INSTYTUTEP.

PL

Radzenie sobie z zachowaniami trudnymi

dzieci w wieku szkolnym
DLA NAUCZYCIELI

Opracowanie współfinansowane ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021-2025 przekazanych przez Ministerstwo Edukacji i Nauki
 DLACZEGO DZIECKO WCHODZI W
ZACHOWANIA TRUDNE/NIEPOŻĄDANE
PODCZAS LEKCJI?
(NA PODSTAWIE M. SUCHOWIERSKA-STEPHANY)

Zadania lekcyjne/wymagania są:

za trudne
za długie
mało interesujące dla ucznia

Strefa czasowo-środowiskowa:
zadania/wymagania są zmieniane nagle i bez
podanej jasno przyczyny;
uczniowie muszą długo oczekiwać na swoją kolej,
bez możliwości aktywnego zaangażowania się w
jakąś czynność;
duża odległość od nauczyciela;
brak dostępu do potrzebnych materiałów;
pochwały/informacja zwrotna od nauczyciela;
zbyt szybkie tempo pracy.
 DLACZEGO DZIECKO WCHODZI W
ZACHOWANIA TRUDNE/NIEPOŻĄDANE
PODCZAS LEKCJI?
(NA PODSTAWIE M. SUCHOWIERSKA-STEPHANY)

Strefa społeczna:
konflikty klasowe;
wykluczenie społeczne;
praca w grupie osób narzuconych przez
nauczyciela.

Strefa indywidualna:
posiadanie opini psychologicznej/pedagogicznej
lub orzeczenia;
ekstrawersja/introwersja;
choroba;
problemy ze snem;
głód;
relacje rodzinne.
FUNKCJA UWAGOWA:
niedostosowanie społeczne, przejawiające się chęcią zwrócenia na siebie
uwagi, będące zazwyczaj konsekwencją zbyt małej ilości czasu
spędzonego na pielęgnowaniu relacji z rodziną/znajomymi.

Zachowania, towarzyszące tej funkcji to - zwracanie na siebie uwagi; częste zadawanie pytań lub
głośne wyrażanie własnej opinii skutkujące otrzymaniem upomnienia słownego; uwagą uczniów lub
nauczycieli; wzywanie do “zobaczenia” w celu udowodnienia.

FUNKCJE ZACHOWAŃ: FUNKCJA UWAGOWA

FUNKCJA UCIECZKOWA:
przyjęta w celu uniknięcia wykonania jakiegoś zadania lub wykonania
tego zadania z pomocą nauczyciela.

Tę funkcję możemy rozpoznać poprzez takie zachowania ucznia jak: opozycyjność w wykonaniu
zadania; nadmierne kontrolowanie pracy grupy w celu dostosowania tempa pracy do siebie;
unikanie współpracy lub twierdzenie, że “nie potrafi”.

FUNKCJE ZACHOWAŃ: FUNKCJA UCIECZKOWA

FUNKCJA AUTOSTYMULACYJNA :
jest związana głównie z osobami przejawiającymi objawy ADHD z
podtypem nadpobudliwości psychoruchowej lub koncentracji uwagi oraz
osób z obniżonym napięciem nerwowym i mają podłoże neurologiczne.

Te zachowania mogą mieć postać chaotycznego wykonywania zadań; ciągłego powtarzania tego
samego zadania; bawienie się przedmiotami; przeskakiwania z zadania do zadania lub pomijania
pewnych podpunktów; przerzutnością uwagi, problemami ze skupieniem podczas wykonywania
zadania.

FUNKCJE ZACHOWAŃ: FUNKCJA AUTOSTYMULACYJNA

FUNKCJA PODTRZYMANIA PODSTAWOWYCH POTRZEB
FIZJOLOGICZNYCH:
są to zachowania głównie przejawiające się zauważalnym pogorszeniem
stanu fizycznego spowodowanego chorobą; niedostosowaniem ławek do
indywidualnych wymagań ucznia; oczekiwaniem na ważne wydarzenie
(np. stres związany ze sprawdzianem; ważne wydarzenie w życiu ucznia);
głód; pragnienie

FUNKCJE ZACHOWAŃ: FUNKCJA PODTRZYMANIA PODSTAWOWYCH POTRZEB

FUNKCJA RZECZOWA/ZASOBÓW:
związana z dostępnością do rzeczy materialnych oraz posiadanych
zdolności.

