TANZİMAT EDEBİYATI (1860-1895)
Hazırlık Dönemi 1839 Tanzimat Fermanı’ndan 1860’ta ilk özel gazetenin çıkışına
Osmanlı İmparatorluğu 18. yüzyıldan itibaren Batılı devletlerin gösterdiği
ekonomik, bilimsel ve endüstriyel gelişmeleri yakalayamamış ve Batı’nın gerisinde
kalmıştır. Osmanlı Devleti , Batı’nın Rönesans ve Reform hareketleriyle başlayan
ilerleyişine ayak uyduramamış ve askeri ve ticari alanda da gerileme baş göstermiştir.
Osmanlı İmparatorluğu’nda modernleşme hareketleri halkın değil, daha çok yönetici
sınıftan kişilerin isteğiyle ortaya çıkmıştır. Batı’da ortaya çıkan Osmanlı
İmparatorluğu’nu etkileyen zihniyet devriminin temelinde yatan kavramlar ve düşünce
akımları şunlardır: Rönesans, Reform, Pozitivizm, Teknoloji, Bilim, Hukuk.
Savaşlarda toprak kaybı olması üzerine ilk olarak askeri alanda başlatılan ve
düzenlemeler anlamına gelen Tanzimat , Osmanlı İmparatorluğu’nun bazı kurumlarında
yaptığı yeniliklerle Batı’ya yönelişi demektir.
Siyasi bir terim olarak, 3 Kasım 1839’da Padişah Abdülmecit’in sadrazamı Mustafa
Reşit Paşa’nın Gülhane Parkı’nda Tanzimat Fermanı’nı (Gülhane Hatt-ı Hümayunu )
okumasıyla başlar. Bu fermanla yönetim, maliye, askerlik gibi alanlarda Batılı anlamda
değişiklikler gerçekleştirildi. Bunu 1856’da Islahat Fermanı takip etti.
Tanzimat edebiyatı ise 1860’da Şinasi ve Agâh Efendi’nin Tercüman-ı Ahval adlı
özel gazeteyi çıkarmasıyla başlar.
Sanatçıların özellikle Fransız edebiyatından etkilenerek getirdikleri yenilikler ve
sanat anlayışları bakımından Tanzimat edebiyatı üçe ayrılır:
Hazırlık Dönemi , I. Dönem Tanzimat Dönemi,II. Dönem Tanzimat Dönemi
Hazırlık Dönemi (1839-1860)
1839 Tanzimat Fermanı’ndan 1860’ta ilk özel gazetenin çıkışına kadar sürer.
Yusuf Kamil Paşa , Akif Paşa , Mütercim Asım , Münif Paşa , Ethem Pertev Paşa,
Yirmisekiz Mehmet Çelebi , Mustafa Refik, Sadullah Paşa , Sadık Rıfat Paşa
Şifre: MAYMEYSeSMe
I. Dönem Tanzimat Edebiyatı (1860-1878)
1860’da ilk özel gazetenin çıkarılıp 1878’de I. Meşrutiyet’in kaldırılmasına kadar
süren dönemdir.
Şinasi , Namık Kemal , Ziya Paşa
başta olmak üzere ; Ahmet Mithat Efendi , Şemseddin Sami , Ali Suavi , Ahmet Cevdet
Paşa
Şifre: ŞAŞANAZ
II. Dönem Tanzimat Edebiyatı(1878-1895)
I. Meşrutiyet’in kaldırılmasıyla başlayan ve 1896’da Servet-i Fünun Dergisi çevresinde
yeni bir edebiyat topluluğunun kurulmasına kadar süren dönemdir.
Recaizade Mahmut Ekrem , Abdülhak Hamit Tarhan , Mualim Naci , Nabizade
Nazım , Samipaşazade Sezai , Direktor Ali Bey
Şifre: SARMaN
HAZIRLIK DÖNEMİ (1839 - I860) :
kadar olan dönemdir. Batı Etkisindeki Türk Edebiyatı döneminin ilk halkası olan
Tanzimat edebiyatı 1860'ta başlar.
Osmanlı İmparatorluğu’nda yenileşme hareketleri halkın değil, daha çok yönetici
sınıftan kişilerin isteğiyle ortaya çıkmıştır.
Batı’da ortaya çıkan Osmanlı İmparatorluğu’nu etkileyen zihniyet devriminin
temelinde yatan kavramlar ve düşünce akımları şunlardır: Rönesans, reform,
pozitivizm, teknoloji, bilim, hukuk, milliyet, eşitlik…
Yenileşme hareketleri , akılcı, iradeli bireyler yetiştirmeyi; bilime ve teknolojiye
önemle eğilmeyi esas alıyordu.
Devletin Batılılaşma arzusu neticesinde Avrupa’ya gönderilen Türk aydınları
gönderildi dilin kitlesel işlevini kavradı.
Konu bütünlüğüne gidilme yolunda ilk örnekler verildi.
Halk edebiyatına bir eğilim başladı.
Bu dönem sanatçıları : Yusuf Kamil Paşa , Akif Paşa , Mütercim Asım , Sadık Rıfat
Paşa , Ethem Pertev Paşa , Münif Paşa , Sadullah Paşa ,Yirmisekiz Mehmet Çelebi
Bu dönemde iki kurum etkilidir:
I. Encümen-i Daniş (Bilimler Akademisi): Tercüme edilmiş bilimsel eserler
kazandırma, ülkede genel kültür seviyesini yükseltme üniversite için ders kitabı
hazırlama amaçları olan kurumdur.
II. Tercüme Odası: Batı dillerinin öğretildiği kurumdur. Bu dönemde aydın ve
sanatçılar Fransızca öğrenirler. DDil öğretmekle kalmaz, aydınları “Batılılaşma
düşüncesi” etrafında toplayan bir kurum özelliği de kazanır. Yeniliklerin sanatı sarması,
edebi türlerin tanınıp düzyazının öne çıkması, sade dil kullanma gibi kavramlar bu odada
yapılan çeviriler sayesinde ortaya çıkmıştır.
Yenileşme Dönemi’nin Tanzimat öncesi başlıca temsilcileri şunlardır:
● Yirmisekizinci Çelebi Mehmet: Osmanlı Devleti'nde ilk defa olarak devamlı bir
elçilik görevi ülke dışına çıkan devlet görevlisi olan Mehmet Çelebi, Paris’te on bir ay
kaldı. Dönüşünde, seyahati sırasında gördüklerini bir kitap halinde padişaha sundu.
Sefaretnamesi 1757’de Fransızca'ya çevrilmiş, Osmanlı Devletinde ise ilk defa 1867’de
basılmıştır.
● Mustafa Reşit Paşa: Tanzimat Fermanı’nı okuyan kişidir. Sadrazamlık ve elçilik
yapmıştır.
● Sadullah Paşa: Lamartine’in “Göl” şiirini çevirmiştir. “On Dokuzuncu Asır” adlı
manzumenin yazarıdır. Ortaçağ’a özgü geleneksel dünya görüşünü eleştiri ve teknolojik
gelişmesine hayranlık duyduğu Batı’nın pozitivist düşüncesini över. Eşitlik, insan
halkları, bilim gibi kavramları öne çıkarır, Doğu medeniyetlerinin geri kalmışlığını ortaya
koyar. İlerlemek için Batı’nın örnek alınması gerektiğini savunur.
● Ethem Pertev Paşa: J. J. Rousseu ve Victor Hugo’dan şiir çevirileri yapmıştır. Pertev
mahlasıyla şiirler yazdı.
● Münif Paşa: Mecmua-i Fünun adlı bir dergi çıkarmış, çeviriler yapmıştır.
● Leskofçalı Galip: Yeni şiirin kalıcı olamamış parıltısıdır. “Divan”ı vardır.
● İbrahim Müteferrika: Macar asıllı matbaacı, yayımcı, yazar ve çevirmendir.
● Yusuf Kamil Paşa : Fransız yazar Fenelon’un “Telemaque” adlı romanını
“Tercüme-i Telemak” adıyla Türkçe’ye çevirmiştir. Bu Türk Edebiyatında çeviri romanın
ilk örneği kabul edilir. (1859)
● Akif Paşa: Divan anlayışına aykırı şiirler yazmıştır. “Adem Kasidesi”nde eski biçimle
“yokluk” gibi felsefi bir konuyu işleyen şiiri, şiirde temadaki yenileşmenin ilk çarpıcı
örneğidir.
● Şinasi : Lamartine ve La Fontaine'den; Şinasi, Fransızcadan manzum olarak Türkçe’ye
çevirdiği bazı şiirleri, asıllarıyla birlikte "Tercüme-i Manzume" adlı eserinde
toplamıştır.
❑ Tiyatro alanında çalışmalar yapılır. Abdülmecit döneminde, Batı’dan gelen tiyatro
kumpanyaları temsiller verdi.
● İlk oyun denemesi: Hikaye-i İbrahim Paşa ve İbrahim-i Gülşen (Hayrullah Efendi)
● İlk yerli tiyatro eseri olan "Şair Evlenmesi" bu dönemde Şinasi tarafından 1859'da
yazılmıştır.
❑ Sözlük, düzyazı alanında Mütercim Âsim, gezi ve makalede Sadık Rıfat Paşa,
Mustafa Asım Efendi;
❑ İlk gazeteler de bu dönemde çıkarılmıştır:
● İlk resmi Türkçe gazete olan Takvim-i Vakayi (1831),
● Yarı resmi Türkçe gazete olan Ceride-i Havadis (1840) bu dönemin ürünleridir.
BİRİNCİ DÖNEM TANZİMAT EDEBİYATI (1860-1876):
1860 yılında Şinasi ve Agâh Efendi’nin çıkardıkları ilk özel gazetemiz
olan Tercüman-ı Ahvâl ile başlar ve 1876 senesine dek devam eder.
GENEL ÖZELLİKLERİ :
1) Divan edebiyatına tepki olarak doğan Tanzimat edebiyatı geçmişe değil geleceğe,
Doğu’ya değil Batı’ya , soyuta değil
somuta ve azınlığa değil çoğunluğa yönelmeyi amaçlamıştır.
2) Batı edebiyatından özellikle de Fransız edebiyatından etkilendiler. (Voltaire ,
Montesquieu, Victor Hugo , J J Russo)
3) Bu dönem sanatçıları uygar, yenilikçi , bilimsel gelişmelere açık , edebiyatın yanında
pek çok alanla da ilgilenen çok
yönlü kimselerdir. (Şair, yazar ,gazeteci ,devlet memuru, siyasetçi )
4) “Sanat toplum içindir .” görüşünü benimsediler ve edebiyatı fikirlerini yaymak ve
toplumu bilinçlendirmek için edebiyatı
bir araç kabul ettiler. Bu dönemin yazar ve şairleri sanatçı olmaktan çok birer
idealisttirler.
5) Fransız İhtilâli’nin etkisiyle vatan , millet, hukuk, hak, adalet, özgürlük, eşitlik,
milliyet ,meşrutiyet, demokrasi …gibi kavramlar edebiyatımıza girmiştir.
6) Dilde sadeleşmenin gerekliliğini savundular ve yazı dilini halkın anlayacağı dile
yakınlaştırmaya
çalıştılar ama başarıya ulaşamadılar. (Özellikle II. dönem sanatçıları bu ilkeden ayrıldı.)
7) Bir yandan Divan edebiyatında bulunan eski bazı türleri (şiir, tarih,
mektup)geliştirirken diğer yandan da Batı’dan yeni türler alırlar.
8) Bu dönem edebiyatımızda ilklerin yaşandığı bir dönem de kabul edilir. Gazete önem
kazandı. İlk özel gazete çıkarıldı. Yeni türler gazete yoluyla edebiyatımıza girdi :Batılı
anlamda tiyatro , makale , roman, öykü , makale , eleştiri , anı , çeviri.
