HANNAH ARENDT (1906-1975)

1. SARRERA: bideoa ikusi. https://www.youtube.com/watch?v=lZoRDLXywVM

2. GARAIA

–Hannah Arendten pentsamendua XX.mendean zehar garatzen den pentsamendua da. Kontuan
hartu behar den lehen gauza da XX.mendearen izaera da; pentsamendua garatzeko hainbat izan
baitziren gizakiarentzat garrantzia handia izan zuten gertakariak. Filosofoak berak bizi zituen
egoera hauek eta eragin nabarmena izan zuten garatu zuen pentsamenduan.

–Hiru gerra izan ziren XX. mendean. 1914tik 1918ra arteko Lehen Mundu Gerrarekin hasi
ginen. Historia garaikideari hasiera izan zen, Europaren ahultzea eta Japonia eta Estatu Batuak
potentzia berri gisa altxatzea ezaugarri dituena. Bigarren Mundu Gerrarekin jarraitu genuen
(1939-1945), gerra arteko urteetan ideologien arteko liskarraren ondorioz. Alde batetik, 1933an
Adolf Hitler alemaniarra boterera iritsizen eta nazien politika erregimen totalitario eta
absolutista ezarri zuen. Bestalde, URSS deritzonean Stalin zegoen buru..Bere filosofia garai
honetako totalitarismoan oinarritzen den arren, ez da egoera horietara soilik mugatzen den
pentsamendua, baizik eta egungo gizakia kezkatzen duten gaiak planteatzen ditu. Eta azkenik,
Gerra Hotza, 1991ra arte bi blokeren artekoa: AEB eta Europa komunista. Aldi horretan,
azpimarratzekoak dira, halaber, Iparramerikarren laguntzarekin Europa berreraiki izana
(Marshall Plana), bai eta Erromako Tratatuekin (1957) eta neokapitalismoaren garapena
gertatu zela..

– Gertakari historiko horiez gain, XX. mendeko gizartea aurrerapen teknologiko eta zientifiko
handiek erabat baldintzatzen dute garaiko izaera; besteak beste, industriaren eta mekanika
kuantikoaren garapena eta argiaren, energiaren eta Bigarren Mundu Gerran garrantzi handia
izan zuten elementu subatomikoen garapena. Gizartea kontsumo-gizarte bat da, oso
globalizatua eta ekonomikoki garatua, eta erosotasun handiagoak eskaintzen ditu ditu
etxetresna elektrikoen edo telekomunikazioen iraultzari esker. Era berean, mugimendu
iraultzaileei (68ko maiatza Frantzian) eta mugimendu «kontrakulturalei» bide ematen dien
gizartea da. Aldaketa sozial horiek kulturan ere islatzen dira. Izan ere, kultura horretan hainbat
eta hainbat fenomeno gertatzen dira: literaturan erromantizismoa, errealismoa eta naturalismoa
aurkitzen ditugu, eta pinturan surrealismoa eta espresionismoa.

— Filosofiaz ari bagara, Bigarren Mundu Gerraren ondoren sortzen diren korronte
garrantzitsuenak honako hauek dira: existentzialismoa, estrukturalismoa eta filosofia
posmodernoa. Estrukturalismoa gizarte-zientzien, hizkuntzaren eta kulturaren azterketan
oinarritzen zen metodoa zen bitartean, Heiddegerren existentzialismoak gizakiaren esentzia
bere existentziara mugatzen dela defendatzen du. Pentsamendu existentzialista horrek balio
ilustratuak gainditzen dituen filosofia posmodernoaren eragina du, eta mendebaldeko
modernitatearen tradizioa kritikatzen du.

3. BIOGRAFIA ETA LANAK

— Hannah Arendt 1906an jaio zen Hannoverren, Alemanian. Hiru urte besterik ez zituela,
Könisbergera, Prusiara joan zen bizitzera eta bere amak heziketa liberala eskaini zion.
Hamazazpi urterekin eskola utzi behar izan zuen. Urte bete geroago, 1924an, Maburgon hasi
zituen filosofia ikasketak. Ameriketako Estatu Batuetako garaian, kazetaritzan eta
irakaskuntzan aritu zen batez ere, New Yorkeko Graduate Faculty of the New School for social
Research-eko filosofia-irakasle gisa.
—- Bere lanik garrantzitsuenak Totalitarismoaren jatorria 1951koa eta Eichmann Jerusalemen:
gaizkiaren hutsalkeriari buruzko ikerketa 1961koa izan ziren. Bi liburuek eztabaida handia
sortu zuten: lehenak nazien totalitarismoa eta komunismo estalinista parekatzen ditu, eta
horrek mendebaldeko ezkerreko intelektualen aurkakotasuna eragin zuen. Bigarren lana The
New Yorker aldizkarian Adolf Eichmanen aurkako prozesuan erreportari gisa egindako
lanaren emaitza da. Azken horretan erakusten du moraltasuna eta kultura ez daudela beti lotuta.
La condición humana (1958) eta La vida del espíritu. (1985) bere beste lan batzuen adibide
dira. Azkenik, Hannah 1975ean hil zen bihotzekoak jota. Bere bizitzan zehar Hannah ez zen
talde jakin bateko kide izan, bere kabuz zihoan eta filosofo gisa korronte jakin batean
sailkatzea ere ukatzen zuen, baita filosofo gisa sailkatzea ere.. Izan ere, jarraian ikusiko dugun
bezala, bere pentsamendu filosofikoa, bereziki bere etika, era berean teoria politiko gisa
katalogatu liteke.

4. ARENDTEN IKUSPEGI POLITIKOA

● Politika eta ekintza

Arendtek ez du politika ikuspegi filosofiko klasikotik ikusi nahi, eta hortik dator bere
sententzia antifilosofikoa: “Ni ez naiz filosofoa”. Tradizio filosofikoa ezagutzen du, baina alde
batera utzi nahi du politikari erreparatzeko. Egia esan, esan daiteke Hannah Arendtek filosofia
egin nahi duela, baina ikasi zuen filosofia espekulatzailetik aldentzen den era batean (gogoratu,
Kant, Platon, Nietzsche, ze eratakoa zen hauen pentsamendua?. Pentsatzeak (filosofiak),
Hannah Arendtentzat, gauzekiko edo ekintzekiko nolabaiteko urruntze bat eskatzen zuen.
Pentsalari honentzat tradizio filosofikoa agertzen zaigunetik mundutik urruntzeko prozesu bat
da, partekatzen dugun mundu horretatik urruntzea hain zuzen. Eta hori ez zaio gustatzen.

