CIKEL LEKSIONESH SHTESE

BAZAT E DOZIMETRISE
Objektivat:
Të njihen studentët me:
• Sasitë dhe njësitë e përdorura për të përshkruar bashkëveprimin e rrezatimit jonizues
• Fushat e rrezatimit: Fluksi dhe rrjedha e energjisë
• Energjia e transferuar, energjia neto e transferuar, energjia e trasmetuar në mjedis
• Kerma dhe kerma goditjes, Kerma për fotone
• Doza e absorbuar, Kerma
• Dozimeterat diagnostikues
• Equilibri i grimcave të ngarkuara në dozimetri, CPE (Charged Particle Equilibrium)
• Marrëdhëniet mes dozës së absorbuar, kerma e përplasjes dhe ekspozimit që lidhet me CPE
Kushtet që mundësojnë CPE
• Teoria e kavitetit, Teoria Bragg-Gray për kavitetin
• Teorema e Fano
• Madhësi të ndryshme të kaviteteve, dhomat e jonizimit
3.1. Hyrje

Subjekti i dozimetrisë:
Dozimetria përcakton energjinë e transmetuar nga rrezatimi në
lëndë / mjedis.
Kjo energji është përgjegjëse për efektet që shkakton rrezatimi në
mjedis si për shembull:
• rritja e temperatures
• ndryshimet e vetive fizike dhe kimike të materialeve
• ndryshimet biologjike
Disa nga ndryshimet e shkaktuara në lëndë nga rrezatimi janë
proporcionale me dozën e absorbuar, duke dhënë mundësinë e
përdorimit të materialit si pjesë e ndjeshme e një dozimetrit

Ekzistojnë marrdhënie të thjeshta midis sasisë së

dozës së rrezatimit dhe dhe madhësive që
përshkruajnë fushën e rrezatimit
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 2
3.2 MADHESITE DHE NJESITE QE PERSHKRUAJNE
BASHKEVEPRIMIN E RREZATIMTI JONIZUES NE MJEDIS
Në radiologjinë diagnostikuese, mbrojtja nga rrezatimi i stafit
dhe pacientëve është aplikimi më i rëndësishëm i dozimetrise
:
• ekspozimi, ose doza e ekspozimit, eshte e lidhur është e
lidhur më aftësinë e tufës fotonikë për të jonizuar ajrin

• kerma, ështe një madhësi e rekomanduar për qëllime të

kalibrimit të dozimetrave dhe shpreh aftësinë jonizuese të
rrezatimit X

• Doza e absorbuar është madhesia që indikon për

efektet e rrezatimit në materiale ose në qëniet e gjalla, dhe
si pasojë të gjitha madhësite e lidhura me mbrojtjen ndaj
rrezatimit bazohen në ë

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 3

 3.2.1. Fusha e rrezatimit: Fluksi i energjisë

Fluks i rrezatimit F (m-2) (shih dN

kap 2) është quajtur madhësia
Φ=
da
Përkufizimi i fluksit të energjisë (Jm-2 )
dR është shuma e energjisë së rrezatimit R të cdo grimce që
Ψ= godet sferën pambarimisht të vogël S me vëllim dV
da
dR është diferenciali i energjisë ë rrezatimit R:

dhe përbëhet nga energjia kinetike e grimcave

me masë ose nga energjia e fotoneve

Nëse fusha e rezatimit

përbëhet nga grimca më të
njëjtën energji E, fluksi
energjitik është e lidhur me
fluksin e rrezatimit F
Ψ =E F
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka
3.2. SASITE DHE NJESITE
3.2.2. Energjia e transferuar, energjia neto e transferuar, energjia e depozituar

Kur fotoni i rrezatimit X bashkëvepron me lëndën, pjesë e

energjisë së tij transferohet në disa bashkëveprime

Energjia e transferuar (etr) jepet nga shuma e të gjitha energjive

kinetike fillestare të grimcave jonizuese të ngarkuara të cliruara nga
grimcat e pangarkuara në volumin e marrë në konsideratë V

Kur grimcat e ngarkuara të cliruara bashkëveprojnë me lëndën, një

pjese e energjise kinetike te tyre mund te clirohet në trajtë fotonesh
Energjia neto e transferuar (e tr net
) jepet nga etr minus energjinë e
fotoneve pas bashkëveprimit

