s alocucións de
Dolor€s lbarur¡ o do xeneral OueiDo de
Llano. o conlrol da rádio incluia igual
m6nle a proibición de e$oitar emisorss
exrranréiras ou ás emisió¡s do bando

ti
n
'¡
{
,§
t "m#
T f¡
Xesr¡s Suevos €n pl€nr arenga. lFoto Pachocol
Nosa Terra (A Coruña),
Guier'ro (Ourense), Nós (Ou-
rense), etc...
2) A suspensión dos perió-
dicos coñecidos polo seu
apo¡o ao réxime republicano
e plantexamentos progresis-
tas. Entran neste grupo os
diá¡ios El País de Pontevedra
e La Zarya de Ou¡ense; o pri-
meiro vinculado a Esquerda
Republicana partido de
Manuel -o o
Azaña-e segun-
do, portavoz de Basí¡io Alva-
rez. As medidas represivas
afectaron a revista do campo
do ensino como Escuela V¡-
vida (Pontevedra), a inic¡ati-
vas cultura¡s tan cr¡ativas
como Feso/ (Sant¡ago de
Compostela) ou a per¡ódicos
comprometidos cos proble-
mas do campesiñado gale-
go, é o caso de El Tea de
Ponteareas.
3) Os cámbios na liña ideoló-
xica; por exemplo o que re-
xista El Emigrado, 9,e¡iódico
patrocinado pola Soc¡edade
do Axuntamento de A Estra-
da en Cuba. Pero sen dúbida
I
3
o má¡s s¡gnif¡cativo e espec-
tacular foi o experimentado
por El Pueblo Gallego, o diá-
rio vigués, propr¡edade de
Manuel Portela Valladares.
El Pueblo Gallego foi incau-
tado polas autoridades mil¡-
tares e despo¡s pasou a for-
mar parte da Prensa do Mo-
v¡mento. En 1937, nomeouse
director a Xesus Suevos, o
Xefe prov¡nc¡al da FET e da
JONS de Pontevedra.
4) A ¡nterrupc¡ón doutras
moitas publicac¡óns polos
problemas que acarrea todo
confl¡to bél¡co (falta de pa-
pel, persoal cualificado, es-
casez de recursos económi-
cos...) Para o Boletin da Un¡-
versidade de Santiago de
Compostela e para o Boletín
da Real Académ¡a Galega, a
interrupción fo¡ temporal,
reaparecendo en
outubro-
Decembro de 1939 e en Xa-
ne¡ro de 1942 respect¡va-
mente.
Á disminuc¡ón drástica d€
periódicos hai que engadir o
drama humano dos seus res-
I
# lh-
I
ponsábeis (directores, redac-
tores, colaboradores. t¡pó-
grafos). Moitos morreron
(Roberto Blanco Torres, Vítor
Casas, Manuel Lustres Ri-
vas...) (2), outros estaban na
zona republicana a meados
de Xullb de 1936 e ao finali-
zar a guerra ex¡l¡áronse (Cas-
telao, Bibisno Fernández-Os-
sorio Tafall, Arturo Cuadra-
do, Ramón Suárez Picallo...),
vár¡os foron encarcerados e
outros recluíronse no s¡lén-
c¡o. Esta breve relación de
nomes danos unha ideá da
{2) Ao m.ños cua¡€nta 6 s6te per¡od¡«as
quo t¡ñan colaborado ña pronsa salosa
6ntr€ 1931 e 1936 mor6.on v¡olenlámen-
le, por "pasoos" ou xuicio mililar6.
excépcióñ de Xosé Calvo Sotelo, a repro'
Coa
siór afetou aos afiliádosa p.rlidosobr6i
ros, reDubli€nos e Parrido Oa¡oouista. A
cirra é provisóri5. E dificil coñecú á sorté
oue co.reron moita6 o€rsoas eñ 1936, la-
méñtábélménte ésté dádó é s¡léñc¡ádo
con frécuéncia 6n biogEfás eoulrosestu-
A 6ika de periodblás e col.borcdores
monos, as¡ como outros dados 6 id66s
que aDa.o¡oo ao lonqo do artiqo D.ocsd€n
da m¡ñá t6sé doúto¡al, A p.éD$ caloga
durante z Sogoñda Réptlbli@, ápté.oñra-
dá na Fáculdadé de Xeosrsfiá e Histó.ia
da Univs6¡dsde Complutsnao do i¡6ddd
37
t
ffi
pe¡da que sofreu a prensa
gal€ga ao de¡xar de contar
con homes que se tiñan des-
tacado nos anos da Repúbl¡-
ca pola sua intensa activida-
de e in¡c¡ativas periodísticas.
Con poster¡or¡dade ao 18
de Xullo de¡xaron de publi-
carse en Galiza arredor de
c¡ncuenta periódicos, case a
metade correspondia á pren-
sa obreira e republicana.
segu¡ron sa¡ndo cerca de se-
E
tenta tftulos cun predomín¡o
d€ diários e boletins relixio-
sos.
As autoridades mil¡tares
proib¡ron aquelas publica-
cións que se t¡ñan d¡stingu¡-
do entre 1931 e 1936 por ali-
ñarse ao lado da República,
por manter a conven¡éncia
de impulsar reformas na so-
ciedáde, por d¡stanc¡arse da
represión de Outubro de
1934 e por defender valores
democráticos e o Si ao Esta-
tuto de Gal¡za de 1936. Non
puxeron obstáculos a aque-
les outros periódicos que se
tiñan caracterizado por re-
E
chazar e ¡ncluso fustigar
abertamente á República e á
Constituc¡ón, por soster os
pr¡ncípios de autoridade e
xararquia, por es¡xir unha
resposta contundente
volución de 1934 e por negar
a sua colaborac¡ón ao Esta-
tuto de 1936 (3).
Nunha palabra, a ¡nsurrec-
ción m¡lita¡ de Xullo de 1936
supuxo a ruptura dunha tra-
d¡ción de prensa l¡beral,
obre¡ra, agrária e nacionalis-
ta; e en contrapartida o
triunfo da un¡form¡dade
ideolóxica e o apuntalamen-
to da prensa máis conserva-
dora,
A atitude da prensa
galega ante a
sublevación militar
O últ¡mo dia que se imprimi-
ron oeriód¡cos en Galiza ba!
xo á autoridade republicana
foi o l9 de Xullo, c¡nco d¡as
despois empezarian a reaPa-
recer xa baixo o mandato
mil¡tar. O dia 24 sai¡o¡ El
ldeal Gallego e Lavoz de Ga-
l¡c¡a, o 25 El Compostelano e
El correo Galleoo, o 21 Faro
de Vígo, o 31 El Pueblo Ga-
llego, elc.
O grau de aprobación B com-
promiso coa sublevación
non fo¡ ¡dént¡co, se ben
certo que a maioria dos pe-
riódicos manifestaron o seu
apoio dec¡dida e entus¡ast¡-
camente, algun non se defi-
niu (Boletín da com¡s¡ón
Provincial de Monumentos
Históricos e Attíst¡cos de Ou-
rense, Galíc¡a Clín¡ca de A
Coruña ou o Boletín parro-
quial pontevedrés El Euen
Amigol e outros aceitaron o
golpe militar pero sen enga-
d¡r declaracións de fervente
adesión, é o caso de Progre-
so, v¡nculado durante a Se-
gunda Repúbl¡ca ao Partido
Republicano L¡beral Demó-
crata. O tono de concórd¡a
do diár¡o pontevedrés desa-
pareceu pronto ao ¡ncorpo-
rarse firmas que adoptaron
unha atitude máis bel¡cosa.
Nos dias poster¡ores ao 18
de Xullo exist¡a a certeza de
que a guerra finalizar¡a pron-
to e que a caíd8 de Madrid
era ¡nm¡nente. Nalguns
riádicos lProgreso de Ponte-
Yedta, La Voz de Galic¡al, o
pronunc¡amento m¡l¡tar ¡n-
terpretábase como un mov!
mento de opos¡c¡ón ao Go-
berno da Frer¡te Popular
pero dentro do marco da Re-
pública.
A¡nda que nun estudo
máis detallado haberia que
mat¡zar as distintas posturas
dos periód¡cos e estabelecer
diferéncias entre prensa reli-
(3) Ao xeÉ¡k.r tenso s¡mplific6do in€vitd-
belñ6nte, pot La Voz da Aaic¡a,
'xeñplossrrnamenr6 no e.
non s. Dod€ iñ.lun
gundo grupo d6 périódicos.
x¡osa, falanx¡sta, etc. l4), de
feito, o d¡scurso dominante
na prensa durante a guerra
c¡vil estruturouse en torno a
uns mesmos eixos. Uns ei-
á re- xos que en¡azan coas postu-
ras máis combat¡vas da
prensa rel¡xiosa e de d¡reitas
de qu¡nquén¡o republ¡cano e
que se prolongaran ao lonqo
do franquismo.
As princ¡pa¡s l¡ñas do drs-
curso da prensa da zona na-
cional son as seguintes:
1)A xust¡ficación do levanta-
mento m¡litar apoiouse en
dous argumentos basica-
mente:
a) España estaba a ponto
de ser vít¡ma dun compló co-
mun¡sta.
b) A Const¡tución de 1931
e a política de republicanos
e soc¡al¡stas tiña levado a Es-
paña á ruina económ¡ca e
moral, e ao borde da destru-
c¡ón ao fomentar o separatis-
mo.
Nun primeiro momento
non se situou entre as cau-
sas pr¡ncipais da subleva-
c¡ón a defensa da relixión ca-
tól¡ca.
A guerra plantexouse
como un enfrentamento en-
tre as duas Españas antagó-
nicas; a España nacional siq-
nif¡caba Un¡dade-Pátr¡a-Reli-
x¡ón e a España republicana
é era equivalente a Separatis-
mo-Antipátria-Ateísmo.
"Ment¡rc parece que haxa
homes nados no chan hispa-
no tan obcecados e empe-
dernidos que non aplaudan
con todo entus¡asmo a xesta
heróica dos valentes institu-
tos armados, hoxe má¡s que
(4) Out¡o aspero lundám6ntál qú6 habe-
ria qu. iov€sriofi, entr6 oútros, ó s lóna
soslid8 6nt.e os qruDos no poder (cadistá,
ralanrlsra, moñárqu¡cos, m¡lnarcs...) o os
p.op.¡6rá¡¡os polo cootrol € . p.opriád¿de
das publi@c¡óns p€riódic.s. Eñcártáá au-
tora d.ste ánioo, Enriqu€ Paredos Pére2,
propr¡stário d6 El Oia.io de Podtévodru,
átribu. o ce§o do périódico ao emp€ñode
Ramón Séráno Súñer € dos sus col¿bo
Gdo¡os 6n pe udicar & publicac¡óns que
eriv€rán má¡s ou meños vincúladas @a
CEOA,
Pr.par.ndo roup. p.re eny¡.r á Lcntc. (Foto P.Gheco)
pe- t'
f.-
p Sindicalista de Falanxe Espa-
\ (6i vé¡aso E,
nunca beneméritos da soc¡e-
dade e da Pátr¡a. Porque bas-
ta inte¡rarse dos siniestros
plans que o bolchevismo
roxo tiña aprobados para a
sua ¡mplantac¡ón no noso
chan, para sentir o enrub¡ar
máis humillante. E quen non
que¡ra convencerse da reali-
dade de tan tenebrosas in-
tencións, ponse e medite nas
ñostras que á nosa v¡sta pu-
xeron e seguen pondo as
hostes comunistas: asasina-
tos e ¡ncéndios, despoxos e
violacións. Tales son os s¡-
nais que da sua feroc¡dade
exibe o inim¡go.
A loita entabuada sobrc o
chan de España e a lo¡ta en-
tre a civilizac¡ón cr¡stiana, e
a barbár¡e as¡át¡ca; entre os
má¡s altos idea¡s das razas
máis depuradas polos ínflu-
xos do Evanxeo, e as baixas
paixóns do xudaísmo, que
no económico, como no so-
cial e político, soña con do-
m¡nar ao mundo; entre a na-
ción he¡óica que loitou sem-
üe polo triunfo do direito
da cultura, e os semisalvaxes
mongoles que non recoñe-
cen foros nen se deteñen
ante as máis horrendas des-
truc¡óns" (5).
2) O ¡n¡migo pr¡ncipal de Es-
paña identificouse co " mar-
x¡smo"eaMoscuacusóu-
selle de todos os males. Ha¡
unha incitac¡ón (¡ncluso na
prensa relixiosa) a tomar as
armas paÍa exterm¡nar o ma-
rxismo e liberar a
España.
Este obxectivo presentábase
como unha misión d¡vina,
como unha CRUZADA. Espa-
ña fora o pafs escollido para
dar exemplo e ¡nevitable-
mente deb¡a cumprir con esa
tarefa e todos os c¡dadáns
estaban obrigados a contr¡-
buir na medida das suas po-
sib¡l¡dades (entregando di-
ñeiro e xo¡as, as mulleres
(5¡ Véxáse El Comporelaño, 25 de Xullo
do 1936, p. ., Firña C.G iXesus C¿ro Gar
prestando servícios en hos-
pita¡s, obradoiros de costu-
ra..., os xóvenes al¡stándose,
etc.).
España, a márt¡r
,.."Por desígnio do Todopo-
deroso, foi a nosa amada Es-
paña a escoll¡da para sofrer
o martírio do comunismo;
para red¡m¡r ao mundo ¡ntei-
ro do terríbel azote, saído,
sen dúbida, do mé¡s profun-
do do Averno"
"As¡ po¡s, axudemos con
todo o noso maior esforzo, i
xa qua España foi a designa-
da por Deus para ser a márt¡r
e redentora do mundo, a que I
term¡ne pronto a obra empe-
zada esmagando ao marx¡s-
mo e comunismo e redim¡n-
do a humanidade do terrÍbel
azoute, postq que España, a
catól¡ca, non poderá en for-
ma algunha evadirse diso,
debéndolle a sone de ser re-
dentora da human¡dade na
arroladora onda comunista.
Aftiba España! Viva Espa-
e
ña!". (6)
3l Ha¡ un apoio ¡ncond¡cional
ao "Exército salvador" e a
todos os seus homes, moi en
pan¡cular a Francisco Fran-
co, cuxa xefatura non se d¡s-
cutirá nunca. A veneración
por Franco leva a dicer "(,..)
todos os españois sgradec¡-
dos. todos os ben nados, de-
bemos bicar, unha e m¡l ve-
ces, onde pise o noso xene-
ralísimo" (7)
O respaldo a Falanxe foi
máis d¡screto e sen dúbida
má¡s imposto pola presión
do momento que Por unha
auténtica conv¡cción.
4) Defensa dos princípios
nos que se apoia o novo Es-
tado, quer d¡cer, os pr¡ncí-
p¡os de autoridade, pátria,
rel¡x¡ón, integrac¡ón de todas
as clases socia¡s, un¡dade do
terr¡tório e defensa da pro-
piedade privada.
Nese ¡ntento de ¡ntegra-
ción de todas as clases so-
c¡a¡s atópanse ás veces plan-
texamentos nos que se
adoptan atitudes paternalis-
tas buscando un acercamen-
to a obreiros e campes¡ños,
e prometendo o esqueci-
mento (?) a squeles traballa-
dores que t¡veron unha mili-
táncia s¡ndical, a condic¡ón
de que se sometesen ás no-
vas autor¡dades e mellor a¡n-
da se integrasen no sindicato
falanxista.
"Cos brazos abeños, nun
xesto de humildade e de foF
taleza á vez, este semanário
lEspaña Nueva,l, órgao da
Central Obreira Nac¡onal
ñola, pretende acoller baixo
o seu amparo ao traballador
trrdro, Viv6iro, 1 d€ Outu'
l7l véxas6 Vdtibtu, Mondoñédo, 13 de
O6@hb¡o de 1936, p.l.

A dir.it. ponad. de publlc.ción
V.ttibrir,.dh a o¡ Mondoñcdo
coreapondcnte .o 13 d.
Doccrñbro do 1936.
honrado, ao home sano de
espírito, aquel que sempre
tivo por norma a legal¡dade,
e aquel outro que, envenena-
do polas prédicas falaces
dos canallescos vividores
marx¡stas, polas enganosas
frases e satán¡cos latiguillos
dos axentes moscovitas, to-
maban por bons os equ¡vo-
cados sendeiros da destru-
c¡ón, da l¡beftinaxe e da anti-
pátria" (8)
Outros pontos a engadir
nesta ráp¡da exposición son:
a) as coñecidas referéncias á
conxura ma¡x¡sta-xudeu-ma-
són¡ca. b) os ataques a Frán-
c¡a e ao seu Goberno da
Frente Poplar, c)o descrédito
dos republ¡canos (republica-
nos, comun¡stas, socialistas,
anarquistas...) aos que se de-
nomina despectivamente
"roxos", e aos que se acusa
de cobardes, traidores, cr¡-
minais, saqueadores do pa-
trimónio artíst¡co, etc. d) a
adm¡ración por Alemaña e
Itál¡a, e polos seus xefes, Hi-
tler e Mussolini.
"O DUCE, o home provi'
dencial quetiou ao povo ita-
liano do cam¡ño da rulna, a
que o levaban as teor¡as ma-
rxistas, ponse en contacto co
povo. Mussolini, que é, sen
dúb¡da, o máis grande esta-
dista deste século, desenro-
lou a polít¡ca "fascista", cu-
xas teor¡as constituen a gran
murclla que os povos civ¡li-
zados poñen aos d¡solventes
lal véxase Espatu Nueva, O Eeftot, 22 de
Ssr€mbro de 1936, p.l,
la
a
aos galegos respect¡vamen-
I
te. Xa non se recoñece nén-
gun tipo de diferéncias ou
peculiar¡dades, xa ñon se
fala de reivindicac¡ón dunha
língua e dunha cultura gale-
ga, e motto menos se men-
cionan es¡xénc¡as de carác-
ter político.
Características
e cont¡do
Entre o 24 de Xullo de 1936
e o 1 de Abr¡l de 1939 editá-
ronse en Gal¡za arredor de
cen per¡ódicos, trinta e sete
dos cales fundáronse neses
meses (10). O ano no que
apsreceron má¡s per¡ód¡cos
fo¡ 1937. exactamente v¡nte
títulos. En 1939 d¡sm¡nu¡ron
as publicacións periód¡cas
en c¡rculación, apenas sairon
cabeceiras novas e si desa-
pareceron várias, esa tónica
manterase nos primeiros
anos do franquismo.
Falanxe fundou oito perió-
d¡cos (11), cinco en 1937,
ano no que precisamente se
empeza a atopar de forma
. xerál¡zada nas outras publi-
l).
¡FRANCO!...
tá .'isn¡i Lnn{ tlN lr¡r,0, Al.,
cacións galegas información
sobre Fa¡aoxe-JONS e
CONS (Central Obre¡ra Na-
a
n1!D'ir úk¡r nacrn.s ¿úrúo.ar, lis-
esr¡.ot.! d.b.óoi cional Sindicalista). Só 8um-
rdmlr.r y rdp(!¡, roüo! bs csD.no-
r,¡ñ¡. noL H quurl¡i P¡eiá, t. ma- l.i.É¡a¿.crdor, .odos lo! hi.' ¡.(1. bo e Arco, a sua continua-
dre nc nnn,s lN hurnús I húfuádús tl*. deh.ño. b.rer, un¡ y ñrt v.c.j. c¡ón, t¡veron unha periodici-
,t.ner¡¡¡s¡m., .o- dade diária. As publicacións
..r.¡lr ¡nari¡s¡¡ rs-
d! rt)r 5a !ij.§ d. de Falanxe, como as outras
f¡,re'i. r¿nr.nú,ñnh .rtr ii\ ¡,).- §Út\ rtu querrdosj qq(¡u.ska F\p¡. fundadas nestes anos. t¡ve-
úrn¡!,.flrn,!n¡r! I nr" ¡ro I ¡ñ¡, n., ¡ ¡l & lo d.b.'nN. .r .¡ Érb¿..t ron probabelmente unha
s.h, su! dn¡¡¡.tr..s.r¡rr ¡l.rr.s. ur. fr¡.co.l qu. todó ¡o 3.tvó
curta duración e moi poucas
vnrá r.trl¡d¡ t rrs¡a d. vic¡os. N.n--
trrs q¡. l¡ (rasc r't'trj¡dor{ úr tr.
¡-or táldor.¡ qu.ráct.roñ .n Iip¿-
ñ¡, |xrc qu. d. ¡lpano¡¿r no d.o.n deberon prolongarse des-
pldrl¡. ln.l!$ h¡rt¡ .n.l p6ú qr. r¡r., ¡.rqu. o¡alñ.r¡. ro !.r hl. po¡s de 1940 a excepción das
,:i¡.nr $n d r¡l,r drsütusroF- ioi d. .ursk. n!.¡r.i.r.. t.rrúr. ¿. Follas Ofic¡a¡s do Luns.
co.rüni{as y 3oci.llsrárt qú. h.n dé.
O ¡mpacto.da guerra r€fle-
RuBi.,.!ta.áción quc o todá c$rr Ío¡'úrd o y cóúoñprdó nucrro pa¡!,
qu.riá llc\ár ¡ nu.srr¡ lip.ñ. ¡ ¡a xouse en váno§ aspectos:
d"s(¡¡.r, ¡ li ruin¡ y ¡ ¡á n,úc r. i. dr.: 3us prorórtro3 .rar ñá.¡r á Er-
1) Os per¡ód¡cos d¡sminuiron
{l¡ó on ltt. lt.nd¡d$ l»ntr pá.a d¡. vid¡ ¿
Irr.nr. no,'uri' p¡r. hi(..r d( nu.rra o formato e o número de pá-
P¿ki. onr cdlonitr r!.ó, v trrá¡ r¡rd. D*os ladron.¡ qu. s¿ ¡l.e.r tos ñl- xinas, e utilizaron un papel
d.§hrc.r ror.ohpl.to a l¡ llu.r.ri, 1r.i.!ar .rú¡ni.¡., de p¡or cal¡dade.
¡s.ra.úsqu..o ti...n rio. ñás qú. 2) A língua hexemón¡ca será
I¡úsr. ro ri.tr. Irór, n¡ P.trrr, ¡i
p¡r. há.¡r ¡ slici ir¡t.Lñro8, cr.ye
jus¡'ciá, ¡r ¡lcÉ^r. rñ.s.a n¡.ktn ñd ron hurdj¡n i lrprña.n t. mÁyor ¿.
o español, só se perm¡t¡rá o
h.r qu. Diiqt., rf'o r .úrup. l¡. d.sa¡¿ci¿s, p.¡o conó .ttos pró. galego nalgunha poesia illa-
¡oú¡¿ ra rii ..*r¡ ! .¿.¡tt.sci o.nr.n v L¡ior hl d¡.pu.r.o, .¡ a.r.r¡t
ción,'¡Ás da.
d.la§ dictrdur¡si cuñ¡¿s l¡ d.l prolc li.r!o, ¿nvirdo por.l Soúo tl..é
,lor,I'br ó p¡ri¡lrñPru. L3p¡ña, y¡ 3) Linguaxe triunfal¡sta. tono
¡Írrdo, corrl.ne á l§ h.ñbrd.n .!tó l¡ ñurtr llrp¿ñ, ed r¡.ros dr.u pexorativo para o contrário e
¡¡lv¡dor,.n cu.rpo y.!pklt! !. .n- ainda revanchista.
E5p¡ñ. !.lr¡ ian¡¡o .unn r. s.l. cu.tr(a nu.3k. P.kia 0ór .¡t.ro.¡
4) Redúcese o número de co-
v¡'á' oú¿s n¡c,on$ .¡'ncr¡¿rd.r ¡. ¿l nurro v úrorl$oJ.r. d.t Usrádo: d
úurrt., doñd§ ¿l.ornuntsnro. c.n sús laborac¡óns firmadas á vez
a¡.¡as.rrñrn¿lB, I¡¡ qui... d.(rár
Dios.oári.nk.
Yá nos! pódtr vlvir. E3p¡ñ¡.st.b. que aceden ás redacc¡óns
co¡nplc¡árcnt... ¡r¡.¿.qul!, ¡Ci¡co periodistas e colaboradores
¡ños! Nó qúi.ro acord.ir¡. dcor-
de segunda categoria.
L¡ Proyrdenc,¡ .tr!ró ¡ It,nt! un c¡rás cosás ¡lu. ha¡ pú¡do.. .r-
ho'nbr., i\l¡'3nn,ni,
'¡r 5) Xunto ás secc¡óns habi-
.. Al.m.ni. llnl.' Lll4ú.1 hom.¡to.ú qú... Esp¡n¡
t,ao ro prop¡o,v
s.r.rpr.a. Ay.r,cúardo ¡!3fob.rD¡-
tua¡s (¡nformación local, pu-
hoJ.r litp.^., .l Su'no I l¡cdrorr¡m-
bl¡cidade, páx¡na l¡terária...),
bién nos ¡rñ.nu¡do p.r¿ salv¿r pará bañ . Esp.ña .qu¿,los r¡tv'j.s Íbr.
!l.n,pr. ! nu.skñ n,¡dr., runo lcsus mo^r La ¡u,n!, Iloy, dr.hoso ior. aparecen secctons propías
hijos, ortülro d!r Esp¡ñn s..¡.e¡, tjsp ia vrv., Esp'ñ¡ dun país en guerra: "A char-
{u. ¡a nr¡nra «ú r .¡ !.n.no bo¡tn.- r.rá l¡ n¿ció.1'¡ntlp, ti6¡. y..sp.r¡. la do xeneral Oue¡po de Lla-
viqu. d.5.0A1.2.án ( ¡u.rf ¡ qÚ.nll. d¿ por cl mundo.¡r¿ro .n F¡re d.t
Pat¡¡. Er. ho :lr.,¡u.ha satvado ¡ honbr. qu. Provjd.rch.¡vró.
la no", bandos, l¡stas de dona-
Erpen., s¡ ¡r¡nco, h.ñb¡! ¿l cu¡l ro- iviv. ¡r¡nc.l tArtb¡ E¡0.ü.¡ (10) A5 cilas sobrc o ñúméro de D6údi
cos€dnados éó 6al¡za du..nte os áñósdá
sue s son erovisórias. Noñ har 6iñds un
cátáloao exáustivo oue.6collá lodG óE tr.
de Moscu" (9) agudizguse nestes tres anos. {11) A ¡olación d6 publicacións d€ fs¡áñxe
A ¡ncons¡sténc¡a da anicu- Hai unha constante repet¡- e a JONS e d6 CONS é á séquinro: Ar¿o
{Our6nsó, 21 Outubro 1937, Dnedor Emi
lación do discurso e a pobre- ción de cl¡chés, exceso de l¡o c3ndá), ¡zu¡ (Luso, 2¿ X8¡eiro 1937),
za teórica que ten acompa- dogmatismo e nengunha E.¿ /q¿ul. lOñiOUáná, t2 Novembro 1936),
España Nuév¿ (O Ferol, 22 S.t€ñbro
ñado á prensa galega na aportac¡ón or¡x¡nal. Gal¡za 1936), Fuérc {O Ferol, 1 Ourubro 1938,,
maior parte da sua histór¡a desaparece como unha reali- JOlvS (A Coruñ., 25 xanéi.o r937, Dn6c-
dade per se, España e os es- ror tumóh PEd¡n) Fumbo (Ourens€.28
(9) Véxd6 A.cG., A Coruña, xuño de Oút\ibto 19311. b voz de las CO./V.S. lo
1937, p. 1l pañois engloban a Gal¡za e Ferol, 8 Eébroi.o 1937).
 40
t¡vos para o Exérc¡to, "ma-
driñas de guerra", relación
de mestres suspend¡dos, re-
señas de xuíc¡os m¡litares,
informac¡ón sobre Falanxe-
JONS.., e os partes de gue-
rra. nos cales fálase sempre
das avances vitor¡osos dos
nacionais.
E frecuente atopar sec-
cións (cociña, moda, foqar) e
art¡gos dedicados ás mulle-
res. Pretendíase tanto reca-
bar a sua contribución á gue-
rra alabando as virtudes de
sacr¡fíc¡o e traballo, como fi-
xar o modelo de "muller es-
pañola" ensalzando os valo-
res de maternidade, relix¡os¡-
dade, piedade, sumisión, etc.
"Ao servício de España acu-
d¡u a mullü española para
apoftar á santa causa que
iniciou onoso Exétcito Glo-
r¡oso. o seu valor, a sua ter-
nura, o seu amor, o seu sa-
cr¡fíc¡o, as suas canc¡óns (,.,)
Se os nosos soldados derro-
chan valor e heroísmo dando
o seu sangue e a sua
elas non quíxeron f¡car ¡mpa-
síbeis, e, renunciando ás
suas comod¡dades, aos seus
fogares e tamén ás suas vi-
das, xust¡f¡caron méis unha
vez o seu réc¡o temple de
mullet que t¡vo Dor ascen-
dente a lsabel" (12)
6) A información internacio-
nal émínimaealocal mo¡
l12l yéxae 7 Ano Í¡iun¡tl.
Ab¡¡l II¡,A.
Porte do sol Mgo). (tuto P.ch!oo)
lt
I
rt f ! I
rI f
tar,a
q neste me¡o de comunicación
* escola) un mecan¡smo activo
h
--1
{ 3,
I,
1 "l
,.d
¡ t
pobre. Ocúltase a s¡tuac¡ón
real que vive Galiza, omíten-
se dados (represión, pobre-
2a...) ou se manipulan. Os
per¡ódicos galegos oferecen
a ¡maxe contraposta da zona
nacional onde impera a tran-
quilidade e o benestar, frente
á zona republicana agobiada
pola fame e os problemas in-
ternos. Os dados que aporta
teñen que ser sometidos a triunfante coa sublevac¡ón
unha rigorosa rev¡sión.
A prensa editada en Galiza
proporciona unha parcela
moi limitada da real¡dade ga-
lega na etapa da guerra. Para
reconstru¡r esa realidade hai
que acud¡r a outras fontes;
por exemplo, a prensa dos
emigrantes, moi en especial
ao Correo de Galicia e Gali-
cra, dous periód¡cos dos co-
lect¡vos galegos en Buenos
A¡res.
As inevitábeis
comparacións
v¡da, Efect¡vamente é inev¡tábel
ao abordar a prensa da gue-
rra en Gal¡za estabelecer
unha comparación coa pren-
sa dos anos da República e
coa que entón circulaba na
zona republicana.
Sen cair na mitificación,
hai que resaltar do quinqué-
nio republicano os segu¡ntes
aspectos: a) a expansión
cuantitativa, b)a ma¡or re-
Pon¡éve<lra.
presentación de diferentes
sectores da sociedade e de
I ¿r
A irt
, O novo Estado que se es-
t taba o control da prensa
¿ ción na l¡ña per¡odíst¡ca
:rl
t
opcións políticas, c) a plurali-
dade ¡nformativa, d) a diver-
sificación xeográfica e e)
colaboración de políticos, in-
telectuais e art¡stas. Polo
contrár¡o durante a guerra
hai que falar de: a) a dismi-
nución de títulos, b) a redu-
ción da representac¡ón da
soc¡edade a un mínimo aba-
no de intereses e á ¡deolox¡a
militar. c) a uniformidade in-
formativa, e d) a concentra-
ción de per¡ód¡cos nos prin-
cipa¡s núcleos de povoación.
Frente ás limitacións im-
postas na zoña nacional á
criación e difusión de perió-
dicos, un dos elementos oue
prec¡samente se destaca 'da
zona republ¡cana é a prolife-
rac¡ón de publ¡cac¡óns per¡ó-
d¡cas. Esta proliferación foi
posíbel exist¡ndo a
censura- -a¡nda
polo reparto de
poder entre diferentes oo-
cións e polo valor propagan-
dist¡co e educativo que se
atr¡buiu á prensa. Unha sec-
ción do Exército, un pequeno
sindicato, unha asociación,
todo grupo por pequeno que
lose, rntentou ter o seu pró-
pr¡o veículo de expresión.
Os galegos que permane-
ceron na zona reoublicana
funda¡on Galicia Librc lua-
dr¡d-Valenc¡a) "Oroao da
Agrupación de Galéqos Li-
benários", El MiliciaÁo Ga-
llego (Madridl "Orgao
:t
&'
t
I a?
Cuarto Batallón da Primeira
Br¡gada Mixta de Líster",
a Nova Gal¡cia (Barcelona)
'Portavoz dos antifasc¡stas
galegos en Madrid". Propor-
cionaban noticias da repre-
sión en Galiza, relatos dos
evad¡dos. panes m¡l¡tares,
páxina literária, ilustracións
(os coñecidos debuxos de
Caslelao Galiza Máñ¡r e Atila
en Gal¡zal, art¡gos sobre o
fascismo, a cuest¡ón nacio-
nal e de apoio ás autorida-
des republicanas.
Na prensa da zona republ¡-
cana atópanse unhas carac-
terísticas similares ás da
zona nac¡onal. Ouer dicer. a
linguaxe tr¡untal¡sta, o tono
pexorativo para o contrár¡o
("os fascistas"), unha míni-
ma informac¡ón da s¡tuación
inter¡or, a adm¡ración para
os países que prestaban axu-
da á República (URSS e Mé-
x¡co). Neste caso cons¡de-
rouse a sublevación militar,
falouse da obrigac¡ón de de-
fender a República e os valo-
res democráticos e plante-
xouse a guerra como unha
"Guerra de lndependénc¡a"
para liberar a España e como
un €nfrentamento entre de-
mocrácia e fascismo.
Conclusións
Os periódicos que se publi-
caron nos tres anos de gue-
rra er¡xíronse en voces xust¡-
do f¡cadoras das acc¡óns dos
novos detentadores do po-
der e en instrumento de con-
sol¡dac¡ón dunha determina-
da ideolox¡a e duns ¡ntereses
específ¡cos. Ouer dicer, de¡-
xaron de ser un meio de in-
tercomunicación da soc¡eda-
de para ser un meio de co-
mun¡cación exclusivamente
l¡ñal, Por ¡so mesmo, perde-
ron a sua condición de fonte
h¡stór¡ca mult¡valente para o
¡nvestigador.
taba a forxar non só necesi-
e
impor a sua l¡ña ¡nformativa,
senón que ademais buscaba
(como através da lgrexa e da
de propaganda ao seu favor,
O cámbio e/ou radicaliza-
-
voluntária ou forzada polas
circunstáñcias- obedeceu
ás presións de todo t¡po que
se exerceron para consegu¡r
un respaldo unánime á im-
plantación do Estado Nac¡o-
nal-S¡nd¡cal¡sta, e enténdese
dentro do clima de opresión
dominante naqueles anos da
guerra na que calquer postu-
ra de t¡b¡eza ou dúb¡da
non digamos xa de diverxén--
c¡a- era ¡naceitábel e inclu-
so considerada como sospei-
tosa.
fI'I'CARME PEREZ PAIS
 E
,r' 1
rmw
i&.i.:'

ek,
t I
i
t
*.
I
n
¡"
ll ¡

,l t
t t
]:

I
I
¡)
') t
\
I t I 1
t ,

I. t
m
I
'§

§
L:
u
*ffi
Vigo, 1936

A própria xerarquía fascista pola calada de bibliotecas e se para mostra da miséria

procurou agachar esta histó-
ria oficial escr¡ta a pouco do
Golpe do 36. A Junta de Cen-
sura de Burgos secuestrou
Galicia y el Mov¡miento Na-
cional, do coengo Manuel Sil-
va Ferreiro, editado en Com-
postela no 38. A Historia de la
Cruzada,de Xoaquín Arrarás,
publicada no 41, desapareceu
circuítos de distribución, din
que da man dos protagonis-
tas do poder en ascenso, in-
cómodos pola triunfante ¡n-
discreción cbn que aparecen
descr¡tos sucesos de sangue
ou trances políticos. Outras,
como Galicia en la Guerra ou
Pertil Humano de Franco de
Luís Moure Mariño conserva n
ideolóxica dunha historiogra-
fía que non pasaria da anédo-
ta de non ter constituído a
história oficial durante cua-
renta anos. A história oficial é
tamén referéncia de que Gali-
za resistiu ao fascismo, tanto
como permite coñecer a bru-
talidade da represión da pri-
meira hora.

