Manuwaalii Leenjii GLfi BN 2013 Kan Xumuraa

Komishinii Naamusaafi Farra Malaammaltummaa
Oromiyaa
Daarektoreetii BN fi GBDN
Manuwaalii Hoggansa Leenjiifi Barumsa

Naamusaa
Garee Leenjiifi Barumsa Naamusaatiin

Qophaa‟e
Hagayya 2012
Finfinnee
Manuwaalii Hoggansa Leenjiifi Barumsa Naamusaa Lakk.03 Qaammee 04 Bara 2012 KNFMNO
Gabaajee
 “Daar. BN fi GBDN” jechuun Daarektoreetii Barumsa Naamusaafi Bu‟uuraalee

Dagaagina Naamusaa jechuu dha
 “GLfi BN” jechuun Garee Leenjiifi Barumsa Naamusaa jechuu dha
 “GBNfi GBDN” jechuun Garee Barumsa Naamusaafi Gurmaa‟insa Bu‟uuraalee
Dagaagina Naamusaa jechuudha
 “DhMM” jechuun Dhaabbilee Misooma Mootummaa jechuu dha
 “MHLBN” jechuun Manuwaalii Hoggansa Leenjiifi Barumsa Naamusaa jechuudha
 “MHM” jechuun Manneen Hojii Mootummaa jechuu dha.
 “JU” jechuun Jaarmiyaalee Ummataa jechuu dha
 “QFM” qabsoo farra malaammaltummaa
 “TQIYM” jechuun tarsiimoo qindaawaa ittisa yakka malaammaltummaa jechuudha.
 “TOR” Term Of References
 “TNA” Training Need Assessment
Page i
Contents
Gabaajee ...................................................................................................................................... i
HAALA WALIIGALAA ........................................................................................................... 1
1. Seensa ................................................................................................................................ 1
KUTAA TOKKO....................................................................................................................... 3
1. Tumaalee Waliigalaa ...................................................................................................... 3
1.1. Mata Duree Gabaabaa ............................................................................................. 3
1.2. Hiikkaa Jechootaa .................................................................................................... 3
1.3. Ibsama Koorniyaa .................................................................................................... 4
1.4. Qaama Manuwaalicha Hojiirra Oolchu ................................................................... 4
1.5. Daangaa Raawwatiinsaa .......................................................................................... 4
1.6. Aangoo fi Hojii Komishinichaa ............................................................................... 4
1.6.1. Mul‟ata ................................................................................................................. 6
1.6.2. Ergama ................................................................................................................. 6
1.6.3. Duudhaalee (Core Values) ................................................................................... 6
1.6.4. Kaayyoo ............................................................................................................... 6
1.6.5. Galma ................................................................................................................... 7
1.6.6. Toora Xiyyeeffannoo (Strategic Themes) fi bu‟aawwan toora xiyyeeffannoo ... 7
1.6.7. Gahee Hojii Daarektara Daar.BN fi GBDN fi Garee Leenjiifi Barumsa
Naamusaa ........................................................................................................................... 7
1.7. Kaayyoo Maanuwaalichaa ..................................................................................... 11
1.8. Kaayyoo Gooroo.................................................................................................... 11
1.9. Kaayyoo Gooree .................................................................................................... 12
1.10. Barbaachisummaa Manuwaalii Leenjii.............................................................. 12
KUTAA LAMA ....................................................................................................................... 13
2. Hiikkaa fi Yaad-rimee Hoggansa Leenjii (over view of training management) ............. 13
2.1. Ibsa Gabaabaa ........................................................................................................ 13
2.2. Barbaachisummaa Leenjii ..................................................................................... 13
2.3. Sababoota Leenjiin Naamusa fi Farra Malaammaltummaa Kennamuuf ............... 13
2.4. Maalummaa Imaammata Leenjii (Over view of Training policies) ...................... 14
2.5. Hoggansa Leenjii (Training Management)............................................................ 15
2.6. Geengoo Hoggansa Leenjii ................................................................................... 15
2.7. Faaydaa Hoggansa Leenjii..................................................................................... 16
2.8. Maamiltootaa fi Dhimmamtoota (Customers and Stakeholders) .......................... 17
2.9. Qaama Xiyyeeffannaa Leenjii (Target Popolation)............................................... 18
2.10. Baay‟ina Hirmaattota Leenjii Kutaa Tokko Keessatti ....................................... 19
Page ii
2.11. Garaagarummaa fi Walitti Dhufeenya Leenjiifi Barumsaa ............................... 19
2.12. Bu‟aawwan Leenjiin Naamusaa fi Farra Malaammaltummaa Qabu ................. 20
1.10.1. Bu‟aa Leenjiin KNFMO tiif Qabu ................................................................. 20
2.13. 2.10.2. Bu‟aa Leenjiin Qaama Leenjicha Fudhatuuf Qabu ............................... 20
2.14. 2.10.3. Bu‟aa Leenjiin MHM, DhMM fi JU tiif Qabu. ..................................... 21
2.15. Qindoomina Hojii Qaamolee Gahee Qabanii .................................................... 21
KUTAA SADI ......................................................................................................................... 23
3. Yaa‟insa Hojii Garee Leenjiifi Barumsa Naamusaa ........................................................ 23
Boqonnaa Tokko ...................................................................................................................... 23
1. Qaama Xiyyeeffannaa Adda Baasuun Sakatta‟iinsa Fedhii Leenjii Geggeessuu ............ 23
1.1. Qaama Xiyyeeffannaa Adda Baasuu......................................................................... 23
1.2. Maalummaa Sakatta‟insa Fedhii Leenjii ................................................................... 23
1.3. Barbaachisummaa Sakatta‟iinsa Fedhii Leenjii ........................................................ 24
1.4. Sadarkaawwan Sakatta‟iinsi Fedhii Leenjii Naamusaa fi Farra Malaammaltummaa
Itti Gaggeeffamu .................................................................................................................. 25
1.4.1. Sadarkaa Mana Hojiitti (Organisational Analysis) ............................................ 25
1.4.2. Sadarkaa Kutaa Hojiitti (Job Analysis or departmenta level) ............................ 26
1.4.3. Sadarkaa Hojjattoota Dhuunfaatti (Individual Analysis) ................................... 26
1.5. Gaaffilee Ijoo Sakatta‟iinsa Fedhii Leenjii (Key Question During TNA) ................ 27
1.6. Karoora /“TOR” Sakatta‟iinsa Fedhii Leenjii Qopheessuufi Mirkaneessuu ............ 27
1.6.1. Qabiyyee “TOR” Sakatta‟iinsa Fedhii Leenjii Hammatu .................................. 27
1.7. Sadarkaawwan Sakatta‟iinsi Fedhii Leenjii Keessa Darbuu Qabu ........................... 29
1.7.1. Kaayyoo fi Daangaa Sakatta‟insa Fedhii Leenjii Adda Baasuu ........................ 29
1.7.2. Madda Ragaa Adda Baasuu ............................................................................... 29
1.7.3. Tooftaa Sakatta‟iinsi Ittiin Gaggeeffamu Murteessuu ....................................... 29
1.7.4. Meeshaalee Sakatta‟iinsi Fedhii Leenjii Ittiin Gaggeeffamu Murteessuu fi
Qopheessuun Ragaa Sassaabuu ....................................................................................... 29
1.7.5. Ragaa Funaanname Xiinxaluu fi Dhiyeessuu .................................................... 30
1.8. Gabaasa Sakatta‟iinsa Bu‟aa Fedhii Leenjii.............................................................. 30
1.8.1. Qabiyyee Gabaasa Sakatta‟iinsa Bu‟aa Fedhii Leenjii ...................................... 30
Boqonnaa Lama ....................................................................................................................... 31
2. Maateeriyaalii Leenjii fi Sagantaa Qopheessuu ............................................................... 31
2.1. Qabiyyee Maateeriyaalii Leenjii ............................................................................... 31
2.2. Qabiyyee Leenjii Adda Baasuu fi Dokumentii Leenjii Qopheessuu ........................ 32
2.3. Tooftaalee Gurmaa‟insa Qabiyyee Leenjii ............................................................... 32
2.4. Haala Barreefamichaa (Writing Style) ...................................................................... 34
2.5. Dokumentii Leenjii Madaaluu (Evaluation of Training Material) ............................ 37
2.6. Qaama Maateeriyaalii fi Moojuulii Leenjii Qopheessu, Gulaaluufi Mirkaneessu.... 38
2.7. Sagantaa Leenjii Qopheessuu.................................................................................... 40
Page iii
2.7.1. Faaydaa Sagantaa Leenjii Qopheessuun Qabu .................................................. 40
2.7.2. Sagantaan Leenjii Yeroo Qophaa‟u Dhimmoota Xiyyeeffannoo Barbaadan .... 41
2.7.3. Sagantaan Leenjii Yemmuu Wixinneeffamu Qajeeltowwan Irratti Hundaa‟uu
Qaban 42
2.7.4. “TOR” Leenjiin Itti Kennamu Qopheessuu ....................................................... 45
2.7.5. Xalayaa Yaamichaa Qopheessuu, Yaamicha Dabarsuu fi Mirkaneeffachuu .... 47
Boqonnaa Sadi ......................................................................................................................... 47
3. Kenna Leenjii (Training Delivery) .................................................................................. 47
3.1. Ibsa Waliigalaa .......................................................................................................... 47
3.2. Leenjiin Maaliif Kennama? ....................................................................................... 48
3.3. Kaayyoo Leenjiii Gurmeessuu .................................................................................. 48
3.4. Leenjii Kennuufi Hubannoo Uumuu ......................................................................... 49
3.5. Qabiyyee Leenjii ....................................................................................................... 50
3.6. Dhimmoota Raawwii Leenjii Keessatti Murteessoo Ta‟anii fi Raawwataman ........ 51
3.6.1. Leenjicha Qindeessuu (Training Coordination)................................................. 51
3.6.2. Leenjii Kennuu................................................................................................... 53
3.6.3. Leenjii Too‟achuu fi Hordofuu .......................................................................... 54
3.7. Haala Dhiyeessii ........................................................................................................ 55
3.8. Haala Mijataa Leenjii (Climate Setting) ................................................................... 57
3.9. Gahee Leenjisaa(Haala Mijeessaa) ........................................................................... 57
3.10. Haala Fayyadama Meeshaalee Deeggarsa Leenjii ................................................ 58
3.11. Hoggansa Leenjii ................................................................................................... 59
3.12. Sirna Baniinsaafi Cufiinsaa Leenjii ....................................................................... 61
3.13. Haala Gabaasni Leenjii Itti Dhihaatu .................................................................... 62
Boqannaa Afur ......................................................................................................................... 63
4. Bu‟aa Leenjii Madaaluu ................................................................................................... 63
4.1. Maalummaa Madaallii............................................................................................... 63
4.2. Faayidaa fi Galma Madaallii ..................................................................................... 64
4.3. Gosoota Madaallii Leenjii ......................................................................................... 66
4.4. Qaama Ragaan Irraa Sassaabamu ............................................................................. 67
4.5. Ragaa Sassaabuu fi Xiinxaluu ................................................................................... 67
4.6. Qajeeltowwan Madaalliin Leenjii Ittiin Geggeeffamu.............................................. 68
4.7. Maloota Madaallii Leenjii Ittiin Gaggeeffamu ........................................................ 69
4.7.1. Leenjiin Dura ..................................................................................................... 69
4.7.2. Leenjiin Osoo Kennamaa Jiru............................................................................ 69
4.7.3. Leenjin Booda .................................................................................................... 69
4.8. “TOR” fi Gabaasa Bu‟aa Leenjii .............................................................................. 70
4.9. ................................................................................................................................... 72
KUTAA SADI ......................................................................................................................... 73
Page iv
3. Yaa‟insaa fi Istaandardii Hojii Garee Leenjiifi Barumsa Naamusaa ................................... 73
4.10. 3.1. Maqaa Garee fi Ogeessotaa ............................................................................ 73
3.2. Pirofaayilii Ogeessota Sadarkaa Naannoo fi Dameelee ............................................ 73
KUTAA AFUR ........................................................................................................................ 79
4.11. 4.1. Onnachiiftuuwwan Adda Addaa .................................................................... 79
4.12. 4.2. Manuwaalii Fooyyessuu ................................................................................. 79
4.13. 4.3. Yeroo Maanuwaaliin Kun Hojiirra Itti Oolu .................................................. 79
MIILTOOWWAN/Duuka Deemtuu/ ....................................................................................... 80
Wabii(Refereces) ..................................................................................................................... 86
Page v
HAALA WALIIGALAA
1. Seensa
Naamusa gaarii dagaagsuufi malaammaltummaa ittisuun fayyadamummaan ummataa kallattii

hundaan akka mirkanaa‟u Mootummaan Naannoo Oromiyaa Komishinii Naamusaa fi Farra
Malaammaltummaa Naannoo Oromiyaa labsiin hundeessee hojii qabatamaa keessa akka galu
erga taasisee baroota lakkoofsisee jira. Komishinichi hojii qabsoo farra malaammaltummaa
finiinsuufis ta‟e naamusa gaarii dagaagsuuf hawaasa malaammaltummaa fi hojimaata badaa
baachuu hin hayyamne uumuun qaama qabsoo akka ta‟uuf hojii bal‟aa hojjachaa turee jira.
Hojii komishiinichi itti milkaa‟e keessaa tokko ummanni malaammaltummaa irratti hubannoo
gahaa qabaachuu isaa akka ta‟e qorannoo Sakkatta‟iinsa Hubannoo, Ilaalchaa fi Gocha
Malaammaltummaa Naannoo Oromiyaa Yunivarsiitii Saayinsii fi Teeknolojii Adaamaa bara
2017 A.L.A gaggeessee irraa hubachuun danda‟ameera. Hojiin kun qindoomina qaamolee
gahee qaban wajjiin kan hojjatamu yemmuu ta‟u, kana milkeessuu keessatti Daayrektoreetiin
Barumsa Naamusaa fi Gurmaa‟insa Bu‟uuraalee Dagaagina Naamusaa iddoo ol‟aanaa qaba.
Daayrektoreetii kana jalatti kan argamu gareen leenjiifi barumsa naamusaa hawaasa naamusa
gaarii goonfateefi malaammaltummaa balaaleffatee irratti qabsaa‟u horachuu keessatti gahee
bakka hin buune qaba.
Haa ta‟u malee, leenjiwwan hanga ammaatti kennamaniin bu‟aan argamaa ture akkuma
jirutti ta‟ee; yaa‟insi hojii walduraa duubaan qulqullina isaa eegee akka raawwatamu, fedhii fi
hawwii maamiltootaa guutuuf gahumsaafi bu‟a qabeessummaa leenjii dhogoomsuuf kan
qarqaaru manuwaalii kenna leenjii qopheessuun hojiirra oolchuun hojii JABHn garee leenjiifi
barumsa naamusaatiif kenname milkeessuuf murteessaa dha.
Kunis manuwaaliin adeemsa leenjii tokkoof faaydaalee hedduu qabu keessaa muraasni:
 Kenna tajaajilaa leenjii si‟eessuuf,

