ŚRODKI KARNE

Różnorodne funkcje represji karnej wymagają stworzenia wielu różnych środków, które uzupełniają
się wzajemnie i spełniają łącznie cele sankcji karnej w szerokim rozumieniu tego słowa. Dlatego też
ustawodawca wprowadził obok kar do kodeksu karnego inne środki reakcji karnej, w tym środki
karne. Podobnie jak kary, zawierają one w sobie mniejszy lub większy stopień dolegliwości. Ich treść
odpowiada treści kary. A różnice między nimi a karami dotyczą sfery formalnej - orzeka się je tylko
wtedy gdy przepis ustawy tak stanowi. Mają one charakter mieszany i z tego względu pełnią różną
funkcję, najczęściej jest to funkcja prewencyjna, którą spełnia np. zakaz prowadzenia pojazdów czy
zakaz zajmowania określonego stanowiska. Wymienia się też funkcję kompensacyjną, tu oczywiście
obowiązek naprawienia szkody i nawiązka, a także funkcję represyjną np. podanie wyroku do
publicznej wiadomości. Środki karne mogą być klasyfikowane według różnych kryteriów, co będzie
widoczne podczas omówienia ich katalogu, wyróżniamy m.in. środki karne terminowe i
nieterminowe lub majątkowe i niemajątkowe. Mogą być one orzekane kumulatywnie lub pojedynczo,
zawsze przy uwzględnieniu ogólnych dyrektyw sądowego wymiaru kary.

Sposoby orzekania środków karnych :

1. mogą być orzekane obok kary; nie ma tu znaczenia jej rodzaj, z wyjątkiem środków karnych w
postaci pozbawienia praw publicznych oraz zakazu prowadzenia działalności związanej z
wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi, które mogą być orzeczone
tylko obok kary pozbawienia wolności;

2. mogą być orzekane samoistnie, m.in. :

- zgodnie z art. 59 k.k., jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności
nieprzekraczającą 3 lat albo karą łagodniejszego rodzaju i społeczna szkodliwość nie jest znaczna, sąd
może odstąpić od wymierzenia kary jeżeli orzeka jednocześnie środek karny, przepadek lub środek
kompensacyjny a cele kary zostaną osiągnięte;

- zgodnie z art. 60 § 7 k.k., orzeczenie środka karnego jest tutaj jednym ze sposobów nadzwyczajnego
złagodzenia kary;

- na podstawie art. 60a k.k., zgodnie z zasadami i w sytuacjach tam wskazanych;

Katalog środków karnych art. 39 k.k.

Okres obowiązywania środków karnych art. 43 § 1 i 1a k.k. ( zapamiętać ! pojawia się w testach
często )
Zgodnie z § 2 tego przepisu pozbawienie praw publicznych czy określone nakazy lub zakazy
obowiązują od uprawomocnienia się wyroku a okres, na który orzeczono określone zakazy nie
biegnie w czasie odbywania kary pozbawienia wolności, także w sytuacji gdy została ona orzeczona za
inne przestępstwo.

Zgodnie z art. 84 k.k. okres, na który orzeczono środek karny może ulec skróceniu, przy spełnieniu
przez skazanego określonych w tym przepisie przesłanek i zgodnie z wymienionymi tam zasadami.

POZBAWIENIE PRAW PUBLICZNYCH ( 40 k.k. )

Jest to jeden z najsurowszych środków karnych i polega na pozbawieniu skazanego ściśle określonych
praw. Możemy wyróżnić prawa polityczne w postaci czynnego i biernego prawa wyborczego, prawa
obywatelskie ( prawo do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych ) oraz prawa
honorowe.

1. Pozbawienie praw wyborczych ogranicza skazanego w jego prawach konstytucyjnych.

Za organy władzy publicznej należy uznać instytucje, które mają ustawowe kompetencje do
podejmowania decyzji władczych, wiążących obywateli i inne podmioty prawa. Chodzi tu przede
wszystkim o utratę biernego i czynnego prawa wyborczego w wyborach do Sejmu, Senatu, na
Prezydenta RP oraz do organów samorządu terytorialnego czy rad gmin i powiatów. A także o
niemożność wyboru na takie stanowiska jak Rzecznik Praw Obywatelskich, członek Najwyższej
Izby Kontroli czy Krajowej Rady Sądownictwa. Ten środek karny nie obejmuje natomiast wzięcia
udziału w referendum o którym mowa w art. 125 Konstytucji, dotyczącego spraw o szczególnym
znaczeniu dla państwa, jak również nie obejmuje wyborów do Parlamentu Europejskiego.