SILVA FERREIRO, ARRARAS E MOURE. MARIÑO

ESCREBERON
A CRONICA FASCISTA DO GOLPE MILITAR
A HISTORIA OFICIAL
42
Sociedade san,
sociedade
contaminada
S
ilva Ferreiro di que
por toda Gal¡cia "el
ases¡nato se pract¡-
caba con una frecúencia
horr¡pilante sin que sus au-
tores fuesen molestados
por la just¡c¡a en la mayor
pane de los casos y en to-
das partes aparecían los ex-
terminadores de la l¡benad,
del orden, de la propiedad,
de la vida y la tranquil¡dad
de los ciudadanos honra-
dos. empuñando s¡empre
el arma homicida que hab¡a
de llevar negra sombras de
tragedia a los hogares o la
tea incendiaria que habian
de aplicar a conventos,
¡gles¡as, centros derech¡s-
tas, edific¡os de prensa ca-
tól¡ca, etc."
O que era daquela direc-
tor de Discipl¡na da Univer-
s¡dade Pont¡fícia de Com-
postela bota man do clási-
co diagnóst¡co que d¡v¡de a
soc¡edade san e a soc¡eda-
de contaminada. No que se
refire á Coruña cita "una in-
mensa mayoria de sindica-
tos obreros confederados
en la CNT, organizac¡ón
profundamente a'raigada
I
{ §
i,;z
M¡l¡tares slzados € civiles de¡eitislas. Ferrol, fins ds Xullo do 1936
en toda la provinc¡a de
Coruña. (...) Los'obreros del
campo en la províñc¡a esta-
ban gravemente contam¡-
nados por las doctr¡nas di-
solventes sustentadas en el
centro soc¡al de la ciudad
más próxima (...) Los sindi-
catos catól¡co-obreros fun-
dados por el año 17 en Co-
ruña y otras ciudades, ha-
bían muerto a poco de na-
cer, en mala hora torpedea-
dos por las asociac¡ones
patronales. (...) El resultado
del balance soc¡al-agrario
de la provincia en Julio del
36 no podía ser más des-
consolador y lamentable.
La poblac¡ón agricola de
On¡gueira. minada comple-
tamente por el laicismo,
convert¡da en elemento
propenso al alboroto y apto
para la revolución; la co-
marca agraria de Ferrol y
gran parte de la de Ponte-
deume víctimas del socia-
lismo de Ou¡ntanilla y otros
socialistas perdidas en ab-
soluto para Ia causa del or-
den y la iusticia soc¡al; la
de Betanzos entregada en
masa al social¡smo de Ló-
pez de la Torre; la de San-
tiago vendida en una cuana
parte al menos al oro de
Moscu, como en Calo, o al
la¡c¡smo de necios america-
nos como en Teo(...) am-
pliamente pervertidas las
I ,
i Amado y zapatero Antonio
La de Noia y Muros por las
propagandas sov¡et¡zantes
de innumerables maestros
nacionales y otros falsos
redentores. Lo más sano de
la prov¡nc¡a se encontraba
en las comarcas de Arzua,
Mel¡de y Corcub¡ón".
Consignas
contra o golpe
Na asamblea celebrada
na praza de touros da Coru-
ña o 18 de Xullo (convoca-
da pola CNT), danse con-
signas en previsión do
golpe m¡litar: fon¡ficarase o
governo civil e as sereas
dos barcos avisarán á po-
voación no caso de que
safa o exército. "Amanece
el dia 19 con la certidumbre
de la tragedia inev¡table
-
di o relato de Joaquin Arra-
rás- Los vec¡nos pasan el
dia y la noche pendientes
de la radio: de la de Ma-
drid, que anunc¡a el aplas-
tamiento de la rebe¡.1íá fác-
ciosa y de las de Tetuán y
Sevilla, que trompetean el
tr¡unfo del Alzamiento.
Contribuyen aiexcitar o de-
primir los án¡mos las lla-
mas y el humo del ¡ncend¡o
de la iglesia de San Pedro
de Mezonzo, profanada
en
la tarde anterior e incend¡a-
da ahora. Las s¡renas de los
barcos vuelven a sonar
lt
I Suárez Ferrín y Joaquín
l Martín Martfnez; concejal
I
§,
i-
F ii.;
. §§ .§
§!
agoreramente esta vez con
la contraseña de que no se
trata de alarma o ensayo,
sino de llamada con carác-
ter conm¡natorio porque ha
llegado la hora del combat.
Y no sólo se llama a los re-
voluc¡onarios de la capital
sino a todos lo afil¡ados al
Frente Popular de la Provin-
cia. (...) La Coruña, que
cuenta ya con cerca de diez
mil obreros en las calles, va
a quedar sumergida bajo
una pleamar roja de pesca-
dores, aldeanos y m¡neros,
pues han sidos convocados
los de Noia y los de Vivei-
fo" .
Desde o Parrote, as for-
zas alzadas bombardeaban
o governo c¡vil. "Aunque
las fuerzas de asalto defen-
soras del gobierno civil d¡s-
ponían de morteros
-pro-
segue o relato de Arrarás-
el ten¡ente Ra¡gadas que es-
taba a cargo de estas má-
qu¡nas desv¡ó intenciona-
damente la puntería. (...) A
cosa de las c¡nco de la tar-
de se enarbolaba bandera
blanca (...) Los guard¡as de
asalto franqueaban las
puenas y salen al encuen-
tro de los atacantes con los
brazos en alto y entre atro-
nadores vivas a España. Tal
es su espíritu que no tarda-
rán en salir a batirse de
nuevo. pero esta vez bajo la
banderas que hubieran
querido no abandonar nun-
ca. Caídos el Gobierno Civ¡l
y el Ayuntamiento. quedan
presos Pérez Carballo (go-
bernador),el comandante
Ouesada y el capitán fejero
y más de doscientos frente-
popul¡stas, entre estos cas¡
todos los agitadores de los
sindicatos: alcalde v secre-
tario de la Coruña, hlfredo
Blanco Lemus; Teniente de
Asalto lsidro Pousado; Jefe
del Part¡do Socialista Ra-
món Mansedaz; oficinista
Francisco Mazariegos Mar-
línez; Tranviario Eladio
Muiño Díaz; Telegrafista
Emilio de la lglesia; Carp¡n-
tero Fernando López Man-
driñán; panadero Fortunato
Martínez Mandriñán, Ferro-
viario Jac¡nto Méndez; ofi-
cinista Nicolás Torres Ye-
rro; Barrendero Juan Luna
Ponte Rivas."
Resisténcia
na Coruña
O que o próprio Arrarás
chama "La desbandada re-
volucionaria" se refire á
parte da c¡dade que domi-
nan os golpistas. "El ejérci-
 ll n

J!

a no superaba en número de
t*4
) quebranto en los últ¡mos
Mov¡lizac¡ón obre¡ra. v¡go. (Foto P.checo)
to sólo dom¡na hasta la pla-
za de Juana de Vega. De allí
en adelante, en la zona de
la estac¡ón y de la fábrica
de tabacos, los derrotados
se reorganizan y recuentan
sus huestes". O dia 22 de
madrugada chegan as colu-
nas dos mine¡ros de Viveiro
e No¡a. "Los revoluc¡ona-
r¡os de La Coruña ---conti-
nua a crón¡ca de Arrarás-
cobran al verlos esperanzas
y ánimos. (...) Desde los ba-
rrios extremos donde se les
rec¡be con aplausos avan-
zan por la avenida de Lina-
res Rivas en filas abiertas,
con los cartuchos en cinto
y el cigarro encendido
los lab¡os, ¡gual que aquella
feroz tropa que se vio en
Oviedo el año 1934 (...) Las
escasas fuerzas del ejército
que luchan s¡n descanso no
sólo t¡enen que bat¡rse de
frente s¡no que reciben en
sus espaldas los disparos
traidores de enem¡gos ais-
lados que tratan de dificul-
tar su acción. Tal ocurre en
la parte v¡eja de Ia ciudad
que el Ejérc¡to ocupa desde
primera hora (...) Se resiste
obstinadamente durante la
tarde en las aglomeracio-
nes obreras del Gurugú y
Santa Margarita, mas de
aqu¡ son expulsados tam-
-a- a
,.
fr
L la poblac¡ón y d¡rigida por
it
I
.§,
en
Ll
Eñterro dun ob.oiro. Vigo, 1936. (Foto pschocol
b¡en los recalcitrantes. Una
compañia de lñtendeñc¡a.
ayudada de infantes, artille-
ros y Guard¡a Civil, al man-
do del cap¡tán Oliete, real¡-
za este últ¡mo esfuerzo.
Toda la extenss y poblada
zona de Monelos queda, al
term¡nar el d¡a, reconqu¡s-
tada para España ".
Silva Ferreiro estabelece
unha relación de resoonsá-
beis da situación revblucio-
nár¡a na Coruña: "La CNT,
nutr¡da por la inmensa ma-
yoría de los trabajadores de
Villaverde Mo¡eno El Cristo
de Vioño y otros; iuventu-
des social¡stas y comun¡s-
tas, que formaron ba¡o el
nombre de iuventudes uñ¡-
ficadas rancho aparte del
mov¡miento obrero. bus-
cando sus prosél¡tos en el
mundo de los vaoos s¡n tra-
baio v los estudiántes sin li-
bros. Acataban incond¡cio-
nalmente la jefatura de /os
de la Lejía ( Los de la Log¡a,
segundo Arrarás), famosos
revolucionarios, familia de
abolengo socialista, mato-
nes de profesión, Tenían
una escuela m¡xta que era
un antro de perversión".
Outras forzas na axenda do
Coengo eran a UGT "que si
afil¡ados a la CNT, la supe-
raba c¡ertamente en mal-
dad e
insensatez,; F.A.l.,
constitu¡da por algunos de
los peores elementos de la
Confederac¡ón; lzquierda
Republicana, Unión Repu-
bl¡cana y Pan¡do Galegu¡s-
ta, formadas en su mayor
parte por arribistas sin con-
c¡enc¡a, buscadores de po-
s¡c¡ones y fariseos de ofi-
cio".
i r¡
l, ¡. ¡
I res y marinos patr¡otas" e
!l
i.
;J
nt
t .r
Desclasamento
en Ferrol
O mesmo cron¡sta refírese
á situación de Ferrol en Xu-
llo do 36 como "lamentable
y caót¡ca". "Antes ya de la
elecc¡ones de febrero se
hacía una propaganda
abierta y descarada contra
la religión y los ¡nstitutos
armados". Xoaqu¡n Arrarás
fa¡ unha análise da ascen-
sión dun novo tipo de man-
do ¡ntermedio: "en las cla-
ses subalternas, que son
las que más influjo t¡enen
sobre la marinería porque
están en contacto con ella,
arraigaron las propagandas
disolventes y ya miraban
como enem¡gos a sus je-
fes" (...) "Estas clases su-
balternas, cuando se com-
ponían de contramaestres y
condestables, en los t¡em-
pos de la navegación a
vela, fueron respetuosas y
adictss a sus jefes. Sus
miembros; procedentes de
las clases modestas, se
alistaban de niños como
aprend¡ces de marineros o
de srtiller¡a y conseguían
hacerse cabos de cañón o
de mar. De aquí pasaban a
contramaestres o condesta-
bles coñ lo que su ambi-
ción quedaba sat¡sfecha.
Los jefes los trataban con
s¡ncero afecto y hablaban
de ellos como los ar¡stócra-
tas hsblan del viejo mayor-
domo que entró en la casa
de niño y que los ha v¡sto
crecer. (...)Pero ese espíritu
trad¡c¡onal sufrió un duro
años de la Monarquía".
De Outubro do 34 queda
entre os ferrolanos o recor-
do da actuac¡ón da Artille-
ría " única fuerza que quedó
en la ciudad por haber mar-
chado a Asturias las restan-
tes y fuerza que ¡mp¡d¡ó
que la revolución se adue-
ñase de la cap¡taldel depar-
tamento". O diagnóstico
social de Arrarás pon, dun-
ha banda, "a estos m¡l¡ta-
doutra "a la revoluc¡ón que
d¡spone de casi todos los
I obreros de la Constructora
y muchos de la lvaestranza,
asi como los de otros of¡-
c¡os e industr¡as, que pene-
necen a la Casa del Pueblo.
El comun¡smo y el sindica-
l¡smo están tambien muy
arraigados entre los traba-
jadores. El alcalde, obrero
de la Constructora, Antonio
de Santa Maria, de origen
vasco. es uno de los cabec¡-
llas más temibles de la re-
voluc¡ón. Agitadores desta-
cados son as¡mismo Ma-
nuel Morgado, de una ilus-
tre fam¡l¡a de marinos, trai-
dor a su sangre y a su cla-
se: el médico Jairne Ouin-
tanilla, alcalde en los pri-
meros tiempos de la Repú-
blica. agudo y afable; el
jefe de arbitrios munic¡pa-
les, Fernando Carballo; el
agente comercial Jose Piró
Mosquera y el depeñdiente
de comerc¡o Luis Paz; am-
bos de lzqu¡erda Republica-
na; el cap¡tán de infantería
de Mar¡na Miguel Mend¡gu-
ch¡a; el obrero metslúrgico
Mario R¡co, comunista exal-
tado y el ofic¡nista Oomin-
go Pombo, secuaz de Pone-
la de Valladares".
O d¡a 25 reaparece en Fe-
¡tol El Correo Gallego, que
Dubl¡ca na prime¡ra páxina
os nomes de tr¡nta monos
€ 135 feridos. "El triunfo de
la causa nac¡onal en el Fe-
rrol-valora o autor de Hrs-
toria de la Cruzada- hace
posibles el dom¡n¡o del mar
por los barcos de España.
Sin este triunfo, todo el lito-
ral español hubiese s¡do re-
volucionar¡o y con losre-
cursos del arsenal se hub¡e-
s€n desbordado sobre As-
turias y sobre las provin-
cias del centro. La pérdida
del Ferrol para la causa del
orden hubiese acarreado
consecuenc¡as desgracia-
das imposibles de calcu-
la¡" . bían ellos y por eso trata-
Vigo Vermello
"En la ciudad de Vigo ---€x-
plica Silva Ferre¡ro no seu
relato do Golpe- existían
al estallar el Movimiento 43
secciones de la Casa del
Pueblo, correspond¡entes a
los d¡versos oficios y profe-
s¡ones coñ un total de 5,985
asoc¡ados pertenecientes a
la UGT que, lo mismo que
en Pootevedra, dominaba
int€nsamente constituyen-
do con la capitaluna zona
I Comercio, se abalanzó so-
Fn
I v¡sto en la precisión de ha-
t O "virus"
a
a S¡lva d¡ que o cl¡ma de La-
Entcr.o dun trabsllador. O fóretro levá unha bánde¡ra da Soc¡edade de C.rp¡nter¡a e Ebanile.h. v¡9o,1936.
lFoto Plchaco)
considerada por
como el reducto más f¡rme
y poderoso del soc¡alismo
español, con preferenc¡a re-
lat¡va a Madrid y Asturias".
Ademais da propaganda
de man. Silva ¡ndica que
"tenian los comunistas de
V¡go, como los de las de-
más c¡udades de Galicia,
otra de más eficacia acaso y
desde luego más al alcance
de todas la fortunas: en las
fachadas de las casas, en
las aceras, en los postes del
alumbrando, en las carrete-
ras y hasta en los árboles y
piedras del campo abunda-
ban los letreros coñ máxi-
mas comunistas y tosca-
mente d¡buiados aperecfan
en todas partes la hoz y el
mart¡llo".
"El pel¡gro para los ma-
rx¡stas estaba en la coman-
dancia m¡l¡tar. Esto lo sa-
ron de inutil¡zar al coman-
dante Felipe Sánchez y
asaltar ala Comandancia,
antes de proceder a la ¡m-
plantac¡ón de la huelga ge-
neral (..,) Pero a las cuatro
de la tarde del domingo 19
de Julio, Felipe Sánchez,
enterado por un confidente
se trasladó del cuartel al
Cast¡llo de San Sebast¡án".
O luns d¡a 20 Vigo amanece
en folga. "El comandante
militar, libre ya de la preo-
cupac¡ón que le causara la
presenc¡a del Jaime I que
G
l I
t de Lavadores
Pr¡eto s¡n avisar su visita entrara
el d¡a anterior en puerto,
cuva aouas abandonó en
las' oriñeras horas de la
mañána del lunes, comuni-
ca con la Div¡sión para en-
terar a sus suPer¡ores de
todo lo ocurr¡do en Vigo
hasta aquel momento.
A las once y med¡a le lla-
man de la División:
"¿Ouien habla?". "E1 jefe
accidental de la 8" D¡v¡sión,
Coronel Cánovas", "A sus
órdenes" "Declare usted in-
mediatamente el estado de
guerra". ¿Sería verdad?,
Don Felipe Sánchez en
fuerza de tanto desearlo no
podía creerlo (...) Ya en el
cuartel de la Cárcel. el co-
mandante llama al capitán
Carreró y le ordena prepare
su compañía y salga inme-
diatamente a proclamar el
bando obligatorio del esta-
do de guerra. La masa
obrera seguía mostrándose
impaciente y provocadora
por ¡as calles de la ciudad
y en las ¡nm€diac¡ones del
Cuartel veíanse numerosos
grupos observando una ac-
titud sospechosa por de-
más. No pasó esto desaper-
c¡b¡do al Comandante,
qu¡en dispuso salieran tres
soldados a situarse sobre la
terraza de una c€sa que
ex¡ste frente al cuartel. para
que proteg¡esen la sal¡da
de la compañia de Carreró,
mientras otros tres la ha-
cían desde la terraza de la
casa llamada Esmeralda
(...) Del cuartel del Regi-
m¡ento de Mérida (edif¡c¡o-
cárcel) salió el Capitán Ca-
rreró, segu¡do de un ins¡g-
n¡ficante pelotón de solda-
dos. Apenas en la calle se
vio rodeado de un crecido
número de curiosos (llamé-
mosle así). que superaba
en mucho el número de
hombres que llevaba. Fija-
do el primer bando en la fa-
chada de la casa que ocu-
paba la Comandancia de la
Guard¡a Civ¡l en U'záiz,
bajó la compañía por esta
calle hasta la encrucijada
que forma Colón con la de
[Jruguay, en dondo tuvo lu-
gar la segunda lectura. El
populacho aumentaba cada
vez más y cont¡nuaba s¡-
gu¡endo y estrechando a
los soldados que soporta-
ban esto¡camente los des-
templados gr¡tos de tUHP,
UHP! con que la masa, de-
sor¡entada al parecer a res-
pecto a la actitud de la tro-
pa, acompañaba el marcial
desfile. Continúa ésta calle
de Colón abajo; doblaba
por la de Policarpo Sanz y
al llegar a la puerta del Sol
(seguida siempre por la
muchedumbre, que había
engrosado extraordinaria-
mente) procede a procla-
mar por tercera vez el ban-
do de guerra. Lo lee el te-
n¡ente ayudante cuando,
destacándose de la mult¡-
tud un tal Lence, agente de
bre aquel e intenta qu¡tarle
el sable al m¡smo tiempo
que le arrebataba el bando.
iEl osado pagó allí mismo
con la v¡da su locura, m¡en-
tras los soldados, forman-
do cuadro a la voz de su ca-
p¡tán para defenderse de la
avalancha de gente que se
les venía encima, hacen
uso de sus fus¡les, siendo
contestados':'sus d¡sparos
por inf¡n¡dad de t¡ros de
p¡stola y escopeta que par-
tían de todas partes. La re-
fr¡ega fue ráp¡da pero
cruenta. Así lo entendió
tamb¡én el capitán de la
Compañía que, de regreso
al cuartel, cumpl¡da su mi-
s¡ón, entera al comandante
con estas palabras. Me he
cer fuego por habet sido ¡n-
sultada y agred¡da la fuerza
por el público y hemos he-
cho mucha sangre".
vadores era semellante ao
de Vigo "pero acentuado.
claro está, por la mayor in-
fluencia que el elemento
obrero habia de ejercer en
los lugares donde tenía su
domicilio famil¡ar. Muchos
de sus moradores recogían
en los centros societarios el
virus ponzoñoso de la anar-
qufa y la revolución que,
term¡nado el trabajo, lleva-
banasusmuieresyasus
h¡jos convirtiendo la barria-
da en un verdadero foco
comunista. (...) En la tarde
del 20 de iulio se persona-
ron en el cuartel de la Guar-
dia Civil de Lavadores el di-
putado Bilbatúa y José An-
tela Conde, con la preten-
s¡ón de que las fuerzas les
acompañasen al chalet del
señor Nuñez, de cuyo ed¡fi-
cio querían ¡ncautarse. (.,. )
Los guard¡as, dec¡didos a
morir s¡ necesario fuera,
atrancan las puertas del
cuartel y permanecen a la
defensiva hasta las once de
la mañana del d¡a sigu¡ente
hora en que de V¡go llegó
una columna mixta con obje-
to de recogerlos y transpor-
tarlos a la c¡udad. Oportuna
fue para los Civiles pues s¡
llegan a tardar un poco
más acaso los revoltosos,
qle en número de cuatro
m¡l ocupaban el pueblo,
hubiesen dado fin con
ellos, volando la casa don-
de se habían acuartelado
con c¡nco números más del
puesto de La Lamosa. La
columna, que durañte el
trayecto Vigo-Lavadores
había s¡do duramente hos-
tilizada, como lo demuestra
el hecho de haber ten¡do
que gastar cinco horas en
hacer el recorr¡do de dos ki-
lómetros y medio, hubo de
emplearse tamb¡én en el
pueblo para vencer la res¡s-
tencia enorme que oponían
los rebeldes parapetados
tras las barricadas. Libera-
da la Guard¡a C¡v¡l de Lava-
dores y La Lamosa del ase-
d¡o de en que la tuv¡eron
los marxistas mientras sa-
queaban la casa de Porta-
net y la de D. Estan¡slao
Núñez, al que ases¡naron
villanamente, pudo esta
trasladarse a Vigo con la
columna de apoyo que hi-
c¡era a los revoltosos c¡nco
muenos en el Calvar¡o. uno
en Cebole¡ra y dos o tres en
Lavadores, a más de dos
¡nfelices mujeres que bus-
cando ref ugiarse, encontra-
ron la muerte al atravesar
una de las calles del ba-
rrio".
A caida do bairro de La-
vadores sucede "una serie
de operaciones de limp¡eza
que pusieron a prueba la
gran actividad, acibrto y re-
sistenc¡a de la Guardia Ci-
v¡|, milicias de la JAP, Fa-
lange y Cívicos de Vigo,
que d¡eron los siguientes
resultados: dia 28 de ene-
ro: son detenidos en una
cueva construidá dentro de
su m¡sma casa Ramón Con-
de Gut¡érrez y Florenc¡o
Araújo Conde. destacados
marxistas deLavadores;
d¡a 31 de enero: es descu-
bierta en Paradela una cue-
va construida bajo la cua-
dra de un cerdo, ocupada
por el soldado desertor
Marcos León. que fue
muerto al intentar hacer
uso de la pistola que tenia
en su poder, (.,.) Finalmen-
te, dos d¡as antes del 15 de
marzo se descubriera en el
barrio de La Bouciña una
cueva que media 32 metros
de largo por 2.50 de ancho,
con dos galerias que comu-
nicaban con tres casas, en
una de las cuales hab¡taban
un hombre y dos mujeres,
en otra dos hombres y una
mujer y una mujer y dos
hombres en la tercera. De
todos ellos, cómplices de-
clarados de los once inqui-
linos de la v¡vienda subte-
rránea, se salvaron tan sólo
dos mujeres que se halla-
ban en estado. Los demás
hubieron de pagar su falta
de patriot¡smo y su culpa-
Mov¡liz.ción obre¡r. 6n V¡go. 1" dé ma¡o 1936{?!) (Foto Pach€co}
ble desobediencia a los
bandos de guerl.a, La cueva
en cuest¡ón estaba dotada
Y Preparada con todo con-
fort: techo de madera, ven-
tilador eléctrico, luz, rad¡o,
alfombras, máqu¡na de es-
crib¡r, máquina fotográfica,
provisiones de boca en
abundanc¡a, uniformes de
soldados y falange, 1 15 car-
tuchos de fus¡|, armas lar-
gas y cortas, trajes de caba-
llero, camisas, camisetas,
gabardinas, tabaco, latas
de conserva etc,"
Non coincide con Arra-
rás, nen con Silva Ferre¡ro,
Luís Moure Mar¡ño que no
seu Galic¡a en la guerra
(Ed¡c¡ones Españolas, lVa-
drid 1939) cons¡dera :"Uno
de los mayores méritos de
Gal¡c¡a habrá que buscarlos
en la senc¡lla natural¡dad
con que toda la reg¡ón se
sumó al Movimiento. En
otras reg¡ones de España,
en donde la sem¡lla de la
Revolución había echado
raíces hondas y retorcidas,
asomó la muerte, el ¡ncen-
dio, la profanación y, en fin,
se desató con la fuerza de
un volcán o de una tempes-
tad demoníaca toda la furia
que una propaganda pon-
zoñosa había ido sedimen-
tando en las almas. En Gali-
c¡a no fue así, Gal¡cia se
sumó al Moyim¡ento de
t ¡
f
I
I
una manera espontánea,
H
sencilla, rebosante de lim-
p¡a natural¡dad". A entrega
de Galic¡a ten para lvloure
Mariño un pobre valor. por-
que "La Galicia lejana, olvi-
dada y envuelta en la mor-
taja de una ¡njusta leyenda
se aprestó a darlo todo sin
haber pecado antes casi
nada". Entre os pecados
destaca o cron¡sta de Gali-
cia en la Guerra, "Uno de
los hechos políticos más
vergonzosos que precedie-
ron en Galicia al 18 de iul¡o:
el amaño del pleb¡scito
para el Estatuto Gallego. Ya
hemos dicho que nunca
tuvo vida en Galic¡a un se-
paratismo aunténtico. El re-
gionalismo gallego era un
regional¡smo de gentes que
amaban entrañablementé
el trozo de tierra en donde
nacieran y se cr¡aran. El
mal regionalismo gallego,
el de las autonomías que
cam¡nan al separatismo,
surg¡ó de una manera ro-
mánt¡ca entre un grupo de
poetas e intelectuales que
veían la existencia a través
del marco estrecho de la re-
g¡ón en que nacieran y que
tampoco ostentaban una
autént¡ca f¡rmeza en sus
ideas".
GUSTAVO
LUCA DE IENA
¡,ilTiCrtOl
I y t¡tpU"
i
 AS MIILICIAS GALEGAS
UNHAS MILICIAS AUTONOIVIAS
A
criación das M¡lí-
c¡as Galegas fo¡
unha de tantas ex-
presións da eclosión que se
produc¡u ante a sublevación
e ante a perspectiva dunha
prolongada lo¡ta armada. Foi
tamén unha consecuéncia da
ex¡sténc¡a de Gal¡za como
nac¡onal¡dade histórica,
Cando eu me incorporei a
elas imediatamente despois
do xa relatado nas miñas
memórias, e dacordo co PCE
os seus efect¡vos non eran
a¡nda moi numerosos.
Constitu¡an o seu núcleo
inicial galegos que traballa-
ban en Madr¡d e que non se
t¡ñan enrolado desde o pri-
me¡ro momento noutras unt-
dades m¡lic¡anas. Tamén ha-
biq algun estudante.
E de rigor engadir que en
case todas as unidades da
frente de Madrid hab¡a gale-
gos voluntários, alguns dos
calea acadaron graus ¡mpor-
tantes e mandaron ún¡dades
milicianas do Exército Popu-
lar. A frota de guerra conta-
ba tamén cun número creci-
dísimo de galegos (mariñe¡-
ros, oficiais e almirantes). A
defensa aérea (DECA) no
Ebro e en Cataluña est¡vo di-
r¡x¡da por xefes mil¡tares e cil de lograr. Por ¡so, unha
com¡sár¡os políticos galegos.
En diversas unidades m¡l¡-
cianas, (que posteriormente
foron unidades do Exército
Popular, que actuaron en
d¡st¡ntas frentes: Aragón,
Cataluña, País Basco...) hou-
bo tamén voluntários gale-
gos. En Astúr¡as existiu un
batallón de milicianos gale-
gos que se denom¡nou "Ga-
licia", do que formaron parte
herois populares como ls¡-
dro López, Eládio Rodríguez
e outros.
O groso das Milícias Gale-
gas formárono homes que,
chegados a Castela para a
sega, permanectan nos arre-
dores de Madrid señ se ¡n-
corporar á loita armada.
Ante a imposib¡l¡dade de re-
gresar á sua terra, a causa
do estalido da guerra, viva-
queaban nos palleiros dos
amos, man sobre man. Deci-
d¡dos a mov¡l¡zalos, recorré-
mos os povos dos arredores
da cap¡tal (Alcorcón, Mósto-
les, Fuenlabrada, Leganés,
Getafe, etc.). explicándolles
(en galego) a situación. o
que eran as Milícias Galegas,
os nosos propósitos... E per-
suadíamos á maior¡a, para
que se incorporasen ao Bata-
llón. Tamén ingresaron nel
alguns dos asistentes á reflexando, de modo sinxelo,
Olimpiada Popular de Barce-
lona, frustrada pola subleva-
cton.
Con todos eles
-incluídas
algunhas mulleres- const¡-
tuiuse o Batallón de M¡líciás
Galegas, que en Setembro
de 1936, chegou a ter uns
1200 combatentes, ainda
que á frente saímos uns 920.
Case nengun dos seus in-
tegrantes t¡ña filiac¡ón polít¡-
ca. Eran homes e mulleres
sen partido e, agás raras ex-
cepc¡óns, de procedénc¡a
campes¡ña. No seo do bata-
llón criouse un comité da
Frente Popular, como era co-
rrente naqueles momentos,
constituído por un galeguis-
ta, un representante da CNT,
un republ¡cano (o cal case
nunca as¡st¡a ás reunións) e
eu como membro do PCE.
Non lográmos incorporar ao
Comité a nengun membro
do PSOE.
O traballo polílico esenc¡al
naqueles momentos consis-
t¡a en unir a todos os mil¡cia-
nos no obxectivo comun
para o que se tiñan formado
as m¡líc¡as. e convencelos de
que a loita es¡x¡a un mínimo
de disciplina, cousa nada fá-
das tarefas políticas perentó-
r¡as foi a publicación dun pe-
riód¡co que serviuse de agu-
t¡nante polít¡co do batallón.
Empezámos a editat "El M¡li-
c¡ano Gallego", de formato
pequeno. con o¡to páxinas,
que t¡vo bastante aceitac¡ón
entre os combatentes e sub-
sistiu, até a const¡tuc¡ón do
Exérc¡to regular, transfor-
mándose na publicación
"Nueva Galicia".
Oue tratabamos no "[/¡li-
ciano Gallego"? Problemas
de organización, de discipli-
na, de técnica mil¡tar ele-
mental e cuest¡óns políticas,
tanto de orde nacional como
internac¡onal. facéndo finca-
pé nas má¡s relac¡onadas d¡-
rectamente con Gal¡za.
Ainda que estaba afeito a
escreber, recordo canto tra-
ballo me custou redactar o
editorial do primeiro núme-
ro, ded¡cado a cuest¡óns de
oroan¡zación das Milíc¡as. O
oe;iódico. en cuxa redacc¡ón
participaban vários milicia-
nos e no que colaboraron
lsla Couto, Rubia Barcia, o que, ao menos polo momen-
estudante portorriqueño Ru-
bén Gotay, fillo dun emi-
grante galego, e moitos ou-
tros, estimulaba a disciplina,
a abnegación e o heroísmo,
a actuación dos combatentes
do batallón. Estes chegaron
a profesarlle gran car¡ño.
Para a primeira saída á
frente de Toledo, Larqo Ca-
ballero (daquela presidente
do goberno e m¡n¡stro de
Guerra). só nos pudo fac¡litar
uns 500 fus¡s. Como nengun
miliciano quixo permanecer
na retagarda, case a m¡tade
ian desarmados:- esperab€n
que un companetro carse
morto ou ferido, para empu-
ñar o arma que quedaba "l¡-
bre ".
Como di o cronista Guar-
diola: (1) "o inimigo avanza-
ba pola estrada de Toledo,
procedente de Extremadura.
e os galegos foron env¡ados
a conter a marcha dos tra¡-
dores e dos seus aliados ex-
tranxeiros. Maqueda, Gerin-
dote, Torr¡jos, triple frente
onde aqueles bravos receb¡-
ron o seu baut¡smo de fogo.
Ali. as tres coÍfpañias de
que constaba o batallón, fi-
xerón derroche de patriot¡s-
mo e de coraxe, loitando có-
bado a cóbado coas forzas
de Asalto e da Garda Nac¡o-
nal Republicana. En Maque-
da, res¡st¡ron a pé f¡rme as
terríbeis acometidas das tro-
pas in¡m¡gas, sen retroceder
nen un só paso. tendo sido
feitos prisoneiros vários dos
seus membros. Esta brillante
conduta valeulles aos man-
dos e soldados do batallón
unha efus¡va felicitación do
ministro da Guerra-
Nesta operac¡ón cairon
para non erguerse ma¡s,
mo¡tos bons camaradas, en-
tre eles: Calle, of¡cial da 1"
Compañ¡a; e foron feridos
Gumersindo Carmona, ta-
mén oficial da 1" Compañ¡a;
e López lglesias, xefe do ba-
tallon, que demostraron so-
bradamente a sua gran capa-
cidade de mando e de orga-
nización. Despois desta in-
tervención en Maqueda, Ge-
rindote e Torrijos, pensouse
en reorganizar o Batallón,
Pero foi necesár¡a a sua pre-
séncia nos montes de Tole-
do, Bargas, Olias e Cabañas,
onde volveu a cubrirse de
glória en nome de Gal¡za".
Eu vivin esa primeira etapa
da loitá no frente como m¡li-
c¡ano e como membro do
{1) Guardiola era un oficial das Mil¡ciás
Galegas, qu6 se fixo o croñisrá do báta.
llór. Creo que er¿ de A Coruñ¿.
Comité da Frente Popular, ao
que xa fixen referéncia. Fun
o ún¡co ¡ntegrante do comité
que, cumprindo co seu de-
ber, marchouse á frente cos
demais m¡l¡c¡anos. Ao regre-
sar a Madr¡d, despois desa
primeira saída, o batallón
reun¡do en asamblea, elex¡u-
me (a man alzada e por una-
nimidade), comisário politi-
co. lsto acrescentaba a m¡ña
responsabilidade persoal e
política, pero non me queda-
ba outra alternat¡va que fa-
cer frente a ela.
Os problemas der¡vados
da existénc¡a autónoma do
batallón de M¡líc¡as Galegas,
eran diversos e complexos:
abarcaban desde algo tan
dec¡sivo como as armas, até
a intendénc¡a ou avitualla-
mento, pasando polo opera-
cional e polo labor polít¡co.
Certas cuestións, de índole
persoal, exercian unha in-
fluéncia decisiva na moral
das tropas. Unha delas foi a
situac¡ón criada coa ameaza
de cerco de Madrid polas
unidades de Franco, cando
os bombardeos da aviación
e da artillar¡a destru¡an foga-
res e ba¡rros inteiros.
Os fillos dos milicianos e,
en xeral, todos os nenos. de-
b¡an ser evacuados o máis
lonxe posíbel do perigo dos
bombardeos e da fame que
se cern¡a sobre a capital. Ha-
bia que levalos ao l¡toral me-
diterráneo. As cousas esta-
ban pouco organ¡zadas.
Cada cal trataba de resolver
os problemas como podia e
pola sua conta. Entre os m¡li-
cianos do batallón galego
cundia a preocupación:
como levar a centos de ne-
nos ao País Va¡enciano? ln-
teireime de que no entón Mi-
nistério de Fomento habia
un organismo que se ocupa-
ba da evacuación. Presentei-
me ali moi cedo, deambulei
polos arredores e por fin, din
co tal organ¡smo. Ao expl¡car
a misión que me levaba ali,
unha feliz casualidade. unida
ao sentimento nacional gale-
go, veu na mtna axuda: o
xefe do Negociado era un
pa¡sano. As 9 da mañá do
dia seguinte, o pr¡meiro
combo¡o que partia da esta-
c¡ón de Atocha para Valéncia
conducia aos nenos dos mili-
c¡anos do meu bata¡lón,
Os pais quedaron tranqui-
los, case felices, sabendo
to, seus f¡llos estaban alon-
xados dun perigo ¡mediato.
 47

