Wykład 1

PSYCHOLOGIA KULTURY A PSYCHOLOGIA MIĘDZYKULTUROWA. METODY BADAWCZE W

PSYCHOLOGII MIĘDZYKULTUROWEJ

Jarosław Piotrowski

Czym jest kultura w psychologii?

Kultura – zbiór istniejących przekonań oraz powszechnie występujących praktyk (Boski)

Kultura – kolektywne oprogramowanie umysłu odróżniające członków jednej grupy lub kategorii ludzi
od innych grup (Hofstede)

Trzy obszary kultury

1. Poziom symboliczny

Symbole i artefakty kulturowe, bohaterowie życia publicznego oraz ich kateksje; tożsamość
symboliczna ma charakter „odświętny”

2. Język

Znajomość zasad i umiejętności komunikacji werbalnej w różnych trybach społecznych (wypowiedzi,

pisanie, rozumienie) i kontekstach. Świadomość metajęzykowa.

3. Poziom aksjologiczny

Wartości i praktyki. Dotyczą przebiegu rutynowych, codziennych czynności i interakcji społecznych, co

jest w nich właściwe i akceptowalne a co nie

Psychologia międzykulturowa

• Dział psychologii zajmujący się badaniem jak czynniki

kulturowe wpływają na myśli, emocje i zachowania ludzi

• Jednym z ważnych celów psychologii międzykulturowej jest testowanie trafności modeli

psychologicznych w odmiennych kontekstach kulturowych

• Jaka jest relacja psychologii międzykulturowej do psychologii społecznej?

• Dwa podejścia: emic i etic

Psychologia kulturowa czy międzykulturowa ?

Główne założenia badawcze, rozumienie zagadnień kulturowych: Psychologia kulturowa - Badanie

różnych obszarów życia i ich aspektów kulturowych

Obiekt badań: Psychologia kulturowa – Jedna kultura / naród / grupa etniczna

Problematyka badawcza – Profile psychologiczne

ukształtowane przez wpływy konkretnej kultury (np. kultura narzekania)

Główne założenia badawcze, rozumienie zagadnień kulturowych: Psychologia

międzykulturowa - Porównania kultur na wymiarach globalnych

Obiekt badań: Psychologia

Międzykulturowa – Co najmniej dwie kultury

Problematyka badawcza - Psychologia

Międzykulturowa - Porównania kultur, poszukiwania ograniczeń „uniwersalnych” teorii

psychologicznych i założeń (np. podstawowy błąd atrybucji, wiara w sprawiedliwy świat)

Podejście Emic

• Badanie jednej kultury w celu zrozumienia specyficznego dla niej zjawiska

• Bada dane zjawisko z perspektywy ludzi należących do tej kultury

• Podkreśla znaczenie badanego zjawiska w danej kulturze

Podejście Etic

• Porównywanie badanego zjawiska między kulturami

• Próba odpowiedzi na pytanie, czy zjawisko jest uniwersalne czy kulturowo specyficzne

Emic vs. Etic

Emic:

Skupienie na jednej kulturze

Podkreślanie wyjątkowości kultury

Wewnętrzny punkt widzenia

„Subiektywne”

Podważają tradycyjne (zachodnie) modele

Etic:

Porównanie kultur

Poszukiwanie zjawisk uniwersalnych

Podkreślanie podobieństw i różnic między kulturami

Zewnętrzny punkt widzenia

„Obiektywne”

Narzucają tradycyjne (zachodnie) modele

Psychologia interkulturowa

• Jej głównym przedmiotem zainteresowań jest to, co się dzieje na styku kultur, czyli wtedy gdy
przedstawiciele odmiennych kultur wchodzą ze sobą w interakcję

• Specyficznym podobszarem psychologii interkulturowej jest sprawdzanie, jaki wpływ na badania

nad kulturą ma to, z jakiej kultury pochodzi badacz

Taksonomia badań w psychologii (między)kulturowej (van de Vijver, Leung, 2001)

1. Badania
2. Bez zmiennych kontekstowych
a. Eksploracyjne różnić psychologicznych (np. Kryś i Hansen 2014) Nad strukturą lub Nad
poziomem
b. Testujące hipotezy uogólnione (np. Schwartz, 1992) Nad strukturą lub Nad poziomem
3. Ze zmiennymi kontekstowymi
a. Eksploracyjne: nad trafnością zewnętrzną (np. Żemojtel -Piotrowska i Piotrowski) Nad
strukturą lub Nad poziomem
b. Testujące hipotezy kierowane teorią kontekstualna (np., Berry, 1976) Nad strukturą lub
Nad poziomem