9) Tiyatroyu halkı aydınlatma aracı olarak görmüşlerdir. (Özellikle Namık Kemal )
10) Noktalama işaretleri ilk olarak bu dönemde kullanılmaya başlanmıştır.( Şinasi - Şair
Evlenmesi tiyatro eseri)
11) Halk edebiyatıyla yakınlaşma denemeleri başlamıştır.
12) Divan edebiyatındaki "bölüm güzelliğine" karşın "konu bütünlüğüne, güzelliğine"
önem vermişlerdir.
13) Batı edebiyatındaki sanat ve düşünce akımlarından etkilendiler:
Tanzimat Edebiyatçılarını Etkileyen Fikir Ve Sanat Akımları:
*Pozitivizm *Klasisizm *Romantizm *Realizm *Natüralizm
Klasisizm : Şinasi , Ahmet Vefik Paşa, Direktor Ali Bey
Romantizm : Namık Kemal , Ahmet Mithat Efendi ,Abdülhak Hamit
Realizm : Samipaşazade Sezai , Recaizade Mahmut Ekrem
Natüralizm : Nabizade Nazım
TANZİMAT EDEBİYATININ AMACI:
1. Eski edebiyatı yıkmak yerine sosyal hayatla geniş ölçüde ilgili yeni ve inkılâpçı bir
edebiyat getirmek.
2. Halka halk diliyle hitap ederek yeni edebiyatı ve yeni fikirleri sosyal ve siyasi buhran
içerisindeki millete tanıtmak.
3. Millet, vatan, hürriyet, eşitlik, adalet, fikir, meşrutiyet rejimi gibi kavramları tanıtarak
bunları yeniden kurmak.
Sanattan çok ülkü peşindedirler. Tanzimat Edebiyatında en önemli yenilik nesirde,
anlatımın kuruluşunda görülür. Bu edebiyatta söz hüneri göstermek değil, bir takım
düşünceleri halka yaymak amacı güdüldüğünden "seciler" atılmış, asıl düşünce ile ilgisi
olmayan doldurma sözlere yer verilmemiştir. Düşünceler sayfalarca süren uzun cümleler
yerine anlaşılması kolay kısa cümlelerle verilmeğe çalışılmıştır.
Ancak Divan edebiyatını eleştirmelerine rağmen onun etkisinden kurtulamamışlardır.
Tanzimat birinci dönem sanatçıları(Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa, Ahmet Mithat
Efendi) ikinci dönem sanatçılarına göre daha halkçı olmuşlardır.
İKİNCİ DÖNEM TANZİMAT EDEBİYATININ (1876-1895)
II. Abdülhamit’in Osmanlı-Rus Harbi’ni bahane ederek Meclis-i Mebusan’ı, 1878
yılında kapatmasıyla başlar ve 1896 yılında Servet-i Fünûn edebiyatının başlamasına
kadar devam eder.
GENEL ÖZELLİKLERİ :
1) 1880 – 1895 yılları arasında görülen edebî dönemdir. “Ekrem – Sezai – Hamit” okulu
adıyla da bilinen bu dönemdir.
2) Baskıcı (İstibdat) yönetimin etkisiyle “Sanat sanat içindir.” görüşünü benimsediler.
3) Dil ağırlaşmıştır.
4) Divan edebiyatı geleneklerinden kurtulamazlar.
5) Tanzimat edebiyatı seçkin kesim için değil, halk tabakası için ortaya getirilmiş bir
edebiyattır. Ama II. dönem sanatçıları bu
görüşten uzaklaşmışlardır.
6) Estetik zevk ağır basar. Süs ve sanata başvururlar.
7) Şiirde konu birliği sağlandı .
8) Eski edebiyattaki “göz için uyak” kuralı Recaizade Mahmut Ekrem’in şiirlerinde
yıkılmış, “kulak için kafiye” anlayışı benimsenmiştir.
9) Sanatçılardan Recaizade Mahmut Ekrem, "Güzel olan her şey şiirin konusu olabilir."
anlayışını savunmuşlardır. Bu dönem şiiri Servet-i Fünun şiirine de esin kaynağı
olmuştur.
Toplumsal ve siyasi konulardan uzaklaşarak bireysel konulara dönülmüştür : Varlık
–yokluk , Allah ,ölüm ,madde ,ruh gibi metafizik ve felsefi düşünceler ve doğa ,aşk, acı ,
özlem ,hayal kırıklıkları karamsarlık gibi bireysel temalar.
10) Beyit nazım biriminin hakimiyeti kırılmış ; beyitten dizeye doğru bir geçiş
başlamıştır.
11) Tanzimatçılara göre Batı edebiyatını edebiyatımızda daha da kökleştirenler II.
Tanzimatçılar olmuştur.
12) Gazetecilik, ilk dönemdeki toplumsal etki ve işlevini yitirir. Gazetelerdeki siyasal ve
toplumsal içerikli yazılar yerini günlük sıradan olaylara bırakır. Toplumsal makalenin
yerini de edebi makale alır.
13) I. dönemdeki gibi hece denenmekle birlikte aruz yine egemenliğini sürdürmüştür.
Birinci dönemde de kullanılan Divan edebiyatı nazım biçimleri bırakılmaya başlanmıştır.
14) Tanzimat’ın II. döneminde ürünler veren Muallim Naci , Divan edebiyatının tek
savunucusudur. Muallim Naci ve Recaizade Ekrem arasında yaşanan “Zemzeme-
Demdeme” tartışmaları Servet-i Fünûn edebiyatının zeminini hazırlamıştır.
15) Roman ve öykü tekniği daha da gelişir. I. dönem göre daha nitelikli ürünler vermeye
başlamıştır. Betimlemeler ilk döneme göre daha da ölçülüdür. Realizm akımının etkisiyle
gözleme önem verilmiş, olay ve kişiler daha gerçekçi anlayışla anlatılmıştır.
16) Tiyatro eserleri oynanmak için değil okunmak için yazılmıştır.
17) Şiirde romantizm; roman ve hikâyede realizm ile natüralizm akımından
etkilenmişlerdir :
Nabizade Nazım , Beşir Fuat natüralizmden,
Recaizade Mahmut Ekrem ve Samipaşazade Sezai realizmden,
Abdülhak Hamit Tarhan ise romantizmden etkilenmiştir.
* Tanzimat'ın ikinci kuşak sanatçıları: Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamit
Tarhan, Samipaşazade Sezai, Nabizade Nazım, Muallim Naci, Direktör Ali Bey .
TANZİMAT EDEBİYATINDA ŞİİR:
1) Divan şiirindeki soyut konular yerine günlük hayatla ilgili olay ve düşünceler
işlenmiş, böylece şiirin konu alanı genişletilmiştir.
2) Divan şiirindeki parça güzelliği yerine konu birliğini ve bütün güzelliğini
savunmuşlardır . (Yani şiirin ilk beytinden son beytine kadar aynı konu işlenmiştir. )
3) Milli ölçü olarak hece ölçüsünü savunursalar da başarıyla uygulayamazlar. Aruz
ölçüsünün kullanımı sürer.
4) Divan şiiri anlayışına karşı çıkmalarına rağmen, şiirin biçimiyle ilgili hiçbir
değişiklik gerçekleştirememişlerdir. Divan edebiyatı nazım şekillerini (gazel, kaside,
mesnevi, murabba,terkib-i bent ,terci-i bent…) de kullanmaya devam
etmişlerdir. Bununla birlikte bu dönemde şiirlere, işlenen konuya veya temaya uygun
başlıklar verilmeye başlanmıştır. Özellikle kasidede yeni düşünceler işlenmiş ve bazı
bölümler atılmıştır. Batı’nın etkisiyle yeni nazım şekilleri oluşturdular. (N Kemal -
Vaveyla , A Hamit - Makber)
Namık Kemal’in “Hürriyet Kasidesi, Vatan Şarkısı, “Vaveylâ” adlı şiirleri buna
örnektir. Ayrıca hece ölçüsüyle şiir yazma denemeleri de görülür. Yine bu dönemde
“özgürlük, hak, adalet, eşitlik vb” kavramların ilk kez şiirde tema olarak işlenmesi, şiirde
anlam bütünlüğüne önem verilmesi, Divan şiirine göre daha sade bir dil kullanılması,
sanatlı söyleyişlerin az da olsa terk edilmesi gibi yenilikler, şiirin içeriğiyle ilgili önemli
gelişmelerdir. Divan edebiyatındaki nazım şekilleri kullanılmaya devam edilmiş ancak
içerikte değişiklikler yapılmıştır.
Şinasi, dünyaya, topluma bir Türk Rönesansçısı gibi bakar, “akl”ı, “hukuk”u
“medeniyet”i öne çıkarır. Mustafa Reşit Paşa için yazdığı kasidelerde yenilik
düşüncelerini ortaya koyar. Bu düşünceleri Auguste Comte’un pozitivist dünya
görüşünün yansımasıdır.
5) Nazım birimi genellikle beyittir.
6) Şiirde duygudan çok fikir ağırlıktadır. Bireycilikten çok toplumculuğa doğru gidilir.
7) Şiiri estetik güzellikten , süsten , sanattan ve soyutluktan kurtarıp içeriği ön plana
çıkarmışlardır.
TANZİMAT DÖNEMİNDE NESİR VE ÖZELLİKLERİ
1) Tanzimat nesrinde, Divan nesrinin aksine anlatım, süsten ve yapmacıklıktan giderek
uzaklaşmış ve yerini düşüncenin önemine bırakmıştır.
2) Konuşmaları gösteren çizgiler ve noktalama işaretleri kullanılır. Böylece Divan
nesrinde sayfalarca süren cümleler kısaltılmış, sözcüklerin cümle içindeki işlevi
önemsenmiştir.
3) Divan nesrindeki iç kafiye olan secilere pek yer verilmemiştir.
4) Basmakalıp giriş cümleleri bırakılmış, konuya doğrudan girme ilkesi önemsenmiştir.
Asıl düşünceyle ilgili olmayan doldurma sözler atılmıştır. Cümleler kısaltılmış paragraf
birimini ilk kez Şinasi kullanmıştır.
5) Toplumu tümüyle kuşatan sosyal konular işlenmiş, edebiyat toplumun içine
indirilmiştir.
6) Gazeteciliğin etkisiyle yeni nesir türleri olan roman, makale, hikâye, fıkra, eleştiri
gibi yazılar edebiyatımızda yerini almıştır.
TANZİMAT EDEBİYATINDA ROMAN -HİKÂYE :
1) Olaylar günlük yaşamdan veya tarihten alınır. Genellikle alafrangalık özentisi
cariyelik , mirasyedilik, tarihi olaylar , görücü usulü evlilik , toplumsal bozukluklar , köy
hayatı (Karabibik) , aşk ve bireysel konulardır.
2) Kahramanlar sosyal hayatın getirdiği zorunluluklar yüzünden aile çevrelerinden
seçilmiştir.
3) Roman ve öyküde önce romantizm sonra realizm ve natüralizm etkileri görülür.
4) Halkı bilinçlendirmek istendiğinden tekniği önemsememişler. Romantizmin
etkisiyle Namık Kemal ve Ahmet Mithat Efendi yer yer olayın akışını keserek okura bilgi
vermiş ve eserde kişiliklerini gizlememişlerdir. (Tarih , coğrafya ,
matematik… gibi ansiklopedik bilgiler) Yazar iyilerden yana tavır alır.
5) Romantizm etkisiyle kişiler tek yönlü ele alınmış, eserlerde karakter
oluşturulamamıştır . Tiplerden oluşur . Kişiler ya iyi ya kötüdür.
6) Yapıtların sonunda iyiler ödüllendirilir , kötüler cezalandırılır.
7) Rastlantılara (tesadüflere) çokça yer verilir.
8) Dil olay bölümünde yalın , betimlemelerde sanatlıdır.
9) Eserlerde uzun ve gereksiz tasvirler kullanılmış , tasvirler, olayın akışı içinde
eritilmemiş, olaydan kopuktur.Bir süs öğesi olarak uzun uzadıya kullanılmıştır. Olayın
akışı kesilerek olaydan kopuk verildiğinden eserler teknik açıdan zayıftırlar.
