OZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HAM ORTA ARNAULI

TA’LIM MINISTRLIGI
OZBEKISTAN RESPUBLIKASI DEN SAULIQTI SAQLAU
MINISTRLIGI
QARAQALPAQSTAN MEDICINA INSNINUNĺ

Ishki kesellikler, nefrologiya ham gemodializ kafedrası

«TASTIYQLAYMAN»
Oqıw isleri boyınsha
prorektor
__________________
«___» ______2022 j.

Xaliq medicinası fakultetinin 3 kurs talabalari

ushin
ishki kesellikler pani

L E K C I YA T E K S T L E R I
 Tastiyqlayman»
Kafedra basligi
A.O.Seytnazarova
___________________
« »_______2022 j
Ishki kesellikler paninen 3 kurs xaliq medicinası fak-ti V- VI semestri ushin Lekciya
sabaqlarga kalendar-tematik joba 2022-2023 oqiw jilina
№ Temalar atamasi: saat

2. Otkir revmatik ısıtpa. Jurektiń xronik revmatik keselligi. Etiologiya, patogenez, 2

patologik anatomiya, klinika, laborator hám asbab uskeneler jardeminde
diagnostikası, differencial diagnostika, emlew. Jurek mitral, aortal
nuksanlari.Mitral klapan jetispewshiligi, stenozı. Aortal klapan jetispewshiligi,
stenozı. Etiologiya, patogenez, patologik anatomiya, klinika, tekseriw usılları,
differencial diagnostika, emlew.
3. J.I.K. Stenokardiya. J.I.K. Miokard infarkti. Gipertoniya keselligi. 2
Stenokardiya. Etiologiya, patogenez, patologik anatomiya, klinika, laborator
hám asbab uskeneler jardeminde diagnostikası, differencial diagnostika,
emlew.
4. Miokard infarkti. Gipertoniya keselligi. 2
Gipertoniya keselligi. Etiologiya, patogenez, patologik anatomiya, klinika,
laborator hám asbab uskeneler jardeminde diagnostikası, differencial
diagnostika, emlew.Gipertonik krizlerdiń asqiniwı.Qagıydası, klassifikasiyası,
gipertonik krizlerde asıgıs jardem.
5. Bawır cirrozları. Etiologiya, patogenez, klassifikasiya, klinika, diagnostikası, 2
differencial diagnostika, emlew,profilaktika.
6. Biriktiriwshi toqımanıń diffuz kesellikleri. Sistemalı qızıl volshanka, 2
revmatoyd artrit. Etiologiya, patogenez, klinika, diagnostikası, kriteriaları,
differencial diagnostika, emlew.
7. Pielonefritler. Glomerulonefritler.Ótkir hám sozılmalı Pielonefritler. 2
Glomerulonefritler. Etiologiya, patogenez, klinika, diagnostikası, differencial
diagnostika, emlew.
Jami 12

Oqiu isleri boyinsha juuapker: Karimova G.A.

 Lekciya №1
Otkir revmatik ısıtpa. Jurektiń xronik revmatik keselligi. Etiologiya, patogenez,
patologik anatomiya, klinika, laborator hám asbab uskeneler jardeminde diagnostikası,
differencial diagnostika, emlew. Jurek mitral, aortal nuksanlari.Mitral klapan
jetispewshiligi, stenozı. Aortal klapan jetispewshiligi, stenozı. Etiologiya, patogenez,
patologik anatomiya, klinika, tekseriw usılları, differencial diagnostika, emlew.

Joba:
1. Otkir revmatik lixoradka. Etiologiyasi, patogenezi, klassifikatsiyasi, klinikasi, tekseriu
metodlari, instrumental-laborator izertleu natiyjeleri, emleu prinsiplari ham profilaktikasi
2. Jurektin mitral nuksanlari. Etiologiyasi, gemodinamikasi,klassifikatsiyasi, klinikasi,
tekseriu metodlari, instrumental-laborator izertleu natiyjeleri, emleu prinsiplari ham
profilaktikasi
3. Jurektin aortal nuksanlari. Etiologiyasi, gemodinamikasi,klassifikatsiyasi, klinikasi,
tekseriu metodlari, instrumental-laborator izertleu natiyjeleri, emleu prinsiplari ham
profilaktikasi

Lekciya maqseti:
Talabalarga keselliklerdin etiologiyasin, patogenezin, klinik simptomatologiyalarin, laborator-
instrumental diagnostika ham ratsional terapiyani, askiniular profilaktikasin, reabilitatsiyasin uyretiu.
Materialdi ken jaritip beriw joli menen talabalardi usi mashqalaga kiziktiriu, usi kesellik
diagnostikasin ham emleu degi akirgi janaliklar menen tanistiriu. Adebiyatlar menen oz betinshe isleuge
kiziktiriu. Uyrenilgen mashkalalardin etiologiya, patogenez klinikasi, keselliktin klinik keshiu ham
diagnostika ham emleudin zamanagoy usullarinin aktualligini xazirgi zaman talabi menen tiykarlap
beriu.

Tayanısh tu’sinikler:
Revmatizm-Otkir revmatik lixoradka,otkir revmatik lixoradka - revmatizm (Sokolskoy – Buyo keselligi)
Infeksiya – kesellik rauajlaniui otkir yamasa sozilmali murin – tamaq infeksiyasi menen
baylanisli.Allergiya teoriyasi-immun buziliui. Sensibilizatsiyalaushi agentler

Lekciya nin tiykargi soraulari:

Otkir revmatik lixoradka. Jurektin mitral Jurektin aortal

nuksanlari. nuksanlari.
1. Revmatizm keselligin keltirip 1. Mitral nuqsanlar 1. Aorta qaqpagi
shigariushi tiykargi ham boliui qisqasha aniqlamasi. kemisliklerin payda
mumkin sebeplerin aniqlau. 2. SHep bolmeshe ham etiushi sebeplerdi
2. Anamnez ham klinik magliumatlari qarinsha gipertrofiyasi aniqlau.
tiykarinda revmatizm bar ekenligin yamasa dilatatsiya 2. Aorta qaqpagi
shamalau. belgilerin, shep jetispeushiligi yamasa
3. Revmatizm diagnozin qoyiuda qarinsha xizmetinin stenozina tikkeley tiyisli
kesellikke tan tiykargi ham qosimsha taliqqan belgilerin belgilerdi aniqlau.
belgilerdi aniqlau ham baxalau. aniqlau. 3. Aralas kemislikte
4. Revmatizmnin belsendilik darejesin 3. Mitral qaqpaq ustinlik etiushi kesellik
ham otiu turlerin aniqlau. jetispeushiligi yamasa turin tabiu.
5. Birlemshi yaki qaytalaniushi mitral tesigi tarayiu 4. Aorta qaqpagi
revmokardit diagnozin aniqlau. belgilerin tabiu ham kemisliklerinde
baxalau. guzetiletugin
 6. Differensial diagnostikasin otkeriu. 4. Mitral kemislikleri asqiniulardi belgileu.
7. Basqishpa basqish emleu etiologiyasi, klinik 5. SHep qarinsha otkir
protseduralarin tayinlau ham belgileri ham jetispeushiliginde –
natiyjeliligin baxalau. asqiniularin aniqlau. jurek astmasi ham okpe
8. Revmatizm keselliginin birlemshi 5. Aralas kemislikte isiginde tez meditsinaliq
ham ekilemshi profilaktikasin ustinlik etiushi kesellik jardem tayinlau.
belgileu. turin belgileu. 6. Aorta qaqpagi
 6. Mitral nuqsanlar jetispeushiligi.
klassifikatsiyasi. 
7. Mitral nuqsanlardi
emleudin tiykargi
prinsipleri.

Lekciya mazmuni

OTKIR REVMATIK LIXORADKA

Aniqlamasi. OTKIR REVMATIK LIXORADKA uliuma infeksion–allergik kesellik bolip,

biriktiriushi toqimanin sistemli isiniui menen belgilenedi, jurek ham qan tamirlardi ziyanlaydi.
OTKIR REVMATIK LIXORADKA- A toparına kiriwshi β- gemolitik streptokokk sebepli kobihese
tonzillit ( angina), yamasa faringit infeksiyasınan keuingi asqınıw bolip, biriktiriwshi toqımanıń
ziyanlanıwı hám tiukarınan, jurek – qan tamır sistemasında (kardit), buwınlarda (koship juriwshi artrit),
bas myide (xoreya) hám teride ( qalqansıman eritema, revmatik túinsheler) sistemslı isiniw menen
keshetugın kesellik. Kesellktiń bul keltirgen qagıidasında onıń rawajlanıwı, tiykarınan, jurek hám qan
tamır sisteması ziyanlanıwı, Kesellk rawajlanıwında nasillik beuimliliktiń ornı hámde streptokokk
infeksiyasınıń ahemieti airıqsha atap otilgen. Ameliyatta kóp tarqalǵan revmatizm ataması házirgi waqitta
revmatik ótkir ısıtpa hám júrektiń revmatik keselliklerin ózinde jámleydi. Otkir revmatik ısıtpa usı
keselikke násillik beyimligi bar hámme jastaǵi kisilerdi, kóbirek balalar hám óspirimlerdi (7-15 jas)
ziyanlaydı. Bul kesellik jer juziniń túrli klimat-geografiyalıq aymaqlarında ushıraydı. Keselliktiń
rawajlanıwı hám mámleketlerdiń sotsial-ekonomikalıq rawajlanıwı ortasında úziliksiz baylanıslılıq barlıǵı
belgili. Otkir revmatik ısıtpada A gruppasına kiriwshi B-gemolitik streptokokk hám deneniń ziyanlanǵan
toqımaları ortasında óz ara kesilisken reaktivlik bolǵanlıǵi sebepli autoimmun juwap (molekulyar
mimikriya fenomeni), yaǵnıy kesellikke beyim kisilerde deneniń zıyanlanǵan toqımaları autoantigenleri
hám streptokokktı olarǵa uqsas antigenlerin óz ara kesilisken reaktivligi sebepli autoimmun juwap
rawajlanadi.
Sozılmalı revmatik júrek kesellikleri ótkizilgen ótkir revmatik ısıtpadan keyin formalanatuǵın júrek
qaqpaqları shetleriniń isiniwi menen baylanıslı fibrozı yamasa nuqsanları (jetispewshiligi hám yamasa
stenozı) rawajlanıwı menen sáwlelenetuǵın kesellikler.
Otkir revmatik ısıtpa Rossiyada 100 000 xaliqqa 2,7 nı, sozılmalı revmatik kesellikler 100 000 xalıqqa
9,7 nı, sonday-aq revmatik júrek nuqsanları 100 000 xaliqqa 7,6 nı quraydı. Sozılmalı revmatik júrek
kesellikleriniń tarqalıwı 100 000 balaǵa 45 ti, 100 000 úlken jastaǵı xalıqqa 260 tı quraydı.
Etiologiyasi. Otkir revmatik ısıtpa A gruppasına kiriwshi B-gemolitik streptokokktı joqarı kontagiozlı
<<revmatogen>> shtamları (M3, M5, M18, M24) sebepli Otkizilgen tonzillit (angina) yamasa
faringitten2-4 hápteden soń rawajlanadı. A gruppasına kiriwshi B-gemolitik streptokokktı kletka diywalı
quramında onı fagotsitozın toqtatıwshı arnawlı M-belogı ózinde júrek muskulleri, miy hám synovial
qabıq komponentleri menen uqsaslıǵı bolǵan antigen determinantlardı tutadı.
 Otkir revmatik ısıtpa hám júrektiń sozılmalı revmatik keselliklerin (sonday-aq, júrektiń revmatik
jetispewshilikleri-illetlerin) ayırım shańaraqlarda kóbirek tarqalǵanlıǵıkesellik rawajlanıwında genetic
faktorlardıń faktorların áhmiyetin tastiyqlaydı. 75-100Ó nawqaslar hám tek ǵana 15Ó ǵana deni
sawlardıń B-limfotsitlerinde arnawlı monoclonal antideneler járdeminde anıqlanatuǵın ózine tán
alloantigen 883 (D8/17) tabıladı.
Patogenezi hám patomorfologiyası. Otkir revmtik ısıtpa rawajlanıwında bir neshe mexanizmler
qatnasadı. A gruppasına kiriwshi B-gemolitik streptokokktı kardiotrop fermentleri (ASL-O, ASG,
antidezoksiribonukleaza B) nı miakard komponentlerine tuwrıdan-tuwrı toksik tásiri ayrıqsha áhmiyetke
iye. Biraq kesellik patogenezinde tiykarǵı rol denede streptokokktıń hár qıylı antigen (Ar) larına
salıstırmalı rawajlanatuǵın kletka (áste rawajlanatuǵın júdá tásirsheńlik reaktsiyası - SROTR) hám
gumoral (tez rawajlanatuǵın júdá tásirsheńlik reaktsiyası – TROTR) immun juwapqa beriledi.
Streptokokkqa qarsı sintezlenetuǵın antideneler miokard Ar ları menen de molekulyar mimikriya
fenomeni) reaktsiyaǵa kirisedi. Nerv toqıması – bas miyiniń subtalamik hám kaudal tarawları (tiykarınan
jol-jol dene)de jaylasqan tsitoplazmatik Ar ları menen de molekulyar mimikriya fenomenı júz beredi.
Bunnan tısqarı M-protein superbelok qásiyetlerine iye bolıp, T-limfotsitlerdi hám B-limfotsitlerdi kúshli
aktivlestiredi. ORI diń rawajlanıwı tómende keltirilgen.
Patologiyalıq protsess basqıshları. Otkir revmatik ısıtpada biriktiriwshi toqımada patologiyalıq
protsesstiń tort basqıshı parqlanadı.
- mucoid bógiw;
- fibrinoid shógiw basqıshı (biriktiriwshi toqıma buzlıwınıń arqaǵa qaytpas dáwiri);
- júrek toqımaları nekrozı hám biriktiriwshi toqıma kletkalarıproliferatsiyası nátiyjesinde Ashoff-
Talalaev bórtpeleri (granulyomaları) payda bolatuǵın proliferativ reaktsiyalar basqıshı;
- skleroz basqıshı.
Revmatik granulyomalar úlken, natıwrı formaǵa iye bazofil kletkalar, miotsitlerden kelip shıqqan
gigant kóp yadrolı eozinofil tsitoplazmalı kletkalar, kardiogistiotsitler hámde limfoid, plazmatik
kletkalar, laborotsitler (semiz kletkalar), leykotsitlerden quralǵan. Granulyomalar, adette,
miokardta,endokard, miokardttıń interstitsial bólimi yamasa tamırlar perivaskulyar toqıması, sorǵish
tarizli bulshıq etler,tosıq diywal tamırlar adventitsiyasında jaylasadı. Házirgi dáwirde granulyomalar
kem ushıraydı.
Revmokarditti morfologiyalıq zıyanlanıwınıń basqa belgisi nospetsifik isiniw reaktsiyası bolıp,
bunda muskuller ara biriktiriwshi toqıma isiniwi, fibrinniń sızıp shıǵıwı, kletka elementleri,
tiykarınan, polimorf yadrolı leykotsitler hám limfotsitler menen infiltratsiyası guzetiledi.
Jurektiń revmatik zıyanlanıwlarıniń bárshe
hallar-----------------------------------------------------------------------------------------

Tarqaliwi. Revmatizm menen jer juzi xalqining-2-4 Ó i kesellengen, ekonomikasi tomen mamleketlerde
ken tarqalgan. Revmatizmnin birlemshi tutiui (pristupi) balaliq ham ospirimlik dauirlerinde (7-15 jasta)
payda boladi, kekselerde juda kem gezlesedi. Hayallar erkeklerge qaraganda 2,5 – 3 marte kop
kesellenedi. Songi jillarda revmatizm menen keselleniu ham onin retsidiv sani kemeygen, bunin sebebi
nauqaslarga natiyjeli dispanserizatsiya protseduralarin qollaniu esaplanadi.
Etiologiyasi.
a. Infeksiya –veta – gemolitik streptokokk (A serologik topari).
b. Genetik beyimligi bolgan adamlarda streptokokk infeksiyasi autoimmun protsessin keltirip shigaradi.
Revmatizm rauajlaniuinin streptokokk infeksiyasi menen baylanisligin tastiyiqlaushi daliyiller
(a)Revmatizm aldinan murin – tamaq streptokokk infeksiyasinin (angina, faringit, skarlatina) otiui.
(g)Joqargi dem aliu jollarinin otkir kesellikleri ken tarqalgan uaqitta revmatizm menen keselleniudin
kobeyiui.
(q)Revmatizm menen auirgan nauqaslarda streptokokqa qarsi antideneler (ASL-O, ASG, ASK) titrinin
artiui.
(n)Streptokokk infeksiyasi oshagin aktiv emleu ham streptokokqa qarsi profilaktika ilajlarin qollaniu
revmatizm menen keselleniudi ham onin qaytalaniuin azayttiriuga alip keledi.
Patogenezi.
(a) Allergiya teoriyasi-immun buziliui.
(g) Toksik–allergik teoriyasi
(q) Virus konsepsiyasi
(n) Gormonlar ozgeriui
(o) Patologik anatomiyasi.
(a) Mukoidli bugiu
(b) Fibrinoidli ozgeris
(v) Granulematoz –Ashof – Talalaev granulemasi
(g) Skleroz -
Klinik korinisi. Kop qirli (polimorfli)–protsess otkirligine, ziyanlangan agza ham sistemalar sani ham
sipatina, kesellik baslaniuda nauqastin meditsinaliq jardemge xabarlasiu dauirine, emleu natiyjelerine
baylanisli. Revmatizm adette streptokokkli tamaq, murin infeksiyasi menen keselleniuden (angina,
sozilmali tonzillit, gaymorit) 1,5-4 xapte otkennen keyin baslanadi. Qayta tutiuda (retsidivte) bul muddet
qisqa (1-2 kun) boladi. Kesellik dene issiliginin koteriliuiqu, 37,5-38,5 0S, kem jagdayda 39-400S,
qaltirausiz terleu menen guzetiledi. Revmatizmde en kop ziyanlanatugin agza jurek esaplanadi.
Revmatikli protsess jurektin barliq qabatin ziyanlaydi, biraq tiykarinan endomiokardit (revmokardit)
tipinde rauajlanadi. Revmokardit birlemshi (birinshi tutiu) ham qaytalaniushi (takirarlaniushi tutiular),
formalangan qaqpaq kemislikleri yaki olarsiz boladi.
(a) Revmatikli miokardittin klinik belgileri
a. Entigiu–jenil, kobinese xarekette seziledi.
b.Kardialgiya– jurek tusinda dauamli kushsiz shanshiu yamasa sizlagan auiriular tinishsizlandiradi.
Auiriu xesh jaqqa tarqalmaydi.
v.Taxikardiya– jurek oynaui, xarekette tezlesedi.
g.Kardiomegaliya– perkussiyada jurek shegarasinin ozgeriui aniqlanbaydi. Rentgenografiyada kop
jagdayda jurek shegarasinin shepke, kem xallarda diffuzli keneyiui guzetiledi.
Auskultatsiyada jurek dauislari, asirese jurek ushinda I ton astenlesken, geyde III, jane kem jagdayda IV
dauis esitiliui aniqlanadi. Jurek shoqqisinda ham mitral qaqpagi tusinda bulshiq etli nazik sistolik
shauqim esitiledi.
Arteriya basimi normada. Puls jumsaq, kishkene, geyde taxikardiya guzetiledi.
EKGda P tisi ham QRS kompleksinin keneyiui, tegisleniui, PQaraliginin uzayganligi, T tisiningdauirligi
ham paske qaraganligi aniqlanadi.
Revmatikli endokardit belgileri.
Jurek shoqqisinda mitral qaqpaginin jetispeushiligi rauajlaniui natiyjesinde turpayi, turaqli sistolik
shauqim esitiledi. Ol nauqas xalati ozgergende yaki fizikaliq zorigiudan son kusheyedi ham qoltiq asti
aymagina joneledi. Okpe arteriyasinda II ton kusheyedi. Jurek shoqqisinda mitral qaqpagi tesigi tarayiui
(stenozi) aqibetinde diastolik shauqim esitiledi.
Revmatikli perikardit revmatizmde az korinedi, tiykarinan balalarda ham jaslarda gezlesedi. Perikardit
qurgaq yamasa ekssudatli boladi.
Qurgaq perikardit.
Jurek tusinda uzliksiz auiriu.Tos suyeginin shep qirinda perikardtin suykeliu shauqimi esitiledi.
EKG – kesellik basinda ST araligi tobege koteriledi. Keyninen izoelektrik sizigina qaytadi. T tisi teris
yamasag fazali.
Ekssudatli perikardit - qurgaq perikardittin rauajlaniu dauami esaplanadi ham jurek qaltashasinda seroz
– fibrozli suyiqliq jiynaladi.
Jurek aymagindagi auiriu jogaladi.
Kusheyip bariushi entigiu payda boladi.
Ekssudat mugdari kop bolsa jurek tusi bortip shigadi, qabirga araligi tegislenedi, shoqqi uriui
siypalanbaydi. Perkussiyada jurek shegaralari xar tarepke keneyedi .Auskultatsiyada jurek dauislari ham
shauqimlari esitilmeydi. EKG –qurgaq perikardit siyaqli, QRS kompleksi voltaji paseygen.
UTD-jurek qaltashasinda ekssudat bar ekenligin tastiyiqlaydi.
Revmatikli poliartrit–tipik reaktivlik sinovit, buuin bosligina suyiqliq jiynaliui, periartikulyar buuin
atirapindagi toqimalardin isiui ham qizariui, geyde kushli auiriu natiyjesinde buuin xareketinin qiyinlas-
qanligi ham sheklengenligi menen guzetiledi. Sipatli belgiler.
a. Iri buuinlar ziyanlaniui - (dize, tobiq, shiganaq, iyin, biraz kemirek – bilek – alaqan buuini).
b. Buuinlar isiniui simmetrik.
v. Koship (uship) juriushi qasiyettegi artrit– ziyanlaniu bir buuinda azayip, basqasinda kobeyiui bilinedi.
Buuinlardagi isiniu protsessinin jogaliui nauqastin saualiuin korsetpeydi, poliartrit «janip otedi», janadan
dene temperaturasinin koteriliui basqa buuinlar ziyanlaniui menen guzetiledi,keyin tinishlanadi ham jane
qaytalanadi, geyde buuinlardagi isiniu protseduralarsizda jogaladi.
g. Buuin sindromi putkilley arqaga qaytadi (jogaladi), rentgenogrammada anatomik ozgerisler
aniqlanbaydi, buuin xizmeti tiklenedi.
d. Revmatizmde, kobinese qaytalaniuinda, buuinlar ziyanlaniui isiniusiz, tek auiriu (artralgiya) menen
korinedi- poliartralgiya.
(u)Revmatikli miozit– kem ushiraydi, bulshiq etlerde kushli auiriu ham xalsizlik penen guzetiledi.
Suyekler ozgermeydi.
(u) Teri ziyanlaniui– teride shenber siyaqli, qizgish renli taspa (eritema) kelip shigadi. Olar auirmaydi,
qishimaydi, teriden koterilmeydi. Eritema qoldin ishki tarepinde, ayaq, qarin, moyin, kokirek terisinde
jaylasadi.
(x) Teri asti revmatikli tuyinler – birlemshi revmatizmge tan, diametri0,o-q sm qara renli bolip, kobinese
buuinlardin sirtqi tarepinde payda boladi. Olar turi domalaq siyaqli, xareketi sheklengen, auirmaydi,
tiykarinan dize, omirtqalar atirapinda jaylasadi.
(9) Orayliq nerv sistemasi ziyanlaniui– kishi xoreya korinisinde balalarda gezlesedi. Keselliktin klinik
korinisi qol ayaqlardin ham mimika bulshiq etlerinin xaotik iqtiyarsiz xareketi menen korinedi, retsidivler
(qaytalaniular) menen otiui mumkin, uyqida simptomlar uliuma guzetilmeydi, biraqau-axjasta jogaladi.
(a0) Okpe ziyanlaniui– vaskulitler atirapinda kelip shigadi
a. Revmatikli pnevmonitler ham plevritler eki tarepleme.
b. Qaqiriq quraminda eozinofiller.
v. Antibiotikli emge rezistentli (shidamli)
g. Revmatizmge qarsi dariler jaqsi natiyje korsetedi.
(aa) Buyrek ziyanlaniui – revmatizm kusheygen dauirinde proteinuriya ham gematuriya menen
belgilenedi, kem xallarda nefrit rauajlanadi.
(ag) Laboratoriya sinamalari.
a. Sidikte mikrogematuriya, proteinuriya.
b. Qanda ESHT koteriledi (o0-u0 mm/s),leykotsitoz poliartritlerge tan, endokarditte bolsa ozgeris
aniqlanbaydi. Uzaq dauam etiushi ham toqtausiz qaytalaniushi turinde gipoxromli anemiya,
disproteinemiya (gipoalbuminemiya, giperglobulenemiya, asirese gammaglobulinler artadi), S-reaktivli
belok payda boliui streptokokqa qarsi antideneler (antistreptomaluronidaza-ASG, antistreptokinaza-ASK,
antistreptolizin-O-(ASL-O) titrinin koteriliui guzetiledi.
u. Klassifikatsiyasi. A.I.Nesterov (a9un) boyinsha revmatizm keselligigfazaga bolinediU aktiv ham aktiv
emes (a-gkeste).
(a) Revmatizmnin aktiv emes fazasi-bul jagdayda revmatizm otkergen nauqaslarda klinik ham
laboratoriya tekseriulerinde isiniu protsessi yamasa immunitet buziliu belgileri aniqlanbaydi. Keselliktin
aktiv emes dauirinde nauqaslar jumis qabileti saqlanadi, gemodinamika buziliui, egerde jurek kemisligi
formalangan bolsa, fizikaliq zorigiudan son guzetiledi.
(g) Keselliktin aktiv fazasi otiuindeqdareje ajiraladiUa-minimal (pas), II-ortasha, III-maksimal (joqari).
Aktivlikti aniqlauda klinik korinisi, laboratoriya korsetkishlerindegi ozgerisler darejesi qollanadi.
a. Aktivliktin I darejesi streptokokk infeksiyasi tasirinde organizmnin sensibilizatsiyalaniui natiyjesinde
kelip shigadi ham kardit belgilerinin az bayanlanganligi menen sipatlanadiU barliq laboratoriya
korsetkishleri normada yamasa biraz ozgergen, qanda streptokokk antigeni tabiliui, antideneler titri
artiuinin aniqlaniui mumkin.
b. Aktivliktin II darejesi birlesken klinik simptomlar (revmatikli poliartrit, kardit, xoreya ham basqalar)
menen guzetiletugin giperergik reaksiya menen sipatlanadi. Isiniu aktivlik korsetkishleri ortasha yamasa
azgana ozgergen.
v. Aktivliktin III darejesi revmatizm protsessinin qaytalaniui menen sipatlanadi. Ol biriktiriushi
toqimada teren immunologik, isiniu ham distrofiya protsesslerin saulelendiredi. Klinik laboratoriya
korsetkishleri dinamikada tekseriu aktivlik darejesin aniq belgileu imkanin beredi.
Klassifikatsiya aktiv revmatik protsess jaylasiui (kardit, artrit, xoreya ham basqalar), rezidual korinisler
(belgiler) xarakteri (miokardioskleroz xam basqalar), qan aylaniu jagdayi boyinshada otkiziledi.
Klassifikatsiyanin «otiu xarakteri» grafasinda otiudin tiykargi variantlari belgilengen, olardi aniqlau
birlemshi revmatik protsesstin yaki onin qaytalaniuinin baslaniu otkirligi ham otiu dauamliginin klinik
dauirli prinsipine tiykarlangan.
(a) Otkir turi tosattan issiliq penen baslanadi, buuinlarda koship juriushi auiriu ham revmatik kardittin
tez rauajlaniui menen pariqlanadi. ESHT koteriliu, leykotsitoz, ASL-O, alfa ham gamma-globulinler
titrinin kobeyiui, tez ham kobinese toliq (g-qay dauaminda) isiniuge qarsi emleu natiyjesi guzetiledi.
EKG da atrioventikulyar otkiziushenligi qozgaliuinin buziliui, intervaldin (araliqtin) keneyiui, teris – T
tisi aniqlanadi.
(g) YArim otkir turi klinik simptomlari rauajlaniui uaqti boyinsha sozilganligi menen sipatlanadi. Kop
jagdayda kesellikq-u ay dauam etedi. Protsess kusheyiuge, takirarlaniuga beyim, antirevmatik em
natiyjeliliginin aniq olshemi joq.
(q) Soziliushi-aste otiushi turi juda kop ushiraydi, jurek qaqpaq kemislikleri qaliplesken ortaliqta
takirarlaniushi remokarditli nauqaslarda aniqlanadi. Revmokardit otiui uzaq (u aydan aslam), kusheyiusiz
ham toliq remissiyasiz boladi. Revmatik protsess aktivligi ortasha, klinik ham laboratoriya simptomlari
dinamikasi ayqin aniqlanbaydi.
(n)Uzliksiz–takirarlaniushi turi klinik korinisinde ziyanlangan toqimalarda isiniudin ekssudatli
komponenti ustinligi menen bayanlanadi. Diffuzli miokardit aniqlanadi, auir jagdaylarda serozitler, okpe
vaskuliti qosiliui menen pankardit rauajlanadi, bul jagday jurek jetispeushiligine ham tromboemboliya
asqiniularina sebepshi boladi.
(o) Latentli (subklinik, simptomsiz) turi kop tarqalgan. Kesellik baslaniui ham otiui jasirin. Klinik
korinisi atipikU nauqaslar bas auiriuina, ishteyjogaliuga, buuinlardakushsiz auiriuga, subfebril dene
temperaturasina ariz etedi. Jurek dauislari olpen, taxikardiya koriniui mumkin. Aniq diagnoz qaqpaq
kemislikleri kelip shiqqannan son qoyiladi. Songi jillarda revmatizmnin otiui, ozgergen keselliktin ayqin
klinik korinisi turlerinin mugdari keskin kemeygen. Revmatikli poliartritler ham poliserozitler juda kem
guzetiledi. Jurek belgileri menen guzetiletugin soziliushi ham uzliksiz qaytalaniui otiushi nauqaslar sani
kobeyip barmaqta.
Jumisshi klassifikatsiyanin songi boliminde qan aylaniu xizmetinin jagdayi Strajesko-Vasilenka boyinsha
qan aynaliu jetispeushiligi I, II A, II B, III basqishlarga bolip korsetilgen.
Solay etip, revmatizmnin jumisshi klassifikatsiyasi, revmatizm fazasin baxalau, klinik – morfologik
korinisin, laboratoriya korsetkishleri ham jurek xizmetinin jagdayi koz qarasinan aktivligin ham
prognozin aniqlau imkanin beredi.
x. Diagnoz qoyiu juda qiyin. Bunin sebebi revmatizmnin tiykargi klinik belgileri bolgan kardit ham
poliartrit revmatizm ushin spetsifik emes. Xoreya, shenber siyaqli eritema ham revmatikli tuyinler ulken
diagnostik axmiyetke iye, biraq olar juda kem ushiraydi.
Revmatizm diagnozin qoyiua9xxjilda Dunya juzlik Den sauliqti saqlau sholkemi usinis etken Kisel-Djons
Nesterov tomendegi olshemlerge tiykarlangan.
I. Tiykargi (ulken) belgileri.
(a) Kardit. Jurek tusinda auiriu, jurek shegaralari keneyiui (kardiomegaliya), jurek shoqqisinda sistolik
ham diastolik shauqimlar bar ekenligi, ekssudatli perikardit, perikardittin suykeliu shauqimi, EKG nin
sipatli korsetkishleri, basqa sebeplersiz qan aylaniui jetispeushiliginin rauajlaniui menen belgilenedi.
(g) Poliartrit– buuinda auiriu, xareket shekleniui, isik, teri qizariu, jergilikli issiliqti seziu menen
korinedi.
(q) Xoreya– bet mimik bulshiq etleri ham qol ayaqlardin iqtiyarsiz tartiliui (silkiniui) menen guzetiledi.
(n) Teri asti tuyinler–kishi, qatti, auiriusiz.
(o) SHenber siyaqli eritema–qizgish renli, shenber turinde, tegis emes konturli qaytalaniushi taspalar,
kokirektin qaptalinda, moyinda, ayaqta jaylasadi ham issiliq tasirinde kusheyedi.
(u) Revmatizmge tan anamnez–kesellikti jaqinda otkizilgen murin-tamaqtin streptokokkli infeksiyasi
menen baylanisina korsetpe, takirarlaniushi anginalar yamasa joqargi dem aliu joli isiniu protsessleri,
shanaraq agzalari arasinda, qonsilarda revmatizm keselliginin bar ekenligi.
(u) q-okun dauaminda ex juvantibus usilinda revmatizmge qarsi dariler menen emleu natiyjeliligi.
II. Qosimsha (kishi) belgiler.
A. Uliuma.
(a) Temperatura koteriliui
(g) Halsizlik (adenamiya), tez sharshau, ashiulaniu, darmensizlik
(q) Teri qatlaminin bozariui
(n) Terleu
(o) Murinnan qan ketiu
(u) Abdominal sindromi
B. Arnauli (laboratoriya korsetkishleri)
a. Leykotsitoz (neytrofilli)
b. Disproteinemiya, ESHT artiui
v. Patologik, serologik korsetkishlerU qanda streptokokli antigen, ASLO-O, ASK, AST titrlerinin
kobeyiui.
g. Giperfibrinogenemiya
d. S-reaktivli beloktin payda boliui, alfa-gham gamma-globulinler, sivorotkali mukoproteidler,
glikoproteidler mugdarinin kobeyiui.
Nauqaslarda eki tiykargi (xoreya, shenber siyaqli eritema yamasa revmatikli tuyin) yamasa bir tiykargi
ham eki qosimsha olshemler aniqlaniui revmatizm diagnozi isenimli esaplanadi.
Ótken dauirde kop marte «revmatizm tutiuin» otkergenligine qaramastan jurek kemislikleri bolmasa
adette revmatizm diagnozi biykarlanatugin edi.
Differensial diagnostikasi. Revmatizmnin baslingish basqishlarinda poliartrit ham karditti aniqlauga
tiykarlanadi. Keselliktin streptokok infeksiyasi menen baylanisi, nauqas jasi, shanaraqtagi revmatik
anamnezin esapqa aliu kerek. Biraq revmatikli poliartritti reaktivli (iersinozli, solmonellezli) artrit,
yuvenilli artrit, gemorragiyali vaskulit penen salistiriu darkar.
Emleui. qbasqishli boliui kerekU Statsionar, poliklinika, sanatoriya.
a. Birinshi basqish.
Revmatizmnin aktiv dauirin emleu statsionar (emleuxana) sharayatinda otkeriledi. Revmokarditke
guman tuuilsa nauqas albette orinda jatiui lazim (ao-g0kun) ham qurami vitaminlerge bay ham duzi kem
bolgan auqatlar qabil etedi.
a. Antibiotikler (penitsillin, eritromitsin) revmatizmdi emleude natiyjesiz, biraqa0-ankun dauaminda
qollanadi, sebebi usi kesellikke ushiragan kopshilik nauqaslarda sozilmali streptokokk oshagi guzetiledi.
b. Isiniuge qarsi dariler revmatizm eminin tiykari esaplanadi. Bunda tez tasir etiushi isiniuge qarsi
spetsifik emes dariler (IQSED) ham kortikosteroidler qollanadi.
(a) Gormonlar birlemshi revmokarditte, jurek qaqpagi kemislikleri ziyanlaniuina qauip tuuiliui joqari
bolganda, qaytalaniushi revmokarditte, valvulit kusheyiuine guman tuuilganda, nauqaslarda kardittin
birinshi belgileri koringende qollanadi. Usinis etiletugin garmon mugdariakg dene salmaginaa-qmg
prednizolonga qaraganda salinadi (tabletka maydalanip, auqattan son kop mugdardagi suyiqliq penen
ishiledi). Emleu dauirinde garmon mugdari aste-aqirin kemeyttiriledi. Garmon eminin natiyjesi ishteydin
jaqsilaniui, temperaturanin paseyiui ham buuin belgilerinin joq boliuina qarap belgilenedi.
(g) Isiniuge qarsi spetsifik emes dariler (IQSED) aspirin, butadion, indometatsin, voltaren, ortafen,
reopirin x.b. prednizolon mugdari aste-aqirin kemeyttirilip, sutkadaa0-aomg bolganda usinis etiledi.
(adette bul jagday nauqastin emleuxanadan shigiui aldindagi kunlerine tuuri keledi). Revmatizm protsessi
aktivliginin morfologik belgileriq-n,o aydan aslam dauam etiui tastiyiqlangan. Sonin ushin IQSED sol
dauir araliginda qabil etiledi. Emleu natiyjeligi nauqas jagdayinin jaqsilaniui, temperaturanin norma-
laniui, kardialgiyanin joq boliui, jurek dauislari janlaniuinin tikleniui ham shauqimlardin joq boliui,
protsess aktivliginin normallasiui, EKG ham EXO kardiografiya korsetkishilerinin ortashasina
salistirganda baxalanadi.
(q) Jurek jetispeushiligiham basqa agzalar belgileri yamasa qosimsha kesellikler guzetilse olarga saykes
em beriledi.
b. II-basqish.
Duzetiushi em poliklinika yamasa jergilikli arnauli salamatliqti qayta tikleu orayinda otkiziledi. Bul jerde
garmonlar qabillau putkilley toqtatiladi, IQSED qabillau baqlau menen dauam ettiriledi. Miokard
metobolizmin duzetetugin dariler buyiriladi. waqti-waqti menen qan quramin tekseriu, elektr ham EXO
kardiografiya tekseriuleri otkiziledi.
v. III-basqish.
Revmatologik orayda dispanser guzetiui ham jergilikli sanatoriyada profilaktika ilajlari orinlanadi.
aa. Profilaktikasi. Birlemshi ham ekilemshi turlerine bolinedi.
Birlemshi profilaktika xaliqtin jasau sharayatin jaqsilauga, den sauliqti saqlau madeniyatin kusheytiuge
qaratilgan uliuma mamleketlik is esaplanadi. Onin maqseti – deni sau insanlardi revmatizmge duushar
etpeu.
a. Streptokokk infeksiyasi menen guresiu.
(a) Infeksiya tasiushilardi (alip juriushilerdi) aniqlau (tamaq, murin infeksiyasinda bakteriologik tekseriu
otkiziliui shart).
(g) Streptokokli tamaq - murin infeksiyasin antibiotikler menen emleu lazim.
(q) Sozilmali streptokokk infeksiyasi oshagin tazalau (saulamlastiriu) kerek.

