Η Αρχαιολογία της Ανθρώπινης

Εξέλιξης
Μιχάλης Φωτιάδης
Αναπλ. Καθηγητής Τμήματος Ιστορίας & Αρχαιολογίας
Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

Charles Darwin
1809-1882

On the Origin
of Species…
1859
C. Darwin 1837
 A. Schnapp 1993

Archaeologia1800

Michele Mercati 1570 (1717) John Freere 1797 (1800)

Jacques Boucher de Joseph Prestwich John Evans
Perthes 1812-1896 1823-1998
1788-1868

A. Sshnapp 1993
 Schick & Toth 1993

Boxgrove, Ν. Αγγλία
Γεωμαγνητικές αντιστροφές

781 ka
(Matuyama/Brunhes)

K-Ar
K-40  Ar-40

Ημιζωή 1,3 δισεκατομμύρια χρόνια

50.000/100.000 - 5.000.000 χρόνια

ηφαιστειογενή πετρώματα
 Σειρές ουρανίου
τ
U-235 & U-238  Th-230 & Pa-231

10.000-500.000 χρόνια

CaCo3

Bilzingsleben (410 ka)

(after Renfrew & Bann 2001)

Carolus Linnaeus
1707-1778
 Carolus Linnaeus
Systema Naturae (1735*, 175810)

Primata
* Anthropomorpha

Pongo
Gorilla
Pan troglodytes
 Pan paniscus

Nature 2005 Nature 2005

 Hylobates lar

Siamang

Symphalangus syndactylus
Stringer & Andrews 2005

Stringer & Andrews 2005

*
*
Schick & Toth 1993

Stringer & Andrews 2005

Η Αρχαιολογία της Ανθρώπινης
Εξέλιξης
 Sahelanthropus tchadensis
‘Toumai’

2002

Sahel
 2001

Sahelanthropus
tchadensis
‘Toumai’
7-6 Ma
2001

Sahelanthropus tchadensis
“Toumai”
7-6 Ma
 320 cc

ΤΟΥΜΑΪ: ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΓΟΝΟΣ ΜΑΣ;

 o o

Orrorin tugenensis
Tugen, Baringo, Kenya
6,1-5,8 Ma
Orrorin tugenensis
Tugen, Baringo, Kenya
6,1-5,8 Ma

2001

Stringer & Andrews

2005

Ardipithecus kadabba
Middle Awash, Afar, Αιθιοπία
5,8-5,2 Ma

1997, 2002

Science 2004
Ardipithecus ramidus
Middle Awash, Afar, Αιθιοπία
4,5 - 4,3 Ma

Nature 2009
‘Ardi’
1992-94

‘Ardi’
(& Lucy)
 ‘Ardi’

‘Ardi’
 ‘Ardi’
4,5 – 4,3 Ma

Australopithecus anamensis
~ 4 Ma

Aνατολική Turkana, Kenya

 Australopithecus anamensis
Aνατολική Turkana, Kenya
~ 4 Ma

Η Αρχαιολογία της Ανθρώπινης

Εξέλιξης
Τρίγωνο του Αφάρ
 Nature 2006

Australopithecus afarensis
Australopithecus afarensis

Hadar
“Lucy”
3,2 Ma
Α. Αfarensis ‘Lucy’
 Stringer & Andrews
2005

Laetoli,
Tanzania
Stringer & Andrews
2005
Schick & Toth 1993
 Foramen magnum
Μέγα τρήμα

Australopithecus africanus
2,8-2,3 Ma

7 Ma

P. robustus
P. boisei
P. aethiopicus
Australopithecus africanus
2,8-2,3 Ma

Ν. Αφρική
 Smithsonian

Australopithecus africanus
‘παιδί της Taung’
~ 2,8 Ma

Raymond Dart

‘παιδί της Taung’

1924
 A. africanus

Smithsonian
 Raymond Dart
1953
Makapansgat,  

Robert Ardrey, African Genesis

Arthur Clarke/Stanley Kubrick
2001:    

C.K. Brain
Schick & Toth 1993

Raymond Dart
1953
Makapansgat,  

Robert Ardrey, African Genesis

Arthur Clarke/Stanley Kubrick
2001:    