Energjia e depozituar (e ) përkufizohet për cdo lloj rrezatimi

(valor grimcor) dhe është e lidhur me pjesën e energjisë së
rrezatimit që mund të prodhojë efekte në volumin e rrezatuar
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 5
3.2. SASITE DHE NJESITE
3.2.2. Energjia e transferuar etr

Për fotonet që përdoren për qëllime diagnostike diagnostike, etr , është

shuma e energjisë kinetike të elektroneve në momentin që ata janë në
gjendje të lire në momentin e bashkëveprimit joelastik ose
bashkëveprimin fotoelektrik në një mjedis me volum V

Për fotonet me energji më të lartë se 1.022 MeV, energjia kinetike mund të

transferohet tek pozitronet

Nëse grimcat e ngarkuara

bashkëveprojnë më mjedisinn, Rrezatimi Bremsstrahlung
një pjesë e enrgjisë se tyre
kinetike mund të clirohet në Rrezatimi i anhilimit i pozitroneve
trajte fotonesh:

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 6

3.2. SASITE DHE NJESITE
3.2.2.1. Energjia e transferuar neto e trnet

etrnet = e tr - hn brem - Tann

Për energjinë e transferuar dhe
energjinë neto të transferuar, volumi V
është volumi ku grimcat fillestare të
e trnet : energjia e transferuar neto
pangarkuara bashkëveprojnë. Nuk ka
rëndësi nëse fusha e grimcave të
etr : energjia e transferuar
ngarkuara është afër V ose jo, energjitë
kinetike fillestare të tyre janë të gjitha të

hn brem : energjia e fotoneve që

lindin nga
Bremsstrahlung
përfshira në etr , dhe të gjitha emetimet
Bremsstrahlung, ndërsa energjia e

T ann
: energjia e fotoneve të
anihilimit
tepërt e fotoneve
përjashtohet nga
të
e trnet
anihilimit

Për fotonet me energji që përdoret në diagnostike, bashkëveprimet ndodhin në

materialet me numër Z të ulët për rrjedhojë

e trnet = e tr
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka
3.2. SASITE DHE NJESITE
3.2.2.2. Energjia e depozituar ε

Energjia e depozituar ε:
Përcaktohet për rrezatimin jonizues fotonik ose grimcat e ngarkuara dhe
është e lidhur me depozitimin e energjise në mjedis. Ajo është pjese e
energjisë së rrezatimit që mund të ndikojë në volumin e rrezatuar V

e = Rin - Rout + Em→ R - ER →m

Rin : energjia e rrezatimit që bie në një volum

Rout : energjia e rrezatimit që del nga volumi

Em→R : ndryshimi në energji kur masa e phehjes së grimces
konvertohet ne energji rrezatimi (m→R)
ER→m : ndryshimi në energji kur energjia e fotonit konvertohet në energji
të prehjes (masë e grimces (R→m) brenda volumit V

Për fotonet që përdoren në radiologji

e = Rin - Rout
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 8
3.2. SASITE DHE NJESITE
3.2.3. Kerma dhe energjia e depozituar
Kerma K (Gy) është një madhësi jostokastike, e lidhur me energjine e
transferuar nga grimcat e pangarkuara nëe lëndë/mjedis
Kerma është akronim i Kinetic Energy Released per unit Mass (energjia
kinetike e cliruar për njësi të masës)
de tr
K= Kerma matet me Gray (Gy), 1 Gy = 1 J/kg
dm
dεtr : vlera e pritur e energjisë se transferuar nga rrezatimi jonizues indirekt
tek grimcat e ngarkuara në volumin fillestar dV me masë dm

• mund të perkufizohet në cdo material

• përkufizohet për rrezatimin jonizues indirekt
(fotonet and neutronet)
Kerma: • është energjia kinetike e transferuar të grimcat
sekondare që e mbartin atë jashtë volumit (dV) ku ato u
cliruan (ku ka ndodhur bashkëveprimi)
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 9
3.2. SASITE DHE NJESITE
3.2.3.1. Përbërësit e kerma-s

K = K col + K rad
Collision kerma (Kcol) (Kerma e përplasjes) është e
lidhur me pjesën e energjisë kinetike të grimcave
de trnet sekondare të ngarkuara e cila humbet gjatë
Kcol = përplasjes, duke ccuar në jonizim dhe eksitim të
dm atomeve të mjedisit. Kjo është vlera e pritshme e
energjise neto të transferuar