JUREK MITRAL KEMISLIGI

Jurek mitral kemisligi–jurektin shep bolmeshesi menen qarinshasi ortasindagi (atrioventrikulyar)
tesik aymaginda qandi kishi aylanisinan ulkenge qiyinshiliqta otiui menen guzetiletugin mitral qaqpaq
ziyanlaniui. Jurek jetispeushiligi shep qarinsha, keyin on qarinsha zastoy (turip qaliu) korinisinde bilinedi.
a. Mitral qaqpaq jetispeushiligi (mitral jetispeushilik).
Qaqpaq apparati duzilisinin ozgeriui sebepli shep qarinsha sistolasi uaqtinda klapan toliq jabilmaydi,
natiyjede qannin bir bolegi arqaga – qarinshadan bolmeshege qaytip tusedi. Jurek kemislikleri menen
auirgan nauqaslardin az bolegi (shama menen 10 protsent) biygarez mitral qaqpaq jetispeushiligin
quraydi.
a. Etiologiyasi.
a. Funksional yamasa salistirma qaqpaq jetispeushiliginde mitral qaqpaq ozgermeydi, onin tesigi
keneyedi ham qaqpaq klapanlari sistola dauirinde atrioventrikulyar tesikti bekkem jappaydi. Funksional
qaqpaq jetispeu-shiligin keltirip shigariushi sebeplerU
(a) Vegetativ nerv apparati disfunksiyasinda (xizmeti buziliuinda) qaqpaq shenberin payda etiushi
aylanba bulshiq et talalari xalsizleniui (bosasiui) mumkin. Natiyjede qaqpaq tesigi keneyedi.
(g) Qaqpaq klapanlarin tiyisli xalda uslap turiushi papillyar bulshiq et ziyanlanganda, onin tonusi
paseygende sistola dauirinde qaqpaq klapanlari bir bolegi shep bolmeshe bosligina tusedi, tonusi
kusheygende qaqpaq klapanlari mitral tesikti toliq jappaydi, sanlaq qaladi.
(q) Isiniu, distrofiya, skleroz sebepli miokard ziyanlanganda shep qarinsha bosligi ulkeyedi yamasa mitral
tesigi keneyedi yaki papillyar bulshiq etler ziyanlanadi, natiyjede tesik bekkem jabilmaydi.
Mitral qaqpaqtin organik jetispeushiligi.
(a) Revmatizm
(g) YUIK
(q) Infeksion endokardit.
(n) Atereskleroz
(o) Biriktiriushi toqimanin tarqalgan isiniu kesellikleri
Patogenezi.
Mitral qaqpaq jetispeushiliginde diastola tamam bolgannan keyin ziyanlangan qaqpaq shep
atrioventrikulyar tesikti toliq jappaydi, sanlaq payda boladi.
a. SHep qarinshanin sistola dauirinde usi sanlaq arqali qannin malim mugdari arqaga qaytadi ham shep
bolmeshege tusedi. SHep bolmeshe bosliginda adettegiden kobirek kolemde qan toplaniui (qarinshadan
qaytatugin qan ham okpe venasinan agip keletugin qan) sebepli ol qeneyedi, basimi koteriledi, jurek
jetispeushilik belgilerin shaqiradi.
b. waqit otiui menen shep bolmeshe soziliui ham bosliq kolemi bir qansha kobeyedi, diyual bulshiq et
qabati gipertrofiyalanadi, bul jagday kompensatsiya korinisinde shep bolmeshe basimin salistirmali
fiziologik darejege shekem kemeytedi. SHep qarinshaga bolmesheden artiqsha mugdarda qan tusiui
sebepli shep qarinsha bosligida keneyede, basimi artadi, diyual bulshiq etleri qisqariui kusheyedi,
natiyjede shep qarinsha gipertrofiyasi rauajlanadi.
SHep qarinsha bulshiq eti kushli bolganligi sebepli, zor berip isleui natiyjesinde aortaga normadagi qan
tusedi. Bakteriyalar tasirinde mitral qaqpaq ziyanlaniui onin turinin buziliuina ham keyninen qaqpaq
jetispeushiligine alip keledi.
v. Keyninen shep qarinsha bulshiq et qabatinin taligiui natiyjesinde qisqariu qabileti xalsizlenedi,
jurekten aortaga qan otiui kemeyedi, shep bolmeshe bosliginda qan basimi artadi, bul bolsa oz naubetinde
okpe venalari, kapillyarlari, arteriolalarindagi qan basimnin koteriliuin keltirip shigaradi.
g. Ókpe tamirlarinda qan basimnin koteriliui natiyjesinde on qarinsha artigiraq isleydi. Bulshiq et diyuali
gipertrofiyalanadi. Keyninen on qarinsha bulshiq etlerinde distrofik ozgerisler rauajlaniui sebepli onin
qisqariu qabileti kemeyedi ham ulken qan aylanis shenberinde qan zastoy xalina keledi.
Klinik korinisi. Arizi. Aktiv emes revmokardit penen guzetiletugin kompensatsiya dauirinde nauqas ariz
bildirmeydi, dekompensatsiya dauirinde bolsa mitral qaqpaq jetispeushiligi simptomlari shep qarinsha
jetispeushiligi korinisine uqsas (entigiu, ortopnoe, jurek astmasi).
(a) Okpe gipertenziyasi ham on qarinsha jetispeushiligi dauamli ham auir mitral jetispeushiliginde kelip
shigadi.
(g) Tromboemboliyalar kobinese bolmeshe fibrilyasiyasi menen guzetiletugin nauqaslarda payda boladi.
Fizikal belgiler.
(a) Jurektin shoqqi turtkisi kusheygen, aniq korinedi, paske ham shepke jiljigan, jayilgan.
(g) Uyqi arteriyasi uriui bir qansha sezilerli, biraq soqqi koleminin kemeyiui sebepli kem tolisqan.
(q) Moyin buyinturuq (v.jugularis) venasi burtip shigadi.
(n) Perkussiyada jurektin salistirma shegarasi shepke ham joqariga jiljiydi, jurek beli duziulenedi.
(o) Auskultatsiyada jurek ushi
a. I dauis astenlesken yamasa jogaladi,
b. Sistolik shauqim –en jaqsi esitiletugin orni jurek ushi shoqqisinda, qoltiq astina ham jurek tiykarina
tarqaladi, kobinese sistolik dirildeu menen guzetiledi.
v. SHep bolmesheden artiqsha qan tuskende shep qarinshanin tezden toliui ham diyualinin terbeliui
natiyjesinde kop jagdayda III dauis esitiledi.
Diagnozi.
a. Sistolik shauqim jurek shoqqisina, qoltiq astina joneledi.
b. I dauis jurek shoqqisinda paseyedi yamasa sistolik shauqim menen qosilip jogaladi.
v. II dauis okpe arteriyasinda kusheyedi.
g. EKG-shep bolmeshe ham qarinsha gipertrofiyasi belgileri.
d. Kokirek quuisligi rentgenografiyasi – jurek ulkeygenligin aniqlaydi. Jurek jetispeushiligi simptomlari
payda bolsa, rentgenogrammada okpede qan zastoyi belgileri bar boladi.
e. Exokardiografiya.
(a) Xorda sinirleri ziyanlaniui yamasa sistola dauirinde shep bolmeshege mitral qaqpaq tusiui aniqlanadi.
(g) SHep bolmeshe ham shep qarinsha ulkeygenligi tabiladi.
Differensial diagnostikasi. Mitral sistolik shauqimdi aortal ham trikuspidal, hamde salistirmali pulmonal
stenozi shauqiminan ajiratiu darkar.
u.Emleui
Dari darmaqlar buyimlari.
(a) Jurek glikozidleri dirildeushi aritmiyada jurek qisqariui mugdarin kemeytedi.
(g) Diuretikler – okpe gipertenziyasin ham zastoy jagdaylarin kemeytedi.
(q)Vazodilatatorlar
(n) Antikoagulyantlar
Mitral tesik tarayiui – mitral stenozi.
Etiologiyasi. SHep atrioventrikulyar tesik tarayiui – mitral stenozi tiykarinan revmatizm, kem xallarda
septik endokardit natiyjesinde kelip shigadi.
Tarqaliui. Mitral stenozi mitral qaqpaq kemisliklerininno-u0protsentin quraydi. !dette jaslarda, kobinese
xayallarda ushiraydi.
Patogenezi.
a. Mitral stenozi qan agimin shep bolmesheden shep qarinshaga otiuinde qarsiliq korsetedi. Qan
bolmesheden qarinshaga otiu dauirinde malim mugdardagi qan shep bolmeshede qalip ketedi. Bolmeshe
bul dauirde okpe venasinan normal mugdardagi qandi aladi, bolmeshede basim koteriledi. Bolmeshe
bulshiq etleri juda kushsiz ham tezden keneygish. SHep bolmeshede qan basimi asiui okpede qan
zastoyin shaqirip, okpenin qan aylaniu jagdayina teris tasir korsetedi. Mitral stenozi kusheyiui jurekten
shigatugin qan kolemin bir qansha kemeytedi.
b. On qarinsha shep qarinshanin qan menen toliuin tamiyinlep, uzliksiz mitral qaqpaq stenozi qarsiligin
biytarep etip turadi. Ókpe venasi basiminin asiui baroretseptorlarin tasirleydi ham okpe arteriyalari
spazmasin keltirip shigaradi (Kitaev refleksi). Taraygan mitral tesigi ham okpenin ekilemshi
vazokonstruksiyasin jeniu ushinon qarinsha normal korsetkishten q-omarte kushlirek qisqaradi ham
qannin minutliq kolemin normada uslap turadi. waqit otiui menen on qarinsha gipertrofiyalanadi
keyninen zorigip isleui natiyjesinde onin keneyiui, onin jetispeushiligi rauajlanadi xm ulken qan aylanis
shenberinde qan zastoyi (turip qaliui) payda boladi.
v. Mitral stenozinda shep qarinshaga diastola uaqtinda qan kem. Onin bulshiq etleri atrofiyaga gezlesip,
shep qarinsha olshemi kishireyedi.
Klinik korinisi. Stenoz darejesine, revmatizm protsessinin aktivlik darejesine, kemislik tasirinde
organizmde uliuma ozgerisler rauajlaniuina baylanisli. Kompensatsiya basqishinda nauqaslar ariz etpeydi
ham diagnozi auskultativ, asbap uskeneler ham rentgen tekseriuleri tiykarinda qoyiladi. Kishi qan aylaniu
shenberinde zastoy rauajlanip, basim koterilgende, yagniy dekompensatsiya belgileri kelip shiqqanda
nauqaslar ariz bildiredi.
Simptomlari.
(a) SHep qarinsha jetispeushiligi
(g) On qarinsha jetispeushiligi
(q) Sistemali
(n) Disfoniya, disfagiya.
b. Fizikal belgiler.
Koriu.
Betleri bozargan, erinleri, murin ushi, qol-ayaq barmaqlari biraz kogergen. Sianoz kapilyarlarda qan agiui
astenlesiui natiyjesinde toqimalarga kislorodtin beriliui sebepli kelip shigadi.Moyin venalari keneyiui,
bortip shigiui korinedi.Ortopnoe – ilajsizliq jagdayi, entigiudin kusheyiui natiyjesinde nauqas otirip dem
aladi.Mitral stenozi jas balalarda payda bolsa organizm fizikaliq rauajlaniudan (boy osiuden) artta qaladi,
ulken jaslarda bolsa, nauqas ozinen jas korinedi.Mitral stenozi jasliqtan, kokirek quuisligi ele jumsaq
(qayisatugin) dauirde gezlesse «jurek bukiri» payda boladi, yagniy bul aymaq bortip shigadi. Usi jagday
jurek gipertrofiyasina ham keneyiuge baylanisli. Usi bayanlangan on qarinsha gipertrofiyasi ham
dilyatatsiyasinda (keneyiuinde) jurektin toliq olpen aymaginda pulsatsiya, yagniy jurek uriui kusheygen
boladi.
Palpatsiya. Jurek shoqqisinda kokirek quuisliginin diastolik dirildeui – «pishiq qurildisi» simptomi
guzetiledi. Perkussiya. Jurek shegarasi onga ham joqariga keneygen. Auskultatsiya– dauis ham
shauqimlar qosiliuin aniqlaydi.
Exokardiogramma– mitral stenozi xaqqinda aniq pikirlerdi tuudiradi Mitral qaqpaq klapanlari
qalinlasqan, xareketi paseygen, shep bolmeshe kolemi ulkeygen; tesiktin tarayiu darejesin toliq aniqlau
mumkin.
Fonokardiogramma–mitral stenozindagi auskultatsiya belgilerin tastiyiqlap beredi.
EKG olshemleri
(a) on qarinsha gipertrofiyasi belgileri,
(b) dirildeushi aritmiya ham ekstrasistoliya,
(v) shep bolmeshe gipertrofiyasi belgileri.
Diagnozi. Mitral stenozda entigiu, qan tupiriu, tipik mitral xabitus ham jurekti teksergende sipatli fizikal
belgiler bar bolsa, diagnoz qoyiu qiyin emes, asirese qarsildaushi I dauistan tuuridan tuuri aldin
keletugin qisqa, turpayi presistolik shauqim mitral stenozina xarakterli. On qarinsha jetispeushiligi
yamasa dirildeushi aritmiya menen rauajlanatugin auir dekompensatsiyada keselliktin sipatli belgileri
isilip oship qaladi. Bunda uzaq otken revmatizm anamnezi, qan tupiriu, entigiu, dirildeushi aritmiyanin
bar ekenligi, qarsildaushi I dauistin esitiliui ham stenozdi tastiyiqlaushi rentgen, EKG, FKG,
exokardiogramma magliumatlari ulken diagnostik axmiyetke iye.
Differensial diagnostikasi.
a. Aorta qaqpaq jetispeushiligi.
b. Tuuma bolmeshe araliq tosiq keselligi.
Asqiniulari.
(a) Qan tupiriu.
(b) Okpe infarkti
Emleu.
a. Konservativ usil menen emleu jenil ham ortasha darejedegi shep qarinsha jetispeushiligi belgileri
bolgan nauqaslarga usinis etiledi.
(a) Dari darmaqlar emleui okpede zastoydi, entigiudi ham ortopnoeni shekleydi.
(a) Diuretikler.
(b) Jurek glikozidleri.
(v)Antikoagulyantlar – mitral stenozi dirildeushi aritmiya menen birgelikte guzetilgende sistemli
emboliya qaupi joqari boladi. Sonin ushin bunday nauqaslarga antikoagulyantlar beriledi.
(g) Antibiotikler – infeksion kesellikler profilaktikasi ushin buyiriladi.
Ballonli valvuloplastika. Mitral stenozinda nauqaslar jagdayin uzaq uaqit jaqsilaniuin tamiyinleu
mumkin.
Xirurgiyaliq usili–
(a) Mitral komissurotomiyasi.
(g) Ziyanlangan qaqpaqti jasalma qaqpaq penen almastiriu komissurotomiya otkeriu imkaniyati
bolmaganda buyiriladi.
Profilaktika. Mitral stenozi qaliplesiuinin aldin aliu revmatik endokardittin aldin aliu ham oni qunt penen
emleu, nauqasti dispanserizatsiyadan otkeriu, infeksiya oshagin joq etiu menen orinlanadi.

JUREK AORTA KEMISLIKLERI

Aniqlamasi. Aorta qaqpagi jetispeushiliginde ziyanlangan yarim ay siyaqli qaqpaq aorta tesigin toliq
jappaydi ham diastola dauirinde qannin bir bolegi artqa - aortadanshep qarinshaga qaytip tusedi.
Tarqaliui. Usi kesellik tarqaliui boyinshamitralkemisliginen sonekinshiorindaturadi ham aorta stenozina
qaragandaomarte kop ushiraydi;erkeklerde xayallarga qaraganda a0marte kop guzetiledi. Aorta qaqpagi
jetispeushiligi kobinese mitralkeselligimenenbirgeushiraydi, taza xalindagi turi bolsa revmatik
kemisliklerarasindaa,oprotsentti quraydi.
Etiologiyasi. Aorta qaqpagi jetispeushiligi tomendegi sharayatlardakelip shigadi.
Organik ozgerisler (qaqpaqtin burisip kishireyip qaliui, qaqpaq sinir tamirlarinin qisqariui).
(a) Revmatizm. Aorta qaqpaq jetispeushiligi malim darejede jurektin revmatik kemisliklerine shalingan
nauqaslarda gezlesedi. Mitral stenozi tarqaliui boyinsha ustinlik etedi. Biraq aorta jetispeushiligi juda auir
revmatik endokardit penen guzetiledi.
(g) Infeksionli endokardit. Aorta qaqpaginin biryamasabirnesheklapanlari turi ozgeriui
yamasaperforatsiyasi (jariliui) menen asqinadi.
(q) Aorta auzinin qatlamlaniui. Aorta orta qabatinin keskinlesiushi nekrozi intimanin qatlam
qatlambolip koshiuine ham aorta auzinin qatlamlarga ajiraliuina alip keliui mumkin.
(n) Sifilis aortitiU aorta qaqpagi klapaninin ayiriliuin ham aorta jetispeushiligi rauajlaniuin shaqiradi.
(o) Kollagenozlar aorta qaqpagi jetispeushiligine alip keliui mumkin.
b. Funksional ozgerisler–salistirmali jetispeushilik.
(a) aorta auzinin idiopatik keneyiui – (kobinese arteriya gipertenziyasinda, belgilengenaterosklerozinda)–
aorta jetispeushiliginin kopshilik sebeplerinenbiri.
(g) Aorta auzi baslangish (proksimal) boliminin keneyiui – arteriya konusi bulshiq et talalarinin xalsireui
natiyjesinde soziliui sebeplikelip shigadi, aorta qaqpaq jetispeushiligi menen guzetiliui mumkin.
Patogenezi.
a. Aorta yarim ay qaqpagi turinin buziliui natiyjesinde aorta qaqpagi tesigi toliq jabilmaydi, natiyjede
diastola uaqtinda qannin bir bolegi shep qarinshaga qaytip tusedi ham jurektin qan shigariu kolemi
kemeyedi. Usi dauirde shep qarinsha normal mugdarindagi qandi shep bolmesheden aladi, bul jagday
shep qarinshanin soziliuina alipkeledi. Kop mugdarda jiynalgan qandi aortaga aydauushinshepqarinsha
sistola dauirinde ulken kush penen qisqaradi. Kushli qisqariui aldinshep qarinsha bulshiq
etlerigipertrofiyasin rauajlandiradi, keyninen xalsireui natiyjesinde dilatatsion keneyiuge ham shep
qarinsha jetispeushiligine alipkeledi. Korsetilgen jagdaylar kishi qan aynaliu shenberinde turip qaliuga,
okpe arteriyalarindabasim koteriliuge imkan tuugizadi, qosimsha auirliq aldinshep qarinsha distrofiyasin
ham keyinshelikshep qarinsha jetispeushiligin keltirip shigaradi.
b. Aorta qaqpagi jetispeushiliginde sistola ham diastola uaqtinda aortada qan basiminintezden ozgeriui
guzetiledi. Diastola dauirinde aortadan kop mugdarda qannin shep qarinshaga qaytip tusiui natiyjesinde
arteriya tamirlarindadiastolikbasim paseyiuin, sistola dauirinde aorta qan mugdarinin kobeyiui
sistolikbasim koteriliuin shaqiradi.
Patologikanatomiyasi. Morfologik ozgerisler aorta qaqpagi jetispeushiligine alip keletugin
kesellikkebaylanisli.
(a) Revmatik ziyanlaniuda aorta qaqpagi burisedi ham tubine jabisip qaladi, natiyjede qaqpaq
jetispeushiligi ham tesik tarayiui paydaboladi.
(b) Sifilis ham aterosklerozdapatologik protsess aortaniziyanlaydi, onin auzinin soziliuina alipkeledi.
Keyninen tirtiqlaniu protsessi qaqpaqta otedi. Ol burisedi ham qalinlasadi.
(v) Septik endokardittejarali bolshekleniu aniqlanadi, yarim ay siyaqli qaqpaq qalinlasadi ham
tirtiqlanadi, kesellikler juzege keledi ham oljerge fibrin toplanadi. Teksergendeshep qarinsha bosliginin
keneyiui ham diyualinin gipertrofiyalaniui sebeplishep qarinshanin keskin ulkeyiui guzetiledi.
Klinik korinisi. Aorta qaqpagi jetispeushiliginde nauqaslar uzaq uaqit dauaminda arizbildirmeydi,
sebebibulkesellik quuatli shep qarinshanin kushli isleui natiyjesinde kompensatsiyalanadi.
a. Arizlar dekompensatsiya basqishinda paydaboladi.
(a) Diastolik qan basimnin paseyiui ham miydin qan menen tamiyinleniuinin buziliui natiyjesinde bas
aylaniui ham bas auiriui kelip shigadi.
(g) Stenokardiya sipatindagi jurek tusindagi auiriu miokardtinkeskingipertrofiyasi ham koronar
arteriyalardin qan menen toliuinin jamanlasiui esabinaaortadadiastolik basimnin pas boliui
menenbirgekoronar arteriyalardin salistirma jetispeushiligi natiyjesinde kelip shigadi.
(q) Moyinda, basta, qan tamirlar terbeliusezimi ham jurektin tez ham tegisemes uriui (asirese jatqanda)
tinishsizetedi. Jurek turtkisi kobinese basqa beriledi.
(n) SHep qarinsha bulshiq etlerinin qisqariu xizmetinin astenlesiui aqibetinde kishi qan aylaniu
shenberinde sozilmali qan turip qaliui rauajlanadiU fizikaliq zorigiuda entigiu kelip shigadi. Olortopnoe
ham jurek astmasi tutiui menen otiui mumkin.
(o) Esin jogaltiu –diastolik arteriya basimi paseyiui natiyjesinde bas miy qan aylaniuinin buziliui
sebeplikelip shigadi.
b. Koriu.
(a) Diastola qan basimnin paseyiui sebepli nauqas terisi ham silekey qabatlari bozargan.
(g) Moyin aymaginda uyqi arteriyasi kushli terbeledi.
(q) Koz qarashiginin diastolik tarayiui ham sistolik keneyiui aniqlanadi.
(n) Myusse simptomi – jurektin sistolik kolemi ham puls basiminin koteriliui sebepli jurek penen bastibir
uaqitta terbetedi.
(o) Kvinkepulsi– tirnaq qaddinin aste basilganinda sistolik qizariu ham diastolik bozariu .
(u) On qarinsha gipertrofiyasi natiyjesinde jurek shoqqi turtkisi paske ham shepke jiljigan.
Palpatsiya – jurek shoqqi turtkisi ham enine ham boyina (V-VII qabirgalar araliginda) ulkeygen.
Perkussiya– dilatatsiya natiyjesinde jurektin olpen dauisi shepke keneygen. Jurek beli belgilengen, aorta
konfiguratsiyasinpaydaetedi. Auskultatsiya
(a) Jurek shoqqisinda I dauis paseygen, sebebi sistola jabiq qaqpaqlar dauiri bar bolmaydi.
(g) Aortada II dauista astenlesken yamasa qaqpaqtin ziyanlaniui ham diastolik basimnin paseyiui sebepli
esitilmeui mumkin.
(q) Diastolik shauqim balent tezlikteesitiledi, upleushi seste jumsaq tembrli, on tarepte ekinshi qabirga
araliginda geudeni aldina enkeytip turgan jagdayda jaqsi esitilediyamasa Botkin-Ervatochkasinda qan
agimi boyinshashepke ham paske jurek shoqqisina joneledi.
(n) SHep qarinsha keneyiui natiyjesinde mitral qaqpaqtin salistirma jetispeushiligi paydaboladi– jurek
shoqqisinda funksional sistolik shauqim esitiledi.
(o) Jurek shoqqisinda funksional qasiyettegi bosasiu shauqimi–Flinta shauqimi esitiledi. Olmitral
jetispeushiliginde atrioventrikulyar tesiktinsalistirmayamasa bulshiq et keneyiui natiyjesinde kelip
shigadi.
(u) Jup Dyuroze shauqimi san arteriyasina stetoskop basilganda esitiledi.
Puls (tamir uriui) tezligi ham ritmi kompensatsiya basqishinda normada, biraq tezleskenboladi.
Dekompensatsiya dauirinde jurek jetispeushiligi baslaniui menen jurek uriuritmi kusheyedi.
j. Kokirek quuisligi rengenografiyasinda–shep qarinshanin ulkeyiui sebepli jurek beli keskinbelgilengen
aorta konfiguratsiyasi aniqlanadi. (9-suuret.Aorta qaqpagi jetispeushiligi rentgenogrammasi).
EKG–shep qarinshanin gipertrofiya belgileri ham elektr oginin shepke jiljiui guzetiledi. I ham II standart,
hamde kokirek jalganiularinda S-T segmenti paseyedi. Gis tutamininshep ayaginda blokada belgileri yaki
koronartamir jetispeushiligi paydaboladi (T tisiteris, S-T segmenti paseygen).
FKG– on tarepte II qabirga araliginda joqari chastotalidiastolik shauqim, II dauis amplitudasinin paseyiui
belgilenedi.
Exokardiografiya–shep qarinsha bosligi ulkeygenligin aniqlaydi. Qaytqan qan agimi tolqininin uriuinan
payda boliushi mitral qaqpaqtin diastolik terbeliui dizimgealinadi.
Aortagrafiya. Rentgen kontrast zat aortaga jiberiledi ham qannin artqa qaytiui koz benen aniqlanadi.
Qaytip tusetugin qan kolemide esaplanadi.
Otiui. Aorta qaqpagi jetispeushiligi shep qarinshanin quuatli bulshiq
etlerigipertrofiyasiesabinakompensatsiyalanipkesellikbelgileri uzaq jillar dauaminda bilinbeydi, nauqas
aktiv omir keshiriui mumkin. Jurek bulshiq etlerinin zorigip isleui ham taligiui koronararteriyalari
jetispeushiligi natiyjesinde jurek xizmeti astenlesedi ham kishi qan aylaniu shenberinde qan turip qaliui
kelip shigadi, qarinshanin naubetten tisqari qisqariui yamasaparoksizmal taxikardiyanin qarinsha turi yaki
bosaudan aldinat tubirine uqsas dauis esitiledi. SHep qarinsha jetispeushiligi miokard infarkti yaki okpe
isigi jagdayin payda etiui ham olim menen tamamlaniui mumkin.
Diagnoz jurektin aorta konfiguratsiyasi, shoqqi turtkisinin shepke ham paske jiljiui, diastolik shauqim
ham sekiretugin pulstin bar ekenliginetiykarlanadi.
Differensial diagnostikasi.
Dirildeushi aritmiya
Aorta qaqpaq jetispeushiligi
Sozilgan septik endokardit99
Emleui. Aorta qaqpagi jetispeushiliginin auir jagdayinda qaqpaqti almastiriukerek.
(a) Operatsiya ushin uaqitti tanlau en axmiyetke iye. Dekompensatsiyanin baslangish belgilerin aniqlau
ushin diqqat penen guzetiu kerek, sebebi qaqpaqti almastiriu dekompensatsiyaga shekem bolgan dauirde
otkizilse jaqsi natiyje beredi.
(g) Eger operatsiya rejelestirilmeseshep ham on qarinsha jetispeushiliginde konservativ emleu usili
auxaldin jaqsilaniuin keltirip shigaradiU
(a) Jurek glikozidleri.
(b) Sidik aydaushilar.
(v) Vazodilatatorlar.
Profilaktikasi. Aorta qaqpagi jetispeushiligine alip keletugin keselliklerden saqlau ham uaqtinda
emleuden ibarat. Sozilmali infeksiya oshaqlarin joq etiu, patologikprotsesslerdi ham qosimsha
keselliklerdi, yagniy organizmnin kompensator xizmetin paseyttiretugin keselliklerdi emleu axmiyetli
oriniyeleydi.
Aorta auzi tarayiui (aorta stenozi) shep qarinsha qisqariuinda qannin aortaga otiuine qarsiliqti keltirip
shigaradi. Aorta stenozi garezsiz rauishte oz aldina kem ushiraydi ham barliq jurek keselliklerinina-
gprotsentin quraydi. Ol kobinese aorta qaqpagi jetispeushiligi ham mitralkemisligimenenbirgeliktekeledi.
Etiologiyasi.
Revmatik endokardit-aortaqaqpaq klapanlari tubinde bir-bireuimenenjabisip, tesik kolemin kishireytedi.
Ateroskleroz-u0jastan ulken adamlarda qaqpaq klapanlarina kalsiy duzlaritoplanip, tirtiqlaniui ham
burisiui natiyjesinde tesik tarayiui kelip shigadi.
Septik endokardit-aorta qaqpaqlarinda shuyel siyaqli-tromb siyaqli onimler jiynaliui, kalsifikatsiyalaniui
esabina aorta auzi tarayadi.
Tuuma aorta stenozi-adette balaliq dauirde korinedi, kem jagdaylarda-ospirimlerde gezlesedi.
Patogenezi.
(a) Aorta stenozinda sistola dauirinde taraygan tesik arqali aortaga qan otiui qiyinlasadi ham bir bolek
qan qarinshada qaladi. Diastola dauirinde qaldiq qanga shep bolmesheden tusken normal mugdardagi qan
qosiladi, natiyjede qarinsha keneyedi ham basimartadi. Artiqsha mugdardagi qandi aortaga atip shigariu
ushinshep qarinshanin kushli qisqariui kelip shigadi. Eger aorta auzi tarayiui kop bolsa, qarinshanin
qisqariui (qandi aydau) uaqti uzayadi. Sistola dauirinin gezlesiui, shep qarinshada basim asiui aortaga
aydalatugin qannin kobeyiuine alipkeledi. Joqari basim tasirinde shep qarinsha kushli isleydi, natiyjede –
gipertrofiyalanadi–tonogen dilatatsiya kelip shigadi.
(b) Gipertrofiya –shep qarinsha diyuali sistolik qisqariuinin kompensator reaksiyasi. Gipertrofiya
natiyjesinde qarinsha diyualinin qalinlasiui basimauirliginan qorgaydi,qarinsha diyuali tartiliuin ham
mayisqaqligin (jumsaqligin) kemeyttiredi. GipertrofiyaninxarakterlibelgileriUdiastolikbasim asiui,
kislorodqa miokard talabinin kobeyiui, miokard ishemiyasi.
(v) shep qarinsha bulshiq eti qisqariuinin paseyiui, qarinsha bosliginin keneyiui miogenli dilatatsiyaga
ham bolmeshede basim koteriliuine alipkeledi. Natiyjede kishi qan aylaniu shenberi tamirlarinda
gipertenziya rauajlanadi ham on qarinsha gipertrofiyasinpaydaetedi.
Patologikanatomiyasi. Qaqpaq klapanlari oz ara birigedi, tirtiqlasip tartiliui natiyjesinde qaqpaq
tesigitarayadi. SHep qarinsha kolemi ulkeygen, bulshiq et diyualinin gipertrofiyalasqani aniqlanadi.
Klinik korinisi. Keselliktin kompensatsiya basqishinda miokardtin kushli qisqariui menen qarsiliqti
jeniui qarinshadan aortaga atilip shigip atirgan qan mugdarin ozgertpeydi, normada saqlaydi, nauqaslar
arizetpeydi, bir qansha fizikaliq jumistidaorinlaydi. Biraq uaqit otiui menenshep qarinsha xizmeti
xalsizleniui natiyjesinde dekompensatsiya belgileripaydaboladi.
Arizlari.
(a) Stenokardiya tutiui aorta stenozinda tez-tez ushirasatugin belgi esaplanadi. Xirurgiyaliq
usilmenenemlenbegeno0protsent nauqaslar stenokardiya belgisi koringennen sonojil dauaminda oledi.
Stenokardiya tutiuinin sebebi gipertrofiyalangan miokardtinkoronararteriyalar arqali qan ham kislorod
penen tamiyinleniuinin azayiui esaplanadi.
(g) Esten ketiu– bas miydin qan menen tamiyinleniui keskin azayiuina baylanisli xalda uliuma
periferiktamirlar qarsiliginin xalsizligi sebepli arteriya basiminin paseyiui sebepli fizikaliq zorigiuda kelip
shigadi. Esten taniusebepleriarasinda bolmeshe ham qarinsha aritmiyalari, jurektin kalsifikatsiyalaniui
natiyjesinde otkiziushi sistemanin blokadasi ulken oriniyeleydi.
(q) Jurek jetispeushiligi. Aorta stenozi menenkesellengen ham xirurgiyaliq emsiz rauajlangan jurek
jetispeushiligindeo0protsent nauqaslara-gjilarasinda oledi. Jurek jetispeushiligin rauajlandiriushi
sebeplerge artiqsha auirliq tasiri ham miokardtinsistolik ham diastolik xizmetinin buziliui kiredi.
Koriu.
(a) Deneterisi reni bozargan boladi.
(g) Jurek keselligi jasliqta paydabolsa, jurek tusinda jurek bukiri gezlesedi.
(q) SHep qarinshanin keneyiui natiyjesinde jurek shoqqi turtkisi keneygen, paske ham shepke jiljigan,
biraq ol aorta qaqpagi jetispeushiliginen azlau rauajlangan.
Palpatsiya.
(a) Jurek shoqqi turtkisi balent, rezistentli, aste koteriletugin, geydeol VI qabirga araligina jiljigan boladi.
(g) Aorta tesigi ustinde, II qabirga araliginda, tos suyeginin on qirinda sistolik dirildeu (pishiq sirildisi)
belgisi aniqlanadi.
Perkussiya.
(a) Jurek shepke keneygen.
(g) Jurek beli belgilengen.
(q) Jurek konfiguratsiyasiaortal .
Auskultatsiya.
(a) Jurek shoqqisinda shep qarinshanin qanga artiqsha mugdarda toliui ham aste qisqariui sebepliI dauis
astenlesken.
(g) Aorta qaqpagi klapanlari xareketi shegeralanganligi natiyjesinde aorta ustinde II dauista paseygen
yamasaol esitilmeuide mumkin.
(q) Aorta ustinde turpayisistolik shauqim esitiledi ham olmoyintamirlarina tarqaladi. SHauqim mitral
qaqpaq ustinde aniqlaniui mumkin, olaortadan tarqaladi, natiyjede mitral jetispeushiligi xaqqinda qate
pikir tuudiradi.
Puls (tamir uriui) – aorta stenozinda ozine tan qasiyetke iyeUol kishi araliqta aste koteriledi ham aste
paseyedi. Qan shep qarinshadan aortaga qiyinshiliq penen aste otiui sebeplitamir uriutezligikemeygen,
aste ham kishi boladi.
Arteriya basimi. Sistola basimi paseygen, diastola basimi az gana koterilgen. Tamir
uriubasimikemeygen.
Rentgenologik tekseriu. Keselliktin kompensatsiya basqishinda jurek kolemi ulkeymegen yamasashep
qarinshanin biraz keneygenligi aniqlanadi. Dekompensatsiya baslaniui menenshep qarinshanin, soninan
shep bolmeshenin keskin keneyiui qosiladi. Natiyjede jurek aorta konfiguratsiyasinaladi.
EKGshep qarinsha gipertrofiyasi ham koronartamirlar jetispeushiligi belgileri aniqlanadi jurektin elektr
ogi shepke jiljigan, T-tisitegislenedi yaki terisboladi. Gis tutamishep ayaqshasinda otkiziushiliktin
buziliui (blokada) aniqlanadi.
FKG. On tarepte II qabirgalar araliginda tos suyegi qirinda sistola dauirinde romb siyaqli turindegi
sistolik shauqim korinedi.
Flyuroskopiya kobinese aorta qaqpaginin kalsinozlanganligin aniqlaydi. Kalsinozlaniu qansha kop
belgilense, aorta stenozi sonsha auir otedi.
Exokardiografiya–aorta stenozi bar ekenliginen magliumat beriui mumkin.
Jurek kateterizatsiyasi tuuridan tuuri basimgradientin olsheydi ham aorta stenozi auirliq darejesin
aniqlaydi.
Otiui– aorta auzinin tarayiu darejesine ham shep qarinsha qisqariu qabileti jagdayina baylanisli.
Keselliktin kompensatsiya dauirinde nauqaslar xesh qanday arizetpeydi ham fizikaliq zorigiudi jaqsi
otkizedi. Dekompensatsiya basqishinda stenokardiya, entigiuyamasa jurek astmasi tutiulari guzetiledi.
Qan aynaliuinin buziliui keskin rauajlanganda nauqaslar okpe isigiyamasa miokard infarktimenen
guzetiletugin jurek jetispeushiliginen oliui mumkin.
Diagnoz tomendegilerge tiykarlanadiU
Qaqpaq belgileriU
(a) Sistolik shauqim
(g) Sistolik dirildeu
(q) II dauistin paseyiui
SHep qarinsha belgileriU
(a) SHoqqi turtkisinin kusheyiui
(g) Jurek shegerasininshepke keneyiui
(q) Rengenoskopiyadashep qarinsha ulkeyiui
(n) EKG da shep qarinsha gipertrofiyasibelgileri.
Jurek turtkisindegi aydalip atirgan qan mugdarinin kemeyiubelgileriU
(a) Tez sharshau, uliuma xalsizlik
(g) Bas auiriu, bas aylaniui.
(q) Esten taniu.
(n) Jurek tusinda auiriu turiui.
(o) Dursildeu
(u) Sistolik qan basiminin paseyiui.
(u) Kishi ham aste tamir uriui.
Differensial diagnostikasi. Sistolik dauis esitiletugin keselliklermenen otkiziledi.
Funksional sistolik shauqim
Okpearteriyasi stenozi
(a) Sistolik shauqim shepte II qabirga araliginda jaqsi esitiledi.
(g)II dauis astenlesken.
(q) EKG da on qarinsha gipertrofiyasibelgileri.
(n) Rentgende okpe suureti paseygen ham stenozarti okpe arteriyasi keneygen.
v. Aorta koarktatsiyasi (tuuma qisiliui)
(a) Sistolik shauqim turpayi.
(g) SHauqim iri arteriyalarga ham kokirek araligi aymagina tarqaladi.
(q) II dauis kusheygen.
(n) EKG da shep qarinsha gipertrofiyasibelgileri.
(o) Ayaq arteriyalarinda puls toliui ham tartiliui paseygen
(u) Moyin ham jauirin aymaqlarinda juzeki jaylasqan arteriyalar keneygen.
Gipertoniya keselligi ham sifilis artriti. Aorta ustinde esitiletugin sistolik dauis turpayi, biraq aorta
keselliginen parqi aorta usti II dauis kusheygen.
Aorta aterosklerozi.
(a) Aorta ustinde sistolik shauqim paseygen ham qisqa.
(g) II dauis kusheygen.
(q) Ateroskleroz belgileri basqa tamirlarda guzetiledi.
x. Emleui.
a. Uaqitsha ilajlar.
(a) Dari darmaqlar menen emleu aorta stenozinin tiykargi emleu ilajlariesaplanbaydi, biraq glikozidler
ham diuretikler jurek jetispeushiligin uaqitsha kemeytiui mumkin.
(g) Ballonlivalvuloplastika– taraygan aorta auzina kirgizilgenballondi upleu keselliktin klinik belgilerin
uaqitsha azaytadi.
b. Radikal (tiykargi) em- aorta qaqpagin koshirip otkeriu. SHoshqa juregi gomotransplantati,
geterotransplantatlarinanyamasajasalma qaqpaqtan paydalanadi.
(a) Gomotransplantatlar oz uaziypalarin jaqsi atqaradi ham koagulyasiyaga qarsi em talapetpeydi.
Mashqala saykes donorliq jurekti tauip (qaqpaqti emes), transplantatsiyada paydalaniudan ibarat.
(g) Geterotransplantatlarda koagulyasiyaga qarsi emleuilajlarin qollaniudi talapetpeydi, biraq a0jildan
son onin bolekleniui kelip shigadi.
(q) Jasalma qaqpaq–bioprotezler uzaq xizmetetedi, biraq koagulyasiyaga qarsi
emleusharalarintalapetedi.
9. Profilaktikasi. Keselliktinaldin aliu aorta auzi tarayiuina alip keliushi keselliklerdin aldin aliuga ham
olardi qunt penen emleuge qaratiladi.

Soraular.

1. Otkir revmatik lixoradka aniklamasin,tarkaliuin , rauajlaniuindagi streptokokk infeksiyasi menen

baylansliligin tastiyiklaushi dallier.
2. Otkir revmatik lixoradka patogenezi.
3. Otkir revmatik lixoradkaga tan bolgan klinik belgileri
4. Otkir revmatik lixoradka kriteriyalari
5. Otkir revmatik lixoradkadi emleu
6. Otkir revmatik lixoradka profilaktikasin aytip berin
7. Qan aylaniu sistemasiniң anatomo-funksional tariypi.(ulken xam kishi kann aylaniu sistemasi)
8. Jurek mitral ham aortal kakpagi nuksanlarin rauajlantiriushi sebepler
9. Mitral ham aortal kakpagi nuqsanlari gemodinamikasi
10. Mitral ham aortal kakpagi nuqsanlari prognozi, profilaktikasin aytip berin

A’DEBIYATLAR HA’M ELEKTRON OQIWLIQLAR

1. Gadayev A. G., Nabiyeva D. A., Aripov A. N. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. Tashkent. 2021 y.
2. Gadaev A. G. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. T: Turan Jay Ziyo, 2021 y. (lotin).
3. Xolmatova B. T., Karimov M. Sh. Medicina kásipine kirisiw. Sabaqlıq. Tashkent. 2021 jıl.
4. Gadaev A. G. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. T: Turan Jay Ziyo, 2018.
5. Ishki kesellikler propedevtikasi. Gadaev A. G.; Karimov M. Sh.. T. 2012.
6. NabiyevaD.A., MuhammadiyevaS.M. Biriktiruvchitóqimaningtizimli kesellikleri, Oqıw
qóllanba. Tashkent. 2021 y.
7. Axmedova N. A., SultanovM. X. Awqathazm qilish tizimi a'zolari kesellikleri, Oqıw
qóllanba.Tashkent. 2019 y.
8. Gordienko A. V. Gospital'naya terapiya, Uchebnik. Sankt-Peterburg. 2016 g.
9. Под редакцией академика РАМН В.С. Моисеева, академика РАМН А.И. Мартынова,РАМН Н.А.
Мухина УЧЕБНИК ТОМ 1.Внутренние болезни
5.Internet ma’lumotlarini quyidagi saytlardan olinadi www. Cardiosite.ru, www.Cardiologia.ru,
www. rmj.ru, www.medline.ru, www.medlib.ru, www.vidal.ru, Internetdan olinadigan ma’lumotlar;
www.med-site.narod.ru; www.meddean.luc.eduwww.embbs.com.; www.martind alecenter.com.;
wwwn.ncbi nlm.nih.gov.; www.who.dk.; www.embbs.com.; www.vh.org/adult/.; www.med-
site.narod.ru.; www.meddean.luc.edu.; www.med-site.narod.ru.; www.meddean.luc.edu.;
www.embbs.com.; www.martind alecenter.com.; www.embbs.com.; www.martind alecenter.com
 Lekciya -2.
Tema: J.I.K. Stenokardiya. J.I.K. Miokard infarkti. Gipertoniya keselligi.
Stenokardiya. Etiologiya, patogenez, patologik anatomiya, klinika, laborator hám asbab
uskeneler jardeminde diagnostikası, differencial diagnostika, emlew.

Joba:
1. J.I.K. Stenokardiya. Etiologiyasi, patogenezi,klassifikatsiyasi, klinikasi, tekseriu metodlari,
instrumental-laborator izertleu natiyjeleri, emleu prinsiplari ham profilaktikasi.

2.Miokard infarkti. Etiologiya, patogenez, patologik anatomiya, klinika, laborator hám asbab
uskeneler jardeminde diagnostikası, differencial diagnostika, emlew.

Lekciya maqseti: Jurek ishemik keselligi sebepleri, klassifikatsiya, sebepleri, klinikasi, diagnostikasi,
emleu usillari ham profilaktikasin talabalarga jetkeriu.
Materialdi ken jaritip beriw joli menen talabalardi usi mashqalaga kiziktiriu, usi kesellik
diagnostikasin ham emleu degi akirgi janaliklar menen tanistiriu. Adebiyatlar menen oz betinshe isleuge
kiziktiriu. Uyrenilgen mashkalalardin etiologiya, patogenez klinikasi, keselliktin klinik keshiu ham
diagnostika ham emleudin zamanagoy usullarinin aktualligini xazirgi zaman talabi menen tiykarlap
beriu.

Tayanch atama ham iboralar

jurek ishemik kaselligi. Stenokardiya. Ateroskleroz, tomen tigizlangan lipoproteinlar ,
angiotenzinprevraщayuщego ferment, miokarda infarkti. Koronar tamir trombozi, giperxolesterinemiya,
gipodinamiya, psixoemotsional stress.

Lekciya nin tiykargi soraulari:

1.J.I.K 2.Stenokardiya 3.Miokard infarkti

1.1.J.I.K.aniklamasi. 2.1. Stenokardiya aniklamasi. 3.1. Miokard infarkti
1.2.J.I.K. etiologiyasi ham 2.2. Stenokardiya takalishi aniklamasi
patogenezi. 2.3. Stenokardiya 3.2. Miokard infarkti tarkaliui.
1.3. YU.I.K etiologiyasi,xavf faktorlari 3.3. Miokard infarkti
klassifikatsiyasi 2.4. Stenokardiya klinik etiologiyasiham kauip
kurinishi faktorlar.
2.5. Stenokardiya 3.4. Miokard infarkti
 diagnostikasi. patogenezi.
2.6. Stenokardiya dif 3.5. Miokard infarkti patologik
diagnostikasi. anatomiyasi
2.7. Stenokardiya emleu. 3.6. Miokard infarkti klinik
2.8. Stenokardiya korinisi
profilaktikasi. 3.7. Miokard infarkti
diagnostikasi
3.8. Miokard infarkti dif
diagnostikasi.
3.9. Miokard infarkti askiniui
3.10. Miokard infarkti emleu

Lekciya mazmuni
JUREK ISHEMIK KESELLIGI.
1.1.Aniqlamasi. Jurek ishemik keselligi (JIK) –bul koronar arteriyalar duzilisindegi patologik protsessler
natiyjesinde miokardqa qan keliwinin kemeyiwi yamasa toqtawi sebepli jurek bulshiq etinin otkir ham
sozilmali ziyanlaniwi. Patologik protsess tiykarinda miokardtin qan menen tamiyinleniwine talabi menen
ziyanlangan arteriyalardan qannin mumkin bolgan mugdarinin agip keliwi arasindagi tepe tenliktin
buziliwi jatadi. Bul tensizlik miokardti malim darejede qan menen tamiyinleniwdin saqlaniwi, biraq
miokard talabinin keskin artiwi yamasa qan menen tamiyinleniwinin paseyiwi natiyjesinde kelip shigiwi
mumki4.