":r

trl
,/

.d
t"F-
:& VT n
I il h.-r-J
r
?

x r§
TJ

L ft
Arriba Enrique Listér, xéfe e com¡sário d. 11 'D¡vb¡ón e Sant¡ago Álv.rez cun grupo
d6 soldado§ galegos do 4' Batallón. Abaixo, á esqurda. Valem¡n Fernándoz. Coman-
dante do Batallón Gál6go cs¡do de3po¡s 6n Gal¡za ra loit¡ guerr¡lle¡ra, A Íoto está
tomada cando era capitán. A deie¡ta grupo de combat€ntas galegos lsndo o sBrñáná-
rio "Nova Galicia", que suc€dau ao "Milici.no Gallego".

A exper¡éncia v¡vida na-
queles pr¡meiros meses, os
combates en terras de Tole-
do, a perspectiva da unifica-
ción das m¡lícias e a criación
do Exérc¡to Popular, ¡nvita-
ban á reflex¡ón.
Ao volver daquela frente e,
xa comisário político, el6¡to
polos mil¡cianos, est¡mei
prec¡so modificar a situación
de illamento (máis que de
autonomia) do batallón. A
sua própria ex¡sténcia, habi-
da conta de que Galiza esta-
ba en poder de Franco, podia
desempeñar un certo papel
político, ser unha expresión
da Frente Popular Galega.
Pero isto requer¡a que as
personal¡dades políticas ga-
legas qu6 ainda quedaban
en Madr¡d: deputados, ex
ministros. ex presidentes do
Consello de Ministros e diri-
xentes dos partidos demo-
crát¡cos (alquns dos cales xa
se dispuñan a sair para Va-
léncia) asumisen a corres-
pondente cuota de responsa-
b¡lidade a respeito do bata-
llón. Debian ter en conta a
sua existéncia, as suas nece-
s¡dades, e tamén as suas esi-
xénc¡as.
Entrevista
con Casares Ou¡roga
De Scordo co comandante,
dec¡d¡n v¡s¡tar a don Santia-
CONCELLO DE CULLEREDO
"MOITAS VECES OS MARTIRES
CR.EAN MUNDOS OUE OS HEROES
NIN TAN SIOUERA SON CAPACES
DE CONCEBIR. E NA MIÑA TERRA
CUMPRIRASE A VONTADE DOS
IVIARTIRES"
go Casares Ouiroga, pres¡-
dente do Consello de M¡n¡s-
tros até o 19 de xullo co ob-
xecto de expor o meu plan e
ped¡rlle que contribu¡se a
real¡zalo, coa sua ¡nfluénc¡a
política.
Acudin á entrevista algo
preocupado e até temeroso.
Eu, un mozo recén chegado
da aldea, ia entrev¡starme co
ex pres¡dente do Consello de
Ministros e dir¡xente dun
partido nacional republica-
no, a quen coñecia unica-
mente pola sua relevante
personalidade através das
notíc¡as da prensa e da rá-
dio. O feito de ter l¡do o l¡bro
sobre a sublevación militar
de Jaca en 1930, tras a cal fu-
silaron aos capitáns Galan e
Garcfa Hernandez, e de coñe-
cer o papel, tan pouco br¡-
llante, que naquela ocas¡ón
tiña desempeñado Casares
Ouiroga, descarregábase de
certo temor, Ao próprio tem-
po, o seu comportamento
ante a sublevación do 18 de
Xullo, e durante o curso des-
ta, t¡ña fe¡to tamén descen-
der a miña considerac¡ón
cara a sua personalidade po-
lítica. De todos modos,
t¡ña renome. mentres eu era
un xoven case descoñecido.
Pero armeime de valor
abordei a entrevista.
Esta t¡vo lugar no esplén-
T
d]
¿ clusiva de Esquerda Republi-
"L-: ¡/t-,"
M.¡uel Gallego González, nalural
do lncio lluso), comisário dá d6-
fens! ant¡aérea (DECAI no Ebro e
en todá Catáluñe. Ascendou a co-
misár¡o de Br¡gada por máritos de
su6rr. ne bf.ll8 do Ebro. A cafic¿-
turá lo¡ L¡ta nun campo de con-
..ñrr..ión fr.ncás. Mo¡r.u .n Ca-
racás, onde organ¡zou é pres¡diu a
lrm.nd.d€ Gal.ga.
d¡do salón do local do Comi-
té Nac¡onal de Esquerda Re-
publicana. na Gran Via ma-
drileña, (cuxo primeiro tra-
mo chamábase enton Aveni-
da do Conde de Peñalver),
no número 2.
Nada máis saudar ao ex
presidente e expl¡carlle o ob-
xecto da m¡ña visita, sentin
unha gran desilusión. O líder
el coruñés non chegou, ou non
quixo chegar, a entender o
meu plantexampnto de que
e o Batallón de Milícias Gale-
qas fose unha expresión da
Frente Popular Galega. En
cASTELAo
resposta a isto, propúxome
que as milícias galegas res-
postasen á orientación ex-
cana. Rechacei de plano a
sua proposic¡ón. Pero resol-
to este problema negativa-
mente, asaltoume unha
preocupac¡ón ainda maior. O
ver a Casares Ouiroga tan
déb¡l no seu aspecto físico e
tan titubeante, tan fráxil no
seu discurrer, impres¡onou-
me dobremente: compren-
din que non só estaba f¡sica-
mente enfermo, senón que
tamen estaba acabado na
orde polít¡ca. Produc¡ume
pesar e tr¡steza: por el, por
España e por Galiza.
Para facer frente á s¡tua-
ción de guerra na que nos
atopábamos, necesitábase o
esforzo de todos os aditos á
causa democrática e, ao fin
e ao cabo. o ex xefe do go-
berno sent¡a esa causa e re-
presentaba a un sector social
non despreciábel, a¡nda que
tivese as vacilacións que lle
eran própr¡as. Non tanto po-
las suas orixes como pola
sua filosofia política.
Sain dali pensando en que
a homes como Casares Ou¡-
roga, resultáballes difícil, se
non imposíbel, comprender
o carácter e o s¡gnificado da
lo¡ta en curso.
Pero para min tamén era

qÉ
I E
I
I
t,
-l t,-
7t E]
I ros agrícolas e campes¡ños
&ffi*--r
I\
ev¡dente que as milíc¡as ga-
legas necesitaban un apoio,
un respaldo político. E o que
acababa de ocorrer demos-
trábame que non o atoparia
nen en Casares Ouiroga, nen
noutras personalidades do
seu talante. Non quedaba
máis solución que propor ao
batallón decidirse, democra-
ticamente, se ¡ngresábamos
Ou non no 50 Reximento.
Esta un¡dade m¡litar, pola
sua adesión áo Frente Popu-
lar, a sua capacidade de or-
ganización. o respaldo pollti-
co que gozaba e o seu ben
gañado prestíx¡o representa-
ba unha garantia.
Aos poucos d¡as da entre-
vista con Casares Ouiroga. e
tras consultar co comandan-
te lvlanuel López lglesias (2),
formulei a correspondente
proposta ao batallón, reuni-
do en asamblea no noso
cuanel da rua Juañ Montal-
vo,28. O acordo foi unán¡me
e entusiasta, e t¡vo o seu re-
flexo na prensa da capital,
corroborouse cun m¡t¡n no
próprio cuartel. no que falá-
mos o comandante López
lglesias, o comandante Car-
los (Vittorio V¡dali) Comisá-
rio do 5'Reximiento e máis
eu como Comisár¡o do Bata-
llón. O cron¡sta Guardiola
deu a segu¡nte reseña: "De
rcgreso en Madr¡d, o bata-
llón celebrcu no pát¡o do
cua¡7el unha asamblea e, a
proposta do comisá¡io San-
tiago Alvarez e do coman-
dante López lglesias acor-
douse por unanimidade in-
gresar no 5' Rex¡m¡ento de
(2) Coñandanle Manuel López lsl€sias,
anliqo c¿pirán do E¡ercno Requlár, ou6 se
reriou do exércfo acolléndo§e á l.i de
Azáñá. Casado uñh¿ co¡uñe$, ¡ñ.orpo-
rouse vorunrário ás Milícras Gáreo€s nos
diás que suc€deroñ á sublevación. Foi o
o.im€iro comañdánre do 4. Batállóñ.
drid?
Polo que se refire ao esoí-
rito de combate e ao herois-
mo na lo¡ta, é d¡fícil atoDar
i outro Batallón do Exéréito
Popular que os teña supera-
oo-
O seu componamento ten-
se parangonado co doutros
batallons da 1" Brigada,
como, por exemplo, o Thael-
IF man (español), e o V¡ctoria,
nos que se fundiron os meta-
lúrxicos de Madrid que inte-
graron as célebres Drime¡ras
Compañias de Aceiro do 5.
ffi
Reximento, os revoluc¡oná-
rios da popular barriada de
Vallecas e os valentes obre¡-
de Yecla (Murcia).
Os integrantes de d¡to 4.
Batallón, que en Agosto-Se-
tembro eran m¡l¡c¡anos,
t\\ atraídos á loita na forma e
nas circunstáncias que xa co-
ñecen os le¡tores, tfñanse ba-
t¡dos valentemente nos cam-
pos de Toledo (Maqueda,
Torriios, Gerindote, etc.), e
con máis heroísmo ainda en-
tre Seseña e Valdemoro,
t/ pero superáronse a s¡ mes-
mos nos combates de V¡lla-
F 't;-
verd6. Neste arrabaldo ma-
drileño, que tivo que ser con-
quistado e defend¡do dos
ataques e contraataques ad-
versários, combateuse en
cada rua, en cada casa, en
\
I I
cada cuano. en cada palmo
de chan. En má¡s dunha oca-
sión 6hsgqu5s ao corpo
r. corpo, empreqándose
baioneta e a bomba de man.
Unha beirav¡a da rua ocupá-
a
a
baa o adversár¡o e a outra
I as nosas forzas, V¡llaver-
de Ba¡xo dividese asi entre
os dous exérc¡tos, tendo
como lindeiro a Factor¡a Eus-
kalduna, compart¡da metade
Xosó Góméz Gayoso, naae momonto Com¡sário Axudante do Comi6ár¡o do por metade. A gran nave da
Exérc¡to do Ebro, no Frcnt. de Cattuñr llg38). Nrrurul d. Maceds. Dirironto
comun¡lt 6 da guErrill. en Gll¡c¡¡ deado o 1946 so 19a8. Fo¡ fusllado n. factor¡a era "terra de nin-
Coruñ.. Na outr¡ lotograr¡! Sant¡.go Alv.re2 ceñdo x. .r. com¡sá.¡o da tl guén", e esa liña d¡visória
' Divbión. El. loto loi utlllzáda dospo¡! n. c!mD!ñ. lntcrnacion¡l ou. !. mantívose até o Íin da gue-
rc.l¡zou p.r. salvalo do lus¡hmomo (19¡15{61 ffa.
N. foto do enriba trea aarxenlos d!! M¡lícias Gal€9.3. O tucen36 Manu.l Cando os combatentes de
ga¡ci.lO P.ugeot), e 03 pontevedr$$ Plác¡do S..vadr. e M.nolo plchel, ambos bandos pelexaban ou
No3 pdmoiros má3ee da guera na Frcnta de foledo, cansaban de pelexar, falaban
entre si a gritos, gastábanse
Milícias Populares, que é a que deixase o fusil e aco- bromas pesadas, insultában-
organ¡zación militar
máis rreaxe, porque volvia á uni- se "F¡llos de Pasionária !",
peieita que ex¡ste en toda a dade m¡l¡c¡ana de Francos gritaban os de Franco. "Mo¡-
España leal, Os milicianos Rodríguez como comisário ta honra pró meu pai" con-
sentian unha gran simpat¡a político dun batallón com- testaban en qaleqo os meus
cara o 5o Rex¡mento, espe. posto por centenares de ho- pa¡sanos.
cialmente polo feito de tet mes fogueados e temDera- Unha vez estab¡l¡zada a
un xefe galego, que t¡ña dos nos combates do fiente frente, o tempo pasado en
dado mostras de gran capa- de Toledo, a cuxas terras ti- Villaverde (Novembro, De-
cidade para o labor que se ñan rend¡do o tr¡buto das cembro e primeiros dias de
lle tiña encomendado. "l'3) suas vidas os seus orimeiros Xaneiro), utilizouse a fondo
Un par de meses despo¡s heróis- para mellorar a ¡nstrución
do xa menc¡onado ep¡sódio mil¡tar, política e cultura do
de Xullo reinqreso, pois, no Oue características foi ad- Batallón, asi como para ase-
qu¡rindo o Batallón das M¡lí- gurar as fort¡f¡cac¡óns e am-
5o Reximento, pero coas cias Galegas, que naquel in- pliar o construir ch¡ncheiras
lVlilícias populares Galegas,
que naqueles d¡as pasaron a tre era xa o 40 da 1" Briqada e novas chabolas. As clases
ser o 4'Batallón da 1. Brioa- fvl¡xta do Exército popülar? de matemáticas, de debuxo
da M¡xta do Exército Poñu- Cal fo¡ o comportamento ne- ou de táctica mil¡tar, alterna-
lar. Ninguén me pediu xa ses dias cruc¡a¡s de Novem- ban co ensino primár¡o para
bro de 1936 cobrindo un sec- os analfabetos, a leitura co-
{3) Esta x6te erá Eñriqle Lí6t6r. tor clave da defensa de Ma- mentada da prensa. a con-
50
fección de per¡ódicos rurais,
ESTUDO FOTOGRAFICO
e as charlas políticas dos de-
legados de compañia e do
Comisário.
Desdeocomandanteeo
comisár¡o do Batallón até os
s¡mples soldados, oasando
polas clases. os oficiáis e de-
legados de compañia, todos
cr(f tratábamos de ¡lustrarnos
coa leitura de todos os oerió-
---..-----.-r dicos diários e das reriistas,
cuxa chegada ás trincheiras
era asegurada rigorosamen-
te polo Comisar¡ado do Bata-
llón.
Unha vez por semana, che-
qaba tamén "El Miliciano
Gallego", que, ainda que di-
r¡x¡do polo Comisariado, es-
taba escr¡to, 6n boa med¡da,
polos mesmos m¡l¡cianos.
"El lvlono Azul". órqao da
Al¡anza de lntelectuai¡s, era
espec¡almente aprec¡ado no
Batallón polos combatentes
máis cultos. Nesa época, o
Paquete que nos estaba re-
servado algunha vez carre-
gárono no coche Lorenzo Va-
rela ou Rafael Dieste, dous
dos seus redactores, cando
non Ma.¡a Teresa Leon ou o
próprio Fafael Albeni.
A vida do Batallón transco-
rria normalmente. Sen em-
bargo. surxiu no seu seo
unha cena corrente de s¡g-
nos pretendidamente nac¡o-
nal¡sta, que prop¡ciaba a ¡dea
de que os galegos fósemos
loitar a Galiza. Ainda que
má¡s adiante me ref¡ra a eso,
anticipare¡ que derrotámos
IJN dita tendénc¡a,
dia e no¡te entre os comba-
expl¡cando
tes que, dadas as circunstán-
SECI'ILO c¡as. defendfase a Gal¡za na
frente de Madr¡d. Se ta¡s
ideas t¡vesen prosperado, é
DE óbvio que á marxe da vonta-
de dos seus difusores, terian
representado obxect¡vamen-
te unha axuda ao franquis-
MEMÓRIA mo.
O Batallón. pola sua orixe
galega e polo que represen-
GRÁFICA taba como expresión da Ga-
li2a sometida, contaba coa
colaboración, nun ou noutro
grau, de mo¡tos intelectuais
galegos da zona republica-
Príncipe 25 - Tel. (986) 43 ll 23 na: Rafael Dieste, per¡od¡sta,
vtco
escr¡tor, f¡lósofo; Rubia Bar-
cia. profesor un¡versitár¡o,
arabista. escr¡tor, filósofo:
lsla Couto, per¡odista. abo-
gado; Arturo Cuadrado, pu-
bl¡c¡sta; Rubén Gotay (Giba-
ro), estudante de filosofia e
letras (4); Compostela, escul-
tor e por suposto. a maior
colaboración intelectual e ar-
tística foi a de Castelao, cos
seus famosos álbumes de d¡-
buxo.
14) Ruben Gor¿y €r3 lillo don emis.ante
s.¡eqo residenre en Puero Rico, que cur
saba en Madrid a carei.a de filosofia e le'
$as e qúe se incorporou voluntário ás Mi
li.i¿s Gál¿oas. Foi redEcror de "El Milicia.
no cálleqo:, de "PEsa,emos" e de "Nova
Gáli.iá"- ñéorssou áo seu luo¿r de n8sci-
menro en r§¡e. D6spo¡s da-Guer¡ civii,
I ,a
L
ii]
\18
li?
/
,¡ ,*'
)
#,
¡l. f.
Corc galego qu€ ectuou para as M¡lic¡as Galegas e outras un¡dádes no
lrente do Ebro.
Os combatentes do 4' Ba-
tallón e, en xeral, de 1" Briga-
da. adaptáronse con relativa
facil¡dade a ésa situación de
"estatismo" que represente
a vida dunha unidade m¡litar
en pos¡c¡óns atrincheiradas.
Apesar de ser aquel un ¡n-
verno fr¡o, de xiadas tan in-
tensas que se Pod¡a patinar
pola superfíc¡e do Manána-
res ou andar por ela como
pola estrada, ¡so non const¡-
tuiu un grave problema. O
frio contrarrestábase cun in-
tenso traballo e un derroche
do enxeño para facer
confortábel os lugares de
dormir, tr¡ncheiras e inclu-
as
so os postos avanzados. A
este relat¡vo confort contr¡-
buiu máis dunha vez a orga-
nización de Mulleres antifas-
c¡stas, facil¡tándonos reme-
sas de mantas e capotes,
que non era posíbel lograr
en lntendéncia. O enlus¡as-
mo de Encarnación Fuyola.
d¡rixente de d¡ta organ¡za-
c¡ón feminina, e doutras
compañe¡ras que colabora-
ban con ela. sobrepúñase
todo obstáculo ou trám¡te
burocrático para conguer¡r
os prec¡ados equ¡pos. As ve-
ces, delegac¡óns da JSU ou
do Socorro Roxo lnternac¡o-
nal expresaban a sua solida-
r¡dade cos que estaban nas
trinche¡ras, visitando a frente
e traendo prendas de abr¡go.
calzado ou botellas de cog-
nac "saltaparape¡tos".
En canto á alimentación,
as lentellas d¡árias do rancho
eran completadas con "cal-
de¡radas" de patacqs e coles,
recoll¡das na ribe¡ra abando-
nada do Manzanares, Regá-
banse co bon viño comprado
na Cooperat¡va de Perales
del Río, xa que, en canto ao
diñeiro, non tiñan proble-
mas, pois desde Setembro.
cada soldado devengaba un
soldo diár¡o de dez pesetas.
ademais do rancho e a vesti-
menta. As c¡ases e os ofic¡ais
t r-?,
t
I
,
I I'
r
,iL-
I I
H I
gañaban máis; pero dez pe-
setas d¡ár¡as eran entón d¡-
ñeiro. Por outra parte, mo¡-
tos compoñentes de 4" Bata-
llón non tiñan fam¡liares na
zona republ¡cana e, portanto,
case todo o diñe¡ro lles so-
braba.
Se, en tanto un¡dade, o 4.
Batallón merece que se lle
caracterice como fica dito.
nas suas filas houbo unha
sér¡e de homes e algunhas
mulleres que derrocharon
heroismo a manchea. Non
cito aos que xa mencionou o
algo cron¡sta ao falar dos que cai-
ron na frente de Toledo, pero
non podo deixar de nomear
aos seguintes: O cap¡tán
Pepe García, "El Coruña", d¡-
r¡xente xuvenil, coruñés
(cuxo ¡rmán France foi fusila-
do polos rebeldes); fer¡do
vár¡as veces e mut¡¡ado, fo¡,
qu¡za¡s, o combatente máis
heroico do 4' Batallón, talvez
un dos oficiais má¡s valentes
do Exérc¡to Popula..
,O sarxento "Talento",
home que co seu fusil ame-
o
a trallador soía avanzar a peito
descobeno e que non só en
Villaverde. senón noutras
moitas frentes, valeu el só
por un pelotón ou secc¡ón.e,
as veces, por una companta.
Chandeira. coc¡ñeiro nun
princípio, e máis tarde capi-
tán ou comandante, porque,
se as veces se lle degradaba
por facer "gamberradas",
estando de perm¡so, conque-
r¡a os galóns ou as estrelas
nos novos combates.
Esperanza Rodrigu -.2 Gó-
mez, sinxela campesi.ia, que
ingresou nas M¡lfc¡as Gale-
gas, de onde pasou ao Bata-
llón, foi das máis esto¡cas e
valerosas combatentes. Por
méritos de guerra chegou a
oficial da 4" Compañia. coa
que part¡cipou, desde Sese-
ña e Villaverde. en todas as
grandes batallas.
SANTIAGO ÁLVAREZ
 51