Kerma e rrezatimit (K rad) është e lidhur me pjesën e

energjisë kinetike fillestare të grimcave sekondare të
K rad ngarkuara e cila konevertohet në energji fotonike. është
më e thjeshte të përcaktohet Kerma e rrezatimit si
diference: Krad = K – Kcol

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 10

3.2. SASITE DHE NJEISTE
3.2.4.1. Kerma dhe fluksi për fotonet
Ku K është Kerma në një pikë P të
m tr m tr
K = F hn ( r )= ( r ) hapësirës, F fluksi i fotoneve
monoenergjitike me energji hn dhe 
fluksi energjitik
men men
Kcol = F hn ( r ) =( )  r Collision kerma Kcol
mtr
( r ) : koeficienti i sasisë së transferimit të energjisë
 : fluksi energjitik

(mr ) : koeficienti i sasisë së absorbimit të energjisë

en

Lidhja midis kermës së përplasjes dhe kermës plotë Kcol = K( 1 - g )

ku g jep fraksionin e energjisë së humbur në proceset e rrezatimit
dhe për energjitë e përdorura në radiologji g mund të merret 0.
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka
3.2. SASITE DHE NJESITE
3.2.4.1. Kerma dhe fluksi për fotonet

Nëse tufa e fotoneve ka një spektër të energjisë:

m tr m tr
K = F hn ( )= ( ) 
r r Kerma K

men men
Kcol = F hn ( r ) =( )  r Collision kerma Kcol

të dy ekuacionet mund të përgjithësohen nëpërmjet

mbledhjes ose integrimit mbi nivelin e energjive të
spektrit diskret ose të vazhdueshëm

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 12

3.2. SASITE DHE NJESITE
3.2.4.2. Kerma dhe ekspozimi

Ekspozimi X (Ckg-1) është një madhësi e lidhur me kermen e

përplasjes kur fotonet e rrezatimit X ose gama bashkëveprojne me ajrin

dQ është vlera absolute e ngarkeses totale të joneve të

dQ prodhuar në ajër, kur të gjitha elektronet dhe pozitronet e
X = cliruara nga fotonet në ajër në masen dm, frenohen në ajër
dm
Energjia e shpezuar për të prodhuar dQ korrespodon me
vleren e pritur të energjisë neto të transferuar në grimcat e
ngarkuara në ajër net
d e tr
Njësia e ekspozimit në SI është:
coulomb për kilogram (Ckg-1), më herët si njësi matëse
është përdorur (roentgen – R)
Konvertimi nga R në SI është:
1 R = 2.580  10- 4 Ckg-1
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka
3.2. SASITE DHE NJESITE
3.2.4.2. Kerma dhe ekspozimi
Lidhja midis kermës së përplasjes në ajër dhe ekspozmit X
net
Lidhja midis dQ and d e tr mund të shprehet e lidhur me
energjinë kryesore wair e shpezuar në ajër për të formuar në cift jonesh

=
 Energjia kinetike e elektroneve e shpenzuar në jonizim dhe eksitim
w air
 Cifteve jonike të prodhuara nga elektronet sekondare në ajër
-1
= =
w air 33 .97 eV / cift jonik 33 .97 J C 

(K col )air = w air X = 33.97 X (SI)

ose
(K col )air = 0.876  10-2 X ( X në R, K në Gy)
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka
3.2. SASITE DHE NJESITE
3.2.5. Doza e absorbuar

Dosa e absorbuar D (Gy) është një madhësi fizike jostokastike

de është vlera e pritshme e depozituar nga rrezatimi

de
D= jonizues në njësi të mases së lëndës dm. Doza e
dm absorbuar shprehet me të njëjtën njësi si kerma, joule për
kilogram (Jkg-1) në SI e cila merr emrin gray, Gy

Kur një volum i madh rrezatohet, energjia mund të depoziohet në

lëndë në një volum specifik nga rrezatimi që vjen nga zona të tjera,
ndonjëherë shumë larg nga zona e interesit
Njohuritë mbi fluksin e rrezatimit në zonën e interesit, përfshirë
edhe rrezatimin e shpërhapur, është e nevojshme për llogaritjen e
dozës së absorbuar