1.2.Etiologiyasi ham patogenezi. JIK rawajlaniwinin tiykargi sebebi jurek koronar arteriyalarin
stenozlaytugin ateresklerotik ziyanlaniw esaplanadi. Sonin menen birge koronar arteriyalarda qan
aylanistin buziliwi patogenezinde angiospastik jagday ham qan tamir ishinde otkinshi trombotsitler
birikpesinin payda boliwi ahmiyetli orin iyeleydi.

(a) Koronar arteriyalar aterosklerozi. JIK ga shalingan 9oprotsent nawqaslardin koronar arteriyasinda,
kobinese proksimal aymaginda, atereskleroz benen ziyanlaniw aniqlanga4. Atereskleroz piliklerinin
(blyashkilerinin) qaliplesiwi kop basqishli, birneshe jillar dawam etedi. Baslaniwinda arteriya uliwma
ozgermeydi. Tamir diywallarinda lipidlerdin jiynaliwi natiyjesinde endotelii putinligi buziladi, jara ham
pilik fibroz qabiginin jariliwi, onin eritrotsitler ham fibrinler menen infiltratsiyalaniwi kelip shigadi. Bul
jagday trombotsitler birikpeleri ham mikrotromblar payda boliwina alip keledi. Koronar arteriyalardin
organik stenozi har turli koriniste – tamir diywali betinde zorga aniqlanatugin narseden tamirdin toliq
okklyuziyasina shekem (bekkem jabisiwina) ozgeriwi mumki4. Kopshilik nawqaslarda JIK nin daslepki
klinik belgileri atereskleroz pilikleri koronar arteriyasin tek bir qansha stenozlaganda malim boladi.
(g) Koronar arteriyalar spazmi (sigiliwi). Hazirgi dawirde JIK da selektiv koronarografiya jardeminde
koronar arteriyalar spazmasinin patogenetik roli aniqlanga4. Spazm menen shaqirilgan stenokardiya
tutiwi tinish halda miokardtin kislorodqa talabi aspastan kelip shigadi. Atereskleroz arteriya reaktivligin
buzadi. Koronor arteriyalardin patologik angiospastik reaksiyalari tiykarinda sirtqi ortaliq jagdaylari
tasirine sezgirliktin artiwi jatadi. Kopshilik nawqaslarda koronar arteriyalar spazma qan tamirlardin
organik ozgerisleri ortaliginda juzege keledi. Bul jagdayda koronor arteriyalar tesiginin tarayiwi
spazmnin belgileniwine baylanisli. Eger spazm tasirinde tarayiwwoprotsentten artsa, nawqasta zorigiw
stenokardiya belgileri payda boladi. Eger spazm koronor arteriyalar tesigin putkilley bekitse, spazm
muddetine salistirganda spontan stenokardiya tutiwi, miokard infarkti yamasa tosattan oliw kelip shigadi.
(q) Otkinshi trombotsitler birikpesi. Koronor arteriyalardin angiospastik reaksiyalari kelip shigiwinda
araxidin kislotasi metabolitleri (prostoglandinler ham tromboksanlar) arasindagi qatnasiq ahmiyetli orin
iyeleydi. Qan tamir intemasinda islep shigarilatugin prostatsiklin oninantiagregatsion (birikpege qarsi)
aktivlikke iye ham Egprostoglandin menen birgelikte koronor arteriyalar dilatatsiyasin (keneyiwin)
shaqiradi. Trombotsitler islep shigaratugin tromboksan kushli vazokonstriktor ham trombotsitler
birikpesi stimulyatori esaplanadi. Normada prostotsiklin ham tromboksan arasinda tepe-tenlik bar.
Ziyanlangan endoteliy aymaginda usi tepe-tenlik buzilganda trombotsitler birikpesi payda boliwga qolay
sharayat kelip shigadi. Fizikaliq awirliq toleranti (seziwshenligi) pas bolgan JIK da (turaqsiz
stenokardiyada, miokard infarktinde) qanda aylanip juriwshi trombotsitler birikpesinin sani artadi.
Patologik protsess kusheyiwinintezligi sirtqi ham ishki ortaliq jagdaylarina (qawip tuwdiriwshi jagdaylar)
baylanisli: giperxolesterinemiya, shegiw, arterial gipertoniya, gipodinamiya – kem hareket turmis qalpi,
semiriw, qant keselligi, nasillik beyimlik, qanda sidik kislotasinin joqari mugdari ham basqalar.
1.3. Klassifikatsiyasi. DSSSH ekspert komiteti usinislari tiykarinda Rossiyanin kardiologiya ilimiy orayi
xizmetkerleri tarepinen 1989-jili jaratilga4. Klassifikatsiyani aniqlaw klinik magliwmatlarga, EKG
natiyjelerine ham fermentler aktivligi daliyillerine tiykarlanadi. Usi klassifikatsiyaga muwapiq JIK
utoparga bolinedi.
(1) Tosattan koronor tamir olimi (jurektin birlemshi toqtawi) – miokardtin qan menen
tamiyinleniwinin turaqsizligi sebepli kelip shigadi ham qarinshalar fibrillyasiyasina (jurek qarinshalari
bulshiq et talalarinin bolek- bolek, har qiyli waqitta ham tartipsiz qisqariwina) alip keledi. Eger
reanimatsiya jardemi otkizilmegen bolsa yamasa olar natiyjesiz bolsa, onda jurektin birlemshi toqtawi
tosattan koronor tamir olimi sipatinda tariyplenedi. Bul olim guwalar qatnasinda birden yamasa jurek
tutiwi baslaniwdanusaat araliginda payda bolgan olim dep belgilenedi.
(2) Stenokardiya–2 turi ajiraladi.
Zorigiw stenokardiyasi–awir fizikaliq miynette ham emotsional jagdaylarda (teris sezim-qoziwlar)
yamasa miokardtin metabolik talaplari kusheyiwine alip keliwshi basqa jagdaylar (arteriya basiminin
koteriliwi, taxikardiya) tasirinde tos suyeginin artinda awiriw tutiwinin kelip shigiwi menen belgilenedi.
Nizamli turde awiriw tinishliqta yamasa til astina nitroglitserin qabillawinan son tezden jogaladi. Zorigiw
stenokardiyasi birinshi marte payda bolgan, turaqli, kusheyiwshi turlerge bolinedi.
Birinshi marte payda bolgan zorigiw stenokardiyasi– tutiw payda bolgan waqittan baslapaayga
shekem dawam etedi. Ol klinik otiwi ham aqibetine salistirganda polimorfli (kop turli): kusheyiwshi,
turaqli turge otiwi yamasa regressirleniwi (arqaga qaytiwi) mumki4.
Turaqli zorigiw stenokardiyasi. Tutiwlar payda bolganinaaaydan kop waqit otke4. Fizikaliq awirliqlardi
orinlawga salistirganda tort funksional klass ajiraladi.
I–klass yamasa jasirin stenokardiy1.Tutiwlar juda kem payda boladi. !dettegi fizikaliq hareket,
baspaldaqtan koteriliw, tegis jolda juriwdi nawqaslar jaqsi koteredi, awiriw tutiwi kelip shiqpaydi.
Awiriw sindromi kushli fizikaliq harekette kelip shigadi. Bunday tutiwlar miokard infarktin otkergen
nawqaslarda guzetiliwi mumki4.
II - klass yamasa stenokardiyanin jenil darejesi. Adettegi fizikaliq aktivlik kop gana shegaralanga4.
Stenokardiya tutiwi tegis jolda adettegi juriwde araliq 500 m dan artqannan son, bir qabattan kobirek
joqari koteriliwde, awqatlangannan keyin juriwde, suwiq hawada, samalga qarsi juriwde, hawligiwda
yamasa oyangannan son birinshi saatlarda payda boladi. Miokard infarktin otkizgen adamlar bul toparda,
aldingiga salistirganda bir qansha kop.
III - klass yamasa ortasha awirliqtagi stenokardiy1.Nawqastin kompensator – beyimlesiw
imkaniyatinin paseyiwi natiyjesinde fizikaliq aktivligi sezilerli darejede shegaralangan (sheklengen).
Stenokardiya tutiwi adette norma tezliginde tegis jolda 100-150 m araliginda jurilgende, baspaldaqtan bir
qabatqa koterilgende kelip shigadi, geyde tinishliqtagi stenokardiya tutiwi aniqlanadi, kopshilik
nawqaslar anamnezinde miokard infarkti korinedi.
IV –klass yamasa awir stenokardiy1.Awiriw tutiwi azgana fizikaliq harekette, 100 m ga shekem bolgan
tegis jolda jurilgende kelip shigadi. Bunda zorigiw stenokardiyasina uqsas miokardtin kislorodqa
talabinin artiwi (arterial basim koteriliwi, jurek uriwinin tezlesiwi) nawqas gorizontal jagdayga otkende
jurekke vena qaninin kop tusiwi sebepli tinish turganda stenokardiya tutiwinin payda boliwi sipatli.
Kusheyiwshi zorigiw stenokardiyasi nawqasta adettegi awirliqqa juwap retinde stenokardiya tutiwinin
tez- tez qaytalaniwi, awir otiwi, dawam etiwinin soziliwi menen sipatlanadi.
Spontan (arnawli) stenokardiy1.Awiriw sindromi tinish jagdayda fizikaliq zorigiwsiz kelip shigadi.
Bul– stenokardiyanin arnawli variantli yamasa Prinsmetal turi. Bunda, zorigiw stenokardiyasina
salistirganda, anginoz sindromi bir qansha dawamli ham kushli, nitroglitserin tasiri kem. Usi
stenokardiyanin tiykargi sebebi iri koronor arteriya spazmi esaplanadi. Spontan stenokardiya tutiwinda
EKG da S-T segmentinin otkinshi koteriliwi yamasa T-tisinin ozgeriwi aniqlanadi, biraq miokard
infarktine tan QRS kompleksinin ozgeriwi yamasa qan sivorotkasindagi fermentler aktivligi
guzetilmeydi.
Miokard infarkti. Otkir miokard infarkti diagnozi keselliktin klinik korinisi, EKG ozgerisleri ham qan
sivorotkasi fermentleri aktivliginin artiwi tiykarinda qoyiladi.
Klinik korinisi–awir ham dawamli anginoz awiriwi tutiwi bar bolganinda tipik dep esaplanadi. Gey bir
jagdaylarda awiriw ortasha tezlikte yamasa uliwma bolmawi da mumkin, geyde basqa simptomlar (jurek
qisqariwinin-ritminin ham impuls otkiziwshiliginin buziliwi, otkir jurek jetispewshiligi) korinedi.
EKG nin patognomonik ozgerislerine patologik Q tisinin yamasa QRS kompleksinin qaliplesiwi, S-T
segmenti yamasa T-tisi ozgeriwinin ozine tan dinamikasi kiredi.
Qan sivorotkasi fermentleri aktivliginin dinamikasi, yagniy baslangish aktivliktin koteriliwi (joqari
normadagi shegaradan 50 protsentten balent), keyninen paseyiwi menen otiwi miokard infarktine
patognomonik esaplanadi.
Iri oshaqli (transmural) miokard infarkti. Diagnozi EKG yaki qan sivorotkasinda fermentler
aktivliginin patognomonik ozgerisleri bar ekenliginde, hatte tipik emes klinik korinisindede qoyiladi.
Mayda oshaqli (intramural) miokard infarkti. Diagnozi EKG da QRS kompleksinin patologik
ozgeriwisiz S-T segmenti ham T-tisinin dinamik ozgerisleri tiykarinda, qan sivorotkasinda fermentler
aktivliginin tipik ozgerisleri bar bolganinda aniqlanadi.
Infarktten keyingi kardioskleroz diagnozi miokard infarkti bolgannan songay otipqoyiladi. Diagnozda
sozilmali jurek anevrizmasi bar ekenligi, miokardtin ishki jariliwi, jurektin papillyar bulshiq etleri
disfunksiyasi, jurek ishi trombozi, jurek ritmi buziliwinin xarakteri, jurek jetispewshiliginin turi ham
basqishi korsetiledi. Eger EKG da miokard infarktinin burin otkizgenlik belgileri bolmasa, onda diagnoz
meditsinaliq xujjetler tiykarinda EKG yaki fermenterdin buringi tipik ozgerislerine qarap qoyiliwi
mumki4.
Jurek ritminin buziliwi (turi korsetilgen halda)–JIK nin aritmik varianti garezsiz kesellik huqiqina sol
waqitta iye boladi, eger aritmiya JIK nin jalgiz belgisi esaplans1.Diagnoz koronografiya tekseriwi menen
tastiyiqlaniwi kerek.
Jurek jetispewshiligi (turi ham basqishi korsetilgen halda) – JIK nin har qiyli turleri (miokard infarkti,
infarktten keyingi kardioskleroz, jurek anevrizmasi) natiyjesinde qaliplesiwi mumkin, biraq jurek
jetispewshiligi eger JIK belgilerisiz rawajlansa, bul jagdayda usi protsess tiykargi keselliktin asqiniwi
korinisinde belgileniwi kerek. JIK nin zamanagoy klinik klassifikatsiyasinda keselliktin awiriwsiz turi
belgilenbege4. Bul JIK nin putkilley anginoz tutiwisiz bolmasligin anlatpaydi. Bunday jagdaylar otkir
miokard infarkti menen awirgan nawqaslarda da guzetiledi. Usi fenomen sebepleri turlishe:
geybirewlerde awiriw seziw shegarasi paseygen, basqalari bolsa ozlerin stenokardiya tutiwina alip
keletugin awirliq seziw shegarasina duwshar etpeydi.

STENOKARDIYA

2.1.Aniqlamasi. Stenokardiya miokardtin qan menen tamiynleniwinin otkir jetispewshiligi natiyjesinde

kokirekte awiriw tutiwinin kelip shigiwi menen belgilenedi. Jurek bulshiq etlerinde anoksiya rawajlanadi,
bunin natiyjesinde fosfor, glyukoza almasiwi, glikogen payda boliw protsessi buziladi, bul jagday awiriw
tutiwi payda boliwin keltirip shigaradi. Fizikaliq zorigiw yaki emotsional stress katexolaminler islep
shigariliwinin kusheyiwi ham olardin miokardta jiynaliwi menen guzetiledi, bul jagdaymiokardtin
kislorodqa talabin asiradi ham gipoksiyaga alip keledi. Bunday buziliwlar okislenbegen onimlerdin
jiynaliwin keltirip shigaradi, xemoretseptorlardi tasirleydi, orayga umtiliwshi jol arqali bas miy qabigina
joneledi ham awiriwdi keltirip shщigaradi.
2.2. Tarqaliwi. Stenokardiya 50 jastagi har 100 min xaliq sanina orta esapta 150adamnan tuwra keledi.
Erkekler, hayallarga qaraganda, omarte kop kesellenedi, hayallarda bul kesellik kobinese menopauza
dawirinde kelip shigadi.
2.3. Etiologiyasi.
(a) Koronor arteriyalar ateresklerozi.
(g) Koronor arteriyalar spazmi.
(q) Aorta awzi stenozi.
(n) Gipertrofik kardiomiopatiy1.
(o) Birlemshi okpe arteriyasi gipertenziyasi.
(u) Aorta qaqpagi jetispewshiligi.
2.4. Qawip tuwdiriwshi jagdaylar.
1.Jasliq dawirinde rawajlanatugin stenokardiyanin shanaraqliq anamnezi – genetik jagdaylar.
b. Giperxolesterinemiy1.
v.Arterialgipertenziy1.
2. Temeki shegiwshilik.
d. Qant keselligi
e. Kekse jas.
2.5.Klinik korinisi.
(a) Turaqli stenokardiyanin tiykargi klinik belgisi awiriw esaplanip, ol tos suyeginin artinda seziledi.
Awiriw qolga, kobirek shep qolga, kokirek aymagina, iyinge, jawirin ortasina, tomengi jaqqa, moyinga,
qulaq ushina tarqaladi. Geyde awiriw tek aytilgan aymaqlarda jaylasip, kokirekte guzetilmeydi. Awiriw
sigiliw, ashiw, basiliw sezimi sipatinda bolip, awir miynet islegende, nerv zorigiwinda, suwiq hawada
jurgende, awqatlangannan son paydaboladi. Stenokardiya tutiwi ortashag-ominut dawaminda guzetiledi
ham hareket toqtatilsa yamasa nitroglitserin qabil etilse awiriw azayadi yaki jogaladi. Awiriw adamda
qaweterlik, qorqiw jagdayin payda etedi, sonin ushin nawqas awiriw tarqalgansha qozgalmastan oz
orninda otiradi. Tutiw aqirinda kekirew, esnew, qaltiraw, kop mugdarda sidik ajiraliwi guzetiledi. Ayirim
jagdaylarda hareket dawirinde stenokardiya ekvivalenti – entigiw yaki uliwma halsizlik jagdayi payda
boladi, hareket toqtatilgannan keyin yamasa nitroglitserin qabillagannan son qolaysiz sezimler tez
jogaladi.
1.Koriw. Awiriw tutiwi waqtinda nawqas «qatip qalganday» turadi yamasa qolina suyenip otiradi. Bet
terisi bozargan, suwiq ter basadi. Alaqanin judiriq etip, tos suyegi ustine qoyiw – stenokardiya tutiwi
jaylasiwin korsetiwshi sipatli belgi esaplanadi. Tamir uriwi astenlesedi. Geyde tartipsiz uriwi kelip
shigadi. Tutiw tamam bolgannan son geyde moyinda, kokirekte, iyinde ham qolda awiriw seziwshi
aymaqlar (Zaxarin-Geda aymaqlari) aniqlanadi. Bul arqa miydin VIII ham I-V kokirek omirtqalari
shegarasina tuwra keledi.
(g) Tinishliq stenokardiyasi zorigiw stenokardiyasinan pariqlisi tosattan tinish jagdayda, asirese tunde
kelip shigadi. Bul jagdayda awiriw tutiwi kushli, dawamli ham nitroglitserin tasirinde biraz azayadi.
Tinishliq stenokardiyasi menen kesellengen geybir nawqaslarda awiriw gorizontal jagdayda, jurekke qan
keliwinin kobeyiwi natiyjesinde payda boladi. Stenokardiyanin usi turine tutiw dawirinde kobinese ritm
buziliwida sipatli (xarakterli), awiriw basilip atirganday, kesilip atirganday, ezilip atirganday, tamaqti
qisqanday, geyde kuyiwge uqsas boladi. Tinishliq stenokardiyasi tutiwinin payda boliwina arteriya
basiminin tranzitor artiwi yaki paroksizmal taxikardiya tutiwi, nerv yaki ruwxiy zorigiw sebepshi
boliwimumki4.
(q) Prinsmetal stenokardiyasi– tinishliq stenokardiyasinin maqul emes (jaman) turlerinen biri
esaplanadi. Keselliktin bul turi tiykarinda jurek bulshiq etlerinin kop boliminde ishemiya rawajlaniwin
keltirip shigariwshi iri koronor arteriyalar spazmi jatadi. Prinsmetal stenokardiyasinda awiriwtutiwlario-
aominuttanq0minutqa shekem dawam etedi. asirese keshte yamasa tanda payda boladi. Onin
pariqlanatugin belgisi awiriwdin siklik sipatinda boliwi. EKG da tutiw waqtinda S-T araliginin izoelektrik
siziginan otkinshi koteriliwi aniqlanadi, bul jagday miokardtin subepikard qabati ishemiyasin korsetedi.
6.Otiwi- har turli. Turaqli stenokardiyada kesellik otiwi salistirmali tegis, awiriw tutiwi bir qaddinde
takirarlanadi, nitroglitserin qabillaganda toqtaydi. Turaqsiz stenokardiyada turli sebepler tasirinde awiriw
tutiwi aste aqirin qaytalaniwi tezlesedi. Kusheyedi, dawam etiwi soziladi, nitroglitserin uliwma jardem
bermeydi ham awiriwdi toqtatiw ushin basqa antianginal dariler qollaniladi. Dawamli (0,o-asaat)
stenokardiya tutiwi miokard infarkti menen tamamlaniwi mumki4. Stenokardiya menen uzaq waqit
kesellengen nawqaslarda kardioskleroz rawajlanadi, jurek ritmi buziladi, jurek jetispewshilik belgileri
payda boladi.
w.Diagnozi anamnez, klinik belgiler sipatli, tipik aymaqlarda, asirese tos suyegi artinda jaylasiwi, iyinnin
ishki tusinda, bilek teri giperalgeziyasi (awiriw seziwdin kusheyiwi) tiykarinda aniqlanadi. Eger
stenokardiya atipik belgiler menen bayanlansa, EKG ham laboratoriya magliwmatlari tinish jagdayda
normaliq korsetkishler darejesinde bolsa, diagnozdi tastiyiqlaw ushin qosimsha tekseriwler
(veloergometr, tredmil, Master sinamalari, dipiridamol (kurantil), izoprenalindi vena ishine jiberip
tekseriw, koronarografiya, angiografiya) tiykarinda aniqlanadi.
h. Differensial diagnostikasi.
(a) Miokard infarkti.
(g) Sifilitik mezaortitte
(q) Jurek kemisliklerindede (mitral stenozi, aorta qaqpagi jetispewshiligi)
(n) Miokardit
(o) Diafragmanin qizil onesh tesigi grijasi (quyilmasi)
(u) Perikarditte
(w) Gipotalamik sindrom.
9.Emlewi. Emlewdin tiykargi prinsipi kompleksli, dawamli, patogenetik usil esaplanadi.
1.Kun tartibin orinlaw- asiqpastan juriw, tuslikten son azgana dem aliw, awqatti normada paydalaniw,
uyqidan aldin awqatlanbaw, hawligiwdan (qoziwdan) saqlaniw, semiz bolsa aziw, shegiwge ham spirtli
ishimliklerdi ishiwge shek qoyiw usinis etiledi.
b. Dariler menen emlew.
(a) Nitratlar ham nitratqa uqsas dariler
(g) b-adrenoretseptorlar blokatorlari
(q) Kalsiy antagonistrleri
(o) Antioksidant em-
(u) Tutiwlar arasindagi dawirde
(w) Stenokardiyani
(h) Aspirin
v. Xirugiyaliq usili menen emlewde
2. Fizioterapiya protseduralari.
(a) No-shpa, papaverin, gangleron, platifillin elektroforezi koronar arteriyalarin keneyttiriw maqsetinde
qollaniladi.
(g) Sedativ ham jurekke kushsizlendiriwshi adrenergik tasir korsetiw ushin brom, barbamil, aminazin
ham magniy elektrofarezi buyiriladi. Elektr uyqi menen birgelikte aeroterapiya ham jaga aymagina
galvanizatsiya qoyiw ulken ahmiyetke iye.
(q) Awiriw tutiwin kemeyttiriw novokain, dionin, amidopirin, analgin elektroforezlerin qollaniw, jurek
aymaginin refleksogen zonalarin darsonvalizatsiyalaw, diadinamik ham sinosoidal modulirlengen
toklardin segmentar tasiri jardeminde amelge asiriladi.
(n) Kaliy, magniy, panangin, yod, piridoksin, geparin elektroforezi miokard metabolizmine ham
xizmetine normallastiriwshi ham antikoagulyant tasir korsetedi.
Profilaktikasi.
1.Birlemshi profilaktika:
(a) Ateroskleroz, gipertoniya keselligi, semiriudin aldin aliw.
(g) temeki shegiwdi ham spirtli ishimlikler ishiwdi sheklew.
(q) As duzi ham xolesteringe bay bolgan onimler (may, tuqim, mayli gosh) ishiwdi shegaralaw
(sheklew).
(n) Arnawli dene tarbiya shinigiwlarin uzliksiz rawishte orinlaw
b. Ekilemshi profilaktika:
(a)Aterosklerozga qarsi gipolipidemik darilerdi qollaniw.
(g) Awiriw sindromin, jurek uriwi ritminin buziliwin ham jurek jetispewshiligin izbe izlik penen emlew.
Qadagalawshi sorawlar.

1. JIK rawajlaniwina qawip tuwdiriwshi jagdaylardi korseti4.

2. JIK klassifikatsiyasin bayanla4.
3. Stenokardiyanin qanday turlerin bilesiz.
4. Turaqli zorigiw stenokardiyanin qanday funksional klasslari ajiraladi.
5. Stenokardiya diagnozi qanday magliwmatlar menen aniqlanadi.
6. Stenokardiyani qanday kesellikler menen ajiratiw kerek.
7. Stenokardiyani emlewde qanday dariler topari qollaniladi.
8. Stenokardiya tutiwinda qanday tez meditsinaliq jardem korsetiledi.

A’DEBIYATLAR HA’M ELEKTRON OQIWLIQLAR

1. Gadayev A. G., Nabiyeva D. A., Aripov A. N. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. Tashkent. 2021 y.
2. Gadaev A. G. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. T: Turan Jay Ziyo, 2021 y. (lotin).
3. Xolmatova B. T., Karimov M. Sh. Medicina kásipine kirisiw. Sabaqlıq. Tashkent. 2021 jıl.
4. Gadaev A. G. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. T: Turan Jay Ziyo, 2018.
5. Ishki kesellikler propedevtikasi. Gadaev A. G.; Karimov M. Sh.. T. 2012.
6. NabiyevaD.A., MuhammadiyevaS.M. Biriktiruvchitóqimaningtizimli kesellikleri, Oqıw
qóllanba. Tashkent. 2021 y.
7. Axmedova N. A., SultanovM. X. Awqathazm qilish tizimi a'zolari kesellikleri, Oqıw
qóllanba.Tashkent. 2019 y.
8. Gordienko A. V. Gospital'naya terapiya, Uchebnik. Sankt-Peterburg. 2016 g.
9. Под редакцией академика РАМН В.С. Моисеева, академика РАМН А.И. Мартынова,РАМН Н.А.
Мухина УЧЕБНИК ТОМ 1.Внутренние болезни
5.Internet ma’lumotlarini quyidagi saytlardan olinadi www. Cardiosite.ru, www.Cardiologia.ru,
www. rmj.ru, www.medline.ru, www.medlib.ru, www.vidal.ru, Internetdan olinadigan ma’lumotlar;
www.med-site.narod.ru; www.meddean.luc.eduwww.embbs.com.; www.martind alecenter.com.;
wwwn.ncbi nlm.nih.gov.; www.who.dk.; www.embbs.com.; www.vh.org/adult/.; www.med-
site.narod.ru.; www.meddean.luc.edu.; www.med-site.narod.ru.; www.meddean.luc.edu.;
www.embbs.com.; www.martind alecenter.com.; www.embbs.com.; www.martind alecenter.com

Lekciya -2-3.
Miokard infarkti.

Joba:

1. Miokard infarkti. Etiologiyasi, patogenezi,klassifikatsiyasi, klinikasi, tekseriu metodlari,

instrumental-laborator izertleu natiyjeleri, emleu prinsiplari ham profilaktikasi.
2. Ratsional aukatlaniu .Autotrening. Kekseler mashkalasi. Tibbiy-genetik maslaxat.Jurek qan tamir
keseliklerin erte aniqlau skriningi

Lekciya maqseti: Jurek ishemik keselligi sebepleri, klassifikatsiya, sebepleri, klinikasi, diagnostikasi,
emleu usillari ham profilaktikasin talabalarga jetkeriu.
Materialdi ken jaritip beriw joli menen talabalardi usi mashqalaga kiziktiriu, usi kesellik
diagnostikasin ham emleu degi akirgi janaliklar menen tanistiriu. Adebiyatlar menen oz betinshe isleuge
kiziktiriu. Uyrenilgen mashkalalardin etiologiya, patogenez klinikasi, keselliktin klinik keshiu ham
diagnostika ham emleudin zamanagoy usullarinin aktualligini xazirgi zaman talabi menen tiykarlap
beriu.

Tayanch atama ham iboralar

Ateroskleroz, jurek ishemik kaselligi. Stenokardiya. Ateroskleroz, tomen tigizlangan lipoproteinlar ,
angiotenzinprevraщayuщego ferment, miokarda infarkti. Koronar tamir trombozi, giperxolesterinemiya,
gipodinamiya, psixoemotsional stress.

Lekciya nin tiykargi soraulari:

4.Miokard infarkti
4.1. Miokard infarkti aniklamasi
4.2. Miokard infarkti tarkaliui.
4.3. Miokard infarkti etiologiyasiham kauip faktorlar.
4.4. Miokard infarkti patogenezi.
4.5. Miokard infarkti patologik anatomiyasi
4.6. Miokard infarkti klinik korinisi
4.7. Miokard infarkti diagnostikasi
4.8. Miokard infarkti dif diagnostikasi.
4.9. Miokard infarkti askiniui
4.10. Miokard infarkti emleu
Lekciya mazmuni
1.MIOKARD INFARKTI

1.1.Aniqlamasi. Miokard infarkti koronor arteriyalarda qan aylanisinin putkilley yamasa salistirmali
jetispewshiligi natiyjesinde jurek bulshiq etinde otkir ishemik nekroz rawajlaniwi menen belgilenedi.
Kesellik tiykarinda 9o protsentten aslam jagdaylarda ateroskleroz benen ziyanlangan koronor
arteriyalardin qan trombisi menen bekitilip qaliwi yamasa aterosklerotik piliksheler zonasinda olardin
dawamli qisiliwi jatadi. Miokard infarkti stenokardiyanin juwmaqlawshi basqishi, qaygili aqibeti boliwi
mumki4.
1.2. Tarqaliwi. Miokard infarkti menen keselleniw har a00 min xaliq sanina orta esapta u00 adamnan
tuwra keledi, kobinese n0 jastan otken erkeklerde (xayallarga salistirganda o marte aslam) gezlesedi. Usi
kesellik ondirisi rawajlangan mamleketlerdin qala halqi arasinda awillarga qaraganda bir qansha ken
tarqalga4.
1.3. Etiologiyasi.
(a) Ateroskleroz pilikleri bar bolgan orinlarda koronor arteriyasinin tromb penen bekitiliwi.
(g) Koronar arteriyalarinin uzaq dawam etetugin har turli etiologiyali otkir qisiliwi.
(q) Orta kalibrdegi qan tamirlardi, sonnan koronar arteriyalardi ziyanlaytugin vaskulitler – revmatizm,
tuyinli periarteriit, sistemli qizil qasqirsha, geyde revmatoid artrit.
(n) Infeksion endoartritte, qan keselliklerinde (misali, eritremiya) koronor arteriyalar tromboemboliyalari.
(o) Iyis gazi menen zaharleniw, awir gipoksiy1.
(u) Koronor arteriyalar ateresklerozi ortaliginda rawajlangan anemiy1.
(w) Nur menen emleniw, asirese nurlaniw aymagina jurek tusse koronor arteriyalari ziyanlanadi ham
protsesske saykes klinik belgilerdi keltirip shigaradi.
Qawip tuwdiriwshi jagdaylar.
(a) Giperxolesterinemiya (pas tigizli lipoproteinler darejesinin artiwi ham joqari tigizli proteinler-
paseyiwi)
(g) Genetik. JIK rawajlaniwina shanaraq beyimlilik bar, bul jagday geybir qawipli jagdaylardin
nasilleniwi menen baylanisli boliwi mumki4.
(q) Temeki shegiw.
(n) Qantli diabet.
(o) Gipertonik keselligi.
(u) Gipodinamiya – kem hareketlik.
(w) Kekse jas.
(h) Podagra.
1.4. Patogenezi. Miokard infarkti rawajlaniwinda arteriya intemasi betinin ozgeriwi, ateroskleroz
piliklerinin jariliwi ham trombotsitlerdin adgeziya ham agregatsiya qasiyetlerinin kusheyiwi ahmiyetli rol
oynaydi. Miokardtin kislorod penen tamiyinleniwine bolgan talaptin asiwin keltirip shigariwshi har qiyli
sebepler, sonnan fizikaliq ham ruwxiy buziliw , arteriya basiminin tosattan koteriliwi, alkogol menen
zaharleniw, juda kop shegiw qozgatiwshi jagday boliwi mumki4. Songi uaqitlarda miokard infarktinin
kelip shigiwinda jurek bulshiq etleri metabolizmi jagdayina ulken ahmiyet berilip atir. Koronor arteriyalar
qan aylanisi jetispewshiliginde fizikaliq zorigiw jurek bulshiq etlerinde katexolamin toplaniwina alip
keledi. Onin kop mugdarda jiynaliwi jurekke qandi kushleniw menen jetkerip beriwdi talap etedi.
Miokard infarkti rawajlaniwinda sonday-aq jurek bulshiq etinde elektrolitler tenliginin buziliwi
ahmiyetke iye. Keyninen kletka infiltratsiyasi ham granulyasion toqima (jara orninda payda bolatugin jas
toqima) rawajlaniwi menen guzetiletugin reaktiv isiniw zonasi kelip shigadi. Keyninen ziyanlangan
oshaq soriladi, onin ornin biriktiriwshi toqimali tirtiq qaplaydi ham oshaqli kardioskleroz rawajlanadi.
1.5.Patologik anatomiyasi.Koronar arteriyasinda qan agiminin tosattan toqtawi natiyjesinde miokardta
ishemiya, bulshiq et talalarinin distrofik ozgerisleri ham olardin nekrozi rawajlanadi. Nekroz aymaginda
jurek bulshiq etinin jariliwi ham perikard bosligina qan quyiliwi (jurek tamponadasi) payda boliwi
mumki4. :lken kolemdegi miokard infarktinde tirtiqli toqima qabati juda juqa boliwi mumkin, natiyjede
onin bortip (tompayip) shigiwi (jurek anevrizmasi) kelip shigadi. Atereskleroz protsessi kobinese shep
koronor arteriyasinda ham onin tarmaqlarinda jaylasqanligi sebepli miokard infarkti, kobinese shep
qarinshada rawajlanadi. Ziyanlangan miokard kolemine qaraganda iri ham mayda oshaqli miokard
infarkti bolinedi. Bunnan basqa, nekrozdin jurek bulshiq eti terenligine, tarqaliw darejesine qarap,
transmural (miokardtin barliq qabati nekrozi) ham intramural (miokard diywali nekrozi, endokard ham
epikard ziyanlanbagan), subendokard miokard infarkti (endokardqa jantasqan miokard aymaginin
nekrozi).
1.6.Klinik korinisi – nekroz jaylasiwina ham onin kolemine, vegetativ nerv sistemasinin reflektor
buziliwlari darejesine baylanisli.
1.Iri oshaqli miokard infarktinin tipik klinik korinisinde protsess dinamikasin belgileytugin o dawir
ajiraladi.
(a) Prodromal dawir yamasa darek beriwshi dawir (infarkt aldi jagdayi). Burin nawqasta guzetilmegen
stenokardiya tutiwi yaki daslep malim bolgan awiriw tutiwi mugdarinin ham xarakterinin ozgeriwi (tez-
tez tutip turiwi ham kusheyiwi), dawam etiwshiliginin soziliwi (birneshe saattan bir ayga shekem).
Nitroglitserin tasirinin paseyiwi yaki jogaliwi, zorigiw stenokardiyasina tinishliq stenokardiya yaki
prinsmetal turinin qosiliwi menen belgilenedi. EKG da S-T araligi orta tuwri (izo) siziqtan joqariga yaki
paske a-a,o mm ga shekem jiljigani guzetiledi.
(g) Juda otkir dawir – miokard aymaginda ishemiya rawajlanganinan nekroz kelip shiqqanga shekemgi
araliq dawir, birinshi kelip shiqqan miokard infarktinde 9o protsent nawqaslarda, qaytalangan miokard
infarktinde bolsa – wu protsentinde guzetiledi. Keselliktin klassik yaki tipik otiwi – anginoz turi tos
suyegi artinda, kokirek quwisliginin shep tarepinde jaylasqan keskin awiriw tutiwi menen belgilenedi.
Miokard infarkti kobinese azanda (oyaniwdan son katexolaminler mugdari koteriliwi), fizikaliq
buziliwisiz , tinish jagdayda, uliwma sebepsiz rawajlanadi. Awiriw basilip atirganday, ezilip atirganday,
keneyip atirganday, kuyip atirganday seziledi, kobinese shep qolga, jawirinlar araligina tarqaladi ham
g0-q0 minuttan g saatqa shekem dawam etedi, nitro-glitserin tasirinde jogalmaydi. Awiriwdin kelip
shigiwi koronar arteriyalardin toliq yaki bir boliminin jabiliwi sebepli ishemiya rawajlaniwi menen
bayanlanadi. Ishemiya aymaginda zat almasiwi buziliwi sebepli kushli awiriw menen birge halsizleniw,
logiw, qusiw, tinishsizlaniw, hawligiw, olim qorqinishi, hawa jetispewshilik sezimi, terlew guzetiledi.
Awiriw tutiwi waqtinda nawqas hareketi toqtaydi, turi reni bozaradi, teri suwiq ter menen qaplanadi,
moyin venasi bortip shigadi, jurek uriwi tezlesedi (a minutta a00-ag0 ret). Arterial qan basim paseyedi.
Miokardtin qisqariw xizmeti kushsizleniwi aqibetinde jurek dawislari olpen esitiledi, jurek ushinda «at
tubiri» dawisi, ekstrasistoliya esitiliwi mumki4. EKG da S-T araligi koterilgen – izo siziqtan joqari, T-tisi
menen qosilip, monofazali iymek siziqti keltirip shigaradi. Bul jagday bir neshe saattan q kunge shekem
dawam etedi.
(q) Otkir dawir – nekroz oshagi ham miokard miomalyasiyasi (jumsawi) qaliplesiwi waqtina tuwra
keledi ham 2 kunnen 10 kunge shekem dawam etedi. Bul dawirde awiriw bir qansha azayadi yamasa
putkilley jogaliwi mumkin. Jurek jetispewshiligi ham arteriya qan basiminin tomenligi, jurek ritmi
buziliwinin saqlaniwi natiyjesinde nawqastin uliwma awhali awir boliwinsha qala beredi. Adette usi
dawir nekroz oshagina jaqin bolgan bulshiq et aymaqlarinda isiniw jagdaylari menen otedi. Keselliktin 2-
3 kunlerinde dene temperaturasi keskin koteriledi (38 oS ga shekem) ham 5-10 kun dawam etedi. Biraz
dawamli reaksiya infarkt asqiniwinan xabar beredi. Temperatura koteriliwi menen birgelikte neytrofilli
leykotsitoz (10 000-12 000) payda boladi ham 5-6 kun dawaminda saqlanadi. Issiliq ham leykotsitoz
reaktiv jagdayi natiyjesi esaplanadi ham infarkt oshaginan autoliz (jemiriliw) onimleri soriliwina
baylanisli. Biraz keyninen ESHT artadi. Nekroz oshaginan bazi bir fermentler (asparagin transaminaza-
AsAT, laktatdegidrogenaza-LDG, kreatin fosfokinaza-KFK) bolinip shigiwi natiyjesinde qanda olardin
aktivligi koteriledi. Kobinese ortasha glikemiya ham disproteinemiya tabiladi (albumin mugdari azayadi,
globulin ham fibrinogen bolsa-kobeyedi, patologik S-reaktiv belok payda boladi). EKG da koterilgen S-
T segmenti paske tuse baslaydi, izo siziqqa bir qansha jaqinlasadi, teren Q-tisi (QS) payda boladi, T-tisi
qaliplesedi-teris boladi.
(n) Ortasha otkir dawir – n-h hapte dawam etedi, tirtiqlaniw protsessi tamamlanadi: nekroz oshagi
granulyasion (biriktiriwshi) toqima menen qaplanadi. Kollaterallar rawajlanadi, vaskulyarizatsiya
(miokardtin tamirlar arqali qan menen tamiyinleniwi) tiklenedi. Bul dawirde stenokardiya tutiwlari bolip
turiwi mumkin. Jurek jetispewshiligi belgileri kop jagdaylarda azayadi, biraq turaqlasiwi, geyde
kusheyiwi mumkin. Awiriw jogaladi, qan basimi biraz koteriledi. 2-3 hapteden keyin kopshilik
nawqaslarda buzilgan jurek ritmi tiklenedi. Nekroz soriliwi sindromi azayadi: dene temperaturasi,
leykotsitoz, fermentler aktivleniwi aste aqirin paseyedi ham haptenin aqirina kelip normallasadi.
Eritrotsitler shogiw tezliginin joqari boliwi ham disproteinemiya nekroz oshagi putkilley tirtiqlanip
pitkenshe (birneshe hapte) saqlanadi. EKG da S-T segmenti izoelektrik siziqta jaylasadi, T-tisi teris,
patologik teren Q tisi (QS) payda boladi.
(o) Infarktten keyingi dawir (funksional tikleniw dawiri) – jurek bulshiq etinde sklerotik ozgerisler
rawajlaniwi (tirtiq tigizliginin kobeyiwi), sozilmali anevrizm qaliplesiwi, jurek qan tamir sistemasinin
jana sharayatta islewge beyimlesiw protsessinin belgileri menen bayanlanadi ham nekroz payda bolgan
waqittan baslap q-u ay dawam etedi. Miokardtin ziyanlanbagan aymaginda kompensatorli gipertrofiya
belgileri aniqlanadi. Jurek jetispewshiligi kopshilik nawqaslarda jogaladi yamasa azayadi. Jurek ritmi
buziliwi (ekstrasistoliya) qaytadan kelip shigiwi mumki4. Nawqas awhali jaqsilanadi, biraq harekette, juk
kotergende waqti waqti menen jurek tusinda qolaysiz sezimler, jurektin tez uriwi, entigiw qiynaydi. EKG
da S-T araligi izoelektrik siziqta, Q (QS yamasa QR) teren ham ken, T-tisi birneshe ay yaki jil
dawaminda teris bolip qaladi. Usi dawir otiwi boyinsha sozilmali JIK nin har qiyli turlerin esletedi. Sonin
ushin nawqaslarga «uyge statsionar» buyiriladi yaki qala shetindegi kardiologik dem aliw ornina
jiberiledi. (a0-suwret. Aldingi diywal miokard infarktinde EKG ozgerisler dinamikasi. a-normada, b,v-
juda otkir dawir, g-otkir dawir, d-infarktten keyingi dawir).
B. Mayda oshaqli miokard infarkti – jurek bulshiq etlerinde morfologik mayda oshaqli nekrozlar
rawajlaniwi, aqibetinin salistirma jaqsi boliwi, jenilirek otiwi menen belgilenedi ham uliwma miokard
infarktinin ah protsentin quraydi. Mayda oshaqli miokard infarkti otiwinde, iri oshaqli turine qaraganda,
dawirliligi kem bayanlangan. Sonin menen birge onin otiwinde geyde darek beriwshi dawir, otkir dawir
ham rekonvalessensiya (kesellikten sawalip kiyatirgan) dawir ajiraladi. Keselliktin bul turinde awiriw
sindromi uliwma keskin bolmaydi ham uzaq dawam etpeydi, ayirim jagdaylarda jurek tusinda tek
rawshan bolmagan jagimsiz sezim, basilip atirganday, qisilip atirganday sezimler kelip shigadi. Mayda
oshaqli miokard infarktinde uzaq dawam etetugin awiriw jana nekroz oshaqlari kelip shigiwi yaki infarkt
atirapindagi zonalardin dawamli ishemiyasi menen belgileniwi mumkin. Ob’ektiv tekseriwde teri reninin
bozarganligi, arteriya basiminin az gana paseygenligi, taxikardiya, jurek dawislarinin olpenleskenligi,
dene temperaturasinin subfebril darejege koterilgenligi, ortasha leykotsitoz, ESHT nin au-go mm/s ga
shekem artiwi aniqlanadi. Amionotransferaz ham LDG mugdarinin kobeyiwi, S reaktiv protein payda
boliwi juda kem ushiraydi ham az belgilengen darejede boladi. Mayda oshaqli miokard infarktinde
kardiogen shok, aritmiyalar, tromboembolik asqiniwlar adette guzetilmeydi. Solay etip, mayda oshaqli
miokard infarktinde ham iri turine tan bolgan bir qansha klinik belgiler gezlesedi, biraq belgileniw
darejesi kem boladi.
Miokard infarktinin atipik turleri – 20 protsent infarktte guzetiledi. Keselliktin ol yamasa bul belgilerinin
ustinligine qarap tomendegi klinik variantlar ajiraladi.
(a) Gastralgik (abdominal) turi – awiriw tutiwi qarinnin joqargi boliminde (epigastriya aymaginda)
kelip shigiwi yaki sol aymaqqa tarqaliwi menen sipatlanadi. Keselliktin usi turi kobinese shep qarinshanin
arqa diywali yaki arqa qaptal diywalinin paski boliminde jaylasqan miokard infarktinde guzetiledi ham
otkir miokard infarktinin 2-3 protsentin quraydi. Tos suyegi artindagi yaki jurek aymagindagi awiriw
bolsa, kobinese shep qarinshanin aldingi yamasa aldingi - qaptal diywali miokard infarktinde kelip
shigadi. Bir waqitta dispeptik arizlar: hawa menen kekiriw, liq-liq tutiwi, logiw, qusiw, qarinnin jellesiwi,
ish otiw kelip shigadi. Qarindi siypalaganda epigastriya aymaginda awiriw bar ekenligi, bulshiq et
qabatinin tartilip qatayiwi aniqlanadi, asqazan ishek xizmetinin buziliwlari, asqazan jara jariliwi, ot
keselligi tutiwi, otkir pankreatit ham xoletsistit yaki awqat penen zaharleniw duris emes diagnoz
qoyiwga alip keliwi mumkin; sonin menen birge bul keselliklerde temperatura koteriliwi ham leykotsitoz
aniqlanadi. Diagnoz qoyiwda aljasiq bolmawi ushin har turli qarin awiriwinda EKG tekseriwin otkiziw
shart.
(g) Miokard infarktinin astmatik turi – 5-10 protsent nawqaslarda aniqlanadi ham jurek astmasi, okpe
isigi menen korinedi, adette kekselerde, asirese semiz adamlarda ham koronarokardiosklerozli
nawqaslarda, qaytalangan miokard infarktinde guzetiledi. SHep qarinsha qisqariw xizmetinin keskin
paseyiwi ham miokard infarktinin baslangish saatlarindagi arteriya basimnin otkir koteriliwi jurek
astmasina ham okpe isigine alip keledi. Keselliktin bul turi juda awir otiwi, infarktten keyingi qan
aylaniw jetispewshiliginin rawajlaniwi ham olimnin joqariligi (40-60 protsentke shekem) menen
sipatlanadi. Usi turdegi 50 protsent nawqaslarda buwiliwi kokirektegi awiriwsiz kelip shigadi. Ob’ektiv
tekseriwde shep qarinsha otkir jetispewshiliginin klinik belgilerinen tisqari mitral qaqpaq
jetispewshiliginin auskultativ simptomatikasi aniqlanadi. Bul jagdayda salistirmali mitral jetispewshiligi
rawajlaniwi menen guzetiletugin, otkir jurek dekompensatsiyasina alip keletugin, sorgish bulshiq etler
infarkti diagnozin qoyiwga tiykar bar boladi.
(q) Miokard infarktinin serebral turi – tarqalgan yamasa oshaqli miy ishemiyasi natiyjesinde kelip
shigatugin miy qan aylanisinin jetispewshiligi ham psixika ozgerisleri belgileri menen bayanlanadi.
Miokard infarktinin usi turi tiykarinda otkir kelip shiqqan aritmiya, jurektin sistolik ham minutliq
koleminin kemeyiwi sebepli miydin qan menen tamiyinleniwinin buziliwi jatadi. Miokard infarktinde
miyde qan aynalistin buziliw belgileri har turli boliwi mumkin: bir topar nawqaslarda bas miy
ishemiyasinin juda rawshan bolmagan belgileri guzetiledi (logiw, qusiw, bas aylaniw, bas awiriwi, qisqa
muddetli esten taniw), basqalarda – bas miy tarepinen keskin belgilengen oshaqli belgiler (gemiparez,
afaziya) – olar adette otkinshi xarakterde boladi ham miokard infarktinin otkir dawirinen keyin jogaladi.
(n) Miokard infarktinin aritmik turi omirge qawip (qorqinish) salatugin jurek aritmiyalari
(dirildewshi aritmiya, qarinshanin nawbetten tisqari qisqariwi, waqti-waqti menen jurek uriwinin
tezlesiwi yaki otkir kelip shigatugin otkiziwshenliktin buziliwi-atrio-ventrikulyar yamasa qarinsha
ishindegi blokada) rawajlaniwi menen sipatlanadi. Jurek bulshiq etlerinin metabolizm protsessleri
buziliwlari, elektrolitler ozgeriwi menen guzetiletugin mikrotsirkulyasiyanin izden shigiwi qawip
tuwdiratugin aritmiyalar sebepshisi bolip esaplanadi. Jurek ritmi buziliwinin klinik korinisi jurek
uriwinin tezlesiwi, jurektin tegis emes uriwi, kokirek basiliw sezimi korinisinde belgilenedi. Bul jagdayda
miokard infarkti diagnozin aniqlaw bir qansha qiyinshiliq tuwdiradi ham dinamikada klinik –
elektrokardiografik guzetiw otkeriwdi talap etedi.
(o) Miokard infarktinin belgisiz (awiriwsiz, «saqaw») turi rawajlaniwi koronar arteriyalardin aste
aqirin jabiliwi ham kompensator mexanizmler tasiri, sonnan kollaterallar kelip shigiwi natiyjesinde
miokard infarktinin aste tezlikte qaliplesiwi menen baylanisli. Keselliktin usi turinde awiriw bilinbewi
mumkin, kokirekte qolaysiz jagday, sebepsiz halsizlik, kewil xoshliqtin buziliwi. Tekseriwde
ekstrasistoliya, taxi-yamasa bradiaritmiya, arterial gipotenziya, jurek dawislarinin olpenleskenligi, okpede
turip qaliw (zastoy) sirildilari aniqlaniwi mumki4. !meliyatta EKG jalgiz isenimli diagnoz usili
esaplanadi, bunda tosinnan otkir yamasa tirtiqli miokard infarkti aniqlanadi. Miokard infarktinin atipik
turleri arasinda belgisiz turi a-a0 protsentti quraydi.
(u) Miokard infarktinin isikli turi- isik ham assit penen guzetiletugin on qarinsha jetispewshiliginin
tezden rawajlaniwi esaplanadi.
V. Qaytalaniwshi miokard infarkti – aldingi miokard infarktinin tirtiqlaniwi ele baslanbastan-aq jana
nekroz oshaqlari payda boliwi menen belgilenedi ham otiwi dawamli boladi. Sonin menen birge,
birlemshi nekroz oshagi rawajlaniwina sebepshi bolgan arteriyalar hawizinda (kobinese dawamli tromboz
natiyjesinde) jana ziyanlaniw aymaqlari kelip shigadi. Qaytalaniwshi miokard infarktinin klinik korinisi
tos suyegi artinda tez-tez tutiw siyaqli awiriw payda boliwi menen sipatlanadi. Miokard infarktinin usi
turi diagnozi klinik magliwmatlardi takirarlangan gemogramma ozgerisleri, bioximiyaliq korsetkishler,
qanda fermentler (AsAT, LDG, aldolaza ham basqalar) ham EKG tekseriwleri menen salistiriwga
tiykarlanadi.
2. Qaytalangan miokard infarkti. Kobinese birinshi marte miokard infarktin otkergennen keyin g-q ay
otip kelip shigadi, otiwi awir boladi. Keselliktin usi turi rawajlaniwi birlemshi nekrozdin tuwridan tuwri
sebepleri menen baylanisli emes, garezsiz xarakterge iye ham koronar arteriyalarinin basqa tarmaqlari
hawizinde juzege keledi.
1.7. Diagnozi sipatli klinik korinisi, anamnez, qan fermentleri aktivligi ham EKG magliwmatlari
tiykarinda qoyiladi. Miokard infarktinin isenimli diagnozinda q olshemnen keminde ekewi bar boliwi
shart:
(a) Kokirek quwisliginda xarakterli awiriwdin dawamli tutiwi.
(g) EKG nin tipik ozgerisleri.
TOPIK DIAGNOSTIKA
Miokard aldingi diywali ham shoqqisi qosilgan infarktda EKG