C.K. Brain
Παράνθρωποι

P. aethiopicus
KNM-WT 17000
‘The black skull’

R. Leakey & A. Walker 1985

Δ. Τουρκανα, Κενυα
2,5 Ma Smithsonian
Richard Leakey

OH 5 ‘Zinj’

Smithsonian
Stringer & Andrews 2005
 Mary Leakey

Louis Leakey & ‘Zinj’

Schick & Toth 1993

P. boisei
KNM-ER 406
1,7 Ma

1975

Koobi Fora (Α. Τουρκάνα)

Smithsonian

Paranthropus robustus
P. aethiopicus

P. boisei

P. robustus

Schick & Toth 1993

R. Leakey1994
Homo habilis
 Smithsonian

Smithsonian

κρανιακή χωρητικότητα 510 cc

Nature 2007
 Ledi-Geraru 350, Afar
Science 2015

Ledi-Geraru 350, Afar

LD 350-1(mandible)

2,8-2,75 Ma

Πρώιμος Homo
Science 5 Μαρτίου 2015
 Smithsonian

Schick & Toth 1993

 Capuchin
Cebus libidinosus

Capuchin
Cebus libidinosus
Η Αρχαιολογία της Ανθρώπινης
Εξέλιξης
Ulisse Aldrovandi
1522-1605
glossopetrae
 1648

Michele Mercati 1541-1593

Metallotheca Vaticana
(1570)
 A. Sshnapp 1993

Michele Mercati
Metallotheca
Vaticana
 Michele Mercati 1541-1593
Metallotheca Vaticana
Opus posthumum 1717 & 1719

Michele Mercati
Metallotheca Vaticana

Armatium novum
 Michele Mercati
Metallotheca Vaticana
Armarium Marmora
(XI)
 John Frere
Hoxne, Suffolk
1800 (1797)

Archaeologia 1800

Making History. Antiquaries in Britain 1707-2007 (2007) Brithsh Museum

 A. Sshnapp 1993

Boucher de Perthes, Abbeville

(1847)
Phil.Tr.R.Soc. 1860

Joseph Prestwich, 1859

 Phil.Tr.R.Soc. 1860

Edouard Lartet (1801-1871)

Gabriel de Mortillet (1821-1898)

Altamira (1879)
Louis & Mary Leakey
Olduvai, Tanzania

•
γωνια θραυσης
Gona
Middle Awash
Sileshi Semaw
1997-
Gona OGS-7
2,6 Ma
Gona OGS-7
2,6 Ma

Gona OGS-7
 Gona OGS-7
2,6 Ma

Gona EG-10
2,6 Ma
Gona OGS-6

Bouri
2,5 Ma
 Omo

Omo
Σχηματισμός Shungura, Omo, Αιθιοπία

2,3 Ma
2,3 Ma
 •

••

Koobi Fora, Kenya

1,9 Ma

••

Olduvai, Tanzania
Olduvai, Tanzania
1,9-1,75 Ma
Sterkfontein
Swartkrans

Swarkrans used bone?

 Swarkrans used bone?

Η Αρχαιολογία της Ανθρώπινης

Εξέλιξης
 Peninj

1,9-1,75 Ma
experiment
Olduvai, basalt
Natural basalt spheroids
Zambia experiment

experiment
 experiment

experiment
 model

Η Αρχαιολογία της Ανθρώπινης

Εξέλιξης
Kanzi
1980-
Kanzi
Η Αρχαιολογία της Ανθρώπινης
Εξέλιξης
()

χρήση Χιµπατζής Κυνηγοί.-τροφοσυλλέκτες

µέχρι πριν 50 χρόνια
α. θραύση καρπών (+) (+), +
β. κατεργ. ξύλου +
γ. σκάψιµο (για ρίζες)• +*
δ. κατεργ. δερµάτων +
ε. κρεουργική +
ζ. ως όπλα (+) +*

• Κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες ΔΕΝ χρησιµποιούν λίθινα εργαλεία στη συλλογή