Politika, hain zuzen ere, guztiz kontrakoa litzateke, agertzen zaigunaren mundua, gertakarien
mundua, gizakien artean agertzen denaren mundua, politika espazio publikoa da. Tradizio
filosofiko klasikoan, filosofiaren eta politikaren arteko distantzia dago, baita sistema politiko
baten filosofiaren bidez eraiki zuen Platonengan ere. Politikaren eremua komunaren eremua
da. Agertzea norberaren jarduera da, eta politika agertzen garen espazioa da, itxuren espazioa.
Banakoen arteko espazioa da banantzen dituena, baina, aldi berean, erlazionatzen eta
bateratzen dituena. Espazio publiko eta komun horretan gertatzen dira gizakiek ikusten eta
sentitzen dituzten gauzak. Modernitatea, Hannah Arendtentzat, gizakiak agertzen diren
espazioaren pixkanakako galera da, esfera publikoaren galera.

Ekintza indibiduala da, baina, aldi berean, besteekin adostea eskatzen du, hainbat eragile
biltzen dituelako eta horietako bakoitzak bere interesak ditu. Irizpide politikoa iritziarena edo
judizioarena da, eta hori ez dator bat ezagutza objektiboarekin (zientziari dagokiona), ezta
betierekoak izan nahi duten balioetan oinarritutako ebaluazio moralarekin ere (filosofia
espekulatiboari dagozkionak). Politikan ez daude jokoan ez jakitea ez egia, baizik eta
epaiketa eta erabakia. Judizio politikoak mundu komun bat eratzen du eta herritarren
komunitate bati dei egiten dio; erabakiak besteekin adostutako akordio komunean oinarrituta
egon behar du.

● Filosofia morala eta politika

Filosofia morala pentsamendu politikoan berriz txertatzeko lanak Arendten pentsamenduan eta
obran du abiapuntuetako bat. Honentzat, gizarte-zientzien garapena edozein kontsiderazio
moral alde batera utzita egin zen. Kontzientzia hartzea ariketa positibista, konduktista eta
enpirista bihurtu zen, izakien moraletik at zegoena. Zientifismo hori ez zen gai gizaki eta
erantzule egiten gaituen horretaz ezer ulertzeko. Gizarte-zientziek zientzia izaera lortu nahi
zuten natur zientziak emulatuz, eta horren ondorioz ustezko inpartzialtasun etikoa erabiltzen
zen.

Bestalde, Gerra Handiaren (Lehen Mundu Gerra) ondoren agertzen hasi ziren ideologiek
moralista izan nahi zuen hizkera erabiltzen zuten, faxismoak ezkutatzen zuten arrunkeria
ideologikoa besterik ez zelarik. Hannah Arendtek oinarri morala filosofia politikora itzuli zuen
eta tradiziotik funtsezko kezka morala jaso zuen (Aristoteles eta San Agustinengandik,
adibidez), baina zeregin heterodoxo eta sailkaezin batean.

● Metodoa

Egitateetatik abiatzea, ondoren teoriak eratzeko. Ulertzeko, aldez aurretik elementu

epistemologiko erabakigarri bat atxiki behar da. Eraginak: Jaspers, Heidegger, Husserl…
Fenomenologia-metodo horrek (fenomenoetatik abiatu teoriak eratzeko) ondorio
nabarmenetara iristea ahalbidetu zion, hala nola, egoera totalitarioa totalitarismoaren
oinarria dela. Horrela, bada, ulertu eta azaldu behar den fenomenoa da garrantzitsuena eta hori
ulertzen denean, beste une eta leku batean identifikatzen denean orokortu ahal izango da, nahiz
eta izen desberdina izan. Formula hori beste prozesu batzuetara zabaldu zuen, faxismoaz eta
estalinismoaz gain, hala nola inperialismo liberal kapitalistara, europar kolonialismora…

Hain zuzen, Arendtentzat garrantzitsuena da balio moralak eremu publikoan egotea eta
elkarrizketak partekatzea. Arendten pentsamendutik abiatuta, filosofia praktiko (etiko) batek,
modernitatearen moralean bere ahaleginak bateratzen dituenak eta gure ordena
zibikoaren, politikoaren eta ekonomikoaren betebehar morala identifikatzen duenak,
aukera gehiago ditu arlo moralean zerbait ekartzeko gure bizitza arruntean,
gizabanakoari eta subjektibotasunari gehiago zuzendutako beste bide batzuetan baino.

Bizitza komuna, Arendten funtsezko nozioa da. Dilema moral indibidualek kontsolamendua
izan dezakete, baina, gure gizarte-bizitzaren ezbehar eta hondamendiek, demokraziaren,
justiziaren edo basakeriaren akatsek aurkitu dezakete erremedioren bat filosofia politiko
publikoan, edo bizitza arruntean.

Zer deritzozue honi? Ados al zaudete ideia honekin? Ze muga izan ditzake metodo
horrek?
5. TOTALITARISMOA
- Hannah Arendt. Los orígenes del totalitarismo, Madrid, Alianza, 1987.

● Zer da totalitarismoa? Saiatu definitzen.

● Ze desberdintasun ditu beste gobernu mota batzuekin alderatuta? Noiz agertzen
da? (alderatu bi gobernu motekin gutxienez)

Totalitarismoaren jatorriak liburuaren hiru liburukiek, funtsean, antisemitismoa, inperialismoa

eta arrazakeria aztertzen dituzte, fenomeno totalitarioa berri erradikalaren ikuspegitik.
Arendt, aldi berean, totalitarismoaren berritasun hau azaltzek, munduan zer gertatu den
ulertzen saiatzen da. Totalitarismoaren jatorriaz ariko zaigu Arendt eta hori adierazgarria da, ez
baita horren kausak ikertzetik abiatzen, jatorria bilatzetik baino. Hain zuzen, jatorriak
dokumentagarriak dira, baina kausak ikertzea oso zaila da. Arendtek uste du ezin direla
totalitarismoaren kausatzat hartu XIX. mendeko ideologia nazionalistak, ez zientifismo
darwinista, ez idealismo filosofikoa, nahiz eta fenomeno horiek oinarrian egon. Aristotelesen
Politikatik zetorren tradizioan zuzen gobernatzeko oinarrizko hiru modu zeuden eta horren
aurka zeuden gobernu-formak ere: monarkia, tirania bihur daitekeena; aristokrazia, oligarkian
usteltzen dena; eta demokrazia, demagogian bilakatu daitekeena. Totalitarismoa forma berria
da, garaikidea, aurrekaririk gabea, hiru eredu aristotelikoekin inolako antzik ez duena.

Totalitarismoa, historia bezala, kausalki ulertu behar da, eta ez azaldu. Fenomeno hori
ulertzeko ahaleginean, alemaniarrak bi alderdi garrantzitsu nabarmentzen ditu. Lehenik eta
behin, ezin dela pentsatu kategoria tradizionalekin, baizik eta berriak eskatzen dituela, horren
originaltasuna erradikala delako eta bere ekintzek ohiko judizio-kategoriak suntsitu
dituztelako. Bigarrenik, politikaren benetako zentzua, totalitarismoan faltan egon dena,
diskurtsoa dela, indarkeria beti mutua baita.