(q) Qan fermentleri (AlAT, AsAT, LDG, KFK) aktivliginin artiwi.

Mayda oshaqli miokard infarktinde awiriw tutiwinin kusheyiwi ham dawamliligi, qandagi reaktiv
ozgerisler, dene temperaturasi, qan sivorotkasi fermentlerinin aktivligi, EKG ozgerisleri adette az
darejede belgilenge4. Mayda oshaqli miokard infarkti qagiydaga muwapiq halda JIK ham kardioskleroz
benen uzaq jillar dawaminda kesellengen nawqaslarda guzetiledi.
1.8. Differensial diagnostikasi. Miokard infarktinin belgilerin uqsas kesellikler menen ajiratiw kerek.
(a) Stenokardiyadan parqi miokard infarktinde awiriw keskin ham uzaq dawam etedi. Nitroglitserin
awiriwdi joq etpeydi, tek az gana azaytadi. Uliwma tinishsizlaniw guzetiledi, stenokardiyada bolsa –
nawqas malim bir jagdayda qatip qalganday turadi. Miokard infarktinde shok korinisi rawajlanadi,
temperatura koteriliwi, arteriya basimi paseyiwi, leykotsitoz, ESHT artiwi, jurek jetispewshiligi belgileri
ham xarakterli EKG ozgerisleri guzetiledi.
(g) Ókpe arteriyasi tromboemboliyasina kushli awiriw, entigiw, kogeriw, taxikardiya, qan tupiriw,
shok xarakterli, qanda leykotsitoz, ESHT, AsAT, LDG fermentler aktivligi artadi. EKG da otkir okpe
juregi korinisi. Korsetilgen magliwmatlar aniqlanbasa okpe arteriyasi sistemasinda patologiya
biykarlanadi.
(q) Aortanin tarqalgan (qatlamlarga ajiralgan) anevriziminde keskin awiriw kobinese iyinge, belge,
qarin bosligina tarqaladi. Usi protsess joqari ham turaqli arteriya basimi menen guzetiledi. Aorta
anevrizmde awiriw toqtatiwshi dariler natiyjesi az, qanda fermentler aktivligi norma darejesinde, EKG da
miokard infarktine tan ozgerisler jo3.
(n) Miokard infarkti gastralgik turinin qarin bosligindagi kopshilik agzalar kesellikleri (otkir gastrit,
asqazan ham on eki barmaq ishek jarasi tesiliwi, otkir pankreatit ham xoletsistit) menen uqsasliginin bar
ekenligi diagnozdi qiyinlastiradi. Bul jagdayda anamnez magliwmatlarin diqqat penen uyreniw (aldingi
jillarda otkizgen keselliklerin, usi kesellikti tikkeley keltirip shigariwshi sebeplerdi aniqlaw), itibar menen
nawqasti tekseriw, EKG ham laboratoriya korsetkishleri ulken ahmiyetti iyeleydi. Qarin bosligi agzalari
keselliklerine kushli ham dawamli awiriwdin tipik jaylasiwi ham tarqaliwi, takirarlaniwshi qusiw,
meteorizm sipatli.
(o) Spontan (oz ozinen kelip shigatugin) pnevmotoraks (deni saw adamlardagi pnevmotoraks), asirese
shep tarepte payda bolsa, otkir miokard infarktin esletedi. Pnevmotoraks adette jasliq dawirlerinde
rawajlanadi. Bunda awiriw keskin bolip, kokirek quwisliginin jurek aymaginda jaylasadi, entigiw,
taxikardiya, sianoz, arteriya basimnin paseyiwi menen guzetiledi; eger pnevmotoraks plevrit penen
asqinbasa, temperatura, leykotsitoz, ESHT rawajlanbaydi, EKG da miokard infarktine tan ozgerisler
korinbeydi. Rentgen tekseriwleri diagnozdi tastiyiqlaydi.
(u) Miokard infarktinde kobinese sozilmali jurek anevrizmi kelip shigadi. Onin diagnozin aniqlawda
EKG ham rentgenografiya ahmiyetke iye. Usi kesellikke teren, qatip qalgan Q- tisi yaki QS sipatli.
1.9. Asqiniwlari.
(a) Kardiogen shok
(g) Tromboembolik asqiniwlar.
(q) Jurek astmasi ham okpe isigi
(n) Jurek ritminin buziliwi
(o) Jurek qarinsha diywalanin jariliwi
(u) Ótkir jurek anevrizmi
(w) Dressler sindromi.
1.Perikardit
1.10. Emlewi. Emlew natiyjeliligi ham kesellik aqibeti oz waqtinda diagnozdi aniqlawga, tezlik penen em
korsetiletugin bolmege jetkiziwge, jurek qan tamir sistemasi jagdayina ham keselliktin klinik korinisine
qaraganda emlew darilerin erte qollaniwga tikkeley baylanisli. Nawqas keminde gn saat orninda jatiwi
shart, sebebi passiv jagday miokardtin kislorodqa bolgan talabin kemeyttiredi, ziyanlaniw aymagi
keneyiwine qarsiliq korsetedi, har turli asqiniwlar rawajlaniwinin aldin aladi, ziyanlangan miokardta
reperativ (tirtiqlaniw) protsessin tezlestiredi. g – kuni orninda passiv hareketke ruxsat beriledi. Eger
asqiniwlar guzetilmese q-kuni orninda otiriw mumki4. Nawqastin erte aktivlesiwi turip qaliw
pnevmoniyasinda rawajlanatugin tromboembolik asqiniwlardin aldin aliwda ahmiyetli, nawqastin ruwxiy
jagdayina unamli tasir korsetedi. Nawqas jagdayi turaqlasqanga shekem tamir arqali awqatlandiriladi.
Keyninen – mal mayi ham as duzi sheklengen awqat beriledi. Nawqasti emlewdegi terapevtik ilajlar
tomendegi maqsetlerdi gozleydi:
(a) Otkir awiriw tutiwin joq etiw.
(g) Kardiogen shokti emlew.
(q) Jurek ritmi buziliwinin aldin aliw.
(n) Qan uyiwi sistemasin basqariw.
(o) Jurek bulshiq etleri metabolizmin jaqsilaw.
(u) Dieta ham dari-darmaq arqali qanda xolesterin, triglitserid lipoproteidler mugdarin paseytiw.
Bunday ken kolemdegi ilajlar olimdi minimumga (en kem mugdarga) tusiriwge ham kesellik aqibetin
jaqsilawga imkan beredi.
(a). Awiriwsizlandiriwshilar:
1.Analginnin 50 protsentli eritpesinen 3-4 ml ham papaverinnin 2 protsentli eritpesinen 2 ml alip vena
tamirina jiberiledi. Eger 5-10 minuttan son awiriw toqtamasa tezlik penen promedoldin 2 protsentli
eritpesin (1 ml) pipolfendi 1,5 protsentli eritpesi (2 ml) menen venaga quyiladi; bir waqittin ozinde azot
zakisi menen kislorod aralaspasi narkozi beriledi. Eger 10-15 minuttan keyin awiriw jogalmasa morfin (1
protsentli eritpesinen 1-2 ml), atropin (0,1 protsentli eritpeden 0,5 ml) ham glyukoza (5 protsentli
eritpeden 10 ml) birgelikte aste aqirin vena tamirina jiberiledi. Narkotik analgetikler dem aliw orayi
xizmetin halsizlendirip, teris tasir korsetiwi, bradikardiya ham arterial gipotenziyani keltirip shigariwi
mumkin. Bunday qolaysiz jagdaylardin aldin aliw ushin naloksan (0,5 protsentli eritpesinen 2 ml) vena
ishine quyiladi.
b. Neyroleptanalgeziya – fentanil (0,005 protsentli eritpesinen 2 ml – 0,1 mg) menen droperidol (0,025
protsentli eritpesinen 2 ml – 5 mg) yamasa olardin tayar aralaspasi talamonalin (2ml – 2 mg) glyukozada
(40 protsentli eritpeden 10 ml) vena tamirina quyiladi. Eger awiriw toqtamasa korsetilgen dariler 20-30
minuttan son bulshiq et arasina qaytadan jiberiledi.
(g) Koronor arteriyalarinda qan agimin tiklew.
1.Trombolitikler – qan tamir diywalindagi trombti eritip, qan agiwin tiklew ham sol arqali ziyanlangan
oshaq kolemin shegaralaw qasiyetine iye.
(a) Fibrinolizin – 60,000-80,000 TB 500 ml izotonik eritpede vena tamirina tamshi halinda 5-6 saat
dawaminda jiberiledi. Fibrinolizindi aktivlestiriw ushin streptokinazadan paydalanadi.
(b) Streptokinaza (a mln TB) 100 ml fiziologik eritpede tamshilatip 1 saat dawaminda venaga quyiladi.
Streptokinaza nawqasqa jiberilgende qanda fibrinogen mugdarin, protrombin waqtin, tromboelastografiya
korsetkishlerin tekserip turiw kerek. Streptokinaza a marte jiberiledi. Streptokinazanin qan agiwi, pirogen
ham toksik reaksiyalar siyaqli qawipli asqiniwlarinin aldin aliw ushin antigistamin dariler qollaniladi.
Trombolitikler tek miokard infarktinin birinshi kuninde qollaniladi, sebebi a sutkadan artiq waqitta payda
bolgan tromb, janasina qaraganda jaman eriydi. Trombolitikler menen bir waqitta qan uyiw waqtin
uzayttiriw maqsetinde antikoagulyantlar qollaniladi.
(b) Antikuagulyantlar – tasir etiw mexanizmi boyinsha 2 toparga bolinedi.
(a) Geparin – qan uyiw jagdaylarina tikkeley tasir etedi, fibrinolizindi aktivlestiredi, trombotsitler
mugdarin ham olardin agregatsiyaga ham adgeziyaga beyimligin paseytedi, koronor arteriyalarda qan
aylaniwdi jaqsilaydi. Geparin 10 000-15 000 TB da, keyninen 5 000-10 000 TB da vena tamirina kunine
4-5 marte (kundelik dozasi 30 000-50 000 TB) 5-6 dawaminda qollaniladi.
(b) Neodikumarin, sinkumar, fenilin, pelentan-qan uyiwina tuwri emes tasir korsetedi. Bul
antikoagulyantlardin jasirin tasir etiw dawirin esapqa alip, geparin qabillawdi toqtatiwdan g kun aldin
qollaniladi.
(v) aspirin qgo mg dan kunine a marte ishiledi.
(g) Aorta - koronor arteriyasin shuntlaw – shunt (jasalma qan aylaniw joli) ziyanlangan koronar
arteriyalari aymaqlarinan ajiratilgan halda islenedi.
(q) Miokardta nekroz kolemin shegeralaw.
1.Nitroglitserinnin a protsentli eritpesinen 2 ml alip, 200 ml fiziologik eritpede nawqas venasina
tamshilatip jiberiledi, jagdayi jaqsilangannan son per os beriledi.
b. b-blokatorlar.
(a) Metoprolol – 5 mg fiziologik eritpede vena tamirina quyiladi, 15 minut otip, 50 mg dan har 6 saatta
ishiledi.
(b) Atenolol – 5 mg venaga o minut dawaminda jiberiledi; a0 minut otip doza qaytariladi. Eger dari
siniwi jaqsi bolsa, 10 minuttan ham 12 saattan son preparat 50 mg mugdarinda per os ishiledi. Qalgan
kunleri 50 mg dan kunine 2 marte ishiledi.
(v) Anaprilin, obzidan, inderal, kordaron, kordan, verapamil, nifedipin.
Beta- blokatorlar bradiaritmiyada, jurek jetispewshiliginde bronxspazmasinda berilmeydi.
(n) Jurek ritmi buziliwinin aldin aliw nawqasti olimnen saqlap qaliwga jardem beredi. Sol maqsette
lidokain, novokainamid, beta-adrenegik retseptorlari blokatorlari, atropin qollaniladi. Nawqas arasinda
asirese lidokain aktiv antiaritmik buyim esaplanadi ham baslangish mugdari a0 mg esabinda vena
tamirina jiberiledi, keyninen har 30-40 minut araliginda 50-10 mg dan takirarlanip quyiladi. Bunday
emlew kesellik baslaniwinin 1-2 kunlerinde otkiziledi.
(o) Kardiogen shokti emlew.
1.Pressor dariler: mezaton (1 protsentli eritpeden 0,5-1 ml) yaki noradrenalin (0,2 protsentli eritpeden
aml) glyukozanin o protsentli 200 ml eritpesinde tamshi turinde vena tamirina quyiladi. Bular awiriwdi
basiw, arteriya basimin koteriw qasiyetine iye.
6.Plazma ornin basiwshilar: Reopoliglyukin, reomakrodeks, kishi molekulyar dekstrant aylanip
juriwshi qan kolemin kobeytiw, paseygen arteriya qan basimin koteriw maqsetinde qollaniladi. Olar
qannin jabisqaqligin kemeytedi, trombotsitler agregatsiyasinin aldin aladi, bul jagday mikrotsirkulyasiya
buziliwin tiklewde ahmiyetli.
v. Jurek glikozidleri: strofantin, korglikon.
2. Glyukokortikoidlar – prednizolon ulken dozada, keselliktin awir jagdayinda 1 kun tuninde 1000 mg
ga shekem venaga jiberiledi. Emlew kislorod terapiyasi ortaliginda, kislota tiykarlari tenligin saqlaw
tiykarinda otkiziledi.
d. Defibrillyator – aritmik shokta usi apparat penen jurek uriwi normal izge tusedi.
(u) Jurek bulshiq etleri zat almasiwin jaqsilaw, kletka membranalarin qorgaw, energiyaga bay zatlardi
jurekke kobirek jetkiziw maqsetinde glyukoza-insulin-kaliyli quramali eritpe, mannitol, riboksin,
prednizalon, kontrikaldi qanga tamshilatip jiberiw maqsetke muwapi3.
Nawqas emlewxanada 20-40 kun emlenedi. Son reabilitatsiya – salamatligin tiklew maqsetinde
qaniygelestirilgen kardiologiya sanatoriyasina otkiziledi. Ol jerde nawqas ham fizikaliq (emlew fizikaliq
tarbiya, dozali juriw-kunine o-h km ga shekem), ham ruwxiy jaqtan tiklenedi. q-u aydan son nawqas oz
jumisina qaytiwi mumki4. Eger nawqastin jumisi fizikaliq zorigiwdi talap etetugin bolsa yamasa tungi
smenada islewge tuwra kelse, oni jenilirek jumisqa otkizedi yamasa mayipliq napaqasi tayinlanadi.

Qadagalawshi sorawlar.

1. MI nin kelip shigiwina sebepshi boliwshi ham qawip tuwdiriwshi jagdaylardi korseti4.
2. MI rawajlaniw mexanizmin tusindiriń.
3. MI klinik korinisi dinamikasin belgileytugin qanday dawirler ajiraladi.
4. MI nin qanday atipik turlerin bilesiz.
5. MI da qanday asqiniwlar guzetiledi.
6. MI diagnozi qanday olshemler tiykarinda qoyiladi.
7. MI din belgileri uqsas qanday kesellikler menen pariqlaw kerek.
8. MI ni emlewdegi terapevtik ilajlar qanday maqsetlerdi gozleydi.

A’DEBIYATLAR HA’M ELEKTRON OQIWLIQLAR

1. Gadayev A. G., Nabiyeva D. A., Aripov A. N. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. Tashkent. 2021 y.
2. Gadaev A. G. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. T: Turan Jay Ziyo, 2021 y. (lotin).
3. Xolmatova B. T., Karimov M. Sh. Medicina kásipine kirisiw. Sabaqlıq. Tashkent. 2021 jıl.
4. Gadaev A. G. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. T: Turan Jay Ziyo, 2018.
5. Ishki kesellikler propedevtikasi. Gadaev A. G.; Karimov M. Sh.. T. 2012.
6. NabiyevaD.A., MuhammadiyevaS.M. Biriktiruvchitóqimaningtizimli kesellikleri, Oqıw
qóllanba. Tashkent. 2021 y.
 7. Axmedova N. A., SultanovM. X. Awqathazm qilish tizimi a'zolari kesellikleri, Oqıw
qóllanba.Tashkent. 2019 y.
8. Gordienko A. V. Gospital'naya terapiya, Uchebnik. Sankt-Peterburg. 2016 g.
9. Под редакцией академика РАМН В.С. Моисеева, академика РАМН А.И. Мартынова,РАМН Н.А.
Мухина УЧЕБНИК ТОМ 1.Внутренние болезни
5.Internet ma’lumotlarini quyidagi saytlardan olinadi www. Cardiosite.ru, www.Cardiologia.ru,
www. rmj.ru, www.medline.ru, www.medlib.ru, www.vidal.ru, Internetdan olinadigan ma’lumotlar;
www.med-site.narod.ru; www.meddean.luc.eduwww.embbs.com.; www.martind alecenter.com.;
wwwn.ncbi nlm.nih.gov.; www.who.dk.; www.embbs.com.; www.vh.org/adult/.; www.med-
site.narod.ru.; www.meddean.luc.edu.; www.med-site.narod.ru.; www.meddean.luc.edu.;
www.embbs.com.; www.martind alecenter.com.; www.embbs.com.; www.martind alecenter.com

LEKСIYA-3.
Miokard infarkti. Gipertoniya keselligi.
Gipertoniya keselligi.Etiologiya, patogenez, patologik anatomiya, klinika, laborator hám asbab
uskeneler jardeminde diagnostikası, differencial diagnostika, emlew.Gipertonik krizlerdiń
asqiniwı. Qagıydası, klassifikasiyası, gipertonik krizlerde asıgıs jardem.

Joba:

1. Gipertoniya keselligi. Etiologiyasi, patogenezi, klassifikatsiyasi, klinikasi, tekseriu metodlari,

instrumental-laborator izertleu natiyjeleri, emleu prinsiplari ham profilaktikasi

Lekciya maqseti: Materialdi ken jaritip beriw joli menen talabalardi usi mashqalaga kiziktiriu, usi
kesellik diagnostikasin ham emleu degi akirgi janaliklar menen tanistiriu. Adebiyatlar menen oz betinshe
isleuge kiziktiriu. Uyrenilgen mashkalalardin etiologiya, patogenez klinikasi, keselliktin klinik keshiu
ham diagnostika ham emleudin zamanagoy usullarinin aktualligini xazirgi zaman talabi menen tiykarlap
beriu.
Tayanısh tu’sinikler:Arterial gipertenziya (AG), ONS- Oraylik nerv sistema , UST ultrases tekseriu,
EXOKG-exokardiografiya

Lekciya nin tiykargi soraulari:

Gipertoniya keselligi
1.1.Gipertoniya keselligi aniqlamasi
1.2. Gipertoniya keselligi tarqaliui
1.3. Gipertoniya keselligi etiologiyasi
1.4. Gipertoniya keselligi qauipli jagdaylar
1.5. Gipertoniya keselligi patogenezi
1.6. Gipertoniya keselligi patanatomiyasi
1.7. Gipertoniya keselligi klassifikatsiyasi
1.8. Gipertoniya keselligi klinik korinisi
1.9. Gipertoniya kriz aniklamasi
 1.10. Gipertonik kriz turleri
1.11. Gipertoniya keselligi diffekrensial diagnostikasi
1.12. Gipertoniya keselligi asqiniulari
1.13. Gipertoniya keselligi emleu

Lekciya mazmuni
GIPERTONIYA KESELLIGI.
1.1. Aniqlamasi. Gipertoniya keselligi - ishki agzalardin hesh bir keselligine baylanisli bolmagan
arteriya basimnin koteriliui menen belgilenetugin sozilmali kesellik.
1.2. Tarqaliui. GK jurek qan tamir sistemasi kesellikleri arasinda kop gezlesetugin kesellik bolip, barliq
arterial gipertenziyanin 80 - 85 protsentin, simptomatik (ekilemshi) gipertenziya bolsa 10 - 20 protsentin
quraydi. Usi kesellik penen jer juzinin 8 protsent xalqi auiradi. Gipertoniya keselligi, 40 jastan son
rauajlanadi. Biraq jaslardada (20-25 jastan baslap) guzetiledi. Bul dartke hayallar menen erkekler ten
shalinadi, biraq erkeklerde auirlau otedi.
1.3. Etiologiyasi - aniqlanbagan. Sol sebepli usi kesellik adebiyatta essensial (ideopatik) gipertoniya
atamasi menen ataladi.
1.4. Qauipli jagdaylar.
(1) Arteriya basimi darejesin basqarip turatugin orayliq nerv sistemasi joqari bolimleri funksional
jagdayinin buziliui. Gipertoniya keselligine shalingan nauqaslarda nerv – ruuxiy zorigiu, kushli qoziu
aniqlangan. Miy shayqaliudan az uaqit otpey gipertoniya rauajlaniui kesellikti nevrogen sipatina iye
ekenligin tastiyiqlaydi.
(2) Miy diensefal – gipotalamik dizilisinin jasqa qarap ozgeriui. Sebebi hayallarda klimaks gipertoniya
rauajlaniuina gumansiz imkan beredi. Bul jagday menopauza dauirinde tuqim bezinin gormonal
xizmetinin paseyiui natiyjesinde kelip shigatugin nevrotik protsess penen baylanisli.
(3) Genetik beyimlik. Joqari arteriya basimi kobinese ata -anasi gipertoniya menen kesellengen
adamlarda guzetiledi. Olarda shanaraqta bunday beyimlik bolmaganlarga qaraganda kesellik erte
rauajlanadi ham auir otedi.
1.5. Patogenezi.
(a) Gipertoniya keselligi rauajlaniu tiykarinda 2.F.Lang ham 1.L.Myasnikov usingan neyrogen teoriyasi
jatadi. Gipertoniya keselligi – bul bas miy qabigi ham qabiq asti aymaginda jaylasqan qan tamirlar
xizmetinin basqariushi joqargi (oliy) oraydin nevrozi. Bunda joqargi oray qozgaliu jagdayina keledi ham
uzaq uaqit dauam etedi, keyninen patologik protsesske jurek- qan – tamir ham organizmnin basqa
sistemalari duushar boladi. Sirtqi ortaliqtan kelgen tasirleniu insan seziushi agzalari arqali vazomotor
(vazopressor) nerv apparatlarinda turaqli qozgaliu oshagin payda etedi, bul bolsa dauamli gipertoniya
jagdayin keltirip shigaradi. Deni sau adamlarda organizm mexanizminin barliq bolimleri normal halatta
bolganinda artiqsha nerv zorigiui gipertoniya keselligine alip kelmeydi. har birimiz uzliksiz sirtqi
ortaliqtin unamsiz jagdaylar tasirine gezlesemiz, biraq hammede gipertoniya keselligi menen auira
bermeydi. Barliq qolaysiz jagdaylar orayliq nerv sistemasinda, buyrek usti bezinde ham basqalarda jasirin
ozgerisler bar bolganda gana hal etiushi roldi oynaydi.
(g) Vegetativ nerv sistemasinin simpatik bolimi orayinin qozgaliui.
1. Bul jagday katexolaminler (adrenalin, noradrenalin) gipersekretsiyasin rauajlandiradi. XX asir
baslarinda Amerika fiziologi Kennon adrenalindi «qauip garmoni» dep atagan. Ilimpaz auiriuda,
qorqiuda, ashiulanganda, suuiqta qan quraminda adrenalin mugdarinin keskin kobeyiuin aniqlagan.
Katexolamin tasirinde jurek xizmeti kusheyedi, bul jagday arteriya qan basiminin koteriliuine alip keledi.
b. Sonin menen bir uaqitta protsesske buyrek mexanizmi qosiladi. Katexolaminler buyrekte renin
fermentinin islep shigariliuin kusheytedi. Renin qanga tusip, alfa g-globulin belogi menen birigedi, kushli
pressor jagday gipertenzindi (angiotonindi) payda etedi ham arteriya basimi koteriliuin keltirip shigaradi.
(q) Depressor sistema (prostoglandin A) aktivliginin paseyiui. Prostotsiklin sintezinin jetispeushiligi
arteriollardin jeterlishe bosamauligina ham pressor tasirlerge seziushenliginin asiuina sebepshi boliui
mumkin.
(n) Auqat quraminda natriy kopligi. Gipertenziyaga beyim bolgan adamlardin as duzin kop mugdarda
(kunine 12-15 g) qabillaui qauipli jagday esaplanadi. Epidemiologik guzetiuler korsetiuinshe, as duzin 3 g
dan kem qabillaytugin geografik aymaqlarda xaliq arasinda gipertoniya keselligi guzetilmegen.
1. Gipernatriemiya. As duzin barqulla kop mugdarda paydalaniushilarda natriy qanda, keyninen qan –
tamir diyuallarinda jiynaladi ham qan quramindagi suudi ozine tartadi, natiyjede qan tamir diyuali isedi,
qalinlasadi ham tesigi tarayadi. Bul ozgerisler har turli pressor jagdaylar (katexolamin, gipertenzin)
tasirine arteriollardin bulshiq et diyuali reaktivligin kusheytedi, aqibetinde qan tamir qisqariui ham
arteriya gipertenziyasi kelip shigadi.
b. Gipernatriemiya gipofizden bolinetugin antidiuretik garmondi stimullaydi. Natiyjede kanalshalarda
suu reabsorbsiyasi kobeyedi. Suyiqliq organizmde uslap qalinadi, aldingi uaqitta azgana jasirin isikler
payda boladi, arteriollar isedi, olardin tesigi tarayadi, jurekten atilip shigatugin qan mugdari kobeyedi,
natiyjede arterial gipertenziya rauajlanadi.
(o) G.Sele gipertoniya keselligin adaptatsion (beyimlesiu) kesellik dep esaplagan. Nervli protsessler
ashiulaniulardi shaqiratugin ayriqsha jagdaylarga juuap retinde miy artiq bezinin aldingi bolimi
sekretsiyanin reflektor kusheyiuinin kelip shigiuin Sele ham bir qansha izertleushiler aniqlagan. qanga
kop mugdarda adrenokortikotrop gormoni tusedi, ol oz naubetinde buyrek usti bezi qabigi qabati
sekretsiyasinin kusheyiuine sebepshi boladi. Bular pressor tasir etiushi mineral kortikoidlar
(dezoksikortikosteroid, aldosteron ham basqalar) boliniuine alip keledi. Solay etip, gipertonik keselligi
patogenezinde ush buuindi ajiratiu mumkin.
(a) Orayliq – orayliq nerv sistemasinin qozgaliu ham tormozlaniu protsessleri qatnasinin buziliui.
(b) Gumoral – pressor zatlar (noradrenalin, aldosteron, renin, gipertenzin) aktivligi ham depressor
tasirinin kemeyiui.
(v) Vazomator– arteriyanin qisqa tartiliuina (spazmaga) ham agzalar ishemiyasina beyimligi boliui
menen tonik qisqariui.
Bas miy qabigindagi tartiliu neyroendokrin sistemasi arqali amelge asiriladi ham arteriya basimi koteriliui
menen belgilenedi.
1.6. Patologik anatomiyasi. Gipertoniya keselligi bulshiq et tipindegi mayda arteriyalar ziyanlaniui ham
kusheyip bariushi jurek, asirese shep qarinsha gipertrofiyasi menen belgilenedi. Protsesstin kusheyip
bariui natiyjesinde qan tamirlardin barliq diyuallari gipertrofiyalanadi. Intima qalinlasadi, tesigi keskin
tarayadi. Jurektin koronar tamirinda ateroskleroz, bulshiq etlerinde kardioskleroz ham tirtiqlar gezlesedi.
Nerv tuyinlerinin atrofiyalangani, koz tubinde qan tamirlar taraygani aniqlanadi. Buyrek ozgeshe kori-
niste boladi: atrofiyalangan ham sklerozlangan nefronlar kishireyedi, gipertro-fiyalasqanlari buyrek
qaddinen koteriledi, natiyjede buyrek mayda koriniste boladi (birlemshi buyrek burisiui).
1.7. Klassifikatsiyasi. Dunya juzlik den sauliqti saqlau kardiologiya komiteti usinisina muuapiq
gipertoniya keselligi 3 basqishqa bolinedi. Kesellikti basqishqa ajiratiudin tiykargi olshemleri organik
patologiyanin belgileniui esaplanadi. Arteriya basimi 140/90 mm sinap baganasi (s.b) darejesine shekem
norma esaplanadi. 160/95 ke shekem bolgan korsetkish (140-159/90-94 mm s.b.) qauip tuudiratugin
jagday sipatinda qabil etilgen – shegara arterial gipertoniy1. Arteriya basimi 160/95 mm s.b. ham onnan
joqari bolsa, gipertoniya nauqasi bar ekenligine guman tuudirmaydi. .( 2.Bobojonov
S.N.,Ichkikesellikler.Bilim baspasi sabaqliq 2015 141 bet)

I basqish (jenil dareje). Bunda tek funksional ozgerisler boladi. qan basimi turaqsiz, uaqti-uaqti
menen normadan koterilip turiui mumkin (sistolik 160-170, diastolik 95-105 mm s.b.), kobinese darilik
zatlar tasirisiz normallasadi ham sirtqi ortaliq jagdaylari tasirinde jane koteriliui mumkin. Nauqaslarda
bas auiriu, bas aynaliu, jurek tusinda auiriu, uyqi buziliui, ashiulaniu, aqil miynetinin paseyiui korinedi.
Jurek ham basqa agzalarda organik ozgerisler aniqlanbaydi. Buyrek xizmeti normad1. Koz tubinde
otkinshi arteriol tarayiui guzetiliui mumkin. .( 2.Bobojonov S.N.,Ichkikesellikler.Bilim baspasi sabaqliq
2015 141 bet)
 II basqish (orta auirliq dareje) – qan basimi turaqli normadan bir qansha balent (sistolik 180-200,
diastolik 105-115 mm s.b.), agzalarda kop bolmagan organik ozgerisler belgilenedi. Usi basqishqa
kobirek gipertonik krizler tan. Orayliq nerv sistemasi tarepinen qan tamir jetispeushiliginin har turli
korinisleri, miydin tranzitor ishemiyasi guzetiledi. Rentgen ham EKG tekseriulerinde shep qarinsha
gipertrofiyasi korinisleri, koz tubi qan tamirlari ozgeriuleri (arteriolalar tarayiui, venalar keneyiui, qan
quyiliu-gemorragiya), buyrekte nefroangiosklerozga tan belgiler aniqlanadi. .( 2.Bobojonov
S.N.,Ichkikesellikler.Bilim baspasi sabaqliq 2015 141 bet)

III basqish (auir dareje) – arteriya sistemasinin sklerotik ziyanlaniui, ishki agzalardin (olarda qan
aynaliudin buziliui sebepli) distrofik ozgerisleri menen belgilenedi. Arteriya basimi joqari darejede turaqli
turadi (sistolik 200-300, diastolik 115-120 mm s.b. ham onnanda joqari).
Patologik protsess belgilerinin hauij aliu harakteri ham kesellik dauamliligi boyinsha qauipsiz (aste
otetugin) ham qauipli (tez kusheyiushi) gipertonik keselligi turleri ajiraladi. Korsetilgen basqishlar ham
turlerden basqa, klinik otiui qasiyetleri ham qan tamirlar ziyanlaniuinin auirliq darejesine qarap
gipertoniya keselliginin klinik – bioximiyaliq variantlari aniqlangan.
.( 2.Bobojonov S.N.,Ichkikesellikler.Bilim baspasi sabaqliq 2015 141 bet)