LUIS TOBIO
,FALAR DA
ENTREGA SUIVIISA
DE GALIZA AO FASCISIVIO
E UNHA FALACIA HISTORICA"
Luís Tobío Fernández é da saga dos homes puros desta terra. Se a alguén lle acae, lonxe do tópico,
o adxectivo de bó e xeneroso a ninguén tañ xusto, sendo tantos aoiongo ao tempo. Cun-eiiEnil
currículum que resume unha longa v-ida de oitenta ános adicados, dunná'bu outra riraneira a éát¡zá
falamos con el con vagar e neceiariamente tiveron que ficar moiios temal sobievoados. lncluimoé
esta conversa neste número.polo que representa da abtividade política no periodo democrático_rápu-
blicano que de maneira bruial aplastou o ascenso, chorieante ae sángué, ¿tf;;;ismó. ---

l- *,.*,'"*r''r"*,
seu nome estexa presente en
nenoun acontecimento. Mais ?§
Toblo coñece, e explica ad- *
m¡rabelmente, as claves do
oue ¡ !-¡á,
oaleouismo, coñeceu
óomó un dos lüc¡dos do Par- nb p
tido Galeguista. Recorrimos
con el un anaco de toda esa
exper¡éncia vital.
I
Como primeira actividade
relacionada co galegu¡smo.
vostede part¡cipa na xesta-
k
ción do Seminár¡o de Estu-
dos GalsgoE... n
O Seminár¡o fundámolo
no ano 1923, no pfime¡ro
curso de Un¡versidade que ¡
eu f¡xen. Até aquela non fixe-
ra nada que sexa de releván-
c¡a para esta entrev¡sta.
;§
Da man de qu€n chegou a
gss p¡oc€so fundac¡onal?
Chegamos ao preparatór¡o
§
qLfl F
^\
..-l

do direito e o profesor máis

distingu¡do era don Arman- I
do Cotarelo. Noutros anos I
máis adiantados habia xen-
tes como Fermín Bouza Brey, & I
\
como Vences Requejo,
fuente Bermúdez, cun co-
La-
r
mun sentimento de galegu¡-
dade, de amor e sentimento
polas cousas de Galiza. Os
,l
U r t,t
máis novos puxémonos en
contacto con estas xentes
máis adiantadas, cunha pre-
paración máis cristalizada:
I
a
,¡
k ,"'?I
"por que non facemos unha *
xuntanciña, para intercam-
biar op¡nións, e mesmo se
algun de nós elaborc algun-
ha cousa, poes¡a, algun en-
sa¡o literáio,... para mostrar-
nos uns a outros as cousas?"
O animador era Wenceslgo
Requejo, que era de Vigo, un
gran estimulador, el era o lá-
t¡go, o vergallo, T¡vemos un-
has xuntanzas, e o Fermin,
52
que era uns anos má¡s
ad¡antado que nós, e era mo¡
am¡go de Don Armando Co-
tarelo, faloulle disto. A Cota-
relo pareceulle extraord¡ná-
tio o que hab¡a que fa-
cer -"é
aqu¡"-, e díxolle que f¡-
xésemos unha reunión na
sua casa. Ali fomos Martfnez
López, Filgue¡ra, Magar¡ños.
Bouza,... Armando an¡mou-
nos mo¡to e ofereceunos o
apoio tamén da Univers¡da-
de en tanto que catedrático
que el era.
Cotarelo era un home ¡nte-
resantísimo, era un enciclo-
pedista, sabia até de Astro-
nomia, e na terraza da sua
casa t¡ña un telescóp¡o,.., era
do estilo do Padre Fe¡¡oo. El
foi o grande an¡mador por
arriba, pois cos nosos 17
anos precisámos dos seus
azos. El fo¡ quen propuxo o
nome de Sem¡nário.
En certo sent¡do o SEG
conveneuse nun organ¡smo
of¡c¡oso da Faculdade de F¡-
losofia e Letras. As duas pri-
meiras tarefas que f¡xemos
foron as da b¡bliografia e a Vostede fixera un traballo
da iconografia galegas, dous
grandes fiche¡ros que reco-
llesen todo, o máis exausti-
vamente posíbel, Esas foron
as duas pr¡me¡ras tarefas co-
lectivas do Sem¡nário.
Fálenos algo má¡s entón
das activ¡dades que lac¡an...
A pr¡meira tarefa foi a de
história, era o má¡s adianta-
do, literatura, etnografia, fol-
clore,... esas eran as prime¡-
ras direcc¡óns. Fóronse es-
tendendo á xente da Facul-
dade de Ciéncias. Luls lglé-
sias e Parga Pondal conside-
I
1 {
* lt
,
r I
- L
Y é unha reacción frente a esta
rárono iñteresante. para eles
e criaron a secc¡óns de Xeo-
loxia e Biolox¡a. Despo¡s, no
ano 30, nas vésperas da
transformación polít¡ca, est¡-
mámos. xa met¡dos nós en
O¡reito, que hab¡a que criar
unha sección que recollese
todas as ciénc¡as de t¡po so-
c¡al, xurÍd¡cas e económicas.
Unha sección pequena para
empezar a traballar.
Unha característica comun
a todas as áreas e ao con-
xunto do Seminário foi a in-
terd¡sc¡pl¡nariedade; uns
axudando a outros. Cando
má¡s ad¡ante empezamos a
facer as xeiras, os traballos
de campo, íamos todos en
equ¡po e todos botábamos
man e por duas razóns: pri-
meiro pola neces¡dade de fa-
cer estudos de ¡ntegrac¡ón e
outra porque tíñamos pouca
xente e habia que axudar en
todo; asi, un da Faculdade
de Ciénc¡as tomaba fotogra-
fias dunha fachada román¡ca
ou dun castro ou axudaba a
facer algunha excavac¡ón.
relacionado con Rosal¡a de
Csstro...
E á marxe d¡sto. Falando
con Ferm¡n conteille que a
m¡ña família estaba empa-
rentada con Rosal¡a polo pa¡,
que era ¡rmán da miña bisa-
boa, dona Maria xosefa Mar-
tínez-V¡oxo. Cando lle d¡xen
isto perguntoume se hab¡a
alguén v¡vo que tivese coñe-
c¡do a Rosalia, e s¡ hab¡a: a
m¡ña t¡a Mín¡a, que era filla
de M'Xosefa. Era unha das
duas ¡rmás do pai de Bosa-
l¡a. unha das que a criou no
t Dicia "que é o que o fil¡steo
üüü
a
Pazo de Onoño.
Era polo verán e fun á
Mahía. como ia adoito nese
tempo, e fíxenlle unha entre-
vista á tia Mínia. Como resul-
tado da mesma escreb¡nlle
unha longa carta ao Fermin
onde lle contaba todo o que
ela me dixera. Foi publicada
esa carta poster¡ormente,
aparte dos dados que em-
pregou Fermin no seu mo-
mento.
Despois vai á Alemaña...
Rematada a cafieiÍa, a
Un¡versidade deume unha
beca para ¡r estudar C¡énc¡a
Política á Alemaña. Fun a
Berl¡n e botei un ano traba-
llando. Ali tope¡ moitos gale-
gos: o f¡lólogo Canedo; Fel¡-
pe Fernández Armesto, que
era xornal¡sta de "El Pueblo
Gallego"; García Díaz, cro-
n¡sta do "El sol"; corpus
Barga, de "La Nación" de
Buenos A¡res; e xa estando
ali chegou R¡sco.
E o período de "Mitteleu-
fopa".,.
Foi no ano 1929-30. Berl¡n
era un fervedoiro intelectual
de primeira clase. Ali dában-
se c¡ta escritores extraord¡-
nár¡os que se reunian no
"Romanische Kafe". e a esa
tertúl¡a fumos con Ramón
Gómez de la Serna. Al¡ esta-
ba Remarque,... era o perío-
do extraord¡nár¡o, na orde
cultural, da República de
We¡mar. No teatro. por
exemplo, hab¡a tres grandes
correntes: Max Re¡nhardt,
que era o inovador pero no
senso burgués; estaba Erwin
P¡scator, co seu teatro revo-
li
\ vulgar, "hortera", por em
luc¡onár¡o, cos seus recursos
cén¡cos surprendenles; esta-
ba o "Das Pol¡tische Thea-
ter", que era do Part¡do Co-
munista Alemán... e tamén
estaba o teatro xudeu. Aquel
Berl¡n era mo¡ ¡nteresante. E
xa na especial¡dade na que
¡a traballar, en C¡énc¡a Políti-
ca, púxenme en contacto con
Hermann Heller, que era
unha oran fioura da ciéncia
política e de quen traducin
despois a suá obra funda-
mental 2 Teoria do Esta-
do", que ainda hoxe ten v¡-
xénc¡a, porque é o estado
soc¡al de dire¡to, é unha es-
pécie de integrac¡ón do so-
c¡al¡smo e do estado de di-
reito liberal-demócrata.
Ese é o aspecto da espe-
cialidade pero estaba des-
po¡s o amb¡ente, total, xeral
de Berlin, ún¡co e formidá-
bel. No orde da plástica, por
exemplo, Max Libermann,
Grosz, o grande Grosz, de
quen despois trouxen vários
álbumes que lle entreguei a
Luís Seoane, en quen produ-
ciu un grande imparto. Grosz
era, poderíamos d¡cer, o Cas-
telao da Alemaña, porque
era o crít¡co acerbo da bur-
guesia reaccionár¡a, imperia-
¡¡sta, etc... da Alemaña.
E tamón era un momento
polft¡co importante...
Claro. Era pouco antes da
caída da D¡tadura, de Pr¡mo
de R¡vera e os países do Es-
tado español vivian unha cri
se de esperanzas e ilusións.
Viv¡mos aquel. momento
cultural e intelectual coa sen-
sación de que para a nosa
formación era importantís¡
mo, e coa idea da proxecc¡ón
que podia ter na Terra. Risco
cóntao ben, ainda que ás ve-
ces nun senso de reacción
porque non hai que esquecer
que era un home xenial pero
de inclinación reaccionária.
Era un elitista. "Nós, os ina-
daptados" é un documento
de homes de é/ife. Esp¡r¡tual-
mente era un "dandy", un
home que reaccionaba fren-
te á chatura do médio pe-
queno-burgués de Galiza .-
de fóra, como un "dandy":
"eu non me adapto a ¡sto".
galego leva como marca ca-
Gcter¡st¡ca?"i primeiro o fa-
lar castellano, que é unha
das características externas
máis notórias do pequeno
burgués, deformado e me-
diatizado, de Galiza; entón
nós temos que falar galego,
pr¡me¡ro porque é a nosa lín-
gua pero segundo, e tamén
case tan importante, porque
chatura pequeno-burguesa,
pregar uñha verba asi,... esta
éa mecán¡ca ¡nterior da

L]
reacc¡ón de Risco e da postu-
ra de R¡sco dentro do gale
guismo: unha postura elitis-
ta. No cenáculo de Ourense.
no que el era ponlífice máxi-
mo, po¡s el tiña mentalidade
de dir¡xente. de condutor, de
orientador, e cando dirixiu a
lrmandade Nazonalista e o
movimento galeguista, vá-
rios. galegu¡stas.de entón
quetxabanse, amtstosamen-
te, dos ucases que mandaba
o Risco. Risco mandaba,
case perentoriamente, or-
des: "ha¡ que facer ¡sto, ¡s-
toutro,...", nada de d¡scusión
democrática. R¡sco era un
home desde logo xenial.
cunha capac¡dade de análi-
se, de penetrac¡ón e de fon-
dura, únicas.
Despois regresa a Galiza...
Volvin no ano 1930. e fun
nomeado profesor axudante
de Direito Administrativo. O
catedrático de entón era un
malagueño discípulo de Fer-
nando de los Rios, Garcia La-
vella, que despois foi gober-
nador de A Coruña, e a quen
os fascistas franquistas fusi-
laron. El nomeume profesor
axudantg. Estiven unha tem-
pada até pasar a ser auxiliar
de H¡stór¡a do Direito Roma-
no.
Nese período, despois vos-
tede va¡ en Madrid a facer o
Doutorado, entre outras ac-
t¡v¡dades participa na xesta-
ción do Partido Galeguista.
Cando voltei da Alemaña
eran os momentos prévios á
caída de Primo dé Rivera, a
base das lrmandades da Fala
e Nazonalista móvese. e es-
tou con e¡es. E estiven en
mo¡tos mítins de propagan-
da en canto, diríamos, se
abr¡u a veda.
E como se pasa de organi-
&* r
.t'
v\$
7 {
t.
,§
I
zac¡óns que traballan nun
ámbito esenc¡almente cultu-
ral, á necesidade dun partido
politico?
Nego a premisa ma¡or. As
lrmandades da Fala eran
unha organización cultural
cuxa finalidade era promo-
c¡onar o emprego, na fala e
na escrita, do galego, e tiñan
escolas incluso
plo na da Coruña,-por exem-
na que ti-
ñan o retrato do Alcalde de
Cork-; pero o espírito da es-
cola e das próprias lrmanda-
des en conxunto era polít¡co.
Tiñan ese nome, non estrita-
mente como unha camufla-
xe, pero eran, desde logo,
unha organizac¡ón política.
A transformac¡ón fíxose
como consecuénc¡a de che-
gar a nova época de debil¡ta-
mento da ditadura e a transi-
ción cara á República, e o
polít¡co vai tomando primei-
ro rango, mars accron e mo-
v¡mento. lnícian os contactos
de A Coruña con Ourense, e
lembro que Vítor Casas, que
era das persoas máis activas
na Coruña, consegue que xa
na época de Berenguer as lr-
mandades da Coruña se de-
claren republ¡canas, mentres
que en Ourense sobre ¡so
non fixeran declaración pú-
bl¡ca. Víror Casas d¡cíame,
"estes de Ourense non se
dec¡den, e neste momento
haí que facer pronunciamen-
to claro de republican¡smo".
Despois veu a fusión destes
movimentos no Part¡do Ga-
leguista.
Vostede representa a un
certo sector marxista dentro
do PG...
Dentro do Partido éramos
s aleguistas ante todo e so-
b retodo. Pero o galegu¡smo,
no que coincidiamos porque
habia unha série de proble
\§
r'
t.
Fi
ry-; --§,J
mas u rxentes que resolver
prévios e nosos, aceitaba
mat¡ces do orde ideolóxica
no enfoque xeral da situa-
ción polít¡ca e das pos¡cións
polít¡cas. Habia quen ban-
deaba máis cara a posturas
libera¡s democrát¡cas, outros
a algo lenemente socialista,
outros, como Risco, que
aceitaban a República, pero
con matizac¡óns a respe¡to
da organización social, eco-
nóm¡ca, etc... e hab¡a unha
corrente que poderíamos
chamar... non marxista por-
que con este, como co cris-
tian¡smo, téñense feito mo¡-
tas mist¡ficacións. pero os
que levábamos unha inspira-
ción de corte marxista acei-
tábamos eses postulados bá-
s¡cos que dentro da econo-
mia e a organización social.
cun senso crítico xenial.
lvlarx estabeleceu, e eran os
que aceitábamos e recollía-
mos. O antiim peria l¡smo,
por exemplo. Era un tema
que nas intervencións eu
machacaba mo¡to. Lembro
que Bóveda sempre me an-
daba coa tranganilla esa de
"agora que veña Tobío a c¡a? pode ser, nalguns casos
darlle aos imperial¡smos", e
eu falaba sempre de como
Gal¡za era unha vít¡ma dos
imperialismos secularmente,
do hispán¡co e dos que po-
dan vir máis adiante. De ma-
neira que o meu marx¡smo
era de t¡po ideolóxico, mat¡-
zado, sobre os postulados
básicos das teses marx¡stas,
pero non de "i s rexa marxts-
ta", para enten d ernos.
A democrác¡a era unha
das bases máis fortes do
Partido.
Eu desde o 1933 non parti-
cipei na vida do Part¡do. pola
53
miña incorporación á carrei-
ra diplomática, pero tiña
unha correspondéncia con
moitos membros do Partido:
Cuevillas, I\4artínez López,...
con todos.
O PG, seguindo unha
constante dos partidos m¡-
noritários, era un partido de
gran pureza, dun grande es-
píritu de sacrifíc¡o. Era uñ
pan¡do probe po¡s non tiña
axuda nen protección de
nengunha institución públi-
ca, como suced¡a nos part¡-
dos grandes, O diñe¡ro saía,
empezando por Castelao, do
peto das xentes do partido.
Eramos moi idealistas e sa-
bíamos que non tiñamos
nengunha sinecura, nengun-
ha vantaxe, nengun
como consecuéncia da nosa
cho¡o,
actividade. Pero ese é un fe-
nómeno relativamente xeral
dentro dos part¡dos minori-
tários e ¡deal¡stas e non nos
eleitoreiros e comenenc¡u-
dos.
Aclarando o senso profun-
do dos cinco pontos progra-
mát¡cos do PG, condénsados
de maneira propagandística.
Cal é a expl¡cación de fondo
da réclamación da autode-
term¡nac¡ón?
E a seguinte, e é moi clara.
Galiza é unha nac¡ón, como
nac¡ón ten d¡reito ao autogo-
berno, porque é normal que
o ¡nd¡víduo e as entidades
naciona¡s se dirixan de acor-
do coa sua maneira de ser,
de pensar e de sentir. Agora,
a forma concreta de como se
plasma na real¡dade xuríd¡-
ca. constitucional, polít¡ca,
esta función de autogoberno
é unha cuest¡ón de carácter
histórico, circunstancial, e
segundo o momento, as re-
lacións con outras forzas po-
líticas,... pódense formular
de distinta maneira. Porque
eu sosteño que non hai nen-
guha fórmula neses aspec-
tos que poda considerarse
única, bás¡ca, fundamental,
conveniente e xusta, senón
que son as circunstáncias as
que mandan.
Fórmula da independén-
pode ser que a única e má¡s
conven¡ente §olución sexa a
independéncia, pero eu, que
v¡v¡n en mo¡tos países, e que
coñecin mo¡tas independén-
c¡as falsas, má¡s med¡atiza-
das que outros países que
non tiñan esas independén-
cias, non creo nela como fór-
mula ún¡ca, exclus¡va e sem-
pre salvadora.
Outras veces pode ser
a
fórmula confederativa, ou a
fórmula federal, ou a fórmu-
la x¡s,... estado l¡bre tal,...
Tendo sempre presente que
calquera desas fórmulas
pode ser m¡st¡ficada, desna-
turalizada e non conduc¡r ao
fito que se quer, que é o úni-
54
co válido, que é o autogober-
no, a autodirecc¡ón, quer di-
cer a autonomia no senso
etimolóx¡co. non no que se
lle pode querer dar: autono-
mia, quet dicer norma míña;
norma própr¡a; eu doume e
dirixo os meus pasas de
acordo coa miña maneira de
ser e pensar. Este é o senso
que ten o autogoberno de
Galiza deniro do Partido Ga-
leouista.
Éu participei na elabora-
ción dese. diríamoslle cua-
drálogo. Outros tamén como
Suárez P¡callo, Alonso Ríos,
Martínez López, desde logo
Bóveda,... Tiñamos que mar-
car un cartel dos pontos bá-
sicos da nosa ideoloxia.
Despois estaba o ponto do
ant¡¡mperialismo, que xa ex-
plicou antes, e o de Galiza,
comunidade cooperat¡va,
que era case un caso de orfe-
breria progfamática para
contentar as d¡ferentes liñas
dentro do PG...
Habia que proceder har-
monizadamente, tendo en
conta a realidade social e
económica de Galiza. un
país de pequenos propietá-
rios no agro, que non pode-
rian sofrer o trauma dunha
expropiación, nunha even-
tual e hipotética transforma-
ción da realidade rural gale-
oa. A realidade era oue o
ágro galego estaba en mans
de mo¡tos proprietários que
ás veces están, como aque-
les famosos condes de Poló-
nia, en pior s¡tuación que os
proletár¡os do campo,... ás
veces. E ese senso reveren-
cial. de amor pola terra, ese
vencello que une ao home á
terra non se pode escachar
sen trauma. O agro galego
portanto ten que selo de pro-
pietários e despois xa vere-
mos como o organ¡zamos.
CONCELLO Era preciso facer algo para
converter en rendábeis esas
explotacións, e habia que
DE MOANA apelar a algun s¡stema de
cooperación na fórmula que
se v¡ra máis adiante.
Gal¡za célula de universali-
dade...
Habia un factor c¡rcustan-
cial de oportun¡dade. Nós, os
galeguistas, grupo m¡nor¡tá-
rio pero reflexivo, con moi-
tos intelectuais que medita-
ban e moitos homes de gran
espírito, tropezábamos cun-
ha dificultade que era a de
entrar no sector dos traballa-
dores, dos obre¡ros, dos pro-
letár¡os. Entre nós dominaba
a pequena burguesia, eran
moi poucos os obre¡ros,
pero o proletar¡ado, que xa
tiña unha certa ¡nfluéncia en
sectores urbanos de Vigo, A
Coruña, O Ferrol, eran prati-
camente impenetrábeis á
nosa campana, a nosa pro-
paganda, á nosa acción polí-
tica, porque eles tiñan eses
conceitos sinxelos, elemen-
tais, derivados da llnterna-
c¡onal e da ll, do un¡versalis-
mo. Ouer dicer, o futuro da
humanidade é unha human¡-
dade ind¡ferenciada, onde
todos sexamos irmáns. to-
dos teñamos a mesma s¡tua-
ción social e económica, to-
dos falemos o mesmo ¡d¡o-
ma, toda a terra sexa de to-
dos os homes e todos os ho-
mes sexan igua¡s, non so-
mente en d¡reitos senón en
características que
as característ¡cas-ainda
físicas nun-
ca chegar¡an a un¡ficarse.
Pero con esa visión inxénua
do anarquismo libertario do
século XIX asp¡raban a esa
utopía un¡versalista. Canto
teño d¡scutido con estes
bons amigos meus obreiros
ou paraobreiros -intelec-
tuais perto do sector obrei-
re-, para meterlles na ca-
chola que o universal¡smo
non está en contradic¡óñ co
desenrolo das pátrias, co de-
senrolo das culturas nacio-
na¡s, senón todo o contrário,
senón que, nunha visión d¡a-
léctica ----e aqu¡ volta Marx-
da histór¡a e do mundo te-
mos que ¡ntegrar o cam¡ño
cara á universalidade e á in-
telixénc¡a, o amor e a com-
prens¡ón de todos os povos,
co camiño cara o desenrolo
das característ¡cas nacionais,
cultura¡s, económicas... de
cada un dos povos que ¡nte-
gran a humanidade. A huma-
nidade é un orqan¡smo com-
pleto onde cada unha das
nacións é unha célula de un¡-
versal¡dade, este é o senso.
Gal¡za, como as outras na-
c¡óns, é unha célula de uni-
versal¡dade. Non é que vaia-
mos erguer murallas deica o
céu, como eses amigos
meus pretendian botarnos
en cara. Nós non quer¡amos
erguer esas fronte¡ra, o que
queríamos era cultivar o
noso xardin, no que se dan
flores d¡stintas ás doutros,
pero todos para enriquece-
mento da vida de toda a hu-
manidade.
Con que senso malcaron o
obxectivo da autonomia e
como v¡an a capacidade a
longo prazo de manter ese
obxectivo como elemento
de coesión do PG?
E un período que non
podo explicar con precisión
porque non estaba aqu¡. En
calquer caso é o que antes
dicia. Temos que ver o que
podemos conseguir en cada
momento sen Perder o fito,
que tamén podemos deno-
minar utopia. E o camiño a
marcar pode depender moi-
to das circustáncias topográ-
f¡cas do momento. En Gal¡za
sabemos mo¡ ben que os cai
m¡ños d¡rectos non son sem-
pre os máis realizábeis..e o
mellor pode dar mo¡tas rev¡-
ravoltas. Desde a miña de-
formación profisional da d¡-
plomácia sei que o mellor
non é moitas veces o cam¡ño
recto. que é o camiño do mi-
litar. O camiño da violéncia
non conduce a nada, e cando
serve, é porque vai da man
doutros cam¡ños. métodos e
fórmulas. Pero como dic¡an
os lat¡nos, un abismo atrai
outro ab¡smo, unha violéncia
atrai outra violéncia.
Pero o PG era posibil¡sta?
lnvolucrouse de cheo na loi-
ta polít¡ca?
Naqueles tempos non,
porque somente cando em-
peza a actuación política que
podíamos chamar de rua e
de loita eleitoral, quer dicer
a loita política, non a campa-
ña de concienciación e con-
vencimento. de apostolado,
de gañar homes e non vo-
tantes. Cando a campaña Po-
lítica é convencer almas e
non gañar papeletas de voto
a polít¡ca é pura. Despois
chega o momento en que
pensas "se queremos chegat
a ter infuéncia na vida polit¡-
ca temos que ter tamén vo-
tos" e veñen as manobras de
t¡po pol¡tiqueiro,.que moitas
veces son prectsas senon
queremos estar sempre na
torre de marfin do idealismo.
E o Partido Galeou¡sta tamén
tivo que facelo pórque senón
era alonxarse e dicet "aqu¡
estamos os puros", e ben,
pero os puros non chegan
aos centros de decis¡ón aon-
de tÍñamos que facelo para
deixar ouv¡r a nosa voz.
Bóveda tivo unha grande
importáncia nesa visión, fá-
lenos do seu traballo con el,
Pouco podo dicer porque
só traballei con el nunha pri-
me¡ra etapa, a de apostolado
por as¡ dicelo. No traballo de
Bóveda para gañar adesións
políticas e eleicións eu non
estaba presente.
No primeiro aspecto Bóve-
da desempeñouse como un
qrande organizador: planea-
ba as campañas, estabelec¡a
os "equipos sonoros", como
lle d¡cíamos.,.. este labor im-
prescindíbel era o que el d¡r¡-
xia e ademais con autorida-
de, e entraban todos polo
aro, empezando por Caste-
lao. Era un mandón, e feliz e
bendito mandón. pois nós
como intelectuais que éra-
mos na ma¡oria, somos sem-
pre inconformistas, crít¡cos,
descontentos, coidamos
sempre que o noso ponto de
vista é o ún¡co vál¡do, somos
egocéntricos, estamos con-
vencidos de que o noso cr¡-
tério é o que debe imporse,
e Bóveda, que felizmente
non era un intelectual, era un
home de acción, moi prepa-
 >-*'
7.
-T
pT I
e;I
\ I
I fl
I
)
1
I
r se o estádio, eran urugua¡os.
' j
I mitentes. E sabíamos que
I l.
t
B.
'l
rado e competente no seu,
cunha cabeza clara e esque-
mát¡ca o que non que¡ dicer
oue non tlvese corazon, era
dn corazón dom¡nado, estru-
turado, aferrollado pola
orande caDacidade
'de acción.mental,
iacional e Teria
s¡do un dos grandes políti-
cos desta etapa nosa senón
fose a sua perda... eles sa-
bian onde pegaban... sab¡an
onde pegaban, si.
o modre do PG, segundo
cuantif¡cou Xavier Gaslro,
podia acadar a aqucl r¡tmo
as cot¡s do PNV.--
Estou absolutamente con-
venc¡do. A nosa prédica era
moi ben acoll¡da. Parece
cono se lle revelásemos ás
xentes cousas que t¡ñan ta-
padiñas e que por causas ex-
ternas, a mecán¡ca pollt¡ca,
as autoridades, os intere-
ses... estaban tapando, pero
en canto rañabas un pouqui-
ño a xente saltaba e entu-
s¡asmábase. Non sei como
I I
m'b
I
t
J I
t estaba conosco, e cun entu-
t I
I a postguerra, considerabel-
\ 1
I
r tórica. Unha ¡nterpretación
I enxu¡c¡ador político
I sisténcia como a que se fixo
son os bascos niso, pero
apreciei que o galego, en
canto se lle tira esa costra de
medo, de receo, de pres¡ón
que en séculos de xerac¡óns
actuaou. xurdia un galego...
como en América comprobá-
mos despois. E Castelao niso
era mestre, tiña unha má-
xia.,. d¡cia catro cousas e de¡-
xaba aleladas ás xentes.
Chogaagueraevostede
ostrba fora. como viv¡u
aquol salvaxs período?
Eu estaba en Bulgária. Es-
tala a rebelión e mantéñomé
fiel á República e o meu xefe
va¡ contra ela, despois dun
tempo de ¡ndecis¡ón. Mant¡-
ven a representación da Re-
públ¡ca como encarqado de
negócios. Segu¡n en contac-
to co M¡nistério e en Abril do
1937 mándanme vir para Va-
lénc¡a, onde o Goberno. para
formar parte do gab¡nete do
ministro. En Valéncia, tópo-
me con Castelao, Cabanillas,
I 55
I p¡oducs r ouaara an part€ á
t *t,fT
\ za? Como vo vostsde sso tó-
a
7 Tíñamos contactos ¡nter-
€ unha chea de amigos
compañeiros. Ali, aparte do
que lia na prensa, e como de
Gal¡za non recebia cartas, in-
tere¡me de todas as barbari-
dad€s e de cantos amigos e
correlixionários morreran,
de todos os hqrrores que se
cometeron. Anxel Casal,
grande amigo meu, o alcalde
de V¡veiro, Balb¡no Cerdei-
ras, amigo meu de sempre e
compañeiro do Part¡do ta-
mén fusilado e tantos ou-
tros.,. pero de ouv¡das, pois
non era testigo presencial
nen 6n Gal¡za nen na Penín-
sula. Era cando Castelao pre-
paraba os seus Albumes de
Guerra, e víamonos mo¡to, e
despo¡s en Barcelona onde
abr¡mos un grande local do
Partido cuxo secretário era
Pla de V¡ve¡ro e habia unha
chea de xente. lntere¡me da
organizacióñ das Milícias
Galegas pero non podo falar
de prime¡ra man dese proce-
so.
A rotura xenorac¡onal que
srlvaguardada en Amárica.
O "sancta sanctorum" da
galeguidade foi conservado
en América. Falo princ¡pal,
pero non exclusivamente, de
Montevideo e Buenos A¡res.
A guerra civ¡l fo¡ v¡v¡da, nes-
tes dous sítios, non somente
polo galegos, e polos espa-
ño¡s republ¡canos, senón po-
los própr¡os naciona¡s arxen-
t¡nos e urugua¡os. A inmensa
ma¡or¡a do povo do Urugua¡
s¡asmo e un fervor extraord¡-
nár¡os. Naquel acto no que
falou Cast6lao, celebrado no
Estád¡o Centenário, pode-
mos dicer que éramos todo
o máis un vinte por cento de
galegos, e o resto, e encheu-
E o entus¡asmo era extraor-
dinár¡o.
O galegu¡smo medrou en
América durante a guerra e
mente.
E tiñan contactos con Gali-
p¡co de entrega sum¡sa do
noso país ao fascismo?
era moi d¡fíc¡l facer nada.
Pero a respeito desa entrega
de Galicia, é unha falácia h¡s-
falsa das circustáncias espe-
cia¡s de Galiza; falo como
-non
fun testigo- do proceso ga-
lego. En Galiza non se pod¡a
facer máis do que se f¡xo, E
mo¡ difícil que nun país sen
grandes concentracións ur-
banas, con pouca indústr¡a e
sen grandes masas proletá-
rias pudese facerse unha re-
en Madrid ou Barcelona ou
e Bilbao. Naturalmente, non se
pode. Al¡ o poder m¡l¡tar,
axudado polos outros secto-
res, esmagaba doadamente
a calquer rebelión e defensa
dos sectores espargallados e
minoritár¡os da nosa xente.
En cantas v¡las e povos ha-
bia xqntes nosas esparexi-
das? E unha v¡sión histór¡ca
incorrecta, soc¡almente inco-
rrecta.
Ainda falamos máis. De
Castelao, do Consello de Ga-
liza, do seu periplo en Lati-
noamérica, das suas expe-
riéncias, apa¡xoantes, na di-
plomác¡a, do seu amplo
mundo cultural
-Tobio
en poriodos que van de 2
v¡viu
meses a duas décadas en
máis de vinte países diferen-
tes-, pero todo eso pertene-
c¡a xa a unha conversa que
sobardaba os límites e as in-
tenc¡óns desta entrevista de
hoxe.
XAN CARBALLA
 OS 50 ANOS OUE NOS SEPARAN
DO COMENZO DA GUERRA CIVIL
'Teio lelevtióÍ, autoÍ¡óvil, rcveiü,
toc¿d¡scos con radio (todo na mesma peza),
coc¡ia, hvadon, máqüna de dar cera,
máquina de afeit¡r e de baler as ema.s,
Idéfono n¿ ca!a, teléfono na lerd¡;
o Imr fo8ar porcce u¡úa ce r¿l eléuric¡ .
(PACO PIXINAS, d¿ Celo E¡¡ilio Fcmiro.
Ed. Casto, 1970)
Os problemas
do noso tempo
verizalo todo. O opt¡mismo
histór¡co de Marx anda pol-o
chan, tripado, desfeito e xa
cadaver, baixo a sospeita
dunha destrucc¡ón total.
dunha ru¡na irreversible que
poidera non estar lonxana.
Pode que o esnaqu¡naza-
mento da esperanza non
veña só da ¡ntu¡ción perspec-
t¡va do futuro senón tamén
de algo que destru¡ron den-
tro. de nós, producto da ma-
qurnacrons a que nos some-
teron, sumadas ás contrad¡c-
pantalliñas da requ¡nta tec-
noloxía namentras chuchan
do noso sangue ao traveso
da máqu¡na estatal pra sub-
venc¡onar aos que teñen o
rol de poderosos, e así se
manten teatralmente vivo
algo que na vida real xa está
mono.
Semella que non podere-
mos facer outra cousa que
agardar a que os problemas
tropecen os uns cos outros.
en má¡s táboa á que nos
agarrar que a de lle rezar ao
representaba para os prole-
tariados de todo o mundo
que vían na UnSS un siño de
que os tempos tiñan cam-
beado. Uns facendo e outros
de¡xando facer teceron esa
"terceira v¡a" da que sairon
os corporativismos, volven-
do ás ant¡gas corporaciós
gremiais, pre cap¡talistas.
{Nin capitalismo nin comu-
nismo, rezaba o "Fuero de
los Españoles"), do que sai-
ron os fasc¡smos, os nazis-
mo§, etc.