Totalitarismoa errua eta errugabetasuna zentzu argirik gabeko nozioak bihurtzen diren sistema
gisa agertzen da; ondorioz, exekutatzaile edo biktima baino ezin da izan eredu totalitarioa.
Totalitarismoaren fenomenoaren berritasuna ez da Arendten arreta erakartzen duena, gure
pentsamoldeen suntsipena baizik, gure iritzi-irizpideena. Beti egon da gorrotoa, pentsatzen du
Arendtek, baina inoiz ez da saiakera zientifiko eta sistematikorik egin gorroto hori politikoki
eta boterearen bidez garatzeko. Gure egileak dio:

“El absurdo ideológico que los provocó, la mecanización de su ejecución y la

institución programada de un mundo moribundo en el que nada tiene sentido, eso
es lo que no tiene precedentes.”

Izua eta ideologia dira totalitarismoaren oinarrizko tresnak. Errepresioa (kontzentrazio-

esparruak, sarraski masiboa) eta propaganda ideologikoa (nahitaezko doktrinamendua,
eguneroko bizitzaren politizazioa, pentsamendu bakarra, fanatismoa) batuta, muturreko
basakeriaren gizartea osatzen da.

Hain da fenomeno berria, non aurreko forma guztiak hautsi eta gizakiaren gizatasuna zalantzan
jartzen baitu. Gizaki berri bat, gizaki oso bat sortu nahi izatearen eromenak gizadiaren
suntsipen huts eta sinplera darama: totalitarismoak ez du gizakien gaineko erresuma
despotiko batera jotzen, gizakiak soberan dauden sistema batera baizik. Horregatik Arendtek
totalitarismoa gaitz absolutu bezala definitzen du.

“En la interpretación del totalitarismo, todas las leyes se convierten en leyes de

movimiento. Cuando los nazis hablaban sobre la ley de la Naturaleza o cuando los
bolcheviques hablan sobre la ley de la Historia, ni la Naturaleza ni la Historia son ya
la fuente estabilizadora de la autoridad para las acciones de los hombres mortales;
son movimientos en sí mismas. Subyacente a la creencia de los nazis en las leyes
raciales como expresión de la ley de la Naturaleza en el hombre, se halla la idea
darwiniana del hombre como producto de una evolución natural que no se detiene
necesariamente en la especie actual de seres humanos, de la misma manera que la
creencia de los bolcheviques en la lucha de clases como expresión de la ley de la
Historia se basa en la noción marxista de la sociedad como producto de un gigantesco
movimiento histórico que corre según su propia ley de desplazamiento hasta el fin de
los tiempos históricos, cuando llegará a abolirse por sí mismo.” Hannah Arendt. Los
origenes del totalitarismo. 13. kapitulua. Ideología y terror una nueva forma de gobierno.
Masek, beti lausoak, totalitarismoen alde egiten dute zailtasun ekonomikoak daudenean, forma
tradizionalekiko atsekabea erabatekoa denean eta ideia politikoetan hutsune espirituala
agertzen denean. Propagandak eta doktrinamenduak bere funtzioa betetzen dute, mundu
perfektu, garbi eta ideal baten fikzioa sortuz eta biztanleriari eragiten dioten gaitzak desagertu
egiten direla zabaltzen da. Doktrina totalitarioa elikatzen duten mugimenduak eta erakundeak
sortzen dira, askotan paramilitarrak. Alderdi bakarraren ezarpena bilatzen da, liderrak erabat
menderatzen duena eta pentsamendu eta doktrina bakarra dago. Ideala gizatasun berri bat
sortzea da, kontzeptu baten edo bestearen bidez, baina indibidualtasuna deuseztatu behar da,
pentsamenduaren eremua, non Niak aurkezten zaizkion ideiei aurre egin behar zaien.
Erabateko kontrola agertzen da; edozein disidentzia, aurkakotza edo doktrinaren berrikusketa
metodo bortitz, krudel eta basatiekin akabatuz.

Totalitarismoaren azterketa, gobernu forma bezala, masa bihurtutako klaseen suntsipenarekin

eta populuaren eta elitearen arteko aliantzarekin hasten da; Interes komuna galtzen da eta
atomizazioak, fanatismoak eta propagandaren bidezko manipulazioak ezaugarritzen duen
gizarte batera garamatza. Gobernu totalitariotik hainbat eta hainbat organismo sortzen dira.
Horren helburua gizakien bat-batekotasuna ezabatzea eta arraza-ideologia ezartzea izan zen.
Bat-batekotasunarekin batera, totalitarismoak erantzukizuna (bakoitza bere ekintzen erantzule
izatea) ezabatzen du. Ideia horiek aurrera eramateko tokiak izan ziren kontzentrazio-esparruak.
Horietan, gizakiak ez dira bizidunen erresumakoak, eta, izuaren ondorioz, ahanzturara
igarotzen dira. Hau da gaitz absolutuaren agerpena.

Totalitarismoak ez du bilatzen gizakiak menderatzea, baizik eta horiek alferrikakoak izatea.

Totalitarismoak, izuaren bidez, aniztasuna ezabatu nahi du, eta, horregatik, isolamendua eta
bakardadea sustatzen ditu: giza bizitzaren esfera politikoa suntsitzea eta bizitza pribatua
desagertzea. Totalitarismoaren aurrean, Arendtek aldarrikatzen duen espazio politikoa
kontrakoa da.

6. EKINTZA:

● Giza-kondizioa
- Hannah Arendt. La condición humana, Barcelona, Paidós, 2005.

Arendtek giza izateari buruz jarduten du Giza-kondizioa (1958) obran. Hori, mundu
garaikidean topatu duen gizateriaren egoerari buruzko ikerketa sakona da (eta beraz gizateriari
buruzkoa). Esanguratsua da Arendtek gizakiaren kondizioaz hitz egitea, eta ez izaeraz
(naturaleza). Giza izaera existitzen da, baina interesatzen zaiona ez da hori, gizarte moderno
batean politikoki bizitzeak zer esan nahi duen aztertzea baizik. Arendten arabera, modernitatea
iritsi arte ezin da gizarteaz hitz egin. Modernitatearekin, giza jarduera lanak xurgatu du;
lanaren eta ekoizpenaren eskakizunak gizarte osora hedatu dira, eta horrek atsekabe egoera
eragin du (ez da bakardadearekin nahastu behar). Modernitateak giza existentziaren baldintzen
degradazio sakona ekarri du bada.
KONTUZ! Zer ulertzen duzu Modernitate gisa? Badakizu zertan oinarritzen den
modernitatea?