10) Olaylar genellikle İstanbul ve çevresinde geçmiştir .
11) Geçmiş zamanlı ve düz cümleli anlatım tekniği kullanmışlardır.
12) Düşünceyle ilgisi olmayan gereksiz sözcükler vardır.
13) Duygusal ve acıklı konular işlenmiştir.
14) Tanzimat ikinci dönemin sanatçıları birinci döneminkilere göre daha başarılı
olmuştur.
15) Birinci dönem romanlarında daha çok romantizmin etkisi görülür. İkinci dönem
sanatçıları realizmin etkisiyle “gözlem”e önem vermişler, nedenlerle sonuçlar arasında
ilgi aramışlar, olağanüstü kişi ve olaylarla aşırı tesadüflerin yerine olabilir olaylara,
kişilere yönelmişlerdir.
16) Tanzimat’ın en üretken ve popüler yazarı Ahmet Mithat Efendi’dir.
İlk çeviri roman : Yusuf Kamil Paşa’nın Fenelon’dan Telemak’ın çevirisi(1860-62)
İlk yerli roman :Şemsettin Sami / Taaşşuk-ı Talat ve Fıtnat (1872)
Basılan ilk küçük öykü : Küçük Şeyler (S.Sezai, ilk gerçekçi öykü)
İlk hikâye kitabı: Ahmet Mithat Efendi’nin Letaif-i Rivâyât
İlk edebi roman : Namık Kemal’in İntibah
İlk tarihi roman denemesi: Ahmet Mithat Efendi'nin "Yeniçeriler" adlı eseridir.
İlk tarihi roman : Namık Kemal / Cezmi , A. Mithat / Yeniçeri
İlk öykü: Letaif-i Rivayet, A. Mithat Efendi
İlk köy romanı: Karabibik, Nabizade Nazım
İlk realist roman: Araba Sevdası, Recaizade Mahmut Ekrem
İlk naturalist roman: Zehra,? Nabizede Nazım /Karabibik ?
İlk Türk kadın romancı : Fatma Aliye Hanım
NOT: İlk psikolojik roman: Mehmet Rauf'un "Eylül" adlı eseridir. (Servet-i Fünun
Dönemi)
TANZİMAT EDEBİYATINDA TİYATRO:
Tanzimat Dönemi’ne gelinceye kadar Türk halkı, tiyatro türüne yabancı değildi.
Halkın eğlence ihtiyacını karşılayan Karagöz, meddah, ortaoyunu ve özellikle kırsal
bölgelerde köy seyirlik oyunları vardı. Batılı anlamda yazılı bir metne dayanan,
oyuncuların bu metindeki rollerini ezberleyip olayı sahnede seyirci önünde
canlandırabilecekleri ilk yerli eser Şinasi’nin “Şair Evlenmesi” adlı komedisidir.
Çok farklı bir milli tiyatro anlayışına sahip olan yazar tiyatro anlayışını “Asıl milli
tiyatro seyircilere herkesten iyi bildikleri kendi hayatlarını değil, tanımadıkları
toplulukların veya azınlıkların hayatlarını, İslâm ve Osmanlı tarihinin muhteşem
olaylarını tanıtan eserlerdir.” sözleriyle ifade eder. Ahmet Vefik Paşa, Moliere’den
çeviriler ve adaptasyonlar yaparak Tanzimat tiyatrosuna büyük hizmetler yapmıştır.
Ahmet Vefik Paşa, tercüme ve adaptasyon tarzında eserler vermiştir. Moliere'den
çevirdiği ve Zor Nikâh, Zoraki Tabip adını verdiği Türkçeye adapte edilmiş eserleriyle
büyük başarı sağlamıştır. Ali Bey, Kokana Yatıyor, Misafir-i İstiskal gibi birer perdelik
komedileri yanında Moliere'den adapte ettiği Ayyar Hamza ile tiyatromuza katkıda
bulunmuştur.
Pahalı bir eğlence olması, Türk kadınının sahneye çıkamaması gibi sebeplerden
dolayı Türk tiyatrosu kısa zamanda gelişememiş, uzun süre sanatçı olarak Türk yaşam
biçimini benimsemiş olan Ermeni azınlıktan yararlanmıştır. Sahneye Afife Jale 1919
yılında Müslüman Türk kadını olarak ilk kez "Yamalar" oyununda çıkmıştır.
İlk tiyatrolar, İtalyan ve Fransız girişimciler tarafından kurulmuştur. Hoca Naum,
Hasköy, Şark ve Ortaköy tiyatroları ilk yerli tiyatrolardır. Daha sonra ilk ciddi tiyatro
1867'de kurulan yarı resmi Osmanlı Tiyatrosu'dur. Edebiyatımızda 1846’dan sonra yerli
tiyatroların faaliyete geçtikleri görülmektedir. Uzun süre hizmet veren Osmanlı
Tiyatrosu, Ahmet Mithat'ın, Çerkez Özdenler adlı dramının hürriyet duygularını aşıladığı
bahanesiyle 1884'te II. Abdülhamit tarafından kapatılmıştır.
Basılı ilk tiyatro eserimiz, İbrahim Şinasi'nin 1859'da yazıp 1860 yılında Tercüman-
ı Ahval'de tefrika ettiği Şair Evlenmesi'dir.
1859'dan önce yazılan İskerleç adında bir yazara ait olan Vakayi-i Acibe ve
Havadis-i Garibe-i Keşger Ahmet (Pabuççu Ahmet'in Garip Vak'alar ve Maceraları) adlı
eser ile Hayrullah Efendi'nin Hikâye-i İbrahim Paşa ve İbrahim-i Gülşeni adlı eseri
1859'dan sonra basıldığı için ilk Türkçe piyes olarak kabul edilmemektedir.
“Tiyatro bir eğlencedir fakat eğlencelerin en faydalısıdır.” diyen tiyatroda eğlence ile
toplumsal yararı birleştiren Namık Kemal bu dönemin önemli tiyatro sanatçılarındandır.
Tiyatrolarını halkı eğitmek için yazan Namık Kemal, romantizmin etkisindedir.
Tanzimat İkinci Dönem tiyatro yazarlarından Abdülhak Hamit Tarhan bu dönemde
en çok tiyatro eseri veren sanatçılarımızdandır. Manzum ve mensurdur. Eserlerini
okunmak için yazdığını söyler. Bu yüzden eserleri sahne tekniğine uygun değildir. Yirmi
biri bulan tiyatro eserlerinin hepsi dramdır. Genellikle romantik dramın tesirindedir.
Hanid'in bütün piyeslerinde karakterler ön plandadır. Psikolojik tahlillerine büyük önem
vermiştir. Özellikle ihtirasların tahlil ve tasvirinde güçlüdür. Elbette piyeslerinde
tamamen sosyal konulardan uzaklaşmış değildir. Vatan ve yurtseverlik konuları
Liberta'da dikkat çeker. İlk piyeslerinde teknik yapıya dikkat ederken sonraları bunu
ihmal etmiştir. 1880 den sonraki piyeslerini okunmak için yazmıştır. Bunun için perde
bölünüşleri düzensiz olmuştur. Perde sonlarına yaptığı ilaveler piyesin yapısını
bozmuştur. Nesteren ve Liberta'yı hece vezniyle yazarken diğerlerini aruz vezniyle
yazmıştır. Onun eserlerindeki en büyük kusur dil ve uslüptadır. İlk piyesler konuşma
diline yakınken sonraları uzaklaşmıştır. Zaman zaman bütün tiyatro kalıplarını hiçe
saymıştır. O kurallar içinde kuralsız bir üstad olmuştur.
1) Şiirden sonra en çok önem verilen tür olmuştur.
2) Tiyatro faaliyetleri 1846’dan sonra başlar. İlk eserlerde Batı tiyatrosu örnek alınır.
Telif, taklit, çeviri ve adaptasyon (uyarlama) çalışmaları yapılır. Ali Bey ve Ahmet Vefik
Paşa çeviri ve adaptasyon çalışmaları yapar. (Özellikle Moliere , Shakespeare taklit
ettikleri büyük ustalardır. Racine, Corneille diğer üstatlardır.)
3) Tanzimatçılar tiyatroyu halkı eğlendirirken eğiten ve düşünceleri aktarmak için en
etkili araç olarak görmüşlerdir.
4) Konular tarihin ders verici olaylarından , toplumsal sorunlardan veya bireysel
olaylardan alınmıştır. (Gelenekler , aile , özgürlük , eşitlik , millet, vatanseverlik
,kalkınma gibi kavramları işlemişlerdir.)
5) Tiyatro, doğrudan halka seslenen ve konuşmaya dayanan bir tür olduğu için yapıtlar
genellikle konuşma diliyle yazılmıştır. Tiyatroda dil, diğer türlere oranla daha sade ve
konuşma diline yakındır. İlk eserlerde kullanılan yalın ve sade bir dilden sonra
uzaklaşılarak (Hamit) sahne dilini yaratmaya başlanmıştır.
6) Tiyatroda yoğunlaşan Hamit’tir. Oyunlarında olağanüstülüklere yer verir. Abdülhak
Hamit’in tiyatroları sahneye uygulamanın zorluğu nedeniyle oynanmak için değil daha
çok okunmak içindir. Konuşmalarında süs ve sanat yapar.
7) Dönemin tiyatroları teknikçe zayıftır.
8) Komedilerde klasisizmin, dramlarda ise romantizmin etkileri görülür.
9) Oyunlar trajedi ,komedi ,dram ve melodram niteliğindedir.
10) Tiyatro eserlerinde iyiler çok iyi, kötüler çok kötüdür. Eserler, öğütle biter. İyiler
ödüllendirilir, kötüler cezalandırılır.
11) Sansür , yönetimin baskısı ,aydınların ve sanatçıların hapsedilmesi , sürgüne
gönderilmesi tiyatronun gelişimini engeller .
İlk Batılı tiyatro 1860'ta yapılan Gedikpaşa Tiyatrosu'dur. Eserleri önceleri
yabancılar yabancı dilde oynatıyordu .Ahmet Mithat Efendi'nin Çerkez Özdenler adlı
oyunu nedeniyle yerle bir edildi.
İlk tiyatro 1867’de Güllü Agop tarafından kurulan Türkçe oynanan Osmanlı
Tiyatrosu’dur.
İlk yerli tiyatro :Şinasi / Şair Evlenmesi /1859 Bu tiyatro görmeden evlenme geleneğini
yerdiği töre komedisidir.
İlk manzum piyes Ali Haydar -Sergüzeşt-i Perviz
İlk uyarlama tiyatro eserinin yazarı :A.Vefik paşa
Sahnelenen ilk tiyatro: Namık Kemal / Vatan yahut Silistre
Aruzla ilk manzum tiyatro eseri yazan :A.Hamit /Eşber
Heceyle yazılan ilk manzum tiyatro eseri: A. Hamit/Nesteren
* İkinci dönemin sanatçıları da tiyatroyu eğlence olarak görmüşler ancak onların
tiyatroları oynanmak için değil okunmak için yazılmışlardır.
TANZİMAT EDEBİYATINDA ELEŞTİRİ(TENKİT)/YERGİ- MİZAH :
Şinasi’nin Türk edebiyatına getirdiği en büyük değişiklik, nesirde sade dil
anlayışıyla Rûznâme yazarlarından Sait Bey, alay etti. Şinasi, onların gazetelerinde
“mebhûsetü’n anha, tûl ü dırâz, sâlifetü’z-zikr” gibi yanlışların terkiplerin bulunmaması
gerektiğini yazdı. Şinasi’ye göre bu terkiplerin doğrusu “mebhûsu anh, dûr ü dırâz,
sâlifü’z-zikr” idi. “Mesele-i mebhûsetün anha” adıyla da bilinen bu tartışmayla
Şinasi’nin savunması, bir eleştiri yöntemi olarak eşsizdir ve günümüzde Şinasi’ye göre
bu terkiplerin doğrusu “mebhûsu anh, dûr ü dırâz, sâlifü’z-zikr” idi. Türkçe, bağımsız bir
dildi, bu dilin kuralları vardı. Yabancı dillerden gelen unsurların Türkçe kullanıma
uyması gerektiği fikrini savundu. “Münâzara” biliminin yani “tartışma kuralları”
biliminin ilmî ve ahlâkî esaslarını hatırlattı ve kendisi tartışmayı bu kurallara uyarak
sürdürdü. Şinasi’nin bu savunması, bir eleştiri yöntemi olarak eşsizdir ve günümüzde
dahi aşılabilmiş değildir.