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 15

3.2. SASITE DHE NJESITE
3.2.6. Kerma dhe doza e absorbuar

Kerma and Doza e absorbuar janë të lidhura me vlersimin e

bashkëveprimit të rrezatimit me lëndën
Kerma Dosen e absorbuar
vlerëson

Fushën e rrezatimit Efektet e rrezatimit

Volumi V ku interesohemi

Kerma: V është volume ku energjia Dosa e absorbuar: V është volumi ku

transferohet nga grimcat e pangarkuara energjia kinetike e grimcave të ngarkuara
në grimcat e ngarkuara është harxhohet/ transmetohet

Grimcat e ngarkuara që futen në vëllimin V, japin kontribut në dozën e absorbuar

por jo tek kerma. Grimact e ngarkuara të cliruara nga një foton në vëllimin V, mund
të largohen prej tij duke marrë një pjesë të enrgjisë në formën e energjisë kinetike,
kjo energji përfshihet tek kerma por jo në dozën e absorbuar
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 16
3.2. SASITE DHE NJESITE
3.2.6. Kerma dhe doza e absorbuar
Diferenca me e madhe midis dozës se absorbuar dhe kerma, vihet re në
ndërfaqet ndarëse midis materialeve të ndryshme, sic janë diferencat në
densitetin e jonizimit dhe në vetite shpërhapëse të materialeve

Ndryshimet në kerma janë hap mbas hapi (shkallëzuar nga vlerat e

koeficientit të sasisë së transferimit të energjise), por ndryshimet në dozën e
absorbuar janë graduale, dhe shtrihen në një segment me përmasa të
1.2 7
1.2
krahasueshmeme fushën e grimcave sekondare
6
1.2 7
1
1

muscle
soft

6
5
/r)soft

muscle
soft
/r)

0.8 5

tr/r)
0.8
/(mtr/r)
tr

0.8

/(mtr/r)
4
/(m
tr
/(m

bone/(m
4
adiposee
adiposee

0.6
/r)(madiposee

bone
0.6
0.6
3
3
(mtr/r)
/r)

0.4
(mtr/r) 2
tr
(mtrtr/r)

0.4
0.4
0.2
1 2
(m

0
0 01 20 40 60 80 100 120 140
0.2
0.20 20 40 60 80 100 120 140
Photon Energy (keV)
Photon Energy (keV)
0
Raporti00 i koeficientit të Cikel
sasisë sëte transferimit
leskionesh të Hyka
imazherise mjekesore - Niko energjisë
0 20 për
40disa60inde80 100 17 120 14
0 20 40 60 80 100 120 140
3.2. SASITE DHE NJESITE
3.2.6. Kerma dhe dosa e absorbuar

Energjia e
Niveli ne ujë Niveli në kocka
elektronit (keV)
10 25 mm 15 mm Niveli i elektroneve
20 86 mm 51 mm në ujë dhe kocka
50 0.432 mm 0.253 mm
80 0.977 mm 0.571 mm
100 1.43 mm 0.835 mm
150 2.82 mm 1.64 mm
1000 4.37 cm 2.55 cm

Rruga e ngarkesave të cliruara nga fotonet që përdoren në radiologjinë

diagnostikuese, është shumë e voglël në indet e buta, duke qënë më të vogla
se 1 mm për shumicën e spektrit X. Kjo dikton që ndryshimet në dozen e
absorbuar në ndërfaqet midis dy indeve në trupin e njeriut të jenë të kufizuara
në zona të vogla. (pra nuk kemi largim të energjisë përtej V)
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 18
3.2. SASITE DHE NJESITE
3.2.7. Dozimetrat që përdoren në dignostikë

Dozimetrat janë paisje që përdoren për të matur dozën e absorbuar ose

kerma, ose raportet në kohë të tyre, bazuar në karakteristikat fizike të
dedektoreve, të cilat janë të varura nga dozat

Një dosimeter përbëhet nga:

• dedektori dhe
• komponentet e tjerë të cilët konvertojnë sinjalin e dedektorit në vlera të
dozës së absorbuar ose në vlera të kerma

Matjet e nevojshme për dozimetrinë përfshijnë:

• përcaktimin e rrezatimit X në dalje të tubit të RX
• dozimetrinë e pacientit nëpërmjet përcaktimit të kermës së ajrit në hyrje
• Produktin e kerma-s (kerma-area product-KAP) ose dozën e
brendshme të organit
• kontrollin e dozës së stafit nëpërmjet monitorimit personal dhe mjedisit
të rrezatuar
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 19
3.3. EKUILIBRI I GRIMCAVE TE NGARKUARA NE DOZIMETRI

Kur një tufe grimcash jonizuese të pangarkuara rrezaton nje

material homogjen, fusha e rrezatimit shndërrohet në:
• tufë të rrezatimit rënës (të dobësuara nga materiali)
• rrezatim të shpërhapur që lind nga bashkëveprimi i tufës rënëse
me materialin.
• rrezatimin Bremsstrahlung
• grimca të ngarkuara: grimcat sekondare të cliruara nga
bashkëveprimi në material dhe elektronet vihen në levizje nga këto
grimca.