Horrela, bada, Arendtek bizitza kontenplatiboa eta bizitza aktiboa bereizten ditu. Lehena, ez
dago errealitatearen menpe: ideien mundua hobeto ulertzeko eta ikuspegi objektiboa izateko
Platon bezalako filosofoek proposatzen zuten ideala litzateke. Bizitza aktiboa, berriz,
gizakiekiko elkarreraginean gertatzen dena da, erakunde sozialak eraikitzen dira eta erabaki
politikoak hartu. Bizitza aktiboak hiru jarduera biltzen ditu: Lantzea, Fabrikatzea eta Ekintza.
Lantzeari, giza gorputzaren alderdi biologikoa, bizitzaren baldintza dagokio, oinarrizko
beharrak asetzea hain zuzen. Fabrikatzea, ez-naturalari eta ekoizpen artifizialari lotuta
dagoenari, mundu-izaera dagokio, eta lehen mailako premiak ez diren helburuetarako erabil
daiteke. Ekintzari, hau da, gauzen bitartekaritzarik gabe gizakien artean egiten den jarduera
bakarrari, aniztasuna dagokio. Horrek guztiak, era berean, lotura estua du gizakien
existentziaren baldintza zabalagoarekin: jaiotza eta heriotza. Arendten arabera, jaiotzarekin
hasten da gizakiak hasiera berri bat gauzatzeko duen gaitasuna. Beraz, honekin lotuta esan
genezake gizabanakoak mundua konfiguratzeko zeregina duela, gainerako pertsonekin batera.

- Lantzea, fabrikatzea eta ekintza. (Testua irakurtzeko):

https://cristianorodriguesdotcom.files.wordpress.com/2013/05/arendt-labor.pdf

Arendtek, giza jarduera desberdinetan, lantzea, fabrikatzea (edo produktua eratzea) eta ekintza
bereizten ditu. Lantzea, laborans, animaliaren berezko jarduera bezala ulertu behar da,
gizabanakoaren eta espeziearen iraupenerako balio duena. Beraz, nahitaez dagokio giza
bizitzari, baina ez ordea beste izaki bizidunengan egiten duen bezala. Pentsalariak lana estratu
biologikoetara hurbiltzen gaituen hori dela dio; ez da askatasun-baldintza bat, bizitza
mantentzeko beharrezko dugun hori baizik. Lanaren produktuak kontsumo-ondasunak dira,
kontsumitzen den hori alegia. Era horretara, kontsumoa espeziearen biziraupena hornitzeko
beharrari lotutako dimentsio gisa agertzen da. Jarduera errepikakorra da, ez du arrastorik uzten,
lanaren emaitza kontsumitu eta desagertu egiten baita: lan egitea eta kontsumitzea bizitzaren
zikloa da. Ziklo hori ezkutuan dago, esklaboek eta emakumeek egin dute, garrantzitsuena
norbaitek egitea baitzen (eta ez nork egiten zuen). Are gehiago, laborans animaliak taldean lan
egin dezake, baina ez du espazio komunik sortzen, bizitza biologikoa besterik ez du sortzen.

Fabrikatzea edo produktua, aldiz, homo faberrarena da, artisautzara, lanbide onera, artera,
eraikuntzara hurbiltzen gaitu, eta beharrezkoak edo erabiliak diren produktuez ari da
(erabilera-balioa dutenak).Gure eskuen lanak, gure gorputzen lanak ez bezala, gauzen
aniztasun amaigabea sortzen du. Gehienbat, baina ez bakarrik, erabiltzeko objektuak dira eta
ezaugarri hauek dituzte.
-Iraunkorrak (Lockek jabetza pribatua ezartzeko behar zuena).
-Balioa dute (Adam Smithek truke-merkatuaren izaera ezartzeko behar zuen kategoria).
-Produktibitatearen ondorio (Marxek giza izaeraren froga gisa ezarri zuena).
Homo faberrak produktua osotzen du naturaren aurkako nolabaiteko indarkeria erabiliz. Homo
faberraren mundua, bada, oraindik ez da askatasun-espazioa, ekoizpena eta erabilera da soilik.

Ekintzak, bere aldetik, komunitate politikoa oinarritzeko eta kontserbatzeko balio du, eta
belaunaldien artean eta historian jarraitzeko baldintzak sortzen ditu. Espazio publikoan egiten
da (greziar agoran bezala, hori baita bere erreferente nagusia), banakoen artean gertatzen da,
baina aldi berean, gizakiaren berezitasuna eta aniztasuna azaleratzen ditu. Ekintzarik gabe,
bizitza aktiborik gabe, besteek ez dute gizabanakoa halakotzat ezagutuko. Lana eta fabrikazioa
tiranietan eta edozein motatako sistema politikoetan ager daitezke, baina ekintza errepublikan
bakarrik loratu daiteke, eta horrek parte-hartze politikoa ahalbidetzen du. Horrela, bada,
politika da ekintzatik hurbilen dagoen pentsamendua, hitzarentzako ekintza-espazio irekian.
Ekintza, menderatzearen guztiz kontrakoa da. Gizabanako modernoa politikatik urruntzen
denean masa-gizartearen fenomenora iristen da eta despotismorako joera areagotzen da.

Baina horrek ez du esan nahi ekintza pentsamenduarekin nahasten denik. Arendtek uko egiten
dio tradizio filosofikoari, ekintza beti pentsamenduaren mende egon den heinean. Ez dago
ados, ordea, modernitatean pentsamendua mundua eraldatzera bideratu behar zela pentsatu
dutenekin, Marxekin, esaterako. Horregatik, tradizio filosofiko klasikoaren (Platon, Descartes,
Kant, Heidegger) eta gaur egungo tradizio marxista eta materialistaren artean, Arendtek bide
original bat bilatzen du.

Gehigarria: pentsatu lana ulertzeko egon daitezkeen era deseberdinak. Esaterako, nola
ulertzen du lana Karl Marxek?

6. Vita activa-ren esparruak: pribatua, publikoa eta soziala

- Jakin aldizkaria, Hannah Arendt ikasgai. 248-249. zenbakia. (2022)

Vita activa eratzen duen ekintza bakoitza (landu, ekoitzi eta ekin) esparru desberdinetan
gertatzen da: esparru pribatuan, esparru publikoan eta esparru sozialean. Giza kondizioa-n,
Hannah Arendtek honako tesi hau garatzen du: Aro Modernoan espazio publikoaren atzerakada
gertatu da, batez ere arlo sozialaren sorreraren ondorioz.

Lehenik eta behin, Arendtek pribatuaren eta politikoaren kontzeptuak azaltzen ditu, greziarren
oikos (etxekoa) eta polisaren arteko oposizioari jarraituz. Etxeko esparrua (pribatua) bizitzako
beharrak asetzearen mende dago (lanarekin lotuta), eta bertan ez dago askatasunerako lekurik,
etxeko kideak beharraren mende daudelako eta barruan aginte- eta Hannah Arendt ikasgai 225
obedientzia-harreman asimetrikoak nagusitzen direlako. Espazio publikoan, ordea, gizakiek
ekintzarako eta elkarrizketarako gaitasuna hedatzen dute, berdinak diren esparru batean.