Pozbawienie czynnego i biernego prawa wyborczego do organu samorządu zawodowego

obejmuje przede wszystkim samorządy takich grup zawodowych jak adwokaci, komornicy,
radcowie prawni, notariusze, kuratorzy, pielęgniarki czy psychologowie. Z pozbawieniem tego
prawa nie wiąże się utrata członkostwa w tych organizacjach samorządowych.

Natomiast samorząd gospodarczy działa przez izby gospodarcze, które reprezentują interesy
zrzeszonych w nich podmiotów w zakresie ich działalności np. wytwórczej czy handlowej i
usługowej.

2. Utrata prawa do udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.

Wątpliwości budzi tu pojęcie wymiaru sprawiedliwości. Z jednej strony rozumie się przez to
działalność sądów, z drugiej rozstrzyganie konfliktów prawnych wynikłych z naruszenia norm
prawnych. Branie udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości oznacza partycypowanie
 w jego sprawowaniu w różnych formach i fazach tego sprawowania. Chodzi tu o wydawanie
orzeczeń przez organy oraz o współdziałanie z tymi organami w toku postępowania.
3. Utrata prawa do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych samorządu
terytorialnego lub zawodowego.
Pełnienie funkcji oznacza tu zarówno możność wydawania decyzji administracyjnych jak i
inne czynności o charakterze władczym, w tym czynności kontrolne i polegające na
reprezentowaniu danego podmiotu. Należy tu wymienić organy władzy ustawodawczej,
sądowniczej i wykonawczej, instytucje sprawujące funkcje z zakresu zarządu państwowego,
oraz szkoły i szpitale należące do państwa czy inne państwowe jednostki organizacyjne takie
jak NBP czy PAN ( jest to tylko wymienienie przykładowe, instytucji takich jest więcej ).
4. Utrata posiadanego stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowego.
Ten ostatni fragment więc oznacza degradację. Środek ten dotyczy tylko utraty stopnia a nie
oznacza utraty zdolności do uzyskania określonego stopnia wojskowego.
5. Utrata orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz utrata zdolności do ich uzyskania.
Katalog orderów i odznaczeń oraz tryb ich nadawania określa odrębna ustawa o orderach i
odznaczeniach, i tam wymienione podpadają pod przepis dotyczący tego środka karnego
( m.in. order orła białego czy medal za ofiarność i odwagę ). Co do tytułu honorowego, to jest
to tytuł przyznawany przez powołaną do tego jednostkę administracyjną, mający charakter
publiczny, a nadawany przez państwo lub instytucje państwowe lub samorządowe.

Przesłanką przedmiotową orzeczenia pozbawienia praw publicznych jest skazanie na karę

pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat. Jest to więc środek niesamoistny, orzekany obok
kary pozbawienia wolności.

Przesłanką podmiotową orzeczenia tego środka karnego jest motywacja sprawcy zasługująca na
szczególne potępienie. Do motywów zasługujących na szczególne potępienie zaliczyć można m.in.
motywację seksualną, morderstwo w celu uzyskania spadku czy zabicie człowieka dla zabawy bez
wyraźnego motywu.

Pozbawienie praw publicznych orzeka się w przedziale od roku do lat 10 ( art. 43 k.k. )

ZAKAZ ZAJMOWANIA OKREŚLONEGO STANOWISKA, WYKONYWANIA OKREŚLONEGO ZAWODU

LUB PROWADZENIA OKREŚLONEJ DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ ( 41 k.k. )

Zasadniczą funkcją tego środka jest funkcja prewencyjna. Dolegliwość tego środka wyraża się nie
tylko w czasowym pozbawieniu sprawcy możliwości zarobkowania, ale może także polegać na utracie
uprawnień niezbędnych do wykonywania określonego zawodu. Ponadto pojawia się tu utrata
prestiżu i szacunku społecznego . Ten środek karny występuje w postaci określonych zakazów :