καρπών!
(+): ακατέργαστα
+* : χρήση λίθινων εργαλείων για κατασκευή των εργαλείων που
χρησιµοποιούνται στην αντίστοιχη δραστηριότητα
Θραύση σκληρών καρπών
Gesher Benot Ya’aqov,
Israel
(GBY)
~0,78 Ma (MIS 19)

Olduvai
1,74 Ma
Κατεργασία
ξύλου
Κατεργασία ξύλου

~ 60’
 Σκάψιμο

Σκαπτικό ραβδί (digging stick)

Κατεργασία δερμάτων

Κρεουργική
wildebeest
Gona OGS-6
2,6-2,5 Ma

Gona OGS-7
2,6-2,5 Ma
Θραύση οστών
Όπλα;
Schick & Toth 1993
Gamble 1999
 Boxgrove,
Q1/A

Stringer & Andrews 2005


 %

8 cm 1%
4-8 cm 8%
2-4 cm 23%
1-2 cm 41%
<1 cm 27%
(After Schick & Toth 1993)
Schick & Toth 1993
 atlatl
(εκτοξευτής)
atlatl

Olduvai
Bed I, θεση DK
1,8 Ma

Stringer & Andrews 2005

M. Stiner, Journal of Archaeological Research 2003

Gesher Benot Ya’akov,

Israel
~ 0,78 Ma
Η Αρχαιολογία της Ανθρώπινης
Εξέλιξης

Πλειστόκαινος: 2,6 Μa - 11,7 ka

Κατώτερη: 2,6 Μa - 780 ka
Μέση: 780 - 125 ka
Ανώτερη: 125 - 11,7 ka

Homo erectus / ergaster

Αχελαία λιθοτεχνία
(St Acheul)
 Πλειόκαινος 5,3 – 2,6 Ma*
Πλειστόκαινος 2,6 Ma* – 11,7 ka

*Tο όριο μεταξύ Πλεοικαίνου και Πλειστοκαίνου πριν το 2009 τοποθετούνταν στο 1,8 Ma

Gamble 1999
 c. 150 ka
(MIS 6)

Gamble 1999

125-120 ka
(MIS 5e)

Gamble 1999
Homo erectus / ergaster
 Solo 1891

Smithsonian
Pithecanthropus erectus (Dubois
1894)

ο ενδιάμεσος κρίκος που έλειπε

Pithecanthropus erectus (Dubois

1894)
Homo erectus (E. Mayr 1953)
 Trinil 1, 2 & 3 (1891 & 1892): 1,0 - 0,7 Ma

H. erectus, Sangiran,
Java
1969
Άνθρωπος του Πεκίνου

Σπηλιά Zhoukoudian
Sinanthropus
δεκαετίες 1920-1930

Homo erectus
από τη δεκαετία του 1940
 KNM-ER 992
Koobi Fora, Kenya 1971
H. ergaster holotype (1975)
 Koobi Fora, Kenya
KNM-ER 3733
Bernard Ngeneo, 1975
H. ergaster
~ 1,75 Ma

cc 850

Nariokotome, Δ. Τουρκάνα
KNM-WT 15000
‘Aγόρι της Τουρκάνα’

K. Kimeu, R. Leakey, A. Walker 1984

H. ergaster
c. 90% of skeleton

$ 280
Dmanisi, Γεωργία
David Lordkipanidze
Leonide Gabunia (1920-
2001)
Abesalom Vekua (1925-
2014)
National Geographic 2002
L’Anthropologie 2005
L’Anthropologie 2005
Atapuerca
•
 Atapuerca, Gran Dolina (ATD)

Atapuerca, Gran Dolina TD6 (Aurora stratum)

>936 ka? (MIS 25) JAS 2013
ATD6

Atapuerca, Gran Dolina (ATD)

NISP=165

ATD6 H. antecessor hypodigm (ATD6-

69)
ATD6
 Atapuerca,
Gran Dolina TD6
(Aurora stratum)
H. antecessor
>936 ka
Cultural cannibalism as a paleoeconomic
system in the European Lower Pleistocene,
Current Anthropology 2010, 539-549.