(1) Giperadrenergik variant tiykarinan gipertoniya keselligi rauajlaniuinin baslangish

basqishinda guzetiledi, shegara arterial gipertenziyani esletedi, jurektin tez uriui, terleu, bet qizariu, dene
juulaui, qorqiu sezimi menen belgilenedi. Arteriya basimi turaqsiz.
(2) Giporenin yamasa natriyga qarasli variant ulken jasli toparlarda guzetiledi, bel
ham qol isigi, barmaqlar uyiui, paresteziya, takirarlanip turatugin oliguriya menen sipatlanadi. Duzli
auqat ham kop mugdarda suu ishilgennen son qan basimi keskin koteriledi.
(3) Giperrenin yamasa angiotenzinge qarasli (tez kusheyiushi) variant – tiykarinda
buyrekte qan aynalisinin buziliui jatadi, joqari diastolik arteriya basimi, koz tubi qan tamirlarinin
belgilengen ziyanlanlaniui menen korinedi.
1.8. Klinik korinisi. Gipertoniya keselligi adette, nauqasqa sezilmegen halda aste aqirin rauajlanadi.
Keselliktin klinik korinisi protsess basqishi, turi, otiui ham agzalardin ziyanlaniu darejesine qarap har
turli boladi.
(a) Arizlari: bas auiriui ham aylaniui, ashiulaniu, uyqi buziliui, uliuma halsizlik, tez sharshau, jurektin
tez-tez uriui, qulaqlarda shauqim esitiliui, koz aldi qarangilasiui, koz buldiraui, jurek tusinda auiriu,
fizikaliq harekette kusheyiushi entigiu.
(g) Koriu. Nauqastin sirtqi korinisi har turli boladi.
1. Teri qatlamlari reni norma jagdayind1.
b. Ayirimlarinda bet terisi reni qishgish – qizil ham hatte juda qizil (qizil gipertoniya).
v. Kobinese arteriollardin keskin tarayiui natiyjesinde teri bozargan boladi («aq gipertoniya»).
Jurek aymagin kozden otkergende keselliktin birinshi basqishinda ozgerisler kozge taslanbaydi, II ham
asirese III basqishinda gipertrofiyalangan shep qarinsha qisqariui natiyjesinde kusheygen, keneygen ham
shepke jiljigan shoqqi turkisi aniqlanadi.
(q) Perkussiyada jurek shegaralari shepke ham paske keneygen, jurek beli belgilengen.
(n) Auskultatsiy1. Keselliktin I basqishinda jurek shoqqisinda I dauis kusheyedi, keyninen shep qarinsha
gipertrofiyasi natiyjesinde – astenlesedi, aortada II dauis kushli. Aortanin ishki qabiginda ateroskleroz
rauajlaniui aqibetinde aorta ustinde sistolik shauqim, aortanin keskin keneyiuinde – diastolik shauqimda
esitiledi.
(o) Tamir uriui (puls) –tartilgan, keyninen tamir diyualinda aterosklerotik protsess rauajlaniui
natiyjesinde arteriyalar soziladi, qattilasadi, qiysiq bolip qaladi ham tamir hareketi kozge korinip turadi.
(u) Rentgen tekseriuinde jurek shep qarinshasinin gipertrofiyalasqanligi, jurektin paske sozilganligi
ham shoqqisinin domalaqlaniui aniqlanadi.
(u) EKG da shep qarinsha gipertrofiya belgilerinin sozilmali koronar tamir jetispeushiligi jagdayi menen
birlesip ketkenligi (S-T segmenti jiljigan; T tisi I-III standart ham shep kokirek jalganiularinda (Vn-Vu)
tegis, teris yamasa eki fazali) guzetiledi.
(h) Koz tubi qan tamirlarinin ziyanlaniui gipertoniya keselliginde qan tamirlar ozgeriuin korsetetugin
ob’ektiv belgilerden esaplanadi. Keselliktin baslangish dauirlerinde tek qan tamir ozgerisleri: tor perde
arteriasinin tarayiui ham iyilip-bugilip qaliplesiui, venasinin keneyiui aniqlanadi. keyninen, keselliktin
auir darejesinde tor perdenin koriu nervi sorgishi aymaginda aq daq («retinit korinisi») korinisindegi qan
quyiliu ham degenerativ oshaqlar, geyde tor perde koshiui ham koriu qabiletin joq etiu menen
belgilenetugin koriu nervi atrofiyasi kelip shigadi.
Gipertoniya keselliginin tez kusheyiushi (qauipli) turi – kobinese jas dauirlerde (20-30 jasta), kobinese
erkeklerde gezlesedi. Keselliktin klinik korinisi otkir baslaniui, arteriya, asirese diastolik basimnin keskin
koteriliui (240/130-280/160 mm s.b.) menen sipatlanadi. Arteriya basimi tungi uaqitlarda tap erte
azangiday joqari boliuinda qaladi. Sol sebepli kesellik bas auiriui ham aylaniui, koz aldi tiniui, logiu,
qusiu siyaqli belgiler menen korinedi. Juda erte koz astinda ham orayliq nerv sistemasinda auir ozgerisler
(koriu nervi sorgishinin ham tor perdesinin isigi, tor perdege qan quyiliui, koriu qabiletinin buziliui,
miyga qan quyiliui) rauajlanadi, keselliktin bul turine jurek astmasi tutiui ham okpe isigi menen
belgilenetugin shep qarinsha jetispeushiligi, nefroangioskleroz belgilerinin juda erte kelip shigiui tan
esaplanadi.
1.9.Diagnozi. Gipertoniya keselligi diagnozin aniqlauda nasilikke baylanisli anamnez (jaqin tuugan
tuuisqanlarinda arteriya gipertoniyasi bar ekenligi), otkizgen kesellikler (buyrek kesellikleri,
nefropatiyalar, hamledarliq, jatir fibromiomasi, bas suyegi jaraqatlaniui), arteriya basiminin joqari boliui,
jurek shegarasinin shep tarepke keneygenligi, EKG, rentgen tekseriui, koz tubinin ozgerisleri, sidik
sinamasi magliumatlarin diqqat penen uyreniu ulken ahmiyetke iye.
1.10. Differensial diagnostikasi malim darejede qiyinshiliq tuudiradi, sebebi buyrek, endokrin,
gemodinamik, neyrogen, renovaskulyar genezli simptomatik gipertenziyani shigarip taslau (isklyuchit)
kerek.
(a) Buyrek turindegi (renovaskulyar) gipertoniya sidik sinamasi (qan denesheleri, beloklar aralaspasi
tabilganda), buyrek ham onin loxankasi xizmetinin paseyiui, sidik shigariu jollari anomaliyasi, buyrek
arteriyalarinin biygarez tarayiui (vazografiya jardeminde aniqlanadi) tiykarinda shigarip taslanadi.
(g) Endokrin sipatli gipertoniyaga feoxromotsitoma, Itsenko-Kushing, Konn sindromi ham klimaksta
guzetiletugin joqargi arteriya basimin kirgiziu kerek.
1. Buyrek uti bezi ospesi bar ekenliginde teri qatlami reninin aniq bozariui, ayaq qollar muzlaui, qaltirau,
terleu, jurektin tez-tez uriui menen guzetiletugin basim koteriliudin uaqti- uaqti menen birden keskinlesiui
(paroksizmi) sipatli. Diagnozdi aniqlaudagi qosimsha usilga buyrek usti bezi aymagin kush penen
uuqalau yamasa sol aymaqqa mexanik basim otkiziu, soninan arteriya basimin olsheu kiredi. Protsedurani
otkizgennen keyin basim koteriliui feoxromotsitoma bar ekenligin korsetedi.
b. Itsenko-Kushing keselliginde arteriya basiminin koteriliui menen birge, semiriu, asirese qarin,
moyinnin arqa boliminde may qatlaminin jiynaliui, kop qanliq, jinis xizmetinin paseyiui guzetiledi. qanda
– giperglikemiya, leykotsitoz, limfotsitler ham eozinofil granulotsitleri mugdarlarinin kemeyiui tabiladi.
Rentgenogrammada turk ershesinin ozgeriui aniqlanadi.
v. Konn sindrominda – poliuriya, polidipsiya, gipostenuriya, paresteziya, bulshiq et darmansizligi,
paralichler, tetaniya, gipokaliemiya belgileri korinedi.
2. Klimaks – endokrin, vegetativ (terleu, miyge qan uriui), nerv – ruuxiy buziliular (uyqisizliq,
ashiulaniu, ruuxiy tuskinlik, hareket kemeyiui) menen guzetiledi.
(q) Gipertoniyanin gemodinamik turi aorta moyninin qisiliuinda (koarktatsiya) guzetiledi, bunda dize
asti arteriyasinda basim darejesi bilek arteriyasina qaraganda pasleu.
(n) Arteriya basimi koteriliui menen belgilenetugin orayliq nerv sistemasi-nin organik keselliklerine
(bas miy ospesi ham shayqaliui, qan quyiliu-insult, ensefalit), oshaqli miy belgileri ham bas ishi
basiminin koteriliui (qusiu, bradikardiya, koriu nervinin turaqli shenberi (diskisi)) xarakterli.
1.11. Asqiniulari.
(a) otkir ham sozilmali YUIK (stenokardiya, miokard infarkti, kardioskleroz, jurek jetispeushiligi, jurek
(ritminin) birgelkiliginin ham otkiziushenliginin buziliui).
(g) Bas miy – miy insulti, psixika (ruuxiyattin) buziliui, tor perde koshiui (soqirliq).
(q) Buyrek – buyrektin birlemshi burisiui, sozilmali buyrek jetispeushiligi.
(n) Aorta – qatlamlarga ajiralatugin aorta anevrizmi.
1.12. Aqibeti – arteriya basiminin darejesine ham turaqliligina, rauajlanip atirgan asqiniular xarakterine,
nauqas jasina baylanisli. Gipertoniyaga qarsi erte baslangan uzliksiz, saykes emleu kesellik aqibetin bir
qansha jaqsilaydi.
1.13. Emleui. Gipertoniya keselligin emleu protsesstin tiykargi patogenetik mexanizmlerine qaratiladi:
psixoemotsional ozgerislerge tasir korsetiu, simpatik – adrenal sistema xizmetin paseyttiriu, kletka
ishinde toplangan natriy mugdarin kemeyttiriu, arteriyalar tonusina ham jurek xizmetine unamli tasir
korsetiu. Dunya juzlik den sauliqti saqlau sholkemi usinisi boyinsha arteriya basimi au0/9o mm s.b. joqari
bolganda emleudi aldin darisiz, soninan dariler menen otkeriu usinis etiledi.
1. Darisiz emleu.
(a) Dieta – auqatlaniuda as duzi (kunine u g ga shekem), uglevod, may (auqatta toyingan may mugdarin
azaytiu, toyinbaganin kobeytiu), ham suu qabillaudi (1,2-1,5g ga shekem) azaytiu ham qurami kaliy ham
magniyge bay onimlerdi kobeytiu usinis etiledi.
(g) Nerv sistemasin qozgatiushi qoyiu ashshi shay, kofe, otkir darilik, islangan onimlerdi qabillau
sheklenedi.
(q) Spirtli ishimliklerdi ishiu ham temeki shegiu qadagan etiledi.
(n) Artiqsha dene salmagin azaytiu lazim.
(o) Jeterli darejede fizikaliq aktivlik: - 30-45 minut dauaminda haptede keminde 3-4 marte tamir uriuin
50 protsentke tezlestirip (a minutta 80-100 adim tezlikte) juriu, jenil juuiriu, velotrenajer.
(u) Psixoterapiya, autotrening, gipnoz.
(u) Akupunktura, uuqalau.
(h) Fizikaliq protseduralar.
(9) Fitoterapiy1.
1.14. Dariler menen emleu. Zamanagoy gipotenziv dariler kesellik patogenezinin har turli tasir etiui
tiykarinda tomendegi toparlarga bolinedi.
(a) Tiykarinan orayliq tasirge iye bolgan dariler: dopegit 0,25 g dan kunine 2-3 marte.
(g) Periferik tasirli dariler:
1. Simpatolitikler – oktadin (izobarin, ismelin) – 0,025g dan 2-3 mezgil, diltizem (tabletkada 50 mg) – 1-
2 tabletkada 2 marte, kapoten (kaptopril) – tabletkada 25 mg, auqattan aldin 1-2 tabletkadan kunine 2
marte, klofelin (gemiton) – 0,15 – 0,30 mg dan 2-3 marte, berlipril, enam, enap, ednit 2,5 mg, 5 mg, 10
mg dan kunine 1-2 marte qabillanadi.
b. Ganglioblokatorlar – pentamin (5 protsentli eritpeden kunine bulshiq et arasinda 0,5 1,0-2,0 mg),
benzogeksoniy – 0,1 g dan 3 mezgil ishiledi, diderol – aldin 1/2 tabletkadan 3 marte, keyin 1
tabletkadan kunine 2-3 marte ishiledi.
(q) Orayliq ham periferik tasirli dariler:
1. Rauvolfiy preparatlari – rezerpin 0,1 mg dan kunine 1-3 marte, raunatin–2 mg dan 1-2 marte.
b. b-adrenoblokatorlar – anaprilin, obzidan, trazikor, kordan, visken, gidralazin, (tabletkadan 20 mg) 1
tabletkadan kunine 2 marte 2-4 kun keyin 1 kunde 100 mg mugdarin bolip, 2-4 marte ishiledi, xigroton
(tabletkada 25, 50, 100 mg) – 25 mg azanda 1 marte auqatlaniu dauirinde yaki kun ara 50 mg dan atenolol
(tabletkada 100 mg) – 1/2-1 tabletkadan kunine a marte, vazokardin (metoprolol) tabletkada 100 mg dan
kunine 2 marte, korgard (nadolol) – tabletkada 80 mg kunine 1 tabletka ishiledi.
(n) Arteriollardin tegis bulshiq etlerin bosastiriushi (miotrop) dariler: dibazol, papaverin gidroxlorid,
platifillin, no-shpa, apressin, loniten (minoksidil) – 1 tabletkadan kunine 2 marteden beriledi.
(o) Sidik aydaushi (saluretik ham diuretik) - toqima ishindegi natriy ham suudin sidik arqali shigiuin
kusheytiushi dariler: gipotiazid (0,025-0,05 g), uregit (0,05 g), furosemid (0,04 g) kunine yamasa kun ara
a marteden azanda, veroshpiron (aldakton 0,05 g dan q mezgil).
Gipertoniya keselligin dariler menen emleu basqishpa basqish orinlanadi.
(a) Emleudin I basqishi (monoterapiya) keselliktin baslangish dauirinde (I darejesinde) usinis etiledi
ham oni beta – adrenoblokatorlar (gipersimpatik belgiler: tamir uriui tezleskende, jurek qisqariui
kusheygende, azganda, gipoksemiyada) yamasa gipergidratsion jagday, bradikardiya, sozilmali bronx-
okpe keselligi, semiriu guzetilgende sidik aydaushi dari beriu menen amelge asiriladi. Emleude
korsetilgen dariler qabillau imkaniyati bolmasa onda simpatolitiklerden biri qant keselliginde, bronx
astmasinda, podagrada qollaniladi.
(b) Emleudin ekinshi basqishi gipertoniya keselliginin II darejesinde yamasa monoterapiya natiyjesiz
bolganda qollanadi. Bunda nauqaslar bir uaqitta birinen keyin birin 2 turli dari qabil etedi: anaprilin (40
mg dan 3-4 marte) ham gipotiazid (25-50 mg kunine 1 marte). Visken (5 mg 3 marte) yamasa klofellin
(0,15 mg 2 marte) ham gipotiazid. Dariler nauqas jagdayinda unamli natiyje bergende (arteriya basimi
paseygende) dari dozasi kemeyttiriledi.
(v) Emleudin III basqishi keselliktin auir otiuinde (III darejesinde) 3 topardan tanlap alingan darilerdin
har qiyli dozada qollaniu tiykarinda orinlanadi: simpatolitik, diuretik, periferik bazodilatator
(birlestirilgen dariler: adelfan, trirezit, kristepin).
(g) Emleudin IV basqishi kesellik tez kusheygende, auir otkende qollaniladi. Bunda 4 topardan alingan
dariler isletiledi: simpatolitik, diuretik, vazodilatator ham alfa- adrenoblokator.
(v) Fizik jagdaylar menen emleu – sedativ, spazmolitik, gipotenziv tasir korsetiu, koronar tamir, bas
miy ham buyrek gemodinamikasin jaqsilau, neyroendokrin xizmetin ham zat almasiu protsesslerin
normalastiriu maqsetinde qollaniladi.
(a) Orayliq nerv sistemasinin buzilgan xizmetin tikleu maqsetinde jaga aymagina brom (3-5 protsentli
eritpe), magniy (0.5-2 protsentli eritpe), aminazin elektrofarezi, elektr uyqi buyiriladi.
(g) Spazmolitik ham gipotenziv tasir korsetiu maqsetinde koronar arteriyalar, bas miy ham buyrek
gemodinamikasin duzeytugin spazmolitik dariler (dibazol, papaverin, teofillin, diprazin),
ganglioblokatorlar (benzogeksoniy, pentamin, pirilen, gangleron) elektrofarezi qollaniladi.
(q) Jaga aymagina darsanvalizatsiya, uyqi arteriyasi ham quyash siyaqli nerv tarmaqlarina EP UVCH,
moyin simpatik tuyinlerine diadinamik tok qollaniu uliuma jagdaydin jaqsilaniui ham arteriya basiminin
paseyiui menen guzetiledi.
(n) Buyrek aymagina induktotermiya, jaga aymagina DMT ham SMT qollaniu sedativ, qan tamirlardi
keneyttiriu, gipotenziv tasir korsetedi, vegetativ nerv sistemasinin parasimpatik bolimi xizmetin
kusheyttiredi, toqimalar mikrotsirkulyasiyasin ham oksidleniu protsesslerin jaqsilaydi.
(o) Mineral suular menen emleu – gidrobalneoterapiya – keselliktin I basqish-inda nauqaslarga uliuma
vanna (azotli, karbonat-angidridli, xvoyli, gidrosulfidli, radonli, kislorodli, yod-bromli, tolqin siyaqli
marvaridli), jilli dushlar; II basqishta qol ham ayaq vannalari korinisinde tek jergilikli suu protseduralari
buyiriladi. Bular qan tamir tonuslarin ham arteriya basimin paseyttiredi. Sol maqsette parafin «etikleri»
qollaniladi.
2. hamledarliqta gipertoniyani emleu.
(a) Orayliq nerv sistemasi xizmetin normallastiriu (qozgaliu protsesslerin paseytiu) maqsetinde – sedativ
dariler (kishi dozada trankvilizatorlar): trioksazin, seduksen, elenium, valerian (1 tabletkadan 3 mezgil 10
kunge shekem) qollaniladi.
(g) Rauvolfiy preparatlari (rezerpin, raunatin, rauzvazan, raunakan) jurek, qan tamir, orayliq nerv
sistemasinin adrenergik duzilisine (adrenoretseptorlarina) tasir etip, sistolik ham diastolik basimdi
paseyttiredi. Olardi hamledarliqtin aqirgi (35-40) haptelerinde qabillamau kerek, sebebi olar jatir bulshiq
etlerinin qisqariu aktivligin halsizlendiredi ham hamlege teris tasir etedi.
(n) Dibazol ham papaverin arteriya diyuali tonusin paseyttirip, tamirlardi keneytedi ham gipotenziv tasir
korsetedi: dibazol – 1 protsentli eritpeden 4-5 ml bulshiq et arasina yamasa venaga, papaverin – 2
protsentli eritpeden 2 ml teri astina yamasa bulshiq et arasina jebiriledi.
(o) Saluretikler – furosemid (laziks) gipotiazid, siklometizid, gigroton-jurektin minutliq kolemin
kemeyttirip, arteriyalardin periferik qarsiligin paseyttirip, qan tamir diyuallarinan as duzi ham suudi
aydap, gipotenziv tasir korsetedi.
(u) Simpatolitik ham antisimpatikotonik dariler hamledarliqtin gipertoniya sindromlarinda ken
qollaniladi.
(u) hamledarliq toksikoz benen guzetilgende dopegit (1 tabletkada 0,25 g – 1-4 marte kunine) jaqsi
natiyje beredi.
Gipertoniya keselliginin II basqishinda hamledarliqti emleu «kishi dozada» prinsipti saqlagan halda
kusheygen ham kompleksli boliui kerek. Bunin ushin birlestirilgen darilerden paydalaniladi: 0,25 g
dopegit 0,25 g gipotiazid penen; 0,1 mg rezerpin 20 mg gigroton menen; 0,01 g oktadin 0,1 mg rezerpin
ham 20 mg furosemid penen birlikte.
1.15. Profilaktikasi.
1. Birlemshi profilaktik1. Nasillik tarepinen kesellikke beyimligi bar adamlarga usinis etiledi.
(a) Auqat quraminda as duzi mugdarin azaytiu ham kaliydi kobeytiu.
(g) Semiriuge qarsi guresiu: kop auqat jemeu, hareketshen boliu, dene tarbiyasi menen shugillaniu.
(q) Spirtli ishimlik ishiudi ham temeki shegiudi qadagan etiu.
(n) Tinish turmis qalpin jaratiu – kesellik tiykari esaplangan nevrozdin aldin aliu.
(o) Kasip penen baylanisli bolgan ziyanli tasirlerden saqlaniu.
b. Ekilemshi profilaktika – nauqaslardi toparlarga ajiratip, dispanser baqlaui arqali ratsional emleudi
sholkemlestirip kesellik kusheyiuinin aldin aliu.
.( 2.Bobojonov S.N.,Ichkikesellikler.Bilim baspasi sabaqliq 2015 136 -148 bet)

Qadagalaushi soraular.
1. Gipertoniya keselligin (GK) tariyplen.
2. GK ni payda etiushi qauipli jagdaylardi aytin.
3. GK rauajlaniu mexanizmlerin bayanlaytugin teoriyalardi aytin.
4 GK rauajlaniui basqishlarin tariyplen.
5. GK nin qauipli turi qauipsizinen qanday belgiler menen ajiraladi.
6. Gipertoniya krizleri turlerine tan belgilerdi korsetin.
7. GK diagnozin aniqlau qaysi tekseriu magliumatlarina tiykarlanadi.
8. GK ni qanday simptomatik gipertenziyadan ajiratiu kerek.
9. GK asqiniularin aytin.
10. GK ni emleude qanday darisiz usillar qollaniladi.
11. GK ni emleude qanday dariler qollaniladi.
12. Gipertenziyani dariler menen basqishpa-basqish emleu qanday orinlanadi.
13. GK nin birlemshi ham ekilemshi profilaktikasin tariyplen.
A’DEBIYATLAR HA’M ELEKTRON OQIWLIQLAR

1. Gadayev A. G., Nabiyeva D. A., Aripov A. N. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. Tashkent. 2021 y.
2. Gadaev A. G. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. T: Turan Jay Ziyo, 2021 y. (lotin).
3. Xolmatova B. T., Karimov M. Sh. Medicina kásipine kirisiw. Sabaqlıq. Tashkent. 2021 jıl.
4. Gadaev A. G. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. T: Turan Jay Ziyo, 2018.
5. Ishki kesellikler propedevtikasi. Gadaev A. G.; Karimov M. Sh.. T. 2012.
6. NabiyevaD.A., MuhammadiyevaS.M. Biriktiruvchitóqimaningtizimli kesellikleri, Oqıw
qóllanba. Tashkent. 2021 y.
7. Axmedova N. A., SultanovM. X. Awqathazm qilish tizimi a'zolari kesellikleri, Oqıw
qóllanba.Tashkent. 2019 y.
8. Gordienko A. V. Gospital'naya terapiya, Uchebnik. Sankt-Peterburg. 2016 g.
9. Под редакцией академика РАМН В.С. Моисеева, академика РАМН А.И. Мартынова,РАМН Н.А.
Мухина УЧЕБНИК ТОМ 1.Внутренние болезни
5.Internet ma’lumotlarini quyidagi saytlardan olinadi www. Cardiosite.ru, www.Cardiologia.ru,
www. rmj.ru, www.medline.ru, www.medlib.ru, www.vidal.ru, Internetdan olinadigan ma’lumotlar;
 www.med-site.narod.ru; www.meddean.luc.eduwww.embbs.com.; www.martind alecenter.com.;
wwwn.ncbi nlm.nih.gov.; www.who.dk.; www.embbs.com.; www.vh.org/adult/.; www.med-
site.narod.ru.; www.meddean.luc.edu.; www.med-site.narod.ru.; www.meddean.luc.edu.;
www.embbs.com.; www.martind alecenter.com.; www.embbs.com.; www.martind alecenter.com

LEKCIYA -4 .
TEMA: BAWIR CIRROZLARI. ETIOLOGIYA, PATOGENEZ, KLASSIFIKASIYA,
KLINIKA, DIAGNOSTIKASI, DIFFERENCIAL DIAGNOSTIKA, EMLEW,
PROFILAKTIKA.

Joba:

1. Bawır cirrozları. Etiologiya, patogenez, klassifikasiya, klinika, diagnostikası, differencial

diagnostika, emlew,profilaktika.

Lekciya maqseti:
Materialdi ken jaritip beriw joli menen talabalardi usi mashqalaga kiziktiriu, usi kesellik
diagnostikasin ham emleu degi akirgi janaliklar menen tanistiriu. Adebiyatlar menen oz betinshe isleuge
kiziktiriu. Uyrenilgen mashkalalardin etiologiya, patogenez klinikasi, keselliktin klinik keshiu ham
diagnostika ham emleudin zamanagoy usullarinin aktualligini xazirgi zaman talabi menen tiykarlap
beriu.

Tayanısh tu’sinikler: Bawır sirrozı, Viruslı gepatit, gepatit V, Viruslı gepatittin gepatit S,
gepatit D, Portal sirroz, Xolestaz ,Gepatotsit, Gastroenterolog, kriptogen (kelip shıgıuı belgisiz),
Kishi tuyinsheler. Ulken tuyinsheler.
Aktivlik protsessi a) aktiv; b) rauajlanıp barıuıshı; v) aktiv emes.
Funksional buzılıularının korsetkishlerine karap: a)kompensatsiyalangan
b)dekompensatsiyalangan.

Lekciya nin tiykargi soraulari:

Bawır cirrozları
 1.1.Aniqlamasi.
 1.2.Tarqaliwi.
1.3.Etiologiyasi.
 1.4.Patogenezi.
 1.5.Patologik anatomiyasi.
 1.6.Klassifikatsiyasi.
 1.7.Klinik korinisi
 1.8.Diagnozi
1.9.Differensial diagnostikasi.
1.10. Emlewi
 1.11.Profilaktika .

Lekciya mazmuni

Bawır sirrozı.

Bawır sirrozı – sozılmalı bawır keselligi bolıp, sozılmalı gepatittin auır akıbeti bolıp
esaplanadı. Bunda morfologik tarepten bawırdın burisip kalıuı xam iskerliginin keskin buzılıuı,
bawır kletkaları – gepatotsitlerdin nabıt bolıuı kuzetiledi.
Keselliktin kelip shıgıu sebepleri. Bawır sirrozının kelip shıgıuında kop sebepler ulken
axmiyetke iye boladı. Bul sebepler gepatotsitlerdin zıyanlanıuına xam olardın nabıt bolıuına alıp
keledi. Bul protsess aste-akırınlık penen rauajlanıp barıuı yamasa kaytalanıp turıuı mumkin.
Keselliktin kelip shıgıuında bawırdın viruslar tasiyrinde zıyanlanıuı ulken axmiyetke iye. Viruslı
gepatit V dan keyin 3-5% jagdaylarda sozılmalı aktiv gepatit rauajlanadı xam keyin olardın 40-
60% ti bawır sirrozına otedi. Bul bolsa, sozılmalı aktiv gepatit penen auırgan naukaslardın 50-
55% in kuraydı. Viruslı gepatittin gepatit S formasında sozılmalı gepatit 60-70% jagdayda
kuzetiledi, 20% i bawır sirrozına otedi. Gepatit V ga delta virusı kosılıuı gepatit (D) bawır
sirrozın erte rauajlandıradı. Ayırım jagdaylarda bawır sirrozı sozılmalı aste-akırın keshetugın
gepatitten keyin kelip shıgadı xam 5 jıl dauamında 0,8-1,0% naukaslarda rauajlanadı.
Dunya boyınsha otkir viruslı gepatit penen 2 mln. adam kesellenedi, sonnan 1% kesellik
sozılmalı Turine otedi xam son bawır sirrozı rauajlanadı.
Bawır sirrozı kelip shıgıuında darilerdin xam tasiri ulken axmiyetke iye. Xazirgi uakıtta 200
den artıp kobirek bawırdı zıyanlaushı dariler belgili. Darilerdi kop uakıt yaki ulken dozada kabıl
kılınatugın olar bawır kurılısına xam funksiyasına tasiyr etedi.
Bul kesellik spirtli ishimliklerdi kabıl etiui gatiyjesinde de kelip shıgadı. Xayuanlarda
tajiriybe otkizip korilgende kop uakıt spirtli ishimliklerden zıyanlanıu sıpatlı sıpatlı aukatlanıuga
karamastan bawırda ferment payda etiu protsessin buzadı xam gepatotsitlerdin distrofik
ozgerisine alıp keledi.
Alimentar sebepler – aukat ratsionında beloklar xam vitaminlerdin (asirese vitamin V1, V6
fosfat kislota) jetispeushiligi bawır sirrozın keltirip shıgaradı. Kop jagdaylarda ishki sebeplerge
karay askazan-ishek jollarınan belok xam vitaminlerdin kanga sorılıuı buzıladı xam onın
natiyjesinde belok, vitamin jetispeushiligi kelip shıgadı. Bul bawır sirrozının rauajlanıuına alıp
keledi. Biliar bawır sirrozı kletkalarda ottin jıynalıp kalıuı yaki bawırdan tıskarı ot jollarında
ottin ulıuma tıskarı ot jollarında ottin ulıuma otpey kalıuı (xolestaz) rauajlanadı. Xolestaz
sebepleri sozılmalı xolangit, bawırdın ishki ot jolları xam bawırdan tıskarı ot jolı formasının
ozgerip xam bekitilip kalıuı (birlemshi biliar sirrozı). Bunnan tıskarı ot jollarının baska sebepler,
ospeler tasirinde sozılıuı, kop uakıt ot tasları xam gelmintler menen jabılıp kalıuı ekilemshi biliar
sirrozdı keltirip shıgaradı. Zat almasıudın buzılıuı endokrin faktorlar xam bawır sirrozın keltirip
shıgarıuı mumkin (tireotoksikoz, kantlı diabet x.t.b.).
Ayırım jagdaylarda bawır sirrozının kelip shıgıu sebebi aralas bolıp, bir uakıttın ozinde
organizmge birkansha sebeplerdin tasirinde kelip shıgadı.
Kelip shıgıu sebepleri barlık uakıtta bawır sirrozı rauajlanıuın korsetpeydi. Bir kıylı
zıyanlandırıushı agent sirrozdın xar kıylı morfologiyalık variantların keltirip shıgarıu mumkin;
xar kıylı sebepler kerisinshe, uksas morfologik ozgerislerge alıp keledi. 20-30% naukaslarda
bawır sirrozının kelip shıgıu sebeplerin anıklap bolmaydı. Birak bul gruppadagı naukaslar ilgeri
viruslı gepatittin jasırın, sarılıksız formasın otkizgen bolıuı mumkin.
Keselliktin rauajlanıu protsessi.
Bawır sirrozı keselliginin baslanıuında bawır kletkaları – gepatotsitlerdin nabıt bolıuı
kuzetiledi. Bawır kletkasının ornına biriktiriushi tokımalardın rauajlanıuı kuzetiledi. Rauajlangan
biriktiriushi tokıma keselliginin ozgermey kalgan bawır tokıması (gepatotsitler) tı zıyanlaydı
xam bul tokımalarda aste-akırınlık kısıp koyıp, jogaltadı, bul bolsa, sozılmalı gepatittin bawır
sirrozına otiui bolıp esaplanadı.
Bunnan tıskarı, gepatittin nabıt bolıuı bawır tokımalardın regeneratsiyasın asıradı, bul bolsa,
jana tuyinlerdin payda bolıuına alıp keledi. Gepatotsitlerdin nabıt bolıuı nabıt bolgan kletkalar
tasirinde bawırdın isiniu reaksiyasının tiykargı sebeplerden biri bolıp esaplanadı.
Bawır sirrozındagı isiniu protsessinde bawırda xar kıylı darejede keletugın tokımalar ozgerisi
boladı. Bunın natiyjesinde bawır tokımalarının kan aylanısı buzıladı, kan tamırları tarayadı,
olarda kan basımı koteriledi. Bul gepatotsitlerdin nabıt bolıuına alıp keledi.
Bawırdagı kan basımnın asıuı bawırda kan aylanıs sistemasın buzadı.Portal gipertoniya
payda boladı. Karın boslıgındagı suu jıynalıuına xam talaktın ulkeyiuine alıp keledi. Karınnın
aldıngı diyualında terinin ustinde kan tamırlardın keneyiui kuzetiledi .
Patologiyalık anatomiyası. Bawır sirrozının morfologiyası 3 tiykargı protsessi bawır
kletkaları distrofiyası xam osiui olardın tuyini regeneretsiyası, biriktiriushi tokımanın rauajlanıuı
menen ajıralıp turadı.
Mikroskopik koriniui. Bawır biraz tıgızlaskan, juzesi tegis emes, gedir – budır boladı.
Regeneratsiya tuyinlerinin ulken kishiligine karap ulken tuyini xam kishi tuyini serrozlar bolıp
bolinedi. Bawır ayırım jagdaylarda ulkeygen, baska jagdaylarda normadan parıksız yaki
kishireygen (atrofiya baskıshında) boladı. Talak ulkeygen, tıgızlaskan, bazıda portal sisteması
venalarının keneygenligi korinedi. Bawır sirrozının tiykargı 3 variantı oznini morfologik
korinisine iye.
Gistologik tekserip korilgende bawır kletkalarının distrofik ozgerisleri, isiniuli mayda oshaklı
distrofiyası, kletkalaradın oliui, fibroz oshakları, fibroblastlar, proliferatsiyanın kusheyiui xam
kop sanlı kollagen talshıklar payda bolıuı anıklanadı.
Sirroz protsessinin aktivligi bawır tokımalarının distrofik xam regenerator tuyinler payda
etiui, stromalardagı isiniu protsessinin kobeyiui menen tariyplenedi. Protsess rauajlanıp bargan
sayın, bawır kopal morfologik ozgerislerge ushıraydı. Bawır tokımalarının regeneratsiya
tuyinleri xamde kop mugdarda biriktiriushi tokıma menen almasıuı kobeyedi. Bul bolsa, bawır
salmagının kemeyiuine (1100-1600 g) xam burisiuine, bawır ishki jolının xolestazına xam portal
sistemasının gipertoniyasına alıp keledi.
Bawır sirrozının klassifikatsiyası. Gastroenterologlardın Gavanadagı (1956 j)
konferensiyasına baylanıslı bawır sirrozları morfologik xam klinik belgilerine karap portal,
biliar, postnekrotik, xam aralas turlerine bolinedi. Keyinshelli bawır sirrozlarının jana xalık-ara
klassifikatsiyası (Akapulko. Meksika 1974) kabıl kılıngan, onın tiykarın morfologik xam
etiologik jagdaylar kuraydı. Bul jagdaylar bir-birin toltıradı.
A. Kelip shıgıu sebeplerine karay:
1. viruslı gepatit
2. alkogolizm natiyjesinde
3. ot jollarının kesellikleri
4. toksinler xam dariler
5. zat almasıuının buzılıuı
6. autoimmun ozgerisler
7. auıkatlanıudagı jetispeushilikler
8. kriptogen (kelip shıgıuı belgisiz), 40% ke shekem xam onnanda kobirek.
B. Morfologiyalık xam klinikalık korinisi boyınsha:
1. Kishi tuyinsheler. 2. Ulken tuyinsheler. 3. Aralas. Ulken xam kishi tuyinsheler bawır
sirrozları bawırda payda bolgan tuyinshelerdin diametri 3mm den ulken xam kishiligi menen
parıklanadı.
V. Aktivlik protsessine karap: a) aktiv; b) rauajlanıp barıuıshı; v) aktiv emes.
G. Funksional buzılıularının korsetkishlerine karap: a)kompensatsiyalangan
b)dekompensatsiyalangan.
Bawır sirrozının klinikalık korinisi xar kıylı sindromlardan ibarat. 1. Nervtın buzılıuı. 2.
Bawır kletkalarının iskerliginin buzılıuı. 3. bawır kletkalarının isiniui, nekroz belgileri. 4.
Bawırda immun isiniui. 5. Ot jolları iskerliginin buzılıuı (xolestatik sindrom. 6. As-siniriu
agzalarının iskerliginin buzılıuı (dispeptik sindrom). 7. Talaktın ulkeyiui (gipersplenizm). 8.
Gemorragik sindrom bolganda milkten, murınnan kan ketiuler. 9. Gepatosplenomegaliya.
Bawır sirrozı bolgan adamlarda bawırdagı isiniudi kletkalardın buzılıuının kop-kemligine,
klinik simptomlarının kay darejede anık koringenine karap, berilgen aktivlik darejesi anıklanadı:
1. Kushsiz iskerlik. 2. Ortasha iskerlik. 3. Keskin iskerlik. Jokarıda keltirilgen sindromlarının
xammesi bir dauirde bolmaslıgıda mumkin.
Askınıuları. 1. Askazan, kızıl onesh, ishekten kan ketiui. 2. Bawır aktivliginin aste-akırın
buzılıuı. 3. Bawır-buyrek jetispeushiligi. 4. Sirrozdın ospe (rak) ka otiui. 5. Bawırdın tiykargı
ulken vena kan tamırının tıgılıp kalıuı. 6. Ot jollarında tas payda bolıuı (biliar sirrozda). 7.
Koma.
Bawır sirrozının turleri. 1. Kishi tuyinsheli (portal) bawır sirrozı. 2. Ulken tuyinsheli – bawır
kletkalarının oliuinen son rauajlanatugın bawır sirroz. 3. Ot jollarının buzılıuı natiyjesinde kelip
shıgatugın biliar bawır sirrozı.
Kishi tuyinsheli (portal) bawır sirrozı. Portal sirroz – en kop ushıraytugın bawır sirrozı bolıp,
bul kesellikler ishinde 40% ti kuraydı. Kesellik baslanıuında naukaslarda bolek shikayatlar
boladı. Aste-akırın ishtey paseyedi, naukas maylı aukatlardı xosh kormeydi, konili aynıydı,
kusadı, ishi buzıladı, kuuatsızlık, tez sharshau, iskerligi paseyiui kuzetiledi.

Kishi tuyinsheli portal bawır sirrozı.