1. W przypadku zakazu zajmowania stanowiska konieczne jest ( podobnie jak ma to miejsce w

przypadku zakazu wykonywania zawodu ) nadużycie przez sprawcę tego stanowiska ( lub
zawodu ) przy popełnieniu czynu zabronionego albo okazanie, przez fakt popełnienia
przestępstwa, że dalsze zajmowanie tego stanowiska ( wykonywanie zawodu ) zagraża
istotnym dobrom chronionym przez prawo. Konieczny jest więc związek między popełnionym
czynem a zajmowanym stanowiskiem ( wykonywanym zawodem ), polegający na tym, że
sprawca gdyby takiego stanowiska nie zajmował, nie mógł by popełnić określonego
przestępstwa. Stanowisko zajmują np. kierownik, dyrektor, rektor, dziekan itp. Oczywiście
wykonywanie zawodu wiąże się zazwyczaj z zajmowaniem określonego stanowiska w
strukturze zawodowej, ale zakresy tych pojęć są rozdzielne. Można bowiem pełnić funkcję
czy zajmować stanowisko nie związane z wykonywanym zawodem.
Przykładem nadużycia zawodu może być m.in. zachowanie funkcjonariusza publicznego,
bezprawnie wywierającego wpływ na świadka czy znęcanie się funkcjonariusza służby
więziennej na więźniu czy też przerwanie ciąży przez lekarza bez zgody kobiety. Co do
natomiast sytuacji w której dalsze zajmowanie stanowiska lub wykonywanie zawodu
zagrażałoby istotnym dobrom chronionym prawem, należy przez to rozumieć przede
wszystkim brak odpowiednich kwalifikacji czy cech po stronie sprawcy, którymi winna się
charakteryzować osoba zajmująca określone stanowisko czy wykonująca dany zawód. Istotne
dobra chronione prawem to przede wszystkim zdrowie i życie, bezpieczeństwo państwa czy
bezpieczeństwo w komunikacji.
2. Zakaz prowadzenia działalności gospodarczej ( art. 41 § 2 ), nie dotyczy wszelkiej działalności
gospodarczej, ale konkretnej, zagrażającej określonym dobrom prawnym. Przez działalność
gospodarczą rozumie się m.in. działalność usługową, handlową, budowlaną czy wytwórczą.
Zakaz ten dotyczy osób, które prowadzą określoną działalność w swoim imieniu i na własny
rachunek.
Zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej, zajmowania stanowiska czy
wykonywania zawodu orzeka się w przedziale od roku do lat 10 ( art. 43 k.k. )
3. § 1a i 1b; w § 1a są uregulowane środki służące pełniejszej ochronie małoletnich przed
osobami o skłonnościach pedofilskich; pełnią one więc przede wszystkim funkcję
zapobiegawczą. Warto zwrócić tu uwagę na fakt, że przestępstwem na szkodę małoletniego
jest przestępstwo nie tylko w przypadku gdy małoletni był tzw. przedmiotem wykonawczym
czynu ( pokrzywdzonym ) ale również gdy czynu dokonano w obecności małoletniego. Zakaz
 ten ma charakter terminowy ( art. 43 ) orzekany jest od roku do lat 15, w wypadkach ( co a
contrario wnioskujemy z treści przepisu art. 41 § 1a ) gdy skazano sprawcę na karę inną niż
kara pozbawienia wolności; oraz na zawsze : fakultatywnie ( § 1a ) – w razie skazania na karę
pozbawienia wolności za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na
szkodę małoletniego lub w razie skazania na karę pozbawienia wolności za przestępstwo
przeciwko życiu lub zdrowiu na szkodę małoletniego; albo obligatoryjnie ( § 1b ) – w razie
ponownego skazanie sprawcy w warunkach z § 1a. Zakaz ten może dotyczyć takich osób jak
m.in. dyrektor szkoły, lekarz pediatra, nauczyciel, pedagog itp.

ZAKAZ KONTAKTOWANIA SIĘ, ZBLIŻANIA, OPUSZCZANIA MIEJSCA ( 41a k.k. )

Uzasadnienie wprowadzenia tej regulacji jest podobne jak przypadku wyżej wymienionej. Pełni więc
ten środek funkcję prewencyjną, ochronną, zapobiegawczą oraz karzącą, tą ostatnią przez
ograniczenie skazanego w realizacji jego swobód konstytucyjnych m.in. prawa do miejsca pobytu czy
zamieszkania. Na ten środek składa się obowiązek i zakazy ujęte w tym przepisie.

1. Przez środowisko rozumiemy zespół ludzi, wśród których ktoś żyje, pracuje, przebywa.
Natomiast miejsce na gruncie art. 41a to albo określone miejsce ( szkoła podstawowa nr 3 )
lub rodzajowo wyodrębniona gruba miejsc ( np. wszystkie szkoły podstawowe w danym
mieście ).
2. Zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub jedną osobą. Oznacza też zakaz
telefonowania, korespondowania itp. Nie podpada pod ten przepis natomiast nawiązywanie
kontaktów za pośrednictwem innych osób ( co może dziwić ale na takim stanowisku stoi
doktryna ). Oczywiście orzeczenie sądu powinno dokładnie kształtować treść zakazu aby nie
było wątpliwości co do zakresu jego stosowania.
3. Zakaz zbliżania się do określonych osób. Sąd powinien tu wskazać odległość od osób
chronionych , którą skazany powinien zachować.
4. Zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu. Zakaz ten jak widać nie ma
charakteru bezwzględnego bo sąd może zezwolić na czasowe opuszczenie miejsca w celu
realizacji określonych potrzeb np. podjęcia leczenia.
5. Nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego z pokrzywdzonym. Sąd może tu orzec
ten nakaz nawet gdy lokal jest własnością sprawcy. Należy tu również zwrócić uwagę na § 3a i
5 art. 41a k.k.