Αχελαία λιθοτεχνία
(St Acheul)
 Olduvai Bed II

Olduvai Bed II
Gona OGS-12
1,6 Ma
 Konso
0,85 Ma
1,8-0,8 Ma
 Schick & Toth 1993

Schick & Toth 1993

Schick & Toth 1993

 Kalambo Falls
Zambia

J. Desmond Clark

J. Desmond Clark
1916-2002
 Schik & Toth 1993

Schik & Toth 1993

Kalambo Falls, Zambia

Schick & Toth 1993
‘Ubeidiya
Kοιλάδα του Ιορδάνη
1,5-1,2 Ma

basalt

‘Ubeidiya
Kοιλάδα του Ιορδάνη
1,5-1,2 Ma

The Israel Museum, Jerusalem

 flint

Gesher Benot Ya’akov

(GBY)
Kοιλάδα του Ιορδάνη
780 ka

The Israel Museum, Jerusalem

B
/
1
Q

Boxgrove, W. Sussex, England

~ 500 ka (MIS 13)
J. Field Archaeology 1993

Antiquity 2009

Antiquity 2009
Hesperia 2010

Hallam Movius
1948
Schik & Toth 1993

Olduvai Bed II
Η Αρχαιολογία της Ανθρώπινης
Εξέλιξης
H. erectus/ergaster

H. heidelbergensis

H. neanderthalensis

H. sapiens

H. heidelbergensis
<800 - ~400 ka

H. neanderthalensis
400/300 - ~30 ka

Μέση Παλαιολιθική
~300 ka - ~45 ka
 H. neanderthalensis, Δ. Ευρασία)
H. ergaster  H. heidelbergensis 
H. sapiens (Αφρική)

H. neandertalensis, Δ. Ευρασία)
H. ergaster  H. heidelbergensis 
H. sapiens (Αφρική)

315-506 ka
διαστολή/διάσταση
338-538 ka

Evolutinary Antrhpology 2012

 Mauer 1907

Homo heidelbergensis (Mauer 1907)

609±40 ka (ESR-US & infrared radiofluorescence)
PNAS 2010
 Kabwe 1 (Broken Hill), Zambia, 1921

H. heidelbergensis
300 ka?
David Brill

H. heidelbergensis
400-200 ka?
Πετράλωνα

Smithsonian

Sima de los huesos, Atapuerca

H. heidelbergensis?
H. neanderthalensis? (αρχαïκοί)
>430 ka
 Sima de los huesos, Atapuerca
5 (‘Miguelón’)
H.
heidelbergensis/neanderthalensis
>430 ka

Smithsonian

Sima de los huesos, Atapuerca

H. heidelbergensis/neanderthalensis
>430 ka
Homo neanderthalensis
(neandertalensis)
Γιβραλτάρ 1848 Feldhofer, Neanderthal, 1856
κρανιακός θόλος (calvaria)

[Engis, Βέλγιο, 1829]

Γιβραλτάρ, Forbes Quarry, 1848

Natural History Museum, London
Feldhofer. Neanderthal, 1856
Thomas Henry Huxley, 1863

Charles Lyell, 1860

Feldhofer, Neanderthal
Denis Peyrony, 1909

La Ferassie
1
 American Museum of Natural History, NY

La Chapelle-aux-Saints, 1908
Musée de l’Homme de neandertal, La Chapelle-aux-
Saints
La Chapelle-aux-Saints,
1908
LCS 1

LCS-1 (c. 45 ka?)

x
Marcelin Boule (c. 1912?)
 LCS-1 (c. 45ka?)

Marcelin Boule (c. 1912?)

1911

1901

© U.S. Library of Congress

Musée de l’Homme de neandertal, La Chapelle-aux-
Saints

1909
 Charles Knight under the direction of Henry
Fairfield Osborn, (1915.) “Neanderthal man at
the station of Le Moustier, overlooking the valley
of the Vezere, Dordogne.” Printed as front piece
to Men of the Old Stone Age: Their Environment,
Life and Art.