Bywa aktywowana przez faworyzowanie innych uczniów/przedmiotów; brak dostępu do

niezbędnych źródeł; podział materiałów między klasę; ocenianie na podstawie zasobów
materialnych; podział grupy wg. posiadanych umiejętności lub rzeczy ( “on ma, a ja nie mam”;
“chciałbym mieć takie talenty jak inni”).

FUNKCJE ZACHOWAŃ: FUNKCJA RZECZOWA/ZASOBÓW

 KONSEKWENCJE

PRZYKŁADY KONSEKWENCJI ZWIĘKSZAJĄCYCH LICZBĘ

ZACHOWAŃ POŻĄDANYCH:

pochwała słowna/pisemna

pozytywna uwaga ze strony nauczyciela

dostęp do kącika sensorycznego

pomoc w zadaniu

wycieczka klasowa
 KONSEKWENCJE

PRZYKŁADY KONSEKWENCJI ZWIĘKSZAJĄCYCH LICZBĘ

ZACHOWAŃ POŻĄDANYCH:

dzień bez ocen

weryfikacja potrzeb

praca na zasobach ucznia

empatia

wykorzystywanie mikromomentów
 KONSEKWENCJE

PRZYKŁADY KONSEKWENCJI ZWIĘKSZAJĄCYCH LICZBĘ

ZACHOWAŃ NIEPOŻĄDANYCH

poświęcanie uwagi uczniowi na forum klasy

dokładanie sprawdzianów "za karę"

"karanie" całej klasy, za złe zachowanie jednego ucznia

stopniowanie agresji (kiedy dajesz uczniowi naganę za

uderzenie kolegi, ale nie dajesz za uderzenie stolika)

podkreślanie braków
 KONSEKWENCJE

PRZYKŁADY KONSEKWENCJI ZWIĘKSZAJĄCYCH LICZBĘ

ZACHOWAŃ NIEPOŻĄDANYCH

faworyzowanie uczniów

brak stałych zasad obowiązujących całą klasę

niekonstruktywne reagowanie
 CIEKAWOSTKA

UKŁAD KARY I UKŁAD NAGRODY

Układ nagrody jest zbiorem struktur mózgowych, który odpowiada między innymi za motywację i kontrolę
zachowania. Jest on szczególnie istotny w kontekście kreowania zachowań korzystnych dla organizmu.

Układ nagrody zostaje aktywowany w sytuacjach kiedy: zaspokajamy podstawowe potrzeby (jedzenie,
picie, sen, potrzeby seksualne) oraz podczas czynności dla nas przyjemnych (jedzenie czekolady,
rozrywka). Czynny udział w tym procesie bierze neuroprzekaźnik “przyjemności” (dopamina), który
powoduje, że czujemy się szczęśliwi oraz mamy większą motywację do wykonania tych czynności ponownie.
Warto zwrócić uwagę na to, że na wyżej opisany proces można wpływać stosując wzmocnienia
 UCZENIE/WZMACNIANIE
POŻĄDANYCH ZACHOWAŃ
Plan zmiany zachowań, jest zbiorem ustalonych zasad i
aktywności, które na celu mają zastępowanie zachowań,
trudnych, destrukcyjnych lub niedostosowanych
społecznie,a także napadów lękowych, zachowaniami
które są przyjęte jako akceptowalne w grupie lub danej
relacji. Przykładami modyfikowanych zachowań są:
agresja słowna i fizyczna; autoagresja; unikanie
wykonywania zadania; wagary; wulgaryzmy.
METODA

1
Metoda ta, ma za zadanie nauczenie dziecka sposobów
osiągania swoich celów, w sposób akceptowalny
społecznie, dzięki wdrożeniu zachowań alternatywnych,
dla ich negatywnych odpowiedników. Za jej przykładowy
sukces, możemy uznać np. wypracowanie wspólnie przez
nauczyciela i dziecko, że zamiast płaczu i unikania
zadania lub pretensji o ucieczkę z lekcji, oboje stosują się
do ustalonej między nimi zasady zadawania pytań i
proszenia o pomoc np. “Czego mogę Cię nauczyć, żebyś
nie narobił sobie większych zaległości?”.