 Kallattii kenna tajaajilaa leenjii mul‟isuuf,
 Toora xiyyeeffannoo leenjii akeekuufi,
 Tajaajila waalta‟aa fi walitti fufiinsa qabu kennuu dabalata.
Bu‟uuruma kanaan, manuwaaliin leenjiifi barumsa naamusaa kun hojiilee fedhii leenjii adda
baasuu hanga bu‟aa leenjii madaaaluu fi haala mijaawa/haalduree hojii leenjiitiif
Manuwaalii Hoggansa Leenjiifi Barumsa Naamusaa Lakk.03 Qaammee 04 Bara 2012 KNFMNO Page 1
barbaachisan bifa haaraa fi hawwataa ta‟een guutuun ogeessota Komishinii Giddu Galaa fi
Dameelee gahumsa, dandeettii fi naamusa ogummaa, miira tajaajiltummaa fi quuqama
ummatummaa kan qaban uumuun qabsoo farra malaammaltummaa finiinsuu fi naamusa
gaarii dagaagsuudhaan hawaasa malaammaltummaafi hojimaata badaa hadheeffatuu fi
balaaleffatu uumuudhaaf kan gargaaru ta‟a.
KUTAA TOKKO
1. Tumaalee Waliigalaa
1.1. Mata Duree Gabaabaa
Manuwaaliin kun “Manuwaalii Hoggansa Leenjiifi Barumsa Naamusaa Komishinii

Naamusaa fi Farra Malaammaltummaa Naannoo Oromiyaa” jedhamee waamamu ni danda‟a.
1.2. Hiikkaa Jechootaa
Akkaataan jechichaa hiika biroo kan kenisiisuuf yoo ta‟e malee, manuwaalii kana keessatti;
1. “Komishinii”jechuun Komishinii Naamusaa fi Farra malaammaltummaa Naannoo

Oromiyaati
2. “Dameewwan” jechuun qaama Komishinii Naamusaa fi Farra malaammaltummaa
Mootummaa Naannoo Oromiyaa kan ta‟e, sadarkaa gadiitti hojii komishinichaa kan
hojjetuudha.
3. ”Mana Hojii Mootummaa” jechuun Manneen Hojii Mootummaa Naanichaa
guutumaan guututti yookiin /fi gar tokkeen baajata Mootummaa Naanichaatiin bulan
yookiin sadarkaa kamittuu hojiiwwan Mootummaa Naannichaa kamiyyuu kan
keessatti raawwatamu jechuudha.
4. “Dhabbiilee Misooma Mootummaa” jechuun Mootummaan Naannichaa ga‟ee
abbaa qabeenyummaa kan keessaa qabu yookiin guutummaan guututti yookiin gar-
tokkeen miseensa waldaa aksiyoonaa kan keessatti ta‟e; dhabbata misooma
mootummaa yookiin waldaa aksiyoonaa kamiyyuu jechuudha.
5. “Jaarmiyaalee Ummataa” jechuun haalawwan kamiiniyyuu miseensoota yookiin
ummata irraa maallaqa yookiin qabeenya walitti qabame yookiin tajaajila ummata
yaadamee maallaqa Yookiin qaama qabeenya biroo kana bulchu yookiin kubbaaniyaa
roga qabeessa qabu kan dabalatu damee dhuunfaa ta‟ee kanneen armaan gadii
hindabalatu; Dhabbata Amantaa, Dhaabbata yookiin Paartii Siyaasaa, Dhaabbata Idil-
Addunyaa fi Afooshaa yookiin haala wal-fakkaatuun waldaa qabiyyeen aadaa fi
Amantaa kan qabu.
6. „„Leenjisaa‟‟jechuun ogeessa leenjiifi barumsa naamusaa akka kennu ramadame
yookiin qaama dhimmichi kallattiin ilaallatu Komishinii G/G/ ykn Dameeelee isaatiin
afeerame jechuu dha.
7. “Leenjii keessaa” jechuun Komishinii ykn Dameewwan komishinichaa keessatti
geggeessitootaa fi ogeessota Komishinichaatiif naamusa, muuxannoo, dandeettii fi
beekumsa isaanii dabaluudhaaf leenjiiwwan daayirekteerootiwwan adda addaatiin
karoorfamanii mana hojii keessatti ogeessota leenjiifi barumsa naamusaa
Komishinichaatiin ykn qaama dhimmi kallattiin ilaallatu afeeruun leenjii
kennamuudha.
8. “Leenjii alaa” jechuun Komishiniin ykn Dameewwan isaa Manneen Hojii
Mootummaa, Dhaabbilee Misooma Mootummaa, Jaarmiyaalee Uummataa sadarkaan
jiraniif dhimma malaammaltummaa ittisuu, naamusaa adda addaa, Tarsiimowwanii fi
hoji-maata(labsiiwwan, danbiiwwan, qajeelfamoota,…kkf) qabsoo farra
malaammaltummaa hunda irratti ykn haala filatameen ofii isaatii karoorsuun ykn
afeeramuun leenjii ogeessota leenjiifi barumsa naamusaa komishinitiin ykn dameelee
isaatiin kennamuudha.
9. “Hubannoo Uumuu” Yeroo gabaaba keessatti dhimmoota adda bahan irratti qaama
dhimmi ilaallatuuf odeeffannoo/ibsa kennuu jechuudha.
1.3. Ibsama Koorniyaa
Manuwaalii kana keessatti ibsi Korniyaa dhiiraatiin ibsame dubartiifis kan oolu ta‟a.
1.4. Qaama Manuwaalicha Hojiirra Oolchu
Manuwaaliin kenna leenjii kun hojiiwwan leenjii Komishinii Giddu Galaa fi Dameewwan
isaa akkasumas kutaalee dagaagina naamusaatiin (qondaaltota naamusaa) hojiirra kan oolu
ta‟a.
1.5. Daangaa Raawwatiinsaa
Manuwaaliin kun MHM, DhMM fi JU irratti raawwatiinsa ni qabaata.
1.6. Aangoo fi Hojii Komishinichaa
Akkaataa labsii hundeeffama komishinichaa fooyyessuuf bahe lakk 197/2008 keewwata 15

jalatti ibsaman keessaa Komishinichi aangoo fi hojii armaan gadii ni qabaata. Isaanis :-
1. Aangoo fi hojiiwwan labsii kanaan kennamaniif hojiirra oolchuuf tarsiimoo, sagantaa

fi seera ni burqisiisa; sirna hojimaataa ni diriirsa, yammuu mirkanaa‟u hojiirra ni
oolcha;
2. Miidhaa malaammaltummaan qabu ilaalchisee hubannoon hawaasaa akka cimu
qaamolee dhimmi ilaallatu waliin ni barsiisa, tajaajila ummataaf kennamu
keessatti naamusni gaariin akka babal‟atu taasisuun hawaasni malaammaltummaa fi
hojimaata badaa irraa akka of-qusatan ni hojjata;
3. Naamusaa fi malaammaltummaa ilaalchisee qo‟annoo fi qorannoo adeemsisuu fi
hojiiwwan wal fakkaataa ta‟an ni deeggara, kaayyowwan komishinichaa
tarkaanfachiisuuf kan gargaaran maxxansaawwan barumsa kennan, gabaasawwanii fi
qo‟aannoowwan teeknikaa maxxansiisuun ni raabsa;
4. Hawaasa naannichaatiif barumsa naamusaa ni kenna; sochiilee yookiin gumiilee farra
malaammaltummaa ni hundeessa; akka hundaa‟u yookiin idilaa‟u ni taasisa; ni
qindeessa; deeggarsa ogummaa ni kenna;
5. Qabsoo farra malaammaltummaa qindoominaan haala tarsimaawaa ta‟een gaggeessuu
fi ittisuu irratti Gamtaan Farra Malaammatummaa manneen hojii mootummaa,
dhaabbilee misooma mootummaa fi jaarmiyaalee uummataa naannichaa sadarkaa
sadarkaan jiran keessatti akka hundaa‟u haala ni mijeessa; ni deeggara; ni hordofa;
gabaasa raawwii isaa Gamtichaaf yookiin qaama dhimmi ilaaluuf ni dhiyeessa;
6. Manneen hojii mootummaa, dhaabbilee misoomaa mootummaa fi jaarmiyaalee
ummataa keessatti haalawwan hojii malaammaltummaa fi hojimaata badaaf
saaxilaman yookiin saaxilamuu danda‟an irratti qo‟annoo ni gaggeessa; akka
qo‟ataman ni taasisa; sirni hojimaataa fooyya‟uu isaa ni hordofa; akkaataa
barbaachisummaa isaatti tarkaanfiin akka fudhatamu yookiin murtiin akka irratti
kennamu qaama dhimmi illaallatu ni beeksisa; ni hubachiisa; qaama birootiin
yammuu gaafatamu gorsaa fi deeggarsa wal fakkaataa ta‟e ni kenna;
7. Qaama dhimmi ilaallatu waliin ta‟uun bu‟uura seeraatiin abbootii taayitaa, filatamtoota
ummataa, muudamtootaa fi hojjettoota mootummaa fi dhaabbilee misooma
mootummaa, akkasumas jaarmiyaalee uummataa qabeenyaa fi madda galii isaanii ni
galmeessa, akka galmaa‟u ni taasisa, ragaa ni qabata; sirrummaa isaa ni mirkaneessa;
waraqaa ragaa ni kenna; ummataaf ifa ni taasisa;
8. Dambiiwwan naamusaa manneen hojii mootummaa, dhaabbilee misooma mootummaa
fi jaarmiyaalee ummataa keessatti akka qophaa‟an ni taasisa, deeggarsa ogummaa ni
kenna, qophaa‟uu isaa ni mirkaneessa; raawwii isaa ni hordofa;
9. Qaamoolee biroo naannichaa, naannolee biroo yookiin federaalaa yookiin kanneen
kaayyoo walfakkaataa qaban waliin qindoominaan ni hojjeta;
10. Gurmaa‟insaa fi hojimaata bu‟uuraalee dagaagina naamusaa ilaalchisee qajeelfamni
akka bahu ni taasisa, hojiirra oolmaa isaa ni hordofa, bakka hanqinni jirutti tarkaanfiin
sirreeffamaa akka fudhatamu qaama dhimmi ilaaluuf ni gabaasa;
11. Qabeenya ni horata, ni himata; ni himatama;
12. Kaayyoowwan Komishinichaa galmaan ga'uuf kan gargaaran hojiiwwan kan biroo ni
raawwata.
1.6.1. Mul’ata
Bara 2022tti, Naannoo Oromiyaa sadarkaa malaammaltummaa fi hojimaatni badaan yaaddoo

guddina badhaadhina diinagdee fi rakkoo nageenyaa ta‟uu hin dandeenye irraan geessisuu.
1.6.2. Ergama
Bu‟uuraalee Dagaagina Naamusaa Gurmeessuu fi barumsa naamusaa babal‟isuun hawaasa

naamusa gaarii goonfatee uumuu, qo‟annoo fi qorannoo gaggeessuun malaammaltummaan
akka hin rawwatamne ittisu, akkasumas namoota qabeenya fi madda galii isaanii
galmeesssisuu qaban akka galmeessisan taasisun sirna iftoominaa fi itti gaafatamummaa qabu
mirkanessu.
1.6.3. Duudhaalee (Core Values)
 Itti Gaafatamummaa
 Fakkeenyummaa
 Iccitii eeguu
 Iftoomina
 Beekumsaa fi Amantaan Hogganuu/ Hojjechuu
 Qophaa‟ina Jijjiiramaa
 Hirmaachisummaa
 Olaantummaa Seeraa
 Aadaa Qusannoo fi Bu‟aa Qabeessummaa
1.6.4. Kaayyoo
 Qabsoo farra malaammaltummaa irratti qindoominaafi hirmaannaa qaamolee

hawaasaa dabaluu;
 Hawaasa naamusa gaarii goonfate, malaammaltummaa hadheeffatuu fi qabsa‟uu
horachuu;
 Qo‟annoo hojimaataa fi qorannoo tarsiimoo geggeessuun hojimaata
malaammaltummaaf qaawwa banuu danda‟an adda baasuun akka sirratu gochuu;
 Qabeenya beeksisuufi galmeessisuun sirna iftoominaafi ittigaafatamummaa
hojiirra oolchuu;
 Walitti bu‟iinsa faayidaa hambisuun itti gaafatamummaan akka mirkanaa‟u
taasisuu dha.
1.6.5. Galma
 Gurmaa‟insa, qindoominaa fi hirmaannaa hawaasaa mirkanaa‟e,

 Hawaasa naamusa gaarii goonfate,
 Hojimaata sirrii diriiree fi malaammaltummaa ittifame
 Iftoominaa fi ittigaafatamummaa mirkanaa‟e
 Walitti bu‟iinsa faayidaa xiqqaate,
1.6.6. Toora Xiyyeeffannoo (Strategic Themes) fi bu’aawwan toora

xiyyeeffannoo
L Toora Xiyyeeffannoo Bu‟aalee Toora Xiyyeeffannoo Tarsiimawoo
Gurmaa‟insa Bu‟uuraalee
1 Gurmaa‟insa fi hirmaannaa hawaasaa mirkanaa‟e
Dagaagina Naamusaa
Lammii naamusa gaarii goonfatee fi malaammaltummaa
2 Barumsa Naamusaa
hadheeffatuu fi balaaleffatu horatame
hojimaataa gaarii diriire, kallattii qabsoo farra
3 Qo‟annoo fi Qorannoo
malaammaltummaa akeekame;
Qabeenya mootummaa fi nama dhunfaa akka wal hin makne
Qabeenya Beeksisuu fi
4 taasifame, walitti bu‟iinsa faayidaa xiqqaate, iftoominaa fi itti
Galmeessisuu
gaafatamummaa mirkanaa‟ee argame
1.6.7. Gahee Hojii Daarektara Daar.BN fi GBDN fi Garee Leenjiifi Barumsa