Tanzimat Dönemi eleştirisinin temelini “eski -yeni” mücadelesi oluşturur. 1860’tan
sonra edebiyatımızı modernleştirmeyi amaçlayan sanatçılar, eski edebiyatı yıkmaya ve
yerine yeni bir edebiyat kurmaya çalışmışlardır. Eleştiriler de bu yönde yoğunlaşır. Bu
türün öncülüğünü Ziya Paşa ve Namık Kemal yapar.
Ziya Paşa, Hürriyet gazetesinde çıkan “Şiir ve İnşa” (1868) makalesinde Divan
şiirini eleştirir. Bu şiirin ulusallıktan uzak, yapay bir edebiyat olduğunu belirtir. Gerçek
edebiyat Halk edebiyatıdır. Halk edebiyatına aydınlar ilgi göstermediği için bu edebiyat
gelişmemiştir.
Ne var ki, daha sonra bu düşüncesini tam tersi yönde değiştirir. 1874’te yayımladığı
Harâbât (İlk antoloji) Mukaddimesi’nde bu görüşlerin tersini savunur. Divan şiirini
över, halk şairlerini ve şiirlerini aşağılar, alaya alır. Halk şairlerinin şiirlerini eşek
anırmasına benzetir. Bu çelişkilerden dolayı Namık Kemal muaheze dediği eleştiriyi
“Tahrîb-i Harâbât” ve “Tâkip” adlı yapıtlarında Ziya Paşa’yı sert bir şekilde
eleştirir.1866’da Tasvir-i Efkâr’da yayımlanan “Lisân-ı Osmânî’nin Edebiyâtı
Hakkında Bazı Mülâhazâtı Şâmildir” adlı yazısında Divan Edebiyatı’nı eleştirir.
Tanzimat Dönemi’nde eleştiri yazıları Recâizâde Mahmut Ekrem’in “Tâlim-i
Edebiyat” adlı eserinin çıkışından sonra yaygınlaşır. Onunla Muallim Nâci arasında
tartışmalar olur. Recâizâde Mahmut Ekrem “Zemzeme” adlı eserinin önsözünde ve
“Takdir-i Elhan” da Muallim Nâci’nin düşüncelerini eleştirir, eski edebiyata karşı çıkar.
Muallim Nâci de bu eleştirileri karşılıksız bırakmaz. Eleştirilerini “Demdeme” adlı bir
kitabında toplar.
Muallim Naci Eski edebiyat taraftarları yanında olur ve kafiyenin göz için
olduğunu savunur . Yenilik taraftarı Recaizade Mahmut Ekrem kafiyenin kulak için
olduğunu savunur. Edebiyatımıza abes – muktebes diye geçen bu tartışma ile Servet-i
Fünun başlar.
Eleştiri türündeki eserler, Servet-i Fünûn Dönemi’nde daha modern bir çizgiye
ulaşır.
Türk edebiyatında Dekadan Ahmet Mithat Efendi’nin ağır dille yazan Servet-i
Fünuncular’la yaptığı tartışma olarak da bilinir.
Tanzimat sanatçıları gerçek anlamda mizah ve yergilerin örneklerini de verirler.
Ziya Paşa’nın “Zafer-nâme” adlı eseri yergi türünün başarılı bir örneğidir.
● İlk Türk mizah dergisi olan “Diyojen” bu dönemde çıkarılır. Dergiyi Teodor Kasap ve
arkadaşları çıkarırlar (1869).
● Namık Kemal'in Ernest Renan'ı eleştiren Renan Müdafaanamesi bu dönemin önemli
eserlerindendir.
TANZİMAT EDEBİYATINDA GAZETE:
1) Tanzimat edebiyatında gazete fikirleri yaymada araç kabul edilmiştir.
2) Sanatçılarının çoğu gazete çıkarma işiyle de uğraşmıştır.
3) Birçok yeni edebi türün ilk örnekleri gazetede yayımlanmıştır.
İlk resmi Türkçe gazete :Takvim –i Vakayi - 11 Kasım 1831 yılında Padişah
II.Mahmut’un emriyle çıkan ilk resmi Türkçe gazetedir.
İlk yarı resmi gazete :Ceride-i Havadis- İngiliz asıllı William Churchill-1840
İngilizlerle ortak çıkarılan yarı resmi gazetedir.
İlk özel sanat, fikir, edebiyat gazetesi: Tercüman-ı Ahval, Şinasi- Agah Efendi (1860)
İlk makale : Şinasi- Tercüman-ı Ahval Mukaddimesi’dir.
İkinci özel gazete- Tasvir-i Efkar –Şinasi (sonra Namık Kemal) 1862 . Bu gazeteyi
sonra Namık Kemal yönetmeye başlar.
Yurt dışında çıkan ilk gazete –Hürriyet 1868, N Kemal – Ziya Paşa .Daha sonra Ziya
Paşa Cenevre’de tek başına çıkarmaya devam eder.
- TANZİMAT EDEBİYATI BİRİNCİ DÖNEM SANATÇILARI-
ŞİNASİ (1826–1871)
1) “Sanat toplum içindir” görüşünü savunmuştur. Halkı bilinçlendirmeyi hedefler.
2) Tanzimat edebiyatında yeniliklerin öncüsü I. dönem sanatçısıdır.
3) Dilde sadeleşmeye öncülük etmiştir. Konuşma dilini yazı dili haline getirmeye çalışarak dilde
sadeleşmeyi savunmuştur.
4) 1845–1860 yılları arasında Fransa’da bulunmuş ve Fransız edebiyatını ve yazarlarını iyice
tanımıştır. Fransız klasiklerinin etkisinde kalmıştır.
5) Klasisizmin ilk temsilcisidir. Bu akımdan etkilendiği için akıl ve mantığa dayalı bir düşünce
sistemi vardır.
6) Şiire bütün güzelliğini getirdi.
7) Şiiri bir araç olarak gördüğünden şiirleri lirizmden uzaktır.
8) Didaktik eserlerini, tartışmalarını ve eleştirilerini 1862 Tasvir-i Efkâr gazetesinde
yayınlamıştır.
9) Tanzimat Fermanı’nı ilân eden Mustafa Reşit Paşa için yazdığı iki kasidesi ünlüdür. Övgüleri
Divan şiirinden abartılıdır.
Eserleri:
Şiir: Müntehabat-ı Eşar, Divan-ı Şinasi
Piyes: Şair Evlenmesi (Basılan ilk tiyatro eseri),
Sözlük: Durub-ı Emsal-i Osmaniye (ilk atasözü kitabı),
Çeviri: Tercüme-i Manzume (çeviri şiirler)
Birçok ilke imzasını atmıştır. Başarılı bir sanatçı olmasa da edebiyatımızın
batılılaşmasında en çok onun emeği vardır.
GETİRDİĞİ YENİLİKLER:
a. Şiirin konusunu genişletmiş ; “hak, özgürlük , kanun,adalet, akıl, medeniyet” kavramlarını
şiirde ilk kullanandır.
b. İlk ve ikinci özel Türk gazetesini çıkarmıştır: 1860’ta Tercüman-ı Ahval’i , 1862’de Tasvir-i
Efkâr’ı çıkardı.
Âyine-i Vatan: Ayine-i Vatan, Eğribozlu Mehmed Arif Bey’in gazetesi 1866’da
çıkmıştır. İlk resimli gazetedir.
Mümeyyiz Gazetesi: 1869’da çıkan gazetenin sahibi Sıtkı Efendi’dir. En önemli özelliği
çocuklara ait bir nüshasının olmasıdır.
Musavver Gazetesi: 1872’de çıktı. En önemli özelliği tercümelere yer vermesi ve
fotoğraflı olarak yayımlanan ilk gazete olmasıdır.
İlk Türkçe dergi – Mecmua-i Fünun (1861- Münif Paşa )
Devir , Bedir: 1872’de Ahmet Mithat Efendi çıkarır. Tercümân-ı Hakîkat 1878’de çıkarır.
Muhbir: 1866 yılında Ali Suâvi çıkarır. Avrupa’ya gittikten sonra bu gazeteyi Avrupa’da
çıkarmaya devam eder.
Ayrıca İkdam (Ahmet Cevdet) , Mizan (Mizancı Murat) Basiret (Basiretçi Ali) , İbret
(N Kemal) , Terakki (Ali Raşid ve Filip Efendi'lerin) diğer gazetelerdir.
c. İlk makaleyi yazmıştır: “Tercüman-ı Ahval Mukaddimesi”
d. La Fontaine (fabl),Lamartine’den ilk şiir cevirisini yapmıştır:“Tercüme-i Manzume”
e. Batılı anlamda ilk (basılan) piyesi (Şair Evlenmesi) yazmıştır.
f. Noktalama işaretlerini ilk defa kullanmıştır. (Şair Evlenmesi)
g. İlk folklor incelemesini yapmış ve ilk atasözleri sözlüğünü yazmıştır: “Durub-ı Emsal-i
Osmaniye”
h. İlk fabl’ı yazmıştır.
i. Batı tarzında düzyazının temellerini attı. Düzyazıda değişiklikler yaptı . Paragraflı ,bağlaçlarla
uzatılan cümleler yerine kısa ,anlaşılır cümleler kurdu. Seci ve cinas gibi söz oyunlarından
nesrimizi arındırmıştır.
NAMIK KEMAL (1840–1888)
1) Tanzimat’ın I. dönem sanatçılarındandır.
2) “Vatan şairi” olarak bilinir.
3) Edebiyatta hürriyet kavramını ilk kullanan şairdir. Eserlerinde vatan, millet, hürriyet, hak ,
adalet gibi yeni ve toplumsal konuları işlemiştir. (Hürriyet Kasidesi, Vatan Şarkısı ve Vatan
Mersiyesi) Zulme ve keyfi idareye başkaldırdı.
4) Tanzimat edebiyatının en gür sesli şairidir. İçten ve coşkun söyleyiş ve hitabet havası üslubuna
hakimdir .
5) “Sanat toplum içindir” görüşüne bağlı kalmıştır. Edebiyatı düşüncelerini yaymak için araç
olarak kullandı.
6) Yeni nazım şekilleri getirmiş , eskilerinde yenilik yapmıştır. Biçim ve ifadece eski ,öz ve ruh
bakımından yeni şiirler yazdı. (Divan edebiyatı nazım şekilleri ve aruz ölçüsünü kullanmıştır.
Hece denemeleri de vardır. ) Eski türlerde yenilik yaptı.
7) Halk dilini kullanmayı amaçlamıştır. Ama yer yer ağırlaşmış ve süslü – gösterişli yazmıştır.
8) İlk edebi romanı( İntibah) ve ilk tarihi romanı(Cezmi)yazmıştır.
9) Hemen hemen tüm edebî türlerde eseri vardır. Ama daha çok nesirleri ile tanınır.
10) Ziya Paşa'nın Harabat'ına karşı ilk eleştiri olan Tahrib-i Harabat'ı yazarak eskiye olan
tepkisini ortaya koymuştur.
11) Eserlerinde romantizmin etkisi görülür.
12) Ttiyatroyu tüm edebi türlerin üzerinde görür. Sahnelenen ilk tiyatro eserini yazdı. “Celalettin
Harzemşah” adlı tiyatro yapıtının önsözünde tiyatro ile ilgili görüşlerini açıklar.