Podstawą przy wdrażaniu zmian zachowań, jest trzymanie

się zasady konsekwencji pozytywnych lub negatywnych,
dla zachowań pożądanych (np. poproszenie o pomoc) i
niepożądanych (np. agresja słowna lub fizyczna).
 Wskazówki ogólne
UCZENIE/ WZMACNIANIE POŻĄDANYCH ZACHOWAŃ

Pracując z metodą modyfikacji zachowań należy pamiętać, że

nauka czynności takich jak np. “proszenie o pomoc” wymaga
dokładnej prezentacji z podziałem na kolejne kroki, a każdy z nich
powinien być jasny, konkretny i zrozumiały dla ucznia, a także
wzmacniania dziecka pochwałami słownymi lub opisowymi np.
“Brawo Janek, bardzo podoba mi się, że poprosiłeś o pomoc i
poczekałeś, aż do Ciebie podejdę”. Zasada ta, pomaga
redukować niepotrzebne dyskusje podejmowane podczas
wyciągania konsekwencji zachowań.
Kolejne etapy proszenia o pomoc mogą wyglądać następująco:

1. Podnieś rękę

2. Poczekaj aż nauczyciel do Ciebie podejdzie

3. Poproś o pomoc/zakomunikuj problem.

4. Po otrzymaniu pomocy podziękuj nauczycielowi.

 ZASADY SKUTECZNEGO
WZMACNIANIA
Trening umiejętności społecznych jest zalecany dla
wszystkich dzieci w wieku szkolnym i wczesnoszkolnym, nie
tylko tym przejawiającym trudności wychowawcze. Dzięki
niemu dzieci uczą się w jaki sposób przełożyć posiadane już
kompetencje społeczne, na codzienne życie i zachowanie w
środowisku rówieśniczym oraz jak budować nowe relacje
społeczne oraz utrzymywać te istniejące.

Trening społeczny dziecka przejawiającego specyficzne METODA

2
trudności wychowawcze należy rozpocząć od modelowania w
naturalnym środowisku podstawowych umiejętności, takich
jak wykonywanie poleceń, akceptowanie sytuacji odmowy,
inicjowanie rozmowy z rówieśnikiem oraz dorosłymi.
Następnym etapem treningu powinny być umiejętności
podtrzymywania rozmowy, szanowania cudzej przestrzeni i
granic oraz nauki zadawania pytań, zdolność zrozumienia
sytuacji z perspektywy drugiej osoby, a także odkrywanie i
zaspokajanie potrzeb.

Bardzo ważną rolę w nauce i generalizacji umiejętności

społecznych w warunkach szkolnych, odgrywa nauczyciel
wspomagający. To on staje się wzorem do naśladowania i
wsparciem w radzeniu sobie z trudnościami podczas
codziennych zadań, w taki sposób aby nabywane
umiejętności miały realne przełożenie na poprawę relacji
społecznych oraz poprawę ilości i jakości wiedzy przyswajanej
podczas lekcji szkolnych.
 Wskazówki ogólne
CZY KARY SĄ SKUTECZNĄ METODĄ WPROWADZANIA
ZMIAN W ZACHOWANIU UCZNIÓW?

Zwróćmy uwagę na kilka aspektów:

Kara sama w sobie nie zawiera informacji jak uczeń

powinien się zachowywać
Kary dzielą się na:
Pozytywne - nie oznacza to, że jest ten rodzaj kary jest
lepszy.
a. negatywna konsekwencja po zachowaniu -
okazywanie dezaprobaty pozawerbalnie i
werbalnie, nakazywanie wykonania “niechcianej”
czynności (np. dodawanie zadań i obowiązków,
przydzielenie dodatkowej pracy, wdrażanie
nowych zasad i ograniczeń)
Negatywne
a. usunięcie pozytywnej konsekwencji - między
innymi odebranie przywilejów (np. skreślenie z
listy osób jadących na wycieczkę), zabronienie
wykonywania pożądanej czynności (np. konfiskata
telefonu za korzystanie z niego podczas lekcji)
 Wskazówki ogólne
CZY KARY SĄ SKUTECZNĄ METODĄ WPROWADZANIA
ZMIAN W ZACHOWANIU UCZNIÓW?