Naamusaa
1.6.7.1. Gahee Hojii Daarektara Daar.BN fi GBDN
a) Hojiiwwan Daayirektoreetichaa ni karoorsa, ni gurmeessa, ni qindeessa, ni hooggana,

ni gabaasa,
b) Fedhii leenjii qaamolee garaagaraa akka adda bahuu fi mata dureen leenjii akka
filatamu ni taasisa,
c) Fedhi leenjii irraa ka‟uudhaan maateeriyaaliin leenjii, manuwaalii fi moojuliin leenjii
akka qophaa‟u ykn akka fooyya‟u ni taasisa,
d) Leenjii fi hubannoon qaamolee garaagaraaf akka kennamu ni taasisa, raawwii isaa ni
hordofa, ni gabaasa,
e) Barbaachisaa ta‟ee yoo argame leenjii ni kenna, jijjiirama(bu‟aa) leenjiin argame ni
qorata
f) Hojiin leenjiifi barumsa naamusaa qo‟annoo fi hojii qabatamaa irratti kan hundaa‟e
akka ta‟u gochuu, rakkoolee jiran kan hiiku ta‟uusaa ni hordofa,
g) Qabiyyee fi yaad-rimee hojiilee leenjiifi barumsa naamus irratti ogeessota waliin ni
mari‟ata, kallattii ni kaa‟a, haala ni mijeessa,
h) Tooftaa barumsi naamusaa ittiin kennamuu qabu yeroo yerootti hojimaata ni diriirsa,
hojiirra akka oolu ni taasisa,
i) Galma gahiinsa kaayyoofi mul‟ata komishinichaatiif Daarektoreetiwwan
komishinichaa, manneen hojii mootummaa, dhaabbilee misooma mootummaa,
Jaarmiyaalee Uummataa fi qaamolee hawaasaa giddutti hariiroon gaariin akka jiraatu,
akkasumas maqaan, gaariin komishinii akka dagaagu qindoominni akka uumamu ni
taasisa, ni hojjata,
j) Rakkoolee qindeessaa garee ykn ogeessota irraa dhiyaataniif yaada ykn murtii ni
kenna, hojii daayirektoreetichaa guyyaa guyyaadhaan ni qajeelcha (coach),
k) Gareeleen daayirektoreeticha jala jiran karoora baafachuu fi raawwii isaanii ni
hordofa, duub-deebii kenna,ni mirkaneessa.
l) Leenjiiwwan kennaman irratti gamaaggamni adeemsa leenjii duraa fi boodaa akka
gaggeeffamu ni taasisa,
m) Dandeettiii raawwachiisummaa ogeessota keessaa cimsuuf fedhii leenjii adda baasuun
leenjichi akka kennamu ni taasisa,
n) Piroppozaala ykn “TOR” ykn karooraa hojii garee leenjiifi barumsa naamusaa irraa
dhihaatu kamiyyuu ni mirkaneessa, hojiirra oolmaa isaas ni hordofa,
o) Madaalliin raawwii hojii daayirektoreetichaa fi hojjettootaa akka madaalamu ni
taasisa, ni dhiyeessa,
p) Muuxannoo gaggaarii qaamolee garaagaraa irraa ni fudhata, ni babal‟isa,
q) Leeccalloo leenjiifi barumsa naamusaa ni gaafata, ni bulcha, hojiirraas ni oolcha ,
Baajata, meeshaalee fi humni namaa akka guuttaman ni taasisa, seeraan akka hojiirra
oolan ni godha,
r) Gabaasa hojii torbanii, ji‟aa, kurmaanaa fi waggaa ni dhiyeessa,
s) Hojiiwwan hoggansa irraa dabalataan kennamuuf ni hojjata.
1.6.7.2. Hojiilee Gurguddoo Garee Leenjiifi Barumsa Naamusaa
a. Karoora hojii garee leenjiifi barumsa naamusaa, karoora Daayirektoreetichaa irraa

ka‟uun baafachuu,
b. Fedhii leenjii qaamolee garaagaraa adda baasuu fi mata duree leenjii filachuu,
c. Fedhii leenjii adda bahe irraa ka‟uudhaan maateeriyaalii leenjii
qopheessuu/fooyyessuu,
d. Piroppozaalota adda addaa qopheessuun Daayrektoreetichaaf ykn qaama dhimmi
ilaallatuuf dhiyeessuu,
e. Leenjii barumsa naamusaa fuullee qaamolee hawaasa garaagaraaf kennuu. Kunis
sagantaa komishinichi/dameeleen isaa qopheessaniifi waltajjii qaamni biroo
uumetti/afeerrii taasifameen leenjii kennuu,
f. Hubannoo gabaabaa qaamolee garaagaraaf kennuu,
g. Gamaaggama adeemsa leenjii duraafi boodaa bu‟aa(Imact) isaa xiinxala
gaggeessuun,
h. Karooraa fi gabaasa garichaa kan ji‟aa, kurmaanaa fi waggaa qopheessuun
Daayrektoreetichaaf ykn qaama dhimmi ilaallatuuf dhiyeessuu,
1.6.7.3. Gahee Hojii Qindeessaa Garee Leenjiifi Barumsa Naamusaa
Itti waamamni isaa Daarrektoreetii BN fi GBDN ykn Hagganaa Dameef ta‟ee, hojiilee
armaan gadii ni raawwata:-
a. Karoora Daayirektoreetichaa irraa ka‟uun kan garee ni karoorsa, ni gurmeessa, ni

qindeessa, ni gabaasa,
b. Fedhii leenjii qaamolee garaagaraa adda baasuun mata-duree leenjii ni filata ykn akka
akka filatamu ni taasisa,
c. Fedhii leenjii irraa ka‟uudhaan maateeriyaalii leenjii ni qopheessa/fooyyessa ykn
akka qophaa‟u/fooyya‟u ni taasisa
d. Manuwaalii leenjii ni qopheessa ykn akka qophaa‟u ni taasisa
e. Akkaataa barbaachisummaa isaatti moojuuliin leenjii yeroo dheeraaf turu qaamolee
gara garaa wajjiin (keessaafi alaa) qindoominaan akka qophaa‟u ykn akka fooyya‟u ni
taasisa,
f. Leenjii fi hubannoon qaamolee garaagaraaf ni kenna ykn akka kennamu ni taasisa,
raawwii isaa ni hordofa, ni gabaasa,
g. Hojiin leenjiifi barumsa naamusa fi gurmaa‟insa bu‟uuraalee dagaagina naamusaa
qorannoo fi hojii qabatamaa irratti hundaa‟e akka ta‟u gochuu, rakkolee jiran akka
hiikamu gochuu,
h. Galma gahiinsa kaayyoofi mul‟ata komishinichaatiif Daayirektoreetiiwwaniifi
gareewwan komishinichaa fi dameelee, manneen hojii mootummaa, dhaabbilee
misooma mootummaa, Jaarmiyaalee Uummataa fi qaamolee hawaasaa gidduutti
hariiroon gaariin akka jiraatu, akkasumas maqaan gaariin komishinii akka dagaagu
qindoominni akka uumamu ni taasisa, ni hojjata,
i. Qabiyyee fi yaad-rimee hojiilee barumsa naamusaa, akkaataa gurmaa‟insa
bu‟uuraalee dagaagina naamusaa irratti ni mari‟ata, haala ni mijeessa,
j. Rakkoolee dhiyaataniif yaada ni kenna, hojii garichaa guyyaa guyyaadhaan ni
hordofa,
k. Ogeessotni garee jala jiran karoora baafachuu fi raawwii isaanii ni hordofa,
l. Leenjiiwwan kennaman irratti adeemsa leenjii duraa fi boodaa ni geggeessa ykn akka
geggeeffamu ni taasisa
m. Jijjiirama leenjiin argame ykn madaallii bu‟aa leenjii ni geggeessa ykn akka
geggeeffamu ni taasisa
n. Pirooppoozaala hojii garichaa qopheessuun ni dhiyeessa ykn akka qophaa‟u ni taasisa,
hojiirra oolmaa isaas ni hordofa,
o. Madaalliin raawwii hojii garee fi hojjettootaa ni madaala, qaama ilaallatuuf ni
dhiyeessa,
p. Gabaasa hojii ji‟aa, kurmaanaa fi waggaa ni dhiyeessa,
q. Muuxannoowaan gaggaari fudhachuu, qindeessuu, babal‟isuu, ykn akka fudhatamu,
qindaa‟uufi babal‟atu gochuu,
r. Leenjiidhaaf haldureen akka mijatuufi iddoon leenjii mijataa akka ta‟u qaamolee
gahee qaban wajjiin qindoominaan ni hojjata.
s. Hojiiwwan dabalataa Daarektoreetii ykn hoggansa dhimmichi ilaallatu irraa
kennamuuf ni hojjata,
1.6.7.4. Gahee Hojii Ogeessota Leenjiifi Barumsa Naamusaa
A. Gahee Hojii Ogeessa Leenjiifi Barumsa Naamusa IV
Itti waamamni isaa Dursaa Gareetiif ta‟ee, hojiilee armaan gadii ni raawwata:-
a. Karoora hojii Garee Leenjiifi Barumsa Naamusaa irraa ka‟uun, karoora torbanii, ji‟aa,
kurmaanaa fi waggaa ni qopheessa, ni raawwata, raawwii isaas ni gabaasa.
b. Fedhii leenjii qaamolee garaagaraa adda baasuu fi mata duree leenjii ni filata,
c. Fedhii leenjii adda bahe irraa ka‟uudhaan maateeriyaalii barumsa naamusaa ni
qopheessa/fooyyessa,
d. Leenjii fi hubannoon qaamolee garaagaraaf ni kenna
e. Piroppoozaala hojii qopheessuun qandeessa gareef ni dhiheessa
f. Leenjii barumsa naamusaa qaamolee hawwasa garaagaraaf kennuu. Kunis Leenjii
akka Komishinichaatti qopheessuudhaan qaamolee garaagaraaf kennuu, waltajjii
qaamotni biroon qopheessetti fayyadamuudhaan leenjii kennuu,
g. Moojulii leenjii yeroo dheeraa qindoomina qaamolee adda addaa waliin ta‟uun ni
qopheessa/fooyyessa,
h. Muuxannoowaan gaggaari fudhachuu, qindeessuu, babal‟isuu,
i. Miseensota garee keessatti yookaan qaamolee deeggarsa barbaadaniif deeggarsa ogummaa ni
taasisa,
j. Bu‟aa leenjii ykn Jijjiirama leenjiin argame(Impact) ni madaala
k. Gabaasa hojii yeroo yerootti qindeessaa gareetiif ni dhiyyeessa
l. Hojii dabalataa dursaa garee isaa irraa kennameef ni raawwata.
B. Ogeessa Leenjiifi Barumsa Naamusaa III
Itti waamamni isaa Dursaa Gareetiif ta‟ee, hojiilee armaan gadii ni raawwata:-
a. Karoora hojii garee Leenjiifi Barumsa Naamusaa irraa ka‟uun, karoora torbanii, ji‟aa,
kurmaanaa fi waggaa ni qopheessa, ni raawwata raawwii isaas ni gabaasa.
b. Fedhii leenjii qaamolee garaagaraa adda baasuu fi mata duree leenjii filachuu,
c. Fedhii leenjii adda bahe irraa ka‟uudhaan maateeriyaalii barumsa naamusaa
qopheessuu,
d. Leenjii fi hubannoo qaamolee garaagaraaf ni kenna,
e. Piroppoozaala qopheeffachuu fi Garichaaf dhiyeessuu,
f. Leenjii fuullee qaamolee hawwasa garaagaraaf kennuu. Kunis Leenjii akka
Komishinichaatti qopheessuudhaan qaamolee garaagaraaf kennuu, waltajjii qaamotni
biroon qopheessetti fayyadamuudhaan leenjii kennuu,
g. Moojulii leenjii qindoomina qaamolee adda addaa waliin ta‟uun qopheessuu
h. Bu‟aa leenjii ykn Jijjiirama leenjiin argame(Impact) ni madaala
i. Gabaasa hojii yeroo yerootti qindeessaa gareetiif ni dhiyyeessa
j. Hojii dabalataa dursaa garee isaa irraa kennameef ni raawwata.
1.7. Kaayyoo Maanuwaalichaa

1.8. Kaayyoo Gooroo
Adeemsa leenjii barumsa naamusaafi farra malaammaltummaa bifa walfakkaatuun

hogganuufi bu‟a qabeessa taasisuuf
1.9. Kaayyoo Gooree
 Rakkoo leenjiin furamuu qabu adda baasuuf,

 Leenjii rakkoo hiikuu danda‟u kennuuf,
 Bu‟aa leenjiin argame madaaluu
1.10. Barbaachisummaa Manuwaalii Leenjii
Manuwaalii leenjii kan barbaachisuuf:-
 Qajeelcha(guideline) haala mijeessaa ykn leenjisaa ta‟ee akkaataa kamiin leenjii

Mana hojii, Dhaabbataa fi Jaarmiyaa tokkoo qopheessuu fi raawwatuuf kan gargaaru,
 Leenjiin tokko adeemsa keessa darbuu qabu eegee akka rawwatamu taasisa,
 Leenjii komishiniichi kennu gahumsaa fi bu‟a qabeessa taasisa,
 Kallattii kenna leenjii ni akeeka,
 Faasiliitii hojii leenjii naannoo leenjiif barbaachisan akka guuttaman akkeeka,
 Meeshaa leenjistootaa fi hoggansa leenjii hojiiwwan leenjii ittiin raawwatanii, fi
 Istaandardii keenna leenjii JBAHn hammatamee jiruufi manuwaalii kana keessatti
tarreeffame eeggamee akka raawwatamu ni taasisa.
KUTAA LAMA
2. Hiikkaa fi Yaad-rimee Hoggansa Leenjii (over view of training

management)
2.1. Ibsa Gabaabaa
Leenjiin hojii of danda‟e ta‟ee; kan irratti xiyyeeffatu beekumsa, dandeettii fi ilaalcha
geggeessaafi hojjataa qabatamaan hojii keessatti jiru adda baasuun hanqinaalee mul‟tan
fooyyessuuf ykn jijjiiruuf ijaarsa dandeettii kennamuudha. Kanaaf ammoo, leenjii bu‟a qabeessa
taasisuuf imaammata leenjii irratti hundaa‟uun leenjii hogganuun barbaachisaadha. Kutaa kana
keessatti barbaachisummaa, malummaa imaammata leenjii fi haala hoggansa leenjii(yaa‟insa
hojii leenjii) …..kkf akka armaan gadiitti walduraa duubaan karaa gabaabaa ta‟een dhihaatee jira.
2.2. Barbaachisummaa Leenjii
Leenjiin geggeessitootaafi ogeessotaaf naamusaa gaarii dagaagsuufi malaammaltummaa ittisuu

irratti kennamu:
a. Jijjiirama amalaa fiduuf ni qarqaara,

b. Dandeettii, gahumsa, naamusaa fi ogummaa ogeessaa dabaluun raawwii hojii fooyyee
qabu galmeessisuudhaaf ni gargaara
c. Hojimaanni iftoominaa fi itti gaafatamummaa qabu akka uumamu taasisa
d. Malaammaltummaafi hoji-maatni badaan akka hir‟atu taasisa,
e. Sadarkaa naamusa ogeessotaa ni fooyyessa,
f. Waliigalteedhaan kaayyoofi galma tokkoof akka hojjatan taasisa,
g. Tajaajila ummataa akka fooyya‟u ni taasisa
h. Komiin ni xiqqaata, bulchiinsi gaariin ni foyya‟a,
i. Oomishtummaafi bu‟a qabeessummaan mana hojichaa ni guddata.
2.3. Sababoota Leenjiin Naamusa fi Farra Malaammaltummaa Kennamuuf
Akka waliigalaatti leenjiin kan kennamuuf beekumsa, dandeettii fi ilaalcha jijjiiruuf ykn
fooyyessuuf yoo ta‟u; dabalataan:
 Qulqullina kenna tajaajilaa foyyessuuf,
 Mul‟ata mana hojii bu‟a qabeessa taasisuu,
 Geggeessaa fi hojjataa naamusa gaarii goonfateefi malaammaltummaa balaaleffatu
horachuuf,
 Naamusa ogummaafi iddoo hojii fooyyessuuf ykn mijataa taasisuuf,
 Kaka‟umsaafi kutannoo dabaluuf,
 Muuxannoo gaggaarii babal‟isuuf,
 Kalaqaa fi tooftaa raawwii dabaluuf
 Dandeettii raawwachiisummaa geggeessitootaafi hojjattootaa akka dabalu gochuuf…kkf.
2.4. Maalummaa Imaammata Leenjii (Over view of Training policies)
Hayyuun Koonteez jedhamu waa‟ee Imaammata leenjii yemmuu ibsan “Training policies are
general statements that guide thinking and action in decision making.” jechuudhaan kaa‟u. Akka
ibsa hayyuu kanaatti imaammatni leenjii wantoota of keessatti hammachuu qabaatu keessaa:-
1. Kaayyoo: yaada bal‟ina qabu ta‟ee, leenjiin kennamuun ijoowwan irra gahuudhaaf irratti
xiyyeefatamee hojjetamu kan akeekuudha.
2. Sababoota(justifications): adeemsa kenna leenjii keessatti hojiiwwan/gochoota
raawwiidhaaf ykn leenjii irratti kennuudhaaf karoorfamaniif sababoota dhiyaataaniidha.
3. Wantoota dursi kennamuufii qaban (Priorities): hojiiwwan akka barbaachisummaa
isaanitiin wal duraa dubaan raawwatamuu qaban adda baasuun ibsuu/kaa‟uu isaan
jedhaman ijoodha.
Walumaagalatti, imaammatni leenjii dokumantii mul‟ata, ergama, duudhaalee, kaayyoo, galma