Aro Modernoan, aldiz, espazio horiei arlo sozialaren sorrera gehitu behar zaie, arlo pribatuaren
eta publikoaren arteko esfera hibridoa, espazio pribatuaren beharrak espazio publikoan leku
nagusi bat hartzen duenean eratzen dena. Arendten ustez, arlo soziala sortzeak espazio
publikoaren gainbeherara garamatza. Alor sozialaren eraikuntzarekin, botereak gizakia
gizartearen baitan desagerrarazten du eta horren inguruko erabakiak hartzen ditu bere askatasuna,
hitza eta ekintza ahaztuz. Politika ez da jada berdinen arteko interakziorako espazioa, non
pertsonek aske izateko gaitasuna adieraz dezaketen. Botereak gizabanakoaren esparru pribatu eta
publikoaren gainean agintzen du.

Arendtentzat, espazio pribatuak eta espazio publikoak mantendu behar ditugu; izan ere,
totalitarismoaren ezaugarrietako bat da dena politiko bihurtzen duela (arlo juridikoa,
ekonomikoa, zientifikoa, pedagogikoa...) eta gauza publiko guztiak hartzen dituela; beraz, esfera
pribatua, identitatea, desberdintasunak eta aniztasuna ezabatzen ditu, eta, ondorioz, munduko
gizakiak deserrotzen ditu, beren duintasunetik desegiten ditu. Horregatik, esparru publikoa
gizabanakoa jaiotzeko esparru bezala aldarrikatuko du Arendtek.

***

Hannah Arendten iritziz, totalitarismoak ez du gizakiaren arrastoa guztiz ezabatu. Orduan, gure
buruari honakoa galdetu beharko genioke: zer da gizaki egiten gaituena? Galdera horren
erantzunak, bere ustez, besteekin dugun elkarbizitzarekin du erlazioa. Hau da, gizakia besteekin
erlazionatzen den izakia da. Bada, pertsonen arteko erlazio horri politiko deritzo, publikoki hitz
egiten duelako eta besteekin erlazionatzen delako. Bere aburuz, gure existentzia espazio publiko-
politiko baten menpe dago. Arendtek mundu politikoa Hannah Arendt ikasgai 226 analizatzen
du, gero mundu horren ezaugarriak identifikatzeko eta analizatzeko; horrela, bizitza politikoaren
oinarrizko gramatika zein den adierazten du (Aristoteles dakarkigu gogora hain zuzen gizakiaren
kontzepzio honengatik, polisean bizi den izakia zioen berak).

Bere helburua ez da ‘giza naturaren’ teoria berri bat proposatzea, ‘giza baldintzak’ aztertzea
baizik. Beste modu batera esanda, gizakia jaiotzetik baldintzatzen duten kondizioak aztertzen
ditu: bizitza, jaiokortasuna, hilkortasuna, aniztasuna eta lurra. Gizakiak baldintzatutako izakiak
garela azaldu nahi du horrekin Arendtek; orduan, egiten ditugun ekintzak kondizio horien menpe
egongo dira. Era berean, baldintza horiek bizitza aktiboarekin erlazionatuta egongo dira. Hau da,
antzinako polisetan bizitza aktiboa zen, eta ideala komunitate politikoari (polisaren eta
autogobernuaren zereginak) eskainitako bizitza zen. Arendten helburua bizitza aktiboak duen
esanahia berpiztea eta galera horren zergatia aztertzea da. Bizitza aktiboa hiru jardueren bitartez
adierazten da: lana, ekoizpena eta ekintza. Hirurak bat datoz zerbait egitearekin, eta, era berean,
jada aipatu diren baldintzekin.

Ekintzak hainbat gauzatarako balio du. Esate baterako, elkarte politikoak eratzeko eta
mantentzeko, belaunaldiek jarraipena izan dezaten baldintzak sortzeko, eta historian zehar
oroitzeko. Gizabanakoen artean ohiko jarduna da, eta gizakien berezitasuna, desberdintasuna eta
aniztasuna erakusten ditu.

Arendten ustez, ekintzaren oinarria esparru publikoan gertatzen den interakzio politikoa da, eta
funtsezkoa da beretzat. Adibidez, komunikazioa, hau da, momentu aproposetan hitz egokia
aurkitzea, jada ekintza bat da. Eta Arendtek azpimarratzen du gizakiak, pertsona dela jakin arren,
badakiela ekintzarik egin ezean ez dutela gizaki gisa aitortuko. Arendten aburuz, ekintza –vita
activa– horren adibide argiena Antzinako Greziaren polisetan aurkitu daiteke. Alde batetik, lana,
esparru pribatuan, etxeetan egiten zen, eta ekintza, berriz, agorako esparru publikoan. Leku
publiko horretan vita activa gertatzen zen, berdinen artean izaten zen komunikazioa, osaketa eta
askatasun politikoa.

Vita activa eratzen duen ekintza bakoitza esparru desberdinetan gertatzen da: esparru pribatuan,
esparru publikoan eta esparru sozialean. Oso argi uzten ditu hiru esparru horien mugak; izan ere,
ekintza horietako bat bere esparrutik kanpo gauzatzen bada, ondorio latzak eragin ditzake. Alde
batetik, esparru pribatua etxearen eta familiarekin lotzen du, eta bertan lana izaten da oinarri,
bizitzaren zikloa mantentzen duena. Arendtek azaltzen duenez, esparru horretan kanpoko
gertaeren aurrean babesa aurkitu daiteke, eta naturala den esparru bat da. Beste aldetik, esparru
publikoak besteekiko existentzia ahalbidetzen du. Hau da, ekintzaren eta diskurtsoaren bitartez
gure existentzia ezagutarazten diegu besteei. Baina, Aro Modernoan esparru publikoaren eta
pribatuaren mugak ezabatu dira eta hirugarren esparru bat sortu da: esparru soziala. Eta,
Arendten ustez, esparru horren sorrerak esparru pribatuan zegoena esparru publikora pasatzea
eragin du.

● Gaizkiaren hutsalkeria

○ Eichmann Jerusalenen
- Hannah Arendt. Eichmann en Jerusalén. Un estudio sobre la banalidad del mal,
Barcelona, Lumen, 1999

1961eko apirila eta ekaina bitartean, Arendt The New Yorker aldizkariko kazetari gisa joan zen
Jerusalemen Adolf Eichmannen -gerra kriminal nazia-, aurkako epaiketara. Adolf Eichmann
epaiketan zehar entzunda, gaizkiaren hutsalkeriari buruzko bere teoria eratu zuen. Gaizkiaren
hutsalkeria proposatu zuen, zeinen aurrean hitzak eta pentsamendua ezinean dauden. Bere
garaiko iritzi publikoarentzako, Adolf Eichmannen prozesuak bi alternatiba erakusten zituen.
Deabruzko gaiztakeria baten ondoriozko kriminal nazia zen edo juduen aurkako gorroto basati
batek eragiten zion. Beraz, erruduna zen eztabaida posiblerik gabe, edo sistema burokratiko
batean kontrolatzen ez zuen mekanismo baten pieza besterik ez zen. Eichmann 1960ko
maiatzaren 11n bahitu zuen Mossadek, eta ezkutuan eraman zuten Israelera, kasu honetan urra
zitezkeen nazioarteko lege guztiak hautsiz. Epaiketa baino askoz lehenago heriotza-zigorra ezarri
zioten, eta Arendten liburua ezin izan zen Israelen argitaratu 1966. urtera arte.