Zakazy i nakaz ujęte w tym przepisie orzekane są bądź fakultatywnie ( § 1 ) - w razie skazania
za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego lub
 inne przestępstwo przeciwko wolności oraz w razie skazania za umyślne przestępstwo z
użyciem przemocy, w tym zwłaszcza przemocy wobec osoby najbliższej; bądź obligatoryjnie
( § 2 ) – w razie skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej
wykonania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę
małoletniego. Zakazy są terminowe ( art. 43 ) i orzekane w przedziale od roku do lat 15, w
przypadku nakazu opuszczenia lokalu – od roku do lat 10; lub też na zawsze co wynika z
regulacji art. 41a § 3.

ZAKAZ WSTĘPU NA IMPREZĘ MASOWĄ ( 41b k.k. )

Ratio legis wprowadzenia tego środka karnego to zwiększenie bezpieczeństwa imprez masowych
poprzez uniemożliwienie uczestniczenia w nich osób zagrażających istotnym dobrom chronionym
prawem. Środek ten ma charakter terminowy i orzekany jest od 2 do 6 lat ( art. 43 ). Zakres
terytorialny został wskazany w § 2. Natomiast przez pojęcie imprezy masowej należy rozumieć
masową imprezę artystyczno-rozrywkową lub sportową, tu zwłaszcza mecz piłki nożnej. Za imprezę
masową nie uznaje się imprez organizowanych m.in. w operze, filharmonii, szkole, domu kultury itp.
czy też organizowanych w ramach współzawodnictwa sportowego dzieci i młodzieży oraz imprez
zamkniętych organizowanych przez pracodawców dla ich pracowników. Czasem trwania imprezy
masowej jest czas od momentu udostępnienia obiektu lub terenu uczestnikom do momentu
opuszczenia przez nich obiektu lub terenu.

Środek ten pełni przede wszystkim funkcje penalne, zwłaszcza indywidualno prewencyjne.

Jest orzekany fakultatywnie

41b. § 1. Sąd może orzec zakaz wstępu na imprezę masową, jeżeli przestępstwo zostało popełnione
w związku z taką imprezą, a udział sprawcy w imprezach masowych zagraża dobrom chronionym
prawem

lub obligatoryjnie

41b. § 1. Sąd orzeka zakaz wstępu na imprezę masową w wypadkach wskazanych w ustawie

( m.in. art. 66 ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych, w przypadku popełnienia przestępstwa

wnoszenia lub posiadania na imprezie masowej broni, wyrobów pirotechnicznych, materiałów
pożarowo niebezpiecznych i innych niebezpiecznych przedmiotów lub materiałów wybuchowych,
albo w przypadku dopuszczenia się szczególnie niebezpiecznych naruszeń przebiegu imprezy
masowej np. wdarcie się na teren na którym rozgrywa się impreza, rzucanie przedmiotami mogącymi
stanowić zagrożenie dla życia lub zdrowia i inne tam wymienione )
 41b. § 4. Sąd orzeka zakaz wstępu na imprezę masową i obowiązek określony w § 3, w razie
ponownego skazania sprawcy za przestępstwo popełnione w związku z imprezą masową.

Obowiązek ( § 3 ) przebywania skazanego miejscu stałego pobytu lub innym wyznaczonym miejscu z
zastosowanie dozoru elektronicznego, w czasie trwania niektórych imprez masowych objętych
zakazem orzeka się na okres od 6 do 12 miesięcy; a obowiązek z § 7 – na okres od 6 miesięcy do lat 6
na czas nie przekraczający okresu na który orzeczono zakaz wstępu na imprezę masową.

ZAKAZ WSTĘPU DO OŚRODKÓW GIER I UCZESTNICTWA W GRACH HAZARDOWYCH ( 41c k.k. )

Ten środek karny został wprowadzony w 2009 r. na mocy ustawy o grach hazardowych. Celem tego
środka jest uniemożliwienie udziału w grach osobom, które popełniły przestępstwo związane z
urządzaniem lub udziałem w grach i zakładach, zarówno jako gracz czy też jako osoba prowadząca lub
nadzorująca prowadzenie gier. Zakaz ten dotyczy również, a można by powiedzieć a zwłaszcza osób
uzależnionych od hazardu. Ustawodawca nie wymienia tu enumeratywnie przestępstw
uzasadniających orzeczenie tego środka, konieczne jest wykazanie związku pomiędzy popełnieniem
przestępstwa a urządzaniem gier lub udziałem w nich. Chodzi tu o sytuacje, w których szeroko
rozumiany hazard był przyczyną przestępstwa ( np. oszustwo w trakcie gry lub zabójstwo innego
uczestnika gry hazardowej ) oraz gdy np. popełnione przestępstwo stanowiło środek umożliwiający
uczestniczenie w grach hazardowych ( rozbój w celu zdobycia pieniędzy umożliwiających udział w
grze lub fałszowanie dokumentów uprawniających do wejścia do ośrodka gier ). Z takim związkiem
będziemy mieli również do czynienia w przypadku popełnienia przestępstwa z art. 258 k.k.
polegającego na braniu udziału w grupie przestępczej czerpiącej zyski z hazardu.