dhaabbatichaa, maamila isaa, haala leenjiin hojiirra ittiin oolu fi raawwatamu kallattii waliigalaa
sanada akeekuudha. Kunis, bu‟uurri maanuwaalii kenna leenjii; Imaammata akka ta‟e namati
agarsiisa. Haata‟u malee, haala qabatama amma jiruun KNFMNO Imaammata QFM mataa isaa
danda‟e qabaachuu dhabuun naamusa gaarii dagaagsuufi malaammaltummaa ittisuuf akkasumas
hojii isaa bu‟a qabeessa ta‟uu isaa kallattii Imaammata baheen madaalaa deemuuf hudhaa guddaa
ta‟eera. Kanaaf, Komishinichi dhimma kana irratti xiyyeeffatee akka hojjatu taasisuun
barbaachisaa dha.
2.5. Hoggansa Leenjii (Training Management)
Hoggansa/bulchiinsa leenjii jechuun bu‟aa leenjii irraa eegamu dhugoomsuudhaaf ykn qabatama
taasisuuf beekumsa, dandeettii, meeshaalee leenjii fi tooftaalee leenjiin ittiin kennaman
qindeessuun sirnaan hojiirra akka oolan adeemsa dandeessisuu dha. Hoggansi leenjii kunis; haala
qindoomina, rogummaa, itti fufiinsa qabuunii fi hirmaattoota jiddu galeessa karaa godhateen
hojiirra oolchuu kan dandeessisu ta‟uu qaba jechuudha.
Hoggansi leenjii hojiiwwan gurguddoo kanneen akka: fedhii leenjii adda baasuu, maateeriyaalii
leenjii qopheessuu, sagantaa leenjii, leenjii kennuufi bu‟aa leenjii madaaluu wal duraa duubaan
tartiiba isaanii eeggatanii haala loojikaawaa ta‟een hojjetaman kan hammatuudha.
2.6. Geengoo Hoggansa Leenjii
Hoggansi leenjii “geengoo hoggansa leenjii” (training management cycle) mataa isaa danda‟e
kan qabu yoo ta‟u; isaan kunis kanneen itti aananiidha.
Sakatta'iinsa
Fedha leenjii
Maateeriyaalii
Bu'aa Leenjii Geengoo leenjiifi
Madaaluu Leenjii Sagantaa
Qopheessuu
Leenjii Kennuu
Geengoo hoggansa leenjii kana keessatti hojiin jalqaba irratti dhufu sakatta‟iinsa fedha leenjii
(training need assessment) ta‟a. Sadarkaa raawwii kana keessatti qaamni xiyyeeffannaa erga
adda bahee booda; fedhii leenjii qaamolee xiyyeeffannaa ta‟an irratti hundaa‟uudhaan
hanqina/rakkoo qabatamaa MHM, DhMM fi JU akkasumas naamusa daa‟immaniifi
dargaggootaa biratti mul‟atan/jiranii fi leenjiidhaan furamuu kan danda‟amu adda baasuun mata
duree filachuu dha.
Geengoo hoggansa leenjii lammaffaan mata-duree leenfii “TNA”n adda bahe irratti hundaa‟uun
maateeriyaaliin leenjii kan qophaa‟u ta‟a. Erga maateeriyaaliin leenjii qophaa‟ee qaama
ilallatuun mirkanaa‟ee buuda; hojiin itti aanu sagantaa leenjii(training planning) dha. Sadarkaa
kanatti qaamni leenjii karoorsu kaayyoo fi galma lakaawwamuu fi safaramuu danda‟amu
wixineessuudhaan qabiyyee fi taatewwan leenjiin irratti kennamanii fi dandeettii, ogummaa,
quuqamaa fi naamusa leenjifamtootaa gabbisuu danda‟an addaan baasuun tarreessee kaa‟uu
qaba.
Geengoo hoggansa leenjii sadaffaan, leenjii karooraan adda bahan qabatamaan
kennuudha(delivering training). Sadarkaa kanatti gochaawwan karooraan adda bahanii qabaman
qabatamaan kan itti raawwatamanii fi hojiirra oolan ta‟u.
Geengoon xumuraa ammoo, leenjii kenname madaaluu (training evaluation) ta‟a. Madaalliin
leenjii kunis kan ittiin raawwatamu bu‟aa inni buuse ykn akka argamu taasisee fi qaawwa
fedhiidhaan adda bahee leenjiin irratti kenname sana guutuu fi dhiisuu isaatiin ta‟a. Haala
kanaan, geengoon hoggansa leenjii xumura kan hin qabneedha. Sababni isaas bu‟aan madaallii
leenjii irraa argame deebi‟ee sakatta‟iinsa fedha leenjiitiif akka galteetti kan faayidaa irra oolu
waan ta‟eefiidha.
2.7. Faaydaa Hoggansa Leenjii
Kenni leenjii hoggansa leenjiitiin dabaalamee raawwatamu bu‟aawwan waliigalaa itti aanan kan
qabaatu waan ta‟eef sirnaan ittiin hogganamuu barbaada. Faaydawwan irraa eeggamanis:-
 Ogeessota kaka‟uumsa qaban, haala yeroo wajjiin deemuu fi wal simuu danda‟an ni
uuma.
 Dandeettii fi gahumsa ogeessota galma leenjii wajjiin walitti hidhatiinsa cimaa ta‟e qaban
horachuudhaaf ni dandeessisa,
 Kalaqummaa ogeessotaa ni dabala,
 Tajaajila, bu‟aa fi gahumsa kenna leenjii itti fuufiinsa qabu ni uuma.
 Itti quufiinsa maamilaa dabaluudhaan walitti dhufeenya cimaa ta‟e ni uuma,
 Leenjii kennamuufi bu‟aa leenjicha irraa galmaa‟uun hojiin komishinichaa akka itti
fufiinsa qabaatu ni taasisa.
 MHM, DhMM fi JU naamusa gaarii goonfachuun gahumsaan tajaajila si‟ataafi qulqullina
qabu ni kennu akkasuams bu‟a qabeessummaan isaaniis ni dabala.
2.8. Maamiltootaa fi Dhimmamtoota (Customers and Stakeholders)
Komishiniichi hojii hojjetu keessatti bu‟aa hojii isaa irraa namoota kallattiidhaanis ta‟e al-
kallattiidhaan fayyadaman maamiltootaa fi dhimmamtoota ni qaba.
a. Maamiltoota (Customers)
1. Leenjifamtoota
2. Hojjetoota Komishiniichaa fi Dameelee isaa
3. Manneen Hojii Mootummaa adda addaa
4. Dhaabbilee Misooma Mootummaa adda addaa fi
5. Jaarmiyaalee Uummataa adda addaa
6. Hawaasa bal‟aa
b. Dhimmamtoota (Stakeholders)
1. Bulchiinsa Mootummaa Naannoo Oromiyaa,

2. Qaamolee Haqaa Naannichaa
3. Biiroo Paabiliki Sarviisii fi Misooma Qabeenya Namaa Oromiyaa
4. Komishinii Naamusaa fi Farra Malaammaltummaa Federaalaafi Naannolee
5. Yunivarsiitootaa fi Kolleejjoota adda addaa
6. Dhaabbilee Miidiyaa
7. Dhaabbilee Miti-Mootummaa,
8. Dhaabbilee Dhuunfaa, fi
9. Jaarmiyaalee Uummataa.
2.9. Qaama Xiyyeeffannaa Leenjii (Target Popolation)
Imaammatni leenjii qaamolee leenjiin kennamu irratti xiyyeeffatamuu qabu adda baasee kan
akeeku ta‟uu qaba. Sadarkaa Biyyaattis ta‟e Naannoo Oromiyatti; Imaammanni farra
malaammaltummaa ifa ta‟e jiraachuu baatus; akka qorannoowwan KNFMNO/ASTU(2017),
KNFMF(2012), fi Kiilomanjiroo Internaashinaal(2012) akkasumas waltajjii Mootummaa fi
KNFMNO sadarkaa adda addaatti geggeessu irraa hubachuun danda‟ametti, naamusa gaarii
dagaagsuufi malaammaltummaa ittisuuf; toorri xiyyeeffannoo MHM, DhMM fi JU
malaammaltummaa fi hojimaata badaa saaxilamoo ta‟an, qabeenyaafi maallaqa guddaa
sochoosan, hawaasa wajjiin hariiroo bal‟aa qabanii fi Naamusa Daa‟immanii fi Dargaggootaa
dha.
Kanneen baay‟ee xiyyeefannaa barbaadan ammoo;
 Bittaa fi Ijaarsa Mootummaa ykn Seektaroota Bittaa Mootummaa(Bittaa Ijaarsaa fi

Bittaawwan adda addaa),
 Bulchiinsa lafaa fi itti fayyadama lafa,
 Seektaroota Haqaa (abbootii alangaa fi abbootii seeraa, ofisaroota seeraa, qorattoota
polisii…),
 Seektaroota diinagdee (MaallaqaafiWalta‟iinsa Diinagdee, Galii, Qonna, Daldala,
Geejjiba, Daandii…..),
 Seektaroota hawaasummaa (Fayyaa, barnoota, bishaan…….),
 Pirojeektiiwwan deeggarsaa fi liqii Biyyoota Addunyaa adda addaatiin hojjataman,
 Waldaalee IMX,
 Daa‟immanii fi Dargaggoota yoo ta‟an; hawaasa keessatti naamusni gaariin akka
babal‟atu bu‟uuraalee dagaagina naamusaa cimsuunis qaama xiyyeeffannaa garee
leenjii kanaa ta‟a jechuudha.
Akka waliigalaatti kanneen armaan olitti kallattii tarreeffaman xiyyeeffannaa Komishinichaa yoo
ta‟an; waggaa waggaan qaamni xiyyeeffannaa(Target pupolation) yaanni ka‟umsaa qindoomina
Daarektoreetii gareen itti waamamuufi qindeessaa garee leenjii naannoofi dameelee(yaada
sassaabuun) erga adda bahee booda; Hoggansa ol‟aanaa Komishinichaatiin mirkanaa‟ee sadarkaa
naannootii hanga dameeleetti bifa walfakkaatuun hojiirra kan oolu ta‟a.
2.10. Baay’ina Hirmaattota Leenjii Kutaa Tokko Keessatti
Baay‟ina hirmaattoota leenjii kutaa tokko keessatti leenji‟u murteessuuf akkaataa komishiiniin
leenjii kennuu irratti hunda‟a. Leenjiin komishiinichaan kennamus iddoo gurguddoo lamatti
qooduudhaan ilaaluun ni danda‟ama. Isaanis:-
1. Leenjii keessaa (internal training) fi

2. Leenjii alaa (external training).
Bu‟uuruma kanaan, leenjiin bifa kanaa iddoowwn gurguddoo armaan gadiitti qoodamanii kan
raawwataman ta‟a. Isaanis:-
a. Leenjii Komishiniin/Dameen ofii isaa karoorfatee bifa leenjii leenjistootaa (TOT)n

kennamu ta‟ee, namoota 80 kan hin caallee fi,
b. Hubannoo gabaabaan komishiniin/dameen ofii isaatii karoorfate ykn qindoominaan ykn
afeerriin kan kennamu ta‟ee, namoota 80 gadi ykn isaa ol ta‟uu ni danda‟a.
2.11. Garaagarummaa fi Walitti Dhufeenya Leenjiifi Barumsaa
Yaanni leenjii fi barsiisuu jedhu garaagarummaa ni qabaatu. Kunis akka armaan gadiitti dhiyaate
jira.
Leenjii(Training) Barumsa (Learning)

Gocha ogummaa murta‟aa agarsiisa(Demonstrate Hubannoo yaad rimee fi haala jiru
specific skills) dabarsa(Understand concept and context )
Dhimma adda bahe tokko irratti xiyyeeffata Dhimmoota bal‟aa ta‟an irratti xiyyeeffata
Beekumsa qaban irratti beekumsa, dandeettii fi Kallattii beekumsi haaraan ittiin darbuudha
ilaalchi kan itti gahoomuu dha
Hojii irratti kan xiyyeeffatu Akadamii irratti kan xiyyeeffatu
Gocha irraatti kan bu‟uureffatu Yaad-rimee irratti kan hundaa‟u
Hirmaattota irraa duub-deebii kan eeggatu Barattootaaf duub-deebii kan kennu
Teeknikaa fi adeemsa hojii irratti xiyyeefata(Focus “Focus on developing judgment “
on techniques and process )
Beekumsa fi ogummaa murtaa‟aa Nama dagaagsa malee beekumsaafi ogumma
kenna(Provide specific skills and knowledge ) miti(Develop the person, not just the skills and
knowledge )
Leenjisaatu hoggana(Instructor led ) Hirmaata jiddu galeessa(Participants centred )
Mul‟ata mana hojii(Organisational viewpoint) Mul‟ata nama dhuunfaa(Individual viewpoint)
Yeroo gabaabaafi yeroo barbaadametti (Short- Yeroo dheeraafi adeemsa keessa(Long-term,

term, when needed ) kan raawwatamu on-going )
Kallattii qabsoo farra malaammaltummaatiif; leenjii jechuun MHM, DhMM fi JU keessatti

naamusa gaarii idileessuuf, malaammaltummaa ittisuufi irratti qabsaa‟uuf beekumsaa, dandeettii,
ilaalchaa fi muuxannoo walfakkaatu horachuuf ijaarsa dandeettii kennamuu dha.
2.12. Bu’aawwan Leenjiin Naamusaa fi Farra Malaammaltummaa Qabu

1.10.1. Bu’aa Leenjiin KNFMO tiif Qabu
 Ergamnii fi mul‟atni Komishinichaa akka galma gahu taasisa.

 Hirmaannaan hawaasni bal‟aan qabsoo farra malaammaltummaa irratti qabu ni dabala,
 Ogeessonni komishinichaa ciminaa fi hanqina isaanii yeroo yeroon waan xiinxalaniif
dandeettii fi muuxannoo isaanii ni gabbifatu, leenjiin kennamus rakkoo adda baasuun
kan kennamu waan ta‟eef bifa hawwataa ta‟een kennama.
 Komishiin maqaa gaarii akka qabaatu ni taasisa,
 Amantaan Uumanni Mootummaa irratti qabu ni dabala.
2.13. 2.10.2. Bu’aa Leenjiin Qaama Leenjicha Fudhatuuf Qabu
Ogeessi tokko kallattii adda addaatiin leenjii yoo argate:-
 Ogummaa isaa irratti amaantaa akka horatu godha,