Potrzeba badań międzykulturowych

• Większość badań w psychologii prowadzonych jest w społeczeństwach, które można opisać

akronimem WEIRD:

• Western

• Educated

• Industrialized

• Rich

• Democratic

Problemy koncepcyjno-metodologiczne w (kwestionariuszowych) badaniach

międzykulturowych (Oishi, 2010)

• Równoważność pojęć

• Kwestie translacyjne

• Kwestia akceptacji społecznej zjawiska

• Styl odpowiadania na pytania

• Funkcjonowanie pozycji/wskaźnika

• Różnice w autoprezentacji (np. kultura skromności)

• Problemy z pamiętaniem (memory bias)

• Kryteria trafności

Metody zaradcze: Rekomendowana strategia badawcza

• Etap 1: solidna procedura tłumaczenia zwrotnego z udziałem autorów skali i badaczy

dwujęzycznych

• Etap 2: badania pilotażowe (w tym: CFA, czyli konfirmacyjna analiza czynnikowa)

• Etap 3: analizy statystyczne:

• CFA w pojedynczych krajach (czy struktura skali w ogóle się odtwarza?)

• klasyczne MGCFA (problem: czasem zbyt konserwatywne)

• Alignment (mniej konserwatywne, eksploracyjne)

• Uwaga: przy dużej liczbie krajów rzadko udaje się uzyskać więcej niż poziom metryczny
równoważności pomiaru

• Etap 4: sprawdzenie izomorfizmu kulturowego (konstrukt na poziomie jednostek =

konstrukt na poziomie krajów?) – multilevel CFA

Adaptacja kwestionariusza

Zgoda autora skali

Tłumaczenie pozycji testowych

Translacja powrotna pozycji testowych

Aprobata autora skali

Testowanie ekwiwalencji strukturalnej

Testowanie trafności skali

3 poziomy równoważności pomiarowej

• Czynnikowa: wskazuje na taką samą liczbę czynników w ramach badanego zjawiska,

pozwala na wnioskowanie że w badanych kulturach mówimy o podobnym konstrukcie

• Metryczna: takie same ładunki czynnikowe – pozwala na porównania korelatów i

predyktorów między krajami

• Skalarna: takie same reszty błędów – pozwala na porównania poziomów zmiennych między
krajami (lub innymi grupami)

• Można również uzyskać częściowy metryczny lub częściowy skalarny poziom

równoważności. Oznacza to uzyskanie danego poziomu równoważności przy „uwolnieniu”
założenia o identyczności ładunków lub reszt dla jednego lub więcej pytań

Przykład 1: Narcyzm

• Narcyzm w ujęciu psychologii społecznej: różnica indywidualna przejawiająca się w dążeniu

do umacniania siebie, potrzebie władzy nad innymi oraz nastawieniu roszczeniowym
(przekonaniu o uprawnieniu do szczególnego traktowania)

• Traktowany jako zjawisko uniwersalne kulturowo, choć o różnym natężeniu w kulturach