Tiyatroyu aşka benzeten Kemal, verdiği hüzünde dahi bir lezzet bulunduğunu ifade eder.
"Dünyanın güzelliklerini, çirkinliklerini, doğrularını gözler önüne seren tiyatrodur. Tiyatro cihanın
aynıdır. İnsanı doya doya güldürür." der.
Namık Kemal'in tiyatro hakkındaki görüşleri :
 Tiyatroyu bir okul gibidir. Tiyatro bir eğlencedir ama eğlencelerin en faydalısıdır.
 Edebiyatın en güç ve en büyük türü olan tiyatro kitap, gazete ve benzeri basın organlarından
daha tesirlidir.
 Halkın eğitilmesinde tiyatrolar bir araç olarak kullanılabilir
 Namık Kemal için edebiyat bir davaya yararlı olduğu oranda değer kazanır. Tiyatrosu da dava
tiyatrosudur .
 Tiyatroların dili halkın anlayabileceği şekilde olmalıdır.
 Başka milletlerin edebiyatlarından tiyatro tercüme etmenin bir sakıncası yoktur.
 Batı; musiki, tiyatro gibi sanatlarla gelişmektedir.
 Tiyatro göze, kulağa hitap ettiği için diğer edebi türlerden daha tesirlidir.
 Victor Hugo ve Shakespeare tiyatrolarından bahseder. Romantik tiyatroyu ve hitabet
tiyatrosunu tercih ettiğini ortaya koyar.
13) Tasvir-i Efkâr'ı, Şinasi Paris'e kaçınca çıkarmaya başladı. “İbret”, “Muhbir”, “Hürriyet” gibi
gazeteler çıkarmıştır.
Eserleri:
En Ünlü Şiirleri: Vaveyla , Hürriyet Kasidesi , Vatan Şarkısı , Vatan Türküsü ,Murabba
Tiyatro : Vatan Yahut Silistre, Gülnihal (en başarılı) , Akif Bey, Zavallı Çocuk, Kara Bela,
Celaleddin Harzemşah’tır. Celaleddin Harzemşah on beş perdelik oyun olup oynanmak için değil
okunmak için yazılmıştır.
Tarih : Kanije Muhasarası, Evrâk-ı Perişân, Devr-i İstila.
Biyografi : Evrak-ı Perişan(Fatih ,Yavuz Sultan Selim ve Selahattin Eyyubi’yi anlatır. )
Eleştiri : Renan Müdafaanamesi(İslamiyet’i savunan bir eleştirdir). Namık Kemal eski edebiyat
ve yeni edebiyat konularında görüş ayrılığına düştüğü Ziya Paşa’nın Harabat’ını tenkit etmek için
Tahrib-i Harabat’ı (İlk edebî eleştiri ) ve Takip’i yazmıştır.
Roman : İntibah ve Cezmi. (İntibah : Ali Bey adındaki bir kişinin Mahpeyker adlı bir kadına âşık
olup yaptığı hataları anlatılmaktadır.
Cezmi: Bu eserinde İslam birliği düşüncesi vardır. İlk tarihi romandır.
ZİYA PAŞA(1825–1880)
1) Tanzimat I. dönem sanatçısıdır.
2) “Sanat toplum içindir.” görüşünü benimser.
3) Doğu kültürüyle yetişmiş, sonradan Batı edebiyatına yönelmiştir.
4) Fikren yenilikçi olsa da eskiyi, Divan şiiri geleneğini devam ettirmiş, gazel ve kasideler
yazmıştır. “Şiir ve İnşa” makalesinde Divan edebiyatını eleştirir, Halk şiirinin gerçek şiirimiz
olduğunu dile getirir. Türk edebiyatının yenileşmesi, öz kaynaklara dönmesi gerektiğini belirtir.
Eski ile yeni ikileminde gidip gelir ,bu nedenle Namık Kemal’le arası açılmıştır .Önce Divan
şiirini Türk şiiri olarak kabul etmez ama sonra Türk, Arap ve İran şairlerinden seçtiği şiirlerden
oluşan “Harabat” adlı antolojisinin önsözünde ise Divan edebiyatına övgüler düzer. Daha önceki
fikrinin tam tersini söyler. İkilik hem yaşantısına hem de yapıtlarına yansımıştır.
Ziya Paşa’nın yaşadığı bu çelişkiye Namık Kemal tepki gösterecek ve “Tahrib-i Harabat” ve
“Takip” adlı eleştirileri kaleme alacaktır.
En meşhur terkib-i bent ve terci-i bent şairimizdir. Bunlardaki birçok dize ve beyit
arasözleri gibi dilden dile dolaşıp günümüze kadar ulaşmıştır.
5) Terkib-i Bent: Toplumsal çarpıklıkları eleştirir. Bağdatlı Ruhi’nin terkibibendine bir naziredir.
Terci-i Bent: Felsefi ve dini konuları işlemiştir. İnsanın faniliğini (geçiciliğini) kavrayıp gerçek
varlığı (Allah’ı) aradığı bir şiirdir.
Ziya Paşa “Terci-i Bend” ve “Terkib-i Bend” isimli iki şiirinde ise insanın yazgısı ve
gerçeği kavramanın olanaksızlığı, Tanrı’nın mutlak egemenliği gibi metafizik konular üzerinde
durdu. İnsan ,yaşam, akıl ,inanç ,insan iradesi ,acizliği , Allah’ın hikmeti ile ilgili öğütler, felsefi
ve dini temaları işlemiştir. “Yolsuzluk, rüşvet, adaletsizlik” gibi sosyal konularda yazdığı başarılı
hicivleri vardır.
6) 1867’de Namık Kemal ile birlikte Londra’ya kaçıp orada “Hürriyet” gazetesini yayımladılar.
7) Divan şiiri nazım biçimlerini kullanan sanatçının lirik sayılabilecek gazelleri vardır.
8) Hece ölçüsüyle bir türküsü vardır.
9) Sade dilden yanadır ama ağır dil kullanmıştır. Bu şiirler düşünce ağırlıklı olduğundan öğretici
niteliktedir.
10) Şiirleri Divan üslubundadır.
11) İlk edebiyat tarihi sayılan Harabat adlı antolojiyi yazmıştır.
Eserleri:
Edebiyat Tarihi- Antoloji: Harabat: Divan Şiiri antolojisi.
Şiir: Külliyat-ı Ziya Paşa/Eş’ar-ı Ziya: Divan şiiri tarzındaki şiirleri (gazel, kaside ve şarkılar) /
Terkib-i Bent, Terci-i Bent
Hiciv : Zafername:Hiciv türünde bir kasidedir. Sadrazam Âlî Paşa’yı över gibi görünüp yermek
için yazmıştır. Yapıtın tamamı bir tariz örneğidir.
Mensur röportaj/mülakat: Rüya , bu türün ilk örneği kabul edilir. Karşılıklı konuşma biçiminde
yazılmıştır.
Hatıra: Defter-i Âmal: Çocukluk Hatıraları. Rousseau’nun “İtiraflar kitabından etkilenerek
yazdığı anı kitabıdır. Batılı anlamda anı türünün ilk örneklerindendir.
Makale: Şiir ve İnşa : Divan edebiyatını yermek amacıyla yazmıştır.
Arz-ı Hal: -Londra gezisi sırasında padişaha, ülkeden kaçış nedenlerini belirtmek için dilekçe
yazar.
Çeviri: Emile (J.J.Rousseau) çevirisi , Veraset Mektupları: Siyasi eleştiridir.
Engizisyon Tarihi: Cheruel ile Lavallee’den çeviri bir eserdir.
Endülüs Tarihi: Viardot’tan çeviri bir eserdir. Tartuffe (Moliere)
AHMET MİTHAT EFENDİ(1844–1912)
1) Tanzimat I. dönem sanatçısıdır.
2) “Sanat toplum içindir.” anlayışını savunur.
3) Edebiyat, tarih, coğrafya, ziraat, iktisat alanlarında eser verdi.
4) Romanları teknik açıdan zayıftır.
5) Romantizm etkisindedir. Tesadüflere yer verir. İyi kahramanları ödüllendirirken kötüleri
cezalandırır. Eserlerinde kendini gizlemez. Zaman zaman olay akışını keserek okura bilgi verir.
6) Ansiklopedik bir yazardır. Her konuda her türlü yazılar yazar.
7) Edebiyat yapmak için değil, okuma zevki aşılamak ve halkı eğitmek için yazmıştır.
8) Döneminin en popüler ve en çok yazan yazarıdır. “Yazı makinesi” olarak bilinir. 200’e yakın
yapıtı vardır.
9) Dili sadedir. Kolay okunur ve hemen anlaşılır tarzı vardır. (Diyaloglarda sade, tasvirlerde ağır
bir dil kullanır.)
10) Bazı yapıtlarında Halk edebiyatındaki meddah ve orta oyunu tekniğinden yararlanmıştır.
11) Eserlerinin başlıca konuları kadın-erkek eşitsizliği, esirlik , eski evlenme yönteminin
eleştirilmesi, batılılaşmanın yanlış algılanmasıdır.
12) Halkı aydınlatmaya çalıştığı için “ilk öğretmen (hace-i evvel)” olarak bilinir.
13) Tiyatro denemeleri yapmışsa da bu alanda pek başarılı olamamıştır.
14) “Müşehedat” adlı romanında ise natüralizmin etkisi vardır.
15) Ahmet RASİM, Hüseyin Rahmi GÜRPINAR gibi yazarların yetişmesinde emeği vardır.
16) “Dekadanlar” makalesi ile Cenap Şahabettin ve Servet-i Fünuncuları anlamsızlığa düşmekle
suçlar.
Eserleri:
Küçük hikâyeleri : Letaif-i Rivayat (ilk öykümüz) , Kıssadan Hisse
Gazeteleri: “Tuna, İbret, Devir, Bedir, Basiret, Ceride-i Askeriyye, Tercüman-ı Hakikat”
Gezi yazıları : Avrupa’da Bir Cevelan
Romanları : Hasan Mellah, Hüseyin Fellah, Felatun Beyle Rakım Efendi (Batılılaşma
eleştirisi) ,Yeniçeriler, Henüz On Yedi Yaşında, Diplomalı Kız, Kıssadan Hisse ,Jön Türkler,
Dünyaya İkinci Geliş , Paris’te Bir Türk Kızı, Dürdane Hanım , Yeryüzünde Bir Melek
Tiyatro: Çengi , Çerkez Özdenler (Gedikpaşa Tiyatrosu bu oyundan sonra yıktırılır.)
ŞEMSETTİN SAMİ(1850–1904)
1) “Sanat toplum içindir” görüşünü savunur.
2) Tanzimat I. Dönem sanatçısıdır.
3) Edebiyatımızda ilk yerli romanı yazdı.( Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat) Romantizmin etkisiyle
yazılmış olan bu eser yeni roman yazmaya başlayan diğer Tanzimat yazarlarının yazdıkları gibi
teknik açıdan kusurludur.
4) Devrinde dil , sözlük ve ansiklopedi çalışmalarıyla ün yaptı.
5) Orhun yazıtlarını Türkçe’ye çevirdi ve Kutadgu Bilig’i inceledi.
6) Tarih ve coğrafya ile de ilgilendi.
7) Dilin sadeleşmesi için çalışmalar yapmıştır. “Lisan-ı Türki-i Osmani” ve “Lisan ve
Edebiyatımız” adlı makaleleri önemlidir.
8) “Kamus-ı Türki” adlı sözlük çalışması Türk edebiyatındaki ilkler arasındadır.
9) Edebiyat yaşamında çevirilerin önemli bir yeri vardır. Yaptığı çeviriler arasında “Sefiller” ve
“Robinson” beğenilir. Bu çevirilerde “metne bağlı çeviri” tekniğini benimsemiştir.