Do ośrodków gier zaliczać będziemy przede wszystkim kasyna czy salony gry. W orzecznictwie
przeważa stanowisko, że możliwe jest orzeczenie zakazu wstępu jedynie do niektórych ośrodków gier
i uczestnictwa w niektórych grach hazardowych.

Środek ten pełni przede wszystkim funkcję indywidualno prewencyjną.

ZAKAZ PROWADZENIA POJAZDÓW ( 42 k.k. )

*art. 173 – katastrofa w ruchu, art. 174 – niebezpieczeństwo katastrofy w ruchu, art. 177 - wypadek

Zakres przedmiotowy tego środka karnego obejmuje wszelkie pojazdy ( § 2 ), wszelkie pojazdy
mechaniczne ( § 3 i 4 ) oraz pojazdy określonego rodzaju ( § 2 i 3 ), a także obejmuje każdą ze sfer
ruchu ( lądową, wodną i powietrzną ). Najszerszy zakres ma zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów.
Chodzi tu o pojazdy mechaniczne i niemechaniczne ( napędzane siłą zwierząt lub kierującego ). Do
tych pierwszych zaliczymy m.in. samochody, maszyny rolnicze, motocykle, lokomotywy kolejowe,
samoloty, helikoptery i statki. Do niemechanicznych : rowery, łódź wiosłowa, balon, kajak czy statek
żaglowy.

Zakaz prowadzenia pojazdów może lub musi być orzeczony nie tylko w razie skazania sprawcy
posiadającego wymagane zezwolenie na prowadzenie pojazdu, lecz także wobec sprawy który
takiego zezwolenia nie posiadał. W tym ostatnim przypadku sprawca będzie pozbawiony możliwości
uzyskania zezwolenia przez czas określony w orzeczeniu przez sąd.

Analizując art. 42 można wyróżnić dwa tryby orzekania zakazu prowadzenia pojazdów, fakultatywny
( § 1 ) – w razie skazania osoby uczestniczącej w ruchu za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w
komunikacji; i obligatoryjny ( § 2 ) – jeżeli sprawca w czasie popełnienia określonego przestępstwa
był w stanie nietrzewości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia. Na mocy
nowelizacji z 2010 wprowadzono podstawy prawne do orzekania zakazu prowadzenia wszelkich
pojazdów mechanicznych na zawsze, jest to zakaz orzekany obligatoryjnie :

1. zgodnie z § 3, jeżeli sprawca w czasie popełnienia :

- przestępstwa katastrofy w ruchu, którego następstwem była śmierć innej osoby lub jej ciężki
uszczerbek na zdrowiu,

- przestępstwa wypadku ze skutkiem śmiertelnym lub powodującym ciężki uszczerbek na zdrowiu

innej osoby,

- przestępstwa z art. 355 § 2,

znajdował się w stanie nietrzeźwości, odurzenia lub zbiegł z miejsca zdarzenia – chyba że zachodzi
szczególny wypadek uzasadniony okolicznościami;

2. zgodnie z § 4, w razie ponownego skazania osoby prowadzącej pojazd mechaniczny w warunkach z

§ 3.

Wyjaśnienia wymaga pojęcie osoby uczestniczącej w ruchu. Nie ogranicza się ono do osób
prowadzących pojazd. Będzie to też pieszy czy osoby przebywające w pojeździe. Należy jednak tutaj
zwrócić uwagę na sformułowanie z § 1 ‘jeżeli z okoliczności popełnionego przestępstwa wynika, że
prowadzenie pojazdu przez tą osobę zagraża bezpieczeństwu w komunikacji’. Z jego treści można
wnioskować, że odnosi się jedynie do osoby prowadzącej pojazd.

Stan nietrzeźwości = art. 115 § 16 k.k.

Środek ten pełni przede wszystkim funkcję indywidualno prewencyjną i wychowawczą oraz
retrybutywną ( wyrządzenie sprawcy dolegliwości ).

Oprócz wypadku orzekania zakazu prowadzenia pojazdów na zawsze, sąd może orzec ten środek
karny na czas w przedziale od roku do lat 15 ( art. 43 ). Art. 43 § 3 k.k. mówi o obowiązku zwrotu
dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdu.