IND-COL

Narcyzm: porównania polsko-brytyjskojapońskie

(Żemojtel-Piotrowska i in., 2016)
• Równoważność pojęć -> MGCFA
• Kwestie translacyjne -> metoda back translation
• Kwestia akceptacji społecznej zjawiska -> analiza badań kulturowych
• Styl odpowiadania na pytania -> CFA
• Funkcjonowanie pozycji/wskaźnika -> CFA
• Różnice w autoprezentacji -> analiza badań kulturowych
• Kryteria trafności -> wzorzec korelacji ze zmiennymi zewnętrznymi
Co wykazały badania?
• Konstrukt narcyzmu (NPI-13) jako zjawiska 3-czynnikowego:replikowalny tylko na poziomie
czynnikowym; dwa czynniki w pełni równoważne (poziom skalarny): wielkościowość i władza,
roszczeniowość/eksploatacja – nie nadaje się do porównań
• „okrojony” 2-czynnikowy narcyzm – wystarczająco zbliżony do narcyzmu 3-czynnikowego
(wzorzec korelacji zbliżony w 3 krajach, „okrojony” narcyzm wykazuje podobne korelacje jak
narcyzm „pełny”)
• Brak różnic w poziomie narcyzmu między 3 próbami (studenckimi)
• Badania kulturowe: Japonia: kultura nie sprzyjająca narcyzmowi (Fukunishi i in., 1996), do
niedawna – niska popularność badań nad narcyzmem
Przykład 2: roszczeniowość
• Polskie a „światowe” (=anglosaskie) ujęcia roszczeniowości
• Roszczeniowość bierna + odwetowa = „polska”
• Roszczeniowość aktywna = „mainstreamowa”
• Badania międzykulturowe: potwierdzenie modelu 3- czynnikowego w 44 krajach
• Co jest „prawdziwą” roszczeniowością?
(Żemojtel-Piotrowska i Piotrowski, 2016)
Przykład 3: badania nad dobrostanem:
PANAS
• Positive and Negative Affect Schedule – jedna z najbardziej popularnych miar afektywnego
dobrostanu (kilka polskich wersji, m. in. SUPIN)
• PANAS + Measurement Invariance: 8 wyszukiwań (EBSCO)
• Thompson (2007): próba stworzenia 10-pozycyjnej wersji międzykulturowej PANAS
Ekwiwalencja pomiaru PANAS w 38 krajach
(Żemojtel-Piotrowska, Piotrowski i in., 2016)
• Model dwuczynnikowy: konieczność odrębnej analizy dla afektu pozytywnego i
negatywnego.
• Afekt pozytywny: problemy w 9 krajach, afekt negatywny: w 11. Poziom równoważności:
częściowy metryczny
• Skala nie odtworzyła się w Korei i Japonii
• Brak izomorfizmu kulturowego („excited” jako składowa afektu negatywnego na poziomie
2)
Projekt „Entitlement and subjective well-being in 42 countries” M. Żemojtel-
Piotrowska i J. Piotrowski (2014-2016)
Czy „opłaca się” robić duże projekty
międzykulturowe?
- Uwzględnienie różnych kontekstów kulturowych
- Możliwość wiarygodnego sprawdzenia replikowalności
konstruktu (pomiaru) na poziomie indywidualnym i krajowym
- tworzenie „rankingów” krajów i identyfikacja kultur skrajnych/nietypowych
- Możliwość zastosowania modelowania wielopoziomowego (MLM) w celu odseparowania
wpływu kultury na związki zmiennych z poziomu indywidualnego
Problemy (także praktyczne) w badaniach
wielokrajowych
• Nakład pracy (dylemat: język lokalny czy urzędowy?)
• Problem prób studenckich
• Zarządzanie dużym zespołem (kilkadziesiąt osób)
• Różnice kulturowe w sposobie prowadzenia badań (kwestie etyczne i proceduralne)
• Polityka (kto nie uznaje państwa Izrael; tematy „zakazane”: religia i polityka; rewolucje i
wojny, ataki terrorystyczne)
• Autorstwo i strategia publikacyjna
Podsumowanie
• Problem relacji między psychologią społeczną a międzykulturową – zjawiska społeczne
„uwikłane” w kontekst kulturowy
• Problem generalizacji wniosków z badań (narodowość badanych i badaczy) – możliwość
porównywania średnich między krajami – rzadkość, możliwość analizy korelatów i
predyktorów - częste
• Badania międzykulturowe – „wymagające” metodologicznie (analizy statystyczne jako
remedium na wiele problemów pomiarowych, ale nie na wszystkie) i czasochłonne, ale
rzetelnie pokazujące ograniczenia dla „uniwersalnych” zjawisk
• Wielokulturowy zespół badawczy – różne style pracy, analiz, interpretacji = tekst mniej
podatny na etnocentryzm, możliwość pogłębienia analiz w kierunku kulturowym
Inne metody badawcze: eksperyment
• Cel:
• Zweryfikowanie odkrytej zależności w odmiennej kulturze
• Wykazanie moderacyjnej roli kultury/czynnika kulturowego
• Problemy:
• Ekwiwalencja sytuacji eksperymentalnej
• Ekwiwalencja bodźców stosowanych do manipulacji
• Ekwiwalencja pomiaru zmiennej zależnej
• Równoważność doboru osób
Inne metody badawcze: Wywiad
kulturowy (antropologiczny)
• Cel: uzyskanie informacji o kulturze rozmówcy na podstawie rozmowy badacza z
„insiderem” (osobą zanurzoną w badanej kulturze)
• Struktura: na ogół półustrukturyzowany, celowo zawiera swobodne wątki w celu uzyskania
informacji wytwarzanych spontanicznie przez badanego, nie zakładanych w hipotezach
badacza
• Specyficznym przykładem wywiadu kulturowego jest wywiad akulturacyjny, którego celem
jest diagnoza procesu akulturacji jednostki (jest on częściej stosowany jako metoda
diagnostyczna, niż w badaniach naukowych)