1915

Field Museum of Natural History, Chicago, 1930-

?
Shanidar, Zagros, Kurdistan,
Iraq
 Solecki 1971

Shanidar, Zagros, Kurdistan,

Iraq
Solecki 1971

Shanidar, Zagros, Kurdistan,

Iraq
Ralph Solecki, 1951-1961
9 (+1) άτομα

Shanidar 1
Shanidar 1
(1957)

Shanidar,
Iraq
Shanidar 1
45-35 ka
 Solecki 1971

Shanidar 4

Ανθοστόλιστη ταφή; σαμάνος;

Solecki R.S. (1971) Shanidar, The First Flower People (Knopf, New
York)

Archaeology 2000
Élisabeth Daynès

Élisabeth Daynès
Krapina, Croatia
Καλαμάκια Λακωνίς

Journal of Human Evolution 2013 Evolutionary Anthropology 2009

Gamble 1999
 Gamble 1999

Lazaret
MIS 6
180-128 ka

Cueva de los Aviones, Murcia

45-50 ka cal BP*
MIS 3
*On Patella ferruginea shells (5 samples)
 Cueva de los Aviones, Murcia
45-50 ka cal BP*
MIS 3

*On Patella ferruginea shells (5 samples)

PNAS 2010

Cueva de los Aviones

45-50 ka cal BP*

Cueva Anton**
~37,4 ka Cal BP

*On Patella ferruginea shells

(5 samples) Aviones

**On Pinus
charcoa[problems]
Cueva Anton
 Cueva Anton**
~37,4 ka Cal BP **

Pecten maximus

**On Pinus
charcoa[problems]
Cueva Anton

Tεχνική Levallois

Μέση Παλαιολιθική (~300 - ~45 ka

τεχνική Levallois
http://petrotasurvey.hist-
arch.uoi.gr
Προϊόντα Levallois

Φολίδες, αιχμές, λεπίδες

Πυρήνας Levallois, K. Σαχάρα (Messak Settafet)

ή Le Moustier,
Périgord
Ασπροχάλικο, έ

Schick & Toth 1993

Schick & Toth 1993

Μουστέριες τυπολογίες
 …
Μουστέριες τυπολογίες
Campitello, Toscana
bitumen
>200 ka
Η Αρχαιολογία της Ανθρώπινης
Εξέλιξης

Florisbad, Ν. Αφρική (1932)

~259 ka (1996, ESR)

H. heidelbergensis?
H. sapiens?
Omo, Kibish, Ν. Αιθιοπια
1967
AccessScience
2010
Omo 1 & 2 Omo 1

John Fleagle, Stony Brook U.

Omo 1 & 2
195 ± 5 ka
40Ar/39Ar

© Günter Bräuer Omo 1

 Omo Kibish
Member 3
(>104 ka)

Chip Clark

John Shea

Herto (Bouri), Αιθιοπια

160-154 ka 40Ar/39Ar
2003
 1997

Tim White

Berhame Asfaw
 BOU-VP-16/1

cc 1450

Herto, Αιθιοπια
BOU-VP-16/5
154-160 ka

BOU-VP-16/2

Νεκρικές τελετές;
(Σημάδια αποσάρκωσης)
BOU-VP-16/5
 Νότια Αφρική

Pinnacle Point Cave

Pinnacle Point Cave (PPC)

 Pinnacle Point

Nature 2007
Pinnacle Point, Ν. Αφρικη
2000-
 Pinnacle Point Cave
~ 165 ka (OSL)

Pinnacle Point Cave

c. 165 ka
164 ± 12 ka (OSL)
 Pinnacle Point Cave
c. 165 ka

Blombos Cave
Blombos Cave (BBC)

C. Hensilwood
J World Preh 2012

Blombos Cave (BBC) 2010

1991-

BBC
 BBC
(OSL, TL), U/Th) SB ~75-71 ka
HP ~69-59 ka

BBC
(SB 75-71 ka)
 BBC
(SB 75-71 ka)

BBC
(SB 75-71 ka)
 BBC
(SB 75-71 ka)

BBC
(SB 75-71 ka)
 BBC
(SB 75-71 ka)
 BBC
Nassariu
s

BBC Nassarius
(SB 75-71 ka)
BBC (SB levels, ~75-70 ka)

BBC (SB levels, ~75-70 ka)

 BBC
(M1, M2, M3, ~100-70 ka)