ŚWIADCZENIE PIENIĘŻNE ( art. 43a k.k. )

Świadczenie pieniężne to środek o charakterze majątkowym, pełniący funkcje penalne i

ogólnoprewencyjne.

Podstawy jego orzeczenia to :

1. odstąpienie od wymierzenia kary oraz wypadki wskazane w ustawie ( m.in. art. 34 § 3

wymierzając karę ograniczenia wolności lub 67 § 3 umarzając warunkowo postępowanie ) –
wtedy sąd fakultatywnie orzeka ten środek na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz
Pomocy Postpenitencjarnej w wysokości do 60.000 zł;
2. skazanie za przestępstwa : prowadzenia pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości lub
odurzenia ( art. 178a ), dopuszczenia do ruchu pojazdu w stanie zagrażającym
bezpieczeństwu ( art. 179 ) oraz pełnienia w stanie nietrzeźwości lub odurzenia czynności
związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa w ruchu ( art. 180 ) – wtedy sąd orzeka ten
środek obligatoryjnie w wysokości od co najmniej 5.000 zł do 60.000 zł, natomiast w razie
skazania za przestępstwo z art. 178a § 4 – w wysokości od co najmniej 10.000 zł do 60.000 zł.

PODANIE WYROKU DO PUBLICZNEJ WIADOMOŚCI ( art. 43b )

Podanie wyroku do publicznej wiadomości wywodzi się z dawnych tzw. kar hańbiących. Konieczne
jest wystąpienie celowości orzeczenia tego środka; przesłanka negatywna to interes
pokrzywdzonego, sprzeciwiający się podaniu wyroku do publicznej wiadomości. O celowości
przemawiają przede wszystkim względy ogólno prewencyjne. Dotyczy to zwłaszcza przestępstw
popełnianych nagminnie na danym terenie lub w danym środowisku, a także ze względu na działanie
odstraszające potencjalnych sprawców, ponadto pojawia się też funkcja kompensacyjna dająca
satysfakcję pokrzywdzonemu. W każdym wypadku sąd baczy czy orzeczenie tego środka karnego nie
sprzeciwia się zasadzie humanitaryzmu i godności człowieka, zwłaszcza gdy orzeka go obok kary. Sąd
powinien określić sposób publikacji i miejsce oraz termin publikacji, w której zamieszcza się m.in.
dane skazanego, rodzaj popełnionego czynu, podstawę prawną skazania i wymiar kary. Nie jest
dopuszczalna publikacja wizerunku sprawcy. Publikacja jest jednorazowa.
W art. 43c jest uregulowane zawiadomienie sądu rodzinnego w sytuacji tu wskazanej. Czyli przede
wszystkim w wypadku popełnienia przestępstwa w wyniku którego małoletni doznaje uszczerbku w
obrębie jakichkolwiek dóbr prawnych, niezależnie od jego charakteru ( czyli zarówno w wypadku
uszczerbku o charakterze majątkowym jak i niemajątkowym ).

PRZEPADEK I ŚRODKI KOMPENSACYJNE

Po nowelizacji z lipca 2015 r. środki te zostały uregulowane w osobnym rozdziale.

PRZEPADEK ( art. 44, 45 i 45a )

Art. 44 Przepadek przedmiotów

Pojęcie przedmiotu należy w tym wypadku utożsamiać z pojęciem rzeczy w ujęciu cywilistycznym.
Rzeczami są tylko przedmioty materialne, nie są rzeczami dobra niematerialne takie jak dzieła
literackie, muzyczne, filmowe, programy komputerowe, wynalazki i dobra osobiste. Przedmiotem
przepadku może być nie tylko pojedyncza rzecz ale też zbiór rzeczy np. zastawa stołowa czy komplet
mebli. Przedmiotami podlegającymi przepadkowi mogą być też pieniądze, papiery wartościowe ( art.
115 § 9 k.k. ) czy przynależności i pożytki naturalne z rzeczy.

Pierwszą grupę przedmiotów stanowią przedmioty pochodzące bezpośrednio z popełnienia

przestępstwa. Przepadek tych przedmiotów jest obligatoryjny chyba że podlegają one zwrotowi
pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi. Przedmiotami pochodzącymi
bezpośrednio z popełnienia przestępstwa są owoce przestępstwa czyli rzeczy uzyskane z popełnienia
czynu zabronionego oraz rzeczy wytworzone w drodze przestępstwa np. sfałszowane dokumenty.

Druga grupa przedmiotów to te, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa.
Orzekanie ich przepadku następuje zarówno w trybie obligatoryjnym jak i fakultatywnym. Wymienić
tu należy narzędzia przestępstwa, czyli przedmioty specjalnie wytworzone lub przystosowane do
popełnienia przestępstwa np. łom, wytrych, urządzenia służące do produkcji narkotyków albo
przedmioty, których przeznaczenie było nieprzestępcze a zostały użyte do popełnienia czynu
zabronionego np. nóż, drukarka itp. Możliwy jest również przepadek nieruchomości, np. gruntów, na
których uprawiano rośliny służące do produkcji środków odurzających.