10) Tiyatrolarını romantizmin etkisiyle yazmıştır. İnsanı romantik duygulara sürükleyecek
unsurların yanı sıra adalet ve zulmün mücadelesi ve sonunda adaletin galip gelmesi gibi konuları
işlemiştir.
11) Çeşitli gazete ve dergiler çıkarmıştır, çeşitli dergi ve gazetelerde yazmıştır.
Eserleri:
Sözlük:Kamus-ı Türkî ,Kamus-ı Arabî ve Kamus-ı Fransevî: sözlükleri / Kamusul-a’lâm: 6 ciltlik
ünlüler ansiklopedisi
Çevirileri : Sefiller: Hugo’dan , Robenson Cruose: çeviri roman
Orhun Abidelerini ve Kutadgu Bilig’i Türkçe’ye çevirmiştir.
Piyesleri: Seydi Yahya, Besa yahut Ahde Vefa ,Gave adlı piyesleri
Roman:Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat (Görücü usulü evlilik ve sakıncaları romantizm içinde ele alınır. )  Toplum sorunlarından uzaklaşılmış, «sanat için sanat» ilkesi bireysel konu ve temalar
AHMET VEFİK PAŞA (1823-1891)
1) “Sanat toplum içindir” görüşünü savunur.
2) Tanzimat I. Dönem sanatçısıdır.
3) Devlet adamıdır, çeşitli yerlerde yöneticilik yapmıştır.
4) Milliyetçilik ve Türkçülük akımının ilk büyük temsilcisidir.
5) Tiyatro uyarlamaları ve çevirileriyle tanınır. Moliere’den yaptığı 16 ciltlik tercüme ve
adaptelerle batı eserlerinin tanınmasına öncülük etmiştir. Çevirilerinde konuşma dilini tiyatroya
çok iyi uygulamıştır. Klasisizmin etkisinde kalmıştır.
6) Bursa valiliği sırasında kendi adıyla anılan tiyatro yaptırıp eserlerini sahneleterek halka tiyatro
sevgisi aşılamıştır, tiyatroyu yaygınlaştırmıştır,
7) Türkçe, Türk tarihi ve folklor alanlarında çalışmalar yapmıştır.
8) Halkın anlayacağı bir dil kullanılmıştır.
9) Klasisizmden etkilenmiştir.
10) Taklitten uzak, doğu-batı sentezinin ilk örneklerini verir.
Eserleri:
Tiyatro: Moliere’den Zor Nikah, Meraki, Azarya, Zoraki Takip, Tartüffe, Kadınlar Mektebi
Sözlük: Lehçe-i Osmânî
Derleme: “Atalar Sözü”
Tarih: Hikmet-i Tarih ve Fezleke-i Tarih-i Osmânî Ebulgazi Bahadır Han’ın Şecere-i Türk’ünü
Çağatayca’dan çeviri.
ALİ SUAVİ (1838 – 1878 ):
1) Tanzimat’ın I. dönem sanatçılarındandır.
2) Düşünür ve yazar olarak tanınır.
3) Devrin yönetiminden kaçıp Avrupa’ya gitmiş, Londra’da “Muhabir”, Paris’te “Ulum”
gazetelerini çıkarmıştır.
4) II. Abdülhamit’e karşı başarısız bir darbe girişimi olmuştur.
5) Din, tarih, coğrafya, felsefe, dil, politika gibi farklı konular üzerine yazılar yazmıştır.
Eserleri:
Kamus’ül Ulum Vel-Maarif , Ali Paşa’nın Siyaseti , Hive Hanlığı , Hukuk-üş-Şevari
Gazete (Muhbir)
DİREKTÖR ALİ BEY (1844- 1889)
1) Fransız edebiyatının etkisiyle yazdığı tiyatrolarıyla dikkat çekmiştir.
2) İlk mizah dergimiz olan “Diyojen”i çıkarmıştır.
3) Klasisizm etkisindedir.
Eserleri:
Operet: Letafet ,İlk mizah dergisi: Diyojen ,
Gezi yazısı: Seyahat-i Jurnali (Batılı anlamda ilk günlüktür.)
Tiyatro: Kokona Yatıyor, Misafir-i İstiskal , Ayyar Hazma
İKİNCİ DÖNEM TANZİMAT EDEBİYATININ ÖZELLİKLERİ (1876-1895)
Bu dönemin, 1.Meşrutiyet Meclisi’nin 1877’deki, Osmanlı- Rus Savaşı gerekçe
gösterilerek kapatılmasıyla başlayan baskıcı yönetimi vardır. Bu durum sanat ve edebiyatı da
etkilemiştir.
işlenmiştir.
 Dil oldukça ağırlaştırılmıştır.
 Tanzimat edebiyatı seçkin kesim için değil, halk tabakası için ortaya getirilmiş bir
edebiyattır. Ama ikinci dönem sanatçıları bu görüşten uzaklaşmışlardır.
 Tiyatro eserleri oynanmak için değil okunmak için yazılmıştır.
 Realizm ve natüralizm baskın akımlar olarak göze çarpar. İlk realist romanımız olan:
Araba Sevdası (R M Ekrem) İlk köy romanımız kabul edilen Karabibik ,ilk psikolojik roman
denemesi sayılan: Zehra (N Nazım) yazılmıştır.
 Gazetecilik, ilk dönemdeki toplumsal etki ve işlevini yitirir. Gazetelerdeki siyasal ve
toplumsal içerikli yazılar yerini günlük sıradan olaylara bırakır. Toplumsal makalenin yerini
de edebi makale alır.
 Birinci dönemdeki gibi hece denenmekle birlikte aruz yine egemenliğini sürdürmüştür.
 Birinci dönemde de kullanılan Divan edebiyatı nazım biçimleri bırakılmaya başlanmıştır.
 Şiirin konusu genişletilmiş; ölüm, karamsarlık, aşk, felsefi ,metafizik düşünceler tema
olarak seçilmiştir. Sanatçılar, "Güzel olan her şey şiirin konusu olabilir." anlayışını
savunmuşlardır. Bu dönem şiiri Servet-i Fünun şiirine de esin kaynağı olmuştur. Estetik zevk
ağır basar. Süs ve sanata başvururlar. Şiirde konu birliği sağlandı .
 Şiirde ya doğrudan doğruya ya da bir başka konu içinde dolaylı olarak işlenmiştir. Divan
şiirinde mazmunlarla anlatılan soyut tabiat yerine " somut " tabiat anlatılır. İlk pastoral şiir :
A Hamit Tarhan / Sahra’dır.
 Uyağın kulak için olduğu görüşü hakim olmaya başlar. Abes –muktebes ve eski-yeni
(Zemzeme-Demdeme) tartışmaları doğmuştur.
 Beyit nazım biriminin hakimiyeti kırılmış ; beyitten dizeye doğru bir geçiş başlamıştır.
Abdülhak Hamit uyaksız şiirler de yazmıştır.
 Hamit yen nazım biçimleri denedi. Onun şiirlerinde kullandığı nazım biçimleri ve Batılı
anlamda kompozisyon anlayışıyla birlikte Divan şiirinin süregelen etkileri sona erdi. Şiir
tekniğinin değişmesinde bir dönüm noktasına gelindi.
 Roman ve öykü tekniği daha da gelişir. Birinci dönem göre daha nitelikli ürünler vermeye
başlamıştır. Betimlemeler, tahliller ilk döneme göre daha da ölçülüdür. Realizm akımının
etkisiyle gözleme önem verilmiş, olay ve kişiler daha gerçekçi anlayışla anlatılmıştır.
Nabizade Nazım natüralizmden, Recaizade Mahmut Ekrem ve Samipaşazade Sezai
realizmden, Abdülhak Hamit Tarhan ise romantizmden etkilenmiştir.
 Tanzimat’ın II. döneminde ürünler veren Muallim Naci Divan edebiyatının tek
savunucusudur.
 Tanzimat'ın ikinci kuşak sanatçıları: Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak Hamit
Tarhan, Samipaşazade Sezai, Nabizade Nazım, Muallim Naci, Ahmet Cevdet Paşa'dır.
RECAİZADE MAHMUT EKREM(1847–1914)
1) II. dönem sanatçısıdır.
2) Genç yazar ve şairlerin “üstat” diyerek örnek aldığı ve Servet-i Fünun’u hazırlayan kişidir.
3) Edebiyat kuramcısı ve şiir eleştirmenidir. Eleştiri türünün yerleşmesinde önemli bir isimdir.
4) “Sanat sanat içindir.” görüşüne bağlı kalır.
5) Süslü ve sanatlı bir üslubu vardır.
6) İlk edebiyat ders kitabının(Talim-i Edebiyat) yazarıdır.
7) Şiir, roman, hikâye, tiyatro, eleştiri türlerinde eser vermiştir.
8) Türk edebiyatında ilk realist roman kabul edilen “Araba Sevdası”nın yazarıdır.
9) Şiirle ilgili görüşleri: “Şiirin tek gayesi güzelliktir. Şiirin gayesi olan güzellik tabiat ve
insandadır.” Ona göre “Güzel olan her şey şiirin konusu olabilir.” Güzellik gerçeğe uygun
olmalıdır. Bu, gerçek sanatın gerçeğidir. “İnsanı düşündüren, insana hüzün veren şiir güzel
şiirdir.” Yazar “fikri, hissi ve hayali” olmak üzere üç güzellik olduğunu söyler. Zerreden küreye
kadar her şey şiirin konusu olabilir, diyerek şiirin konusunu genişletmiştir.
Aşk” ve “doğa” şiirlerindeki başlıca temalardır. Yaşamındaki üzücü olaylardan dolayı acı
ve hüznü ve elemi işlemiş, içli şiirler yazmıştır. Genç yaşta ölen çocuklarının (oğlu Nejat ve
Emced) etkisiyle ölüm konusuna da sıkça yer vermiştir. Şiirlerinde Allah, varlık, ölüm, dünya,
hayat gibi metafizik konularını işler. Ölümü hatırlatan doğa manzaraları, romantik ögeler, hüzünlü
duygular , romantik güzellikler, solgun güller, kelebek , yatağında kitap okuyan kadın, kuzu
otlatan kız ,kitap yaprakları arasında kurutulmuş çiçekler, küçük kuşlar konuları arasındadır.
şiirlerinde sıkça işlenen temalardır.
Şiirin, “ahlak dersi vermek için yazılmayacağını savunur.
10) Edebiyatta yenileşmeden yanadır. (Avrupai Türk edebiyatını ) Muallim Naci ile aralarında
bu konularda tartışmalar olmuştur.
11) Şiirlerinde romantizm akımının etkisi görülür. Romanlarında realizm etkisindedir.
Tiyatrolarında klasisizmin etkileri görülür.
12) Kafiyenin kulak için olduğu görüşünü savunur.
13) Çoğunlukla aruz ölçüsünü kullanmıştır.
14) Tevfik Fikret’i “Servet-i Fünun” un başına getirerek Türk edebiyatında yeni bir dönemin
kıvılcımını ateşler.
Eserleri:
Roman: Araba Sevdası :Yanlış batılılaşmayı konu alır. Ayrıca bu eser romantizmden realizme
geçiş örneğidir.
Şiir : Yadigâr-ı Şebab, Name-i Seher, Pejmürde , Nijad Ekrem ,Nefrin
Zemzeme (I, II, III). Önsüzünde edebiyat hakkındaki düşünceleri ve edebî eleştirileri
vardır. Muallim Naci bu kitabın üzerine Demdeme adlı eleştiriyi yazmıştır.
Tiyatroları : Afife Anjelik, Çok Bilen Çok Yanılır (Komedi), Vuslat , Atala
Talim-i Edebiyat : Edebiyat bilgilerini içeren ilk edebiyat ders kitabıdır.
Takdir-i Elhan : Eleştiri türünde yazıları vardır. (Eleştiri Ziya Paşa’ya)
Öyküleri:Muhsin Bey, Şemsa
ABDÜLHAK HAMİT TARHAN (1852–1937)
1) “Sanat sanat içindir” görüşünü savunur.