Epaiketan, Eichmannek argudiatu zuen berak aginduak besterik ez zituela betetzen, obedientzia
hutsaz, diziplinaz; Kanten pentsamendua ere erabili zuen, bere bizitza osoa kantiar agindu
moralen pean bizi izan zela esanez, bere ekintza justifikatzen saiatuz.

Arendtentzat, Eichmann ez da erruduna - zentzu batean -, zeren egia baita aginduak betetzen
zituela, eta, hain zuzen ere, sistema osoaren pieza txikia zelako, juduen garraioen arduraduna
baino ez. Zeren errudun da Eichmann? Hutsalkeriaz besterik ez, ezer ulertu ez izanaz, aginduak
bete bitartean pentsatzeari utzi izanaz. Paradoxikoki, errudun izan daiteke norberaren
subjektibotasuna entzuten jakin ez duelako, bere kabuz pentsatzeko gai izan ez delako.

Arendtek frogatu zuenez, ahulen koldarkeriak eta ohizko obedientziak ahalbidetzen dute jende
arrunta basakeriazko eta basakeria totalitariozko erraminta bihurtzea. Gaizkiaren hutsalkeria da
Eichmannen epaiketari buruzko bere liburuaren kontzepturik ezagunena, eta gaizki-ulertu asko
eragin zituen, gaur egun oraindik ere nolabait bizirik dirautenak. Zein zentzutan esan daiteke
gaitza hutsala dela, erantzukizun gabekoa? Arendten arabera, Hirugarren Reicheko
funtzionarioak kontzientzia onez jokatu nahi zuen, bere eginbeharra betetzen zuen, legeak
betetzen zituen. Dozena erdi psikiatrek ere adierazi zuten Eichmann ez zela psikopata bat, ezta
desorekatu bat ere, eta familiarekiko eta lagunekiko jarrera desiragarritzat ere jo zuten.

Dena den, Arendtek hutsalkeriaz hitz egiten duenean, ez du Eichmannek egindako gaitza gutxitu
edo erlatibo egin nahi. Ez dago zalantzarik holokaustoan parte hartu zuela, baina paradoxa da
bere gaiztakeria hutsala zela; agindu inozoak betetzen dituen gizontxo hutsalaren gaiztakeria da,
bere buruari galdetu gabe ze zentzu duten agindu horiek. Totalitarismoaren jatorria liburuan
aipatzen den gaitz absolutua, beraz, milioika eta milioika pertsonek egindako gaitz hutsalaren
ondorio da; pentsatzeko erabateko ezintasunari esker da posible.

Eichmannek ez zuen bere kabuz ekintzarik pentsatzeko edo epaitzeko gaitasunik, bere lana
ohitura edo errutina soil gisa barneratu zuen, eta bere kontzientziaren ahotsa Führerraren
ahotsak ordezkatu zuen, eta, beraz, obedientzia erabat itsua eskaini zion. Era horretara, gaitza
hautemanezin bihurtzen da eta alemaniar herriaren jarrera moralaren zirrikitu guztietan barrena
sartzen da. Gaizkiaren hutsalkeriaren funtsa, orduan, ekintza txarrak egiteko motibazio edo
asmo txarrik behar ez izatean datza; jarrera normalak edo hutsalak erdiestera bideratuta dago,
hala nola lanean errekonozimendua lortzea, gizarte-aintzatespena edo familiaren ondoan
bizimodu lasaia izateko asmoa,.. Horiek nahikoa dira izugarrikeriarik handienak eragiteko.
Horrekin, Arendtek zalantzan jartzen du Mendebaldeko tradizio luzean gehien errotutako uste
filosofiko, teologiko eta juridiko bat, hau da, ekintza txarrek asmo txarrak eta motibazio
gaiztoak dakartzatela.

IRAKURTZEKO TESTUAK

Testu zatiak, liburu honetatik lortutakoak: Hannah Arendt. Eichmann en Jerusalén.

Un estudio sobre la banalidad del mal, Barcelona, Lumen, 1999

Eichmann Jerusalemen: ‘Post scriptum’ Testuari sarrera

Eichmann Holokaustoa diseinatu zuen nazi alderdiko kargu gorenetakoa zen. Gerra
amaitzerakoan Argentinara egin zuen ihes, eta bertan Mossadeko komando batek
bahitu eta Jerusalemera eraman zuen hegazkinez 1960an. Hurrengo urtean epaitu,
erruduntzat jo eta heriotza zigorra ezarri zioten, 1962an gauzatu zena. Arendtek
prozesuaren inguruko hausnarketa egin zuen Eichmann Jerusalemen izeneko obran,
eta polemika bizia sustatu zuen, bereziki, esparru israeldarrean. Izan ere, epaiketaren
aurkako hainbat arrazoi aurkitu zituen Arendtek. Lehena, bazirela hainbat arrazoi
epaiketaren legitimitate juridikoa zalantzan jartzeko: • Israel sortu gabe zegoen
Eichmannek bere delituak burutzerakoan. • Eichmannek ez zuen inongo deliturik
burutu Israelen. • Eichmann bahitzeak nazioarteko legeen kontra egiten zuen.
Bigarrena, epaiketa propaganda politiko moduan erabili zela. Israelen politikek eta
inguruko herrialde arabiar musulmanekin izandako gerrek bere irudia zikindu zuten
(kanpoan eta barruan). Horregatik, epaiketa herrialde judutarrak Holokaustoan zehar
pairatutako jazarpen eta oinazeak azpimarratzeko aukera bezala tratatu zen. Ez zen
Eichmannen aurkako epaiketa bat, alemaniar gobernu naziaren aurkako prozesua
baizik, judutar herri guztiari egindako kaltearengatik. Israeldarren ikuspuntu horrek
atzean uzten zituen Nurenbergeko auziak, non ez zen herri judutarraren aurka
egindako delitu espezifikorik aipatu. Aldi berean, ez zen inon aipatu judutar agintari
batzuek naziekin izandako kolaborazioa. Eichmannen kondena hasieratik ezarrita
zegoen. Hirugarrena agintari naziei munstro itxura ematearen mitoaren aurkakoa zen.
Eichmannek azterketa psikologikoak pasatu zituen epaiketaren aurretik, eta ondorioa
garbia zen: gizon normala zen. Ez psikopata bat, ez pertsona azkarra. Hannah Arendt
ikasgai 236 Normala. Bere pertsonalitate faltagatik, hainbat taldetan sartu zen, eta,
alderdi nazionalsozialistan karrera egiteagatik, agindu ziotena egin zuen. Arendt
Eichmannen antisemitismoa zalantzan jartzera iritsi zen. Liburuak sortutako
iskanbilak bigarren edizioan ‘Post scriptum’ kapitulua idatzarazi zion, jasotako kritikei
erantzuteko. Bertan, aipatutakoa laburtzeaz gain, azpimarratuko du Eichmann epaitu
beharra zegoela, baina berak egindako delituengatik. Horren inguruan zera dio
Arendtek: ez ‘estatu arrazoiak’ (gobernu nazian, basakeriak ez ziren salbuespen, lege
baizik, heriotza esparruak ‘hilketa administratibo’ bilakatu arte) ez ‘aginduak
jarraitzeak’ (ez zuen inperatibo kategorikoa jarraitzen) ez dute justifikatzen
Eichmannek egindakoa; izan ere, beti izan zuen aginduak ez betetzeko askatasuna.