Orzecznictwo stwierdza, że nie należy orzekać przepadku przedmiotów o dużej wartości względem
sprawcy błahego występku.

W art. 44 § 3 pojawia się możliwość orzeczenia nawiązki na rzecz Skarbu Państwa. Jej wysokość nie
może przekroczyć 100 tyś. zł ( art. 48 k.k. ). Znajduje się tu odesłanie jedynie do § 2 a więc tylko w
przypadku gdyby orzeczenie przepadku przedmiotów które służyły lub były przeznaczone do
popełnienia czynu zabronionego było niewspółmierne do wagi popełnionego czynu.

W § 4 występuje zastępcza forma w postaci przepadku równowartości i dotyczy ona zarówno

przedmiotów pochodzących bezpośrednio z popełnienia przestępstwa jak i tych które służyły lub były
przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego. Ma ona miejsce gdy orzeczenie przepadku nie jest
możliwe, co może wynikać z przyczyn natury faktycznej np. zniszczenie przedmiotów czy prawnej
uregulowanej w § 5 czyli gdy przedmiot podlega zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu podmiotowi.
Równowartość oznacza z jednej strony określoną kwotę pieniężną odpowiadającą wartości
przedmiotów, które miałaby ulec przepadkowi, z drugiej strony inni autorzy określają ją jako
jakikolwiek składnik majątkowy odpowiadający wartością tym przedmiotom.

W § 5 wyrażona jest zasada pierwszeństwa zwrotu przedmiotów pokrzywdzonemu lub innemu

uprawnionemu podmiotowi, co oznacza że przepadek może być orzeczony dopiero wówczas gdy taki
uprawniony podmiot nie występuje lub nie można go ustalić. Obowiązek zwrotu przedmiotów takim
osobom aktualizuje się jeżeli zostaną oni ujawnieni do czasu wydania wyroku w pierwszej instancji.
Pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio
naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.

Do trzeciej grupy przedmiotów podlegających przepadkowi należą te z § 6. Przykładem

obligatoryjnego orzeczenia przepadku w wypadku określonym w ustawie jest np. art. 316 § 1 k.k.

Przepadek realizuje przede wszystkim funkcję sprawiedliwością i niesie ze sobą spory ładunek
dolegliwości, zwłaszcza jeżeli chodzi o obligatoryjny przepadek przedmiotów pochodzących
bezpośrednio z przestępstwa. Jeżeli chodzi o przepadek przedmiotów które służyły lub były
przeznaczone do popełnienia przestępstwa eksponuje się przede wszystkim jego funkcję
prewencyjną.

Art. 45 Przepadek korzyści

Jeżeli jakieś dobro zaspokaja przede wszystkim potrzeby ekonomiczne to jest to korzyść majątkowa.
Korzyść majątkowa obejmuje zarówno zwiększenie aktywów jak i zmniejszenie pasywów lub
uniknięcie strat bądź też inne polepszenie sytuacji majątkowej. Warto też odwołać się do regulacji
art. 115 § 4, choć jest nieco ubogi w swej treści oraz do art. 115 § 5 k.k. który zawiera w sobie
kryterium stosowane również do pojęcia znacznej korzyści majątkowej.

W art. 45 k.k. możemy wyodrębnić pojęcie korzyści bezpośrednio uzyskanej z popełnienia czynu
zabronionego, czyli każde przysporzenie w majątku sprawcy wynikające z czynu zabronionego, np.
środki pieniężne, ruchomości czy np. zwolnienie z długu czy zapis testamentowy. Korzyść uzyskana
pośrednio z przestępstwa to korzyść uzyskana przez inne czynności związane przyczynowo z
działaniem przestępnym, np. rzeczy nabyte w drodze sprzedaży czy zysk uzyskany z lokaty bankowej
środków pieniężnych pochodzących z przestępstwa.

Sąd obligatoryjnie orzeka przepadek korzyści majątkowej jeżeli sprawca osiągnął ją, chociażby
pośrednio, z popełnienia przestępstwa i gdy nie podlega ona przepadkowi przedmiotów z art. 44.
Przepadku korzyści lub jej równowartości nie orzeka się gdy podlega ona zwrotowi pokrzywdzonemu
lub innemu podmiotowi.

