Antropologia religii

1. Jakie trudności może mieć głęboko wierzący/a antropolog/antropolożka (bez względu na

rodzaj wiary) badający inne systemy religijne?

Może mieć trudności związane z wyjściem poza własny system ontologii, ponieważ religia jest
bardziej „realna” – zarówno dla obserwatora, jak i obserwowanego – niż jakikolwiek inny wymiar
kulturowy, więc konfrontacja z zupełnie innymi koncepcjami (np. zezwalającymi na składanie ofiar
z ludzi lub na zabijanie członków plemienia nieprzynoszących już korzyści dla wspólnoty) może
znacząco wpłynąć na emocje badacza i w konsekwencji narazić go na brak obiektywności. Jest
więc zmuszony wyjść poza sferę własnych najtrwalszych, fundamentalnych poglądów, aby nie
popaść w stronniczość i nie oceniać innego systemu religijnego w oderwaniu od reszty danej
kultury, tylko dlatego że jakiś jej element jest głęboko sprzeczny z – przykładowo - nakazami
boskimi (jeśli badacz jest głęboko wierzącym chrześcijaninem).

2. Na czym polega antropologiczne podejście badawcze wobec systemów religijnych?

Religia może być naukowo i holistycznie badana przez antropologów, jako integralna część
kultury. Bardziej niż inne dziedziny kultury wymaga jednak nie tylko opisywania i wyjaśniania
różnorodności jej form i przejawów, ale także stałego rewidowania naszych własnych praktyk oraz
aparatu pojęciowego. Wiąże się z zastosowaniem perspektywy porównawczej, holistycznej i
relatywistycznej. Antropologiczne podejście badawcze wobec religii zakłada traktowanie jej tylko
w kategoriach społeczeństwa, w obrębie którego dana religia funkcjonuje – a nigdy jedynie w
kategoriach społeczeństwa, z którego się wywodzimy. Do największych wyzwań dla antropologa
należy wystrzeganie się od wtłaczania wierzeń innych społeczeństw we własny aparat pojęciowy
oraz zachowanie obiektywizmu mimo roszczenia różnych elementów badanej religii do
posiadania statusu prawdy, często jawnie sprzecznej w stosunku do prawd składających się na
inną religię.

3. Wyjaśnij na przykładzie dlaczego pojęcie duszy lub ducha nie jest adekwatne w
odniesieniu do niektórych wierzeń religijnych.

Pojęcie duszy lub ducha nie jest adekwatne w odniesieniu do niektórych wierzeń religijnych,
ponieważ funkcjonuje w nich zupełnie inna ontologia niż w świecie zachodnim. Nie istnieje tam
dychotomiczny rozdźwięk między materią, a duchem. Przykładowo, na wyspie Mayotte, istoty,
które instynktownie sklasyfikowalibyśmy (my – badacze wywodzący się z kręgu kultury
zachodniej) jako duchowe czy nadprzyrodzone, wcale nimi nie są, gdyż można je objąć ludzkimi
kategoriami poznawczymi i działają na nie takie same prawa, jak na ludzi. Dusza jest terminem
przynależnym do chrześcijaństwa i nie można jej intuicyjnie przyrównać do istot nieludzkich
(pozakulturowych) wywodzących się z innych systemów religijnych.

4. Jakie są funkcje religii?

a) Religia zapewnia spójność i integralność świata.

b) Daje poczucie zakorzenienia.
c) Daje człowiekowi poczucie kontroli i poczucie ujarzmienia (w mniejszym lub większym
stopniu) rzeczywistości, w jakiej żyje.
d) Pozwala wyjść poza wymiar temporalny, poza śmiertelność.
e) Pozwala uczestniczyć w czymś większym od siebie, co według badań psychologicznych
jest jednym z podstawowych filarów zapewniających człowiekowi sens życia.
 f) Ma też funkcje emocjonalne: zapewnia pocieszenie, nadzieję, ulgę w lęku i rozpaczy etc.

Religia spaja społeczeństwo, tworzy spójną tożsamość, „zbiorowy umysł” (Durkelheim). Jest też
narzędziem politycznym, sprawowania kontroli społecznej (zarówno pod postacią agentów
zewnętrznych: kapłanów czy przewodników duchowych, jak i wewnętrznych: konwenansu,
autocenzury etc.). Stanowi także element legitymizacji (np. władzy, w monarchiach
chrześcijańskich władza była przekazywana monarsze bezpośrednio od Boga itd.),
uprawomocnienia zastanego stanu rzeczy – stanowi najbardziej zakorzenioną legitymizację
rzeczywistości, ponieważ rządzące nią zasady zostały ustanowione przez istotę doskonalszą od
ludzi: mniej omylną.