Portal sirroz – en kop ushıraytugın bawır sirrozı bolıp, bul kesellikler ishinde 40%
kuraydı. Kesellik baslanıuında naukaslarda arızları boladı. Aste-akırınlık penen ishteyi bolmay
baslaydı, naukas maylı aukatlardı jaksı kormeydi, keuili aynıydı, kusadı, ishi buzıladı, xalsizlik,
tez sharshau xam iskerligi buzılıuları kuzetiledi. On kabırga astında auırlık xam auırıu payda
boladı. Askazan-ishek sistemasının jokargı boliminen kan ketiu payda boladı, murınnan kan
ketedi, ayırım uakıtları teri sargayadı. Uykı buzıladı. Sirrozdın kelip shıgıu sebepleri – alkogol,
otkir viruslı gepatit xam aukatta belok xam vitaminlerdin jetispeushiligi bolıp tabıladı.
Naukaslarda bawır sirrozı belgileri aste-akırınlık penen rauajlanadı, teride kan tamır
«juldızshaları» payda boladı, kokirek bezinin ulkeyiui, denede, bette tuklerdin kemeyiui, koz
perdesinin sargayıuı korinedi. Tiykargı belgilerinin biri – bawırdın biraz ulkeyiui, bawırdın otkir
kırı kattılasadı. Kesellik rauajlanıuında naukaslarda azıu, kokirek xam karınnın aldıngı boliminde
vena kan tamırlarının bortiui, kindikte, ayakta isik payda boladı, talaktın ulkeyiui, karında suu
jıynalıuı kuzetiledi. Sonday-ak portal gipertoniyasının tiykargı belgileri: kızılonesh, gemorroidal
kindik atirapındagı venalardın boritiui (caput medusae), assit, splenomegaliya boladı.
Naukaslarda anemiya, leykotsitler, trombotsitlerdin kemeyiui kuzetiledi, bilirubinnin
asıuı, belok, zat almasıuda albuminler kemeyedi, globulin xam fibrinogenler asadı, xolesterin
xamde protrombinnin azayıuı boladı.
Askazan xam juuan ishek tamırlarının keneygenligi rentgen, gastrofibroskopiya jolı
menen tekseriledi.
Bawır tokımalarının nabıt bolıuın anıklauda radionukleid usılı kollanıladı. Portal
bawır sirrozında radioaktiv zat tegis tarkalmaydı: bawırdın sırtkı kırlarında az, talakta kop
tarkalgan boladı. Laparoskopiyada xam bawır punktatın teksergende bawır kletkalarının ozgerisi
xam nekrozı anıklanadı.
Keselliktin baslanıuında laparoskop penen bawır ulkeygenligi xam onda kishi tuyinli
sirroz jagdayı, portal kan basımının koteriliui songı dauirde bolsa, kishi xam ulken tuyinsheli
sirroz jagdayı korinedi. Alkogol sebebinen kelip shıkkan portal sirrozında punktat tekserilgende,
bawır jagdayının pasligi anıklanadı: a) gepatotsitlerdi may kaplauı; b) kishi tuyinsheli ozgerisler;
v) bawır tokımalarının fibrozı.
Bawırdın alkogolden zaxarleniuinin tiykargı belgisi bawırda Mallori gialin denesheleri
barlıgı bolıp, olar kletka yadrosı aldında jaylaskan fibrin talshıkları korinisindegi belok bolıp,
bular kletka nekrozına alıp keledi.
Ulken tuynsheli bawır sirrozı.
Bawır zıyanlangannan songı sirroz barlık sirrozlardın kop bolimin kuraydı, bunın
sebepshisi virus bolıp esaplanadı. Kobinese jaslar xam orta jastagı adamlarda ushıraydı.
Sirrozdın bul turi tez rauajlanıu menen xarakterlenedi. Kesellik aldın bawır kletkalarının
jetispeushiligi menen baslanıp keyin portal vena kan tamırı basımının koteriliuine alıp keledi.
Kesellik kaytalanganda belgileri otkir viruslı gepatit yamasa sozılmalı gepatit belgilerinin
kaytalanıuına uksaydı. Dene sargayadı, temperatura koteriledi, nerv buzıladı, dispeptik xam
sitologik belgiler rauajlanadı. Kesellik baslanıuında teri sargayadı, karınnın jokargı boliminde
auırıu payda boladı, temperatura koteriledi. Dispeptik belgiler rauajlanadı.
Sozılmalı aktiv gepatitten (SAG) keyin rauajlangan, bawır zıyanlangannan son sirrozda
buuınlarda auırıu, denede kogis taspalar anıklanadı. Kesellik sebepleri naukaslardın arzısınan
anıklanadı. Kopshiliginde aldın ozlerinde otkizilgen infeksiyalı gepatit keselligi, ayırım
uakıtlarda xar kıylı zaxarli zatlar tasiri, darilerdi kotere almau belgileri boladı.
Sirroz belgileri: 1. keselliktin tez rauajlanıuı; 2. bawır iskerliginin jetispeushiligi. Aste
akırınlık penen sargayadı, denede kogis taspalar kobeyedi. Kesellik kaytalanganda karında suu
jıynaladı. Bawır xam talak ulkeyedi. Bawırdın kırı otkir bolıp, auıradı. Bawır iskerligi paseyedi,
vena tamır basımı artadı. Laboratoriya jolı menen tekserilgende gepatotsitler iskerliginin
tomenlesiu belgileri anıklanadı: kanda bilirubinnin asıuı, xolesterin, protrombinnin kemeyiui
belok almasıuının buzılıuı, gamma globulinler mugdarının asıuı, albuminnin kemeyiui,
fermentler mugdarının asıuı. LDG4-5 fraksiyası asıuı anıklanadı. Talak iskerliginin asıuı –
anemiya, trombotsitlerdin kemeyiui kuzetiledi. Immunoflyuoressent xam radioimmun usılı
menen gepatit V nın antigenin yamasa bawır sirrozın anıklau mumkin asirese bul sarılık belgisi
bolmagan gepatitlerdi anıklauda axmiyetke iye. Bunday jagdaylarda sirroz auır keshedi, kop
organlar zıyanlanadı.
Portal kan tamırı basımının koteriliui belgileri: kızılonesh, askazan xam gemorraidal
venalardın keneyiui, kindik atirapındagı venalardın boritip shıgıuı rentgen, gastrofibroskop xam
rektomanoskop jolı menen anıklanadı.
Biliar bawır sirrozları – bawır sirrozlarının 5-10% kuraydı biliar sirrozlar birlemshi,
ekilemshi bolıp bolinedi. Birlemshi biliar sirroz tiykargı xayallarda, ekilemshi biliar sirroz er
adamlarda ushıraydı. Birlemshi biliar sirroz sozılmalı xolestatik gepatit (SXG) natiyjesinde
keselliktin akırında rauajlanadı.
Birlemshi biliar sirroz (BBS) bawır kletkalarında sıvorotka jıynalıp kalıuı, ekilemshi
biliar sirroz bawırdan tıskarıda, ayırım jagdaylarda bawırdın ulken ishki jollarında sıvorotka
otiuinin buzılıuınan kelip shıgadı. Kobinese biiar sirroz ot jollarının kısılıuı natiyjesinde payda
boladı. Biliar sirroz 3 aydan ½ jılga shekemgi uakıt aralıgında rauadlanadı. Biliar bawır
sirrozının tiykargı belgisi ot jollarında sıvorotka jonelisinin paseyiui. Songı belgileri portal
venalardagı kan basımının biraz koteriliui xam bawır kletkalarının iskerliginin paseyiui.
Naukaslardın daslepki arzısı bawırda sıvorotka juriuinin paseyiuine baylanıslı. Teri sargayadı,
kıshıydı, kan ketiui, suyeklerde auırıu (asirese kabırgada xam arkada), ish ketiui kuzetiledi.
Karın boslıgında suu jıynalıuı bolsa, keselliktin songı dauirlerinde boladı. Birlemshi biliar sirroz
aueli xolestatik gepatit penen auırgan adamlarda, ekilemshisinde ot jolında auır pristup xam
temperatura koteriliuileri bolıuı mumkin. Naukaslarda sıvorotkası jıynalıp kalgandagı belgileri:
denenin sargayıuı, teride kushli darejedegi pigmentatsiya boladı, teri kalınlasadı, terinin
kurgaklasıuı, kıshıu belgileri, koz kabaklarında, ayaktın taban boliminde, kuyrıkta ksantoma,
teride kantalau belgileri boladı.
Suyeklerdi urıp korgende auırıu seziledi, barmaklardın ushı juuanlasadı. Suyekte
jemiriliu, suyektin ustingi boliminde isik payda bolıuı menen baylanıslı. Tamırlardın «juldız
tarizli» korinisi baska sirrozlarga karaganda az rauajlanadı. Bawır barxama ulkeygen, kattı
ayırım uakıtlarda ulken kolemde boladı, talak biraz ulkeyedi. Karında suu jıynaladı. Suu jıynalıuı
bawır sirrozının otkirligine baylanıslı. Otkirligi paseyse, suu jıynalıuı kemeyedi. Diagnozdı
anıklauda tomendegilerge tiykarlanıu kerek: 1. ot ajıralıudın tomenlesiui 2. ameliy laboratoriya
natiyjeleri 3. birlemshi biliar sirrozda immunologik ozgerisler 4. portal kan basımının koteriliui.
Ot jıynalıp kalıudın laboratoriyalık belgileri (bilirubin mugdarının asıuı juda anık korinedi 342
mkmol/l yamasa 20 mg% ten jokarı, bunday jagdaylarda asirese baylangan bilirubin, lipidler,
fosfolipidler xam xolesterin mugdarı asadı; triglitseridler mugdarı aspaydı.
β-globulin xam β-lipoproteidler mugdarı asadı, ayırım fermentler aktivlesedi. Birlemshi
biliar sirrozda immunologik korsetkishler ozgeredi: IgG, IgM titri asadı, gemoglobinler mugdarı
koteriledi. ESHT asadı.
Birlemshi biliar sirroz diagnozı tomendegilerge tiykarlanadı: bawır boleksheleri ara ot
jollarının kushli buzılısı portal jollarının yarımınan kobinde boleksheler ara ot jollarının joklıgı,
portal tamırlarının keneyiui, parenximanın infiltratsiyası xam fibrozı.
Ekilemshi biliar sirrozdın morfologik belgileri: bawır ishki jollarının keneyiui, bawır
bolekleri shetki bolimindegi jagday natiyjesinde ot jolları payda boladı.
Differensial diagnostikasında sirroz, bawırdın birlemshi ospe keselligi, perikardit, kan
keselliklerden mieloleykoz, exinokokkoz, amiloidoz, gemoxromatoz benen salıstırıladı.
Dauası:
 1. Kesellikti keltirip shıgaratugın (sozılmalı gepatit, ot jolları kesellikleri) x.t.b. sebeplerine
karsı emleu.
2. Keselliklerdin rauajlanıu protsessine tasir korsetiu (immun jagdayına, bawır kletkaları,
zat almasıuın jaksılau).
3. Kesellik belgilerine karsı guresiu (kan ketiudi toktatıu, bawır komasın emleu).
Kesellikte auır fizikalık is sheklengen boladı. Kesellik xauij alıp naukastın jagdayı
auırlaskanda onı emleuxanaga jatkarıu kerek. Naukaslarga dieta saklau buyırıladı (5 – stol).
Kesellik auırlaskanda (koma) baslanganda reanimatsiya boliminde emlenedi. Aukatta belok
mugdarı 20-40 g, as duzı 6 g ga kemeyttiriledi, karında suu jıynalganda duzsız aukat beriledi.
Darilik zatlar beriledi.
a) kortikosteroidlar (prednizolon 10-15 mg 1 kunge triamsinolon, deksametazon) ayırım
uakıtları sitostatikler (azotioprim) kollanıladı. Kesellik alganda, vena basımı koterilgende
kortikosteroidlar kollanılmaydı.
b) kesellik xauij alganda xam auırlaskan dauirde bawır kletkalarındagı zat almasıudı jaksılau
ushın kollanılatugın dariler: xolin, lipokain, kaliy duzları, beloklı plazma kuyıu, sirepar,
essensial, legalon, Liv – 52 x.t.b.
v) karında suyıklık jıynalganda duzsız aukat jeu, aldosteronga karsı dariler veroshpiron 150-
200 mg, diuretik furosemid (40 mg) kollanıladı. Eger karındagı suyıklık kemeymese karındı
paratsentez kılıu jolı menen shıgarıp taslanadı.
Kesellik belgilerine karsı guresiu.
1. Kızılonesh xam askazagda kan ketiudi toktatıu ushın kan kuyıp, vikasol, kalsii xloridi, ε-
aminokapron kislotanı tamırga jiberiu.
2. Tiykargı ulken vena tamırında basımdı azaytıu ushın, venaga 100-200 ml 5% glyukoza,
pituitrin yamasa vazopressin jiberiledi.
Keselliktin akıbeti. Bawır sirrozı tauir bolmaydı. Ayırım uakıtlarda tez, uzak uakıt dauam etip
bawır jetispeushiligine alıp keledi.
Bawır keselliklerinde esin jogaltıu (ensefalopatiya) xam koma.
Bawır keselliklerinde zat almasıuının xar kıylı buzılıuının natiyjesinde (asirese azotlı biripelerdin
metabolizmi, bas miy iskerliginin buzılıuı (ensefalopatiya) xam bawır iskerliginin buzılıuı
(koma) jagdayına alıp keledi. Bul ozgerislerge 2 turli sebep boladı:
1. Ishki (bawır tokıması yamasa bawırdın nabıt bolıuı)
2. Sırtkı (bawır vena kan sisteması basımının asıuı) menen baylanıslı.
Bas miy iskerliginin buzılıuı – ensefalopatiya kobinese bawır kletkaları iskerliginin buzılıuı
asirese gepatotsitlerdin nabıt bolıuı natiyjesinde payda boladı. Bawır sirrozı keselliginde bas miy
iskerliginin buzılıuına alıp keliushi sebepler: alkogol ishiu, bawır xam miyge zıyanlı tasir etiushi
dariler, tuberkulez keselliginde kollanılatugın, uykı darileri, auırıu kaldırıushı dariler. Otkir.
Sozılmalı kesellikler, askazan xam ishekten kan ketiu, aukatta belok zatlarının kem bolıuı. Karın
boslıgınan kop suyıklık shıgarıu. Bas miy iskerliginin buzılıuına (ensefalopatiya) bawır iskerligin
aste paseyiui sebepli kanda payda bolgan zaxarli zatlar sebepshi. Ammiak. aromatik kislotalar,
metionin, merkaptan, fenol birikpeleri. Bular zaxarli tasirin korsetedi. Bawırdın metabolik
funksiyası buzılganda ammikatın mugdarı kanda asıp ketedi (giperammoniemiya). Sebebi
isheklerden kelip atırgan kan bawırda sirroz bolganı ushın baska anastomoz arkalı bawırdan
otpey ulken kan aylanıu shenberine tksedi. Son ammiak bas miy kletkaların zaxarleydi. Bawır
sirrozının 90% rauajlanıuında ensefalopatiyanın auır – jenilligi, kandagı ammiaktın mugdarına
baylanıslı boladı.
 Bawır ensefalopatiyasında 4 dauir bar: 1-2 dauiri komadan aldıngı dauirler. 3-4 dauir
koma dauiri dep ataladı.
Bawır ensefalopatiyasının baslangısh dauirinde naukas bosasıu, sharshau, ishteydin joklıgına
arz etedi. Naukas kop uyıklaydı, sarılık kobeyedi, bawırı auıradı, onın kolemi kishireyedi, ayırım
xallarda naukas denesi kaltıraydı. Kanda birikpegen bilirubin mugdarı kobeyedi. Bawırdın aktiv
kletkalar sanı kemeyip, sintezleu iskerligi jamanlasadı. Kanda ulıuma belok 65 g/l, albumin 30
g/l, xolinesteraza 1000 mkm/l, xolesterin 2,9 mkmol/l naukasta gemorragik sindrom rauajlanadı.
Komanın klinikası. Bawır koması sozılmalı gepatit auırlaskanda xam kerisinshe bawır
sirrozında gepatotsitlerdin jemiriliui natiyjesinde rauajlanadı.
Komanın baslangısh dauirinde naukas esin jogaltıp jatadı. Ol tek in’eksiya islegende auırıu
sezedi. Koz silekey perdesinde teride sargayıu xam kıshıu belgileri, xar kıylı taspaları xam kan
tamırlardın juldız sıyaklı keneyiui kuzetiledi. Naukastın tisi ak daklar menen kaplanadı,
terisinen, denesinen, auızınan bawır iyisi keledi. Bul metilmerkaptannın dem alıu xam ter menen
shıgıuına baylanıslı boladı. Karındı palpatsiyalaganda bawır kolmei kishireygeni, ustingi juzesi
tegis emes. Katayganlıgı, tuyinlerdin barlıgı anıklanadı. Kesellik xauij alganda kan basım
kemeyedi. Puls tegis bolmaydı. Kussmaul yamasa CHeyn-Stoks dem alıuları, jurek dauısları
buuılgan boladı. Ayırım jagdaylarda askazan – ishekten, murınnan kan ketiuler kuzetiledi.
Naukaslardın kanı laboratoriyalık tekseriuden otkergende, kemkanlık, leykotsitoz, trombotsitoz,
albumin xam γ-globulin askanlıgı anıklanadı.
Dauası. Emleu ushın naukaslarga 3 kunge shekem kan tamırına tamshılatıp suyıklık jiberip
turadı: glyukoza, fiziologik eritpe, natriy bikarbonatı, gemodez, sorbitol, glutamin kislotaları,
poliglyukin, anabolik steroid gormonları, vitaminler beriledi.

Qadagalaushi soraular.

 1.Bawır sirrozı Aniqlamasi.

 2. Bawır sirrozı Tarqaliwi.
3. Bawır sirrozı Etiologiyasi.
 4. Bawır sirrozı Patogenezi.
 5. Bawır sirrozı Patologik anatomiyasi.
 6. Bawır sirrozı Klassifikatsiyasi.
 7. Bawır sirrozı Klinik korinisi
 8. Bawır sirrozı Diagnozi
9. Bawır sirrozı Differensial diagnostikasi.
10. Bawır sirrozı Emlewi
 11. Bawır sirrozı Profilaktika .

A’DEBIYATLAR HA’M ELEKTRON OQIWLIQLAR

1. Gadayev A. G., Nabiyeva D. A., Aripov A. N. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. Tashkent. 2021 y.
2. Gadaev A. G. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. T: Turan Jay Ziyo, 2021 y. (lotin).
3. Xolmatova B. T., Karimov M. Sh. Medicina kásipine kirisiw. Sabaqlıq. Tashkent. 2021 jıl.
4. Gadaev A. G. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. T: Turan Jay Ziyo, 2018.
5. Ishki kesellikler propedevtikasi. Gadaev A. G.; Karimov M. Sh.. T. 2012.
6. NabiyevaD.A., MuhammadiyevaS.M. Biriktiruvchitóqimaningtizimli kesellikleri, Oqıw
qóllanba. Tashkent. 2021 y.
 7. Axmedova N. A., SultanovM. X. Awqathazm qilish tizimi a'zolari kesellikleri, Oqıw
qóllanba.Tashkent. 2019 y.
8. Gordienko A. V. Gospital'naya terapiya, Uchebnik. Sankt-Peterburg. 2016 g.
9. Под редакцией академика РАМН В.С. Моисеева, академика РАМН А.И. Мартынова,РАМН Н.А.
Мухина УЧЕБНИК ТОМ 1.Внутренние болезни
5.Internet ma’lumotlarini quyidagi saytlardan olinadi www. Cardiosite.ru, www.Cardiologia.ru,
www. rmj.ru, www.medline.ru, www.medlib.ru, www.vidal.ru, Internetdan olinadigan ma’lumotlar;
www.med-site.narod.ru; www.meddean.luc.eduwww.embbs.com.; www.martind alecenter.com.;
wwwn.ncbi nlm.nih.gov.; www.who.dk.; www.embbs.com.; www.vh.org/adult/.; www.med-
site.narod.ru.; www.meddean.luc.edu.; www.med-site.narod.ru.; www.meddean.luc.edu.;
www.embbs.com.; www.martind alecenter.com.; www.embbs.com.; www.martind alecenter.com

LEKCIYA -5.
BIRIKTIRIWSHI TOQIMANIŃ DIFFUZ KESELLIKLERI. SISTEMALI QIZIL
VOLSHANKA, REVMATOYD ARTRIT. ETIOLOGIYA, PATOGENEZ, KLINIKA,
DIAGNOSTIKASI, KRITERIALARI, DIFFERENCIAL DIAGNOSTIKA, EMLEW.
Joba:

1. Sistemali kizil volchanka Etiologiyasi, patogenezi,klassifikatsiyasi, klinikasi, tekseriu metodlari,

instrumental-laborator izertleu natiyjeleri, emleu prinsiplari ham profilaktikasi

Lekciya maqseti:
Materialdi ken jaritip beriw joli menen talabalardi usi mashqalaga kiziktiriu, usi kesellik
diagnostikasin ham emleu degi akirgi janaliklar menen tanistiriu. Adebiyatlar menen oz betinshe isleuge
kiziktiriu. Uyrenilgen mashkalalardin etiologiya, patogenez klinikasi, keselliktin klinik keshiu ham
diagnostika ham emleudin zamanagoy usullarinin aktualligini xazirgi zaman talabi menen tiykarlap
beriu.

Tayanısh tu’sinikler:

Lekciya nin tiykargi soraulari:

Sistemali kizil volchanka Revmatoyd artrit

 1.1.Aniqlamasi.  2.1. Aniqlamasi.
 1.2.Tarqaliwi.  2.2. Tarqaliwi.
1.3.Etiologiyasi. 2.3. Etiologiyasi.
 1.4.Patogenezi.  2.4. Patogenezi.
 1.5.Patologik anatomiyasi.  2.5. Patologik anatomiyasi.
 1.6.Klassifikatsiyasi.  2.6.Klassifikatsiyasi.
 1.7.Klinik korinisi  2.7.Klinik korinisi
 1.8.Diagnozi  2.8. Diagnozi
1.9.Differensial diagnostikasi. 2.9.Differensial diagnostikasi.
1.10. Emlewi 2.10. Profilaktikasi.
 1.11.Profilaktika .  2.11. Emlewi

Lekciya mazmuni

1.SISTEMALI QIZILVOLCHANKA
1.1.Sistemali (tizimli) qizil volchanka- awir otetugin sozilmali kesellik bolip, qan tamirlari, teri, basqa da
ishki mushelerdi biriktiriwshi kletkalardin ziyanlaniwi menen otedi. Bul kesellik kobinese jaslarda
(asirese, hayallar ham qizlarda), kesellikke beyim bolgan adamlarda ushirasadi. Sistemali qizil volchanka
keselliginde ishki mushelerdin ziyanlaniwi tiykargi orindi iyeleydi.
1.2.Etiologiyasi.Hazirgi waqitta keselliktin kelip shigiwinda RNK toparina tiyisli aste tasir yetiwshi virus
tiykargv sebepshisi yesaplanadi. Keselliktin payda boliwinda rasaliq beyimlik, revmatizm ham ayirim
allergiyaliq keselliklermenen awiriw, nawkaslardin qaninda qizilshaga qarsi antidenelerdin bar yekenligi,
keselliktin rawajlaniwinda sirtqi ortaliqtin tasiri, fizioterapiyaliq yemlew, quyashtin nuri, dari-
darmanlardi ishiw ayriqsha ornidi iyeleydi.
1.3.Patogenezi. Virustin tasirinde (bazida virusqa qarsi antidenelerdin tasirinde) usi kesellikke
beyimliktin bar yekenligindeimmunologiyaliq juwapti basqariw ozgeredi: T-limfositlerdin azayiwi ham
V-limfositlerdin aktivliginin artiwi-gumaralliq immunitettin aktivligin asiradi. Nawqaslar denesinde
baqlap bolmaytugin, turli kletkalarda jaylasiwi ( atap aytqanda, mayda qan tamirlarinda), bul birikpeler
mushelerdijaraqatlaydi ham immumnin isiniwine alip keledi. Isiniw ham biriktiriwshi kletkalardin
ziyanlaniwi natiyjesinde jana antigenler payda boladi., bugan juwap retinde jana atideneler kozge
taslanadi, usilayinsha keesllik sozilmali otedi.
1.4.Patologiyaliq anatomiyasi. Sistemali qizil volchanka keselliginde barliq musheler ham kletkalar
ziyanlanadi. Tamirlarda ham kapilliyarlarda isiniw kozge taslanadi. Biriktiriwshi kletkada fibrinoid
nekroz rawajlanadi, bul fibrinoid maydalangan DNK elementlerine bay boladi. Ishki mushelerde qan
tamirlarindagi ozgerisler menen bir qatarda limfoid ham plazmatikaliq kletkalardin xizmetine bolgan
jerleri kozge taslanadi. Ayirim mushelerdegi morfologiyaliq ozgerisler tan bolip, asirese, talaqtin orayliq
arteriyasinda periferikaliq skleroz, buyrek toplarindagi qan tamirlarinin qalinlasiwi natiyjesinde payda
bolgan simga usagan tuyinler, jurektin klapanlari ham endokardtin isiniwi menen belgilenetugin
volchanka endokarditinin korinisinde otedi.
1.5.Klassifikatsiyasi. Keselliktin otiwi boyinsha awir, ortasha awir ham sistemali dawam yetetugin
turleri bar.
Keselliktin awir otkende tez baslanadi, kop musheler jaraqatlanadi. Tezarada buyrek, jurek, okpe,
bawir ham orayliq nerv sistemasi da ziyanlanadi. Kesellik qaytalana beredi, qisqa waqittin ishinde
nawkas qaytis boliwi mumkin.
Ortasha awir otkende kesellik teri (dermatit) ham buwinlarinin (poliartit) jaraqatlaniwinan baslanadi. ,
bul halat aste-aqirin basqa mushelerge otip poliserozit rawajlanadi.Keselliktin rawajlaniwi o-u jildan
keyin baslanadi.Klinikaliq belgileri kop boladi.
Sozilmali otiwinde kesellik aste-aqirin baslanadi.Bazi musheler biliner-bilinbes, ayirimlari kushli,
jillar otip bolsa barliq musheler ziyanlanadi.
1.6.Klinikasi. Keselliktin belgileri turlishe bolip, aste-aqirin kusheyip bardi. Tiykarinan q «ulken» belgisi
menen belgilenedi: dermatit ( terinin isiniwi), poliartit ( buwinlardin isiniwi), poliserozit ( turli
mushelerdin seroz qabatinda isiniw, suyiqliqtin jiynaliwi).
Sistemali qizil volchanka juda belgili kesellik bolip, tez rawajlaniwi, yekilemshi infekciya nin
qosiliwi, unamsiz aqibeti menen basqa keselliklerden ajiralip turadi. Keselliktin klinikaliq korinisinde
kopshilik qandayda bir belgi ustinlik qiladi. Kesellik kobinese buwinlardin ziyanlaniwi menen baslanadi.
 Buwinlardin ziyanlaniwi (lyupis artrit)dep ataladi. Sistemali qizil volchanka menen awirgan derlik
barliq nawkaslarda awir ham sozilmali artrit, poliartralguyalar kozge taslanadi. Kobinese barmaqlar,
alaqan, dize, tobiq buwinlari ziyanlanadi.Awir isiniw turinde buwinlarda isik, terisinde qizariw, qatti
awiriw, burtiklerdin payda bolganligi, buwinlar qiysayip, hareketinin shegeralangani menen belgilenedi.
Ziyanlangan buwinlardagi awiriw ham isik arasinda baylanis bolmaydi. Kobinese dize, taqim, bilek,
alaqan buwinlari ziyanlanadi. Awir lyupisartritte turaqdi buwin nuqsani kozge taslanadi. Sozilmali
lyupisartritte buwinlarda kesellik baslanganinan a0-ao jil otkennen keyin buwinlardin korinisi ozgeredi,
ankiloz rawajlanadi. Buwinlardin isiniwi simmetriyaliq yemes bolip, buwinlardin ozgerisleri seziler-
sezilmesligi, bulshiq yetlerde ham suyeklerde isiniw barligi menen ajiralip turadi. Buwinlar rentgen nuri
jardeminde tekserilip korilgende, mayda buwinlardin epifizinde osteoporoz belgisi, bazida buwin
subxondrialliq plastinkasinin juqarganligi aniqlanadi. Sinovialliq perde biopsiyasi jardeminde awir ham
ortasha awir sinovit belgilerin tabiwga boladi. Murinnin ustinde ham qaptalinda qizil rendegi «gubelek
nusqa» burtikler payda boladi. Teridegi ozgerisler turlishe koriniste, turlituraqliliqtagi isiniw belgileri
menen otedi. Bul isiniw quyash nuri, suwiq hawa, samal siyaqli tasirlerden son kusheyedi. Nawqastin
juzindegi «gubelek nusqa» qizariw orayga jaqinlasqan sayin kusheyip, ayqinlasip baradi. Terinin
ozgerisleri moyin, tos, qol ham ayaqtin kiyim bekitpeytugin ashiq jerlerinde ( baliqtin qabirshagina uksas
domalaq eritema) de kozge taslanadi. Teridegi ozgerisler awiz bosliginda, qatti tanlayenantemasi,
stomatit, yerinnin isiniwi, burtikler korinisinde de ushirasadi.Nawqaslar tez azip ketedi, shashlari tusedi,
oshaqli kalik, shash talinin mortligi rawajlanadi. Tirnaqlar da mortlasip, singish bolip qaladi, teri ham
jabisqaq perdelerde trofikaliq ozgerisler, jaralar payda boladi.
Sistemali qizil volchanka menen awirgan nawqaslardin kopshiliginde jabisqaq seroz perdelerinin
isiniwi (poliserazit) kozge taslanadi. Plevra, perikart ziyanlaniwi kobirek, qarin bosligindagi jabisqak
perdenin ziyanlaniwi aziraq ushirasadi. Jabisqaq perdelerdin isiniwi qurgaq ham serozli, serozfibrinli,
fibrinozli suyiqliqtin jiynaliwi menen otewi mumkin. Nawqasti exokardiografiyalaganda jurektin sirtqi
perdesinde seroz yamasa serozfibrinlisuyiqliqtin bar yekenligi aniqlanadi. Sistemali qizil volchanka ushin
turli mushelerdin jabisqak perdeleri aralarina suyiqliqtin jiynaliwi tan boladi. Serozitler qisqa wakit
dawam yetkenligi sebepli nawkaslardi teksergende plevroperikardialliq tirtiqlar, plevranin oshaqli
qalinlasqani tiykarinda diagnoz qoyiladi. Jurek-qan tamirlar sistemasinin ziyanlaniwi sistemali qizil
volchanka ushin juda mass belgi bolip, lyupus kardite miokard ham endokard ziyanlanadi. Miokardit
oshaqli yamasa jalpi boladi.Nawqas jureginin sogiwi, halsirewden jabir shegedi. Pankardit-jurektin barliq
qatlamlarinin birden ziyanlaniwi jwz bermeydi. Perikardit ham tipik yemes sugal tarizli Lidman-Saks
endokarditi exokardiografiyada aniqlaniwi mumkin. Qurgaq perikarditte bas suyeginen shebirekte q-n
qabirga araliginda perikardtin suykeliw sesti yesitiledi. Lidman-Saks endokarditi ushin jurektin ushinda
jagimsiz sistolikaliq ses ham I tonnin paseyiwi, okpe arteriyasinda II tonnin kusheyiwi xarakterli boladi.
Volchanka endokarditi jurek awiriwi- mitralliq klapanlarinin nuqsanina alip keledi.
Reyni belgisi sistemali qizil volchankanin baslangish dawirinde-aq korinedi, bul tamirlardin sistemali
isiniwinin belgisi bolip tabiladi.Bul kesellikte qannin suwiwi, agarip, kokshil renge yeniwi, uyisiwi,
barmaqlardin qarayip, nekrozga ushirawi mumkin.Nawqaslarda glomerulonefrit rawajlanip, qan
basiminin koteriliwi, angipatiyalar, miy qan tamirlarinin jaraqatlaniwi rawajlaniwi mumkin.
Sistemali qizil volchanka 2-4 jil dawam yetkennen keyin, okpe ziyanlanadi-lyupus pnevmonitboladi.
Nawqaslarda dem qisiwi, Kurgaq yamasa (bazida qan aralas) jotel, halsirew, kokirek qapesinde auiriw
siyaqli belgiler, okpenin tomengi jerlerinde mayda piliksheli igal qirildawlar, krepitaciya yesitiliwi
siyaqlilar menen belgilenedi. Rentgen nuri menen tekserilgende okpenin suwreti formasinin ozgeriwi ham
kusheyiwi, diafgammanin joqari jaylasganligi, domalaq atelektazlar koriniwi mumkin. Bazida okpenin
ziyanlaniwi pnevmosklerozga, okpenin ham okpe-jurektin xizmetininnuqsanina alip keledi.
Sistemali qizil volchanka keselliginde nawkaslarda kobinese buyreklerdin ziyanlaniwi-lyupus nefrit
kozge taslanadi.Lyupus nefrit glomerulonefrit, nefritikaliq belgi, sidikte ozneristin boliwi,
kortikosterolidlardin jardeminde yemlengen nawkaslarda aziraginda pielonefrit korinisinde
korinedi.keselliginde buyreklerde bolatugin ozgerisler usi kesellikke tan bolip, radiozotopligenografiya,
buyreklerdi punkciyalap tekseriw jardeminde tastiyiqlanadi.
 Awkatti sindiriwshi mushelerdin sistemali qizil volchanka natiyjesinde ziyanlaniwi dispeptikaliq
belgiler, bazida asqazannin awiriwi ham asqazan perdesinin ziyanlaniwi kozge taslanadi. Bul kesellikte
bazi nawqaslarda gepatit bolip, gepatit tez-tez qaytalanip turadi(tiykargi kesellik aktivlesken dawirinde).
Natiyjede bawir ham talaq isinedi.
Bazida sistemali qizil volchanka menen awirgan nawqaslarda Shengen belgisi ushirasadi, bul belgi
«qurgaq» belgi dep te ataladi. Bunda kozdin jabisqaq perdesinin qurgaqligi, qurgaq stomatit, qulaq aldi
ham tomengi jaq bezlerinin isinip ulkeyiwi jatadi. Orayliq ham periferikaliq nerv sistemasinin
ziyanlaniwi-neyrolyupus-bas miy ham onin qabiqtagi qan tamrlarinin ziyanlaniw belgileri menen
korinedi. Qizil volchanka astenovegativlik belgi: darmansizliq, tez sharshaw, bas awipriwi, uyqinin
qashiwi, kop terlew, hawligiw yamasa uskini quyiliw, yeslew qabiletinin tomenlewi menen otiwi,
ansiraw, gallyucinaciyalar, polinefrit, koldenen mielit, meningoensefalit belgileri kozge taslaniwi
mumkin.Bazida qoyanshiginin tutiwi, ruxiy ozgerisler aniqlanadi (49-suwret).
Nawkaslarda kobinese ssirtqi limfa bezlerinin isiniwi, siypalap korilgende awiriw sezilmeydi.Tez
sharshaw, aziw, quwatsizliq rawajlanadi.Barliq nawqaslarda dene temperat urasi koteriledi. Bunday
nawkaslarda antibiotikaliq ham sulfanilamidler jardem bermeydi, glyukokortikoidler jaqsi tasir yetedi.
Qannin analizinde kemqanliq, leykocit ham trombocitlerdin biraz azayiwi, EShT nin barha joqari
boliwi kozge taslanadi. Bul ozgerisler avtoimmun halattin natiyjesi bolip tabiladi, bul bolsa Kumbs
sinamasi ham eritrocitler hamde trombocitlerde antidenelerdin aniklaniwi menen tastiyiqlanadi.
Kesellikte belok elementler almasiwinda ozgerisler boladi: proteinlerdin azayiwi, fibrinogen ham a-g, u-
globulinlerdin kobeyiwi menen bilinedi. Qanda volchanka kletkasi-LE kletkasinin tabiliwi, DNK ga qarsi
antidenelerdi aniqlaw ogan diagnoz qoyiwda ayriqsha ahmiyetke iye. LE kletkasi bul jetilisken neyrofil
bolip, onin mauci fagositozlangan maydalangan kletkalar menen kletkashshetine tigilgan boladi. Qizil
volchanka keselligi joqari titrda DNK ga qarsi antidenelerdin tabiliwi LE kletkalarinin tabiliwina
qaraganda kobirek ushirasadi.
1.7.Diagnozi. Kesellikke diagnoz qoyiwda keselliktin klinikaliq, laboratoriyaliq, immunologiyaliq
belgilerine tiykarlangan halda «ulken» ham «kishkene» diagnoz qoyiw belgilerine itibar beriledi.
Keselliktin «ulken» belgileri: «gubelek nusqa» qizariw, (betinde, murinnin shetinde), lyupusnefrit,
lyupuskartrit, pnevmonit, LE kletkalarin aniqlaw, gemolitikaliq aniqlaw, gemolitikaliq kemqanliq,
Verlgof belgisi, joqargi titrda DNK ga qarsi antidenelerdi aniqlaw. Keselliktin «kishkene» belgileri:
temperaturanin koteriliwi, azip ketiw, kapillyarlardin isiniwi, teridegi burtikler, poliserazit,
limfadenopatiya, bawir ham talaqtin isiniwi, miokardit, nerv sistemalarinin ziyanlaniwi, EShT nin artiwi,
leykocit ham trombocitler saninin azayiwi. Sistemali qizil volchankada q ulken belgi bar bolsa, diagnoz
aniq boladi.Tek kishkene belgileri bolsa yamasa kishkene belgileri menen birge lyupus artrit bar bolsa
diagnoz aniq yemes delinedi.
1.8.Salistirmali diagnozi. Kletkalardi biriktiriwshi kletkalardin basqa sitemali keselliklerinen,
revmokarditten, bakterialliq endokarditten, revmotoid artritten kelip shigatugin kesellikten, tuyinli
periartirit keselliklerden ajiratiw kerek.
1.9.Aqibetleri.Sistemali qizil volchanka keuselligi awir kelgende kesellik nawqastin qisqa muddet
ishinde olimi menen juwmaqlanadi.Nawqaslardin awhali kesellik natiyjesinde rawajlangan okpe ham
buyrek nuqsaninatiyjesinde awirlasadi. Kesellik oz waqtinda aniqlanip, duris ham toliq yemlengende
nawqaslar a0 jil ham onnanda kop muddet jasawi mumkin.
1.10.Yemlew. Sistemali qizil volchankada yemlew ilajlari keselliktin keliwi, aktivlik darejesi, visseralliq
belgiler, nawqastin uliwma immunologiyaliq ham biologiyaliq halatina qaray belgilenedi. Keselliktin
awir dawirinde nawqaslar yemlewxanada yemlenedi.Olarga vitaminlerge bay aziq-awqatlar,
glyukokortikoid gormonlar beriledi.Bul darilerden prednizolon jagimsiz tasiri az bolgani ushin kobirek
qolaniladi. Prednizolonnin mugdari keselliktin aktivlik darejesi ham keliwine qaray belgilenedi:
poliartiritte g0-q0 mg, nefrotikaliq sindrom yamasa orayliq nerv sistemasi ziyanlanganda o0 mg
mugdarinda buyiriladiPrednizolonnin dozasi haptesine g-g, o mg nan azaytip beriledi, keyingi ayda g, o
mg nan azaytip bariladi. Bazida prednizolon birjola kop mugdarda (pulsterapiya) tamshilatilip tamirga
h00-a000 mg nan q kun ishinde salinadi. Prednizolon jaqsi jardem bermegen jagdayda nawkaslarga
 azotioprin, siklofosfan, kesellik sozilmali kelgende xioroxin, delagin buyiriladi. Isiniwge qarsi posteroid
dariler: salicilatlar, pirazolon toparindagi dariler, voltaren, ortafen ham basqa dariler qollaniladi.
Nawqaslarga ayirim jagdaylarda geparin, kurantil, persantin, reopoligyukin, trental, plazmaforez,
gemosorbciya qollaniladi. Bul kesellikte nawkaslar sanatoriya ham kurortlarga jiberilmeydi.
1.11.Profilaktika .Nawqaslarozlerinquyashnurinin tasirinen, ayazdan, twrlizardobaliwdan,
fizioterapiliqyemlerdensaqlaniwi kerek.
Qadagalawshi sorawlar
1. Sistemali qizil volchanka qanday kasallik?
2. Sistemali qizil volchanka etiologiyasi qanday?
3. Sistemali qizil volchanka patogenezi?
4. Sistemali qizil volchanka klassifikatsiyasi?
5. Sistemali qizil volchanka klinik korinisi?
6. Sistemali qizil volchanka qiyosiy tashxisi?
7. Sistemali qizil volchanka emleydin tiukargi printsiplari?
8. Sistemali qizil volchanka kechiui, prognozi?

REVMATOIDLI ARTRIT.

Etiologiyasi, patogenezi,klassifikatsiyasi, klinikasi, tekseriu metodlari, instrumental-

laborator izertleu natiyjeleri, emleu prinsiplari ham profilaktikasi

Joba:

1. Revmatoidli artrit. Etiologiyasi, patogenezi,klassifikatsiyasi, klinikasi, tekseriu metodlari,

instrumental-laborator izertleu natiyjeleri, emleu prinsiplari ham profilaktikasi

Lekciya maqseti:
Materialdi ken jaritip beriw joli menen talabalardi usi mashqalaga kiziktiriu, usi kesellik
diagnostikasin ham emleu degi akirgi janaliklar menen tanistiriu. Adebiyatlar menen oz betinshe isleuge
kiziktiriu. Uyrenilgen mashkalalardin etiologiya, patogenez klinikasi, keselliktin klinik keshiu ham
diagnostika ham emleudin zamanagoy usullarinin aktualligini xazirgi zaman talabi menen tiykarlap
beriu.