H santo pra que non ocurra

oxe son outros os
problemas que os
do 1936. Os que
movían hai c¡ncuenta anos
aos homes o facían dentro
da esperanza histórica que
veu t¡rando de ñós. Certo
que agora o noso fogar pare-
ce unha central eléctrica,
ma¡s hoxe semella que imos
por un camiño qu.e. conduce
a ntngures, e vtvtmos un
pouco, ou un moito, s¡n futu-
ro, ainda que todos teñan o
que fai leliz a Paco Pix¡ñas.
Semella que todo ¡so que
nos dou a sociedade de con-
sumo fo¡ má¡s ben coma un
ichó que nos tendeu pra nos
apartar das malas tentaciós.
E ademais dóunolo revest¡-
do, adornado, das formas,
agora descompromet¡das,
que creara o compromtso
dos homes que querían
transformaa a soc¡edade,
q ue quenan a cabar coa Aca-
d emtaeas oc iedade nela re-
presentada d¡cer: roubán-
É a carón Adolfo H¡tler, e quen
donos as nosas propias for-
mas pra nos engañar a nós
mesmos.
Non todo fo¡ negat¡vo,
po¡s afonunadamente non
padecemos. nin os uns nin
os outros, a intolerancia que
nos levou á guerra
hoxe ha¡ má¡s capacidade de
diálogo, e as desigualdades
socia¡s reducíronse s¡ñ¡f ¡cat¡-
vamente. Díronnos unhas
cantas cousas que pedia-
mos, pro envenenadas. Sa-
cáronnos a fame pra ver s¡
morremos dunha indixes-
t¡ón. Cambeáronnos todo
para que as cousas sigan o
c¡ós estrutura¡s que xa v¡ñan As circustancias da España
coa nosa ex¡stenc¡a pol-o pror. eran as prores pors as ten-
que non será d¡ficil que a s¡ós que producian as gran-
medida que avanza o proce- As circunstáncias des desigualdades sociais fa-
so de consum¡smo e tecno- do ano 1936 cíanse evidentes e crispan-
loxía, ou de tecnoloxía coñ- tes. N¡ngún povo da Europa
sumista, medre parellamen- As internaciona¡s eran pr¡n- necesitaba tanto un cambio
te a v¡olencia ¡ndividual con- cipalmente o medo que viña soc¡al como o da España. Se
tra do Estado, hoxe todavía pondo nervioso aos poderes a guerra civ¡l española ade-
baixo control. establecidos de occidente, quire esa excepc¡ón en de-
¿E cales son as mutac¡ós sobor de todo de lnglaterra fensa da República é porque
que estas maqutnacros le- e dos EE.UU., pol-o aconteci- o povo está pensando má¡s
r¡an producido no home a ni- do en Rusia había 18 anos, en loitar contra as ¡nxusticias
vel social?. Pol-o pronto per- co "mal exemplo" que elo que en defender ao réximen
dimos solidar¡dade. Hoxe
non seriamos capaces de en-
zafzafnos nunha guerra de
tres anos pra defender a l¡-
bertade e lo¡tar contra a
¡nxustic¡a. Tampouco seria-
mos capaces de facer un
acto de protesta colect¡va
contra as formas fascistas
que se están dando no mun-
do, ainda que disfrazadas
con outros nomes. Non vexo
que houbese máis arrogan-
cia e matonismo no asoba-
llamento dos povos que t¡ña
o apo¡aban, que o que repre-
senta o Beagan, e quen o
aporan. cos povos pequenos
de estirpe h¡spana que ten
perto, e ogallá que as suas ¡
dec¡s¡ós fiquen en baladroa-
c¡v¡l;
das.
O povo cha, en xeral, esta-
mos conformes co que nos
It.,
diron e non queremos máis
que ganar un pouqurno mars
e traballar un pouqu¡ño me-
nos cada ano. Coutáramos
as azas. Agora que están dis-
postos a regalarnos todas as
fábricas, que antes queria-
mos conqu¡star. pois agora
non-as queremos. Cando o
capital¡smo ¡ndustrial está
I

I
mesmo, e srgan os mesmos.
I I
ma¡s hoxe cunha gran estaca má¡s que vencido, extenua- ¡.
na man coa oue nos desafian
con pulverizálo todo se ten-
do, renunciamos a conqu¡s-
tar o poder que non alenta,
h ii¡[

tamos sacarlles o poder. E pois a¡nda que non se vexa

hai a sensación de que o po-
der por írselles das mans.
por descomposición, ainda
que nós non tentemos saoár-
llelo, e nese ¡ntre poden pul-
ao f¡nancieiro acontécelle o
mesmo. Regálante un Banco
cando queiras. Mais nós es-
tamos xa condenados a estar
coa boca aberta diante das
os povos ot resp¡ñr fsr¡N AG^rolNoo Pot,.a xu-)lzl
QUE DTMOC¡ACIAS FTOMEffION"
^S
do de demócratr3 da Eurcpa 6
Amár¡c! onv¡arcn ó u.N.

lJ T
U rr
Clrtel de Fránco é dos tres pabar qua o lxuderon oxplicitamenle ra subloyrc¡ón.
republicán. O mesmo Caste-
lao dirá en "Sempre en Gal¡-
za": "Sabiamos que a Repú-
bl¡ca do 14 de abril morrera
o 18 de xullo e que o povo
español non estaba loitando
pol-a Constitución do 1931".
Non é difícil maxinar o que
tería acontec¡do na Europa
nestes c¡ncoenta anos se no
36 non se alzasen os poderes
reaccionarios da España, ou
se. alzándose, a Repúbl¡ca os
tivese venc¡do na guerra,
Pode que Aleman¡a non lle
sería tan fácil o asoballamen-
to das naciós irmás. E si se-
guía na sua tolería, se terían
aforrado 30 m¡llós de mor-
tos, e catro anos, pra reducir
o naz¡smo. Mais vdrias for-
mas de socialismo real, e na-
tural. se terían extend¡do por
toda Europa, e hoxe, decan-
tados os rexímenes euro-
peus, sen o enquistamento na-
tural da URSS ante o acoso
dos paises cap¡talistas, os re-
xímenes europeus, par¡dos
sen forceps, estarían pesando
no mundo con novas,
constructivas. soluciós eco-
nómicas e sociais. Esto é o
que viron. ou xa o estaban
vendo dende había tempo os
poderes establec¡dos do oc-
c¡dente. Cando estala a gue-
rra civil española. e ainda
que esos poderes vían os
fasc¡smos como unha artif¡-
cial e mala soluc¡ón, cons¡-
derábano como un mal me-
nor para a penínsua, e ainda
que decían non apo¡alo o
certo é que no caso de Espa-
ña o que fixeron foi atarlle as
mans no cú á Repúbl¡ca e
deixar que Alemania e ltal¡a
lle rompesen a faciana. Nor-
!
t ñ
I
teamérica axudou descara-
damente á sublevac¡ón fran-
qu¡sta enviándolle mater¡al
de transpone, combustibles,
etc. E de lnglaterra saiu o
"Dragon Rapide". esa som-
bra ou paxaro negro na nosa
h¡storia. O avance que se
dera nos anos anteriores, so-
bre todo nos da República,
perdéronse para España nos
anos da guerra. E en Galiza
botouse a roda¡ todo nunhas
cantas horas.
O siñificado da
guerra civ¡l española
Está en ser o pr¡meiro en-
frentamento armado que se
lle presenta ao fascismo. Hai
unha intu¡ción en tódol-os
que nos eidos defenderon a
libenade nese intre, dende o
goberno da República e o
povo español, ma¡s tamén
neses homes, os millores
que había, qüe v¡ñeron de
todal-as partes do mundo a
e dar as suas v¡das pol-a causa
do povo español. Decatáran-
se de que acó se xogaba a
libertade de tódolos povos
do mundo. Venc¡da a Repú-
bl¡ca española, veñceroñ a
Holanda. Belx¡ca. Franc¡a... e
por pouco ocupan lnglaterra,
ese "garcía" que nos vende-
ra. Pro os mandama¡s dos
paises fascistas deberon te-
mer de que cando se atopa-
sen má¡s entret¡do na difícil
operación de conquista das
lllas Br¡tán¡cas, Rus¡a pode-
ria aprove¡tar pra botarse en
riba de Alemania e cambear
a sorte dun golpe; e, con
grande regocixo de lnglate-
L
SP
rra, AIeman¡a dec¡d¡u con-
quistar primeiro á Rusia.
Nese ¡ntres Castelao dirá;
"Os galegos estamos unidos
aos rcpubl¡canos españo¡s
porque con eles sofrimos os
r¡gores da guerra civil, dis-
po¡sos r¡gores do exilio,
como agora estamos enlaza-
dos a todol-os demócratas
do mundo aos que
-¡ncluso porque
nos tra¡c¡onaron-
do porv¡r de eles depende o
noso propio poruir".
Cando remata a segunda
guerra mund¡al os poderes
establecidos no mundo occi-
dental deberon de lle ter
medo ao povo español e pre-
feriron traicionalo e non
cumplir as promesas que lle
fixeran pra pagar os grandes
sacrific¡os de vidas que os
ex¡lados prestaron loitando
ao lado dos aliados d¡mpois
que lo¡taran en España. Acó
Castelao tamén t¡vo algo que
dicer na sua célebre tarxeta
co dibuxo do home ametra-
llado. E no 53 os norteamer¡-
canos decid¡ron apuntalar ao
fascismo na España. enchén-
donos o país de Gibraltares,
entregados non se sabe si en
venda ou en arrendo. Esto xa
o veremos. Castelao tiña
morto tres anos antes. ma¡s
se no 53 estivese vivo xa nos
podemos supoñer o que te-
ría d¡to, el que trece anos an-
tes xa lle f¡xera un cone de
mangas á estatua da Liberta-
de de Norteamérica.
Galiza dimpois
de cincoenta anos
Velahi a temos confund¡da
nun mar de oportunismos,
7
I{ \ lll
de folclor¡smos, de cultura-
lismo, e sobor de todo dun-
ha desmemor¡zac¡ón progra-
mada, que a¡nda resiste,
para facer pasar gato por le-
bre, pechando os ollos á
nosa historia ou man¡pulán-
doa, cando non descalificán-
donos os uns aos outros pra
regocixo dos que foran ene-
m¡gos de Gal¡za e da causa
da sua l¡bertade, hoxe mo¡-
tos deles convertidos ao ga-
leguismo. o que celebramos,
e facemos votos porque a
conversión seña verdade¡ra,
ainda que temos motivos
para sospeitar e temer de
que non pase de ser un dis-
fraz, cando esta "Autono-
mfa" que nos d¡ron non fo¡
capaz de restaurar os dere¡-
tos e os patrimon¡os rouba-
dos ao Sem¡nar¡o de Estudos
Galegos, que era o pr¡meiro
que tiña que facer, e toda a
sua adm¡rac¡ón polo semina-
r¡o vá¡selle en actos necroló-
x¡cos.
Ma¡s s¡ voltamos ao pr¡nc¡-
p¡o destas notas estaremos
de acordo que non é pior o
que sucede en Gal¡za, senón
esa perspectiva que se pode
ver tamén dende ela, neste
tempo prec¡so, cando esta-
mos a catorce anos de rema-
tar o século XX. e o plan de
crecemento económico que
nos t¡ñan diseñado para tor-
cer e engañar o cam¡ño his-
tór¡co do home xa non da
máis de si, e vendo cuartexa-
da a sua obra, amenázanos
con rouLrarnos definitiva-
mente o futuro.
ISAAC DIAZ PARDO
5B

AS CIRCUNSTANCIAS DE GALIZA E OS SEUS HO-

MES NA SUEHRA CtVtL, DENTRo DELA E N0 EXt-
LIO, ESTASE SABENDO POL-A CONTRIBUCION § '¡.
OUE FAN OS "DOCUMENTOS PARA A HISTORIA
CONTEMPORÁNEA DE GALICIA", COLECCIoN OUE
REÜNE XA TRINTA VOLUMES. OS ÜLTIMOS PU.
BLICADOS SON:

19. CASTELAO ESCRITOR. Eduardo Blanco Amor

!
20. TESTIM0NI0 DE LA GUERRA ClVlL. lsabel Rios
21. UNO_DE TANTOS. Gregorio Sanz
22. A MINA AMIZADE CON CASTELA0. Ramón Ote-
ro Pedrayo
23. LA PERSECUCION DE CASTELAO DURANTE EL
FRAN0UISM0. Carlos Fernández
24. LOS HIJOS CAUTIVOS DE BREOGÁN. Victoria
Armesto
25. FEDERIC0 GARCIA L0RCA Y GALICIA. José Lan-
deira Yrago
26. VIDA E PAIX0N DE CASTELAO. Xosé Núñez Bua
27. INTRODUCCIoN AO "SEMPBE EN GALIZA".
Eduardo Gutiérrez
28. EL FANTASMA DE VALLE-INCLAN. BoTobó
29. MEMORIAS II. YO FUICOMISARIO POLITICO DE
GUERRA. Santiago Alvarez
30. ESCOLMA DE TEXTOS CON GALIZA AO FON. a
D0. Xosé Núñez Búa Guorrilleiros lus¡lados. De dere¡ta a osquerda, O Crisanto, Cófia--{rcñada d¿
31, LAS POLEI4ICAS DE BÓVEDA EN LA AGITACIÓN

A GUERRILLA
DEI ÉSTATUTO DE AUTON0[4|A- Baldomero Cores
Trasmonte
32. ESCRITOS CRISTIANOS SOBRE PROBLE[4AS, PER.
SONAXES E C0NFLICT0S DE GALICIA - Monseñor
Arauxo lglesias
33. LA FUERZA PI]BLICA EN LA UNIVERSIDAD DE
UNHA
SANTIAG0 - Ricardo Carballo Calero
34. TRES TIE[¡POS Y LA ESPERANZA- [vl'Victoria Va-
lenzuela
RESPOSTA
CON FORTE
35. MEM0RIAS DE UN ESTUDIANTE LIBERAL-Emilio
González López
36. XOAN VICENTE VIOUEIRA E O NACIONALISIiI0
GALEG0 - Xesus Torres Regueiro
BASE POPULAR
@
EDICIÓS DO CASTRO
Sada-A Goruña
Te1.620937

J'
$
! b\
,.j
I 1r
'ti&
.-q
l,n:
'.1!
i.
q I
,
t- '1 ü:rt
'.
I
I
t,í¡ r
I
aI
mese3- e López Armesto do grupo do Piroto
t"l
t.
A
s crecentes dúbidas, para
non d¡cer hostil¡dade, que a
respe¡to de moitas facetas
de contfnuo avance científico se man¡-
festan con cada vez ma¡or vigor entre
amplas capas das soc¡edades indus-
tr¡alizadas, proban que nen sequer as
c¡éncias se salvan desta caracterfstica
que distingue hoxe en dia a case to-
das as grandes datas histór¡cas, a sa-
ber, a enorme divers¡dade no xuício
que sobre elas 6mite o mundo con-
temporáneo. O plural¡smo soc¡al, poli
t¡co, cultural e étn¡co xa non perm¡te
que a nosa visión da história sexa
unán¡me.
Se isto é vál¡do para a história en
xeral, éo con a¡nd8 ma¡or razón para
o acontec¡mento cuxo cincuentenário
cel€bramos estes anos. Mais, as d¡ver-
xéncias na valoración do significado
da guerra civil gspañola non se orien-
tan somente de Scordo coa qran liña
divisória, quer d¡cer, esta d¡cotomia
¡deolóx¡ca que poderíamos resumir
nas consignas de "Glorioso Alzamen-
to Nac¡onal" s "D6fansa da democrá-
c¡a española', ¡6sp6ct¡vamente, se-
nón que pola heteroxe-
-facil¡tadEs
nsidade dos dous campos, a longa
durac¡ón da contonda e o carácter
moi diverso que €sta tivo nas distin-
.t-
§
13',
c "E
tas zonas do país- estas existen ta-
mén entre os ant¡gos aliados e os
sous descendent€s contemporáneos.
Mentres que para uns os d¡as e de Xu-
llo do 36 s¡gnifican 9n prime¡ro lugar
o comezo dunha opfss¡va orde soc¡al
e política que non terminará até 40
anos despois, outros valóranos como
o inicío dun ensaio de reconstru¡r a
soc¡edade sobre uns fundamentos to-
talmente novos, que, apesar da sua
curta durac¡ón, constitue para eles a
experiéncia máis preciosa da h¡stóri8
contemporánea; uns ven no estal¡do
da guerra ante todo o detonador dun
proceso que va¡ afondar nas d¡v¡sións
entre a esquerda española a extremos
que ainda resultan diflciles de supe-
rar, mentre§ que outros perfiren sa-
liontar a oportunidade que este ofere-
ceu ao povo de probar, ante o fracaso
das elites estabelecidas, a sua suoe-
rior cr¡at¡v¡dade polftica, social e iul-
tu ral.
Para Galiza o comezo da guerra sig-
n¡fica algunhas destas cousas, men-
tres que outras pertenecen a unha
evolución da que o pafs quedou ex-
cluldo. Aqui, de feito, non houbo co-
lectividades libertárias nen enfrenta-
mentos entre dous exércitos total-
mente d¡st¡ntos. Mais, defin¡r o estal¡-
do da loita frat¡cid8 exclus¡vamente
como o infcio dunha longa e feroz re-
59
,'
{
+
2 ?.
I
pres¡ón, o estabelecimento dun réxi-
me socialmente retrógrado e o acer-
camento do ainda xoven proceso au-
tonómico, s¡gnificaria desentenderse
duns dos fenómenos máis ¡mportan-
tes da recente h¡stória de Galiza, pos-
to que o mes de Xullo de 1936 siña¡a
tamén o comezo da guerr¡lla anti-fran-
quista.
A guerrilla galega constitue
bretodo na sua fase inicial- un -so-
meio
de autodefensa contra a represión.
pero tamén indica a solidar¡dade que
amplos sectores do campes¡ñado s¡ñ-
ten cara os seus conxéneres persegu¡-
dos; s¡gnifica a acentuación do xa tra-
dic¡onal rechazo dun Estado cuxas in-
tromisións no meio rural están ade-
querindo unha agresiv¡dade até entón
descoñec¡da, rechazo que ademais
dado que va¡ dir¡xido contra unhas -
forzas ¡nt¡mamente l¡gadas ao Estado
centralista- contén elementos dun
nac¡onalismo rudimentár¡o e pos¡bel-
mente inconsciente. A algun que ou-
tro le¡tor esta insisténcia no protago-
n¡smo do campesiñado pode parecer-
lle uñ reflexo inexacto da realidade
h¡stórica, canto máis que esta non se
axusta ben aos preceitos dunha ¡deo-
loxia que tradicionalmente concede a
pr¡macia revolucionária ao obreiro ¡n-
dustr¡al.
Ma¡s, sen desentenderse dos xóve-
99
nes mariñeiros e obre¡ros dos escasos
ceñtros industriaid oue contribuiron
tanto a dar á loita arÁlada un contido
netamente polftico, a realidade é que
a guerr¡lla apoiouse en pr¡me¡ro lugar
sobre o campesiño o que, sexa como
combatente ou como actlvo ou paslvo
colaborador, aseguraba durante lon-
qos anos a supeÑivéncia deste movi-
mento. Portanto, cons¡deramos que o
antecedente h¡stórico da guerrilla hai
que buscalo non nas folgas que
outubro de 1920 sacudiron a clase
obreira de A Coruña e Sant¡ago, un
acontec¡mento que pola sua combati-
vidade atraiu a atenc¡ón de todo o
país, senón nas revoltas foral¡stas de
pr¡ncíp¡os deste seculo
De todo isto podemos tirar ao me-
nos duas conclusións fundamentais:
Pr¡meiro, a maioria dos guerr¡lleiros
e a case total¡dade dos enlaces, quer
dicer, os seus colaboradores activos,
non tiñan máis que unha idea impre-
cisa a respeito dos obxectivos políti-
cos da sua loita, senón que a conce-
bian primordialmente como un meio
de autodefensa contra un inimigo ¡m-
placábel e o sistema soc¡al que este
mant¡ña. Cremos que este feito no foi
un factor debilitante senón que, polo
contrário, contribuiu a darlle ao movi-
mento galego unha ma¡or flexib¡lida-
de e coesión. O seu carácter xenerica-
mente antifranquista, que somente
partir de 1946 cede a unha ma¡or defi-
nic¡ón ideolóx¡ca, fac¡lita a colabora-
c¡ón de moitas persoas ás que ter¡a
repugnado axudar a un mov¡mento
de neto carácter marxista ou ainda co-
mun¡sta. O que é mais sentimento
de solidariedade cos familiares e vici-
ños que loitan na guerrilla resulta á
longa un fundamento má¡s durade¡ro
que a coincidénc¡a ideolóx¡ca con per-
M¡l¡tantes Republic¡nos (Foto Pschocol
I &,
,]
§ T il
j un rápido f¡n da loita, Portanto consi-
É foron as características princ¡pais da
§ -ao defin¡da.
I
soas que non pertencen ao mesmo
humus soc¡al. Mentres que os guerri-
lléiros ad¡ren á sua táctica ¡n¡cial de
se mover somente en pequenos gru-
pos e raramente fóra do ambiente do
que son orixinários. apresentan para
as fozas represivas un inim¡go escu-
rr¡dizo ao que é imposíbel isolar e eli-
mtnar.
Ali atopamos a princ¡pal d¡feréncia
entre a guerr¡lla galega e os mov¡-
en mentos paralelos que houbo durante
o mesmo período no País Valenciano.
Andalucia e a Submeseta Sul, Naque-
las zonas as condicións demográf¡cas
e xéooráficas as¡ como unha táctica
errónei pronto conducen á formación
dunha guerrilla de tipo "moderno",
quer dicer, ideoloxicamente ma¡s ho-
rhoxénea e aparentemente dotada
dunha ma¡or eficácia militar, pero que
--dado o seu crecente illamento da
povoación c¡v¡l e os conseguintes pro-
blemas loxísticos- non tarda en
constituir un alvo ben defin¡do para
os super¡ores efect¡vos das forzas re-
presrvas.
E precisamente cando a guerrilla
qalega adopta cara a finais de 1946
uns procedimentos parecidos que a manter o contacto entre o centro polí-
sua decadéncia xa latente converteu-
se nunha verdadeira hecatombe.
A segunda conclusión que t¡ramos
dos factores enr¡ba reseñados concer-
a ne ao carácter eminentemente popu-
lar do movimento guerrilleiro galego:
ut¡lizamos a palabra "popular" .aqui
na sua aceición de adxectivo própr¡o
das capas soc¡almente máis baixas.
As capacidades criadoras e organ¡-
zativas do povo, que na zona republ¡-
cana conseguen reconstruir sectores
iñte¡ros das estruturas admin¡strat¡-
vas e mil¡tares que destru¡u o estal¡do
da guerra e que fan surxir toda unha
- eñ Darte a expl¡cación do porqué da
nova clase reitora. maniféstanse ta-
mén na evoluc¡ón da guerr¡lla. Este
fenómeno é aqu¡ ainda máis ¡mpre-
sicnante xa que o movimento armado
en Galiza nos seus iní-
cios- non-sobretodo
conta sequera coa axuda
dos mestres, este "¡ntelectual do
povo" cuxo concurso á República non
é fác¡l de sobrevalorar como tampou-
co recebe mo¡ta as¡sténc¡a por parte
dos pan¡dos e s¡ndicatos clandesti-
nos. A elaborac¡ón da sua táct¡ca. a
sua estrutura interna, os seus regula-
mentos, en fin, de todo aquilo que
contr¡buiu a transformar este movi-
mento en organización. foron obra de
homes e mulleres que, se ben t¡ñan
m¡l¡tado en mo¡tos casos nalgunha
organ¡zac¡ón política ou s¡nd¡cal, non
eran no fondo máis que simples cam-
pes¡ños, pescadores, mineiros e
obreiros industriais.
Este labor de autoemanc¡pación
persoal e política non term¡nou nen
§equer cando ao longo do ano 1946 o
Pan¡do Comun¡sta consegue someter
prat¡camente todo o mov¡mento ao
seu control, pois este sempre d¡stou
moito de ser total. As d¡ficuldades de
t¡co, normalmente ubicado na Coruña
ou na zona comprend¡da entre esta
capital e Ferrol, e os grupos guerrillei-
ros dispersos por toda Gal¡za, asi
como a relat¡va facil¡dade con que as
forzas repres¡vas conseguian des-
mantelar os centros reitores, fac¡an
que as diversas unidades actuaseo
cunha gran autonomia. Nen que dicer
ten que as consecuéncias desta s¡tua-
c¡ón non teñen s¡do sempre positivas,
pero considerámolo non obstante, un
factor moi ¡mportante dentro da face-
ta soc¡olóxica do tema presente.
Cremos que ¡sto tamén o compren-
deron somente dunha manei-
-quiza certos
ra intuitiva- sectores das cla-
ses dominantes e os seus represen-
tantes no Réxime e que aqu¡ se atopa
repres¡ón. Os extensos consellos de
guerra, que comprendian tantas veces
a moítis¡mas persoas cuxas relac¡óns
coa guerr¡lla tiñan sido ténues, para
non dicer inexistentes, e a falta de
toda oferta de amnistia para os com-
batentes e os seus colaboradores
unha medida que non ter¡a tardado -
en debilitar enormemente a guerr¡-
lla- parecen indicar que as autorida-
des estaban máis interesadas en gra-
bar para sempre na mente do Povo o
carácter sagrado e inmutábel do sta-
tus guo polít¡co e social que en lograr
deramos que á hora de examinar as
causas do estancamento e da pasivi-
dade que até finais dos anos sesenta
loita antifranquista en Galiza asi como
as fontes do conservadur¡smo que
ainda hoxe dom¡na o componamento
eleitoral do campes¡ño galego, ñon
basta con fixars€ en factores sócio-
económicos e h¡stóricos senón que
ha¡ que se perguntar tamén se estas
non se der¡van menos en parte-
da estratex¡a arr¡ba
HARTMUT HEINE

GALIZA, TERRA DE RESISTENCIA
E INSUIVIISIÓN AO FASCISIVIO
I esde a nefasta
sublevación mi-
litar-fascista. o
18 de Xullo de 1936, até pa-
sada a década do 40, non
houbo un recuncho de Gali-
za que non fose testigo de
sanguentos combates pola
l¡bertade. O povo antifas-
cista galego non d¡spuña
de meios para afogar a in-
surrección franquista. pero
s¡ tivo valor para facerlle
frente con organ¡zac¡óns
clandest¡nas e a res¡stéñc¡a
armada apoiada nestas.
Empezou coa organiza-
ción de grupos espontá-
neos que acudiron ao cha-
mamento do Goberno legal
da nac¡ón posto en per¡go
polo pronunciamento duns
cantos Xenera¡s.
A superioridade en ar-
mas e disc¡plina obrigou a
& I
? l"
!1 .
§
n
Grupo de guerr¡lleiros dos 24 que as¡st¡ron .o Congrsso de Ferrsd¡llo na primaverr do 1!X2, Entre eles están Cesar R¡os, Már¡o Morán, Marccl¡no
Fernández Villánueva,..,Dos 24 congrssistás 18 ca¡ron combatindo o lasd¡smo a 6 del6s viven no 6str¡nx6¡ro.
estos grupos locais
povos a se refux¡ar nas
montañas desde onde f¡xe-
ron frente á D¡tadura tr¡un-
fante con meios mo¡ precá-
r¡os e en situación desespe-
rada.
dos
Naqueles intres toda Es-
pana era un rmenso campo
de batalla onde o povo,
xunto coas forzas lea¡s, de-
fendian con valor a liberda-
de a legalidade republica-
na. Os rebeldes tiñan fraca-
sado no seu intento de aoo-
derarse do poder na máio-
ria da Nación. pois algo
máis da metade do Exército
e forzas da orde públ¡ca ne-
gáronse a traicionar á ban-
deira que tiñan xurado.
Ali onde os fasc¡stas lo-
graron ¡mporse, desenca-
dearon desde o primeiro
momento unha terríbel
onda de represión, enchen-
do curvas de estradas. ca-
I
a
F¡ t u ){:'
rt t
E!; *
V r
t,
1 t
miños e cem¡tér¡os de ca-
dávres de c¡dadáns polo só
del¡to de amar a liberdade
e a democrác¡a.
A vocac¡ón dos franco-fa-
lanxistas estaba ben clara,
era impor sobre o chan es-
pañol a paz dos cem¡tér¡os.
Por sorte non todo un povo
se intimida e cede á barbá-
r¡e. En toda a h¡stór¡a da
humanidade t¡vemos
exemplos de homes que
con dignidade e valor sou-
béronse enfrentar á ¡nxustí-
c¡a dos déspotas, e en Gali-
za non faltaron homes dese
maravilloso temple.
Prec¡samente foi en te-
rras galegas e leonesas
onde xurdiu a primeira or-
gan¡zación de resisténcia
armada á D¡tadura fran-
qu¡sta.
En 1941 aparece a Fede-
ración de Guerr¡llas de
León-Galiza, con estruturas
t..
,rti rL:
.,*
I
ra
c
¡ Í l n
i {
61
polít¡co-m¡l¡tares que agru-
pa e controla a maioria dss
grupos de fuxidos que loi-
taban illadamente desde o
18 de Xullo do 36 por terras
do Bierzo, Cabrera, Terra
do Bolo, Valdeorras, Trives,
Verin, Monfone, Becerreá,
Fonsagrada, lvlondoñedo,
Betanzos, Pontedeume, etc.
A sua prime¡ra d¡rección
estaba const¡tuída por Mar-
celino Fernández, Már¡o
Morán, César Ríos e Marce-
lino de la Parra, os tres pri-
meiros soc¡a¡¡stas e Parra
da CNT. Axiña se lle deu
unha nova estrutura, divi-
díndoa en Agrupac¡óns
mandadas cada unha por
unha Xefatura composta
por un Xefe e dous axudan-
tes. A cada província asi-
nóuselle un terreno de ac-
c¡ón que correspondia a
unha província, A lLeón; a
q:
§