Përshkrimi i saktë i komponenteve të rrezatimit në volumin ku janë

përcaktuar doza e absorbuar ose kerma nuk mund të bëhet me metoda
analtike. Kjo mund të bëhet me metodat numerike (si simulimi Monte Carlo)
ose, eksperimentalisht nëse vërehet ekuiliber midis grimcave të ngarkuara
në këtë volum.
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 20
3.3. EKUILIBRI I GRIMCAVE TE NGARKUARA NE DOZIMETRI
3.3.1. Ekuilibri i grimcave të ngarkuara (CPE )

Supozohet: të gjitha
elektronet e cliruara kanë
- drejtim të njëjtë
- energji të njëjtë
• trajektore të drejtë

a) Gjeometria e një b) Trajektoria e grimcave të ngarkuara të cliruara në

materiali të rrezatuar nga material.
e majta me një tufë Pjesa e fundit e figurës tregon gjatësinë e rrugës së
fotonesh monoenergjitike grimcave të ngarkuara të pozicionuara në volumin dV
me energji E = hn që lëvizin në drejtim paralel me rrezen hyrëse

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 21

3.3. EKUILIBRI I GRIMCAVE TE NGARKUARA NE DOZIMETRI
3.3.1. Ekuilibri i grimcave te ngarkuara (CPE )

Numri i elektoneve që
kalojnë në dV është i
vogël afër sipërfaqës së
materialit por rritet në
thellësi të këtij volumi,
sepse shumë elektrone
clirohen nga ndërveprimet
Duke qënë se rruga e elektroneve ka një gjatësi të e fotoneve
fundme (ranges) në material, numri i kalimeve të
elektroneve nëpër material arrin një maximum në
një pikë të dV, dhe fillon të ulet, kur tufa
dobësohet për thellësi të mëdha.

Gjatësia totale e rrugës së grimcave tëe ngarkuara në ccdo volum dV

paraqet numrin e jonizimeve që ndodhin në këtë volum.

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 22

 3.3. EKUILIBRI I GRIMCAVE TE NGARKUARA NE DOZIMETRI
3.3.1. Ekuilibri i grimcave të ngarkuara (Charged particle
equilibrium CPE )
Jonizimi total brenda një volumi dV
paraqitet si funksion i thellësisë së
Total ionization in volume dV

Total ionization in volume dV

depërtimit të tufës në material ka
format e paraqitura me supozimet se:
a) Fluksi i fotoneve është konstant
a) b) Fluksi I fotoneve dobësohet sapo b)
Depth along the beam direction hyn në material Depth along the beam direction

Vera e pritshme e jonizmit total në

Gjendja e jonizimit konstant është quajtur
volumin dV fillimisht rritet por pastaj ulet
si ekuilibri i grimcave të ngarkuara (CPE),
ngadalë me rritjen e thellësisë, duke
sepse në këtë gjendje grimcat e
marrë parasysh dobësimin e tufës së
ngarkuara të cilat clirohen në volumin dV
fotoneve. Gjendja në thellësinë, përtej
dhe e lënë atë janë të balancuara, në
jonizimit maksimal, është quajtur ekuilibrii
mumër dhe energji, me grimcat e cliruara
përkohshëm i grimcave të ngarkuara
diku tjetër dhe që hyjnë në volumin dV
(TCPE)
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 23
3.3. EKUILIBRI I GRIMCAVE TE NGARKUARA NE DOZIMETRI
3.3.2. Lidhja midis dozës së absorbuar, kermas së goditjes dhe
ekspozimit nën CPE

Collision kerma dhe doza e absorbuar si funksion i thellësise në një mjedis,

rrezatuar nga një tufe fotonike me energji të lartë

m tr m tr
Kerma dhe collision kerma në K = F hn ( )= ( )
r r
hyrje të një materiali jepen nga
men men
Kcol = F hn ( )=( ) 
ekuacionet
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka
r r 24
3.3. EKUILIBRI I GRIMCAVE TE NGARKUARA NE DOZIMETRI