“LOS DEBERES DE UN CIUDADANO CUMPLIDOR DE LA LEY

Así vemos cómo Eichmann tuvo abundantes oportunidades de sentirse como un nuevo
Poncio Pilatos y, a medida que pasaban los meses y pasaban los años, Eichmann superó la
necesidad de sentir, en general. Las cosas eran tal como eran, así era la nueva ley común,
basada en las órdenes del Führer; cualquier cosa que Eichmann hiciera la hacía, al menos así
lo creía, en su condición de ciudadano fiel cumplidor de la ley. Tal como dijo una y otra vez a
la policía y al tribunal, él cumplía con su deber; no solo obedecía órdenes, sino que también
obedecía la ley. Eichmann presentía vagamente que la distinción entre órdenes y ley podía ser
muy importante, pero ni la defensa ni los juzgadores le interrogaron al respecto. Los manidos
conceptos de «órdenes superiores» y «actos de Estado» iban y venían constantemente en el
aire de la sala de audiencia. Estos fueron los conceptos alrededor de los que giraron los
debates sobre estas materias en el juicio de Nuremberg, por la sola razón de que producían la
falsa impresión de que lo totalmente carente de precedentes podía juzgarse según unos
precedentes y unas normas que los mismos hechos juzgados habían hecho desaparecer.
Eichmann, con sus menguadas dotes intelectuales, era ciertamente el último hombre en la
sala de justicia de quien cabía esperar que negara la validez de estos conceptos y acuñara
conceptos nuevos. Además, como fuere que solamente realizó actos que él consideraba como
exigencias de su deber de ciudadano cumplidor de las leyes, y, por otra parte, actuó siempre
en cumplimiento de órdenes —tuvo en todo momento buen cuidado de quedar «cubierto»—,
Eichmann llegó a un tremendo estado de confusión mental, y comenzó a exaltar las virtudes y
a denigrar los vicios, alternativamente, de la obediencia ciega, de la «obediencia de los
cadáveres», Kadavergehorsam, tal como él mismo la denominaba. Durante el interrogatorio
policial, cuando Eichmann declaró repentinamente, y con gran énfasis, que siempre había
vivido en consonancia con los preceptos morales de Kant, en especial con la definición
kantiana del deber, dio un primer indicio de que tenía la vaga noción de que en aquel asunto
había algo más que la simple cuestión del soldado que cumple órdenes claramente criminales,
tanto en su naturaleza como por la intención con que son dadas. Esta afirmación resultaba
simplemente indignante, y también incomprensible, ya que la filosofía moral de Kant está tan
estrechamente unida a la facultad humana de juzgar que elimina en absoluto la obediencia
ciega. El policía que interrogó a Eichmann no le pidió explicaciones, pero el juez Raveh,
impulsado por la curiosidad o bien por la indignación ante el hecho de que Eichmann se
atreviera a invocar a Kant para justificar sus crímenes, decidió interrogar al acusado sobre
este punto. Ante la general sorpresa, Eichmann dio una definición aproximadamente correcta
del imperativo categórico: «Con mis palabras acerca de Kant quise decir que el principio de
mi voluntad debe ser tal que pueda devenir el principio de las leyes generales» (lo cual no es
de aplicar al robo y al asesinato, por ejemplo, debido a que el ladrón y el asesino no pueden
desear vivir bajo un sistema jurídico que otorgue a los demás el derecho de robarles y
asesinarles a ellos). A otras preguntas, Eichmann contestó añadiendo que había leído la
Crítica de la razón práctica. Después, explicó que desde el momento en que recibió el
encargo de llevar a la práctica la Solución Final, había dejado de vivir en consonancia con los
principios kantianos, que se había dado cuenta de ello, y que se había consolado pensando
que había dejado de ser «dueño de sus propios actos» y que él no podía «cambiar nada». Lo
que Eichmann no explicó a sus jueces fue que, en aquel «período de crímenes legalizados por
el Estado», como él mismo lo denominaba, no se había limitado a prescindir de la fórmula
kantiana por haber dejado de ser aplicable, sino que la había modificado de manera que A
Hannah Arendt Eichmann en Jerusalén. Un estudio acerca de la banalidad del mal 84 dijera:
compórtate como si el principio de tus actos fuese el mismo que el de los actos del legislador
o el de la ley común. O, según la fórmula del «imperativo categórico del Tercer Reich»,
debida a Hans Franck, que quizá Eichmann conociera: «Compórtate de tal manera, que si el
Führer te viera aprobara tus actos» (Die Technik des Staates, 1942, pp. 15 -16). Kant, desde
luego, jamás intentó decir nada parecido. Al contrario, para él, todo hombre se convertía en
un legislador desde el instante en que comenzaba a actuar; el hombre, al servirse de su «razón
práctica», encontró los principios que podían y debían ser los principios de la ley. Pero
también es cierto que la inconsciente deformación que de la frase hizo Eichmann es lo que
este llamaba la versión de Kant «para uso casero del hombre sin importancia». En este uso
casero, todo lo que queda del espíritu de Kant es la exigencia de que el hombre haga algo más
que obedecer la ley, que vaya más allá del simple deber de obediencia, que identifique su
propia voluntad con el principio que hay detrás de la ley, con la fuente de la que surge la ley.
En la filosofía de Kant, esta fuente era la razón práctica; en el empleo casero que Eichmann le
daba, este principio era la voluntad del Führer. Gran parte de la horrible y trabajosa
perfección en la ejecución de la Solución Final —una perfección que por lo general el
observador considera como típicamente alemana, o bien como obra característica del perfecto
burócrata— se debe a la extraña noción, muy difundida en Alemania, de que cumplir las
leyes no significa únicamente obedecerlas, sino actuar como si uno fuera el autor de las leyes
que obedece. De ahí la convicción de que es preciso ir más allá del mero cumplimiento del
deber. Sea cual sea la importancia que haya tenido Kant en la formación de la mentalidad del
«hombre sin importancia» alemán, no cabe la menor duda de que, en un aspecto, Eichmann
siguió verdaderamente los preceptos kantianos: una ley era una ley, y no cabían excepciones.