Tayanısh tu’sinikler: Revmatoid artriti (RA), V-limfotsit, immunglobulin, Ebstayn-Bar virusi,

revmatoid faktor-RF

Lekciya nin tiykargi soraulari:

Revmatoidniy artrit.
 2.1. Aniqlamasi.
 2.2. Tarqaliwi.
2.3. Etiologiyasi.
 2.4. Patogenezi.
 2.5. Patologik anatomiyasi.
 2.6.Klassifikatsiyasi.
 2.7.Klinik korinisi
 2.8. Diagnozi
2.9.Differensial diagnostikasi.
2.10. Profilaktikasi.
 2.11. Emlewi

Lekciya mazmuni

1.REVMOTOID ARTRITI
2.1. Aniqlamasi. Revmatoid artriti (RA)- biriktiriwshi toqimanin sistemli isiniw keselligi bolip, sozilmali
tezlesiwshi eroziyali –destruktivli poliartrit penen belgilenedi.
2.2. Tarqaliwi. Jer juzi xalqinina-qprotsenti RA menen azap shegedi. Bul kesellik buwin kesellikleri
arasinda n0protsentti quraydi, hayallarda erkeklerge qaragandaq-nmarte kobirek gezlesedi. Tiykarinan
jas ham orta (gg-oo) jastagi kisiler awiradi.
2.3. Etiologiyasi– aniqlanbagan.
(a) Keselliktin kelip shigiwinda A ham V topar streptokoklarga, ishek ham sidik infeksiyasina,
mikoplazmaga, asirese, V-limfotsitte jaylasqan ham immunglobulinler sintezin buziw qabiletine iye
bolgan Ebstayn-Bar virusina ahmiyet berilmekte. RA da infeksiyanin etiologik roli keselliktin baslangish
dawirinde sinovial perdede virus siyaqli mayda boleksheler tabiliwi ham bir qatar virusli ham infeksion
keselliklerde poliartrit rawajlaniwin tastiyiqlawshi daliyil esaplanadi. Biraq keselliktin infeksion
etiologiyaligin tikkeley tastiyiqlawshi qurallar joq.
(g) Genetik faktorlar (jagdaylar) RA da immunologik reaktivliktin buziliwinda nasillik beyimlik bar
ekenligi ahmiyetli. *LA-A ham *LA-V goplotipler menen kesellik baylanisi bar ekenligi aniqlanbagan.,
biraq RA menen awirgan nawqaslardin immun sistemasinda genetik kemisliktin bar ekenligin nawqas
tuwisqanlarinda ham monozigodli egizeklerde, dizigodlilarga qaraganda keselliktin kopligi tastiyiqlaydi.
2.4. Patogenezi. Kesellik rawajlaniwinda autoimmun buziliwlari ulken ahmiyetke iye. SHamalawinsha,
bunin sebebi T ham V limfotsitler xizmeti tepe-tenliginin saqlanbawi natiyjesinde kelip shigatugin immun
basqariwinin buziliwi esaplanadi, sebebi T limfotsitler diziminin immun jetispewshiligi esaplanadi. Bul
jagday b-limfotsitler tasirinde antitelalar sintezinin tezlesiwine alip keledi.
a. Revmotoid artrittin buwin turinde etiologik jagday buwinnin sinovial perdesin ziyanlaydi, natiyjede
bugan juwap retinde ozgergen IgG payda boliwi menen guzetiletugin jergilikli immun reaksiya
rawajlanadi. IgG immun sistemasi tarepinen ozge antigendey qabillanadi. Sonin ushin sinovial perde,
limfa tuyinleri ham talaqtin plazmatik kletkalari ogan qaraganda antitela (revmatoid faktor-RF) islep
shigaradi. ozgergen IgG nin RF menen oz ara tasiri immun komplekslerinin payda boliwina alip keledi,
bular limfotsitlerden sitotoksik jagdaylar ajiraliwin kusheyttiredi, trombotsitler agregatsiyasin ham
tromblar qaliplesiwin, hamde anafilaktogen, sitotoksik ham xemotoksik sipatli kompliment sistemasin
aktivlestiredi ham buwin bosligina leykotsitler agip keliwine imkan tuwdiradi. Immun kompleksinin
neytrofiller menen fagotsitozlaniwi olardin nabit boliwina ham bir qatar isiniw mediatorlarin (gistamin,
serotonin, xinin, prostoglandin ham basqalar) aktivlestiretugin proteolitik lizosomal fermentler
boliniwine alip keledi. Bular sinovial perde ham shemirshektin isiniw, son dezstruktiv ozgerislerinde
tiykargi roldi oynaydi.
b. Revmatoid artritinin buwinnan tisqari (sistemli) korinisleri patogenezi immun kompleksli vaskulit
rawajlaniwi, hamde sensibilizatsiyalangan limfotsitler yaki autoantitelalar tasirinde toqimanin tikkeley
ziyanlaniwi menen baylanisli.
2.5. Patologik anatomiyasi. Revmatoid artritinde barliq immunologik birikpeler tiykarinan ziyanlangan
buwinnin sinovial perdesinde rawajlanadi hamqbasqishta otedi.
I - Buwinnin jumsaq toqimalarindagi ekssudativ ozgerisler.
II –Protsesske shemirshek toqimalari, buwin aldi toqimalar qosiladi, fibroz-sklerotik ozgerisler
rawajlanadi, sinovial perdede granulyasion biriktiriwshi toqima (pannus) payda boladi ham rawajlanadi.
Pannus aste aqirin shemirshektiham suwek epifizin buzadi, natiyjede jara (uzur), shitnawi , sanlaq kelip
shigadi. Buwin bosliginda jabisqaq tiniq emes
sinovial suyiqliq aniqlanadi.
III–aqirgi basqishta shemirshektin jemiriliwi buwin shigiwina, yarim shigiwina, ankiloz (hareketten
qaliwi) ham buwinlar turinin ozgeriwine alip keledi. Revmatoid artritte buwinlar ziyanlaniwi menen birge
biriktiriwshi toqimalar ham agzalardin dezorganizatsiyasi guzetiledi. Sonin ushin usi kesellik sistem
kesellik sipatinda belgilenedi.
2.6.Klassifikatsiyasi. Bizin mamlekette protsesstin klinik – anatomik klassifikatsiyasin, otiwin, aktivlik
darejesin, artrittin rentgenologik basqishin ham nawqastin funksional qabiletin esapqa aliwshi jumisshi
dastur (a9h0-jilda revmatologlar jamiyetinin plenuminda qabil etilgen) qollaniladi. Klassifikatsiyada
keselliktinnklinik turi berilgen:I– tiykarinan buwin turi – poli-oligo yaki monoartrit korinisinde; II-buwin
–visserial turi; III-revmatoid artritinin basqa tarqalgan kesellikler yaki buwin kesellikleri menen birge
keliwi; IV – yuvenil revmatoid artriti. Patologik protsesstin rawajlaniwina qarap revmatoid artrittin aste
aqirin, tez ham juda aste kusheyetugin (qawipsiz) turlerin ajiratiw mumkin. Klassifikatsiyada qanda ham
sinovial suyiqliqta RF bar ekenligi yaki joqligina qarap (Vaalar-Rouza reaksiyasi ham lateks-test
jardemindeaniqlanadi) nawqastin seropozitiv yaki seronegativligi haqqinda bolim ajiratilgan. Klinik ham
laboratoriya belgilerine qarap revmatoid artritininqaktivlik darejesi aniqlanadi:I-minimal, II-orta, III-
joqari darejesi.
2.7. Klinik korinisi. Keselliktin baslaniwi har turli boliwi mumkin. Kobinese ol aste aqirin, aste –
prolongirlengen, biraq otkir yaki yarim otkir koriniside rawajlanadi. Keselliktin klinik korinisinde
ahmiyetli orindi buwin sindromi hoprotsentke shekem, qalgan aoprotsentti buwinnan tisqari (visserial)
turi quraydi. Visserial turinin klinik korinisi qan tamirlar ziyanlaniwinin tarqaliwina – (ziyanlangan agza
vaskulitine) baylanisli. Kesellik baslaniwin qozgatiwshi jagdaylar: gripp, angina, joqargi dem aliw jollari
infeksiyasi, nervli ashiwlaniw, tonip qaliw, insolyasiya, buwinnin uriliwi, dariler keselligi, hamledarliq
ham tuwiw.
a. Buwin sindromi.
(a) Kesellik baslaniwindagi tiykargi belgi–poliartralgiya–isiniwsiz awiriw simmetrik jaylasqan mayda
(kobirek bilek, alaqan-panje ham falangalar araliq) buwinlar ziyanlaniwi (o0 protsent), iri buwinlar
(goprotsent) ham monoartrit (goprotsent) kelip shigadi. Awiriw azanda ham kunnin birinshi yariminda
kushlirek boladi, keshke barip azayadi. Awiriw ziyanlangan buwinlarda ozgermey, mudami bolip,
kesellik rawajlangan sayin aste aqirin kusheyip baradi.
(g) Buwinlarda harekettin qiyinshiligi, asirese azanda yaki dawamli hareketsizlikten son, revmatoid
artritinin en daslepki ham turaqli belgilerinen biri esaplanadi. Buwinlarda hareket juda qiyinshiliq penen
orinlanadi. Bul belgi buwin atirapindagi toqimalar (pereartikulyar) isigi, hamde qanda endogen
glyukokortikoidlar mugdarinin azligi menen tusindiriledi.
(q) Kesellik geyde temperatura shigiwi, ishteydin paseyiwi, tez sharshaw, darmansizliq penen guzetiledi.
(n) Kozden otkergende ziyanlangan buwinlardin iskenligi aniqlanadi. (go-suwret.Revmatoid artriti).
Isiniw, asirese barmaqlardin proksimal falangalar araliq buwinlarinda urshiq siyaqli turinde guzetiledi.
Buwinlardagi ekssudativ ozgerislerge proliferativ ozgerisler qosilganda olar turi buziladi
(deformatsiyalanadi). Panje (barmaqlar) buwinlarindagi usi kesellikke tan ozgerislerdi «mirat kartasi»
depte ataladi. Alaqan-falanga buwini bugilgen halda qatip qaliwi (kontraktura) proksimal falangalar
araliq buwinlardin arqaga iyiliwi ham distal falangalar araliq buwin bugiliwi natiyjesinde kelip shigatugin
ozgerislerdi barmaqtin «Aqquw moyni» turindegi ozgerisi dep ataladi. Panje-falanga buwinlarindagi
ozgerisler, buwinlardin shigiwi sebepli olar kishi barmaq (ulnar) tarepke qiysayip alaqan turi ozgergenligi
«ulnar deviatsiya» yaki «morj suzgishi alaqani» dep aytiladi. Ulnar deviatsiya menen birge falangalar
ulkeyiwi, olardi qaplagan terinin juqa bolip burisiwi kelip shiqsa, alaqannin bul ozgerisin «lornetli qol»
dep ataladi. Buwin suyeklerindede ozgerisler kelip shigadi: suyeklerdin buwin ishindegi ushlari bir-biri
menen jabisip, pitip qaladi, sol sebepli buwin hareketi jogaladi, ankiloz «buwinnin qatip qaliwi»
rawajlanadi.
B. Revmatoid artritinin buwinnan tisqaridagi (sistemli) korinisleri, solar qatarinda ishki agzalar
ziyanlaniwi, kemnen kem aniq koringen boladi. Sonin ushin olar diqqat penen izleniwdi talap etedi. Teri
asti tuyinleri ham polineyropatiya guzetiledi.
(a) Revmatoid tuyinsheleri shama menena0-g0protsent nawqaslarda aniqlanadi.Kobinese olar shiganaq
buwini atirapindagi teri asti toqimasinda, axilla sinirleri astinda jaylasadi. Tuyinsheler ulkenligi0,o-a,o sm
bolip, hareketshen, atiraptagi toqimalarga jabispagan awiriwsiz qatti. Olar bir yaki bir qansha boliw
mumkin, hesh qashan isinbeydi ham irinlespeydi. Revmatoid tuyinsheleri keselliktin kusheyiw dawirinde
payda bolip simmetrik jaylasadi, remissiya dawirinde jogalip ketiwi mumkin. Keselliktin erte basqishinda
aktiv artrit rawajlangan dawirde ziyanlangan buwinlar hareketin orinlawda qatnasiwshi jaqin bulshiq
etler atrofiyaga ushiraydi, geyde bulshiq etlerde miozidti koriw mumkin.
(g) Polineyropatiya–periferik nervlerdi aziqlandiriwshi qan tamirlar vaskulitinin korinisi. Usi protsesste
nerv stvoli distal boliminin ziyanlaniwi sezgirliktin buziliwi menen guzetiledi. Nawqaslar ayaq qollardin
distal bolimlerinin uyiwina, ashiwina, tonip qaliwina ariz etedi. Siypalaganda ziyanlangan buwinda
awiriw, ziyanlangan nerv aymaginda seziwshiliktin artiwi yaki paseyiwi aniqlanadi. Anda sanda hareket
buziliwlari kelip shigadi.
(q) Keselliktin aktiv dawirinde geybir nawqaslarda limfadenopatiya– limfa tuyinshelerinin (jaq asti,
moyin ham t.b.) ulkeygenligi aniqlanadi.
(n) Ishki agzalarda (adette jurek, okpe, buyrek) revmatoid ziyanlaniwinin klinik belgileri az jagdaylarda
guzetiledi.
a. Kesellik joqari aktivlik penen otkende revmatoid miokarditi, endokarditi ham aqirinda perikarditi
rawajlaniwi mumkin. Geyde mitral qaqpaqlari jetispewshiligi qaliplesedi ham ol jenil otedi,
gemodinamika buziliwlari onsha guzetilmeydi.
b. Qan tamir diywallarinda isiniw jagdayi (vaskulit) guzetiledi. Sol sebepli barmaqlardin distal boliminde
mikroinfarkt, iri qan tamirlarda bolsa Reyno sindromi belgileri payda boladi.
v. Okpe toqimasinin tuyinsheler rawajlaniwi menen ziyanlaniwi, onda jane alveolit, okpe vaskuliti,
hamde plevrit gezlesiwi mumkin.
g. Revmatoid artritinde buyrekler ziyanlaniwi nefrit, pielonefrit, buyrek amiloidozi ham nefrotik sindromi
korinisinde boliwi mumkin.
d. Bawir ziyanlaniwi revmatoid gepatiti, bawir amiloidozi turinde belgilenedi ham u0-h0protsent
nawqaslarda bawir xizmeti buziliwi menen otedi.
e. Asqazan-ishek diziminde amiloidoz belgileri rawajlaniwi mumkin.
j. Nerv, endokrin sistemasinda ham kozdede revmatoid artritine tan ozgerisler guzetiledi.
(o) Qan sinamasinda ESHT artiwi, S-reaktiv belok payda boliwi, alfa-gham gamma-globulinler, hamde
fibrinogen mugdari kobeyiwi aniqlanadi. Kesellik awir otip, ishki agzalar ziyanlanganda gipoxrom
kemqanliq rawajlanadi, leykotsitler ham neytrofiller sani norma darejede boladi.
(u) Immunologik ozgerisler kesellik baslaniwinda sinovial suyiqliqta buwin sinovial qabiqlarinin
plazmatik kletkalari islep shigaratugin ham Vaaler – Rouz yaki lateks-test sinamalari menen
aniqlanatugin revmatoid faktori (RF) titri koterilgenligi menen sipatlanadi ham patologik protsesstin
aktivlik darejesi, otiwi hamde buwinnan tisqari agzalar ziyanlanganligi jagdayi menen tikkeley baylanisli
boladi. Geybir (g0protsent) nawqaslarda keselliktin «seronegativ» turi bolip, RF tabilmaydi.
(w) Buwinlar rentgen usili menen tekserilgende (gu-suwret) Suyek epifizinin siyreklesiwi (osteoporoz),
buwin sanlaqlarinin tarayiwi, buwinlardin yarim yaki toliq shigip ketiwi, shemirshek ham suweklerdin
buwindagi betleri gidir budir bolip turgani ham jaralaniwi (uzuratsiya), buwin beti shetinde osteofit osiwi
buwinlardin keskin deformatsiyasi ham buwin sanlaqlarinin toliq pitip ketiwi (artrozlar) aniqlanadi.
(gu-suwret.Revmatoid artriti:a-jumsaq toqimalar isken; g-kista siyaqli jaqtilaniw; q-buwin sanlagi (jarigi)
taraygan).
2.8. Diagnozi. Keselliktin patognomonik simptomlari joqligi sebepli revmatoid artriti diagnozin
aniqlawda klinik, rentgenologik tekseriwler jiyindisina qarap jol tutiw kerek. Amerika revmatologlari
birlespesi usinisina muwapiq keselliktinaabelgisi diagnostik olshem esaplanadi:
(a) Azangi buwin hareketinin shekleniwi (jetispewshiligi).
(g) Buwindi qozgaltqanda yaki siypalaganda keminde bir buwinda awiriw seziliwi.
(q) Buwin bosliginda suyiqliq jiynaliwi ham buwin atirapindagi jumsaq toqimalar isigi (suyek
deformatsiyasi joq).
(n) Uzagi menenqay araliginda aniqlanatugin keminde jane bir buwinnin isinkiregeni.
(o) Isinkiregen buwinlar simmetrikligi.
(u) Tabiygiy suyek juwanlasqan orinda teri asti tuyinsheleri.
(w) Buwinnin tipik rentgenologik ozgerisleri.
(h) Qan sivorotkasinda RF aniqlaniwi.
(9) Sinovial suyiqliqti teksergende gewekli mutsin siyaqli qoqim bar boliwi.
(a0) Sinovial perdenin xarakterli gistologik ozgerisleri.
(aa) Teri asti tuyinshelerinin xarakterli gistologik ozgerisleri.
Diagnozdi aniqlawda en ahmiyetli belgiler tomendegiler: azangi buwin qiyinshiliginin bar ekenligi;
mayda buwinlardin simmetrik ziyanlaniwi menen guzetiletugin turaqli poliartrit; buwin sindrominin aste
aqirin kusheyiwi ham protsesske jana buwinlar qosiliwi; rentgenogrammada shemirshek ham suyeklerdin
buwin betlerinde jaralar bar ekenligi; qanda ham sinovial suyiqliqta RF aniqlaniwi; teri asti revmatoid
tuyinshelerinin aniqlaniwi.
2.9. Differensial diagnostikasi. Diagnozdi aniqlawdagi qiyinshiliq tek keselliktin baslangish
dawirlerinde, ele jarali artrittin rentgen belgileri ham qan sivorotkasinda RF joqliginda kelip shigadi.
a. Ankilozlawshi spondilartrit (Bexterov keselligi)
b. Podagra
c. Otkir revmatizm
d. YUvenil revmatoid artriti
2.10. Profilaktikasi. Sozilmali infeksiya oshaqlarin saplastiriw, organizmdi shiniqtirip bariw, organizmde
allergiya jagdayin joq etiw, kesellik qaytalaniwi ham kusheyiwinin aldin aliw, buwinlardin funksional
jagdayin ham nawqastin miynet qabiletin tiklewden ibarat.
2.11. Emlewi–patologik protsess turi, basqishi, aktivlik darejesin esapqa algan halda kompleksli,
dawamli, adamnin ozine tan (individualli) boliwi ham basqishpa basqish emlewxana, poliklinika-kurort
kestesi boyinsha otkiziliwi kerek.
Kompleksli emlew– sozilmali infeksiya oshaqlarin saplastiriwdi, isiniwge qarsi tez tasir etiwshi darilerdi,
asten, biraq uzaq tasir etiwshi ustinlikke iye darilerdi, fizioterapiya protseduralarin, emlew fizikaliq
tarbiyani ham uwqalawdi qollaniw ilajlarin oz ishine aladi. Qosimsha turde buwin ishine darilerdi jiberiw
mumkin. Nawqaslardi emlew patologik protsess aktivligin ham tezlesiwin astenlestiriw, kontraktura ham
ankilozlar rawajlaniwinin aldin aliwga qaratiliwi lazim. Buwinga tusetugin artiqsha salmaqti bermey,
abaylaytugin hareket tartibin qollaniw kerek.
1. Isiniwge qarsi tez tasir etiwshi steroid emes dariler (IQTTESED)
2. Salitsilatlar:.
3. Altin preparatlari.
(a) Xrizanol
(b) Tauredon–
(v) Auranofin–
4. Immundepressantlar
a. Metotreksat
b. Azatioprin
c. Xlorbutin (leykeran)
d. Siklofosfan
5. Sulfanilamid
(a) Sulfasalazin (salazosulfapiridin)
(b) Salazopiridazin
6. Aminoxinolin preparatlari
7. Glyukokortikoidlar.
o. Darilersiz emlew.
a. Emlew gimnastikasi–fizikaliq tarbiya sistemasi shinigiwlari.
b. Fizioterapiya–protsesstin tomen aktivliginde qollaniladi.
v.Kurort ham sanatoriyalarda emlew–radonli, natrxloridli, gidrosulfidli, karbonad-angidridli suwlar.

A’DEBIYATLAR HA’M ELEKTRON OQIWLIQLAR

1. Gadayev A. G., Nabiyeva D. A., Aripov A. N. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. Tashkent. 2021 y.
2. Gadaev A. G. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. T: Turan Jay Ziyo, 2021 y. (lotin).
3. Xolmatova B. T., Karimov M. Sh. Medicina kásipine kirisiw. Sabaqlıq. Tashkent. 2021 jıl.
4. Gadaev A. G. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. T: Turan Jay Ziyo, 2018.
5. Ishki kesellikler propedevtikasi. Gadaev A. G.; Karimov M. Sh.. T. 2012.
6. NabiyevaD.A., MuhammadiyevaS.M. Biriktiruvchitóqimaningtizimli kesellikleri, Oqıw
qóllanba. Tashkent. 2021 y.
7. Axmedova N. A., SultanovM. X. Awqathazm qilish tizimi a'zolari kesellikleri, Oqıw
qóllanba.Tashkent. 2019 y.
8. Gordienko A. V. Gospital'naya terapiya, Uchebnik. Sankt-Peterburg. 2016 g.
9. Под редакцией академика РАМН В.С. Моисеева, академика РАМН А.И. Мартынова,РАМН Н.А.
Мухина УЧЕБНИК ТОМ 1.Внутренние болезни
5.Internet ma’lumotlarini quyidagi saytlardan olinadi www. Cardiosite.ru, www.Cardiologia.ru,
www. rmj.ru, www.medline.ru, www.medlib.ru, www.vidal.ru, Internetdan olinadigan ma’lumotlar;
www.med-site.narod.ru; www.meddean.luc.eduwww.embbs.com.; www.martind alecenter.com.;
wwwn.ncbi nlm.nih.gov.; www.who.dk.; www.embbs.com.; www.vh.org/adult/.; www.med-
site.narod.ru.; www.meddean.luc.edu.; www.med-site.narod.ru.; www.meddean.luc.edu.;
www.embbs.com.; www.martind alecenter.com.; www.embbs.com.; www.martind alecenter.com

LEKСIYA-6.

PIELONEFRITLER. GLOMERULONEFRITLER.ÓTKIR HÁM SOZILMALI

PIELONEFRITLER. GLOMERULONEFRITLER. ETIOLOGIYA, PATOGENEZ, KLINIKA,
DIAGNOSTIKASI, DIFFERENCIAL DIAGNOSTIKA, EMLEW.

Joba:
1. Xronik pielonefrit. Etiologiyasi, patogenezi,klassifikatsiyasi, klinikasi, tekseriu metodlari,
instrumental-laborator izertleu natiyjeleri, emleu prinsiplari ham profilaktikasi
2. Glomerulonefrit.Etiologiyasi, patogenezi,klassifikatsiyasi,
3. Utkir Glomerulonefrit. klinikasi, tekseriu metodlari, instrumental-laborator izertleu natiyjeleri,
emleu prinsiplari ham profilaktikasi
4. Surunkali Glomerulonefrit. klinikasi, tekseriu metodlari, instrumental-laborator izertleu
natiyjeleri, emleu prinsiplari ham profilaktikasi
Lekciya maqseti::
 Materialdi ken jaritip beriw joli menen talabalardi usi mashqalaga kiziktiriu, usi kesellik
diagnostikasin ham emleu degi akirgi janaliklar menen tanistiriu. Adebiyatlar menen oz betinshe isleuge
kiziktiriu. Uyrenilgen mashkalalardin etiologiya, patogenez klinikasi, keselliktin klinik keshiu ham
diagnostika ham emleudin zamanagoy usullarinin aktualligini xazirgi zaman talabi menen tiykarlap
beriu.

Tayanısh tu’sinikler:
Autoimmun, proteinuriya, gipoproteinemiya, nefrotik sindrom, gipertonik sindrom, gematuriya, buyrek
jetispeushiligi.

Lekciya nin tiykargi soraulari:

Xronik pielonefrit. 1.Otkir glomerulonefritlar

1.1.Otkir glomerulonefritlar 2.1.Otkir glomerulonefritlar 3.1.Sozilmali

aniqlamasi aniqlamasi glomerulonefrit
1.2.Otkir glomerulonefritlar 2.2.Otkir glomerulonefritlar etiologiyasi
etiologiyasi etiologiyasi 3.2. Sozilmali
1.3.Otkir glomerulonefritlar 2.3.Otkir glomerulonefritlar glomerulonefrit
patogenezi patogenezi patogenezi
1.4. Otkir glomerulonefritlarklinik 2.4. Otkir glomerulonefritlarklinik 3.3.Sozilmali
korinisi korinisi glomerulonefrit klinik
1.5. Otkir glomerulonefritlar 2.5. Otkir glomerulonefritlar korinisi
keshiwi keshiwi 3.4. Sozilmali
1.6.Otkir glomerulonefritlar 2.6.Otkir glomerulonefritlar glomerulonefrit keshiwi
aqibetleri aqibetleri 3.5. Sozilmali
1.7. Otkir glomerulonefritlar 2.7. Otkir glomerulonefritlar glomerulonefrit
diagnostikasi diagnostikasi diagnostikasi
1.8. Otkir glomerulonefritlar 2.8. Otkir glomerulonefritlar 3.6. Sozilmali
differensial diagnostikasi differensial diagnostikasi glomerulonefrit
1.9. Otkir glomerulonefritlar emlew 2.9. Otkir glomerulonefritlar emlew differensial diagnostikasi
1.10. Otkir glomerulonefritlar 2.10. Otkir glomerulonefritlar 3.7. Sozilmali
profilaktikasi profilaktikasi glomerulonefrit
  akibetleri
3.8. Sozilmali
glomerulonefrit emlew
3.9. Sozilmali
glomerulonefrit
profilaktikasi

Lekciya mazmuni
1. Pielonefrit.
Aniqlamasi. Pielonefrit sidik jollari silekey qabatinin, buyrek parenximasinin infeksion-isiniwi bolip
kobinese buyrektin araliq (interstitsial) toqimasi, buyrek qaltasi (loxankasi), kesesi ziyanlaniw menen
guzetiledi.
g. Tarqaliwi. Pielonefrit glomerulonefritke qaraganda kop tarqalgan, biraq klinika magliwmatlari
keselliktin haqiyqiy sanin sawlelendirmeydi, sebebi kesellik jeterli darejede aniqlanbaydi yaki basqa
kesellikler (gipertoniya keselligi, sozilmali nefrit) diagnozi menen belgilenedi. Autopsiya sanlari
kesellikke shaliniwdin joqargi sanlarin korsetedi (9-15 protsent ham onnanda artiq). Pielonefrit
hayallarda, erkeklerge salistirganda o marte kop gezlesedi. Keselliktin tarqaliw mugdari tikkeley jinisqa
ham jasqa baylanisli. Xayallar omirinde pielonefrit penen keselleniwde 3 qawipli dawir bar.
(a) Erte balaliq – antigigienik adet (barmaq penen sirtqi jinis agzalari menen oynaw).
(g) Turmisqa shigiw–qizliq perdesinin jirtiliwi (defloratsiya) ham uretranin jaraqatlaniwi.
(q) Xamledarliq – sidik jollari ham loxankasinin keneyiwi ham atoniyasi natiyjesinde sidik agiwi
buziladi – turip qaladi.
Kekse jasta erkekler hayallarga qaraganda kobirek kesellenedi. Bul jagday adenoma, prostatit rawajlaniwi
natiyjesinde sidik agiwinin buziliwi ham prostata bezinen antimikrob faktori boliniwinin keskin azayiwi
menen baylanisli.
q. Etiologiyasi. Kesellik qozgatiwshi faktor sipatinda ishek tayaqshasi, enterekokk, protey, stafilakokk
qatnasadi. Sidik florasi kobinese har qiyli mikroblar birlespesinen ibarat. Tis kariesi («qurtlawi»),
shiyqan, mastit, osteomielit, xoletsistit, sidik shigariw jollari (uretrit, sistit, prostatit, adneksit) infeksiya
daregi boliwi mumkin. !sbaplar menen tekseriw otkizilgende (quwiqti katetrlew, sistoskopiya, retrogradli
pielografiya) sidik jollari infeksiyasina shaliniwi mumkin.
n. Patogenezi. Buyrek toqimasina mikroblar 3 jol arqali kiredi:
(a) Urinogen (sidik shigariwshi jollar diywalinan koteriliwi sebepli).
(g) Gematogen (uzaqta jaylasqan agzalardagi infeksiya oshaqlarinan).
(q) Limfogen (qonsi agzalardan).
(a) Urinogenli pielonefritte kesellik qozgatiwshi jagdaylar sidik shigariwshi naysha diywalinan ozlerinin
aktiv hareketi menen yaki sidik shigariwshi nayshanin antiperistaltikasi (reflyuksi) natiyjesinde ham
loxankada basim koteriliwi sebepli loxanka- buyrek reflyuksi jardeminde buyrek parenximasina kiriwi
mumkin.
(g) Gematogen jollari arqali infeksiya tarqaliwi organizm immun reaktivliginin halsizleniwi ham sidik
agiwinin buziliwi natiyjesinde birlemshi isiniw oshaginin sidik shigariw jollarinda yaki jinisiy agzalarda
bar boliwi menen baylanisli.
(q) Limfa jollari arqali mikroblar kem darejede loxanka silekeyine ham buyrek parenximasina kiredi.
Normal sharayatta mikroblar limfa toqimalarina kire almaydi. Biraq qonsi agzalarda isiniw protsessleri
(xoletsistit, kolit) bar bolsa, silekey qabat infeksiyani otkeretugin bolip qaladi. Mikroblar virulentliginin
kusheyiwi silekey qabattin qorganiw tosigin ansat gana jenedi. Mikroblardin loxanka silekeyine ham
buyrek parenximasina kiriwi har waqitta kesellikti shaqira bermeydi.
(n) Beyim sharayatlar – kesellik rawajlaniwinda ahmiyetli rol oynaydi.
a. Obstruktiv uropatiya–yagniy sidik agiwinin buziliwi ham urostaz rawajlaniwi (sidik shigariw
nayshasinin tarayiwi yaki bugiliwinde, prostata adenomasinda, sirttan ospe tasirinde sidik shigariw
nayshasinin qisiliwinda, isiniw infiltratsiyasinda guzetiledi).
b. Buyrek keselligi. Buyrek loxankasinda taslar silekey qabatti mudami jaraqatlaydi ham onin
shidamliligin azaytadi, sidik shigariw jolin bekitedi ham urostazaga (sidik turip qaliwina) alip keledi.
v. Xamledarliq – joqari sidik shigariw jollarin keneytedi ham sidik shigariw nayshasin ezedi.
g. Samallaw buyrek qan tamirlarina reflektor tasir etedi – taraytadi, agzalar trofikasin ham qorganiw
mexanizmlerin buzadi.
o. Patologik anatomiyasi. Otkir serozli ham otkir irinli pielonefrit bolip ajiraladi. Otkir pielonefrittin
baslangish dawirinde buyrek kolemi azgana ulkeygen, buyrek loxankasi silekey perdesi isingen, geybir
orinlari jaralangan. Sidik agiwi buzilganda loxankada irin toplanadi. Buyrek toqimasinin isiniw
infiltratsiyasi guzetiledi, geybir orinlarda irin oshaqlari aniqlanadi. Uzaq dawam etiwshi pielitte buyrekte
isiniw uchastkalari skleroz bolekshelerinen bolingen, olar ortasinda uliwma ozgermegen parenxima
aralshalari jaylasqan. Isiniw protsessi aldin araliq toqimani, keyin kanalshalardi jaraqatlaydi aqirgi
(terminal) basqishta bolsa patologik protsesske klubochkalar qosiladi. Sozilmali pielonefritte ziyanlangan
buyrek kolemi sawga salistirganda ulken, loxankalar keneygen, olar iyinleri qalinlasqan. Sozilmali
pielonefrittin ekilemshi buyrek burisiwi basqishinda onin kolemi qisqaradi, kapsulasi fibroz benen
ozgergen ham qiyinshiliq penen ajiraladi.
 A. Otkir pielonefrit.
a. Klinik korinisi.
a. Issiliq. Temperaturanin joqari koteriliwi dene juwildawi ham kop terlew menen guzetiledi. Irinli
pielonefritte temperatura gektik tipte, geyde urosepsis koriniste bas awiriwi, logiw, qusiw, gerpes penen
belgilenedi. !dette joqargi temperatura n kunnen w kunge shekem dawam etedi ham aste aqirin
tomenleydi.
b. Beldegi awiriw – otkir pielonefrit penen kesellengen nawqaslardin hammesinde guzetiledi. Kobinese
awiriw bir tarepte, biraq beldin hammesinde qamtip aliwi mumkin. Awiriw kushli emes. SHireniw,
tartiliw sezimi siyaqli korinedi ham omirtqa baganasi ham qabirga araligindagi ush muyeshlikte jaylasadi.
Awiriwga dene jagdayi tasir etpeydi, biraq awiriw silkingende, qarin ham kokirek bulshiq etleri
shirengende, geyde teren dem alganda kusheyedi, isitqish qoyganda azayadi, biraq putkilley joq
bolmaydi.
v. Sidik boliniwdin buziliwi – adette poliuriya ham pollakiuriya (tez tez sidik ajiraliwi) a kunde
nawqaslar g litrden aslam sidik shigaradi. Sidik shigiwi uretranin basinda yaki aqirinda ashiw, qishiw
belgileri menen guzetiledi. Nawqaslardi mudami jagimsiz sezimler – siyiwge bolgan tilek ham aqirina
shekem siye almaw jagdaylari qiynaydi. Birneshe minut otip nawqaslar hajetxanaga juwiradi ham g-q
tamshi sidik boliniwi nawqaslarda azap aqiretti payda etedi.
Ob’ektiv tekseriw kesellik baslaniwinda otkir juqpali kesellikler belgileri korinedi. Pasternatskiy belgisi
on. Buyrekti uslawga hareket etiw awiriwdi payda etedi.
g. Laboratoriya tekseriwleri.
(a) Sidik – salistirma tigizligi paseygen (1012-1015), quraminda az gana darejede belok (0,5-1
protsent), shokpesinde kop mugdarda leykotsitler, eritrotsitler, aktiv leykotsitler, qannin vital aq
kletkalari, qozgatiwshi jagday, bakteriyalar aniqlanadi.
(b) Qan – neytrofilli leykotsitoz (30-40*10 g/l), ESHT kobeygen (40-50 mm\s), mochevina, qaldiq azot
ham sidik kislotasi mugdarlari normada yaki azgana asqan.
d. Rentgen tekseriwleri – otkir pielonefrittin diagnozin belgilewge korsetpeler bermeydi, biraq buyrek-
tas kesellikler, divertikulalar, anomaliyalar siyaqli beyim sharayatlardi aniqlaydi.
g. Otiwi. Otkir pielonefrittin tomendegi klinik turleri bolinedi.
(a) Asa otkir turi – klinik belgileri sepsis korinisinde belgilenedi: nawqastin uliwma awhali awir,
temperatura balent, dene uyiwi guzetiledi. Kesellik belgileri az.
(g) Otkir turi – jergilikli belgiler kobirek koringen, dene qaltirawi menen guzetiledi ham joqari
temperatura, uliwma intoksikatsiya kesellikke tan.
(q) YArim otkir yaki oshaqli turi – uliwma simptomlar az korinedi ham aldingi orinda keselliktin
jergilikli belgileri korinedi: ziyanlangan buyrekte awiriw, sidik sindromi.
(n) Latent (jasirin) turi – sidik sindromlari juda az, azgana proteinuriya ham leykotsituriya ham uliwma
belgiler menen guzetiledi, sonin ushin oz waqtinda aniqlanbaydi.
q. Asqiniwlari.
(a) Urosepsis.
(b) Buyrekte kop gana abssessler.
(v) Pionefroz.
(g) paranefrit.
n. Diagnozi. Kesellikti aniqlawda joqari temperatura, bel aymagindagi awiriw, sidik ajiraliwinin
buziliwinan basqa sidik quraminin ozgeriwi – piuriya, bakteriuriya, aktiv leykotsitler bar boliwi,
poliuriya, sidiktin salistirmali tigizliginin balentligi, geyde silindruriya ahmiyetli orin iyeleydi.
o. Differensial diagnostikasi.
a. Otkir diffuzli (tarqalgan) glomerulonefritke arteriya gipertenziyasi, basta, jurek ham bel
aymaginda awiriw, entigiw, waqti waqti menen jurek astma tutiwi, isik, oliguriya, gematuriya sipatli.
b. Kollagenoz nefritinde kesellik turlerine kobinese qizil qasqirshaga tan klinik korinisi boladi.
Organizmnin sistemli jaraqatlaniwi, «gubelek» belgisi, qanda LE kletkalari sipatli belgi esaplanadi.
v. Buyrek tuberkulezi – bel aymaginda sizlawshi awiriw, dizuriya, subfebril temperatura, antibakterial
emlewge shidamli turaqli sidikte tuberkulez mikobakteriyasi aniqlanadi. Rentgen tekseriwinde loxanka-
keseshe sistemasi menen qosilatugin kaverna (gewek) tabiladi. Anamnezde basqa agzalar tuberkulezine
korsetpe bar boladi.
u. Aqibeti. Otkir pielonefrit diagnozi erte aniqlanganda, oz waqtinda sipatli emlengende, shama menen
50 protsent kesellik sawaliw menen tamamlanadi.
w. Emlewi-emlewxana sharayatinda orinda jatqizip otkiziledi. Awqati vitaminlerge, belokqa, mayga ham
uglevodlarga bay boliwi lazim. Isik bolmaganligi ushin suyiqliq ham as duzin qollaniw sheklenbeydi.
Antibakterial terapiya.
a.antibiotikler–penitsillin, eritromitsin, tetratsiklin, levomitsitin, siprolet.
b. sulfanilamidler – biseptol, etazol, urosulfan.
v.nitrofuran birikpeleri–furagin, furazolidan, niitroksolin, nevigramon, o-nok.
h. Profilaktikasi.
(a) Sozilmali infeksiya oshagin sanatsiyalaw (tazalaw).
(g) Sidik agiwina kesent beriwshi sebeplerdi saplastiriw.
B. Sozilmali pielonefrit – mudami duzelmegen yaki aniqlanbagan otkir pielonefrit aqibeti esaplanadi.
a. Klinik korinisi – har turli. Kesellik kobinese aste aqirin baslanadi, uzaq waqit jasirin otedi, oni
nawqaslar bayqamaydi.
a. Arizi. Keselliktin baslangish dawirinde onsha ariz joq ham bar bolganlarida sipatli emes. Nawqas aste
aqirin azip baslaydi, kush quwat azayadi. Biyparwaliq kusheye beredi, tez sharshaw ham bas awiriw
qiynaydi. ?aqit otiwi menen dispepsiya buziliwlari (ishtey jogaladi, awizda sasiq dam seziliwi, asirese
erte azanda, qarinda awirliq sezimi, sebepsiz ish otiwi, metiorizm) qosiladi. Nawqaslar bet terisi
bozariwga ham isinkirewge, subfebril temperaturaga, belde sizlawshi awiriwga ham qolaysiz sezimge
naliydi. Keselliktin kusheyiw dawirinde joqargi temperatura, dene juwildawi ham kop terlew hamde
zaharleniw ham dizuriya belgileri menen (sidiktin az mugdarda tez tez, aship shigiwi) guzetiledi.
b. Koriw. Nawqastin uliwma jagdayi uzaq waqit qanaatlanarli saqlanadi. Teri reni bozargan juzi isingen
ham koz asti qaltasha bolip asilip turadi. Til qurgaq, qizil, kul ren perde menen qaplangan. Keselliktin
buyrek xizmeti jetispewshiligi menen guzetiletugin aqirgi basqishinda awizda xarakterli iyis, gemorragik
diatez belgileri (murinnan ham tis tubinen qan ketiwi) korinedi. Sozilmali pielonefritte adette isik joq.
kesellik otiwinde nefrotik jagdaydin rawajlaniwi amiloidoz korsetkishi esaplanadi.
v. Laboratoriya tekseriw magliwmatlari.
(a) Sidikte kusheyiw dawirinde belgilengen proteinuriya (1-2 g/kun), bakteriuriya, leykotsituriya,
silindruriya ham az jagdaylarda gematuriya, asirese sidik shokpesinde «aktiv» (hareketshen) leykotsitlerdi
– SHtengeymer-Malbin kletkalarin aniqlaw sipatli, Adis-Kakovskiy yaki Nechiporenko usillarinda sidik
shokpesin mugdarli tekseriw leykotsitlerdin eritrotsitlerge salistirganda kopligin korsetedi.
Sidikti bakteriologik tekseriw: sidik shokpesinen aziq ortaligina egiw, bakteriyalardin antibiotikke
sezgirligin aniqlaw ulken ahmiyetke iye.
Zimnitskiy usilinda sidikti tekseriw buyrek xizmeti buziliwin korsetedi. Eger patologik protsesske
buyrek klubochkasida qosilsa klubochka filtratsiyasi paseyedi, qanda belok zat almasiwi onimleri
kobeyedi, qanda ham sidikte elektrolitler qurami ozgeredi.
(g) Qanda - gipoxromli yaki norma xromli turaqli anemiya; ESHT – kobeygen. Leykotsitler sani
baslangish dawirde normada yaki azgana kobeygen, biraq keyninen, uremiya rawajlaniwi menen keskin
kobeyedi (20000 ham onnanda kop).
g. Rentgen tekseriwleri loxanka ham keseshe deformatsiyasi ham keneyiwi, sidik shigariw jollari turinin
ham tonusinin ozgeriwi, olar rawajlaniwinin anomaliyasi aniqlanadi. Ekskretor urografiya ham retrogradli
pielografiyani qollaniw loxanka, keseshe turi ham joqargi sidik shigariw jollari tonusinin buziliwi hamde
buyrek xizmetinin assimetriyaligi haqqinda toliq magliwmat beredi.
d. Xromotsistoskopiya usilinda ziyanlangan buyrekte renli sidiktin aste shigariliwi aniqlanadi.
Radionukleid usillari ekilemshi pielonefritte ahmiyetli diagnostika bolip esaplanadi.
e. Izotopli renografiya buyrektin funksional jagdayi haqqinda magliwmat beredi. Skanogrammada izotop
jiynaliwinin azayiwi, tegis emes tarqaliwi, buyrek suwretinin aniq korinbewi bayanlanadi.
j. Ultradawis (exografiya) tekseriwi loxanka-keseshe toqimalarinin tigizlanganligin ham keneygenligin
korsetedi.
g. Sozilmali pielonefrit turleri.
(a) Latent (jasirin) turi. Keselliktin klinik belgilerinin juda ham az boliwi menen korinedi. Nawqaslar
uliwma darmensizlik, tez sharshaw, geyde subfebril darejege shekem temperatura koteriliwi, sidiktin tez-
tez az mugdardan shigiwina naliydi. Tekseriw otkizilgende arteriya qan basimi koterilgenligi,
Pasternatskiy belgisi on ekenligi, sidiktin salistirma tigizligi paseygeni, juda az darejede proteinuriya,
leykotsituriya ham bakteriuriya aniqlanadi.
(g) Qozip turatugin sozilmali pielonefrit qoziw ham remissiya dawirlerinin almasiwi menen sipatlanadi.
(q) Gipertoniya turi – qan basimi artiwi belgileri ustinlik etedi.
(n) Anemiya turi– jetekshi orindi temir jetispewshiligi kem qanligi iyeleydi.
(o) Azotemiya turi – buyrek jetispewshiligi belgileri tan.
q. Otiwi. Sozilmali pielonefrit uzaq waqit (a0-ao jil) dawam etedi, kobinese, jagdaydin jaqsilaniwi menen
bolinip turadi.
Patologik protsess buyrektin jana aymaqlarina tarqaliwi yagniy jergilikli otkir pielonefrit rawajlaniwi
keselliktin waqti-waqti menen kusheyiwine sebepshi boladi.
n.Diagnozi. Tipik jagdaylarda anamnezde otkizgen sistit, uretrit, pielit, buyrek shanshiwi, sidik penen
konkrementler shigiwi, buyrek ham sidik shigiw jollari rawajlaniwindagi anomaliyalarga korsetpeler
diagnozdi qoyiwda qiyinshiliq tuwdirmaydi. Biraq jasirin otiwshi turin aniqlaw qiyiniraq. Bunday
jagdayda sidikti har turli usillar menen takirarlap tekseriw zarur. Diagnoz qoyiwda provakatsiya
(jasalma rawishte qozgatiw) testlerinende paydalanadi. Tamir ishine g0 mg prednizolon jiberip a saat
dawaminda sidik penen shigatugin leykotsitler sani sanaladi. Eger leykotsitler sani 0,4 * 10 9/l ham onnan
kobirek bolsa, kesellikti tastiyiqlaydi. Diagnoz qoyiwda buyrekti rentgen, ultradawis ham radioizotop
usillari menen tekseriw ulken ahmiyetke iye.
o.Differensial diagnostikasi.
(a).Sozilmali glomerulonefrit-sidik shokpesinde eritrotsitler sani leykotsitlerden kop, «aktiv»
leykotsitler aniqlanbaydi, buyrektin konsentratsion xizmetinin erte buziliw belgileri ham bakteriyalar joq.
(g).Buyrek tuberkulezi–leykotsituriya (piuriya) turaqli, antibakterial terapiya tasirinde jogalmaydi.
Sidikte tuberkulez mikobakteriyasi bar boliwi ham tuberkulin sinamalarinin on ekenligi kesellikke tan
belgi. Bunday nawqaslar anamnezinde okpe yaki okpeden sirttagi tuberkulezge korsetpe boladi.
Kontrastli rentgen tekseriwinde buyrekte tuberkulez gewegi aniqlanadi.
(q).Buyrek amiloidozinda belgilengen nekrotik sindrom bar, leykotsituriya, «aktiv» leykotsitler ,
bakteriuriya joq, buyrektin konsentratsion xizmeti norma darejesinde saqlanadi, pielonefrittin
rentgenologik belgileri joq, buyrekler birdey kolemde. Amiloidozga uzaq waqit otiwshi kobinese irinli
isiniwshi sozilmali kesellikler tan.
(n).Gipertoniya keselligi, sozilmali pielonefritten parqi, ulken jastagi adamlarda gezlesedi, kobinese
gipertoniya krizi, koronar ham bas miy arteriyalari hamde aortanin sklerotik ozgerisleri menen guzetiledi.
Gipertoniya keselligi menen awirgan nawqaslar sidiginde leykotsituriya, bakteriuriya joq, sozilmali
pielonefritte gipertoniya diastolik basimnin juda joqari boliwi, gipotenziv dariler tasiri natiyjeliliginin
azligi, gipotenziv darilerdi antimikrob dariler menen birgelikte berilgende natiyjeliliktin artiwi guzetiledi.
u. Emlewi. Kesellik qozgan dawirde nawqaslar emlewxanada emlenedi. Awqatlari har turli, joqari
kaloriyali qurami belokqa, uglevodqa ham vitaminlerge bay boliwi kerek. Awqatlaniwda otkir awqatlar,
kofe, kakao, spirtli ishimliklerdi paydalaniw qadagan etiledi. Sidik jollarin tazalaw maqsetinde kunine
keminde g l suyiqliq ishimlik beriledi. Sidik aydaw tasirine iye bolgan qiyar, qarbiz, qawin, qabaqti
paydalaniw usinis etiledi. Kemqanliqta temirge ham kobaltqa bay onimler (qulpinay, anar, alma)
ratsionga qosiladi. Gipertenziya belgisinde as duzi mugdari g-n g ga kemeyttiriledi.
(a) Bakteriyalarga qarsi.
a. Antibiotikler: penitsillin (500000 birlik) oksatsillin (0,25 g), tarivid (1/2 tabletkadan kunine 2 marte),
klofaran (1 g dan 2 ret), metitsillin (1 g), siprolet (500 mg).
b. Sulfanilamidler: etazol, sulfademitoksin, urosulfan, biotrin, biseptol - 2 tabletkadan kunine 2 marte
awqatlangannan keyin, sulfatrim – 1 tabletkadan 2 ret.
v. Nitrofuran birikpeleri – furadonin (0,5 g), furazolidon, furazolin, negram, nevigramon, nitroksolin,
(5-nok).
Keselliktin qoziw dawirinde antibakterial terapiya 4-8 hapte dawaminda otkiziledi. Darilerdi tanlawda
mikroblar sezgirligin, nefrotoksik qasietleri, buyrek kanalshalarinin tasirleniw darejesi esapqa alinadi.
(g) Isiniwge qarsi – steroidli emes dariler – voltaran (0,075 g), az mugdarda geparin (kunine 6000-8000
birlik) nimisil.
(q) Desensibilizatorlar – dimedrol, suprastin, diazolin, klaritin.
(n) Gipertenziyaga qarsi – papaverin, divazol, rezerfin, adelfan, demiton, kapoten ham basqalar.
(o) Anemiyaga qarsi – temir preparatlari, folat kislotasi, sianokovalamin.
(u) Immun reaktivlikti asiriw maqsetinde metiluratsil (4 g), pentoksil (1,2 g), levamizol (1/2 tabletkadan
kun ara), bulshiq et arasina prodigiozan, immun modulin qollaniladi.
(w) Fizioterapiya protseduralari – buyrek aymagina UBCH, mikrotolqinli terapiya, induktotermiya,
furodonin, elektroforezi ultradawis yaki amplipuls, parafin, ozokerit, ilay applikatsiyalari.
w. Profilaktikasi.
(a) Otkir pielonefritti oz waqtinda ham toliq emlew kerek.
(g) Otkir pielonefritti otkizgen nawqaslarda mudami dispanser baqlawin otkeriw ham miynet penen duris
tamiyinlew lazim.
(q) Sozilmali infeksiya oshaqlarin saplastiriw kerek.
(n) Xamledar hayallarda kop gezlesetugin jasirin bakteriuriyaga ahmiyet beriw kerek.