2) Tanzimat edebiyatının II. dönem sanatçılarındandır.
3) Şiirdeki batılılaşma hareketinin asıl büyük öncüsüdür.
4) Divan şiiri geleneğine son vermiş, Batı şiirinde gördüğü yenilikleri Türk şiirine getirmiştir.
Türk şiirine biçim ve içerikçe yenilikler getirdiğinden Şair-i Azam ” (şairlerin en büyüğü) olarak
tanınır. Tanzimat edebiyatının en verimli sanatçısıdır. Zengin hayal gücüyle şiire geniş ufuklar
açtı.
5) Dili süslü ve sanatlıdır. Türk dilinden ve halkından uzak bir edebiyat adamı anlayışı sergiler,
bu nedenle adeta bir “salon edebiyatı” oluşturmuştur. Türkçeyi doğallığından uzaklaştırmıştır.
Yalın bir dille yazdığı dizeler de vardır.
6) Kurallara uymayan, Batı şiirinde gördüğü her yeniliği Türk şiirine uygulayan, Divan şiirini
bitiren o olmuştur.
7) Şiir ve tiyatro türünde eserler vermiştir.
8) Şiirin konusunu genişletmiştir. Tarihî konular ve şiirlerinde soyut kavramlar geniş yer tutar.
Aşk, doğa, vatan sevgisi ,karamsarlık, isyan, ümit ,feryat gibi temaları işler ve yer yer felsefi
,metafizik konulara (hiçlik , ölüm, hayat ) dalar. Edebiyatımıza kır ve köy hayatını yani ilk
pastoral şiiri – Sahra ve ölüm temasını sokan şairdir -Makber-şiir
9) Zengin bir lirizm bulunan şiirlerinde vezne, kafiyeye, söze, dile pek önem vermemiştir.
10) Taşkınlık ve yücelik, söyleyişteki tezat onun şiirinin önemli özellikleridir. Eserlerinde zıt
kavramlar olmasından “Tezatlar Şairi” diye bilinir.
11) Tiyatrolarının sahnelenmesi zor olup oynansın diye değil okunsun diye tiyatro oyunu
yazdığı için sahne tekniğine önem vermez. İnsanların yanında ölüler, ruhlar, hayaletler, periler de
rol alır. Tiyatroda egzotik, tarihî, millî ve dinî konuları işlemiştir. Bazı oyunlarında
Shakespeare’in tesiri görülür. Hepsi de dramdır ve bazıları mensur bazıları da manzumdur. Tiyatro
yapıtlarında “yerli yaşam” yoktur. Oyunlarında çoğunlukla tarihi konuları ele alır. Türk, Arap,
Yunan, Asur ve Osmanlı tarihinden aldığı konuları işlemiştir. Oyunlarının bazılarını manzum,
bazılarını nesir, bazılarını da nazım-nesir karışık olarak kaleme almıştır.
12) Romantizm akımına uygun eser vermiştir.
13) Manzum eserlerinde hem hece hem de aruz ölçüsünü kullandı.
Eserleri:
Şiir Kitapları : Sahra, Ölü, Bunlar O’dur, Baladan Bir Ses, Belde(Paris’teki gençlik izlenimleri) ,
Garam(aşk) , Hacle(ölüm), İlham-ı Vatan(yurtseverlik) , Bir Sefilenin Hasbıhali , Taylar Geçidi ,
Sahra: Edebiyatımızda pastoral şiir türüne örnek ilk şiirlerin yer aldığı kitabıdır.
Makber: Eşi Fatma Hanım’ın ölümü üzerine yazar. Bu kitapta sanat değeri yüksek şiirler bulunur.
Validem: Türk edebiyatında uyaksız yazılan ilk şiir kabul edilir.
Tiyatro Kitapları : İlk tiyatro eseri Macera-yı Aşk’tır. Tarık, Finten, İlhan, Hakan, Liberte,
Nestelen,İçli Kız , Sabr-ü Sebat, Sardanapal( ilk manzum piyesi),Duhter-i Hindu ,Tezer,Turhan
Eşber ( Aruzla yazılan ilk manzum tiyatro yapıtı kabul edilir. Dramatik şiir türüne örnek
gösterilir.)
SAMİPAŞAZADE SEZAİ (1860-1936)
1) “Sanat sanat içindir.” görüşünü savunur.
2) Tanzimat II. dönem sanatçısıdır.
3) Modern kısa hikayenin kurucusudur.
4) Küçük Şeyler adlı hikâye kitabı “Küçük Şeyler” adlı yapıtıyla “küçük öykü”nün (kısa öykü)
Türk edebiyatındaki ilk örneğini vermiştir. Bu yapıttaki öyküler, Batılı anlamda ilk realist
hikayelerdir. Fransız realistlerinin sanat anlayışlarına uygundur.
Pandomima’da seyircileri eğlendirmek için sahneye çıkan bir tiyatro oyuncusunun kendisini
seyretmeye gelenler arasından genç bir kıza karşılıksız aşkı ve bu aşkın yarattığı acılar anlatılır.
5) Roman ve öykülerinde çevreyi tanıtır. Kişilerin ruh tasvirlerini yaparak gözleme önem verir.
6) Konuşmalarda dili oldukça sade ve doğaldır.
7) “Sergüzeşt” romanıyla tanınır. Bu roman romantizmden realizme doğru atılmış bir adımdır.
8) Teknik yönden oldukça güçlü öyküler yazmıştır.
9) Romantik özellikler taşıyan şiirler de yazmıştır. Fakirlik ve ezilmişlik duygusunu
edebiyatımıza getiren sanatçıdır. Realizmin etkisi ile halkın içinden seçtiği kahramanları, kendi
dilleri, çevreleri ve günlük yaşamlarıyla yansıtmıştır.
10) Yeğeni İclal’in ölümü üzerine “İclal” adlı düz yazı biçimindeki mersiyesini yazar .
Tiyatro: “Şîr” isimli bir tiyatro eseri vardır.
Öykü: “Küçük Şeyler” ise Alphonse Daudet etkisiyle yazdığı, edebiyatımızın ilk gerçekçi küçük
hikayelerini toplamıştır. Edebiyatımıza kısa hikaye türünü sokan kişidir.
Roman: Sergüzeşt , Türk romancılığında yeni bir akımın öncüsü gibidir. Toplumcu bir gözlemle
köleliğin tüm acılarını esir kız Dilber ile tüm okura hissettirir. Esir ticaretinin sosyal hayattaki
yerini realist biçimde anlatır. Dilber (cariye) isimli bir kızın esir edilmesi, çileli hayat macerası ve
Nil nehrine atlayarak intihar etmesi anlatılır.
Hatıra: İclal
Düzyazı: Rumuzu’l-Edep- makale, sohbet ve bazı hikayelerini toplamıştır.
NABİZADE NAZIM (1862-1893)
1) Sanat sanat içindir.” görüşünü savunur.
2) Tanzimat II. dönem sanatçısıdır.
3) Edebiyat yaşamına şiirle başlamış, daha sonra roman ve öyküleri ile adından söz ettirmiştir.
Şiirde pek başarılı olamamıştır, zaten kendisi de şiir kitabına “Heves Ettim” adını vermiştir.
4) Roman ve hikâyeleri ile tanınır.
5) Realizm ve natüralizm akımlarının etkisinde kalmıştır.
6) Yalın ve anlaşılır bir dil kullanmıştı.
7) Konularını gerçek yaşamdan seçmiş, çevre ve insanları nesnel bir bakış açısı ile gözlemleyerek
anlatmıştır.
8) En önemli eserleri Zehra ve Karabibik’tir.
Eserleri:
Roman-Uzun Öykü: “Karabibik” :Edebiyatımızda Anadolu konulu ilk eser ve ilk köy romanı
olarak tanınır. Olay Antalya’nın Beymelik köyünde geçer. Karabibik, roman kahramanının
köydeki lakabıdır. Kahramanların yetiştikleri çevrenin dili ile konuşturulmuştur. Pek çok sözcük
mahalli kullanım ile karşımıza çıkar.
“Zehra”:İlk psikolojik roman denemesidir. Kıskançlık teması üzerine kurulmuştur. Geniş
psikolojik tahlillere ve tasvirlere yer vermiştir. İstanbul’dan kesitlerle aile içinde, insanlar
arasındaki tartışmaları , tulumbacıların yaşamını ortaya koyar.
Hikâyeleri: Yadigârlarım, Bir Hatıra, Sevda, Haspa, Hâlâ Güzel , Bahtiyar mıdırlar , Seyyie-i
Tesamüh , Zavallı Kız
Yunan ve Latin mitolojisinden bahseden Esatir Fizikle ilgili “Aynalar” eseri de vardır.
Şiir: Heves Ettim
MUALLİM NACİ (1850-1893)
1) Tanzimat II. dönem sanatçısıdır.
2) Sanat sanat içindir” görüşünü savunur.
3) Batı edebiyatını tanımışsa da Divan edebiyatından kopamamıştır.
4) Eski şiirin savunucusu ve temsilcisidir. Eski-yeni konusunda Recaizade ile aralarında
tartışmalar olmuştur. Muallim Naci, Malumat; Recaizade de Servet-i Fünun adlı dergide
görüşlerini açıklamışlardır. Naci göze için kafiyeyi savunurken, Recaizade kulak için kafiyeyi
savunmuştur. Tartışma konusu, “abes” ve “muktebes” kelimelerinin -eski yazıda- kafiyeli olup
olmadıklarıdır.
Yenicilere karşı Divan edebiyatını savunduğundan dönem dışında kalır.
Bu tartışma sonunda Recaizade’nin etrafında toplananlar Servet-i Fünun edebiyatını
oluşturmuşlardır. Recaizade Mahmut Ekrem’in “Zemzeme”sine karşılık “Demdeme”yi kaleme
almıştır.
5) Ahmet Mithat Efendi gibi dilin sadeleşmesi ve halk şiirine yöneliş konusunda başarılı adımlar
atmıştır. Tanzimat’ta en sade ve en kusursuz nesir onundur.
6) “Köylü Kızların Şarkısı” şiirinde Divan şiirine yerli hava getirmiştir.
7) Aruzu Türkçe’ye başarıyla uygulamıştır.
8) Arapça, Farsça ve Fransızca’dan çeviri yapmıştır.
Eserleri:
Tiyatro :Heder , Hamiyyet (dramatik manzum destan)
Biyografi: Osmanlı Şairleri
Hatıra :Ömer’in Çocukluğu
Eleştiri :Muallim, Yazmış Bulundum, Demdeme
Sözlük :Lügat- Naci
Şiir kitapları: Şerare, Ateşpare, Sümbüle, Füruzan , Yadigar-ı Naci
Edebî eseri: “Islahat-ı Edebiye” edebi bilgiler verdiği eseridir. Recaizade’nin Zemzeme’lerine
karşılık Demdeme’yi yazmıştır.
MİZANCI MURAT (Tiflis,Dağıstan,1854-1914 -17? İstanbul ):
1) Yüksek öğrenimini Rusya’da yaptı. Mizan gazetesini çıkardı, gazeteciliğin gelişmesine
katkıda bulundu. Mülkiye’de tarih dersi verdi ama hürriyet fikirleri nedeniyle çıktı. Tanzimat
sonrası fikir,tarih, yayın ve siyasi hayata katkıları oldu. Ahlakı düzeltmek istedi. İslamcılık
görüşünü savundu. Abdülhamid döneminde Mısır’a kaçtı.
2) Tenkitte de Tanzimat edebiyatının önemli eserlerini değerlendirmiştir.
3) Hürriyetçi, meşrutiyetçi ,inkılapçı hatta ihtilalci olan Murat 31 Mart vakasını desteklediği
düşüncesiyle Rodos’a sürüldü.
4) Turfanda mı Turfa mı? romanı otobiyografik roman örneği sayılabilir.