 Ilaalcha ummatummaa akka qabaatu tasisa,
 Miira tajaajilummaa akka dabalu godha,
 Itti gaafatamummaa fudhate sirnaan akka bahu ni godha.
 Beekumsa, dandeettii fi muuxannoo haaraa argachuudhaan raakkoo hojimaata badaa
hojii keessatti isa muudatu salphaatti hiikuudhaaf isa qarqaara,
 Malaammaltummaa fi hojimaata badaa akka lagatu tasisa,
 Hawaasa keessa jiraatu biratti maqaa gaarii akka qabaatu taasisa.
2.14. 2.10.3. Bu’aa Leenjiin MHM, DhMM fi JU tiif Qabu.
 Manneen hojii, dhaabbiileen misoomaa fi jaarmiyaaleen ummataaf; malaammaltummaa

fi hojimaata badaa ittisuufi naamusa gaarii dagaagsuun manni hojichaa, dhaabbatichaa fi
jaarmiyichaa bu‟aa qabeessa taasisa, kaayyoon isaanii akka milkaa‟u gargaara, maqaa
gaarii akka qabaatan ni godha.
2.15. Qindoomina Hojii Qaamolee Gahee Qabanii
Sakatta‟iinsa fedhii leenjii irratti hundaa‟uun hojiin naamusa gaarii dagaagsuu akkuma
eeggametti ta‟ee, leenjiifi hubannoon barumsa naamusaa qaamolee garagaraaf kennamu
qabatamaafi bu‟a qabeessa taasisuuf gareen leenjiifi barumsa naamusaa:
a) Daarektoreetii (sadarkaa dameetti garee) Qabeenya Beeksisuufi Galmeessisuu

hanqinaaleefi hudhaalee adda bahan; akkasumas tarkaanfilee KNFMNOfi Qaama
kallattiin dhimmi ilaallatuun fudhataman leenjiidhaaf akka galteetti kan hojiirra oolan
yoo ta‟u; dabalataan qaamolee dhimmi ilaallatuuf hubannoo kennamu irratti
qindoominaan kan hojjatamu ta‟a,
b) Daarektoreetii (sadarkaa dameetti garee) Qo‟annoofi Qorannoo IYM argannoowwan
qo‟annoo hojimaataatiin adda bahanii leenjiidhaan furamuu qabaniifi kallattii qorannoo
tarsiimoo IYM tiin akeekamee fi irratti waliigalame akka galteetti qaama leenjii taasisuun
kan hojjatamu ta‟a. Kanaafis qindoominaan ni hojjatama.
c) Garee gurmaa‟insa bu‟uuraalee dagaagina naamsuaa (sadarkaa dameetti ogeessota)fi
garee barumsa naamusa miidiyaa haala hojiin tokko tokkoof galteefi deeggarsa ta‟uun
qindoominaan kan hojjatamu ta‟a. fkn: karoora qindoominaan qopheessuu irraa jalqabee
d) Hojiin leenjii barumsa naamusaa akkaataa karooraatiin akka hojiirra oolu, daarektoreetii
Ka/Bi/Bul/Faaynaansii wajjiin hariiroo cimaa uumuun ni hojjatama.
e) Bifuma walfakkaatuun gareewwan leenjiifi barumsa naamusaa sadarkaa naannoofi
dameelee akkasumas dameeleefi dameeleen karooraa hanga raawwii hojiitti haala wal
ijaaruun danda‟amuun ni hojjatu.
f) Gareen leenjiifi barumsa naamusaa ykn Gareen BNfi GBDN dameelee karooraafi
gabaasa hojii ji‟aan, kurmaanaan akkasumas kan waggaa yeroon qindeessuun GLBN
sadarkaa naannootiif ni erga.
g) Qondaaltota naamusaa dabalatee; qaamolee dhimmichi ilaallatu hunda wajjiin
qindoominaan ni hojjatama.
KUTAA SADI
3. Yaa’insa Hojii Garee Leenjiifi Barumsa Naamusaa

Yaa‟insi hojii ijoon garee leenjiifi barumsa naamusaa komishiniichaa/damee akka waliigalaatti:
a. Qaama xiyyeeffannaa adda baasuun sakatta‟iinsa fedha leenjii geggeessuu

b. Maateeriyaalii leenjiifi sagantaa leenjii qopheessuu
c. Leenjii kennuu fi
d. Bu‟aa(jijjiirama) leenjiin argame madaaluu dha.
Tokkoo tokkoon yaa‟insi hojii ijoo garee kunniin eessarraa ka‟ee eessatti akka xumuramu;
boqannaa boqonnaan akka armaan gadiitti walduraaduubaan dhihaataniiru.
Boqonnaa Tokko
1. Qaama Xiyyeeffannaa Adda Baasuun Sakatta’iinsa Fedhii Leenjii

Geggeessuu
1.1. Qaama Xiyyeeffannaa Adda Baasuu
Qaamni xiyyeeffannaa leenjii akkaataa kutaa lama (2.7) jalatti akka waliigalaatti ibsame
giddugala kan godhatu ta‟ullee dabalataan:
i. Haala qabatamaa QFM sadarkaa Biyyaatti(KNFMF…) akeekkame

ii. Bara baraan kallattii akka Mootummaafi KNFMNO tti kennamu,
iii. Kallattii Qo‟annoofi qorannoo akka Biyyaafi Naannoo keenyaatti geggeeffame
akeekeeniifi
iv. Rawwii karoora hojii waggoottan darbanii jiddu gala godhachuu danda‟a.
1.2. Maalummaa Sakatta’insa Fedhii Leenjii
Sakatta‟iinsa fedhii leenjii jechuun mala fedhiin leenjii tokko jiraachuu fi jiraachuu dhabuu isaa
adda itti baafannuu fi yoo jiraate ammoo, leenjii akkamiittu rakkoo sana fura jedhu kan ittiin
murtaa‟uu dha. Garaagarummaa (Gap) raawwii hojii amma jiruu fi raawwii hojii irra gahamuu
barbaadamu jidduu jiru kan agarsiisuu dha.
Fedhii leenjii naamusaa fi farra malaammaltummaa yeroo jennuu; mana hojii tokko keessatti
naamusa gaarii dagaagsuun malaammaltummaa maqsuuf sochii taasiifamu keessatti miseensonni
mana hojii naamusa gaarii dagaagsuun malaammaltummaa ittisuuf kutannoo, beekuumsa,
dandeettii fi naamuusa akkamiitu irraa eegama kan jedhuu fi qabatamaan ammoo haala kamiin
hojii isaanii raawwachaa akka jiran kan agarsiisuudha.
Training Needs = Desired Capability –Current Capability of the Participants
1.3. Barbaachisummaa Sakatta’iinsa Fedhii Leenjii
Akka walii galaatti sakatta‟iinsi fedha leenjii gaggeessuun kan barbaachisuuf:-
 Rakkoolee hanqina naamusaa geggeessitootaafi ogeessota biratti mul‟atan adda baasanii

sadarkeessuun leenjiidhaan furmaata itti kennaa deemuudhaaf,
 Leenjiin eenyuuf, yoom, maal irratti keennamu akka qabu murteesuuf,
 Garaagarummaan raawwii hojii amma irra jiruu fi raawwii hojii irra gahamu barbaadamu
jidduu jiru adda baasuuf,
 Akkasumas naamusa hojjattoota( ogeessoota ) irraa eggamuu fi qabatamaan hanqina
gama naamusaatiin mul‟atu adda baasanii beekuuf,
 Leenjiin kennamu qaawwa (gap) adda bahee kan cufuu fi bu‟aa qabeessa akka ta‟uuf,
 Dogoggora leenjii keessatti irra deddeebiidhaan muudatan kanneen akka mata duree
walfakkaataa irratti irra deddeebiidhaan leenji kennuu, qaamolee kanaan dura leenjii
fudhatan irra deebi‟anii leenjisuu, mata duree dandeettii leenji‟aa giddugala hin godhanne
irratti leenjisuu(irrelevant topic), mata duree mana hojichaan ala ta‟e irratti leenjii kennuu
irraa of qusachuuf fayyada.
1.4. Sadarkaawwan Sakatta’iinsi Fedhii Leenjii Naamusaa fi Farra
Malaammaltummaa Itti Gaggeeffamu
Naamusa gaarii dagaagsuufi malaammaltummaa ittisuuf sakatta‟iinsa fedhiin leenjii seektaraa

seektaratti garaagarummaa qabaachuu danda‟u. Kanaaf, qophii leenjii bu‟a qabeessa ta‟e
geggeessuufi hojiirra oolchuuf fedhii leenjii addaa dhaabbatichi barbaadu hubatuufi adda
baafachuun barbaachisaa dha. Haaluma kanaan, dhaabbata tokko keessatti fedhii leenjii
geggeessuuf sadarkaa sadiin ilaaluu gaafata.
i. Sadarkaa mana hojiitti (organisational analysis)

ii. Sadarkaa kutaa hojiitti (job analysis or departmental level) fi
iii. Sadarkaa hojjataa dhuunfaatti ( individual analysis)
1.4.1. Sadarkaa Mana Hojiitti (Organisational Analysis)
Sakatta‟iinsi fedhii leenjii naamusaa fi farra malaammaltummaa sadarkaa mana hojiitti

gaggeeffamu naamusa gaarii dagaagsuun malaammaltummaa ittiisuu keessatti gahumsi
hojimaata mana hojii sanii maal fakkaata kan jedhu irratti xiyyeeffata. Fedhiin leenjii sadarkaa
kanatti geggeeffamu dhimmoota armaan gadii irratti kan xiyyeeffatu ta‟a.
a. Haala Hojimaata Mana Hojichaa Sakatta‟uu
 Naamusa gaarii dagaagsuu fi malaammaltummaa ittisuuf manni hojichaa sirna
iftoominaafi itti gaafatamummaa qabu mirkaneessu diriiruu fi hojiirra oolu isaa ilaaluu
 Hojimaanni mana hojiichaa keessatti diriire malaammaltummaaf kan qaawwa banu ta‟uu
fi ta‟uu dhabuu isaa sakatta‟uu
 Mana hojichaa keessatti aadaan hojiifi naamusa keessattuu qajeelfama naamusaa(code fo
conduct) qabaachuufi hojiirra oolchuu maal akka fakkaatu ilaaluu.
b. Galmeewwaniifi Dokumentiiwwan Adda Addaa Sakatta‟uu
 Labsiiwwan, dambiiwwan, qajeelfamoonni, maanuwaalonni, gabaasa raawwii hojii, haala
itti fayyadama qabeenyaa(baajataafi humna namaa) sakatta‟uu,
 Qo‟annoo fi dokumentiiwwan komii jiraachuufi haala itti raawwatamaa jiru ilaaluu
 Cuunfaa galmee yaadaa irraa argame, madaallii mana hojichaaf kenname, duubdeebii
galmee yaadaa irratti maammilli kenne, itti quufinsa maamilaa.
c. Marii Adda Addaa
Geggeessitootaafi hojjattoota nama hojichaa wajjiin af-gaaffii, gaaffannoo fi marii garee

geggeessuun sadarkaa mannni hojichaa irra jiruufi qaawwa inni qabu adda baasuu
1.4.2. Sadarkaa Kutaa Hojiitti (Job Analysis or departmenta level)
Sadarkaa kanatti adeemsa hojii tokko filachuudhaan gadi fageenyaan ilaaluu irratti kan
xiyyeefatu yoo ta‟u, adeemsicha irratti fedhii leenjii geggeessuuf:
 Gahee hojii hojjataa (Job description )

 Istaandardii hojii (Performance standards)
 Amala adeemsa hojichaa, tajaajila inni kennuufi walitti dhufeenya tajaajilamtoota wajjiin
qabu
 Galmeewwaniifi dokumentoota adda addaa, itti quufinsa maamilaa, raawwii hojiifi haala
itti fayyadama baajataa,
 Tajaajila barbaachisu kennuuf sadarkaa beekumsaa, dandeettii, muuxannoofi fedhii jiru
 Haala aadaa hojii, naamusa fi ilaalcha hojjattootaa….kkf ilaalchisee sakatta‟iinsa
geggeessuun hanqina jiru adda baasuun barbaachisaa dha.
1.4.3. Sadarkaa Hojjattoota Dhuunfaatti (Individual Analysis)
Sadarkaa kanatti beekumsa, dandeettii fi naamusa hojjataa dhuunfaa fi sadarkaa raawwii

hojjaticha irraa eeggamu akkasumas sadarkaa amma irra jiru, sababa garaagarummaa uumeefi
fedhii leenjii hojjatichaa adda bahuu qaba. Haaluma kanaan:
 Naamusa gaarii dagaagsuu fi malaammaltumma ittiisu irratti beekuumsa, dandeettii fi

ilaalchi hojjataa sadarkaa maalirra akka jiru adda baasuu, gaafannoo(questionaire)
guuchisuu,
 Ogummaa qabaniin dirqama isaanii bahuufi murteessuu irratti walitti dhufeenyi ykn
hariiroon jiru maal akka fakkaatu,
 Ciminaa fi hanqina hojjataa adda baasuu
 Ragaa madaallii hojii hojjataa dhuunfaa
 Daawwannaa iddoo hojii, haala amalaa fi sadarkaa naamusa hojjattootaa gaggeesuun
 Ragaa itti quufinsa maamiltoota mana hojii….. irratti xiyyeeffachuun sakatta‟iinsa fedhii
leenjii geggeessuun hanqina adda baasuu dha.
Walumaa galatti, sakatta‟iinsi sadarkaalee armaan olitti adda bahanii ilaallaman hundinuu walitti
dhufeenya kan qabaniifi ragaan bifa kanaan sassaabamu qabatamaan hanqina ifa gochuun
barbaachisummaa leenjii mirkaneessuu irra darbee qaama leenjiin kennamuufii qabu adda
baasuuf kan dandeessisuu dha. Dhuma irrattis, leenjiin kennamu guutuufi qabatama kan taasisu,
bu‟a qabeessummaa mana hojichaas kan fooyyessuufi deemee deemee fayyadamummaa
ummataa kan mirkaneessuu dha.
1.5. Gaaffilee Ijoo Sakatta’iinsa Fedhii Leenjii (Key Question During

TNA)
Sakatta‟insi fedhii leenjii yeroo geggeeffamu gaaffileen ijoon ka‟uu qaban:
 Galmi manni hojii bira gahuu barbaadu maali?

