MATEMATİK I - Kalkülüs

3. Türev

Zülfükar SAYGI

TOBB ETÜ

Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 1 / 17

İçerik

1 Bağıl Oranlar

2 Doğrusal (Lineer) Yaklaşım ve Diferansiyel

Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 2 / 17

İçerik

1 Bağıl Oranlar

2 Doğrusal (Lineer) Yaklaşım ve Diferansiyel

Bağıl (İlişkili) Oran Problemleri

Bir niceliğin değişim hızı, (daha kolay ölçülebilen) diğer bir veya daha
fazla niceliğin değişim hızları cinsinden ifade edilir.
1 Küre şeklindeki bir balonun hacmi, yarıçapı cinsinden
2 Kavşağa yaklaşan/uzaklaşan iki araç arasındaki hız değişimi, araçların
hızları cinsinden
3 Bir depoki suyun hacmi, deponun uzunlukları cinsinden...

Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 3 / 17

Bağıl Oran Problem Çözüm Stratejisi

1 Mümkünse bir şekil çizilir.

2 Değişkenler (zamana bağlı) ve sabitler isimlendirilir.
3 Verilen bilgiler ve istenilen bilgiler türev cinsinden ifade edilir.
4 Farklı değişkenlerin birbirleriyle olan ilişkileri yazılır.
5 Zaman değişkenine göre türev alınır (Zincir Kuralı).
6 Bilinmeyen/istenilen bulunur.
0. Soru tam okunur ve istenilen anlaşılır!

Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 4 / 17

Küre şeklindeki bir balonun içine hava pompalandığında, balonun
hacmi 100 cm3 /sn hızla artıyor.
Balonun çapı 50 cm olduğunda, yarıçapındaki artış hızı kaçtır?

2 H(t): t anındaki hacim, r (t): t anındaki yarıçap

dH dr
3 Verilen = 100 cm3 /sn, İstenilen: Çap=50 ⇒
dt   dt
4 4
4 H = πr 3 H(t) = πr 3 (t)
3 3
dH dr
5 Türev ⇒ = 4πr 2
dt dt
2 dr dr 1
6 ⇒ 100 = 4π(25) ⇒ = cm/sn
dt dt 25π
Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 5 / 17
10 m uzunluğundaki bir merdiven dik bir duvara dayalı dururken alt
ucu 1 m/sn hızla duvardan uzaklaşmaya başlıyor. Merdivenin alt
ucunun duvara uzaklığı 6 m olduğunda, üst ucunun duvardan aşağı
doğru kayma hızı kaçtır?
y (t): t anında üst ucun yerden yüksekliği
1 x(t): t anında alt ucun duvara uzaklığı
z: Merdivenin uzunluğu
dx dy
2 Verilen z = 10 m, = 1 m/sn, İstenilen: x(t) = 6 m ⇒
dt
dt
3 x 2 + y 2 = z 2 = 100 (x(t))2 + (y (t))2 = z 2 = 100
dx dy
4 t ye göre Türev ⇒ 2x + 2y =0
dt dt
dy dy 3
5 ⇒2·6·1+2·8· =0⇒ = − m/sn
dt dt 4

− merdivenin üst kısmı ile yer arasındaki mesafenin azaldığını gösterir.

Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 6 / 17

Taban yarıçapı 2 m ve yüksekliği 4 m olan koni
şeklindeki su tankının içerisine 2 m3 /dk hızla su
dolduruluyor. Su yüksekliği 3 m olduğunda su se-
viyesindeki artış hızı kaçtır?

1 r (t): Su seviyesinin yarı çapı

h(t): Su seviyesinin yüksekliği
V (t): Suyun hacmi
dV dh
2 Verilen = 2, İstenilen: h(t) = 3 ⇒
dt  dt
1 2 1
3 V = πr h V (t) = π(r (t))2 h(t)
3 3
r (t) h(t) h(t) π
4 = ⇒ r (t) = ⇒ V = h3
2 4 2 12
dV π 2 dh
5 t ye göre Türev ⇒ = h
dt 4 dt
π 2 dh dh 8
6 ⇒2= ·3 · ⇒ = m/dk
4 dt dt 9π

Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 7 / 17

İki yolun kesiştiği kavşakta karşılaşacak şekilde, A aracı 50 km/s hızla
batıya, B aracı 60 km/s hızla kuzeye doğru hareket ediyor. A ve B
araçlarının kesişim noktasından uzaklıkları sırasıyla 0,3 ve 0,4 km
olduğu anda birbirlerine doğru yaklaşma hızları kaçtır?
1 z(t): t anında araçlar arası mesafe
y (t): t anında B nın kavşağa uzaklığı
x(t): t anında A nın kavşağa uzaklığı
dy dx
2 Verilen = −60, = −50,
dt dt
dz
İstenilen: x = 0, 3, y = 0, 4 ⇒ (z = 0, 5)
dt

3 z2 = x2 + y2 (z(t))2 = (x(t))2 + (y (t))2
dz dx dy
4 t ye göre Türev ⇒ 2z = 2x + 2y
dt dt dt
dz
5 ⇒ 2(0, 5) = 2(0, 3)(−50) + 2(0, 4)(−60)
dt
dz
⇒ = −78 km/s
dt
(− hız mesafenin azaldığı anlamına gelir.)
Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 8 / 17
Düz bir yoldan 20 ft uzaklıktaki bir noktaya sabitlenen kamera bu
yolda 4 ft/sn hızla yürüyen ve kameradan uzaklaşan bir kişiye
odaklanmıştır. Bu kişi, yolun üzerindeki kameraya en yakın A
noktasından 15 ft uzakta olduğu anda kameranın dönme hızı kaçtır?
1 z(t): tanında kişinin ışıldağa uzaklığı
y (t): tanında ışıldağın yola uzaklığı
x(t): tanında kişinin A ya uzaklığı
θ(t): tanında ışıldağın dönme açısı
dx
2 Verilen = 4, y (t) = 20 ft,
dt
dθ
İstenilen: x(t) = 15 ⇒
dt
3 tan θ = x/20
dθ 1 dx
4 t ye göre Türev ⇒ sec2 θ = ·
dt 20 dt
15 5
5 x = 15 ⇒ tan θ = ⇒ sec θ =
20 4
dθ 16
⇒ = = 0, 128 rad/sn
dt 125
Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 9 / 17
İçerik

1 Bağıl Oranlar

2 Doğrusal (Lineer) Yaklaşım ve Diferansiyel

Doğrusal (Lineer) Yaklaşım

Tanım
f , x = a noktasında türevlenebilir ol. üz., y = f (x) eğrisinin (a, f (a))
noktasındaki teğet doğrusuna f fonksiyonunun lineerleştirilmesi
(doğrusallaştırılması) denir.
L(x) = f (a) + f 0 (a)(x − a) ol. üz., f (x) ≈ L(x) şeklinde gösterilir.
Bu yaklaşıma, f fonksiyonunun x = a noktasındaki doğrusal
yaklaşımı denir. Hata = |f (x) − L(x)| olur.
Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 10 / 17
 √
y = 1 + x olmak üzere, x = 0 ve x = 3 noktalarındaki doğrusal
yaklaşımlarını bulunuz.
√ 1
y = f (x) = 1 + x ⇒ y 0 = f 0 (x) = √
2 1+x
1 1
⇒ f (0) = 1, f (3) = 2, f 0 (0) = , f 0 (3) =
2 4
Teğet Doğrusu y − y0 = m(x − x0 ) veya L(x) = f (a) + f 0 (a)(x − a)
x
x = 0 daki lineer yaklaşım L1 (x) = 1 + ve
2
5 x
x = 3 deki lineer yaklaşım L2 (x) = + olur.
4 4

Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 11 / 17

 √ x p p
y = 1 + x ve L1 (x) = 1 + olmak üzere, 1, 2 1, 05 ve
p 2
1, 005 değerlerini inceleyelim.

Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 12 / 17

(1, 02)20 değerini lineer yaklaşım kullanarak hesaplayınız.
1 f (x) = x 20 olsun. 1 g (x) = (1 + x)20 olsun.
2 x = 1 deki lineer yaklaşımı 2 x = 0 daki lineer yaklaşımı
bulunmalı bulunmalı
3 f 0 (x) = 20x 19 ⇒ f 0 (1) = 20 3 g 0 (x) = 20(1 + x)19 ⇒ g 0 (0) = 20
4 L(x) = f (1) + f 0 (1)(x − 1) 4 L2 (x) = g (0) + g 0 (0)(x − 0)
= 1 + 20(x − 1) = 1 + 20x
5 f (1, 02) = (1, 02)20 5 g (0, 02) = (1, 02)20
≈ L(1, 02) = 1, 4 ≈ L2 (0, 02) = 1, 4

(1, 02)20 = 1.4859473959783543420355740092833203224576

- (Sonuç)
y = (1 + x)k fonksiyonunun x = 0 daki lineer yaklaşımı L(x) = 1 + kx olur.

Alıştırma
p p
0, 96 ve 5 0, 96 değerlerini lineer yaklaşım kullanarak hesaplayınız.
Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 13 / 17
Diferansiyel
Tanım
y = f (x) türevlenebilir bir fonksiyon olmak üzere,
dx diferansiyeli bir bağımsız değişken ve
dy diferansiyeli dy = f 0 (x)dx olarak tanımlanır.

x deki değişim dx küçük ise teğet doğrusundaki değişim dy olur.

Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 14 / 17
Diferansiyel Yaklaşım
-
y = f (x) türevlenebilir bir fonksiyon olmak üzere,
∆x = dx ⇒ ∆y ≈ dy (= ∆L)
⇒ f (x + dx) = f (x) + ∆y ≈ f (x) + dy yaklaşımına diferansiyel
yaklaşım denir.
Hata= |∆y − dy | olur.
Yarıçapı a = 10 m olan bir çemberin yarıçapı 10, 1 metreye çıkarılırsa
alanını diferansiyel ile yaklaşık olarak hesaplayınız.

1 A(r ) = πr 2 ⇒ dA = 2πrdr
2 dr = (10, 1 − 10) = 0, 1 ⇒ dA = 2π · 10 · 0, 1 = 2π
3 ⇒ A(10, 1) = A(10 + 0, 1) ≈ A(10) + 2π = 102π
Gerçek Alan = A(10, 1) = 102, 01π
Hata= 0, 01π m2 olur.

Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 15 / 17

p3
27, 1 değerini lineer yaklaşım ve diferansiyel yaklaşım kullanarak
yaklaşık olarak hesaplayınız.
Lineer Yaklaşım
1 f (x) = x 1/3 olsun. a = 27 deki teğet doğrusunu bulmalıyız.
1 1 1
2 f 0 (x) = x −2/3 ⇒ f 0 (27) = 27−2/3 =
3 3 27
1
3 L(x) = f (a) + f 0 (a)(x − a) ⇒ L(x) = 3 + (x − 27)
27
p 0, 1
4 f (27, 1) = 3 27, 1 ≈ L(27, 1) = 3 + = 3, 037
27
Diferansiyel Yaklaşım
1 −2/3
1 y = f (x) = x 1/3 ⇒ dy = df = x dx
3
1 0, 1
2 dx = 27, 1 − 27 = 0, 1 ⇒ dy = 27−2/3 · 0, 1 =
3 27
3 f (x + dx) ≈ f (x) + dy ⇒ f (27 + 0, 1) ≈ f (27) + dy
p 0, 1
4 ⇒ 3 27, 1 = f (27 + 0, 1) ≈ 3 + = 3, 037
27

Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 16 / 17

 Evde Kalın, Sağlıklı Kalın
Dinlediğiniz için Teşekkürler...

Kaynaklar

Thomas’ Calculus- Early Transcendentals (14th Ed.); Joel R. Hass,

Maurice D. Weir, George B. Thomas; Pearson, 2019.
ISBN: 978-0-13-443902-0
Kalkülüs Kavram ve Kapsam, James Stewart, TÜBA
Calculus - A Complete Course, R. A. Adams, C. Essex
Calculus with Analytic Geometry, C. H. Edwards, D. E. Penney
Calculus, M. J. Strauss, G. L. Bradley, K. J. Smith

Zülfükar SAYGI (TOBB ETÜ) MATEMATİK I - Kalkülüs 17 / 17