ELEŞTİRİ: TANZİMAT VE SERVET-İ FÜNÛN DÖNEMİNDEKİ EDEBİ
POLEMİKLER
Eleştiri, edebiyatımıza Tanzimat'la birlikte girdi diyemeyiz. Tanzimat öncesinde de
eleştiri türü vardı ancak Batılı anlamdaki eleştiri Tanzimat'la birlikte gelmiştir.
Harâbat, Ziya Paşa'nın 1875'te yayınlanan, içerisinde Türk, Arap, İran ve Çağatay
sahasında yazılmış şiirlerden seçmeler bulunan 3 ciltlik Divan edebiyatı antolojisidir. Eserin
en önemli yanı manzum bir edebiyat tarihi olarak nitelendirilebilecek olan önsözüdür. 9
bölümden oluşan önsözde Ziya Paşa dil, edebiyat ve şair hakkındaki görüşlerini anlatır.
Önceki yıllarda çıkardığı Hürriyet gazetesinde yayınlanan Şiir ve İnşa makalesinde
edebiyatın Arapça ve Farsça boyunduruğunda anlaşılamaz hale geldiğini söylemesi ve eski
edebiyatı eleştirip yeni edebiyatı savunmasına karşın Harabat önsözünde Osmanlıca'nın
Arapça ve Farsça ile zenginleştiğini savunur, Divan edebiyatını över.
Bu karşıtlık dönem aydınlarında bulunan Doğu-Batı ikiliğini yansıtması açısından
önemlidir. Divan edebiyatını bu antolojini ön sözünde övmüştür. Bu övgü Namık Kemal ile
aralarında bir bozulmaya sebebiyet vermiştir; buna karşı Namık Kemal de Ziya Paşa'nın
"Harabat" adlı eserini eleştirmek için "Tahrib-i Harabat"ı ve sonrasında da Takip'i yazar.
HAYALİYYÛN – HAKÎKİYYUN TARTIŞMASI
Beşir Fuad , Victor Hugo’yla ilgili bir kitap yayımlar.Romantizme karşı realizm ve
natüralizmi savunur.Türk edebiyatına hâkim romantik edebiyat anlayışını eleştirir. Böylece
realizm – romantizm tartışması başlar. Menemenlizade Mehmet Tahir, Muallim Naci, Fazlı Necip,
Nâmık Kemal, R Mahmud Ekrem ve Ahmet Mithat Efendi katılır. İlmi edebiyata tercih eden,
şiirde aşırı duygusallığa karşı çıkan, aklı öne çıkaran Beşir Fuat sanat eserinin güzeli de çirkini de
içermesi gerektiğini ileri sürer. Ahmet Mithat Efendi Müşâhedât’ı yazar ve önsözünde realizmi
açıklar .Realizmde gözlem önemlidir ama ölçüsü olmalıdır. Ona göre realizm yalnız kötü hayat
tablolarının, sefahatin, felâketlerin ve ahlâksızlığın tasviri değil iyilik ve güzelliklerin ortaya kon-
masıdır. Romandaki karakterlerdeki Ahmet Mithat’ın kendisi olması ve bu romanın kendisinin
özeleştirisi olması önemlidir.
ABES – MUKTEBES TARTIŞMASI - 1895
Ses ve yazım yönünden hangi sözcüklerin uyaklı sayılacağı konusunda Türk
yazarları arasında çıkan ve yeni bir şiir beğenisinin yerleşmesine temel oluşturan tartışmadır.
Divan ve Tanzimat şairleri sözcüklerin uyaklı sayılabilmesi için Arap abecesine göre
yazımlarındaki benzerliği (son harf ve harekelerin aynı olmasını) zorunlu sayıyorlardı.
Malumat dergisinde Hasan Asaf adlı gencin Burhan-ı Kudret şiiri yayımlanırken derginin
yazarlarından Mehmet Tahir'in eklediği eleştirel not, uyakla ilgili geleneksel görüşü
değiştirecek bir tartışmayı başlattı.
"Zerre-i nurundan iken muktebes (bir yerden alınmış)
Mihr ü mehe etmek işaret abes (saçma)"
dizelerinin, son sözcükleri Arap abecesine göre iki ayrı harfle (peltek se ve sinle)
yazıldığından, uyaklı sayılamayacağını ileri sürdü. Yanıt veren Hasan Asaf kendisini
savunurken Recaizade Ekrem'in "Kafiye kulak içindir, göz için değildir." sözünü anarak
onu tanık gösterdi. Tartışmaya Recaizade Mahmut Ekrem de katıldı; uyakta yazılış biçiminin
değil ses değerinin gözetilmesi gerektiğini belirtti; Arap şiiri kurallarına göre yapılan
uyakların artık bırakılması düşüncesini savundu.
Recaizade Mahmut Ekrem’in görüşleri doğrultusunda ürün veren Edebiyat-ı
Cedide şairleri "kulak için uyak" uygulamasını sürdürdüler. Türk abecesinin
benimsenmesinden sonra "göz için uyak-kulak için uyak" ayrımı geçerliliğini bütünüyle
yitirdi. Karşıtları, tartışma boyunca, kişilikleri konu edinir, yersiz sataşmalara başvururken
Recaizade Mahmut Ekrem soğukkanlı, nesnel, bilimsel tutumuyla dikkati çekti.
ESKİ – YENİ VEYA ZEMZEME -DEMDEME TARTIŞMASI
Tanzimat'tan beri edebiyatta büyük bir değişim yaşanıyordu. Tanzimat öncesinde,
İslâmiyet'in etkisinde gelişen "Divan edebiyatı" egemendi. Tanzimat'tan sonra edebiyat yön
değiştirmiş ve Batının etkisine girmeye başlamıştı. Bu değişimi, sanatçılar arasında
tartışmalara yol açtı. Divan edebiyatına "eski", Batı tarzındaki edebiyata "yeni" deniyordu.
Bu iki edebiyat taraftarları arasındaki tartışmalar ise "eski -yeni tartışması" olarak anıldı.
Recaizade Mahmut Ekrem'le (ZEMZEME), Muallim Naci (DEMDEME), tartışmanın
taraflarıdır. Demdeme ve Zemzeme adlı eserlerde cereyan etmiştir. Eski-yeni edebiyat
tartışması da denir.
Zemzeme : Şırıltı; mecazî anlamda ise nağmeli ve uyumlu söz anlamına gelmektedir.
Demdeme : Hoşa gitmeyen sözler; hiddetli gürültülü ses.
Zemzeme, Recaizade Mahmut Ekrem tarafından yazılmış üç ciltlik şiir serisidir.
Ekrem, Zemzeme ile yenilikçi tarafı seçmiştir. Kafiyenin kulak için olduğunu yazar. Eski şiir
anlayışının (Divan şiiri) takipçisi olarak bilinen Muallim Naci, Zemzeme'ye karşılık olarak
Demdeme adlı eserini yazar. Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdülhak Hamit Tarhan'ın
edebiyatta "biçimi" ve "sağlam üslubu" pek umursamayan yaklaşımlarını eleştirir . Kafiyenin
göz için olduğunu belirtir. Zemzeme-Demdeme çatışması ve etrafında gelişenler edebiyat
çevrelerini uzun süre meşgul etmiştir.
Zemzeme kitabının önsözü Servet-i Fünun akımının öncüsü olarak görülür. Yeni
edebiyat savunucularının yayın organları ise Servet-i Fünun dergisi olmuştur. Recaizade
Mahmut Ekrem ve Muallim Naci arasındaki eski-yeni çekişmesi Servet-i Fünûn edebiyatının
doğmasını sağlamıştır.
 ESKİ – YENİ VEYA ZEMZEME -DEMDEME TARTIŞMASI
ESKİ - Muallim Naci YENİ- Recaizade Mahmut Ekrem
 " Kafiye göz içindir."  "Kafiye kulak içindir." anlayışını
anlayışındadır. savunur.
 Eski geleneğin (Divan şiiri)  Yeni edebiyatın temsilcisidir.
temsilcisi  Zemzeme adlı eserinde Batılı
 Demdeme adlı eserinde Ekrem'in anlayışla yazdığı şiirleri
Zemzeme adlı eserindeki şiirlerini derlemiştir.
eleştirmiştir. Eleştiri türünün  Batılı anlamda şiirin
gelişimine katkıda bulunmuştur. edebiyatımızda gelişmesinde
 Yeniye tamamıyla kendini katkıları vardır.
kapatmamıştır.
Servet-i Fünun edebiyatının doğmasına kaynaklık eder.

DEKADANLIK TARTIŞMASI
Dekadan, (décadent) 'düşkünleşmiş' anlamına gelen Fransızca bir kelime. "On
günlük eşek yavrusu"na da 'dekadan' denir. Türk edebiyatında Dekadan , Ahmet Mithat
Efendi'nin Servet-i Fünuncular’a takdığı lakap olarak da bilinir.
Servet-i Fünûn döneminin en uzun ve önemli tartışması olan bu tartışmada Ahmet
Mithat, Servet-i Fünûncuların dilini eleştiren "Dekadanlar" adlı bir makale yazar. Onların
dillerinin edebiyat ve dille uğraşanlarca bile anlaşılmadığını ileri sürer. Dillerinin Veysilere,
Nergisilere rahmet okuttuğunu söyler. Bu makaledeki "dekadan" sözcüğü, o günden sonra
Servet-i Fünûncuları eleştirmekte kullanılan bir sözcük olur. Sözcük anılan dönemde kimi
zaman bir ad, kimi zaman bir sıfat olarak kullanılır. Özellikle sıfat olarak kullanıldığında
alay, hakaret, küçümseme ve hatta küfür niteliklerinden birini kazanır. Bundan sonra sadece
Ahmet Mithat tarafından değil, Servet-i Fünûn edebiyatı ve temsilcilerini beğenmeyen herkes
tarafından olur olmaz, bilinir bilinmez kullanılır.
Cenap Şebabettin ve en ateşli savunucusu Hüseyin Cahit Yalçın , Dekadizm hakkında
düşüncelerini ortaya koyarlar. Dekadizmi açıkladıktan sonra kendilerine yöneltilen eleştirileri ve
dekadanlık yakıştırmasını uygun görmediklerini belirtirler. Süleyman Nesip bazı eleştirilerde
doğruluk payı olduğunu kabul eder ama Servet-i Fünûncuların yaptıklarını hem beğenir, hem
onaylar. Ahmet Rasim Servet-i Fünûncuların zaman zaman güzel eserler ortaya koyduklarını
kabul etmekle birlikte yaptıklarını dil ve edebiyatımız için zararlı bulur. Şemsettin Sami Servet-i
Fünûncuları destekler. Bu destekten sonra Ahmet Mithat, "Teslîm-i Hakikat" i yazar ve yönelttiği
sözleri geri alır.
DEKADANLIK TARTIŞMASI
Ahmet Mithat Efendi Servet-i Fünuncular
 Servet-i Fünûn edebiyatı taklitçi bir edebiyattır. Fransız  En ateşli savunucusu
edebiyatını taklit eden Servet-i Fünûncular kopya sayılacak Hüseyin Cahit Yalçın
eserler ortaya koymuşlardır.
 Dilde Fransızca etkisinde kalınmış, Fransızca cümle
yapısından kimi özellikler Türkçe’ye taşınmıştır. Fransızca
imgeleri dilimize Arapça ve Farsça sözcüklerle ve tamlamalarla
aktarmışlardır.Bu tamlamalar, kullanımı yaygın ve tanınan
sözcüklerle değil, sözlüklerden çıkartılan az tanınan
sözcüklerle yapılmıştır.
 Dil konusunda yöneltilen başka bir eleştiri de, dili seçkin ve
halk dili olarak ayırmaları noktasında olur.
Şemseddin Sami Servet-i Fünûncuları destekler. Bu destekten sonra Ahmet Mithat, "Teslîm-
i Hakikat" i yazar ve yönelttiği sözleri geri alır.