Glomerulonefritlar
1.1.Aniqlamasi. Tarqalgan (diffuzli) glomerulonefrit-buyrek klubochkasi qan tamirlari, kanalshalar ham
araliq toqimalardin ziyanlaniwi menen guzetiletugin uliwma immun – isiniw keselligi. Keselliktin otkir,
yarim otkir ham sozilmali turleri ajiraladi.

2.Otkir glomerulonefritlar.
2.1.Otkir glomerulonefrit–buyrek kesellikleri arasinda ken tarqalgan, g0-n0jaslardagi erkeklerde
guzetiledi.
2.2.Etiologiyasi.
a. Infeksion faktorlar.
(a) Streptokokk, tiykarinan, beta-gemolitik XII–tipi, A topari, ham streptokokk infeksiyasi menen
baylanisli kesellikler (angina, tanlay, sozilmali tonzillit, otit, gaymorit, skarlatina, saramas).
(g) Viruslar, gepatit, ushiq taspasi, qizilsha, adenoviruslar.
b. Infeksion emes faktorlar.
(a) №an sivorotkasin ham vaksinalardi (privivka) qaytadan jiberiw.
(g) Geybir darilerdin nefrotoksik tasiri.
(q) Toksik zatlar (alkogol, organik eritiwshiler, sinap ham basqalar) tasiri.
2.3.Patogenezi. Tiykarinda immun – allergik teoriya jatadi.
a. Otkir glomerulonefrit adette infeksion kesellikler kusheyiwi dawirinde payda bolmay, balkim kesellik
sawaliwdan g-qhapte otip rawajlanadi;bul dawirde buyrek toqimalarinan streptokokkti tabiw imkani
bolmaydi. Otkir glomerulonefrittin kelip shigiw mexanizmin infeksiya dawirinde mikrobli belokli
antigenlerdin qanga tusiwi ham bugan juwap retinde qanda antideneler payda boliwi menen
baylanistiradi. Kopshilik nawqaslar qaninda antistreptolizin, streptokokk antigialuronidazasi, geyde beta –
streptokokqa qarsi pretsipitin titrinin balent tabiliwi bunin daliyli esaplanadi. Usi antideneler kletkalar
bolshekleniwinin onimi boliwi mumkin. Antidene qandaaylanip jurip klubochka kapillyarlari endoteliyasi
tarepinen uslanadi ham bul jerde kletka ishindegi antigen menen qosiladi, natiyjede antigen – antidene
immun kompleksi payda boladi. Usi birikpe kapillyarlardin bazal giperergik isiniw protsessinin
rawajlaniwina alip keledi.
b. Klubochka ziyanlaniwinda koagulyasiya diziminin buziliwi ahmiyetli rol oynaydi. Bul jagday immun
kompleksi tasirinde komplement (immun reaksiyalari bolimleri) aktivlesiwi, trombotsitler birlesiwi, qan
uyiwinda qatnasiwinda XII faktor aktivlesiwi natiyjesinde payda boladi. XII faktor sivorotka
kallikreinogenin aktivlestirip, kinin mugdarin kobeytedi; bunnan tisqari trombotsitlerdin III ham IV
faktorlari ajiralip shigadi. Natiyjede kapillyarlar diywalina fibrin otirip aladi. Bugan juwap retinde
mezoteliya ham endoteliya, kletkalari kobeyip fibrindi qaplap aladi, solay etip gialin substansiyasinin
tamir diywalina shogiwi tezlesedi.
Otkir glomerulonefritte patologik protsess aldin eki buyrek klubochkalari kapillyarlarinda jaylasadi, keyin
organizmnin barliq kapillyarlarina tarqaladi. Solay etip, glomerulonefrit uliwma qan tamirlar ziyanlaniwi
korinisinde boladi.
2.4.Klinik korinisi. Otkir tarqalgan glomerulonefrit ush tiykargi belgiler menen korinedi: denede isik
payda boliwi, qan basiminin koteriliwi ham sidiktegi ozgerisler. Kesellik, kobinese, otkir, keskin
baslanadi, otkergen angina yaki oshaqli streptokokk infeksiyasi menen aniq baylanisli. Nawqaslar bas
awiriwina, darmansizliqqa, uliwma halsizlikke, ishtey paseyiwine, logiwga, entigiwge, jurektin tez
sogiwina, jurek ham bel aymaginda awiriwga, diurez kemeyiwine ham sidik reninin ozgeriwine ariz etedi.
a. Isik keselliktin daslepki ham mudami belgilerinen biri esaplanadi.
(gg-suwret. Otkir nefrit: bet isigi).
Olh0-90protsent nawqaslarda guzetiledi. Isik azanda aniq boladi ham bette, asirese koz qabaginda ham
astinda jaylasadi, koz jumilip ketedi, keyninen denenin hammesine ham ayaqlarga tarqaladi. Suyiqliq
kobinese bosliqlarga (plevra, qarin ham perikard bosligina) jiynaladi. Dene salmagi qisqa waqit ishinde
a0-g0kg ga artadi. Jasirin isiklerde boliwi mumkin. Bunday nawqaslar organizminde suyiqliq jiynaliwi
izbe-iz rawishte nawqasti tarezide tartiw ham bir kunde ishilgen suyiqliq ham ajiratilgan sidik
mugdarlarin salistiriw arqali aniqlanadi. Kop jagdaylarda kesellik otiwi unamli tamamlanadi, isiklerg-
qhapteden son jogaladi. Isik belgilerin keltirip shigariwshi sebepler:
(a) Klubochka filtratsiya xizmetinin paseyiwi.
(g) Kanalshalarda natriy ham suwdin reabsorbsiyasinin (qayta soriliwinin) kusheyiwi.
(q) Kapillyarlar otkiziwshenliginin artiwi.
(n) Onkotik basimnin paseyiwi.
(o) Ekilemshi giperaldosteronizm ham antidiuretik gormon kobeyiwi.
b. Arteriya basiminin koteriliwide otkir glomerulonefrittin erte payda bolatugin belgilerinen esaplanadi
hamw0-90protsent nawqaslarda arteriya basimi ortasha kobeyedi:an0-au0 mm s.b. sistolik basim, 9o-aa0
mm s.b-atirapinda diastolik basim, az jagdaylarda joqari darejege-gg0/aao-gq0-aq0 mm s.b koteri-ledi. !
dette otkir glomerulonefrittegi gipertenziya uzaq waqit saqlanbaydi, g-qhapte dawaminda normaga
shekem paseyedi. Gipertenziyani keltirip shigariwshi sebepler.
(a) Natriy duzi menen suwdin denede toplaniwi natiyjesinde aylanip juriwshi qan koleminin kobeyiwi-
gipervolemiya.
(g) №an tamirlarinin periferik qarsiliginin artiwi.
(q) Buyrek klubochkalarinin ziyanlaniwi natiyjesinde renin-angiotenzin-aldosteron dizimi aktivliginin
kusheyiwi.
(n) Buyrektin depressor (tamir shireniwin paseytiw) xizmetinin paseyiwi.
Arteriya qan tamirlarinda basimnin keskin artip ketiwi natiyjesinde jurek zorigip isleydi ham otkir jurek
kobinese (shep qarinsha) jetispewshiligine alip keledi. Teksergende jurektin salistirma shegarasi shepke
keneygenligi aniqlanadi. Jurek tonlari olpenlesken, kobinese jurek shoqqisinda funksional sistolik
shawqim esitiledi, okpe arteriyasinda ham aortada II tonnin kusheyiwi, geyde at dubirine uqsas dawis
payda boliwi mumkin. Tamir uriwi shirengen, asten. Okpelerde qurgaq ham igalli sirildilar esitiledi. EKG
standart jalganiwlarinda R ham T tisleri ozgeriwi, kobinese № tisi teren ham №RS kompleksi voltaji
paseygenligi aniqlanadi.
v. Sidik ozgerisleri. Sidik mugdariakunden00-w00 ml ga shekem kemeyedi (oliguriya), geyde anuriya
guzetiledi. Sidik ajiraliwinin kemeyiwi tiykarinan buyrek klubochkalarinin isiniwi aqibetinde-
filtratsiyasinin astenlesiwi menen baylanisli, bunda sidiktin salistirma tigizligi ozgermeydi. Otkir
glomerulonefritte sidik sindromi-proteinuriya, silindruriya, makro ham mikro gematuriya menen
belgilenedi.
(a) Proteinuriya-klubochkalar kapillyarlari otkiziwshenliginin artiwi natiyjesinde kelip shigadi, bunda
qannan kapsulaga (qabina) mayda dispersli albuminlerden basqa globulinler ham fibrinogenler de bolinip
shigadi. Sidikte beloklar saniaprotsenttena0protsentke shekem, geydeg0protsentke shekem kobeyip ketiwi
tek daslepkiw-a0kunler dawaminda saqlanadi. Onsha ulken bolmagan proteinuriya geyde keselliktin
baslaniwinan-aq payda boladi ham uzaq waqit saqlaniwi mumkin, tekq-n-u, geyde9-agaydan son uliwma
jogaladi.
(g) Gematuriya–keselliktin uzliksiz belgisi esaplanadi. aq-aoprotsent nawqaslarda makrogematuriya
(sidik gosh juwgan suw reninde), basqa jagdaylarda mikrogematuriya (sidik shokpesinde eritrotsitler
mugdari koriw maydaninda a0-ao ke shekem) guzetiledi.
(q) Silindruriya-otkir glomerulonefritte guzetilmewide mumkin. Tekwoprotsent nawqaslardin sidik
shokpesinde juda az mugdarda gialin ham danali silindrler tabiladi.
(n) Leykotsitler mugdari sidik shokpesinde juda az, geydeg0-q0ga shekem gezlesedi.
№an quraminda gemoglobin ham eritrotsitler mugdarinin azayiwi korinedi (anemiya). Bul jagday qan
isigi (gidremiya), hamde kesellik rawajlaniwina sebep bolgan infeksiya tasiri natiyjesinde kelip shigadi.
ESHT artadi (g0-o0 m/s) ham malim darejede patologik protsess aktivliginin korsetkishi esaplanadi ham
belok boleksheleri ozgeriwin sawlelendiredi. Eozinofiller mugdarida kobeyedi.
2.5.Keshiwi. Otkir glomerulonefrittinqturli koriniste otiwi ajiraladi.
a.I-siklli (tipik) turi-keskin baslaniwi, awir otiwi menen belgilenip, buyrek ham buyrekten basqa belgiler
(isik, entigiw, bas awiriw ham bel awiriw, sidik mugdarinin azayiwi, sidik quraminda belok ham qan
boliwi, arteriya basiminin koteriliwi) menen korinedi. Isik g-qhapte dawaminda guzetiledi, son kesellik
otiwinde burilis kelip shigadi: isik kemeyiwi natiyjesinde sidik mugdari kobeyedi, arteriya basimi
paseyedi, biraq az mugdarda proteinuriya (0,0q-0,a g/l) ham qaldiq mikrogematuraya uzaq waqit
guzetiliwi mumkin.
b.II- soziliwshi turi-keselliktin aste-aqirin rawajlaniwi, isiktin aste kusheyiwi (geyde istisxogacha),
arteriya gipertenziyasi ham gematuriyanin az belgileniwi, nefrotik sindromnin klinik laboratoriya
belgileri ustinligi menen korinedi.Kesellik otiwi dawamli (u-agaydan aslam), kobinese sozilmali
glomerulonefritke otiwi menen tamamlanadi.
v.III-jasirin (surtilip oship qalgan, atipik) turi-kobinese sozilmali nefritke otedi. Kesellik aste-aqirin
baslanadi, seziler sezilmes entigiw ham isik payda boliwi menen belgilenedi. Keselliktin jalgiz diagnostik
belgisi-mikroproteinuriya ham mikrogematuriya korinisindegi ortasha ham kushsiz belgilengen sidik
sindromi esaplanadi.
Eger otkir glomerulonefrittin barliq belgileriajil dawaminda putkilley jogalmasa, sozilmali turine otti dep
esaplaw kerek.
2.6.Asqiniwlari.
(a)Otkir buyrek jetispewshiligi-anuriya, azotemiya, giperkaliemiya.
(g)Otkir jurek jetispewshiligi (shep qarinsha yaki uliwma total, okpe isigi).
(q) Eklampsiya (esin jogaltiwi, bulshiq etlerdin klonik ham tonik tartiliwi).
(n)Bas miyge qan quyiliwi.
(o)Koz koriwinin otkir buziliwi-tor perdenin qisqariwi yaki isigi sebepli otkinshi soqirliq.
2.7. Diagnozi. Kesellik anamnezi tipik bolsa, klinik belgileri aniq kozgetaslansa, asirese jaslarda gezlesse,
streptokokk infeksiyasi menen baylanisi aniqlansa otkir tarqalgan glomerulonefrit diagnozin qoyiw onsha
qiyinshiliq tuwdirmaydi.
2.8.Differensial diagnostikasi.
a. Otkir jurek jetispewshiligi-entigiw, isik, jurek astmasi menen guzetiledi. Otkir nefrit diagnozin
aaniqlawda keselliktin keskin rawajlaniwi, jurek keselliginin ustinligin korsetiwshi belgiler joq ekenligi,
sidik sindrominin bar boliwi, asirese gematuriya ham bradikardiyaga beyimlik juda ahmiyetke iye.
b. Otkir pielonefrit. Otkir glomerulonefritte joqari leykotsituriya, bel aymaginda kushli awiriw, dene
uyiwi menen belgilengen joqari temperatura juda az gezlesedi, otkir pielonefritte isik sindromi ham jurek
astmasi guzetilmeydi, anda sanda aniq proteinuriya.
v. Sozilmali tarqalgan glomerulonefrittin kusheyiw dawirinde otkir turinen pariqlaw qiyinshiliq
tuwdiradi. Bul jerde infeksion kesellik baslaniwinan nefrittin otkir korinisi bolganga shekemgi waqittin
qisqariwi ahmiyetke iye. Bul muddet otkir glomerulonefritte a0-g0kun, sozilmali nefrittin
qaytalaniwindaa-gkundi quraydi. Sidik sindromi bir qiyli boliwi mumkin, biraq sidik salistirma
awirliginin a0 aoten tomenge turaqli paseyiwi, sidiktin filtratsion xizmetinin astenlesiwi, arteriya
gipertenziyasinin turaqlasiwi, jurektin shep qarinshasi gipertrofiyasi, tor perde arteriyasinin tarayiwi
sozilmali glomerulonefrit kusheyiwine kobirek tan.

2.9. Emlewi. Otkir glomerulonefritke shalingan nawqaslar emlewxanaga jatqiziladi ham qurgaq, jilli
bolmedeg-nhapte dawaminda orin-korpe tartibi saqlanadi. As duzi (a,o-g g kunine) ham suyiqliq (u00-
h00 ml) sheklengen arnawli dieta awqatlar usinis etiledi. Daslepki kunlerin00-o00 g qant, o00-u00 ml
miywe soklari buyiriladi. Belok onimlerinen tvorog, mayek agiwzi jegeni jaqsiraq. Kalsiy ham kaliyge
bay as duzisiz barliq awqatlar (gurishli, miywe gurishli, miywe jemisli, kartoshkali) beriledi. Keyninen
awqat quramindagi as duzi ham suyiqliq mugdari diurez kolemine, arteriya basimi darejesine, isik bar
ekenligine qarap aniqlanadi,biraq jane kemindeg-qay az duzli (u-h g/kun) awqat usinis etiledi.
a. Simptomatik dariler.
(a) Arteriya gipertenziyasina qarsi gipotenziv dariler-rezerpin, raunatin, klofellin, adelfan, enam,
kristepin, kapoten, ednit qabillaydi. Eger qan basimi onsha joqari bolmasa spazmolitikler (divazol,
papaverin, eufillin) menen shegaralanadi.
(g) Nefrotik sindromga qarsi diuretikler-sidik aydawshilar: furosemid, gipotiazid, uregid, veroshpiron
qollaniladi. Kushli nefrotik isiklerde tamir ishine plazma, albumin, osmouretikler-mannitol, poliglyukin
eritpeleri jiberiledi.
(q) Otkir jurek jetispewshiliginde-qan aliw (n00-o00 ml), keyninen tamir ishine jurek glikozidleri,
eufillin, diuretiklerdi jiberiw maqsetke muwapiq.
(n) Eklampsiyada–gipotenziv ham sedativ tasir etetugin dariler, miy isigine qarsi tamir ishine eufillin,
divazol, laziks, magniy sulfat, xloralgidrat 0,o-a,0 ga00 ml suwda eritip klizma arqali jiberiledi. Awir
jagdaylarda bel omirtqalari arasinan iyne shanship arqa miy suyiqligi alinadi, venadan qan shigariladi.
(o) Desensibilizatsiyalawshilar-dimedrol, pipolfen, fenkarol, suprastin, tavegil, diazolin, klaretin.
(u) Antibiotikler:buyrekke ziyan etpeytugin penitsillin, ampitsillin, eritromitsin, oleandomitsin tek otkir
nefrit streptokokk infeksiya menen birge kelgen tagdirde gana a0-ankun dawaminda optimal (en qolay)
mugdarda beriledi. Biraq antibiotikler kesellik otiwin kusheytiwide mumkin, sebebi olar allergen
esaplanadi, nawqas organizmi bolsa sensibilizatsiyalangan.
b. Patogenetik dariler keselliktin autoimmun genezine baylanisligina qarsi qollaniladi.
(a) Kortikosteroid gormonlari-prednizolon, triamsinolon, deksametazon, polkortolon nefrotik
sindrominda hamde keselliktin soziliwshi otiwinde ham simptomatik em natiyjesi bolganda buyiriladi.
(g) Immundepressantlar-imuran, azatioprin, siklofosfamid, leykeran keselliktin steroidlarga shidamli
turlerinde, gormonlar qollaniwina qarsiliq bar bolganinda ham olardi qabillawda qolaysiz jagdaylar
rawajlanganda paydalanadi.
(q) Antikoagulyantlar-qosimsha tikkeley (geparin) ham az jagdaylarda tuwri emes (fenilin) tasir
korsetiwshiler qollaniladi. Geparin kobinese nefrotik sindromda qollaniladi, sebebi onin patogenezinde
klubochkalarda fibrinnin qatlamlasiwi menen guzetiletugin tamir ishindegi koagulyasiyanin kobeyiwi
ham mikrotsirkulyasiyanin buziliwi ulken rol oynaydi.
(n) Antiagregantlar-kurantil, dipiridamol-trombotsitler jabisiwin azaytadi, tamir ishinde qan uyiwin
paseytedi, buyrek geweklerindegi mikrotsirkulyasiyani jaqsilaydi. Otkir glomerulonefritte kunlik
mugdarig00-n00 mgu-hhapte, keyninen quwatlawshi mugdarda (wo-a00 mg) ambulatoriya jagdayindau-
agayga shekem buyiriladi.
(o) Fizioterapiya protseduralari:bel aymagina (elektr isitqish, sollyuks, sollyuks lampasi
kuninegmarteq0-n0minuttan, induktotermiya, detsimetrli ham santimetrli tolqin ham UVCH –ultra joqari
tezliktegi terapiya).
2.10.Aqibeti-malim darejede nefritti erte aniqlawga ham duris emlewge baylanisli.Olim–keselliktin otkir
dawirinde az gezlesedi (0,a protsentten aspaydi), kobinese otkir jurek ham otkir buyrek jetispewshiligi
menen baylanisli. Putkilley sawaliwo0-w0protsent nawqaslarda guzetiledi. Natiyjeli emlengende
sawaliwg-nhapte yakig-qay ishinde guzetiledi. Kesellik qaytarilmasligi ushin organizmdegi infeksiya
oshaqlarin joq etiw kerek. Nawqas jil dawaminda toniw, asirese igal suwiq tasiri menen baylanisli bolgan
jumislardan ozin saqlaw lazim.
2.11.Profilaktikasi.
a. Otkir juqpali keselliklerden saqlaniw ham olardi oz waqtinda emlew.
b. Oshaqli infeksiyalardi saplastiriw.
v. dawamli ham kushli suwiq tasirinen saqlaw.
d. Allergik keselliklerge shalingan nawqaslarga vaksinatsiya qadagan etiledi.
3.YArim otkir glomerulonefrit.
3.0. YArim otkir glomerulonefrit. (qawipli ekstrakapillyarli) nefrotik ham gipertenziya sindromlarinin
tez rawajlaniwi, kusheyiwli otiwi, buyrek jetis-pewshiliginin erte (birneshe hapteden aayga shekem) kelip
shigiwi ham olim aqibeti menen (ajilga shekem) belgilenedi. !sirese ao-q0jaslarda gezlesedi.
3.1. Etiologiyasi-toliq aniqlanbagan.
a. Streptokokk infeksiyasi.
b. Darilerdi ozlestire almawina juwap reaksiyasi sipatinda.
v. Gemorragik kapillyarotoksikoz aqibeti sipatinda.
g. Virusli infeksiyalar.
d. Bakterial endokardit.
e. Sistemli qizil qasqirsha.
j. Ximiyaliq zatlar tasiri.
z. Malim emes etiologiyali qawipli idiopatik nefrit.
3.2. Patogenezi. YArim otkir glomerulonefrittin streptokok keselliklerinen keyin kelip shigiwi yaki
birlemshi (aldingi keselliklersiz) boliwina qaraganda oningturi ajiraladi:
(a) otkir streptokokktan songi glomerulonefrittin qawipli turi sipatinda bahalanadi.
(b) autoimmun keselligi sipatinda.
3.3. Klinik korinisi. Kop jagdaylarda kesellik isik, gipertenziya ham sidik sindromlari menen keskin
baslanadi. Salmagi basim proteinuriya en kop belgilengen. !sirese bul jagday plevra ham perikard
bosliqlarina suyiqliq jiynaliw menen guzetiledi. Diurez kemeygen, sidiktin salistirma tigizligi joqari,
gematuriya kop. Sidik shokpesinde eritrotsitlerden basqa har turli mugdarda leykotsitler, silindrler ham
lipoidlar tabiladi. Arteriya basimi tezden koteriledi. №anda belok mugdari azayadi, xolesterin ham
leykotsitler bolsa – kobeyedi. ESHT –tezlesedi. Otkir ham kusheygen sozilmali nefritten parqi, yarim
otkir turinde klinika ham laboratoriya belgileri azaymaydi, tezden kusheyedi. Proteinuriya, isikler ham
gipertenziya kusheyedi. Buyrektin konsen-tratsion qabileti paseyedi, gipo soninan izostenuriya
rawajlanadi. №an sivorotkasinda mochevina ham kreatin mugdari keskin artadi. Azotemiya menen bir
waqitta anemiyada rawajlanadi. Arteriya basiminin koteriliwi jurektin gipertrofiyasina ham
dilatatsiyasina, jurek jetispewshiligi rawajlaniwina alip keledi.
3.4. Differensial diagnostikasi.
a. Otkir glomerulonefritten parqi kesellik tezlesiwshi, qawipli sipatqa iye bolip, turaqli oliguriya,
giperazotemiya, anemiya menen belgilenedi, emlew ilajlari natiyjesiz.
b. Sozilmali glomerulonefrittin kusheyiwi diagnozinda keselliktin uzaq waqit dawam etiwi, nawqastin
birneshe marte emlewxanada emlengenligi, bir eki sindromnin (sidik yaki nefrotik) aniq belgileniwi ulken
ahmiyetke iye. Gipertoniya sozilmali nefritte yarim otkir turine salistirganda az keskinlesedi. Sozilmali
nefritte buyrek xizmeti uzaq waqit kompensatsiyalanadi, yarim otkir nefritte tezden buyrek jetispewshiligi
kelip shigadi.
3.5. Emlewi– adette natiyjesiz. Immundepressantlar, glyukokortikosteroidlar ham antikoagulyantlar umit
payda etetugin natiyje bermeydi.

4.Sozilmali glomerulonefrit
4.1. Sozilmali glomerulonefrit– uzaq waqit dawam etiwshi eki tarepleme immun – isiniwli buyrek
keselligi bolip klubochkalardin toqtawsiz nabit boliwi, buyrek xizmetinin paseyiwi, arteriya
gipertenziyasi ham buyrek jetispewshiligi rawajlaniwi menen belgilenedi. Sozilmali nefrit barliq
terapevtik keselliklerdina-gprotsentin quraydi.
4.2. Etiologiyasi.
a. Kobinese toliq emlenbegen yaki oz waqtinda diagnozi aniqlanbagan otkir glomerulonefrit aqibeti.
Biraq geybir nawqaslar anamnezinde otkir nefrit penen kesellengenlikleri haqqinda korsetpe bolmaydi.
Bul jagdayda sozilmali nefrit az belgiler menen otiwshi otkir nefrittin jasirin turi natiyjesi esaplanadi.
b. №aytalap tonip qaliw, asirese igalli suwiq tasiri.
v. Oshaqli infeksiya bar ekenligi.
g. Turmis ham jumis sharayatinin qolaysizligi.
d. Alkogoldi kop ishiw.
e. №an sivorotkasi, vaksinalar, awqat antigenleri, turli zaharli zatlar tasiri.
4.3. Patogenezi.
(a) Sozilmali nefrit qaliplesiwinde giperergik reaksiya, asirese autoimmun buziliwlari menen bolatugin
makroorganizm reaktivliginin ozgerisleri ulken rol oynaydi. Usi keselliktin autoimmun genezligin
tastiyiqlawshi daliyiller: nawqas qaninda buyrekke qarsi autoantidene tabiliwi, glyukosteroidli gormonlar
ham immunodepressantlar qollaniwdin paydaliligi, klubochka bazalmembranalari ziyanlaniwin ham
isiniw reaksiyasin shaqiratugin A ham M immunoglobulinlerinen quralgan klubochok kapillyarlarinin
bazal membranalarinda depozit korinisindegi immun komplekslerinin ajiralip shigiwinin bar boliwi.
(g) Immun emes jagdaylardan giperkoagulyasiya, tamir ishinde qan uyiwi, klubochek kapillyarlarina
fibrin ham onin bolshekleniw onimlerinin tusiwi, qanda kinin, gistamin, serotonin, renin ham
prostoglandinler mugdarinin kobeyiwi.
(q) Gemostaz ham fibrinoliz sistemasindagi buziliwlar.
4.4. Klinik korinisi keselliktin kusheyiwinde otkir glomerulonefrit belgileri menen korinedi. Remissiya
dawirinde sozilmali nefrittin klinik korinisi, otiwi keselliktin turine baylanisli. Usi patologik
protsesstinoturi ajiraladi.
(a) Jasirin (latent) turi-jenil otedi, sidikte ozgerisler siyrek (ortasha proteinuriya, azgana eritrotsituriya
ham leykotsituriya), isik bolmaydi, qan basimi koterilmeydi. Nawqaslar uzaq jillar dawaminda jumis
qabiletlerin jogaltpaydi, keselliklerin sezbeydi. Kobinese kesellik dispanserizatsiya waqtinda yaki nawqas
basqa kesellik boyinsha xabarlasqanda sidiktegi ozgerisler (gematuriya, proteinuriya, salistirma awirliq
paseyiwi, nikturiya), qan basimnin biraz artqanligi tiykarinda aniqlanadi. Geyde ESHT nin tezleskeni,
gipoproteinemiya, giperxolesteririnemiya aniqlanadi. Kobinese jasirin otiwshi sozilmali glomerulonefrit
buyrek xizmeti buzilip, jetispewshilik rawajlanganda aniqlanadi. Bul jagdayda qanda qaldiq azot,
mochevina mugdarinin artiwi guzetiledi. Keselliktin bul turi uzaq waqit (g0-n0jillar) dawam etedi ham
aqirinda uremiyaga alip keledi.
(g) Nefrotik turi-sidik arqali kop mugdarda belok boliniwi (proteinuriya-sutkada q-o g dan artiq), gipo
ham disproteinemiya (qanda belok zati, asirese albumin mugdarinin azayiwi), giperxolesterinemiya (u00-
h00 mgO), diurez azayiwi ham nawqas denesinde gipoprotinemiya natiyjesinde isikler payda boliwi
menen guzetiledi. Isik sindromi aste aqirin rawajlanadi. !dette isik azanda bette, asirese qabaqlarda, koz
astinda korinedi. Keyninen isik denege tarqaladi ham turaqli bolip qaladi. Sozilmali glomerulonefrittin
nefrotik korinisinde, lipoidli nefritten parqi, nefrotik sindrom buyrektin isiniw belgileri (az gana
gematuriya, buyrek filtrlew xizmetinin paseyiwi) menen birge korinedi. №an basimi keselliktin daslepki
dawirinde koterilmeydi, biraq keyninen patologik protsesstin toqtawsiz rawajlaniwi natiyjesinde
buyrektin azot shigariw xizmeti buziladi ham arteriya basimi koteriledi.
(q) Gipertoniya turi. Keselliktin jetekshi belgisi-gipertenziya, sidiktin azgana ozgeriwi ham isiktin
joqligi menen belgilenedi. Arteriya basimi kobinese onsha joqari koterilmeydi (au0/a00 mm s.b, kem
jagdaylardaah0/aa0 mm s.b. ga shekem, biraq geydeg00/aaoham onnanda joqari koteriliwi mumkin). №an
basimi keselliktin baslaniwinda mudami bolmaydi, suwiq ham nerv buziliwi tasirinde keshke qarap
koteriledi. ?aqit otiwi menen buyrek xizmeti tomenlegennen keyin basim izbe-iz artip baradi ham
turaqlasadi. Klinik, rentgen ham EKG tekseriwleri shep qarinshanin gipertrofiya belgilerin aniqlaydi. Koz
tubinde arteriya tarayiwi jilan izi turin aliwi, koriw nervi shnnberi (diskisi) ham tor perdesinin isigi, qan
quyiliw hadiyseside gezlesedi, kesel-liktin baslangish dawirlerinde retinopatiya kelip shigadi.
(n) Aralas (isik-gipertoniya) turi-qan basimnin balentligi ham nefrotik sindromnin bar bolganligi
menen korinedi. Keselliktin usi turi tezlesiwshi otiw sipatina iye, qisqa waqitta (g-ojil) buyrek
jetispewshiligi rawajlanadi, steroidlar ham immun depressantlar unamli natiyjeni kem korsetedi.
(o) Gematuriya turi–uzliksiz talay gana ham turaqli gematuriya, kobinese makrogematuriya, bir azgana
proteinuriya menen belgilenedi; isik ham gipertenziya guzetilmeydi. Sozilmali nefrittin gematuriya
korinisi diagnozi gematuriyaga sebepshi bolatugin basqa kesellikler (buyrek ham sidik qaltasi ospesi,
buyrek infarkti, buyrek tas keselligi, nefroptoz ham basqalar) shigarip taslanganda gana qoyiladi.
q.n.Keshiwi. Sozilmali glomerulonefrit otiwinde g basqish ajiraladi:
a. Buyrek kompensatsiyasi basqishi-azot boliniw xizmeti saqlangan, sidik belgileri aniq korinip turadi.
b. Buyrek dekompensatsiyasi basqishi– azot boliniw xizmetinin jetispewshiligi kelip shigadi. Bul
basqishta sidik belgileri az belgileniwi mumkin, isik azgana, arteriya gipertenziyasi, poliuriya menen
birge gipostenuriya guzetiledi, azotemik uremiya, yagniy ekilemshi buyrek burisiwi rawajlaniwi menen
tamamlanadi.
4.5. Diagnozi. Eger nawqas burin otkir nefrit otkergen bolsa, ham sozilmali nefrittin barliq klinik korinisi
aniq belgilense, diagnoz qoyiw qiyin emes. Biraq sozilmali nefrit jasirin otse yaki gipertoniyali turi bolsa,
diagnozdi aniqlaw biraq qiyinlasadi.
4.6. Differensial diagnostikasi.
a. Gipertoniya keselligi
b. Otkir glomerulonefrit
v. Biygarez sidik sindromi
g. Sozilmali pilonefrit
d. Diabet glomerulosklerozi -sozilmali glomerulonefrit siyaqli sidik belgileri, gipertenziya ham kobinese
nefrotik sindrom menen belgilenedi. Diabet glomeruloskleroz paydasina diabet bar ekenligi, retinopatiya
belgileri, koz tubinde mikroanevrizmalar ham qan quyiliwlari, polinevrit payda boliwi daliyilleydi.
4.7. Aqibeti.
4.8. Emlewi. Keselliktin ozine tan emlewi hazirinshe joq. Emlew tiykarinan emlewxanada otkiziledi,
orin tosekke jatqizilip, dieta awqat ham dariler qollaniladi. Tosekte emlew rejesi keselliktin kusheyiw
belgileri koriniwine, buyrek xizmeti jagdayina baylanisli ham g-nhaptedeng-qayga shekem dawam etedi.
(a) Dieta awqatlar menen emlew uzaq waqitqa molsherlengen. Daslepkig-qkun dawaminda duzsiz
awqat (kartoshka, alma, qarbiz, kampot, qabaq, kefir) kunleri usinis etedi. Isik belgileri jogaliwi ham
arteriya basimi paseyiwi menen quraminda ekstraktiv zatlar bolmagan ham as duzi sheklengen awqat
buyiriladi. Keselliktin nefrotik ham aralas turinde awqatta as duzi mugdari akungea,o-g,o g ga shekem
kemeyttiriledi, belok mugdari jeterli darejede (g,0-g,o g akg salmagina). Gipertoniya turinde as duzi
shekleniwi az gana (o g/kun). Awqat quraminda belok mugdari tek buyrek xizmeti paseygende gana
kemeyttiriledi.
(g) Dariler menen emlew.
a. Antibakterial emlew glomerulonefrit penen infeksiya arasinda tikkeley baylanis aniqlanganda gana
qollaniladi, misali, soziliwshi septik endo-kardit, sozilmali tonzillit.
b. Patogenetik emlew.
Kortikosteroidlar-prednizolon adetteakundeao-g0 mg dan buyiriladi, talap bolganda mugdarinu0-h0 mg
kunine asiriladi, keyin aste aqirin paseyttiriledi.
Immundepressantlar (sitostatikler) –kortikosteroidlar qollaniwina qarsi sebepler bolganda (tezlesiwshi
azotemiya) yaki keselliktin gematuriya ham jasirin turinde qollanilgan emlew natiyjesiz bolganda
usiniladi. Immundepressantlar menen emlenip atirgan nawqaslar qaninda leykotsitler ham neytrofiller
sani tekserilip turiladi.
Steroidli emes isiniwge qarsi dariler-metindol, indometatsin, brufen proteinuriya menen guzetiletugin
keselliktin barliq turinde qollaniladi. Gipertenziya ham buyrek jetispewshiligi menen otiwshi nawqaslarda
steroidli emes isiniwge qarsi dariler buyirilmaydi.
Antikoagulyant ham antiagregantlar–glomerulonefrittin gipertenziya ham aralas turinde, keselliktin
kusheyiwinde ham joqarida qollangan emlew ilajlari jardem etpese beriledi. Buyrek klubochkalari ham
arteriolalari diywallarinda fibrin shogiwin ham qan sivorotkasindagi fibrin mugdarin azaytiw maqsetinde
teri astina (kunine nret o-a0min olshem birliginde) yaki vena ishine geparin jiberiledi. Geparin menen
emlew dawirinde kurantil, trental buyiriw maqsetke muwapiq esaplanadi.
Simptomatik emlew.
Sidik aydawshi dariler - denede isik azaymasa buyiriladi (furosemid, gipotiazid, uregit, brinaldiks),
aldosteron antagonistleri (veroshpiron), onko- osmodiuretikler (poliglyukin, mannitol) quraminda kaliy
bolgan preparatlar (kaliy xlorati, panangin yaki asparkam) menen birgelikte.
Qan basimin paseyttiriw maqsetinde rezerpin, dopegit, enam, enap, adelfan, ednit qollaniladi.
Gematuriyada–qan tamir diywalin bekkemleytugin dari (askorbin kislotasi, kversetin, rutin) beriledi.
Jurek jetispewshiliginde–jurek glikozidleri (strofantin, korglikon) vena ishine jiberiledi.
Atsidozda, qanda azot shigindilari kobeygende qandi siltilew maqsetinde vena ishine tamshilatip kun ara
natriy karbonatininq-oprotsentli eritpesinen 100-150 ml,lespenefril 30 mg 100ml fiziologik eritpede, 200
ml gemodez usiniladi.
v.u.Xamledarliqta–glomerulonefritti emlew maqsetinde gipotenziv, sidik aydawshi,
mikrotsirkulyasiyani duzetiwshi, antianemik dariler mugdari az gana azaytilgan halda ken qollaniladi.
(q) Fizioterapiya protseduralari-keselliktin kusheyiw dawirinde otkir glomerulonefritke uqsas. Teri
qishiwi menen guzetiletugin buyrek jetispewshiliginde (jurek xizmeti ham qan aylaniwi buzilmagan
jagdayda) xvoyli vanna qabillaydi. Sozilmali nefrittin remissiya dawirinde klamat jagdayinan paydalanip
emlew usinis etiledi: qurgaq ham issi shol klimat sharayatinda boliw teri ham dem shigariw arqali
deneden as duzi ham suw boliniwin kusheyttiredi, buyrek qan aylanisin ham klubochka filtratsiyasin
asiradi, qan basimin paseytedi, sidik belgilerin kemeytedi. Bizin Respublikada bunday klimat zonasi
Buxarada (Sitoray Mohi-Xossa) bar.
3.9. Profilaktikasi.
1. Nawqas denesindegi patogen faktorlar oshagin aniqlaw ham saplastiriw.
2. Tonip qaliw ham samallawdin aldin aliw.
3. Otkir glomerulonefritli nawqaslardi sawalgansha emlew.

Qadagalawshi sorawlar
1. Tarqalgan glomerulonefrit payda boliwinda qatnasatugin tiykargi ham komeklesiwshi
jagdaylardi bayanlan.
2. Keselliktin rawajlaniw mexanizmlerin jaritatugin teoriyalardi aytin.
3. Kesellikke tan klinik belgilerdi aytin.
4. Protsess otiwinde qanday asqiniwlar guzetiledi.
5. Glomerulonefrit otiwinde qanday basqishlar ajiraladi.
6. Kesellik diagnozin aniqlawda belgileri uqsas qanday keselliklerdi shigarip taslaw kerek.
7. Glomerulonefritti emlew usillarin bayanlan.
8. Pielonefrit etiologiyasi
9. Pielonefrit patogenezi.
10. Pielonefrit klassifikatsiyasi.
 11. Pielonefrit klinik korinisi.
12. Pielonefrit differensial diagnostikasi.
13. Pielonefrit emleudin tiykargi printsiplari.
14. Pielonefrit keselliginin keshiui, aqibeti.

A’DEBIYATLAR HA’M ELEKTRON OQIWLIQLAR

1. Gadayev A. G., Nabiyeva D. A., Aripov A. N. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. Tashkent. 2021 y.
2. Gadaev A. G. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. T: Turan Jay Ziyo, 2021 y. (lotin).
3. Xolmatova B. T., Karimov M. Sh. Medicina kásipine kirisiw. Sabaqlıq. Tashkent. 2021 jıl.
4. Gadaev A. G. Ishki kesellikler, Sabaqlıq. T: Turan Jay Ziyo, 2018.
5. Ishki kesellikler propedevtikasi. Gadaev A. G.; Karimov M. Sh.. T. 2012.
6. NabiyevaD.A., MuhammadiyevaS.M. Biriktiruvchitóqimaningtizimli kesellikleri, Oqıw
qóllanba. Tashkent. 2021 y.
7. Axmedova N. A., SultanovM. X. Awqathazm qilish tizimi a'zolari kesellikleri, Oqıw
qóllanba.Tashkent. 2019 y.
8. Gordienko A. V. Gospital'naya terapiya, Uchebnik. Sankt-Peterburg. 2016 g.
9. Под редакцией академика РАМН В.С. Моисеева, академика РАМН А.И. Мартынова,РАМН Н.А.
Мухина УЧЕБНИК ТОМ 1.Внутренние болезни
5.Internet ma’lumotlarini quyidagi saytlardan olinadi www. Cardiosite.ru, www.Cardiologia.ru,
www. rmj.ru, www.medline.ru, www.medlib.ru, www.vidal.ru, Internetdan olinadigan ma’lumotlar;
www.med-site.narod.ru; www.meddean.luc.eduwww.embbs.com.; www.martind alecenter.com.;
wwwn.ncbi nlm.nih.gov.; www.who.dk.; www.embbs.com.; www.vh.org/adult/.; www.med-
site.narod.ru.; www.meddean.luc.edu.; www.med-site.narod.ru.; www.meddean.luc.edu.;
www.embbs.com.; www.martind alecenter.com.; www.embbs.com.; www.martind alecenter.com