BBC
Abalone Haliotis midae
Tk-1

Tk-1
 Tk-2

BBC
Abalone toolkits

~100 ka

http://www.youtube.com/watch?v=Uzj_wsd_sjo
Sibudu Cave

Sibudu (SBC)
Sibudu Cave (SBC)
1998-

~77-38 ka
intermittent

Sibudu Cave (SBC)

~ 72-71 ka (SB)
Sibudu Cave (SBC)
~64 ka (HP)

Sibudu Cave
(SBC)
~64 ka (HP)

Βέλη;
 Lyn Wadley

Sibudu Cave (SBC)

Lyn Wadley

Sibudu Cave (SBC)

 Sibudu Cave (SBC)

Lyn Wadley
SBC
77-48 ka
 Sibudu Cave (SBC)

Cryptocarya woodii
77-73 ka [->?]

Lazaret
 Gamble 1999

Lazaret
MIS 6
180-128 ka

Mέση Ανατολή

Wadi el-Mughara,
Mt Carmel
 Wadi el-Mughara, Mt Carmel (1928)
Dorothy Garrod

Wadi el-Mughara, Mt Carmel (1928)

Dorothy Garrod
1892-1968
 Tabun, Wadi el-Mughara
Neanderthal
>100 (~120?) ka

Neanderthal

Tabun >100 (120?) ka

Amud 70-50 ka
Kebara ~60 ka

Shanidar 45-35 ka
 Neanderthal

Tabun >100 (120?) ka

Amud 70-50 ka
Kebara 60 ka

H. sapiens

Qafzeh & Skhul 120-80 ka

Es Skhul, Wadi el-Mughara, Mt Carmel

Skhul IV
120-80 ka (ESR/TL)

Es Skhul Nassarius
Qafzeh Cave,
Galilee

Qafzeh, Galilee
 Qafzeh
H. sapiens
c. 92 ka

Qafzeh
Glycymeris

Mediterranean ~30 km
Manot Cave,
Galilee
Manot Cave
Galilee
H. sapiens
55-50 ka
Nature Jan. 2015
 Manot Cave. Galilee
H. sapiens calvaria 55-50 ka
Nature Jan., 2015

Manot Cave
Galilee
(100-50 ka)
Η Αρχαιολογία της Ανθρώπινης
Εξέλιξης
MPI-EVA
H. sapiens,
H. neanderthalensis
& Denisovan
~130 - 12 ka
(MIS 5 – MIS 2)
 Nature 2004

Αιχμές με σχισμένη βάση / split-base points

Αιχμές με σχισμένη βάση / split-base points

Ωρινάκιες λιθοτεχνίες

Ωρινάκιες μικρολεπίδες
 Schick & Tooh 1993

Don Crabree 1912-1980

Châtelperron

Grotte des Fées

Chatelperronian

Grotte des Fées, Châtelperron

Grotte des Fées
Aurignacian

Grotte des Fées

Aurignacian
Grotte du Renne
Arcy-sur-Cure
Burgundie

Grotte du Renne, Arcy-sur-Cure, Burgundie

Grotte du Renne, Arcy-sur-Cure, Burgundie
Νεάντερταλ & H. sapiens: δύο είδη ή δύο πληθυσμοί;

Schwaben, ΝΔ Γερμανία
Hohle Fels
Geißenklösterle
Vogelherd
~42-30 ka
Geißenklösterle Hohle Fels
18,7 cm Gyps fulvus
Mammoth ivory
~ 35 ka

40-39 ka
Science 2012
(& JHE 2012)

Uni-Tübingen Uni-Tübingen

Vogelherd
 Vogelherd

Hohle Fels
~ 35 ka
Hohle Fels
~ 35 ka

Hohle Fels, 2009

Hohle Fels
35-40 ka
2010
MPI-EVA
 MPI-EVA

Vindija, Croatia
MPI-EVA

MPI-EVA
 MPI-EVA

Svante Pääbo
 Denisova, Σιβηρία

Denisova, Σιβηρία
Denisovan
~50 ka
Denisova Neanderthal
~ 50 ka?
 J.R.R. Tolkien, 1937

Homo floresiensis
LB 1
~18 ka

Nature 2004
LB 1
H. floresiensis
Liang Bua
95-12 ka
 95-17
Flores ~1,02 Ma
Nature 2005
Nature 2005