_________________________________________________________________________

“Evidentemente, no cabe la menor duda de que la personalidad del acusado y la naturaleza de

sus actos, así como el proceso en sí mismo, plantearon problemas de carácter general que
superan aquellos otros considerados en Jerusalén. En el epílogo, que deja de ser pura y
simplemente un informe, he intentado abordarlos. No me sorprendería que hubiera quien
considerase que no los he tratado con la debida profundidad, y con gusto entraría en la
discusión del significado general de los hechos globalmente considerados, que tanta mayor
profundidad tendría cuanto más se ciñera a los hechos concretos. También comprendo que el
subtítulo de la presente obra puede dar lugar a una auténtica controversia, ya que cuando
hablo de la banalidad del mal lo hago solamente a un nivel estrictamente objetivo, y me
limito a señalar un fenómeno que, en el curso del juicio, resultó evidente. Eichmann no era un
Yago ni era un Macbeth, y nada pudo estar más lejos de sus intenciones que «resultar un
villano», al decir de Ricardo III. Eichmann carecía de motivos, salvo aquellos demostrados
por su extraordinaria diligencia en orden a su personal progreso. Y, en sí
misma, tal diligencia no era criminal; Eichmann hubiera sido absolutamente incapaz de
asesinar a su superior para heredar su cargo. Para expresarlo en palabras llanas, podemos
decir que Eichmann, sencillamente, no supo jamás lo que se hacía. Y fue precisamente esta
falta de imaginación lo que le permitió, en el curso de varios meses, estar frente al judío
alemán encargado de efectuar el interrogatorio policial en Jerusalén, y hablarle con el corazón
en la mano, explicándole una y otra vez las razones por las que tan solo pudo alcanzar el
grado de teniente coronel de las SS, y que ninguna culpa tenía él de no haber sido ascendido a
superiores rangos. Teóricamente, Eichmann sabía muy bien cuáles eran los problemas de
fondo con que se enfrentaba, y en sus declaraciones postreras ante el tribunal habló de «la
nueva escala de valores prescrita por el gobierno [nazi]». No, Eichmann no era estúpido.
Únicamente la pura y simple irreflexión —que en modo alguno podemos equiparar a la
estupidez— fue lo que le predispuso a convertirse en el mayor criminal de su tiempo. Y si
bien esto merece ser clasificado como «banalidad», e incluso puede parecer cómico, y ni
siquiera con la mejor voluntad cabe atribuir a Eichmann diabólica profundidad, también es
cierto que tampoco podemos decir que sea algo normal o común. No es en modo alguno
común que un hombre, en el instante de enfrentarse con la muerte, y, además, en el patíbulo,
tan solo sea capaz de pensar en las frases oídas en los entierros y funerales a los que en el
curso de su vida asistió, y que estas «palabras aladas» pudieran velar totalmente la
perspectiva de su propia muerte. En realidad, una de las lecciones que nos dio el proceso de
Jerusalén fue que tal alejamiento de la realidad y tal irreflexión pueden causar más daño que
todos los malos instintos inherentes, quizá, a la naturaleza humana. Pero fue únicamente una
lección, no una explicación del fenómeno, ni una teoría sobre el mismo.”

Testu zatiak, liburu honetatik lortutakoak: Hannah Arendt. La condición humana,

Barcelona, Paidós, 2005.

“Con la expresión vita activa me propongo designar tres actividades fundamentales: labor,
trabajo y acción. Son fundamentales porque cada una corresponde a una de las condiciones
básicas bajo las que se ha dado al hombre la vida en la tierra. Labor es la actividad
correspondiente al proceso biológico del cuerpo humano, cuyo espontáneo crecimiento,
metabolismo y decadencia final están ligados a las necesidades vitales producidas y
alimentadas por la labor en el proceso de la vida. La condición humana de la labor es la
misma vida. Trabajo es la actividad que corresponde a lo no natural de la exigencia del
hombre, que no está inmerso en el constantemente-repetido ciclo vital de la especie, ni cuya
mortalidad queda compensada por dicho ciclo. El trabajo proporciona un «artificial» mundo
de cosas, claramente distintas de todas las circunstancias naturales. Dentro de sus límites se
alberga cada una de las vidas individuales, mientras que este mundo sobrevive y trasciende a
todas ellas. La condición humana del trabajo es la mundanidad.

La acción única actividad que se da entre los hombres sin la mediación de cosas o materia,
corresponde a la condición humana de la pluralidad, al hecho de que los hombres, no el
Hombre, vivan en la Tierra y habiten en el mundo. Mientras que todos los aspectos de la
condición humana están de algún modo relacionados con la política, esta pluralidad es
específicamente la condición -no sólo la conditio sine gua non, sino la conditio per quam- de
toda vida política. Así, el idioma de los romanos, quizás el pueblo más político que hemos
conocido, empleaba las expresiones «vivir» y «estar entre hombres» (ínter nomines esse) o
«morir» y «cesar de estar entre hombres (ínter nomines esse desinere) como sinónimos. Pero
en su forma más elemental, la condición humana de la acción está implícita incluso en el
Génesis («y los creó macho y hembra»), si entendemos que esta historia de la creación del
hombre se distingue en principio de la que nos dice que Dios creó originalmente el Hombre
(Adán), a «él» y no a «ellos», con lo que la multitud de seres humanos se convierte en
resultado de la multiplicación. La acción sería un lujo innecesario, una caprichosa
interferencia en las leyes generales de la conducta, si los hombres fueran de manera
interminable repeticiones reproducibles del mismo modelo, cuya naturaleza o esencia fuera la
misma para todos y tan predecible como la naturaleza o esencia de cualquier otra cosa. La
pluralidad es la condición de la acción humana debido a que todos somos lo mismo1 es decir,
humanos, y por tanto nadie es igual a cualquier otro que haya vivido, viva o vivirá.
Estas tres actividades y sus correspondientes condiciones están íntimamente relacionadas con
la condición más general de la existencia humana: nacimiento y muerte, natalidad y
mortalidad. La labor no sólo asegura la supervivencia individual, sino también la vida de la
especie. El trabajo y su producto artificial hecho por el hombre, concede una medida de
permanencia y durabilidad a la futilidad de la vida mortal y al efímero carácter del tiempo
humano. La acción, hasta donde se compromete en establecer y preservar los cuerpos
políticos, crea la condición para el recuerdo, esto es, para la historia. Labor y trabajo, así
como la acción, están también enraizados en la natalidad, ya que tienen la misión de
proporcionar y preservar -prever y contar con el constante aflujo de nuevos llegados que
nacen en el mundo como extraños. Sin embargo, de las tres, la acción mantiene la más
estrecha relación con la condición humana de la natalidad; el nuevo comienzo inherente al
nacimiento se deja sentir en el mundo sólo porque el recién llegado posee la capacidad de
empezar algo nuevo, es decir, de actuar. En este sentido de iniciativa, un elemento de acción,
y por lo tanto de natalidad, es inherente a todas las actividades humanas. Más aún, ya que la
acción es la actividad política por excelencia, la natalidad, y no la mortalidad, puede ser la
categoría central del pensamiento político diferenciado del metafísico.”