Można wyróżnić na podstawie art. 45 dwa istotne domniemanie wzruszalne :

- mienie, które sprawca objął we władanie lub do którego uzyskał tytuł w czasie popełnienia
przestępstwa lub po jego popełnieniu do wydania chociażby nieprawomocnego wyroku, stanowi
korzyść uzyskaną z jego popełnienia, chyba że sprawca lub inna zainteresowana osoba przedstawi
dowód przeciwny;

- jeżeli mienie stanowiące korzyść majątkową uzyskaną z popełnienia przestępstwa zostało

przeniesione na inną osobę lub jednostkę faktycznie, lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym, uważa
się, że rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub jednostki oraz przysługujące jej prawa
majątkowe należą do sprawcy, chyba że na podstawie okoliczności towarzyszących ich nabyciu nie
można było przypuszczać, że mienie to pochodzi z popełnienia przestępstwa.

Powyższe domniemania dotyczą mienia znacznej wartości ( art. 115 § 5 powyżej 200.000 zł ).

Art. 45a Zgodnie z tym przepisem sąd może orzec przepadek gdy społeczna szkodliwość czynu jest
znikoma, w razie warunkowego umorzenia postępowania lub dopuszczenia się czynu w stanie
niepoczytalności albo gdy zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy ( np. przedawnienie ).

OBOWIĄZEK NAPRAWIENIA SZKODY ( art. 46 )

Obowiązek naprawienia szkody występuje zasadniczo jako środek karny, ale możliwe jest również
jego stosowanie w przypadku warunkowego umorzenia postępowania ( art. 67 § 3 ) czy w związku z
warunkowym zawieszeniem wykonania kary (art. 72 § 2 ). Przy czym nałożenie obowiązku
naprawienia szkody w tych sytuacjach nie jest możliwe gdy orzeczono go w charakterze odrębnego
środka karnego.

Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę może być na gruncie art.
46 orzekany w razie skazania w sprawie o każde przestępstwo. Przed nowelą z 2009 r. występował
sam tylko obowiązek naprawienia szkody, po 2009 r. dodano również zadośćuczynienie za doznaną
krzywdę.

Do ustawowych przesłanek orzekania tego środka karnego zaliczamy :

- skazanie za przestępstwo wyrządzające szkodę ( krzywdę );

- związek przyczynowy między przestępstwem a szkodą ( krzywdą );

- istnienie szkody ( krzywdy ) w chwili orzekania;

- wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej

Sąd może również orzec ten środek karny z urzędu. Przesłanką negatywną będzie tu wytoczenie
powództwa o naprawienie szkody.

Celem tego środka jest przywrócenie stanu sprzed popełnienia przestępstwa lub kompensacja szkód
będących dalszymi skutkami popełnionego czynu.

Jeżeli chodzi o pojęcie szkody to należy przez nią rozumieć zarówno rzeczywistą stratę w majątku
pokrzywdzonego ( damnum emergens ) oraz utratę spodziewanych korzyści ( lucrum cessans ).

W literaturze wskazuje się, że w przypadku wyrządzenia szkody przez kilku sprawców, nie jest
dopuszczalne solidarne zobowiązanie współdziałających do naprawienia wyrządzonej przestępstwem
szkody, a za słuszne uznaje się orzeczenie obowiązku naprawienia szkody pro rata parte czyli
stosownie do udziału w wyrządzonej szkodzie, bądź w częściach równych.

W § 2 pojawia się możliwość orzeczenia zamiast środka z § 1 nawiązki na rzecz pokrzywdzonego lub
jego osoby najbliższej. Występuje ta sytuacja najczęściej w przypadku trudności dowodowych
związanych z określeniem wysokości szkody. Wysokość tej nawiązki nie może przekraczać 200 tyś zł.

NAWIĄZKA ( art. 47 )

Nawiązkę orzekaną na podstawie art. 47 można orzec tylko w wypadkach w tym przepisie
wskazanych. Jest ona przekazywana na rzecz jednego z wymienionych tam państwowych funduszy.
Jest orzekana do wysokości 100 tyś. zł, brak w art. 48 określenia dolnej granicy nawiązki co wywołuje
rozbieżności w literaturze. Jedynie w przypadku nawiązki orzekanej w razie skazania za wymienione
w art. 47 przestępstwa gdy sprawca był w stanie nietrzeźwości lub odurzenia lub zbiegł z miejsca
zdarzenia, minimalna kwota nawiązki to 10.000 zł, może to być niższa kwota gdy np. sprawca
pojednał się z pokrzywdzonym lub gdy nawiązka w wyżej kwocie spowodowałaby uszczerbek dla
niezbędnego utrzymania jego samego lub jego rodziny.
Istnieją też inne podstawy orzekania nawiązki w k.k., tj. omówiony przed chwilą art. 46 § 2,art. 44 § 3
i art. 57a § 2 oraz niektóre przepisy części szczególnej, np. 212 § 3 i 216 § 4.