Kur numri i bashkëveprimeve

është aq i vogël saqë fluksi mund
të konsiderohet konstant brenda
mjedisit, ndryshimi i Kcol me
thellësinëe do të jetë në përputhje
me Fig. a

Zakonisht, konsiderohet rritja

eksponenciale e fluksit me
thellësinë e materialit, me
ndryshim të njëjtë të Kcol sicc
tregohet në Fig. b

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 25

3.3. EKUILIBRI I GRIMCAVE TE NGARKUARA NE DOZIMETRI

Shigjeta tregon një zonë për dozën, në thellësi të ulët të mjedisit që quhet
zona build-up ka përmasa (zmax) të njëjta me nivelin e grimcave të
ngarkuara në mjedis
Kjo zonë quhet zona “ndërtuar” dhe është përgjegjës për efektin e mbrojtjes së
indeve sipërfaqësore (lëkurës). Doza në Zmax përcaktohet si 100% dhe pastaj doza e
rrezatimit zvogëlohet ndërsa thellësia rritet, energjia absorbohet brenda mjedisit

Dosa e absorbuar, D, varet nga energjia e depozituar nga grimcat e ngarkuara. Ajo është
me e vogël në siperfaqe të materialit sesa në brendësi të tij.
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 26
3.3. EKUILIBRI I GRIMCAVE TE NGARKUARA NE DOZIMETRI

Përtej zonës së ndërtuar, lidhja midis

dozës së absorbuar dhe kermas së
përplasjes është:

CPE men
D = K col = F hn ( )
r

Ekziston një koincidencë midis

ndryshimet në fluksin e
fotoneve janë të vogla, dhe dozës së absorbuar dhe kerma
volumi i interesit ka përmasa të nëse ekuilibri i vërtetë i grimcave
vogla krahasuar me zonën e të ngarkuara arrihet
lëvizjes së

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 27

3.3. EKUILIBRI I GRIMCAVE TE NGARKUARA NE DOZIMETRI

Kur dobësimi i tufës së fotoneve nuk

është i papërfillshëm, përtej
maksimumit, doza e absorbuar është
më e madhe së kerma e përplasjes,
pasi energjia e depozituar nga
elektronet e ccliruara dhe fotonet është
pak më e madhe se fluksi në zonën e
interesit. Për shkak se ekziston një
konstante në raportin midis këtyre
madhësive, është e nevojshme të
b<1 b >1
shkruhet që doza lidhet me kerman e
b=1 përplasjes sipas këtij relacioni

D = b Kcol
b ≈ 1 mund të pëërdoret për radiologjine diagnostike dhe materialet me Z të ulët
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 28
3.3 EKUILIBRI I GRIMCAVE TE NGARKUARA NE DOZIMETRI
3.3.3. Kushtet që lejojnë CPE ose shkaktodëmtojnë ekuilibrin

Kushtet e nevojshme dhe të mjaftueshme që sigurojnë CPE janë:

• mjedisi është homogjen në përbërjen atomike dhe densitetin e masës
(shmang ndryshimet në shpërhapjen e grimcave të ngarkuara në material)
• tufa fotonike është homogjene në volumin e marrë në konsideratë
(kjo kërkon që dimensionet e volumit të mos jenë shumë të mëdha
krahasuar me rrugën e lirë të fotoneve)

Disa shembuj të situatave praktike ku kemi një dështim të këtyre kushteve,

dhe CPE nuk mund të realizohet janë:
• divergjencë e madhe e tufës e lidhur me burimin e rrezatimit
• afërsia e kufijve të mjedisit me një mjedis tjetër (kufijtë ndarës)

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 29

 3.4. TEORIA E KAVITETIT

• Për të matur dozën e absorbuar në pikën P të

mjedisi, është e nevojshme të vendosim një mjet
sensitiv rrezatimi (dozimeter) në këtë mjedis Tufa e fotoneve që
• pjesa e ndjeshme e dozimetrit quhet shpesh prodhon elektrone
“kavitet" sekondare
• pjesa e ndjeshme e dozimetrit zakonisht nuk
përbëhet nga i njëjti material si mjedisi

Qëllimet kryesore të teorise së kavitetit janë:

• të studiojë ndryshimet në ngarkesë dhe
shpërhapjen e rrezatimit të shkaktuar në mjedis Pika P
kaviteti
nga ky kavitet
• të krijoje lidhje midis dozës në volumin e mjedisi
ndjeshëm të dozimetrit dhe dozës në mjedis

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 30

3.4. TEORIA E KAVITETIT
3.4.1.Teoria e Bragg-Gray për kavitetin

Kaviteti mund të jetë i vogël, mesatar ose i përmasave të

medha krahasuar me nivelin e grimcave të ngarkuara në
në këtë kavitet

Teoria Bragg-Gray lidhet me kavitetet e vogla

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 31

 3.4. TEORIA E KAVITETIT

Përafrimet kryesore të kësaj teorie:

• dimensionet e zgavres janë të vogla krahasuar me nivelin e grimcave të
ngarkuara brenda saj kështu që prania e grimcave të ngarkuara brenda kavitetit
nuk ndikohet nga prezenca e tij.
• nuk ndodhin bashkeveprime të grimcave të pangarkuara në kavitet kështu që
doza e absorbuar e depozituar në kavitet është e lidhur me grimcat e ngarkuara
që përshkojnë atë

Sipas këtyre përafrimeve: Dw eshte dosa e absorbuar ne mjedis w

Dg eshte doza e absorbuar ne kavitet g
Tmax
 dF   dT   dF  eshte fluksi i energjisë së shpërhapur
     dT
 dT  w  rdx  c,w

 dT

 w e elektroneve ne mjedis
Dw Tmin
= = S gw Simboli S gw ka 2 vija për të treguar që niveli
Dg Tmax  dF   dT 
    dT i fuqisë frenuese mesatare ndikohet nga te dyja

 dT  w  rdx  c, g vlerat mesatare, të elektroneve të gjeneruar nga
fotonet dhe ndryshimet në këtë spektër të lidhura
Tmin
me humbjen e vazhdueshme të energjisë kinetike
në material.
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 32
3.4. TEORIA E KAVITETIT
3.4.2. Teorema e Fano

Kushtet e kërkuara nga teoria Bragg-Gray realizohen me mirë nëse

përbërja (numri atomik) e kavitetit është e njëjtë me atë të mjedisit
Kjo u zbulua eksperimentalisht me zgavrat e mbushura me përbërje të
ndryshme gazi, dhe në 1954, U. Fano provoi teoremën

Në një mjedis të dhënë, të ekspozuar ndaj një fushë uniforme

rrezatimi primar, fusha e rrezatimit sekondar është gjithashtu
uniforme dhe e pavarur nga densiteti i mjedisit, si dhe nga ndryshimi
I densitetit nga pika në pikë

Teorema e Fano është e rëndësishme sepse ajo lehteson kërkesat për të

llogaritur permasat e kavitetit, të cilat janë të vështira, për shembull, kur tufa
fotonike ka energji të ulët
Teorema është e vlefshme vetem për mjedise të pafundme dhe në kushtet
ku fuqia frenuese ndaluese varet nga densiteti i mjedisit

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 33

3.4. TEORIA E KAVITETIT
3.4.3. Përmasa të tjera të kaitetit

Doza e materialit w, Dw , që rrethon kavitetin dhe doza

e mjedisit m, Dm , ku ndodhet kviteti, janë të lidhura me
anën e relacionit:
Tre kushtet e nënkuptuara janë:
Dm ( )
men
• ekuilibri i grimcave të ngarkuara CPE në materialin
r m
= men
Dw ( )
w dhe në mjedisin m
r w • tufa e fotoneve është monoenergitike
• fluksi i fotoneve është i njëjtë në të dy mjediset

Nëse përbërjet elementare e ë dhe m nuk janë të njëjta, shpërhapja mbrapsht e

fotoneve në kufijtë ndarës të dy mjediseve mund të shkaktojë ndryshim
domethënës të fluksit të fotoneve, pavarësisht dimensioneve të ë

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 34

3.4. TEORIA E KAVITETIT

Kur energjia e fotonit varion në një spektër energjie, Dm/Dw

jepet nga integrimi:
hn max
 dF   m en 
 hn d (hn )
Dm = r )m
( m en
Dm
   
 dh n  m  r  m  m en 
m
= n 0   
m
Dw ( r )w
en Dë h max
 dF   m en   r w
 hn d (hn )
  
 dh n  m  r  w
0

është raporti mesatar i koeficientit të sasisë së

m
 m en  energjisë së absorbuar, i cili merr parasysh:
 
 r w • spektrin e fotoneve që rrezaton njëlloj të dy
materialet ë, duke marre në konsideratë një
zgaver të madhe m