5. Wyjaśnij różnicę pomiędzy szamanem i kapłanem

Autorytet szamana ma swoje źródło przede wszystkim w jego biografii oraz doświadczeniach. Jest
poważany ze względu na swoje zdolności, predyspozycje, trudne doświadczenie w młodości (np.
przeżycie sytuacji granicznej – uniknięcie śmierci), a nie ze względu na urząd czy mianowanie
przez jednostkę wyższą w hierarchii, tak jak kapłan.

Nie ma egzaminu, który pozwala zostać szamanem, nie wymaga się od niego także specyficznej i
konkretnej wiedzy – terminuje pod okiem mistrza, który poddaje go różnego rodzaju próbom
(często niewygodnym i bolesnym). Szaman nie jest urzędem ani stanowiskiem. Jest pracą „na pół
etatu”, niewielu szamanom udawało się wyżyć tylko z bycia szamanem.

Kapłan zaś jest wyświęcony formalnie, z mocy mającej autorytet struktury. Nie jest istotne jego
indywidualne doświadczenie. Jest poddany dogmatowi, posiadanej wiedzy, determinuje go
tradycja, w przeciwieństwie do szamanów (którzy zostawali nimi ze względu na przejawiane
talenty różnej maści) przeprowadza obrzędy i rytuały religijne zgodnie z przewidzianą regułą. W
bogatszych i bardziej scentralizowanych społeczeństwach kapłani byli pełnoetatowymi
pracownikami, sprawującymi zarówno władzę religijną jak i świecką, zależnymi i żyjącymi z
nadwyżek.

6. Wyjaśnij pojęcie animizmu oraz mana.

Animizm to typ wierzeń religijnych, zgodnie z którymi gatunki i zjawiska nieludzkie mają duchowe
komponenty, wchodzą w interakcje z ludźmi i ferują sankcje. Przykładowo, elementy natury mogą
być uduchowione, tzn. w drzewie, zwierzęciu czy roślinie może przebywać istota duchowa.
Poszczególne gatunki przyrodnicze mogą mieć swojego ducha, a niektóre, konkretne z nich
przynależą do konkretnych grup w danym społeczeństwie (są wtedy totemami). Wejście w
interakcje z taką istotą może mieć konsekwencje w świecie ludzkim, zarówno pozytywne jak i
negatywne dla człowieka.

Mana jest przykładem siły duchowej, bezosobowej i nie mającej swojego indywidualnego
„umysłu” czy „woli”. To rodzaj „duchowej elektryczności” przepływającej przez widzialną
rzeczywistość i nadającej jej cechy, które dostrzegamy. W kulturach melanezyjskich jest to energia
lub siła przejawiajaca się w przedmiotach materialnych (także w ludziach), ale nie stanowiących ich
integralnej części, będąca czymś od nich odrębnym. Mana objawia się i znika, nie jest wrodzona,
ale „materializuje się” w przedmiocie i wykorzystuje go jako medium, by się pojawić. W interesie
osoby, u której przejawiła się ta duchowa siła, było spróbować ją zatrzymać lub kontrolować jak
najdłużej, gdyż z many pochodziły cnoty, siła i szczęście. Póki mana towarzyszy człowiekowi,
powinien on czerpać z jej zasobów jak najwięcej. Na przykładzie chińskiej zasady chi oznacza to na
przykład działanie zgodnie z regułą najmniejszego oporu, tzn. nie sprzeciwiania się życiu, tylko
wykorzystywania posuwającego go do przodu nurtu tak, by jak „najłagodniej” i jak najmądrzej
przejść przez życie.

7. Wyjaśnij pojęcia magii styczności i podobieństwa i podaj przykłady.

Magia styczności zakłada, że moc zawarta w przedmiotach i rzeczach (znajdująca się tam zwykle
dzięki przeprowadzeniu odpowiedniego rytuału) może być przekazywana dalej, drogą interakcji,
czasem poprzez dosłowne dotknięcie. Przykładem może być nasączenie różdżki jakąś magiczną
energią, a następnie dotknięcie tą różdżką człowieka, wskutek czego zgromadzona energia
przejdzie na niego, wywołując określony efekt.