¡l
§§
De esquarda á d¡reite Cesar R¡os, Már¡o Morán e Marcelino Fernández V¡llanueva, Galas, na actualidade
ll Ourense; a lll Lugo e a lV
a A Coruña, etc.
D¡spuña de regulamenta-
cións estr¡tas e Tr¡buna¡s
pars cast¡gar os del¡tos que
pudesen cometer os guerri
lle¡ros: O Consello de D¡sc¡-
pl¡na, ou de penas meno-
res, e o Tribunal de Guerr¡-
llas ou de penas graves.
Este podia chegar a ¡mpor
8té a pena de morte sa o
delito o requeria, como vio-
lacións, mortes inecesárias
que non fosen na defensa,
etc... O Tr¡bunal de Guerr¡-
llas formábano o E.M., a
Xefatura de Agrupac¡ón,
xefes da guerr¡lla, un repre-
sentante de cada tendénc¡a
política e un defensor no-
meado polo del¡ncuente,
Os xefes de Estado Maior
como de Xefatura de Aoru-
pación eran nomeados-por
un Congreso, ao cal some-
tíans€ tamén as estruturas
e regulam€ntac¡óns, Os
congresos ord¡nários t¡ñan
lugar todos os anos e os
extraordinár¡os cada vez
que a situación o requeria.
Como meios de propa-
ganda editábase "El Guerr¡-
llero", órgao da Federa-
ción, que apareceu por pr¡-
me¡ra vez o 1. de Abril de
194Íl e que a partir do 46-47
ed¡tárono todas as organ¡-
zscións guerrille¡ras da Pe-
nínsula, como tamén adop-
taroñ ás nosas estruturas e
regulamentac¡óns.
A nosa organizac¡ón t¡ña
ampla base no Povo co SIR
(Servício de lnformación
Republicano) e as Mílic¡as
q_ L!}
\q
:..*
Y Y
v mento do goberno de Ma-
I dadáns. entre eles alguns
Pas¡vas, quer formadas en
seccións e compañ¡as de-
pend¡a da Xefatura de
Agrupacións da sua zona,
sendo elas as encarregadas
do servício de estafetas
enlaces.
Desde a fronte¡ra portu-
guesa até a costa galega do
Cantábrico, a Federac¡ón de
Guerrillas de L€ón-Galiza e
os seus precursores, mant¡-
veron alumeado o facho da
liberdade durante 14 anos
na loita contra a d¡tadura,
loita que foi posíbel grác¡as
á vontade e espír¡to de sa-
cr¡fíc¡o do valeroso povo
galego e leonés.
Unha tal organizac¡ón
desm¡nte
-a cond¡ción
ser coñecida-
de
toda a pro-
paganda oficial dos fran-
qu¡stas, que como non eran
capaces de pór fin ao movi-
mento guerrilleiro, preten-
dian facernos pasar ante a
op¡nión pública nac¡onal e
¡nternacional por vulgares
cuadrillas de bandoleiros,
que só os espír¡tos frouxos
e carentes de fe neles mes-
mos e na d¡gna causa do
povo l¡bre. pod¡an crer.
Pódese adm¡tir que unha
boa pane do povo antifas-
cista e demócrata, aterrori-
zado pola selvaxe repres¡ón
desencadeada polos fran-
co-falanx¡stas aceitasen
s¡tuación como un fe¡to
con§umado ñon vendo ou-
tra saída que a sumisión.
Pero o que non é compren-
síbel é que 50 anos despo¡s
e en plena democrácia,
para cuxa implantac¡ón t¡vo
"ra
inc¡dénc¡a a loita daqueles
fillos do povo que todo o
deron por ela, vidas e xu-
ventude, haxa homes e or-
ganizac¡óns progresistas
e afectados por aquela pro-
paganda, que non queiran
ou ñon se atrévañ a defen-
der aberta e publicamente
aos guerr¡¡le¡ros que duran-
te 14 anos mantiveron
alto a bande¡ra da l¡berda-
de, máxime cando ainda os
nostálxicos da ditadura be-
rran a pleno pulmón que
éramos bandas de asas¡-
nos.
Os poucos superv¡vintes
daquela histórica e desi-
gual lo¡ta observamos to-
das esas imposturas coa
mesma d¡gin¡dade e seren¡-
dade con que nos batimos.
Nen onte nen hoxe houbo
en nós ¡nst¡ntos de crimina-
lidade nen de venganza. A
nosa conduta estivo e está
guiada por sent¡mentos de
liberdade e xustícia soc¡al.
Seguramente a maioria
dos españo¡s que nasceron
e se criaron no réx¡me fran-
qu¡sta e que non son tam-
pouco afe¡zoados á le¡tura
da h¡stória pergúntanme
por que houbo guerrillas en
España e sobretodo en Ga-
liza, onde o mov¡mento ¡n-
surrec¡onal triunfou desde
a o primeiro momento.
Hoxe aquela ¡oita xa é
história e por consequinte
non supón un delito conta-
la, agás para os que non
queiran que se saiba a ver-
dade.
A orixe das guerrillas an-
tifasc¡stas hai que buscala a
part¡r da sublevación dun-
ha parte do exército, apoia-
do polas organizacións fas-
cistas. contra o goberno le-
gal da nac¡ón, que desenca-
deou a querra civil máis
sangrenta da história do
noso pats.
En Gal¡za e Castela os su-
blevados triunfaron desde
o prime¡ro momento. pero
para iso tiveron que reduc¡r
a resisténcia dunha pa rte
do povo que, ao chama-
drid, empuñaron as armas
para defendelo. A superio-
ridade en armas dos insu-
rrectos obrigou a estes ci-
militares e carabine¡ros, re-
pregarse cara as aldeas e
montañas. lvloitos destes
grupos conseguiron pasar
a Astúr¡as, onde os obrei-
ros t¡ñan feito fracasar ao
Xeneral Aranda cercándoo
en Oviedo.
A guerra civil estaba en
marcha e a represión fas-
cista era brutal. Os homes
que t¡ñan coll¡do as armas
para defender o Goberno
xa non Podian dar marcha
atrás, po¡s. se se entrega-
ban, a sua execuc¡ón facía-
se no acto. Obre¡ros e cam-
pesiños que fuxian da re-
pres¡ón reforzaron estes
grupos ¡nic¡a¡s, facendo
frente cun valor inusitado
ás forzas de extermínio.
en Ao ca¡r Asturias en Outu-
bro do 37, galegos e leone-
ses do Exército Republ¡ca-
no refuxiáronse no mac¡zo
montañoso Galaico-Leo-
nés. Agora eran centos de
fuxidos que loitaban en
cond¡c¡óns espantosas por
esas montañas e aldeas v¡-
vendo como an¡mais selva-
xes escondidos en s¡lvas e
covas. Non transcorr¡a un
dia sen que o chan galego
fose testigo de combates e
mortes, o que disminuia o
número de res¡stentes
Nos primeiros temDos a
administrac¡ón de viveres
corr¡a a cargo dos famil¡a-
res e am¡gos, e como non
podia ser abundante. a
fame era constante e xunto
co frio do inverno a v¡da re-
sultaba tráxica.
As forzas franquistas cen-
traron a sua repres¡ón so-
bre famil¡ares e amiqos dos
fuxidos, o que nos obrigou
a camb¡ar de táctica para
consegu¡r os alimentos, de-
cidindo carregar o peso
económico sobre os mes-
mos responsabeis, aos que
se desarmaba e obrigaba a
entregar d¡ñeiro para a
nosa subsisténcia. lsto in-

depend¡zounos dos nosos
fam¡liares e facil¡tou o noso
sumin¡stro e con ¡so a nosa
loita, coa que, ao dispor de
diñeiro, podíamos mercar
os vtveres aos campesrnos,
que ao ser economtcamen-
te débeis, non pod¡an axu-
darnos se non lles fac¡l¡tá-
bamos os meios.
E certo que esta clase de
acc¡óns podian ser util¡za-
das polo ¡n¡m¡go para nos
desprest¡x¡ar, como asi o fi-
xeron, non so na propagan-
da, senón organ¡zando cua-
drillas que actuaban no
noso nome cometendo
toda clase de excesos.
Para facer frente á propa-
ganda inimiga e evitar
vez que os grupos illados
de res¡stentes cometesen
actos de cont¡do bandolei-
r¡1, era urxente cr¡ar unha
organ¡zación séria e res-
ponsábel que coa sua disci-
plina encauzase todas as
accións político-mil¡tares
da resisténc¡a, de forma a
obter a aprobación e s¡m-
pat¡a do povo antifasc¡sta.
O cam¡ño a percorrer
para cobrir este obxect¡vo,
tan esencial para a eficácia
e incremento da resisténcia
antifranqu¡sta, foi longo e
conseguiuse no verán de
1941, ao porse de acordo
os grupos galegos, leone-
ses e astur¡anos que loitá-
bamos por León, Ourense e
Norde de Zamora, sentan-
do as ba6es para o que se
chamou Federac¡ón de
Guerr¡lla de León-Galiza,
primeira organización gue-
rrilleira con estrutura polít¡-
co-militar, cos seus axentes
do SlR. as suas milícias e o
seu órgao "El Guerrillero".
que serviu de base e mode-
lo para toda a resisténcia
española. Chamouse de
León-Galiza porque o seu
pr¡meiros congreso, ao que
asist¡mo 24 guerr¡lle¡ros,
celBbrouse nas Peñas de
Ferradillo, sitas por riba de
Ponferrada.
A partir desa data, todas
as accións, fosen económi-
cas ou m¡l¡tares, xa eran
preparadas e dirixidas polo
mando, prévios m¡nuc¡osos
informes dos axentes do
SlR. O noso máximo obxec-
t¡vo era a penetración polí-
t¡ca no povo, sobretodo nas
zonas industriais, e a iso
dedicábamonos intensa-
mente coa organ¡zación
das milícias e buscando
contacto con todas as ca-
pas sociais da povoación, o
que consegurmos en nume-
ro satisfatorio até o ano 46,
favorecidos polo curso que
tomou a Guerra Mundial.
Neses momentos reinaba
un ambiente de v¡tór¡a e
crÍase con firmeza na caída
da d¡tadura.
Non! Galiza non foi un
camiño de rosas para os
fascistas. O povo galego
non os aceitou e mant¡vo
en alto durante moitos
anos a bande¡ra da insumi-
sión. Correaxes e fusis ¡m-
púñanse na rua, pero, pro-
texidos pola sombra da
clandest¡n¡dade, todo un
povo movíase en loita pola
I¡berdáde-
Vexamos como exemplo
de capac¡dade de loita e sa-
á cr¡fício a familía Bodriguez
de Soul¡cin, no Barco de
Valdeorras. Exemplo entre
tantos que houbo en Gali-
za.
Eñ 1936 v¡v¡a en Soul¡c¡n
a família Rodríguez López,
honrados e pacíficos cam-
pesiños que se ded¡caban
ao cult¡vo da suas terras.
Cando estalou o 18 de Xu-
llo a guerra c¡v¡|, un dos ir-
máns rnaiores, Roxélio, es-
taba no servíc¡o militar na
Coruña, polo que lle tocou
avanzar en d¡rección a
Oviedo cunha das colunas
rebeldes. Unha vez en As-
turias pasouse á zona leal
cos republ¡canos. Ocupada
toda Astúrias polos fran-
qu¡stas, volveu á sua casa
polas montañas, onde se
ocultou.
A pr¡ncíp¡os do ano 39
d
B
a
Membros da I Agrup¡c¡ón. Arr¡bs, de esgue.da a dereita: Arcádio R¡os, Ces.. R¡os, V¡ctor¡no N¡alo, Abe¡xo:
Guillormo Morán s Silyá o Yabrá. Nun momiño, á be¡r. do S¡1, entr6 Vil.v6rd6 6 Doh€sas a comenzos do
1945.
forzas antifranquistas apre-
Sentáronse na sua casa e,
ao ser descoberto, fíxolles
frente. logrando fux¡r e in-
ternarse na serra próxima.
Con el fuxiu tamén o seu ¡r-
mán Sebastián, que se
achaba con perm¡so de sol-
dado. En represália os fas-
cistas detiveron aos seus
pais e á sua irmá Consuelo,
menor de idade, e apoderá-
ronse de todo canto habia
na casa: vacas, carros, gal¡-
ñas, coellos, ovellas,
mas, vaixelas, roupas... en-
fin, todo, de¡xando desam-
parados aos dous nenos úl-
timos. Antónia e Domin-
gos. que tiveron que reco-
ller os viciños. Estes neños
mantiñan contactos
seus irmáns fuxidos, polo
que Antónia foi det¡da e
conduc¡da á cadea cos seus
pais.
Meses despo¡s, toda a fa-
mília recobraba a liberdade
e, ao non haber nada en
casa, venderon algunhas
terras para restabelecer
fogar, pero sen conseguir a
tranqui¡¡dade. En Outubro,
numerosas forzas franquis-
tas cercaron a casa e. des-
pois de pechar na corte aos
tres últimos f¡llos, leváron-
se aos pais, déronlles mor-
te e enterráronos ás beiras
do camiño, á saída do
povo. Cometido o cr¡me,
abriron a pona da corte aos
nenos e d¡xéronlles: "Pode-
des sa¡r, vosos pais están
mortos e enterrados", Acto
segu¡do, apoderáronse no-
vamente das vacas
t
-§-
4 1.:
ñ t
/,
63
rros, saquearon o fogar,
deixando aos'orfos sen un
anaco de pan.
Por sorte, no povo, como
en toda Galiza habia homes
indómitos como Xosé Mo-
ral e outros que axudaron a
esta desditada família e to-
dos xuntos continuaron a
lo¡ta contra o opresor. Ro-
xél¡o e Sebastián ca¡ron no
combate e ocuparon os
seus postos os seus irmáns
Alfonso e Domingos.
ca- No 45 Antón¡a e Consue-
lo foron detidas e postas en
liberdade meses despois.
Ante o per¡go de ser el¡m¡-
nadas, colleron o camiño
da montaña cos seus ir-
máns. lVáis tarde, Antónia
cos foi enviada a Astúr¡as en
misión especial e desde ali
saiu para Francia no 1948.
Consuelo fíxoo desde Ma-
drid. Domingos caiu morto
nunha emboscada tendida
no seu povo, a primeiros
do 47, e Alfonso nas mes-
mas cond¡c¡óns no ano 49.
o nos arredores de Fabero.
Ponferrada.
Esta é a historia do ¡ndó-
m¡to povo galego que se-
mentou de esp¡ñas o cami-
ño da ditadura franqu¡sta,
en Ourense como en Lugo,
en A Coruña como en Pon-
tevedra, En Soul¡cin como
en Bretoña, en lvlugardos
como en Tu¡, o povo anti-
fasc¡sta honrou a causa da
liberdade e da xustícia so-
ciá1.
cEsAR RIoS
lor dos trci Outubrcsdsv¡v¡r c¿dr Di.)
e ca- Parir 27 dé Xuño d6l9a6
n, 0
{ a
;..
I
I
t
§
 AOUELES I\AOZOS
¡ It4ilicianos galegos
xa cubertos de grória! DOS ANOS 30...
¡A Lihrlade nunca
promiso, quizaveis porque partíamos de
unhas circustancias bastante dist¡ntas,
prdzu mngunha loita! A ¡mplantación da República supuxo

¡lvlilicianos galegos..,

¡Adiante a Tena nosa!

!
M [fi,ii"ii'fiü+]Hi,,x
da Segunda Repúbl¡ca. puxemos todo o
nos ¡lusionado entus¡asmo ó serv¡cio do
ideal nazonalista,
En comparanza ca actitude das xuven-
tudes de hoxe, coido que nós tíñamos
unha maior entrega e mais vivo com-
unha ruptura ca vella polít¡ca caciquil e
conservadora e alumeou un vie¡ro novo,
esperanzado, que pos¡b¡litaba novos
horizontes e novos ideais. E, d¡ante de
estas posib¡lidades. a xuventude
dou un grado de entus¡asmo como oun-
aca-
ca t¡vera, manifestado nunha mil¡tancia
rexa e multitud¡nár¡a.
Os tempos que arestora temos, son
bastante distintos; chegamos á demo-

RAMON CABNI,LAS
t Nova Galiza" - Barcelona 1937) I
I l-'
i
t
\ §

t
rr»
) !.
}.
,

t*'

I
CONCELLO
DE
(!

CORCIIBION =.
.4.-

D¡buxo de /'rir¡iaros lcástel¿o). "Eís¡ s6rá Hespaña"


cracia por unha transición de compro-
miso con moitos que foron colaborado-
res da dictadura e a¡nda s¡guen no can-
dieiro da política.
Esta ambigüedade resta entusiasmo
ás xuventudes qué sempre queren au-
tent¡c¡dade, ética e limpeza, para sentir-
se implicadas no xogo político.
Esta transición, nembargantes, pode
ser, a longo plazo, a que logre romper a
rr¡steira h¡stor¡a dos entrentamentos
sanguentos que se deron en España a
traveso dun século no que 5e sucederon
"pronunc¡amientos", dictablandas
dictaduras que deixaron un tr¡steiro re-
cordo de morto, de odios e de xenre¡-
ras. se agora temos paciencia e somos
caDaces de convivir, ainda que nos cus-
te. é posible que estemos no bo camiño
cara un futuro mellor para todos e ce_
rremos, de unha vez por todas, esa la-
mentable historia de enfrentamentos e
vinganzas.
Os que tivémo-la desgracia de v¡v¡-la
Guerra lncivil sabemos un pouco do ho-
rror, da brutalidade, do salvaxismo que
significou aquel enfrentamento fratic¡da
entre españois. Cústanos traballo evo-
car con fidelidade os tráx¡cos e dramáti-
cos tempos que nos tocou sofrir e que,
de algunha maneira, marcaron as nosas
vidas para sempre.
Eu estudiaba no Seminario de Sant¡a-
o o no 1931 cando chegou a República.
E ntón saín externo e as¡stín a un mitin
s aleguista que se celebrou no Teatro
P rincipal de Sant¡ago no mes de xuño.
Compre sul¡ñar que a¡nda non se creara
o Partido Galeguista, pero xa había ga-
leguistas encadrados nas lrmandades
da Fala, nos Grupos Autonomistas e
nos Grupos Nazonal¡stas. Todos eles
converxeron na fundación do Partido
Galeguista o 5 e 6 de nadal do 1931 en
Pontevedra.
Da xente que interviu en aquel mitin
teño unha idea moi vaga, pero sei que
quen cerrou o acto foi Castelao e que a
sua intervenc¡ón influiu en m¡n de tal
mane¡ra que me fixo galeguista para
toda a miña vida e para m¡l vidas que
tivera, porque Castelao t¡ña un algo es-
pec¡al, un verdadeiro carisma. que o
fixo o arquet¡po. o modelo e. se quere-
des, o gran mito do nazonal¡smo mo-
derno.
Como entón non tiña edade para per-
tenecer ó Partido. integre¡me nas Moce-
dades Galegu¡stas e conseguín artellar
tres grupos na miña bisbarra natal do
Val de Barcala chegando a ser nomea-
do, no Congreso de Ourense, V¡cecon-
selle¡ro para aquela zona.
N4entras cursaba os estudos de Ma-
x¡ster¡o, colaborei nas actividades ma¡s
insól¡tas como, p.e. a de sa¡r ás feiras
do entorno santiagués para vender os
libros que publicaba aquela beneméria
Ed¡tor¡al "Nós" que d¡rixía Anxel Casal.
o Alcalde mart¡r, ases¡nado brutalmente
hai agora 50 anos. Casal honroume ca
sua amistade persoal e, mais dunha vez,
fomos xuntos á casa de meus pais
San Xoán de Barcala. Dn. Anxel
eu o chamaba- foi o meu profesor-comode
galego, pois na sua imprenta publicába-
se "La Voz de Barcala", órgano da Fede-
rac¡ón Agropecuaria do Distr¡to de Ne-
greira. no que eu empecei a publ¡car
poesías e pequenos traballos, no meu
galego aldeán que n¡nguén me ensinara
a escribir. Casal corrixíame os erros. e
-v
t
e I
sit
tsv
1/
Dibuxo que abre o Album M,]icraros (Castelao)
estas correccións eran unha leccións
inesquec¡bles para min.
Os momentos de maior activ¡dade fo-
ron os da propaganda do Estatuto de
1936 no que tódolos galeguistas part¡ci-
paron con entusiasmo, pero compre
ilestacar a fioura sobranceira de Bóveda
que, ca sua constancia e flexibil¡dade,
foi o gran motor da autonomía, conse-
guindó convencer a mo¡tos que nin ti-
ñan idea nin s¡mpatía cara a autonomía.
Para os galeguistas aquel Estatuto era
somente un texto de conciliación, unha
solución min¡malista, frente ó proxecto
max¡malista que o Partido Galegu¡sta
desexaría.
Como sul¡ña Alfonso Bozzo. "Onde se
pode observar a gran presencia do P.G.
é na prcparac¡on da propaganda do ple-
bisc¡to de autonom¡a do texto sant¡a-
oués oue se celebraría o 28 de xuño de
áquel ano (1936). Neste ¡ntre o Pañ¡do
emborcou tódalas suas fotzas, e non so-
mentes as materiaís, na campaña ple-
b¡scítaria: m¡tins, conferenc¡as, charlas
rad¡ofón¡cas, propaganda esctita e grá-
f¡ca, etc., fan omn¡presente a f¡gura do
Partido como "animador" da campaña.
O propio caracter e composic¡ón da m|
litanc¡a do Part¡do, apafte da tendencia
culturalista do mesmo, farían o resto
neste oran esforzo esDl¡cat¡vo da auto-
nomia'que se leva a cabo en Gal¡za
fins de xuño do 1936'.
Nesa tarefa traballamos todos
zos e adultos- cunha entrega e un -mo-
en-
tusiasmo exemplares. Eu lembro que
tomei parte nun mitin que se celebrou
nun local do Camiño Novo de Santiago,
sustitu¡ndo a Paco del Riego que tivera
á outras tarefas. Foi o meu primeiro mitin
que despo¡s prodigaría formando parte
dun equipo volante que repartia propa-
ganda, pegaba carteis e falaba ás xentes
oue acudían a escoitarnos, a traveso
iunhas bocinas de cartón que era
nosa meoafonía.
Nunha-camioneta do servizo de lim-
peza do concello de Santiago un grupo
de mozos, enlre os que tamén se atopa-
)
p
(t 5
7
h
ba lsaac D¡az Pardo, recorrimos os po-
bos da R¡a de Muros e Noia e os de Bar-
banza e a Mahía na nosa tarefa de pro-
paganda...
Despois a guerra lnc¡v¡l puxo en peri-
go a nosa ex¡stencia e moitos dos que
traballaron a prol do estatuto pagaron
cas suas vidas xenerosas a sua entrega
e o seu entus¡asmo: ahíestán os nomes
de Bóveda, Anxel Casal, Cam¡lo Diaz Va-
liño, V¡ctor Casas, Xoán Carballeira,
Blanco Torres e ducias mais de patrio-
tas que reqaron con sangue os cimete-
rios e as cunetas da carfeteras galegas.
Eu, que estaba facendo o servicio m¡-
litar como soldado de Sanidade en Ceu-
ta, atopábame con permiso para facer
as Oposicións de lngreso ó Maxistério;
andei fuxido durante un mes, intentei
pasar a Portugal e, finalmente. incorpo-
reime e saÍn para o frente do Guadarra-
ma. Gracias a eso salve¡ a vida. Curiosa-
mente, de Ceuta reclamábanme a Ne-
qre¡ra e de aqui, uns falanxistas, recla-
Érábanme a Ceuta.... O importante é
que salvei o pelexo e conservei a m¡ña
fidelidade ó ideal que deprendín de Cas-
telao...
Na Feira do L¡bro de Vigo, de 1977
atopei a outro antigo compañeiro das
Mocedades: Ramón de Valenzuela, que
me adicou un exemplar da sua novela
a autobiográfica "Non agardei por nin-
guén". Velaqui a dedicatoriai "Auer¡do
Avelino: Xa fai tempo; xa and¡vo o tem-
po desque nós, os príme¡ros galegu¡s-
tas, petábamos nas conc¡enc¡as coma
quen espalla un fuLuro no que creiamos
e poñiamos toda a nosa fé, pero que
non era compartída. Padricábamos no
deserto. Ma¡s, o mesmo que no deserto
do Evanxeo a semente fro¡t¡ficou o gale-
guismo vai en camiño de ser mas¡vo.
Ogallá que non o destrague.mos, ¡mpe-
d¡ndo o seu medrar, esquecendonos que
a somos ¡rrnáns. Unha a\eña "
Coido que é un bo colofón para esta
lembranza.
AVELINO POUSA ANTELO