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 35

3.5. DOZIMETRIA PRAKTIKE ME DHOMAT E JONIZIMIT

Dhomat e jonizmit janë shpesh të përdorshme në radiologjine

diagnostike
Ato zakonisht përbëhen nga një paret:
• që luan rolin e një kaviteti të madh me gaz
• me trashësi që siguron ekuilibrin CPE

Nëse përberja bazë e murit/paretit w është e njëjtë me përbërjen e mjedisit m

ku do të matet doza dhe ekziston gjithashtu CPE në këtë mjedis, atëhere është
e mundur që lidhja midis dozës në mjedis dhe dozës në paret të jepet me
shprehjen:
hn max
 dF   m en 
Dm ( )  hn d (hn )
men
r m Dm
  
 dh n  m  r  m m 
m
= men
= n 0   en 
Dw ( )  r w
h max
Dë  dF   m en 
 hn d (hn )
r w   
 dh n  m  r  w
0

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 36

3.5 DOZIMETRIA PRAKTIKE ME DHOMAT E JONIZIMIT

Kur gazi brenda dhomave të jonizimit rrezatohet nga grimcat e

ngarkuara që perplasen në muret e dhomës së jonizimit dhe që
përshkojnë volumin e gazit, atëhere doza e materialit ku është
vendosur dhoma e jonizmit llogaritet nga:

 men 
m

Dm = D g S w
 
 r
g
w
dhe fuke duke krahasuar ekuacionet merret:

hn max
Tmax
dF  dT   dF   men 
Dë      dT
 dT wr dxc,w Dm

 dh    hn d (hn )
n m  r m  m 
m
= Tmax
Tmin
= Sgw = hn0   en 
Dg dF  dT  Dë  dF   men   r w

max
 hn d (hn )
Tmin
    dT
 dT wr dxc,g 0
   
 dhn  m  r w

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 37

3.5. DOZIMETRIA PRAKTIKE ME DHOMAT E JONIZIMIT

Nëse dihet ngarkesa (Q) e prodhuar në gaz dhe masa e

gazit (mg), doza e materialit ku është vendosur dhoma e
jonizmit llogaritet me anën e relacionit:

m
Q m 
Dm = wg S ë  en 
 r
g
mg ë

w g është energjia e harxhuar në gaz për të formuar një cift jonesh

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 38

3.5. DOZIMETRIA PRAKTIKE ME DHOMAT E JONIZIMIT

Një situatë vecanërisht e dobishme ndodh kur muri i dhomës së jonizmit

përbëhet nga material me numër atomik të njëjtë si kaviteti

Doza e kavitetit dhe doza e paretit konsiderohen të barabarta

Për dhomat me gaz dhe paret të njëjtë, dosa e materialit

eshte:

 m en 
m m
Q  m en 
Dm = Dg   Dm = w g  
 r g mg  r g

Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 39

3.4. . DOZIMETRIA PRAKTIKE ME DHOMAT E JONIZIMIT

m en   men 
m m

Dm = Dg S  w
Dm = Dg  
 r ë  r g
g

m m
Q  m en  Q  m en 
Dm = w S ë   Dm = w g  
 r  r g
g g
mg ë mg
Përdorimi i ekuacioneve të mësipërme për të llogaritur dozën e materialit, në praktikë nuk
është i lehtë:
• spektri i fotoneve dhe eletroneve në përgjithësi nuk janë ë njohura
• ngarkesa nuk është plotësisht e përmbledhur

Kjo bëhet për dhomat standarte të jonizmit të përdorura për kalibrimin e instrumenteve që
përdoren ne radiologjine diagnostike, duke përdorur faktoret e korrigjimit për ngarkesat jo të
grumbulluara dhe mosperputhjen e përbërjeve atomike. Dhoma standarte krahasohet me
instrumentin që duhet të kalibrohet, duke i rrezatuar të dyja me tufa fotonike të karakterizuara
mire me cilësi të krahasueshme me tufat klinike
Cikel leskionesh te imazherise mjekesore - Niko Hyka 40