Magia podobieństwa (homeopatyczna) to wiara i praktyka polegająca na przekonaniu, że

przedmioty mające cechy wspólne (podobieństwa, np. kształt, kolor, teksturę) są połączone jakimś
nadnaturalnym związkiem. Polega ona na naśladownictwu i skojarzeniach, np. wylanie wody na
ziemię ma spowodować opady deszczu. Ten rodzaj magii zakłada automatyczny efekt przypisany
do czynności, oparta jest ona na formule akcja-reakcja. Samo wykonanie czynności implikuje
efekt, który nadejdzie, nie jest tu wymagana jakakolwiek łaska istot nadprzyrodzonych, jest to
czynność zrytualizowana.

8. Czym różni się symbol ducha przodków od hierofanii sacrum?

Duchy przodków nie muszą być święte, mogą przynależeć do tej samej sfery, co wierzący w ich
istnienie ludzie. Nie muszą być elementem kultu, mogą funkcjonować jako symbol, np. mądrości.

9. Czy relacje między ludźmi i nie-ludźmi możemy nazywać relacjami społecznymi?

Dlaczego?

Uważam, że możemy je nazwać relacjami społecznymi, ponieważ ludzie i nie-ludzie pozostają w

pewnym stosunku wzajemnie do siebie (np. człowiek jest istotą niższą niż Bóg), co pociąga za
sobą całą gamę wzajemnych roszczeń i zobowiązań. Ludzie i nie-ludzie wchodzą ze sobą w
interakcje, mogą być nastawieni do siebie pozytywnie lub negatywnie, stany te są płynne i zależą
od odpowiednich czynności. Przykładowo, w religii Ajnu polowanie było rytuałem polegającym na
współpracy z duchami, które jednak mogły jej odmówić, gdy były zagniewane. Ponadto, istoty
duchowe były darzone ogromnym szacunkiem i zawsze zasługiwały na pochówek. Widzimy więc,
że nie ma rozgraniczenia między relacjami czysto międzyludzkimi, a między ludźmi a nie-ludźmi.
Związany z relacjami społecznymi wymiar materialny dotyczył także nie-ludzi. Relacje ludzi z nie-
ludźmi działają na zasadzie zobowiązań i odpowiedniego zachowania w odpowiednim momencie,
więc są społeczne w pełnym tego słowa znaczeniu – przykładowo złożenie ofiary zapewnia
pomyślność w aspekcie, którego patronem jest dany duch.

10. Wyjaśnij pojęcie rytuału i podaj jego przykład.

Rytuał to wystylizowany i sformalizowany wzór zachowań, którego skuteczność (według

praktykujących go ludzi) jest uzależniona od poprawności wykonywania składających się na niego
czynności. Rytuały nie muszą mieć wymiaru religijnego, mogą dotyczyć każdego aspektu życia
codziennego, np. powitań, zachowań w poszczególnych miejscach (np. w sali, w klasie),
rutynowych gestów, aż po rytuały zabójstwa i zemsty (np. albańska hakmarrja – rytuał zemsty
rodowej). Rytuał to wyzwolenie “odpowiedniego” (tzn. powtórzonego tyle razy, że stał się
czynnością ustandaryzowaną) zachowania w konkretnej sytuacji, w której wszystkie strony wiedzą,
czego się od nich oczekuje. Przykładem rytuału jest sakrament spowiedzi.

11. Wyjaśnij pojęcie obrzędu przejścia i podaj przykład?

Obrzęd przejścia jest rodzajem obrzędu, który wywołuje lub towarzyszy zmianie, poprzez którą
przechodzi poddany rytuałowi człowiek. Inna jest rola czy status człowieka przed obrzędem
przejścia, a inna po, inne są związane z tym funkcje i oczekiwania wobec tego człowieka.
Przykładem jest chrzest, małżeństwo czy inicjacja.

12. Wyjaśnij pojęcie mitu i podaj przykład opowieści mitycznej.

Mit jest opowieścią, w której protagonistami są zwykle bohaterowie nadprzyrodzeni. Często mówi
o tym, jak zostały ustanowione prawa rządzące rzeczywistością społeczeństwa, które stworzyło
mit. Mity pełnią funkcję kosmogonii (wyjaśniają początek, przyczyny, praprzyczynę, powstanie
świata), ale są też źródłem obecnych praw, modelem życia.

Mit to rodzaj mającej walory sakralne narracji. Leżą one u podstawie ludzkiej tendencji do
tworzenia opowieści. Opowieść kreuje sens, wyłania porządek (morał) z chaotycznych i
nieuporządkowanych detali.

Przykładem opowieści mitycznej jest mit o Prometeuszu.

Damian Żejmo