 Galma barbaadamu sana bira gahuuf beekumsa, dandeettii fi naamusa…. akkamiittu
barbaachisa?
 Leenjiin eenyuuf, maaliif, maal irratti barbaachisa?
 Hojjattoonni beekkumsa, dandeettii fi naamusa akkamiitiin hojii isaanii raawwachaa
jiran?
 Rakkoo beekumsaa, dandeettii fi naamusa adda bahan keessaa kamtu dursa argachuu
qaba?
 Rakkooleen adda bahan leenjiidhaan furamuu ni danda‟uu?
 Rakkoolee adda bahaniif leenjii akkamiitu barbaachisa?
 Leenjii kennuuf qabeenyi barbaachisu maalfaadha? …kkf gaaffilee murteessoo deebii
argachuu qabaniidha.
1.6. Karoora /“TOR” Sakatta’iinsa Fedhii Leenjii Qopheessuufi

Mirkaneessuu
1.6.1. Qabiyyee “TOR” Sakatta’iinsa Fedhii Leenjii Hammatu
a. Duraantoo(Cover page)
b. Seensa,
c. Gaaffilee bu‟uuraa,
d. Kaayyoo(gooroo fi gooree),
e. Barbaachisummaa fedhii leenjii,
f. Daangaa sakatta‟iinsa fedhii leenjichaa
g. Qaamolee hojii kana irratti hirmaatan
h. Bu‟aa fi milkaa‟ina eeggamu(Expected Output and Outcome)
i. Madda ragaa fi mala ragaan ittiin sassaabamuu fi xiinxalamu,
j. Hojiiwwan gurguddoo hojjataman,
k. Yeroo fi turtii ragaa fedhii leenjii
l. Qo‟anno fedhii leenjii kana gaggeessuudhaaf wantoota barbaachisan
o Meeshaalee barbaachisan(Material Inputs)

o Humna namaa barbaachisu
o Baajata hojii kanaaf barbaachisu
m. Yeroo gabaasni itti dhihaatu,

1.6.2. Karoorri/Piroppozaalli qophaa‟u fuula 5-10 kan hin caalle ta‟uu qaba.
1.6.3. Foormaatiin barreeffamaa(writing style and its format) piroppozaala kamiyyuu
akkaataa boqonnaa lama 2.4 jalatti ibsameen kan raawwatamu ta‟a.
1.6.4. “TOR”n ykn piroppozaalli ykn karoorri hojii garee leenjiifi barumsa naamusaatiin
qophaa‟u kamiyyuu; Daarektara ykn hogganaa damee gareen leenjiifi barumsa
naamusaa itti waamamuuf dhihaatee yaanni sirreeffamaa erga itti kennamee
sirreeffamee booda Daarektarichaan (hogganaa dameetiin)kan mirkanaa‟u ta‟a.
1.6.5. Piroppozaalli Daarektaraan mirkanaa‟e akka hojiirra oolu; xalayaan kallattiin Daar.
K/Bi/Bul/Faaynaasniif yoo ta‟u; Hoggatoonni ol‟aanoon (Komishinaraafi I/aantotaaf)
garagalchaan akka beekan ni taasifama.
1.7. Sadarkaawwan Sakatta’iinsi Fedhii Leenjii Keessa Darbuu Qabu
1.7.1. Kaayyoo fi Daangaa Sakatta’insa Fedhii Leenjii Adda Baasuu
Sakatta‟iinsi fedhii leenjii sadarkaa kam irratti akka gaggeeffamu kan itti murtaa‟uu dha. Kana
jechuunis sadarkaa mana hojiitti, sadarkaa adeemsa hojitti ykn sadarkaa hojjattoota dhuunfaa ykn
geree tti gaggeeffamuu akka qabu kan itti adda bahuu dha.
1.7.2. Madda Ragaa Adda Baasuu
Ragaan eessaafi eenyu irraa akka argamu(iddattoota/sample) adda baafachuun hojiirra oolchuu.
1.7.3. Tooftaa Sakatta’iinsi Ittiin Gaggeeffamu Murteessuu
As irratti gaaffileen
 Eenyu irratti sakatta‟iinsi gaggeeffama?

 Tooftaa akkamiitti fayyadamuun sakatta‟iinsi geggeeffama?
 Eeddattoonni hangamiifi eenyu? kan jedhaman deebii argachuu qaban.
1.7.4. Meeshaalee Sakatta’iinsi Fedhii Leenjii Ittiin Gaggeeffamu Murteessuu fi

Qopheessuun Ragaa Sassaabuu
Fedhii leenjii sirrii geggeessuufi ragaa qabatamaa ta‟e argachuuf, meeshaalee ragaan ittiin
sassaabamu murteessuufi hojiirra oolchuun bu‟a qabeessummaa leenjiitiif iddoo ol‟aanaa qaba.
Haaluma kanaan, meeshaaleen ragaan ittiin sassaabaman kunniin faaydaafi hanqina mataa isaanii
kan qaban ta‟anillee; yeroo baay‟ee qorannoofi fedhii leenjii geggeessuuf hojiirra oolaa jiran
muraansi: Baar gaaffii(questionaire), af gaaffii (Interview), marii garee xiyyeeffannoo(Focus
group discussion), daawwannaa (observation), xiinxala qo‟annoo hojimaataa dhimma naamusaa
fi farra malaammaltummaa irratti gaggeefame, dokumantiiwwan adda adda mana hojii keessatti
hojiin ittiin raawwatmu, komiiwwan tajaajilamtoota irraa ka‟an fi…. kkf tti fayyadamuun
maddoota ragaa irraa raga sassaabuun barbaachisaa dha.
1.7.5. Ragaa Funaanname Xiinxaluu fi Dhiyeessuu
Ragaawwan funaannaman haalaafi amala isaaniitiin adda baasuun gurmeessuu, calaluufi

qindeessuun erga raawwatamee booda gadi-fageenyaan xiinxala gegeessuun barbaachisaa dha.
Bu‟uuruma kanaan, xiinxala geggeeffameen naamusaa gaarii dagaagsuu fi malaammaltummaa

ittisuun walqabatee manni hojichaa maal akka fakkaatu adda baasuu dha. Adeemsa hojiifi
hojjattoota malaammaltummaaf saaxilamaa ta‟an, naamusa idileessuufi malaammaltummaa
ittisuuf qaawwi gama beekumsaan, dandeettiin, fedhiin, yaadaafi ilaalchaan jiru sadarkaa maalii
irra akka jiru adda baasuu. Rakkooleen adda bahan leenjiidhaan furamuu kan danda‟an ta‟uu fi
ta‟u dhabuu isaanii mirkaneeffachuu, kan leenjiidhaan furaman erga adda bahanii booda qaama
leenjii fudhachuu qabu murteesuun barbaachisaadha.
1.8. Gabaasa Sakatta’iinsa Bu’aa Fedhii Leenjii

1.8.1. Qabiyyee Gabaasa Sakatta’iinsa Bu’aa Fedhii Leenjii
Sakatta‟iinsi fedha leenjii gaggeeffamee yemmuu xumuramutti gabaasinii sirrii fi yeroo isaa
eeggate qindaa‟ee dhiyaachuu qaba. Haaluma kanaan, gabaasni bu‟aa sakatta‟iinsa fedha leenjii
yeroo dhiyaatutti qabiyyeewwan hammachuu qabu:
a. Duraantoo (cover page),

b. Mata duree,
c. Qabantaa/Baafata(Table of Contents),
d. Seensa,
e. Kaayyoo Fedhii Leenjii,
f. Gaaffilee Bu‟uuraa,
g. Barbaachisummaa fedhii leenjii,
h. Daangaa sakatta‟iinsa fedha leenjichaa,
i. Rakkoolee muudatanii fi yaada furmaataa kenname,
j. Qaama ragaan irraa sassaabame,
k. Mala ragaan ittiin sassaabame,
l. Xiinxala sakatta‟iinsa fedhii leenjii fi argannoowwan,
m. Guduunfaa fi yaada furmaataa kanneen jedhaman isaan ijoodha,
n. Wabiiwwan adda addaa,
o. Gabaasni qophaa‟u fuula 15 hanga 30 kan hin caalle ta‟uu qaba.
8.1.2. Akkaataa ulaagaalee boqannaa 1.8.1.(a-o) fi boqonnaa 2(2.4) jalatti ibsameen; gabaasni
qaama gareen itti waamamuuf dhihaatee; yaanni sirreeffamaa itti kennamee erga
sirreeffamee booda mirkanaa‟ee hojiirra kan oolu ta‟a.
8.1.3. Gabaasa mirkanaa‟e giddu gala godhachuun maateeriyaaliin leenjii ni qophaa‟a
Boqonnaa Lama
2. Maateeriyaalii Leenjii fi Sagantaa Qopheessuu
Maateeriyaaliin leenjii qophaa‟uu hanqinaalee sakata‟iinsa fedhii leenjiitiin adda bahan irratti
kan hundaa‟u ta‟a. Kunis gabaasni fedhii leenjii erga xumuramee fi mirkanaa‟ee booda ta‟a.
2.1. Qabiyyee Maateeriyaalii Leenjii
Maateeriyaalii leenjii qulqullina qabu qopheessuuf dhimmoota armaan gadii of keessatti

hammachuu qaba. Isaanis:
a) Duraantoo (Cover page),

b) Mata-duree,
c) Maqaa komishiniichaa faajjii waliin,
d) Qabeentaa,
e) Seensa,
f) Kaayyoo leenjii,
g) Maloota leenjii,
h) Qabiyyeewwan rakkoolee qabatamaa sakata‟iinsa fedhii leenjiitiin adda bahan waliin
walitti hidhamiinsa qaban,
i) Diyaagiraamii/giraafii/chaartii qabiyyee ibsan( iddoo barbaachisaa ta‟etti),
j) Gilgaala gahaa ta‟e leenjicha hirmaachisaa taasisuufi muuxannoo hirmaattotaa cimsuuf,
k) Waabiiwwan adda addaa,
l) Maateeriyaaliin leenjii qophaa‟u fuula 15-30 kan hin caalle ta‟uu qaba.
2.2. Qabiyyee Leenjii Adda Baasuu fi Dokumentii Leenjii
Qopheessuu
Adeemsa qophii leenjiin duraa keessatti fedhiin leenjii erga adda bahee fi kaayyoon erga diriiree
booda hojiin itti aanu qabiyyee leenjii adda baasuun gurmeessuu fi dookumeentii leenjii
qopheessuudha.
Qabiyyeewwan leenjii kunniinis beekumsa, dandeettii fi ilaalcha gabbisuu kan danda‟aniifi

fedhii leenjitoota(gap) kan guutan, kaayyoo leenjiitiin kan walsiman akkasumas jijjiirama fiduu
kan danda‟an ta‟uu qaba.
Qabiyyeen leenjii yeroo filataman dhimmoota armaan gadii of-eggannoodhaan hubachuun ni

barbaachisa:
 Kaayyoo leenjii diriire galmaan gahuu kan dandeessisu ta‟uusaa mirkaneeffachuu,

 Gaapiiwwan (qaawwa) beekumsa, dandeettii fi ilaalchaa leenjifamtoonni qaban guutuu
kan danda‟u ta‟uusaa,
 Fedhii leenjifamtootaa waliin kan wal-sime ta‟uu,
 Yeroo waliin gadi fageenyaa fi bal‟ina hangamiitiin akka dhiyaatu,
2.3. Tooftaalee Gurmaa’insa Qabiyyee Leenjii
Qabiyyeewwan leenjiif filatamaniifi muuxannoowwan jiran/horataman karaa adda addaatiin

gurmaa‟uu ni danda‟u. Isaanis:-
 Yaad-rimee/ Mata-duree wal madaalan ykn walgitan garuu tokko kan hin taane (Parallel
theme):- gurmaa‟insi kun mata dureewwan of-danda‟anii dhaabbatan(independent topic)
fi kan wal hin simne ykn kan wal hin fakkaanne mala ittiin gurmaa‟aniidha. fkn: yaad-
rimee malaammaltummaa fi yaad-rimee naamusaa kan jedhu ilaaluun gahaa dha.
 Seenaadhaan Gurmeessuu (Historical/Chronological Approach):- mata dureewwan
yeroodhaan hiraman yeroo muudatan tooftaa walduraa duubaan ittiin gurmaa‟aniidha.
Fakeenyaaf, seenaa dhufaatii malaammaltummaa dhiheessuuf yeroo barbaadamu
gurmaa‟insa kana hordofuun ni danda‟ama.
 Dhimmoonni/yaad-rimeewwan walitti dhufeenya qaban haala walitti dhiheenya
isaaniitiin itti gurmaa‟an (Adjacent Places Approach):- Haalli gurmaa‟insa kanaas
kutaalee hojii walitti dhihaatan iddoo tokkotti gurmeessuu dha. fkn: ittisa
malaammaltummaatiin walqabatee; bittaa, faayinaansii, fi qabeenya iddoo tokkotti
walduraa duubaan barreessuufi leenjisuun ni danda‟ama.
 Mata dureewwan sababaafi bu‟aan walitti hidhamiinsa qaban (Causal or cause and effect
chain approach) kan itti dhihaatan:- fkn: ka‟umsa malaammaltummaa, miidhaa
malaammaltummaan fiduu fi tooftaa ittisaa ilaaluun gahaa dha.
 Gurmaa‟insa caaseffama loojikii (Structural Logic Approach):- Kunis waa‟ee mata duree
tokkoo hubachuuf adeemsa ykn yaada dura dhufuu qabu sirritti adda baafachuun
murteessaa dha. Fakkeenyaaf, gosoota malaammaltummaa hubachuudhaan dura
maalummaa malaammtlummaa hubachuun barbaachisaa dha.
 Gurmaa‟insa rakkoo giddu-galeeffate (Problem Centered Approach):- adeemsa
rakkoolee/hanqinaalee adda bahaniif furmaata kennuuf qarqaaruu dha. Kunis jalqaba
rakkooleen erga adda bahanii booda itti aansuun yaanni furmaataa kan itti dhihaatuu dha.
Fakkeenyaaf, Hanqinni naamusa dargaggootaa maali? Sababoota hanqinaalee naamusa
dargaggootaa, naamusa dargaggootaa dagaagsuuf tooftaa gargaaran kkf haala kanaan
walduraa dubaan gurmaa‟uu ni danda‟u.
 Gurmaa‟insa bakka tokko irraa ka‟ee bal‟achaa deemu (Spiral Approach):- tooftaan kun
mata duree tokko irratti gadi-fageenyaan qoratamuun yoo barbaadamu qabiyyicha yaada-
rimee salphaa irraa jalqabee gara yaada cimaatti ykn walxaxaatti akka deemu gochuuf
tooftaa gurmaa‟insaati. Fakeenyaaf, ka‟umsa malaammaltummaa dhaabata tokkoo irraa
jalqabee sadarkaa addunyaatti ka‟umsa isaa qorachuufi barreeffamaan gurmeessuun
barbaachisaa ta‟ee yoo argame.
Walumaa galatti gurmaa‟insi qophii maateeriyaalii leenjii:-
a. Murtaa‟aa irraa gara waliigalaa (Specific to General) tti,

b. Salphaa irraa gara ulfaataa (Easy to difficult)tti,
c. Bu‟uura irraa gara fooyya‟aa (Basic to Advance )tti,
d. Ifaa irraa gara walxaxaa (Simple to Complex) tti,
e. Beekamaa irraa gara hin beekkamneetti ((Familiar to unfamiliar)tti gurmaa‟uu ni
danda‟u.
2.4. Haala Barreefamichaa (Writing Style)
Istaandaardiin barreeffamni waliigala “manuwaalii” leenjii (General Standards for Contents,