Zwróćmy uwagę na kilka aspektów:

Kary mogą wywoływać emocje takie jak strach czy

gniew. Często te emocje nie są skierowane na
zachowanie, a na osobę przydzielającą karę.

Karą można przerwać zachowanie niepożądane, ale

krótkoterminowo (brak informacji na temat pożądanej
zmiany). Karanie każdego przejawu niepożądanego
zachowanie może okazać się trudne. Wiąże się to z
nieustannym kontrolowaniem uczniów.

Kary stosowane wielokrotnie mogą sprawić, że uczeń

nabędzie strategię opartą na unikaniu. Przyzwyczai się
do nich i motywacja w związku z dążeniem do zmiany
może się zacierać.

Kary mogą prowadzić do paradoksalnie odwrotnego

efektu. Zamiast wprowadzić zmiany w zachowaniu może
doprowadzić do utrwalenia zachowań niepożądanych.
 ZASADY SKUTECZNEGO
WZMACNIANIA
OPRACOWANE NA PODSTAWIE BĄBEL, P. (2009)

Komentuj zachowanie, zamiast oceniać.

Zachowania, które wzmacniasz muszą być precyzyjnie

określone (na jak największym poziomie
uszczegółowienia). Powinny być zgodne z celami
nauczania i wychowania.

Wzmacniaj tylko zachowania pożądane. Werbalizuj w jasny METODA

3
i zrozumiały dla dziecka sposób.

Wzmacnianie musi się pojawić natychmiast po każdym

wystąpieniu pożądanego zachowania lub w trakcie jego
trwania. Jeśli zachowanie pożądane nie występuje nakieruj
na nie. Udzielaj jasnych odpowiedzi i argumentuj.

Obserwuj siebie w kontakcie z dzieckiem. Zwróć uwagę co

czujesz, co myślisz i jak się zachowujesz.

Bądź konsekwentny/na. Zwróć uwagę na to, że zmiana

zachowania jest procesem.
USTALANIE PLANU PRACY
Z UCZNIAMI
ZALECENIA DLA NAUCZYCIELI

Bądź konsekwentny! Zarówno w konsekwencjach zachowań

pożądanych i niepożądanych, jak i w trzymaniu się stałego
i ustrukturyzowanego planu pracy z dzieckiem.

Nie wchodź w dyskusje z dzieckiem, ponieważ próba

zmiany tematu jest zazwyczaj kolejną próbą ucieczki od
zadania. METODA

Udzielaj pochwał i słownych i pisemnych, tak aby ślad

dobrego zachowania pozostał nie tylko w pamięci, ale 4
także, do wglądu przez rodziców i innych nauczycieli.
Doceniaj proste rzeczy, takie jak kolejna poprawna próba
poproszenia o pomoc, a także utrzymanie ciszy podczas
zadania.

Upewniaj się, że uczeń na pewno wie i rozumie, za co

dostał pochwałę/naganę.
USTALANIE PLANU PRACY
Z UCZNIAMI
ZALECENIA DLA NAUCZYCIELI

Wypiszcie razem z uczniem wszystkie zadania, jakie ma do

wykonania i ustalcie na podstawie tego plan nauki na
dany dzień. Zadania powinny być jasno i precyzyjnie
określone, następnie daj uczniowi do wyboru kolejność
zadań i ilość wymaganych zadań do otrzymania chwili
przerwy.

METODA

4
Nie dyskutuj na temat zachowań niepożądanych, zamiast
tego stosuj bezpośrednio i konsekwentnie ustalone
wcześniej konsekwencje tych zachowań. Zadbaj o to, aby
tych konsekwencji przestrzegali także inni nauczyciele.

Staraj się zwracać uwagę głównie na zachowania

pożądane i je również wzmacniaj bezpośrednio po ich
zauważeniu.
Dziękujemy za skorzystanie

Więcej informacji
z materiałów

merytorycznych

PORADNIA ONLINE

Dowiedz się, jak wspierać swoich

uczniów i uczennice, jeśli widzisz
oznaki problemów.

Opracowanie współfinansowane ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021-2025 przekazanych przez Ministerstwo Edukacji i Nauki