BETANZOS
1936
R
esulta d¡fíc¡l a¡nda
hoxe, c¡ncuenta
anos desPois, ana-
l¡sar friamente o
que fo¡ e o que s¡gn¡ficou
Xullo do 36 nunha vila qale-
oa tremendamente radicali-
áda como era o Betanzos de
entón, A escasez de docu-
mentac¡ón, as mo¡tas d¡f¡cul-
dades para aceder á existen-
te, a pedagoxia do medo na
oue se "educou" toda unha
ieración e oue deixou tullida
a memória 'de moitas posí-
be¡s testemuñas, xunguindo
todo ¡so á consigna oficial
que aconsella o esquecimen-
to, fa¡ dabondo dificultosa a
reconstruc¡ón duns feitos
ocorridos ha¡ escasamente
méd¡o século.
Aproximación
á realidade
socia I e económica
Betanzos. histórica v¡la me-
d¡eval, capital dun municíp¡o
con case 9.000 habitantes (a
maioria deles avic¡ñados no
cadco urbano), é na época da
ll República o centro de co-
mun¡cac¡óns, comerc¡al e ad-
ministrativo dunha ampla
bisbarra da cal é cabeceira
de partido
Pequenos comerciantes,
labregos. xornale¡ros, em-
pregados asalariados, obrei-
ros manua¡s, profes¡onais li-
berais e un pequeno grupo
de grandes proprietários ab-
sent¡stas das vellas grandes
famílias vindas a menos
que conservan ainda unha
forte influéncia na v¡da local,
conforman a estrutura soc¡al
típ¡ca dunha vila de servÍcios
rodeada de pequenas explo-
tac¡óns agrícolas. A proximi-
dade da Coruña propiciaba
xa desde vello unha forte de-
pendéncia e a transmisión
de influénc¡as de todo tipo,
para ben ou para mal,
O paro é cons¡derábel, xa
que a escasa ¡ndústria, os
obrado¡ros artesanais e o
sector da construc¡ón non
cobren min¡mamente a ofer-
ta de man de obra. A emigra-
ción tiña sido de antigo
válvula de escape, mais ago-
ra, en plena crise económica.
non só se pecha senón que
serán moitos os que volvan
repatriados de América. As
521 famílias do município
¡nscritas no Padrón de famí-
l¡as pobres, para disfroitaÍ da
Benef¡cénc¡a munic¡pal, a
meados de 1935 e as moitas
que o sol¡c¡tan a pr¡meiros
do 36 poden dar unha pe-
quena idea da situac¡ón mi-
serenta e crít¡ca das clases
populares. O analfabetismo
é enorme, sobretodo entre
os adultos pertencentes ás
capas máis humildes.
As corporac¡óns munici-
pais da República lanzáranse
a unha sér¡e de obras públ¡-
cas de necesidade acuciante
(instalación do tendido eléc-
tr¡co, construc¡ón de pontes,
fontes, cam¡ños e lavadeiros
nas aldeas e parróquias do
estrarrádio; rede de esgotos
e abastecimento de água po-
tábel no casco urbano, xar-
din mun¡cipal...) que non lo-
gran pal¡ar o enorme paro
obreiro. Outra preocupación
dos muníc¡pes republicanos
vai ser a do ensino, criando
várias escolas nas aldeas e
parróquias e un. lnstituto na
v¡la, ao tempo que promo-
ven unha polít¡ca de beca§
municipais para axudar aos
alunos má¡s desfavorecidos.
Co-existen duas socieda-
des de recreo: a veterana
"Liceo Recreativo" e o "Bri-
go Club" (esta, máis elit¡sta
e reaccionária, terá contí-
nuos enfrentamentos co
concello e, ¡ndirectamente,
coas organizacións obreiras
e de esquerda que remata-
rán provocando nunha esca-
ramuza a que¡ma de parte do
seu mobiliário), mentres que
o Círculo Mercantil e lndus-
e trial acolle aos comerc¡antes
e industr¡a¡s. O interés aso-
ciativo fomentaba numero-
sas pequenas soc¡edades
aseguradoras para a protec-
ción o gado vacuno e porci-
no e de socorros mútuos
como "La Benéfica" ou "La
Prim¡tiva". No e¡do cultural
sal¡entan a Banda Mun¡c¡pal,
que se nutria dunha Acadé-
mia municipal de música, un
grupo de teatro formado por
afe¡zoados e os Ateneos l¡-
bertários "Plantas Nuevas" e
"Nueva Aurora" fun-
dado en Maio do -que
36 só aca-
dou dous meses de vida-,
a sucésores do Centro Cultural
Obrero. A prensa local, que
fora abundante no pasado,
substitúese nesta etapa de
efervescéncia polít¡ca polas
numerosas "follas" e panfle-
.&d
d
r:t
r§ ffi
tt
§ §
lÉ
rl ti §--!
14 de Abr¡l do 1931. O povo bótase á rua festexando a proclamación
tos que publ¡caban continua-
mente as organizacións polí-
ticas e sindicais.
Actividade
Sindical e Política
No eido político e sindical
actuaban na localidade unha
sér¡e de forzas que cobrian
un amplo abano ideolóx¡co.
A d¡reita máis reaccionária
encadrábase na CEDA e en
Renovac¡ón Española, men-
tres que o republ¡canismo
burgués e moderado nutria
organizacións como a ORGA
a sua desaparición-,
-até
lzqu¡erda Republicana
-a f¡-
nais do 35 acudian a l\¡adrid
nun autobus a un m¡tin do
seu líder Azaña-, ou o Part¡-
do Radical. A Falanxe era
pouco menos que testemu-
ñal até Xullo do 36 en que
empeza a convenerse nunha
of¡cina de recrutamento, O globabaá maioria dos pe-
galeguismo organizado
Panido Galegu¡sta- -
non
ex¡stia, xa que os integrantes
da vella lrmandade da Fala
loca¡ ou ben pasaron mil¡tar
noutras organizacións, caso
de ORGA, ou mantivéronse
alonxados da política activa
coa chegada da República,
Entre as organizacións obre¡-
ras os socialistas t¡ñan, polí-
tica e sindicalmente, un peso
específico ¡mponante atra-
vés da UGT, da Agrupac¡ón
Socialista, das Xuventudes
Socialistas e da Cooperativa
Soc¡alista Aoraria. Grande
importánc¡a é peso tiña ta-
mén o sind¡calismo anar-
quista que actuaba no S¡ndi-
cato de Oficios Vários, ads-
I
I
I
d
i iIh
:*
lr
r'l i
'1
ú
§ t
E"
I
I
m
r J
t::
ds
crito á CNT, Por último, o PC
e as Xuventudes Comun¡s-
tas, que come¿aran a organi-
zarse na localidade a fina¡s
do 34, eran unha forza en
alza a primeiros do 36. Todas
as organizacións obreiras ti-
ñan acomodo na histór¡ca
"Casa del Pueblo", sita nun-
ha rua princ¡pal, que hoxe
está a arruinarse no meio da
indiferéncia xeral.
Dos dous sindicatos, a
UGT tiñas a sua principal im-
plantac¡ón entre os agricul
tores {pequenos proprietá-
rios, colonos e arrendatá-
r¡os) através da sua rama Fe-
deración Nacional de Traba-
jadores de la Tierra (FNTT),
non en balde o soc¡al¡smo tí-
ñase introducido na local¡da-
de por meio da Asoc¡ac¡ón
de Agricultores a finais do
século pasado. A Federación
Comarcal Agrária, que en-
quenos sindicatos agrários
da bisbarra, estaba ¡ntegrada
na FNTT e no 1931 contaba
con 541 afil¡ados. O seu au-
téntico ¡íder car¡smático era
o labrego autod¡dacta Ra-
món Beade Méndez, que foi
alcalde de Betanzos e depu-
tado a Cortes nas Constitu¡n-
tes e na Frente Popular. A
¡mportáncia da Federación
Comarcal Agrária e de Ra-
món Beade dentro do soc¡a-
lismo agrário galego revéla-
se no feito de ser esta
gundo os estudosos -sedo
tema- a que marcaba as di-
rectrices en toda a Galiza e,
singularmente, na zona Nor-
te da província coruñesa.
Apane dos labregos, na
 t*'*t"
Bú
f
t alcalde
ri t
I :l
7ii
t Nos escasos meses oue
TI
V'
-l
\.d
trt
I ü*:
y-t
'-]
República
UGT mil¡taban tamén em-
pregados de comércio, a
gran ma¡oria dos emprega-
dos municipais, os obreiros
e empregados das lndústrias
Núñez (sector eléctr¡co e ma-
deireiro) e alguns artesáns.
A CNT era a prime¡ra forza
s¡ndical na local¡dade. En Se-
tembro do 32 contaba con
300 af¡liados, segundo dados
próprios, pasando a 350 en
Maio do 36, despo¡s das nu-
merosas baixas sofridas pola
represión poster¡or aos suce-
sos revolucionários de Outu-
bro do 34. O s¡nd¡cato cene-
tista exerc¡a a sua influénc¡a
na Federación Comarcal, que
constituia xunto cos sindica-
tos da mesma orientación de
Guísamo, Sada, Mondego e
Meirás, e sobre os pequenos
sindicalos dos arredores de
Betanzos, de carácter mixto,
tales eran os da lrixoa e
Mondoi. En Betanzos a CNT
englobaba a ob¡eiros sen
cualificación, xornaleiros, al-
bañ¡s e p¡óns sen traballo
f¡xo e alguns ferroviários que
mant¡veron durante algun
tempo a publ¡cación "El Lu-
chador Ferroviario".
Tru nfo da Frente
Popular e reposíción
do Concello
Coas eleicións de Fevre¡ro
do 36 á porta da situación ra-
dicalízase tremendamente.
Os alborotos, enfrentamen-
tos violentos e provocacións
son contínuos durante
camoaña ele¡toral. As oroa-
a paisanos
niza¿ións de d¡reitas e as q"ue
l--
t'
si
apo¡an á F.P. celebrañ vários
mitins en meido dunha forte
tensión. O governador orde-
na como medida preventiva
a recollida de armas e muni-
cións en poder "de los co-
merc¡anles autor¡zados" e
envia forzas de v¡xilánc¡a. O
alcalde acidental, Santiago
Moretón, sol¡cita unha dúcia
máis de gardas civis ou de
asalto para garantir a orde
no m¡nicípio "donde tienen
asiento asociaciones extre-
mistas". O dia ¿nterior ás
ele¡cións proibe caprichosa
mente un m¡tin da CNT, ale-
gando defecto fe forma na
solicitude.
Dias despois do trunfo da
F.P. son repostos nos seus
cargos os oito concella¡s
destituídos en Outubro do
34, pertencentes á coalición
republicano-soc¡alista, ma¡o-
O socialista Ramón Beade, lí-
der agrário, alcalde e deputado
nas Const¡tuintes e na Frente
Popular, nunha foto do 1934.
!}!s
ritária no coñcello. Noméase
a
Ramón Beade,
quen terá que renunciar a fi-
nais de Abril por ¡ncompat¡-
b¡lidade co cargo de deputa-
do. A eleición de novo alcal-
de recairá no avogado socia
lista Tomás López da Torre.
durou a F.P. o coocello levou
a cabo medidas de evidente
sig no social. Estabelécese un
¡mposto sobre o trigo, que
grava aos acaparadores e
grandes proprietários que
cobran as rendas en ferrados
e tiñan as grane¡ras cheas en
meio da escasez xeral. O im-
posto cóbrase en espécie, re-
quisando o 10olo, que se re-
parte entre as familias máis
Esta
necesitadas. med¡da
non é, loxicamente, ben aco-
llida polos propr¡etários e a posto que un deles testemu
dereita en xeral. O novo oo-
vernador dá instrucións pára
v¡x¡¡ar determinados edifí-
cio,s e recomenda empregar
a ¡oÍza para evttar provoca-
cións por parte dos elemen-
tos deireitistas e as conse-
guintes reaccións de respos-
ta. A proposta do alcalde
acórdase realizar obras de
pav¡mentac¡ón nalgunhas
ruas, "a fin de paliar el paro
obrero". Outras propostas
de t¡po social, solicitadas
polo Part¡do Comunista, son
aprobadas pola corporac¡ón
mais xa non dará tempo a le-
valas a cabo. Por outra bán-
da, para a campaña de ples
b¡scitacióñ do Estatuto de
Autonom¡a acórdase contri-
buir con mil pesetas a peti-
cion do alcalde, que tiña
asistido á asamblea pro-Au-
tonomia a título " puramente
personal".
A sesión do 17 de Xullo e
a supletór¡a prev¡sta para o
19 xa ñon se celebrarian
"por no haber concurr¡do a outeiro sobre a ponte do fe-
pesar de haber s¡do citados,
ninguno de los Sres. Conce,
jales". A situac¡ón, coñecida
xa a sublevación, non estaba
para sesions plenár¡as. A¡n-
da asi, a tranquil¡dade é total
nos primeiros momentos.
A sublevación e
conato de resisténcia
Unha vez coñecida en Betan-
zos a sublevación m¡litar, al-
guns elementos obre¡ros
tentan organ¡zar a resistén-
cia. Os dias 17 e 18 a situa-
ción é tranquila, pésie ás ¡n-
certas e contrad¡tór¡as notí-
cias que chegan, e a xente
segue a facer vida normal. O
d¡a 19 constitúese un com;té
de voluntários que procede a
reqursar as escasas armas
que exisleñ e alguns auto
móbe¡s que se empregan
para percorrer os arredores,
alertando e incitando aos
á resisténcia. A
Guarda C¡v¡|, de momento,
afirma respeitar a legalidade
67
republicana e non pon ma¡o-
res obstáculos á actuac¡ón
deste comité.
A recalcitrante e violenta
atitude dun crego, negándo-
se a entregar un arma que
posu¡ae que tiña sacado
provocadoramente diante
dos man¡festantes do Pr¡-
me¡ro de Maio, provoca o
ún¡co enfrentamento. O cre-
go empréndea a tiros contra
os requisadores e faise forte
na casa xunto con outros-
Tentan facelos sa¡r tirando
bombas contra a,casa e des
truindo o te¡to. A chegada do
alcalde coa Guarda C¡v¡l sal-
vou aos cregos dunha morte
case segura ao metelos na
cadea, en evitac¡ón de males
maiores. Non debian saber
os cregos de agradecimento,
ñaria, pouco despois, contra
do alcalde no consello de
guerra que lle f¡xeron na Co-
ruña, tras do cal foi fusilado.
Despois deste incidente a
tranqu¡lidade aparente conti-
nua durante os dias vinte e
vinteun, ingresando na ca-
dea os cregos citados e catro
falanx¡stas por razóns de se-
guridade persoal.
Na tarde do dia 22 unha
coluna mil¡tar con carros de
asalto diríxese desde A Coru-
ña a tomar a vila. É obstacu-
lizada en Guísamo pero con-
tinua a marcha despo¡s dun-
ha escaramuza. Desde o ou-
teiro de Vista Alegre. dom¡-
nando a v¡la, tirotean á po-
voación para disuadir aos re-
sistentes. Somente un pe-
queno grupo de obreiros ar-
mados d¡sponse a res¡stir,
tratando de frear un pouco o
avance e ganar tempo, fa-
céndose fortes nunha das
ponas da vella muralla no
Arco da Ponte Nova e nun
rrocarril. Tentouse voar a
Ponte Nova, por onde ter¡an
que pasar os sublevados,
sen resultado, xa que a d¡na-
mita só conseguiu facer un
socavon na mesma.
Perante a ¡nútil res¡sténc¡a,
e despo¡s dun ¡ntenso inter-
cámb¡o de d¡sparos. cada un
dos resistentes fuxe por
onde pode. A Guarda civil,
que xa se ten decantado a fa-
vor dos sublevados. toma
pos¡c¡óns. Nestas c¡rcunstán
c¡as prodúcese a que¡ma da
igrexa e convento de San
Francisco e o saqueo conse-
gu¡nte por parte de elemen-
tos ¡ncontrolados, nun suce-
so lamentábel e ainda non
suficientemente aclarado. A
desbandada é xeral. ficando
a vila en poder dos subleva-
dos.
A versión oficial dos suble-
vados, dada por "La Voz de
Galic¡a", sobre a situación v¡-
vida en Betanzos os d¡as an-
teriores, diria que "las ban-
das armadas de campesinos
6B
y obreros campaban por el
terror impuesto a los hab¡-
tantes pacíficos recluídos en
sus viviendas" e que "se ha-
bía establecido por la Casa
del Pueblo un régimen co-
munista, sometiendo a todos
a las órdenes que emanaban
de aquel centro". Despois de
relatar o asalto e queima da
igrexa e convento francisca
no, as escaramuzas habidas
na porta da Ponte Nova e a
fuxida dos resistentes, dise
que "quedó rápidamente
restablecida la normalidad.
declarando el estado de guel
rra y tranquil¡zando el vecin-
dario, ya garant¡zada su vida
tranquila".
A "vida tranquila" viuse al-
terada aos poucos dias, can-
do comezan os paseos noc-
turnos e a aparecer xente
asasinada nas cunetas.
A selvaxe repres¡ón
A represión que se desatou
unha vez tomada a vila polos
sublevados foi selvaxe e des-
proporcionada. Os triste-
mente célebres "escuadro
nes del amanecer", forma-
dos por aqueles sublevados
(falanxistas, mil¡cianos,
guardas civis) que sen o va-
lor suficiente para combater
en primeira l¡nea. tentaban
facerse heró¡s na retaguarda
contribuindo á l¡mpeza "de
las hordas marxistas", deron
renda solta aos impulsos
sanguinários máis i¡rac¡o-
na ts.
Ao longo dos dias van
aparecendo nas cunetas as
vítirrfas dos paseosr militan-
tes da CNT, do PSOE, do PC,
das Xuventudes Comun¡stas,
os concellais Bernardo M¡ño
e José Novo
-quen
calde-, persoas
fora al-
sen militán
cia que simpatizaban coa
Frente Popular. Todos son
enterrados en silenzo e case
ás agachadas polas famílias
temorosas cando aparece o
cadáver ou o corpo mut¡la-
do, nalgun caso. Desde xó-
venes que non chegaban aos
v¡nte anos até avós venerá-
beis, como o septuaxenário
soc¡alista Bernardo M¡ño. Al-
guns, como o alcalde López
da Torre son fusilados des-
po¡s de consellos de guerra
"por delito de rebelión" con
senténc¡as xa dec¡didas an-
tes da farsa do xuício.
Non se fusilou e paseou
somente a "roxos" e políti-
cos e sindicalistas significa-
dos. Persoas que nunca se ti-
ñan significado politicamen-
te ou que non trnan nen o
mínimo asomo de esquer-
dismo foron tamén asas¡na-
dos nesa espiral de crimes.
guizá para satisfacer ódios
perso_ais ou escuros intere-
ses. E o caso, por exemplo.
de Franc¡sco Cort¡ñas, home
de tendénc¡as direitistas e
<r
o José Baamonde, a represión
t fascista segou as vidas de 33
¡
¡. D rl'!i {zoc
c
otp
¡¡,
u N¡)
v damente los antecedentes
o Unha nova
¡o
católico praticante, asas¡na-
do en plena rua por un guar-
da civil que anceiaba a sua
máquina de escreber e que
lle fora denegada por aquel.
Ou o dun vendedor de area,
paseado todos os
indíc¡os-,-segundo
en represálias por
ter secundado un boicot da
CNT contra uns ¡ndustriais
fasc¡stas da localidade. Ou-
tros betance¡ros que se ato-
paban facendo o serv¡zo mi-
litar no Ferrol ou eran of¡-
c¡a¡s da Mar¡ña foron fusila-
dos por manterse f¡e¡s á Re-
pública.
Asi como algunhas per-
soas foron asasinadas sen
ter responsabil¡dades polít¡-
cas, alguns concella¡s es-
querdistas, dirixentes e sig-
nificados políticos e sindica-
listas conseguiron salvar a
vida fux¡ndo e despo¡s de
múltiples visicitudes: R¡car-
do Bonome, Rey Castro, Rey
M¡l¡a. F. Castro Bouza, Ra-
món Beade. X. Lavande¡ra,
Manuel Diaz Fraga... por c¡tar
algu ns.
Foron mo¡tos os que
salvaron dunha morte segu-
ra ao fux¡r da localidade ou
esconderse. Uns botáronse
ao monte e tomarán contac-
to con outros fuxidos, os
má¡s ocultáronse nalgunha
casa dos arredores en espera
de tempos mellores. Outros
verán a sua salvación ¡ncor-
porándose á frente. Non fal-
tou a tráxica anédota do que
se salvou despois de ser pa
seado: fer¡do, consegue so-
breviver e voltar á casa, per-
manecendo entobado
horta durante uns anos. ata
que sai á luz, cons¡derando
que xa non hai perigo para
el.
Desde o 26 de Xullo, en
que son det¡das e conduci-
das a Ferrol para seren fusi-
ladas as duas primeiras víti-
mas. até o 20 de Setembro
de 1939 en que morre na ca-
dea da Coruña o cenetista
[sl0
¡-s'
f.
c. tl.
x sobre outros empregados,
9o
.¡
r A
betanceiros.
"legalidade".
Depuracións
no concello
O 27 de xullo reanudábase.
cun pleno extraord¡nár¡o, a
act¡vidade ¡nst¡tucional no
concello a cargo dunha co-
misión xestora provisória
pres¡dida polo tenente Angel
González Vázquez. delegado
oubernativo militar. home
íristemente célebre pola sua
part¡c¡pac¡ón en múltiples
paseos. Asimesmo, reanú-
dansé as obras municipais
da traída de águas e rede de
esgotos "s¡n el menor incon-
ven¡ente ni entorpec¡m¡en-
to" con 21 empregados elei-
tos e f¡cando en expectativa
de traballo "muchos otros".
Os e_mpregados munic¡pa¡s
retntegranse aos seus servt-
zos, a excepc¡ón de tres que
terian fuxido nos primeiros
dias. A comisión xestora
acorda darlles a baixa por
non terse presentado no pra-
zo f¡xado polo bando que de-
claraba o estado de guerra.
Poucos d¡as despo¡s comé-
zase a depuración do persoal
do concello através dos in-
formes sol¡citados á Coman-
dáncia do posto da Guarda
c¡v¡1. Asi. nun destes ¡nfor-
mes, lido na sesión extraor-
dinária do 7 de Agosto, e asi-
nado polo comandante do
se posto D¡mas Llamas Cente-
no. pódese ler que:
".,.son de buenos antece-
dentes, tanto en su v¡da pú-
blica como privada, no se les
conoce n¡ han demostrado
acto alguno de fe marxista,
comunista, sind¡cal¡sta, ni
otro alguno de carácter ex-
trem¡sta, a excepc¡ón de los
que a continuación se rela-
c¡onan: Ramón Ramailal
Rumbo, interventor de fon-
dos, de ideología y fe arrai-
gada marxista. Francisco
na Fernández López, aux¡liar de
Secretaria, propagador de fé
de ¡deas marxista. Germán
López Doval, Alguacil, y José
Fernandéz Crespo, peón de
la cuadrilla de limp¡eza,
ideas destacadas de marxis-
tas. Anton¡o Lagares Gómez,
lnspector de arbitrios, Ger-
mán López Pérez y José Ma-
nuel Barral Bello, del mismo
ramo, los tres son entus¡as-
tas convencidos del ideal
marx¡sta, y el mús¡co Anto-
n¡o Sánchez Deive, destaca-
do y de fé extremista sind¡-
calista..."
Ademais dos nove citados.
a posibil¡dade dun futuro in-
forme negativo ameazat¡a
xa que:
"...á consecuencia de la ur-
genc¡a con se han ped¡do los
aludidos informes, no han
podido examinarse deteni-
de algunos func¡onar¡os que
se dan como buenos por no
ser su actuac¡ón muy conoc¡-
da... "
A comisión xestora, nas
tres sesións que celebrou,
pouco má¡s fixo que contr¡-
buir ás depuracións dos em-
pregados municipais e sus-
pender, nas vésperas das
festas patronais "todo cuan-
to se refiera a fiestas profa-
nas" en atención "a las c¡r-
cunstancias por que atravie-
sa España". Realmente non
estaba o panorama para fes-
tas, a¡nda que tres meses
despois acordase celebraI
festexos públicos. investindo
os cartos presupostados
para as patronais de Agosto,
para comemorar a toma de
Madrid polas tropas fran-
quistas, que se previa imi-
nente.
Entanto, a represión conti-
nuaba. As v¡sitas nocturnas
en busca de persoas agacha-
das nas casas e os paseos
son contínuas. Como o son
as detencións e "vis¡tas" ao
cuartel dos fam¡liares dos fu-
x¡dos.
O 12 de Novembro o dele-
gado gubernat¡vo, que xa
era realmente o que v¡ña to-
mando dec¡s¡óns, designa a
dedo os membros da nova
corporación. Entre os eleitos,
antigos monárquicos, un ex-
concel¡al da CEDA, vellos mi-
litantes da Un¡ón Patr¡ótica
de Primo de Rivera e alguns
falanxistas. Xustamente, ao
remate desta sesión fíxose a
prime¡ra alus¡ón a Franco,
estabelecéndose os altiso-
nantes "vivas" f¡nais. que
despois serian de rigor e
obrigados en todo acto ofi-
cial ou of¡c¡oso:
Era o entusiasmo dos no-
vos donos da s¡tuación e os
seus partidários que contras-
taba co lo¡to e a dor, a humi-
llac¡ón, o silenzo e o someti-
mento ou a ades¡ón da orán
maioria da povoación, eÉpe-
c¡almente das clases popula-
res. Eran os tempos do terror
e a miséria, da escasez e a
fame. da militar¡zac¡ón da
vida social con desfiles pre'
potentes da Falanxe e gran-
dilocuentes man¡festac¡óns
político-rel¡xiosas, obr¡gato-
r¡edade do saúdo fasc¡sta.
queimas públicas de libros
"non gratos", reposición dos
cruc¡fixos derr¡bados "por
las hordas marx¡stas" e exal-
tación dos "mánires que,
dando su sangre en los cam-
pos de bata¡la por Dios y por
la Patria, han escrito la epo-
peya más glor¡osa que regis-
tra el mundo civilizado".
XESUS
TORRES REGUEIRO

OS LIBERTARIOS GALAICOS
NA RESISTÉNCIA ANTI FASCISTA:
ASTURIAS 1936-37
A*¡t**,*{{*1i,
rande Darte na franxa costeira das pro-
víncias de A Coruña e Pontevedra. A
CNT reDresentaba en'cidades como A
Coruñal Ferrol ou V¡qo, unha forza so-
cial de pr¡meirá orde,1 a Federación Re'
q¡onal de lndustria Pesquera, cos seus
áerto de 14.000 sócios, era, con moito,
á oroanización sindical con maior in-
fluén-cia nas ribeiras do noso pais.(l)
Despois da inútil resisténcia ao golpe
no território galego, moitos m¡litantes
cenet¡stas tentaron de pasar á España
leal á República e aló unir o seu esforzo
ao resto dos añt¡fascistas e atallar a re-
belióo. En Asturias, a ex¡sténc¡a dunha
abondante colónia galega, a proximida-
de xeográfica e o próprio desenvolve-
mento da guerra, pos¡bilitaría a confor-
mac¡ón orgánica e militar da resisténcia
galaica en xeral e má¡s concretamente
a de carácter l¡bertár¡o. Va¡amos de va-
gar.
Segundo parece. a fins do 1936 habia
perto de sete mil galegos res¡dindo ou
refux¡ados al¡, O colectivo má¡s numero-
so era, sen dúbida o das xentes do mar
que s¡multaneaban a sua presénc¡a en
diversos portos do Cantábrico e Gal¡c¡a,
segundo a tempada. Gijón recebia a
centos de mariñeiros galegos, na sua
meirande parte de afil¡ados á CNT que,
decontado, foron o xérmolo das novas
organizac¡óns ant¡fasc¡stas. Tamén eran
mo¡tos os mineiros lucenses que lraba-
llaban en Asturias e o Norde de León.
Asimesmo profesións ¡tinerantes como
os canteiros, orixinários na sua maior¡a
de Forcarei e Cerdedo, af¡adores e folla-
late¡ros, provintes de Nogueira de Ba-
muín. Pere¡ro de Agu¡ar e Esgos e xor-
nale¡ros agrícolas da b¡sbarra de Val-
deorras, estaban presentes por aquelas
lerras ao comenzo da guerra. A eles ha-
bería que engadir un bó feixe de solda-
dos galegos servindo no Cuartel de S¡-
mancas de Gijón e que despo¡s do seu
asalto polas milícias populares, fóronse
incorporando ás mesmas.
Por outra banda estaban os fuxidos
do terror imperante na Galiza. Os méto-
dos empregados foron, tentar á sone en
"motores" de pesca, ou cruzar os mon-
tes l¡ndeiros con Astur¡as e León e ga-
ñar as liñas republicanas(2). Ao mesmo
tempo que avan¿a o ano 1936, estas fu-
xidas por terra fanse cada vez máis
1l Para lodo o relarivo á mplantació¡ e a actividade da
CNT en calicia, ver Voz "Ob¡erisño" ná Grán Encicloo¿-
2) Debemos la.er reteréncia a uñha deslas loxidás pola
suá ¡nfluénciá ño poñi. dos grup6 áñr¡rá$isrás galaicos.
Anres. ñon obsranré. é xusro subhñ.r o s'¡ñde rúme'o
r
ffi
r{
,.¡
ñ i,j,
t
t
t. E i-,
:l *l
L l,
Rancho do BON -Galio¡¡" ña f¡ento No medio de paisano, o teñ¡ente Couce¡ro, morto
pouco d63po¡s en combat6.
arriscadas. debido á conqu¡sta do Oeste
de Asturias polas columnas galegas do
exército nac¡onal. E entón cando teñen
lugar centos de desercións de soldados
galegos cara a zona leal, tráfego que
continuará ata os de¡radeiros dias do
frente do Norde.
A partires desta abundante colón¡a
galega, anguriada e aguilloada ao mes-
mo tempo polas novas que traguían os
fuxidos. e desexosa de reivindicar o
nome da súa terra nunha retagarda
onde moitas veces se empregaba-des-
pect¡vamente o adxectivo "gallego ",
como s¡nón¡mo fascista, estruturáronse
o Bata¡lón (BOB) 219, chamado "Gali-
c¡a", e a Agrupación Confederal Galaica
en Asturias, o 24 de Setembro e o 23 de
Decembro, respect¡vamente.
de evasiórs ocoridas na zona de Noia e a Póboa do Cata
miñali dai ¿ sran cañridade d€ rab¿lLádores dás devandi-
r¿s lo.alid¿dás .s5 un dsdes oo "Eiérc ro Popular de¡ Nor
re" en xera. 6 no BON 219 de Asu¡as e no BON "C6l¡¿"
no 6 da CNT e 30 de Eu.kádieñ parlicular.
a lins de O€c¿ñbro do 1936, a.hegad6 a G¡jó¡ dún
pesquc¡ro ¿oñ 23 m'lrranres da CNT.orunesa, ñoñ
pou(o no desenvolvemenlo dos grupos hbéráros 'nlluiugal¿i.
.os en As¡urias EÍé errer ñ'l'ranles a,opdbase o 3ñl'9o
sec'erar.o dE "Res'o1al G¿laica' dá c\T, José Moreno:
Iuis Cramo,ro, Ju "ñ Caroallo e Josp Pr.so. veleraños
áliliádós dá Fáderación Local Coroñesai o secrelá.io da
comarcal cañp€s ñá de Sán Pedro d6 Nós. Emillo Novás;
o (¿d'o d¿ FAl, Oorlo Mds'de e o ñilil¿nle n¿d,ileio, coñ
.esidéncia claidesrina en A Co.!ña, Moisés Erguido..
Ver "CNf oe Asrúrias y teón'. do A I 37. Taméñ Ser¡e
G'ton k. Ca.péra 25, do ñchivo H'stórco Na('oñ¿l de S¿.
lámán.ñ Sá¿.'ó. Gúerrá C'v'l IAHNSI
69
ffit t IJ
4
t :t §.jTF
E
I
:
rtr
Xénese da resisténcia
libertária galega
en Asturias
O BON 219 formaba pane do XVll
Corpo do Exército, incorporado á 57" Di.
v¡sión, 183 Brigada e compuxéronno en
todo o seu tempo entre 450 e 650 ho-
mes. Nun primeiro intre o seu coman-
dante fo¡ o practicante santiagués José
Penido, m¡l¡tante da CNT e un dos fun.
dadores do BON. Non obstante e por ra-
zóns vencelladas ás l¡ortas cot¡ás entre
as d¡versas facc¡óns proletár¡as polo
control das un¡dades mil¡tares, de¡xou o
seu cárrego a Ramón lglesias PércL, an-
l¡go cabo de Asalto e afiliado ao PCE.
Nun princípio a filiación part¡dária da
oficialidade reflexaba unha maioría de
militantes comunistas, penencentes ao
mesmo tempo á Guardia de Asalto. Este
fe¡to, porén, non se correspondia coa
preséncia sobranceira da CNT e dos non
afiliados entre os mil¡c¡áns e mandos ¡n
feriores.(3) Parece claro, entón, que a in-
3) Dun roral de 642 miiciaños, a disribucióñ das filiá'
cións polilicas e sindicais e.á a seguinte: CNI 177; PCE:
9l: UGT'g6j lzquierda Fepubli(and 8: FAI 3. Juvenludes
SoL.alisras Uñl(aoas l7 PSOI. 18. Solo,ro Ro.o l
Ver PS G¡jón F, Carpera 20, AHNS. Tañén "Lisra liliada
del personól de oliciales, clases y miliciaños qúe compo
nen el BON 2r9 de Astu¡ias, anres Galic¡a". Mar¿o 1937.
in PS Gijón f, Carperá 70, AHNS.
70
tención foi confiar o mando do BON a
aqueles que xa tiveran unha anterior
pertenza a algun instituto armado. sen
coñtár coá rñilí.ia sin.lical
Desta situac¡ón podemos tirar as se-
guintes conclusións:
1') N¡nguén tiña a maioría absoluta
no BON. A lo¡ta entre PCE e CNT estaba
arbitrada pola UGT e os non af¡l¡ados.
2') A considerábel preséncia da CNT,
non se correspond¡a coa sua represen-
tac¡ón eótre os mandos. ostentados nos
seus graos máis altos polo PCE. Deste
xe¡to podemos concluir que o modelo
aportado por estes, baseado nun exérci-
to disciplinado e con xerarquia, predo-
pois. Adema¡s dos nomes xa ditos, figu-
raban nela alguns militantes de sona:
Serafin Varela, secretar¡o do Sind¡cato
General de Trabajadores de Lugo, Ma-
nuel Rodríguez Lago, "O Rubio", líder
a ¡al
I
dos mineiros de Cigarrosa (Viveiro), §
Gumers¡ndo Fernández Pardavila, da Di-
rectiva da lndustria Pesquera de Ribeira,
Vítor Paradela, cadro das JJLL coruñe-
sas, Melquíades Lestón, dirixente do
Sindicáto "Protecc¡ón Obrera" do Pono
do Son..,
As funcións da recén nada Agrupa-
ción poder¡amos resumilas deste xe¡to:
1) Como xa dixemos, tentaba de xun-
Tr$I
§
t

m¡nou, nun pr¡meiro ¡ntre, frentes da

concepción de "povo en armas", pró-
pr¡a dos l¡bertár¡os.
3") Sorprende a auséncia de asocia-
dos ao PSOE, Part¡do Galeguista e di-
versos grupos republ¡canos actuantes
en Gal¡c¡a.
No tocante ás profes¡óns, un breve re-
sume da información aportada polas l¡s-
tas do BON. darianos a supremacia dos
labregos e mar¡ñeiros seguidos de lo-
nxe polos traballadores da construción
e os mineiros. Compre suliñar os
af¡adores presentes no BON e a práctica
inexisténc¡a de profesións liberais e tra-
23
balladores ¡ntelectua¡s. No concernente
ás orixes, o 807o dos seus componentes
son galegos e deles a maioría provén
das Rias de Muros e Noia, Arousa e A
Coruña, bisbarra de Valdeorras, Leste
de Lugo e, como non, de Nogueira de
Ramuin e Perei.o de Agu¡ar.
Segu¡ndo as características do BON,
este naceu cos desexos de ser a vangar-
da da liberación da Galiza e arelaba recr-
b¡r a todos os galegos ant¡fasc¡stas sen
dist¡ngos. Coerentemente con isto e a
partires do Outubro do 1936, o BON de-
senrolou as suas accións no frente Oes-
te de Asturias, en Biedes, El Escample-
ro, Grullos, Colloto, La Grande, etc. E
aínda que por pouco tempo estivo ta-
mén no frente de Bilbao. Dado o séu ca-
rácter xenér¡co de ant¡fascista, procu-
rou, nun primeiro tempo, fuxir de cal-
quera definic¡ón partidária, se ben o
predomínio anarcos¡nd¡calista fíxose
cada v6z máis fone, xa que a reorgan¡-
zación da CNT galaica en Asturias avan-
zaba arreo á fins de 1936.
Os pr¡meiros pasos cara este obxecti-
vo, déronse en G¡jón a comenzos de
Novembro. O día 18 xuntáronse na de-
vandita cidade afiliados a diversos sin-
dicatos de Sant¡ago, No¡a, A Coruña, Es-
pasante, Car¡ño, Marín e Bouzas-Vigo,
chegando ao acordo de const¡tuir "una
organización de carácter provisional,
para en ella tratar nuestras asuntos". A
partires de entón. o antigo pres¡dente
do S¡nd¡cato de Pintores de Sant¡ago,
Alfonso Fandiño. levará ad¡ante o labor
de xuntar a m¡litáncia espallada a c.ear
un organismo que permit¡se a actuación
autónoma do anarcosind¡calistas gala¡-
cos. Deste xe¡to naceu a Agrupac¡ón
Confederal Gala¡ca en Asturias(4).
A Agrupación Confederal
Galaica en Astur¡as.
A Agrupac¡ón ficou configurada nos de-
rradeiros días do 36, contando nun prin-
cípio cuns 250 afil¡ados. que chegaron
a ser peno de 600 un par de meses des-
4) lnfome da AsruDación Confedoral Galaica €n Asru-
rias, dirixido ao Coñté Nacional da CNT, Gijóñ 5 2 37, in
PS Madrid, Leoájo 2330, AHNS.
tar a m¡litánc¡a espallada, levando
adiante unha ampla campaña de propa-
ganda máis que nada entre os mariñei-
ros galegos da flota pesqueira con base
en Asturias, Santander e Euskadi: f¡xe-
ron m¡tins, colaboracións en xornais
("CNf de Asturias" e "Acracia" por
exemplo) etc. Adema¡s plantexánse a
const¡tución de sucursais en Santander
e Bilbao. chegando a func¡onar a última
aíndaque por pouco tempo.
2) Asimesmo fixo un labor de as¡stén-
c¡a aos af¡liados e fux¡dos da Galiza. Ao
través das cuotas dos seus sóc¡os, a
Agrupación tentaba facer frente ás ne-
cesidades de mantenza, roupa e viven-
da dos refuxiados. Coa axuda da "Dele-
gación de Asuntos Soc¡ales del Consejo
de Asturias y León", conqueriu un serví-
cio de alimentación aos afiliados, a ce-
sión dun local en Gijón e a creac¡ón
dunha biblioteca. Ademais o seu secre-
tário e membros do Comité da Agrupa-
ción foron depositários de mo¡tos testa-
mentos fe¡tos por mil¡cianos galegos,
en previsión da sua morte.
3) Con todo, a meirande parte das ac-
cións da Agrupación centráronse na or-
ganización do ma¡or número de galegos
en unidades m¡l¡tares homoxéneas e, de
ser pos¡bel, controladas por ela. Tentou-
se facer entón, un "Secretariado de lvlili-
cias Gallegas en Asturias", co fin de en-
rolar a todos os galegos chamados a fi-
las polo Goberno de Astur¡as, ao mes-
mo tempo que procuraban o vencello
do BON 219 á CNT, e a const¡tución dun
segundo BON, Estas intencións non
cristal¡zaron polos atrancos que as auto-
ridades puxeron á formac¡ón de novas
unidades vencelladas ás organizacións
político-sindicais, atrancos que atinxían
á progresiva reordenación das M¡licias
Populares nun esquema máis próximo
a un Exército tradic¡onal.
Porén, a Agrupación aumentou de
pouco en pouco a sua influéncia no
BON 219, nomeando delegados en to-
das as Compañ¡as para controlar mellor
as suas accións, fe¡to que reforzou, aín-
da máis, a sua ¡ntenc¡ón de vencellalo á
CNT, aínda que ísto supusexe unha es-
cisión no seu interior{S). O conflito co-
t¡án entre as tendéncias comun¡sta e l¡-
bertária, por unha banda, e a op¡n¡ón
contrária a calquera med¡da que levase
a unha escisión, posición mantida polo
"Com¡té de la Reg¡onal Asturiana" de
CNT e diversos mandos m¡l¡tares ache-
gados á mesma. pola outra, deron lugar
a unha situación circia e ambígua no
BON, que tan só pu¡do ser resolta tras
un suceso imprev¡sto, acontecido a co-
menzos de Febreiro de 1937.
5) PS Gijón F, Calpera 70, AHNS. Os m6mb¡os da 49ru-
pác¡óñ espállábáñse en vários BON, áindá que ná s!á
ma¡or¡a perleñcen 3o 219, As¡mesmo uñ boñ falo deles
ñoñ es¡aba mobilizado pola nec€§idade d€ s€gu¡rafa€ñar.
\ I
rI l<¡[
I
¡ §
I
r
1
I
dr.
G
A deserción ao bando nacional dun
tenente, un sarxento e un m¡lic¡ano, de-
sencadeu os acontecimentos, sendo or-
denado pola superioridade o acuanela-
mento e desarme do BON, a detenc¡ón
dos of¡ciais para seren ¡nterrogados por
se tiñan cometido actitudes de neglixén-
cia ou complicidade e a dest¡tución da
maioría dos mandos{6). Como queira
que os tres desertores pertencían á
Guarda de Asalto, f¡cou entred¡to a de-
vandita organ¡zación do BON, e sobre-
todo, a presénc¡a destes corpos na sua
dirección. A crise foi resolta ao ser no-
meado de novo comandante José Peni-
do, quedando normal¡zada a vida da
un¡dade despois do acordo eñtre CNT e
UGT para a eleición dos restos da oficia-
lidade. ¡llando ao PCE (7).
O conxunto da of¡cial¡dade reflexaba
a nova relación de forzas, e a totalidade
da "Plana l\4ayor" era íntegramente da
CNT, con Emilio Novás de Cap¡tán axu-
dante, José Moreno tenente axudante e
José M" Araujo brigada. Pódese dic¡r
que a partir deste intre. a Agrupación
Confederal controlou de fe¡to o BON por
méd¡o dos seus delegados, chegándose
ao acordo de que a "Plana Mayor" lle
informase qu¡ncenalmente das suas ac-
tividades.
Segundo avanzaba o ano 1936, a si-
6) Actá da xuñtanza acaec¡da o 13-2-37 do Comiré da
Agrupación Confederal Galaicá, in PS Gijón F, Carpeta
116, AHNS-
 71
.S \"
sel¡tismo e propaganda, xunto co seu
ardor combativo, valeulles o recoñeci-
mento dos seus compañe¡ros astures,
'l '.- que poucos dias antes da perda de Gi-

tj ) \:t
jón lles invitaron a partic¡par no seu Co-
m¡té.