Formats and Layout of the training Manual) ittiin barreeffamu qabu:
 Tartiiba Lakkoofsaa (Serial number)

o Font – 12
o Style – Times New Roman
o Position- Left indent
 Qabiyyee (Content)
o Font – 18
o Position - center
 Fuula (Page)
o Font - 12
o Position – Bottom of page
o Alignment – Right
 Qabiyyee Barreeffamaa (Content body)
o Font – 12
o Position – justified
 Boqonnaa fi fuula walqunamsiistuu (Chapter vs. Page number connector)
o Font – 12
o Type – dot
 Boqannaa (Session Heading/Main Heading (e.g.: Introduction)
o Font size – 18
o Style – Times New Romans, Bold Capital
o Position – Top, left
 Mata-duree (Topic)
o Font size – 16
o Style – Times New Romans, Bold
 Sub topic
o Font size – 14
o Style – Times New Romans, Bold
 Barrreeffama bal‟aa (Main body text)
o Font size – 12
o Font style – Times New Romans
o Body style – Full block (justified)
o Line spacing – Multiple (at least 1.15)
o Paragraph spacing – Double space
 Teessuma Fuula (Page layout)
o Irraantoo (Header)
 Logo – left position
 Training title – right position
 Font size – 10
 Font style – Times New Romans, Upper Case, Italic
o Jaantoo (Footer)
 Session/Content
 Font size – 8
 Position – right
 (Page number)
 Font size – 10
 Position Center
 Qarqara (Margin)
o Top – 1 inch
o Bottom – 1 inch
o Left – 1.25 inch
o Right – 1.25 inch
 Gabatee(Tables)
o Teessuma (Layout) – dalgeessa (Landscape) for large tables (those
with out-of-margin size), dhaabbataa (Portrait) for small tables
o Lakkoofsa Gabatee (Table number)
 Font size – 12, bold
 Position – above the table, left
o Irraantoo (Heading)
 Font size – 12
 Position – right after table number
 Font style – Times New Roman, italic
Gabaajee (Abbreviation)
Fakkeenyaaf:
1. EACCO=Ethics and Anti-corruption Commision of Oromia,

2. KNFMNO=Komishinii Naamusaa fi Farra Malaammaltummaa Naannoo Oromiyaa,
3. TQIYM=Tarsiimoo Qindaawaa Ittisa Yakka Malaammaltummaa,
 Style - Times New Roman
 Font - 14
 Position: Before table of content
Mallattoo (Symbols/icons)
Barreeffama leenjii keessatti; leenjitoonni haala salphaa ta‟een maal raawwachuu fi yoom
raawwachuu akka qaban hubachiisa. Haaluma kanaan: mallattooleen kunis ibsa waliin akka
armaan gadiitti dhihaatanii jiru.
Mallattoo* Maal agarsiistii? Ibsa
ⓘ Yaadannoo Yaadannoo barbaachisaa leenjitoonni sammutti

barbaachisaa qabachuu qaban
 Dookmantii Dookmantii leenjitootaaf barbaachisaa ta‟e
(Handouts) fakkeenyaaf dhimma qo‟annoo ijoo, cheekliistii,
yaada/moodeela, sagantaa raawwii
 Gilgaala /Hojiiwwan Gilgaala/hojiiwwan dhuunfaan/gareen kutaatti ykn
manatti ykn iddoo hojiitti hojjataman
∆ Hiikaa Hiikaa jechoota
 Fakkeenyoota Fakkeenyoota barbaachisaa mataduree dhiyaatuun

wal qabsiisu
 Guduunfaa Qabxiilee ijoo tokkon tokkoon mata-dureewwan
leenjii
 Wabii Madda ragaalee dookumantii leenjii keessatti
fayyadamanii fi leenjiitootaa yeroo leenjii ykn
leenjiin booda gargaaran.
*: Font size - 26, Style - Bold & times new Roman
2.5. Dokumentii Leenjii Madaaluu (Evaluation of Training Material)
Dokumantiin leenjii erga qophaa‟e booda ulaagaalee armaan gadiitiin ni madaalama.
a. Hunda Galeessummaa Qabiyyee: qabiyyee barbaachisaa ta‟e of keessatti qabaachuu

isaa mirkaneeffachuuf,
b. Barbaachisummaa Qabiyyee: qabiyyeen hin barbaachifne akka hin dabalamne
gochuuf,
c. Wal-qabatiinsa Yaadaa: yaa‟insi yaadaa walitti aansee jiraachuu mirkaneeffachuuf,
d. Tokkummaa Yaadaa: yaadonni wal-deeggaraa deemuu isaanii mirkaneeffachuuf,
e. Afaan: seerlugni afaanii, sirni tuqaalee, qubeessuu sirrii ta‟uu isaa adda baafachuuf,
f. Haala qabiyyeefi dhiheessii barreeffamaa: Gilgaalli, fakkeenyonni, maddi ragaa fi
mallattooleen adda addaa barreeffama keessatti hammatamuu isaa mirkaneeffachuuf,
2.6. Qaama Maateeriyaalii fi Moojuulii Leenjii Qopheessu, Gulaaluufi
Mirkaneessu
A. Maateeriyaalii Leenjii Qopheessuu/Fooyyessuu, Gulaaluufi Mirkaneessuu

i. Maateeriyaaliin leenjii miseensota garee leenjiifi barumsa naamusaatiin haaraan
kan qophaa‟uu ykn foyya‟u walduraaduubaan guyyaa hojii 20, fi 15 keessatti
xumuramee qindeessaa gareetiif ni dhihaata.
ii. Maateeriyaaliin leenjii qophaa‟e/fooyya‟e guyyaa hojii 5 keessatti qindoomina
miseensota gareetiin akkaataa ulaagaalee boqannaa 2(2.1-2.5) jalatti ibsameen
erga gulaallamee booda daarektoreetii/hogganaa damee gareen itti waamamuuf ni
dhihaata.
iii. Daarektoreetiin/Hogganaa damee akkaataa ulaagaalee boqannaa 2(2.1-2.5) jalatti
ibsameen guyyaa hojii 5 keessatti yaanni sirreeffamaafi dabalataa barreeffamaan
gareedhaaf ni kennama,
iv. Gareen leenjiifi barumsa naamusaa akkaataa yaada sirreeffamaa kennameen
guyyaa hojii 3 keessatti sirrreessee daarektoreetiif/hogganaa dameef ni deebisa
v. Daarektoreetiin ykn hagganaan damee akkaataa yaada sirreeffamaa kennameen
kan sirraa‟e ta‟uu adda baasuun ni mirkaneessa
vi. Maateeriyaalii leenjii sadarkaa daarektoreetittis ta‟e dameeleetti mirkanaa‟e
maxxansiisuun barbaachisaa ta‟ee yoo argame; karaa Daarektoreetii BN fi GBDN
tiin koree gulaallii moojuuliitiif dhihaatee akkaataa ulaagaalee boqannaa 2(2.1-
2.5) jalatti ibsameen sirreeffamni barbaachisaan erga taasifamee booda garee
barumsa naamusa miidiyaatiin maxxanfamee kan raabsamu ta‟a.
vii. Maateeriyaaliin leenjii qophaa‟uuf horataaleen barbaachisan akkaataa
piroppozaala hojii qophaa‟ee Daarektoreetii gareen leenjiifi barumsa naamusaa
itta waamamuun mirkanaa‟een hojiirra kan oolu ta‟a.
B. Moojuuliin Leenjii Yeroo Dheeraaf Tajaajilu Qondoominaan Qopheessuu
a. Moojuuliin leenjii qophaa‟u yoo xiqqaate:

i. Moojuuliin akka qophaa‟u hoggansi ol‟aanaan Komishinichaa yoo
murteesse. Kunis durfamee baajataan kan deeggarame yoo ta‟e,
ii. Mula‟ta Komishinichaa milkeessuuf gahee ol‟aanaa kan qabu,
iii. Immaammata qabsoo farra malaammaltummaa giddugala kan godhate,
iv. Kallattii argannoowwan Qo‟annoofi Qorannoowwan sadarkaa Biyyaafi
Naannoo keenna keessatti geggeeffame agarsiise irratti kan hundaa‟e,
v. Muuxannoowwan gaggaarii Biyya alaa fi keessaa
vi. Toora xiyyeeffannoo QFM akka Biyyaafi Naannootti akeekkame,
vii. Tarsiimoo QFM akka Biyyaafi Naannootti qophaa‟e irratti xiyyeeffachuun
kan qophaa‟uu ta‟uu qaba.
b. Qaama Moojuulii Qopheessu
i. Qaama Komishinaraan bakka bu‟u; nama tokko(walitti qabaa)
ii. Dursitoota garee leenjiifi barumsa naamusaa keessaa namoota 2(1 damee
irraa)
iii. Ogeessota leenjiifi barumsa naamusaa keessaa namoota 2( 1 damee irraa)
iv. Barbaachisaa ta‟ee yoo argamee, Ogeessota moojuulii qopheessuu irratti
beekumsa, dandeettii fi muuxannoo gahaa qaban kan keessaa fi dhaabbilee
hojii walfakkaatuu irraa deeggarsa ogummaa gaafachuun ni danda‟ama,
v. Baajanni moojuuliin ittiin qophaa‟u yoo argamee fi hoggansi qaama
alaatiin akka qophaa‟u (out source) yoo murteesse; koreen olitti ibsame
akka koree teknikaatti qaama qopheessu kan hordofaniifi deeggaran ta‟a.
vi. Haalli waliigala qabiyyee, qophii moojuuliifi haalli hojii piroppozaala ykn
“TOR” qophaa‟uun kan murtaa‟u ta‟a.
C. Gurmaa‟insaafi Baay‟ina Miseensota Koree Gulaallii Moojuulii Leenjii
a. Koreen gulaallii miseensota sadi(3) kan qabn yoo ta‟u; haalli gurmaa‟insaa isaanii
 Itti Aantota ykn Gorsaa Komishinaraa keessaa namni Komishinaraan bakka

bu‟e; namni 1= W/Qabaa/duu Koree
 Daarektoreetii gareen leenjiifi barumsa naamusaa itti waamamu namni 1=
Barreessaa
 Ogeessa leenjii irratti mooxannoo dheeraa kan qabu; namni 1 = miseensa
b. Gahee Hojii Koree Gulaallii
i. Koreen haala ulaagaalee boqannaa 2(2.1-2.5) fi 2.6.(B) jalatti ibsameen
moojuuliin qophaa‟ee isaan qaqqabee guyyaa hojii 15 keessatti moojuulii
gulaaluun yaada dabalataafi sirreeffamaa barreeffamaan gareef ni dhiheessu
ii. Akkaataa yaada sirreeffamaa kennameen miseensonni garee ykn qaamni alaa
moojuulii qopheesse guyyaa 5-7 kan hin caalle keessatti sirreessuun koreedhaaf
ni deebisu
iii. Koreen akkaataa yaada sirreeffamaa kennameen sirreeffamuu isaa erga
mirkaneeffatee booda; karaa walitti qabaa koreetiin mariidhaaf manaajimentii
mana hojichaatiif guyyaa 3 keessatti ni dhiheessa.
iv. Manaajimentiin moojuulii dhihaateef guyyaa 5 keessatti ilaaluun yaanni
dabalataafi sirreeffamaa yoo jiraate karaa koreetiin qaama moojuulii qopheesseef
ni deebisa
v. Gareen moojuulii qopheesse akkaataa yaada sirreeffamaa kennameen sirreessee
guyyaa 5 keessatti koree gulaalliitiif ni deebisa
vi. Koreen gulaallii yaanni akka sirratu dhihaate sirrachuu isaa mirkaneeffachuun
guyyaa 3 keessatti manaajimentiif dhihaatee akka mirkanaa‟u ni taasisa.
c. Moojuuilii mirkanaa‟e garee barumsa naamusaa miidiyaatiin akka maxxanfamuufi

raabsamu ni taasisa (barbaachisaa ta‟ee yoo argame). Kanaafis, baajanni maxxansaa
akka qabamu gareen leenjiifi barumsa naamusaafi miidiyaa qindoominaan kan
hojjatan ta‟a
d. Moojuulii qophaa‟e irratti gareen leenjiifi barumsa naamusaa qaamni dhimmichi
kallattiin ilaallatuuf hubannoon akka kennamu karaa Daarektoreetii BN fi GBDN
tiin haalli kan mijatatu ta‟a
e. Qaama Moojuulii qopheessuufi gulaaluuf yaanni ka‟umsaa Daarektoreetii gareen
leenjiifi barumsa naamusaa itti wamamuun hoggansa ol‟aanaa komishinichaatiif
dhihaatee haalli hojii kan mijatu ta‟a.
2.7. Sagantaa Leenjii Qopheessuu

2.7.1. Faaydaa Sagantaa Leenjii Qopheessuun Qabu
Sagantaa leenjii karoorsuu faaydaalee armaan gadii ni qabaata
 Haala mijeessitoonni leenjii adeemsa leenjii agarsiisuufi gaggeessuuf kallattii ni kenna,
 Qabiyyee fi ragaaleen leenjiidhaaf dhiyaatan yaa‟insaa fi tartiiba bifa eegeen gurmeessuu
fi qindeessuu ni dandeessisa,
 Yaada-rimee fi shaakalliiwwan gochaa jiddu walsiminni akka jiraatu gochuu fi kunis
jiraachuu isaa mirkaneeffachuuf gargaara,
 Irra deddeebii fi qabiyyeen tokko haala mijeessitoota adda addaatiin akka hin dhiyaanne
ni ittisa,
 Bal‟ina qabiyyeewwanii, hojiilee garee, shaakkalliiwwanii fi muuxxannoowwan gochaa
dhiyaatan waliin kan walsimu yeroo sirrii fi gahaa ramaduuf ni gargaara,
 Yeroo boqonnaa fi laaqanaa gahaa ta‟e kennuuf ni gargaara,
 Fedhii fi kaka‟umsa leenjitoota eeguu fi mirkaneessuuf,
 Qabiyyee fi gocha leenjii dursa dhiyaatu adda baasuun of qopheessuf ni fayyada.
2.7.2. Sagantaan Leenjii Yeroo Qophaa’u Dhimmoota Xiyyeeffannoo Barbaadan
Dhimmoota adeemsa qophii sagantaa leenjii sirrii ta‟e keessatti xiyyeeffannoon kennamuufii
qabu:
a) Yeroo gahaa fi mijataa ta‟e adda baasuu

 Hirmaattoota leenjiif guyyaa fi yeroo mijataa ta‟e filachuu, yeroo kamtu leenjifamtootaaf
mijataadha?
 Haalawwan amantaa fi aadaa tilmaama keessa galchuu (yeroo ayyaanoota amantaa fi
aadaa osoo ta‟uu baatee ),
 Hirmaattonni yeroo hojii guddaa fi bal‟aa qaban adda baasuu (Fakkeenyaaf, yeroo
sagantaan leenjii karoorfamu hanga danda‟ametti yeroo oomishni sassabaamu ykn hojiin
adda addaa baay‟atu osoo ta‟uu baatee),
b) Qabiyyee leenjii caalmaatti faayidaa qabeessaa fi barbaachisaa ta‟aniif dursa kennuu
Qophii sagantaa leenjii keessatti hudhaan ijoon yeroo gahaa argachuu dhabuudha. Kunis,
qabiyyeewwan leenjiif filatamaniifi guyyaan ykn yeroon leenjiif qabame walsimuu dhabuu dha.
Kanaaf, guyyaa gabaabaa keessatti mata-duree hedduu dhiheessuuf yaaluun sagantaa dhippisuu
wan ta‟uuf; mata-dureewwan barbaachisaa fi bu‟a qabeessa ta‟an qofa filachuun leenjii kennuun
caalatti falatamaa dha.
c) Qabiyyeewwanii fi gochoota(marii garee) leenjichaaf dhiyaataniif yeroo gahaa fi
barbaachisaa ta‟e kennuu,
Bu‟a qabeessummaa sagantaafi leenjii tokkoof, akkaatuma qabiyyeefi gochoota walduraa duuba
dhihaatuun yeroo gahaa kennuun barbaachisaa dha. Kunis; yeroo dhiheessii, shaakallii ykn hojii
garee, marii, si‟eessituu(erengizer) fi haara galfiin itti taasifamu tilmaamuun yeroo gahaa
kennuu.
d) Yeroo of-eeggannoo dabalataan qabuu,
Kana jechuun guyyaa/yeroo leenjiif qabame keessatti; leenjifamtoonni odeeffannoo dabalataa

barbaaduu, dhimmoota murtaa‟aa irratti marii dheeraa fi falmii gochuu, hojii gareetiin gara yaada
tokkootti salphatti dhufuu dhabuu, gilgaala/shaakkalii dabalataa barbaaduu, mata-dureen ala
bahuu … kkf muudachuun akka danda‟an ilaalcha keessa galchuun yeroo dabalataa qabachuun
babraachisaa dha. Dabalataan yeroo leenjii murteessuuf haalonni barbaachisan:- baay‟ina
hirmaattotaa, bal‟ina leenjii fi haala maallaqaa tilmaama keessa galchuun karoorsuu
2.7.3. Sagantaan Leenjii Yemmuu Wixinneeffamu Qajeeltowwan Irratti

