KAPITULLI 10

Tërheqja e gjithësishme
(Gravitacioni)
10.1 Ligjet e Keplerit

Modeli i Universit i Ptolemeut. Lëvizja

Orbitat e planeteve rreth Diellit në
primare e planeteve dhe e yjeve kryhet në modelin heliocentrik të Kopernikut.
sensin orar, me periodë 24 orë. Për të
shpjeguar lëvizjen e planeteve në lidhje me
yjet, u pranua një lëvizje rrethore e vogël
në sensin antiorar.
 Tre ligjet e Keplerit janë:
 Ligji i I. Çdo planet përshkon një orbitë eliptike rreth
Diellit, i cili ndodhet në një nga vatrat e orbitës.
 Ligji i II. Rrezja vektore që lidh Diellin me një planet,
përshkon sipërfaqe të njëjta në kohë të njëjta. (Ligji i
sipërfaqeve).
 Ligji i III. Katrori i periodës së rrotullimit të çdo planeti
rreth Diellit, është i përpjesëshëm me kubin e largësisë
mesatare të planetit nga Dielli. T 2  Cr 3
 ku konstantja C ka të njëjtën vlerë për të gjitha planetet.
 10.2 Ligji i gravitacionit universal i Njutonit
 Ligji i gravitacionit universal i Njutonit pohon se çdo trup ushtron një forcë
tërheqëse mbi çdo trup tjetër dhe se kjo forcë është e përpjesëshme me
masat e të dy trupave dhe në përpjesëtim të zhdrejtë me katrorin e
largësisë midis tyre.
10.3 Përcaktimi i konstantes gravitacionale
universale

Figura 10.8 (a) Paraqitja skematike e pajisjes së përdorur nga Kavendishi për të
përcaktuar G. Nga tërheqja e sferave të mëdha me masë m1 mbi sferat e vogla me masë
m2 afër saj, fija përdridhet me një kënd . (b) Pajisja e pare nga sipër. Sferat e madha
kalojnë në anën tjetër të balancës, me të njëjtën zhvendosje si dhe sferat e vogla. Kështu,
fija përdridhet me një kënd 2.
 10.4 Masa gravitacionale dhe masa inerciale

 Aftësia e një trupi për të ushtruar forcë gravitacionale mbi një trup tjetër (si dhe
për t’iu nënshtruar forcës së një trupi tjetër), karakterizohet nga masa
gravitacionale e tij, ndërsa aftësia e trupit për të kundërshtuar veprimin e një force
çfarëdo, pra inercia, karakterizohet nga masa inerciale e tij.
 Kemi përdorur të njëjtin simbol m për të shënuar të dyja këto masa sepse,
eksperimentalisht, masa gravitacionale dhe masa inerciale e çdo trupi janë të
barabarta
 Sot, ekuivalenca midis masës gravitacionale dhe masës inerciale është vendosur
me një saktësi rreth 1 për 1012 dhe, prandaj është ndër ligjet fizike të përcaktuar
me saktësinë më të madhe.
 Ekuivalenca midis masës gravitacionale dhe masës inerciale përbën bazën e
parimit të ekuivalencës, që është themeli i teorisë së përgjithëshme të relativitetit
të Ainshtainit (Einstein).
 Përfundimisht, për një pozicion çfarëdo r (r > RT), funksioni i energjisë
potenciale U(r) është: GM T m GM T m
U(r )   U  0 per r  RT
 RT r
 në sipërfaqen tokësore
 Duke e shprehur këtë funksion të energjisë potenciale në varësi të lartësisë
mbi sipërfaqen e Tokës, y = r–RT, mund të krahasojmë këtë shprehje me
mgh, që gjetëm më parë për një trup afër sipërfaqes së Tokës, në lartësinë
h nga kjo sipërfaqe
GM T m  GM  RT R
U(r )  y  m 2 T y  mgy T
RT r  RT  r r
 Jemi kështu në gjendje të përcaktojmë shpejtësinë fillestare që duhet t’i jepet
një trupi, në mënyrë që ai të shkëputet nga fusha gravitacionale e Tokës. Në
qoftë se një trup lëshohet nga sipërfaqja e Tokës, sipas drejtimit vertikal, me
një vlerë fillestare të energjisë kinetike, energjia kinetike zvogëlohet dhe
energjia potenciale rritet me rritjen e lartësisë së ngjitjes së trupit.
 Kështu, trupi do të shkëputet nga Toka në qoftë se energjia kinetike fillestare
e tij do të jetë më e madhe se Umax . Shpejtësia kritike v1 që i përket kësaj
energjie kinetike kritike, quhet shpejtësi e shkëputjes (ose shpejtësi e dytë
kozmike) dhe përcaktohet nga shprehja:

G MTm
1
2 mv12  U max   mgRT
RT 2GM T
v1   2 gRT
 prej nga rrjedh që shpejtësia e shkëputjes është RT

v1  2(9,81 m/s2 )(6,37 106 m)  11, 2 km/s

 Energjia Umax = mgRT quhet energjia e lidhjes. Në qoftë se energjia kinetike e një trupi
në sipërfaqen e Tokës është më e vogël se energjia e lidhjes, trupi nuk mund të
shkëputet nga Toka, por ngjitet deri në një lartësi maksimale h dhe pastaj rikthehet
drejt Tokës.
 Në qoftë se energjia kinetike fillestare e tij është më e madhe se energjia e lidhjes,
trupi vazhdon të lëvizë, duke u larguar pambarimisht nga Toka. Kështu, shpejtësia e
shkëputjes është thjeshtë ajo shpejtësi që i përket energjisë kinetike, të barabartë me
energjinë e lidhjes.
 Një sistem Tokë-trup është i lidhur ose jo i lidhur, sipas faktit në se energjia kinetike e
trupit mbi sipërfaqen e Tokës është, përkatësisht, më e vogël ose më e madhe se
energjia e lidhjes.

10.6 Energjia potenciale, energjia e plotë. Llojet e orbitave

 Në të vërtetë, pothuaj gjithnjë është e përshtatshme të merret zero energjia

potenciale e një sistemi prej dy trupash kur largësia midis tyre të jetë pambarimisht e
madhe. Në rastin e një sistemi çfarëdo prej dy trupash, me masa përkatësisht m dhe
M, ndryshimi i energjisë potenciale që ndodh kur largësia midis dy trupave kalon nga
r1 në r2, jepet nga barazimi 10.20 :
GMm GMm
U(r2 )  U P (r1 )  
r1 r2
 Duke zëvëndësuar r2 me largësinë çfarëdo r dhe r1 , merret shprehja

GMm
U P (r )  U P ()  
r
 Duke marrë UP = 0 në largësinë r  , gjejmë energjia potenciale gravitacionale në
largësinë r

GMm
U P (r )   (U P  0 per r  )
r
 Ky funksion fillon nga vlera negative UP= – W( r ) Wc = W2 - U(r)
(GMTm)/RT= – mgRT mbi sipërfaqen tokësore
dhe rritet me rritjen e r, duke tentuar në zero për r
që tenton në infinit. Rritja më e madhe e
energjisë potenciale është përsëri mgRT, sa W2>0
ç’ishte kur morëm Up = 0 në sipërfaqen tokësore.
 Derisa energjia potenciale mbi sipërfaqen
tokësore është – mgRT, energjia e plotë W= WK+
U duhet të jetë më e madhe ose e barabartë me
zero, që trupi të shkëputet nga fusha
W1>0
gravitacionale.
 Kur W < 0, sistemi është i lidhur. W( r )
 Kur W > 0, sistemi nuk është i lidhur.
Wc = W1 - U(r)
 Energjia e lidhjes natyrisht është e njëjtë,
pavarësisht nga zgjedhja e vlerës zero të
energjisë potenciale.

GM D m
 Energjia potenciale e një trupi me masë m në
largësi r nga qendra e Diellit, është
U P (r )  
r
 10.7 Fusha gravitacionale e një shtrese sferike dhe e një
sfere të mbushur

 Një ndër motivet që ndikuan tek Njutoni për të krijuar njehsimin integral ishte
dëshira për të arritur të provojë se fusha gravitacionale e një sfere të mbushur,
në një pikë jashtë saj, është e barabartë me atë që do të ishte sikur e gjithë
masa e sferës të ishte e përqendruar në qendrën e sferës
 Do të provojmë më vonë se forca e ushtruar nga kjo shtresë mbi një pikë
materiale mo, të vendosur në largësi r nga qendra e shtresës sferike, jepet
nga
 dhe
GMm F0 per rR
F 0
rˆ per rR
r2

Rezultantja e forcave që ushtrohen mbi pikën

Një shtresë sferike me masë M dhe
rreze R. Forca që ushtrohet nga shtresa
mbi një pikë materiale të vendosur
jashtë saj është e barabartë me forcën
që do të ushtrohej sikur e gjithë masa e
shtresës të ishte e përqendruar
materiale me masë mo, të vendosur brenda shtresës
sferike të njëtrajtshme, është zero. Tërheqja e
ushtruar nga zona e majtë e shtresës me masë m1
ekuilibrohet nga tërheqja e ushtruar nga zona e
djathtë me masë m2, që është më e madhe por më
larg.
 Atëherë, intensiteti i fushës gravitacionale në largësi r është:

GM ' GMr 3 / R 3
gr   2  
r r2
 Ose
GM
gr   3 r per r  R
R
 Vlera absolute e intensitetit të fushës gravitacionale rritet me rritjen
e largësisë r brenda sferës