I ¡lr Precisamente nos derradeiros d¡as de

Setembro, a Agrupación e as "Juventu-
I +§ f§ I
I des L¡benar¡as" mandaron a Levante a
José Salorio para relacionarse con gru-
pos galegos l¡bertários desa zona. co f¡n
I de pular a sua organ¡zac¡ón, á ¡maxe do
I acontecido en Asturias. Salor¡o tomará
contacto ¡gualmente coa recén nada
rn T
] Agrupación de Madrid que viña de edi-
rl I tar seu voceiro "Galic¡a Libre", futuro

t t I Itl '?-
órgao da "Federación de Agrupaciones
\ \ I
de Gallegos Libertar¡os" en territor¡o
leal (9).
¡ I I
- .?l
I
a

ída de Astu rias

I I
Ca

ilti
Coa entrada das tropas de Franco en Gi-
) 1 jóñ, o 20 de Outubro de 1937, desarte-
I I
.t, ta t lláronse os grupos de res¡sténc¡a anti-
fasc¡sta galaica en Asturias. A situac¡ón
para eles fo¡ part¡cularmente grave, xa
que unha boa parte desertara do exérci-
,' to nac¡onal ou fux¡ra da "xustícia" fa§-
t t ¡3 cista en Gal¡c¡a. Nestas condición a re-
presión foi durísima e moi poucos esca-
paron. Os componentes do BON "Gal¡-
c¡a" formaron grupos de af¡nidade que
se internaron nos montes, xuntándose
uns á guerr¡lla asturiana e tentando ou-
tros, voltar ás súas bisbarras de orixe.
Ali, algúns incorporáronse á guerr¡lla,
ma¡s a me¡rande parte foron apresados
e pasados polas armas. Parece que ese
foi o destino de José Moreno, quen ten-
I tou gañar a zona de Fonsagrada, para
as¡ xuntarse con outos compañe¡ros li-
* ¡ bertários que plantexaban levar ad¡ante
uñha resisténcia orgañizada no inter¡or

#
da Galiza (10). Outros puideron fuxir a
terr¡tór¡o republicano e continuar a lo¡ta
desde aló; as¡ Penido pasou á rexión
Centro, chegando a ocupar outros cárre.
- gos na 5" D¡visión; Fandiño e Salorio fo-
I ron dar a Valencia; ¡/¡guel V. Valiño a
I Girona; Prego levou a Adm¡nistración
do xornal "Umbral" en Barcelona; Cha-
morro chegou a ser Com¡sario da Base

n
Naval de Cartagena... O posterior xurdi-
mento de novas agrupac¡óns galegas en
cada unha destas c¡dades non fo¡ alleo
n¡n á súa presenc¡a nin ó seu labor.
\ 9) Ve¡ "Gálicia Libre". n' 4. Mádrid 20 10.37.
10) V6r Miguel V. Valiño en "Ga¡iciá Libré", ñ'23, do
31 5 38.
Seguñdo un lu¡rdo de Asluri¿s. o g'upo ao que riqu'aba
S.id¡ dun convo¡ de prcvis¡óns cara Astur¡ss (A Coruña, 1937). A esquerda, un erab¿do Mo'€no enfrenLouse co¡ fal¿n^,slas na bisbárd de LLa.
do betanceiro Cuostar, publ¡cado on " G¡lic¡a L¡vrs" roproaontando a brutal reprss¡ón ca, moiiendo 11 dos seus compoñenres, aiñda que aquol
sulrida polos traballadores na vila rhar¡ñán. A dir.¡ta, Allonso Fandiño, secrétário da non esrabá eñtre 616s. Ver "Gali.ia Libre", ñÓ 37, do 30-12-
38.
"Agrup.ción Confed.ra¡ Gala¡c. .n Astur¡as" Harñut He¡ne apo¡ra qoe Moreño conqúe¡¡u cheqa. a
cal¡ci. e aqui morB! nun enlreñGmento coa Gu¿rda Ci'
tuación do frente Norde estábase a fa- vil. o seu acompañánte, Julián Carballo, se¡ia tusilado,
cer cada vez máis d¡fícil para os republi-
"Federación Regional máis tárd6, en A Coruña. Heine, poréñ, ñon dá razón dás
suas foñres de inform6c¡ón. Ver "A guerillá ánlif¡añquists
canos, sofr¡ndo as M¡líc¡as un conside- de JJ LL oala¡cas en Gal'cr¿". H Herne, Fd'c. Xer¿is, Viso 1940., pár. 9¿.
rabel número de ba¡xas. No BON "Gali- en el noñe" Asimesmo, Lu's Pázos, veterano mrlrranre da CNI de
Composlela, e bon coñecedor d. zona da Foñsagrada,
cia", que contén ás d¡visións italianas Paralelamente ao auxe da Agrupación e idenrilicou á José Mo.eno .un r6lalo ouvido ña bisbatra,
en Villa Trucios e no Alto do Escudo, sobre a mortea ñans dosialanxistas dun lal "comandan'
prodúcense 247 baixas, delas 57 mor- apoiados por esta. organizáronse gru- te Moreno". Pa2os r6colleu unha cañliga .elaliva ¿o de-
pos de mozos l¡bertár¡os galegos en Gi- vañd¡to episodio. Convers¿ co¡ Luis Pazos, Sanliago, 13'
tos, nun ano de loita. Entre eles atopá- 5-72.
banse o xa nomeado Manuel Rodriguez ión, Avilés e numerosas unidades mlli- Uñhá última versióñ, recollida dun vello ñilitante da
tares. O pr¡me¡ro formouse en Gijón a CNT coruñesa, conlirmou o enlrenlamenro de Luarca e a
Lago, o tenente Manuel Couceiro e o comenzos de Febreiro, debido ao traba-
luxida de lvloreno xunlo c!n m6ñbro das JJLL de A Coru.
ña, apelidado Roc¡. Añbos os dous intornároñsé polo
habi¡itado Ramón Lago. A fins de Maio,
unha remodelación nos llo de Fernández Pardav¡la, José Salo- Bierzo, onde foron sorprendidos pola Guarda Civil, n!nha
prodúcese r¡o, Miguel Valiña, aldea perro de Ponferada. ao seren denun.¡ádos polo
mandos da 3" Brigada, á cal penencia o catro mesesV.despois,Vítor Paradela... E,
grupos con
dono da Ésa na que descansaban. Moreno, que presen.
BON 219, sendo ascendido a Ma¡or, 97 afiliados const¡túennove
rou resisléncia,loi morto a paus ali mesmo e Foca detido
a devandita Fe- e ercdrc6rádo lolsos ¿nos. Conversa ¿on C6inzos. A Co
José Pen¡do, polo que fo¡ sustituído no deración (8). O seu activo labor de pro-
ruña Novembro de 1986.
BON por José Moreno, continuando A coruñ.. X.nclro da 1961,
ambos os dous nestes cárregos ata a 8l Acrad¿.onsrluc'ónd¿ -Feder¿c'ónBes'onat deJJLI
c¿ra r3s ei er None-, ci,ón 20.7.3/.,ñ pS Grtoñ t. Caroela
caída de Astur¡as. DIONISIO PEREIRA

I
 72
TUI, RESISTENCIA
REPRESIÓN
ode resultar surprendente. ou
mesmo estraño, comprobar a
teimosa res¡sténcia de toda
unha cidade. Heróica e colec-
tiva res¡sténc¡a, para exemplo e orgullo
de todo un povo. E de xustícia recuperar
a nosa história máis recente. E de xusti-
cia, e de necesidade, relatar o que suce-
deu en Tui aquel 18 de Xullo do 1936.
Aqueles dias escuros. nos que unha
c¡dade pequeno-burga, clerical e sose-
gada, pasa a convenerse, ben apesar
seu, nun símbolo da resisténc¡a contra
o fascismo. Porque ainda hoxe resulta
d¡fícil reviver feitos tan tráxicos nesas
ruas e prazas. carregadas de séculos.
que a xe¡to de compacto esquelete, ver-
tebran esta vella cidade med¡eval.
E preciso recoller os fios do tempo,
dese tempo coas vidas caladas. de ho-
mes anontmos e, con pacrencra, con-
templar ese surprendente tap¡z que se
vái devalando.
A esperanza que nasce
Do mesmo xeito que no resto da Galiza,
a chegada da ll República abr¡u, a¡nda
que moitas veces de xeito formal, pos¡-
bil¡dades de partic¡pación política e so-
c¡al para imponantes sectores da po-
voáción, até entón marx¡nados e su-
plantados polos políticos tradicionais.
Todo isto correspondeuse cun incre-
mento no degrau de pol¡t¡zación dos as-
pectos má¡s imed¡atos da v¡da cotiá. Ha-
; Proba da ma¡or politizac¡ón do activis-
-w
á §l
.e. :"¡
ffi,
i;
§
,
b¡a mo¡to ¡nterés por aprove¡tar as no-
vas expectativas xeradas polo cámb¡o
de réxime e, paralelamente, medrou a
actividade pública de part¡dos e sind¡ca-
tos.
Sen que podamos falar da existéncia.
en Tui, de organizacións políticas fortes
e estruluradas, cando menos podemos
delimitar, ainda que de xeito superf¡cial,
o panorama partidár¡o ex¡stente.
Existian núcleos de part¡dos republ¡-
canos e de esquerda, aglutinados ao re-
dor de persoalidades públicas recoñec¡-
das, e representantes loca¡s dos gran-
des caciques tradicionais (antes Buga-
llal e agora Mariano Ordóñez)- Asi, po-
demos citar a un Partido Socialista, que
contaba entre os seus d¡r¡xentes con En-
r¡que Jaso, funcionário mun¡cipal e líder
agrário significado, e con Hermenexildo
Losada, médico e futuro pres¡dente da
Frente Popular. lzquierda Republicana
mantiña un pequeno grupo, aglutinado
ao redor dos méd¡cos Dario Alvarez Li-
meses e Alejo D¡z Jurado e do ¡ndustr¡al
José Garral (co-propr¡etário da fábr¡ca
de galletas "La Peninsular").
O galeguismo f¡caba l¡m¡tado a un re-
duc¡do sector de mozos (entre 10 e 15),
estudantes de bacharelato e integrados
nas N4oc¡dades Galeguistas. (1)
Contodo, a organ¡zación de esquerda
máis ¡mportante era a CNT. A Federa-
ción Obre¡ra de Tui chegou a contar con
entre 500 e 850 afil¡ados entre as d¡fe-
r1, Des¡a(aoar Xo¡e M'Al"drél B a¿q rel. rose Cd\r'o
a'in.\ p séx rmundo C¿, Fern¿1de7. O inno nFrbro non
estuáánte era o protemr ao lnstturo de Tui Xesls Fetro
j No centro da folograf¡a, Alonso R¡os, á sua
§
E
rentes seccións que a conformaban,
Protagonizou os conflitos soc¡a¡s máis
s¡nalados de toda a etapa republicana e
chegou a organizar unha corrente ideo-
lóx¡ca, forte e tem¡da i a abstención elei-
toral en Tui rondaba os 600 votos sobre
3.000 posíbeis. Os seus dirixentes máis
destacados eran Gumersindo Rodrí-
guez, panade¡ro e líder carismático da
clase obreira local, e os irmáns Emílio e
José Costas {estes últimos m¡l¡tantes da
FAr).
Pola contra a dire¡ta cac¡qu¡l e cler¡cal
ficou fragmentada e deb¡litada, cando
menos, de xeito momentáneo. Consti-
tu¡a un cur¡oso mosaico, que agrupaba
desde os elementos máis reaccionários,
antigos clientes do ordoñismo, até os li-
berais. Pasados os pr¡meiros tempos,
aqueles elementos que se manifestaron
dispostos a part¡cipar no novo marco
político e institucional republicano, pa-
saron a integrarse no pan¡do Radical,
de Lerroux (Cordobés Millet, o farma-
ceútico Areses. etc.).
Até 1934 non aparece en Tui o primei-
ro grupo organizado da Falanxe. Suce-
deu pouco despo¡s do m¡t¡n de José An-
ton¡o en V¡lagarcia e o home encarrega-
do daquel primeiro qromo foi Daniel
Buhigas (un dos pr¡me¡ros d¡rixentes da
Falanxe na Galiza). Dividida nun primei-
ro momento en 2 seccións paralelas,
pouco despois ficou unificada sob a di-
rección de Rosendo Bugarín.
Sen embargo, a forza soc¡al má¡s d¡-
nám¡ca seguia a ser o agrarismo. Supe-
rada a crise plantexada pola d¡tadura de
Primo de R¡vera, coñece unha nova fase
de expansión e recupera o carácter polí-
t¡co e reivind¡cativo dos pr¡meiros tem-
pos. Nesta época, a Federac¡ón Agrár¡a
Xud¡c¡al de Tui, baixo a pres¡déncia de
Antón Alonso RÍos, panicipa de forma
imponante na constituc¡ón da Federa-
ción Agrária Prov¡nc¡al, asj como na or-
gan¡zac¡ón e posterior desenvolvimento
do lCongreso Agrár¡o Provincial, cele-
brado no Porriño en Marzo de 1935.
mo agrário neste tempo resulta a exis-
ténc¡a de pequenos sectores agraristas
de ideoloxia anarqu¡sta, nas parróquias
de Gu¡llare¡ e Randufe (2).
Existia, ademais, un agrarismo de
orientación catól¡ca, organ¡zado na "Fe-
deración Católico-Agrar¡a de Tuy" e diri-
xido polo coengo Domingo Bueno. A
sua act¡vidade f¡cou centrada en duas
cuestións: A) A adquisición de bens in-
dustriais (fert¡lizantes, trebellos agríco-
las...) para os seus afil¡ados; B) A orde-
nac¡ón da comercialización da produ-
ción gandeira: impulso para a constru-
ción do matadeiro frigorífico do Porriño.
12) Máis informacióñ no arliso de oionísio Pereira, "A
CNT no campo qalego 1931 1936". Publicado en "Cuader
nos de estudios sallegos"
esquerda está E. Blanco Amor

:
I t
,l
, it
,
ti
I
il
.A
¡ ü,
1t '-
F
I t:
¡.;
I I
iiitr. \
r I
Correde¡ra de Tui. Á d¡re¡ta, brazo ergu¡do, Rosendo Bugaríñ
A prensa
Dalgun xe¡to, esta realidade soc¡al, acti-
va e dinámica, v¡use correspondida cun-
ha ¡mportante recuperac¡ón das iniciati-
vas xornalísticas, de longa tradición
nesta cidade-
En todo caso, as publicac¡óns periód¡-
cas serv¡ron como canles de expresión
daqueles sectores ideolóxicos con máis
preséncia pública. Desaparec¡do "La ln-
tegridad", ponavoz, en d¡ferentes eta-
pas, do catolicismo ¡ntegr¡sta e do ordo-
nrsmo. non extstta nengun xornal que
atendese á información d¡ária.
Non embargantes, durante o período
republ¡cano foron aparecendo- novas
publ¡cacións, fundamentalmente sema-
nár¡os. Asi xurdiu "Tierra" en 1932,
como voceiro da Federación Obreira de
Tu¡; "Tribuna"; representativo do repu-
blicanismo de esquerda, en 1933 e
"Hoy", de tendéncia conservadora. pu-
bl¡cado entre 1930 e 1936.
A esperanza que morre
As primeiras notíc¡as, concretas, do gol-
pe m¡l¡tar. chegaron a Tui na mesma
tarde do dia 18, conforme a rád¡o iA ma-
tizando aqueles rumores iniciais. Afr¡ca
ficaba lonxe, pero o degrau de organiza-
c¡ón acadado por obreiros e labregos fa-
cilitou unha ráp¡da resposta popular
coordenada e a concentración dun im-
portante número de xente nos arredo-
res da cidade.
Pouco despois empezaron a func¡onar
os distintos Comités para a defensa da
*! a
I
I
,f
I
tr
( ¡r
It
,
I
§;
D I,
i 'i.
t
l ri
Repúbl¡ca, nas vilas máis im¡ortantes
(3). O enlace entre todos eles foi coberto
por Alonso Ríos, labor que non de¡xou
de ser "recoñec¡do" polos sublevados
cando mudou a s¡tuac¡ón.
O Com¡té de Tu¡ d¡spuxo, de forma
imediata, a utilización do edifício do Se-
minário como centro neurálx¡co para a
organización da cidade; a requisa das
armas de fogo e os abastecimentos bá-
stcos.
Pésie ás versións dos cronistas ofi-
ciais da rebelión {Arrarás e Silva Ferrei-
ro, fundamentalmente), a ma¡oria das
op¡nións concordan en que non se exer-
citou a menor violéncia sobre n¡nguén
e somente foron controladas. pac¡fica-
mente, aquelas persoas supostamente
comprometidas cos golpistas. Proce-
deuse á detención de Francisco Peñarre-
donda, ant¡go cap¡tán da Lexión. ret¡ra-
do pola le¡ Azaña; o crego de Budiño,
D. Servando, que se negou a entregar a
sua arma; o tenente de carabineiros.
Salvador Buhigas e certos dirixentes fa-
lanxistas da local¡dade.
Ademais, e como medida prevent¡va.
procedeuse ao control sistemát¡co da-
queles estabelecimentos comerc¡a¡s
que facilitaban os alimentos de primeira
necesidade. Polo que respeita á v¡da co-
t¡á, viuse garantida polo próprio Com¡té,
de xeito que tanto escolas como igrexas
permaneceron abertas, sen que as act¡-
(3) O Comhé de Tui estab6 formádo por Gu¡llermo Vi-
cente de Santiaso. alcaldei Hermenesildo losada, médico
e pres¡dente da Frente Popula¡; ManuelAomero González,
comercianto e f€rr€t€no; con@llais e ourras represenra
cións. G!mersiñdo Rodrisúez act!ába como presidenté.
73
\
l§*
& . ri
I
a
I
vidades relixiosas sofresen alterac¡ón
algunha. Polo que toca á atitude das for-
zas militares iñstaladas en Tui, hai que
destacar o ¡mediato pos¡c¡onamento
coa legalidade republ¡cana por parte do
capitán de carabine¡ros, lVarcel¡no Ro-
dríguez (ainda sendo un home de ideo-
loxia conservadora), at¡tude compartida
pola ma¡oria dos carab¡neiros da comar-
ca. Tamén se mant¡veron leais ao go-
verno republ¡cano os subof¡cia¡s e mari-
ñe¡ros da lancha patrulleira "Cabo Fra-
dera". pés¡e á ambigüidade manifesta-
da polo seu comandante, o tenente de
navio Joaquín Valera Egu¡laz.
En cañto á Guarda Civ¡|. unha boa
parte do destacamento estaba en Moa-
ña, repr¡mindo unha folga de mariñe¡-
ros, e o resto, diante das sospeitas, fo¡
desarmado e recluído na casa-cuartel.
F¡caba garantida, xa que logo, unha
forza militar de resisténc¡a. con mandos
militares profisionais, e baixo a supervi-
s¡ón directa do Com¡té. Ao mesmo tem-
po procedeuse a organ¡zar unha m¡lícia
popular que utilizaba o Sem¡nário como
cuartel improvisado. Mesmo se contaba
cunha av¡oneta de Havilland, chegada
poucos dias antes, e por razóns nunca
aclaradas, á zona de A Canosa.
Para entón, v¡nte de Xullo, as organi-
zacións obre¡ras da comarca xa convo-
caran unha folga xeral e procederan á
mobil¡zación permanente dos seus af¡-
liados. Ese mesmo dia, a avioneta voou
a V¡go, controlado xa polos sublevados,
e "bombardeou" a c¡dade con volanti-
nas, nas que se instaba aos m¡litares re-
7
beldes a depor as armas e renderse.
Nesa noite, Rádio V¡go, alarmada, ped¡u
auxílio imediato para impedir un supos-
to bombardeo da aviación republicana.
Mentres tanto, as novas autoridades
provinc¡a¡s parecian ¡ndec¡sas sobre as
medidas a adoptar. As forzas. a¡nda d¡s-
persas, dos sublevados ñon parec¡ans
suficientes para acometer a conquista
dunha c¡dade como Tui. O próprio Silva
Ferreiro, ¡nsiste nesta perspectiva e si-
nala que ".../a más elemental ptudencia
-rui)
¡mp¡d¡ó acud¡r en su auxilio ffala de
antes del día 25, en que pudo d¡sponer-
se ya de algún personal",
Na mañá do sábado 25, como antic¡-
po das futuras operacións militares,
dous hidroavións da base de Marin so-
brevoaron a desembocadura do Mino e
acabaron por descobrir e ¡ncendiar a
av¡oneta mister¡osa.
O pr¡meiro, e s¡gn¡ficativo, simbolo da
resisténc¡a ficaba destruído. Naquela
.mañá, unha coluna integrada por 80 ho-
mes e unha secc¡ón de ametralladoras,
procedente de Ourense e mandada polo
comandante Ceano, confluia no Porriño
cunha bater¡a de artillar¡a do "XV Regi
miento L¡gero" de Pontevedra, ao man-
do do cap¡tán Casal.
Os resistentes estabeleceron a primei-
ra liña defensiva nas aforas de Tu¡ (na
volta da Moura), con barricadas de la-
drillo, trincheiras e m¡nas na estrada,
desde As Gándaras até Guillarei. Unha
segunda liña de defensa estaba situada
á altura da Alameda.
Os combates deron comezo polas dez
da mañá. En pouco tempo as baterias
de morteiro e ametralladoras consegui-
ron rebentar as pr¡meiras defensas e a
meio-dia os alacantes lanzaron unha
ofensiva masiva. Sen embargo, aqueles
mariñe¡ros, carabineiros e mil¡ciano,
mal armados e pouco experimentados,
conseguiroñ parar o ataque frontal e
mantei firmes as suas pos¡cións. Sobre
as cinco da tarde, as tropas alacantes,
desmoralizadas, retrocederon de novo e
a frente ficou estab¡lizada. Non houbo
máis enf¡entamentos nese dia.
Eñ canto ao número de baixas daque-
la xornada, existen discrepánc¡as ainda
que a ma¡oria das fontes coinciden en
que. apesar da superioridade no arma
mento, os mil¡tares retiraron sete mor-
tos e tr¡nta feridos. por dous mortos e
tres fer¡dos dos defensores.
O dia 26, ben cedo, os alacantes reno-
varon o acoso, desta vez con novos re
forzos, chegados desde Ourense, Ponte-
vedra e V¡go, até sumar 630 homes, con
art¡llaria pesada.
O desequilíbrio xa era manifesto e a admitisen a nova orde imposta.
defensa fíxose imposíbel. Ficou limitada
ao cuartel de carab¡ne¡ros. O resto dos
defensores (aproximadamente oitenta
persoas) retirouse ao monte Aloia, util¡.
zando pequenos veículos e un camion.
Na sua maior parte era obre¡ros que
pertencian ás milícias.
Polas prime¡ras horas da tarde Tui fi-
cou, def¡nitivamente, nas mans da colu
na militar dos falanxistas. Oe xeito pro-
v¡sório foi nomeado comandante m¡l¡tar
o tenente de navio Egu¡laz, e ainda pro-
ñunc¡ou unha arenga ás tropas, desde
o balcón do Concello. Posteriormente,
celebrouse unha reunión extraordinára
na Casa Consistorial e foi nomeada
unha Com¡sión Xestora, presid¡da por
José Peñarredonda e integrada por Ma-
nuel Cordobés Millet, Manuel García
"*
i dos fragmentár¡os, parciais e dificeis de
f foron moitas má¡s que as senlénc¡as
¿'{
.,r
,ñ
T
'.'i
. f¡eis á Repúbl¡ca. O 16 de Setembro, ás
i-,,
Fragmento do "Vello Conlederal' do Milí
¿iárros de Castelao
Lastra, Juan Mañín Alonso e Raimundo
Tapia Seoa ne.
A posición da lgrexa foi moi clara des
de un primeiro momento; apoio incon-
dicional á nova s¡tuación, man¡festado
de xeito oficial polo bispo António Gar-
cía García, no Boletín da diócese de Tui:
"Poner en tela de juic¡o la legit¡midad
del alzamiento militar nac¡onal sería
como poner en tela de ju¡c¡o si el sol es
o no esplendoroso". Máis rotundidade
imposíbel.
A represión
Era necesário eliminar os focos de resis-
téncia que ainda permanec¡an para po-
der in¡ciar a purga de responsabilidades
e o castigo exemplar daqueles que non
A tal efeito, ficou organizada uhha co-
luna, integrada por policias. soldados e
falanxistas, até un total de cen hoqres,
para Iimpar de resistentes o monte
Aloia. Nas prime¡ras horas da tarde do
dia 27, o grupiño máis numeroso de fu-
xidos foi detectado e reducido polos
seus perseguidores. Entre eles, dest¿ca-
ba Gumersindo Rodriguez e os irrñán.g
Costas. Non houbo xuíc¡o nen proceso.
Foron executados, sobre as c¡nco da tar-
de, no mesmo monte que debia prore-
xelos, e ba¡xados en camións para se
ren enterrados nunha fosa comun. En
canto ao número de mortos tampouco
existe uñañimidade, pero o testemuño
de Alonso Ríos, co¡ncidente con outros,
fala de numerosas vítimas.
Descabezada a resisténcia, soaba a
hora da vinganza, e Tui comprobou. de
pr¡meira man, a eficácia e sof¡sticación
dos métodos represivos empregados. O
caciquismo máis ultramontano, os mar-
x¡nados polo s¡stema republicano e
todo o vendaval fanatizado e necrofíl¡co,
incorporado á Falanxe, ficaban libres
para implantar o terror absoluto.
A repres¡ón fo¡ ¡ndiscriminada, ainda
que se fixo especial fincapé na elimina-
c¡ón ¡mediata dos d¡rixentes políticos e
s¡nd¡cais má¡s significados. (4)
Non ha¡ absoluta fiabilidade nas c¡fras
das vitimas da represión. Só existen da-
contrastar. Algun testigo directo daque-
les tempos, como é o antigo xefe fala-
nxista, l\¡anuel López, fala de 300 mor-
tes para toda a comarca- En todo caso,
executadas polos consellos de Guerra.
Entre os diferentes consellos de gue-
rra formalizados hai que destacar o que
xulgou ao capitán de carabine¡ros e ao
resto dos militares que se mantiveron
se¡s da mañá, eran fusilados na Alame-
da de Tu¡: Marcelino Rodríguez Blanco,
capitán de carabine¡ros; Eduardo Ga-
llart Ruiz, mestre da Armada; Luís Rey
Díaz, maquinista naval; os brigadas de
carabineiros Laureano Doniz Martínez e
Agust¡n Pérez Rodríguez; o sarxento
Juan lvlajoral Hernánde? e os carabinei-
ros José Fernández Novoa, Benito Ta-
majón Muñiz, Enrique Ros Samitier, Eu-
log¡o Moreno Luna, Andres Coscollano
Fose, Em¡lio Osuna Molina, Francisco
Arenal N4artín e Antonio Medina Salme-
rón.
O 30 de Outubro foron fusilqdos: Ale-
jo D¡z Jurado, médico; Dario Alvare2 Li-
meses, méd¡co; Serafin Fernández Cos-
tas, contrutor, José Felipe Muñoz. ofic¡al
de Correos e Julio Fernández Fernán.
dez, perito aparellador.
Antes e despois. destes fus¡lamentos
foron desfilando polo paredón da Ala-
meda ou polas frias cunetas das estra-
das: José Fiancés Carpintero, Manuel
López Losada, José Alonso, Francisco
Guinde, José Barreiro Represas, Enr¡-
que Jaso Paz, José Alonso, Evangelina
Jaso, José Cabaleiro N4artínez, Aquil¡no
Martínez, Alfredo Alonso, Valentin Mo'
reira, José Hermos¡lla Campos, e moito
outros, cenificados ou anón¡mos e igno-
rados, vit¡mas da barbár¡e, da saña e da
¡gnorániia.
Poucos se salvaron, e.aqueles que o
conseguiron, a costa de enormes esfor-
zos e da solidariedadg dun povo, parali-
sado polo terror. Entre outros, Alonso
Ríos conseguiu fuxir a Portugal, despois
dunha azarosa ex¡sténcia (Pablo Buga-
rín chegou a oferecer 50.000 pesetas
pola sua captura) e desde ali a B. Aires;
Guillermo Vicente, último alcalde repu-
blicano, agáchado na casa materna de
Pintán, morreu tuberculoso en 1940;
Hermenexildo tosada, chegou a México
e Ulp¡ano Peña a Cuba, onde morreu;
Manuel Romero, escapado alguns anos
polos montes de Covelo, fux¡u a Méxi-
co. E poucos má¡sl
Logo, esa noite pecha de morte e de
fame. A semente abat¡da que non flore-
ceu. A esperanza na vida, que xa rema-
tou !l I
l4l A 'Esc!ad¡ la del Añanecer", integradá por uñ oli'
'.¿l de V,qo uñ relelre oc ro é doJs SL"rdaa civi:. 'o'
"sá
BIEITO ALONSO FERNANDEZ
 rlm§ATIBf,A
T

I
flH¡
LslL:':l
FDI]ARDO ñ]I!L]AL

A nu{4 T§¡I§&
,...:

,|,
i
.l,,

Á!§osAs§B§A

¡
;
al§r fr A{l r nÓtFt)A
¡ I t1S SIll) \\¡ rRNlÁNs:l

IMOS ENCHER OS OUE ESTAN EN PRETO

I I
¡
I
 VEN DISFRUTAR
DO SEU EXOTISMO,
SUA BEIEZA, SUA CU[.TUBA...
{"-X'i $,1 5'1 F3.§". $r: e,{ fi §'f . Ii
VEN PASAR
UNHAS VACACIONS r '
{_ 1..},1, i .\iEI¡_iA

coütamo§ coa
n€cesafia pfa un bo
'n.EP. §OñltñllCAi¡A : ,l E§PA§¡
,4§sp§:ll!r, MEXIC0
;§{Érl§§t,ii*§§i :.: Ir¡tExtco .§a¡¡1-o ooto eo ' ..'
¡* d{rfd4e..,,1s}3.
.'délirrrd',:3§561
¡un$tu Abréqá nrde¡ Traú§t -
37557r .Cr''GeórsBwa§lrli¡tdr..;53 :
Clrel, § é!q- 6rán v1á
rr'.it.._.;r .,.'3?á§l¡ feléfoñor 5332i aO' fé(4ro¡t,s 6Ét&41-642¡63ü -
.ri§ilvi¡:, uRu6lraY .
1¿l*tonú ??11030
.' .;' ..'::
PERU
,tlll!¡r¿ ..,. tr',..--r L¡,\/1A §g¡¡fÉvmEo c¡§aatá!{rd:.1:.:' :1.' . . ',. ".
Cñ¡¡, l¡ü,!6 §ireY.ir l.rla. . ):......-. aairñi{.{$ Cá&.ttr¡ r§ :.,',
- Q eraót tr " cq¡§., C Jiú; Caóárá-_ 468 '. 3{r:¡ e.p.¡,ó., -,
r4ér{,ti8}-:3(r¿.j§?6'.t 10? 9! ¡¡
,,1$
Íltl- ¡ño.riult¡ ¡ Té¡¿lsé 245935'
ú.t!r..4.¡§¿oahr. r
fátálono§: §a.l72t : §at7a8.r .r..
t§lf ry{tilr!.S¿a61': ¡(r {tla .,. .ñ'CO
:l,§t{§!l|ll:,
., ::,:.:,: rr,.,,..
PU:RTO i.d!11*i(i1l:!.::.i,,:1,
sÁ¡t JlJAlt. oo905 Y§lllE'ZUtL¡li :,'1.'.,...', .,:. irt*r'*¡&iiir,i3t
:1$:i1ii,Jr*irllt r::.I '' l Xr*él §ttuie !¡r. .. .' e¡i*43Á*.r tl':: ir:":l, a:.:
5
.rtáiil¡iiini r.ri:.- ., i -'.:r .1
e Asltor¿ 1052 .
:.r . , I t:.,

,1.-til"Sliai*srt.t4:.:r'i. i.1" .1 r'1 , f.*l¿ñonos, 7.?4§?al ?5¡66§ r,i¡ók:i¿d!*;r' ,'.. ' §[

t¡$§f{i.!p,}§:§-x} e¿ir.
ri§dG áÍ4.re,6?74áx
1

'
§Ar'lIrA6O
¡ló.eo.5
COMPOSÍ¡IA
:'llec§6§i8tA,r|::'. rr' .. il tclé,.*i á§!9OO 6860?1
L.S6itil:t rri i.:t,,., t.l:',t.:'
,!¡,¡4,'aiii§*r¡!t r1úá,,, ..i ::, ' 'alrcaigtf
§,t¡at i't1,,Nr:G6 . .....,-:.T .1
Fáñóo y.C4¿1.6.
lr¡Gd€r c{rrdA
,¡frr¡¡. ,¡lr§2
rerélo.o. ¿r§§{6

C;/ tlórreo. 5 E

P.V.P. 375 PTA.