Hundaa’uu Qaban
Sagantaa leenjii wixineessuun qabiyyee leenjii kennamu gurmeessuu fi wal duraa duubaan
qindeessuuf akkasumas adeemsa kenna leenjii keessatti wantoota gufuu ta‟an dursanii
hambisuudhaan galma gahiinsa leenjii kennamuuf bu‟aa ol‟aanaa qaba. Kanaaf, sagantaan leenjii
yemmuu wixinneeffamu dhimmoonni ilaalcha keessa galuu qaban:
A. Qabiyyee Leenjichaa Gurmeessuu/Qopheessuu
Qabiyyeen leenjii kennamu kamiyyuu yeroo gurmaa‟u; qabxiiwwan armaan gaditti tarreeffaman
xiyyeeffannaa keessa galchuun barbaachisaa dha.
 Yaa‟insa qabiyyee leenjii (Wal duraa duuba) eeguu,

 Hirmaannaa fi kaka‟umsa leenjifamtootaa kan dabalu ta‟uu isaa,
 Jalqaba leenjiichaa, jidduu leenjichaa fi xumura leenjichaa irratti dhimmoota adda bahuu
fi irra gahamuu qaban dursanii itti yaaduu fi sadarkaa hundattuu adeemsi leenjiichaa
maal ta‟uu akka qabaatu kan hubachiisu ta‟uu isaa,
 Guyyaan leenjiidhaaf kennamee fi qabiyyeen leenjii wal madaaluu isaa,
 Hojii hojjetamuu fi xumura leenjii irratti bu‟aa ni argama jedhamee yaaddamu wal
qunnamsiisuu isaa ilaalcha keessa kan galchu ta‟uu qaba.
B. Odeeffannoo Wal Duraa Duubaan Kaa‟uu
Adeemsa leenjii hawwataa gochuu fi fedhii leenjifamaan leenjicha fudhachuudhaaf qabu

dabaluudhaaf odeeffannoowwan wal duraa duuba isaanii eeggatanii wixinneeffamuu qaban
keessaa isaan muraasni:
 Yadi rimee salphaa irraa gara walxaxaatti ykn waan beekamu irraa gara waan hin
beekkamneetti, (from simple to complex)
 Dhimmoota qabatamoo irraa gara guduunfaatti kan nama fidu,
 Tartiiba loojikaawaa ta‟e kan eeggate ta‟uu,
 Sirna yaaddama barbaachisaa fi duraa duubummaa isaa kan eeggate, akkasumas qabiyyee
adda addaatiin kan gurmaa‟e ta‟uu ,
 Beekumsa uumuu irraa gara dandeettii, miira taajaajiltummaa, quuqama ummatummaa fi
hubannoo goonfachiisuutti kan deemu ta‟uusaa.
C. Adeemsa Leenjicha Hogganuu Dandeessisu
Leenjiin kennamu muuxannoo fi dandeettii goonfachiisuu ta‟ee, kunis kan irratti hundaa‟u
qabiyyee leenjichaa irratti ta‟a. Leenjifamtoonni hedduun isaanii gareedhaan leenji‟uu, kanneen
biroo ammoo; leenjifamtoota birootiin kaka‟anii leenji‟uu, isaan biraa immoo ofuma isaaniitiin
waan tokko hojjetanii ykn yaalanii agarsiisuudhaan leenji‟uu kan barbaadan ta‟uu danda‟u.
Kanaafuu, akka fedhii fi amala isaaniitti leenjifamtoonni adeemsa leenjiitiin akka hogganaman
dandeessisuudhaaf jecha akka qajeeltootti qabxiileen gargaaran:
 Gurmaa‟insa garee leenjifamtoota leenjicha fudhatanii hubannoo gahaa qabaachuu(fkn,

garee xiqaa uumuun gaaffii fi hojii walxaxaa fi ulfaataa fayyadamuu)
 Leenjicha keessatti mata dureewwan uwwisamuu fi akkamitti itti deemamuu akka
qabaatu leenjifamtootni yaada akka irratti kennan carraa kennuufii,
 Haala ykn karaa leenjichi itti raawwatamu dursanii adda baasuu; kunis hojiiwwan
leenjifamtootaan hojjetamuu qaban, leenjii kennuudhaaf agarsiistuwwan, fakkeenyawwan
itti fayyadamanii fi jechoota ittiin gargaaraman, qabiyyee leenjichaa ibsuu danda‟anitti
fayyadamuu,
 Yeroo leenjiin kennamu ariitii fi sagalee (pace and rhythm), bifaa fi tooftaa
leenjii(method and type) adda baafachuu,
 Adeemsa kenna leenjii keessatti dandeettii, beekumsaa fi hubannoo argatan itti fufiinsaa
fi xumura leenjichaa keessatti madaaluu fi adda baafachuu, hojiiwwan hojjetamuu
qabaniidha.
D. Leenjiidhaaf Haala Mijataa Uumuu
Leenjii kennamu bu‟a qabeessa akka ta‟u gochuudhaaf adeemsa namoota jiddu galeessa godhate
(humanistic) hordofuun barbaachisaadha. Ogeessi sagantaa leenjii wixinneessuus ta‟ee leenjii
kennu haala kana uumuudhaaf dhimmoota raawwatu qabaatu keessaa:
 Leenjifamtoota jidduttii fi wajjiin qunnamtii gaarii uumuu,

 Galma leenjiichaa ykn bu‟aa leenjicha irraa argaman sirritti adda baasanii kaa‟uu,
 Leenjifamtootaaf jalqaba leenjii irraa hanga xumuraatti yaada fudhachuufi kennaa
deemuu,
 Leenjifamtoota jajjabeessuu, fedhii isaanii jiddu galeessa godhachuu, dhimmoota irratti
walii hin galle irratti yaada wal fakkaatutti akka dhufan kallattii qabsiisuu
 Leenjifamtootaaf qajeelfama, kallaattii adeemsa leenjii sirrii fi iftoomina qabu kennuu,
 Leenjiin kennamu leenjifamtoota hundaaf dhaqqabamaa ta‟uu isaa mirkaneeffachuu,
 Leenjifamtoonni leenjii kennamuu fi bu‟aa leenjichaa irratti miira abbummaa fudhatanii
leenjicha akka hordofan hayyamuufii,
 Adeemsa kenna leenjichaa keessatti sonaalee fi duudhaalee hordofamuu qaban adda
baafatanii irratti waliigaltee uummachuu,
E. Wixinee Sagantaa Leenjichaa Mirkaneessuu
Wixinee sagantaa leenjii mirkaneessuudhaaf dhimmoota ilaalcha keessa galuu qaban keessaa
muraasni:
 Ogeessonni duubdeebii akka irratti kennanii fi yaadota dabalataa fudhaachuun akka

danda‟amuuf afeeruu,
 Wixineen sagantaa leenjii qophaa‟e kaayyoolee fi galmoota leenjichaa milkeessuu kan
danda‟an ta‟uu isaa irra deebi‟anii mirkaneessuu,
 Raawwii dura ture akka muuxannootti fudhaachuu, duub deebii argame dabalachuun
saganticha irra deebi‟anii wixinneessuun sirreessuu,
 Gamaaggamuu kanneen jedhaman isaan ijoodha.
Walumaagalatti, wixinee sagantaa leenjii qabxiilee ijoo shan qabaachuu qaba. Isaanis:
I. Galma leenjichaa:- bu‟aan leenjiifamtoonni xumura sagantaa leenjii irratti argatan

ykn irra gahu jedhamee yaaddamu maal akka ta‟e?
II. Meeshaalee leenjii:- sagantaa leenjii wixineeffame kennuudhaaf meeshaaleen
leenjii qophaa‟uu qaban, qabiyyeen isaanii maal hammachuu akka qabaatuu fi
akkamitti qophaa‟uu akka qabaatu?
III. Leenjisaa fi ogeessota leenjii kennan:- leenjisaan leenjicha kennuu fi ogeessi
leenjicha qindeessu eenyu akka ta‟e?
IV. Tooftaa leenjiin ittiin kennamu:- leenjiin tooftaa akkamiin yoo kenname
leenjifamtoonni qabiyyee fi galmoota leenjichaa haala milkaa‟ina qabuun irra
gahuu akka danada‟an?
V. Loojistikii barbaachisu: - leenjichi eessattii fi eenyuun akka kennamu? Baasiin,
meeshaaleen leenjicha kennuudhaaf barbaachisan, ogeessi alaa afeeraamee
leenjicha kennu jiraachuu fi dhiisuu isaa… kkf haala ibsuu fi hammateen
qophaa‟uu qabaata.
Bu‟uuruma kanaan, wixineen leenjii yeroo qopheeffamu dhimmoota olitti caqafaman kanneen
akkuma wal duraa duuba isaaniitiin sagantaa keenya keessatti hammatamuu isaa fi qophii ta‟uu
isaa dursinee mirkaneffachuun barbaachisaa ta‟a.
2.7.4. “TOR” Leenjiin Itti Kennamu Qopheessuu
Leenjii kennuuf hojiiwwan hojjataman akkaataa barbaachisummaa isaaniitiin walduraa duuban

hojiitti hiikuuf karoora (TOR) qopheessuun barbaachisaadha. Haaluma, qabiyyeen “TOR” leenjii
akka armaan gadiitti gurmaa‟uu qaba.
a. Duraantoo(Cover page),
b. Mata duree,
c. Qabeentaa (Table of Content),
d. Seensa
e. Kaayyoo(Gooroo fi gooree) leenjiin kennamuuf,
f. Bu‟aa fi milkaa‟ina leenjicha irraa eeggamu,
g. Mata duree leenjiin irratti kennamu,
h. Tooftaa leenjichi itti kennamu,
i. Ibsa garee xiyyeeffannaa fi baayina hirmaatoota leenjii,
j. Baay‟ina ogeessota leenjicha kennuuf barbaachisu,
k. Baay‟ina ogeessota deeggarsa leenjichaaf deeggarsa kennan,
l. Meeshaalee leenjicha kennuuf barbaachisan (qalama, yaadannoo, filiippi chaartii,
paarkarii, kaassettii viidiyoo, pin point….kkf),
m. Iddoo leenjiin itti geggeeffamu
n. Baajata leenjii kennuuf barbaachisu:
o durgoo hirmaattotaa leenjii fi keessummotaafi qaama dhimmichi ilaallatu
o durgoo leenjiftootaa fi deeggartootaa(ogeessota faaynaansii, bittaa,
poostessaa…..kkf,
o boba‟aa, dibata fi konkolaata barbaachisu,
o baasii meeshalee maxxansaa,
o baasii isteeshinarii,(waraqaa, qalama pirintaraafi foto koppii, yaadannoo,
iskiriibtoo, filiippi chaartii, kaassettii viidiyoo, pin point…kkf )
o baasii bunaafi shaayii(refreshment)
o kiraa galmaa
o. Sagantaa leenjin itti kennamu kkf...
p. Wanti hir‟ate yoo jiraate akka itti dabalamee sirraa‟u gareedhaaf ni deeb‟a,
q. Piroopozaaliin sirraa‟e daayireektara daayireektoreetiin ykn qaama dhimmi ilaallatuun
ni mirkanaa‟a,
r. Akkaataa piroppozaalii mirkanaa‟een leenjii kennuuf qophiin ni godhama,
s. Piroppozaalli qophaa‟u fuula 5-10 kan hin caalle ta‟uu qaba.
t. Foormaatiin barreeffamaa (writing style and its format) piroppozaala kamiyyuu
akkaataa kutaa sadi mata-duree sakatta‟iinsa fedha leeenjii geggeessuu jedhu boqannaa
lama 2.4. jalatti ibsameen kan raawwatamu ta‟a.
2.7.5. Xalayaa Yaamichaa Qopheessuu, Yaamicha Dabarsuu fi Mirkaneeffachuu
a. Gareen leenjii akkaataa piroppozaala mirkaanaa‟een xalayaa waamichaa garee

xiyyeeffannoo leenjiin kennamuuf ni ergama.
b. Xalayaan waamichaa ergamu:
i. Guyyaa leenjiin itti kennamu,
ii. Baay‟ina guyyaa leenjichi fudhatuu,
iii. Qaama hirmaatuu fi baay‟ina hirmaattotaa
iv. Haala kaffaltii durgoo fi geejjibaa,
v. Wantoota hirmaattoonni qabatanii iddoo leenjiitti argamuu qaban,
vi. Dhimmoota komishinichaan hin uwwifamne (yoo jiraate) fkn: boba‟aa….kkf
vii. Xalayaan kan ergamu Qaamaan/Poostaan/ Faaksiin/ Ii-meeliin/ Bilbilaan ta‟uu
danda‟a.
viii. Xalayaa qaama dhimmi ilaallatuun (Komishinara ykn I/A/K ykn Daarektoreetii)
mallattaa‟ee ergame gahuu isaa gareen leenjiifi barumsa naamusaa ni hordofa.
Boqonnaa Sadi
3. Kenna Leenjii (Training Delivery)

3.1. Ibsa Waliigalaa
Adeemsa leenjii gaggeessuu keessatti fedhii leenjii adda baasuutti aansee hojii murteessaan
raawwii leenjiiti. Leenjii bu‟a qabeessa ta‟e gaggeessuuf ammoo; dursanii maalummaa leenjiifi
hubannoo uumuu adda baasuu, ga‟umsaafi dandeettii leenjisaa sakatta‟uu, haala mijataa leenjii
mirkaneeffachuu, itti fayyadama meeshaalee deeggersa leenjii adda baafachuuniifi haala
dhiyeessii filachuun akkasumsas hojiiwwan hoggansa leenjii waliin wal-qabatan hojjachuun
dhimmoota sadarkaa kana keessatti hammatamaniidha.
3.2. Leenjiin Maaliif Kennama?
Gochi Malaammaltummaa amala isaatiin jijjiiramaafi tarkaanfataa (drynamic and projective)

waan ta‟eef, tooftaalee ittisaa amala gocha kanaa gitu qopheessuun leenjii ijaarsa dandeettii
kennuun miidhaa gochi qaqqabsiisu hir‟isuun dhimma murteessaadha. Kunis, naamusni gaariin
manneen hojii keessatti akka dagaagu taasisuun malaammaltummaafi hoji-maata badaa
xiqqeessa, dandeettii raawwachiisummaa ogeessotaa fi geggeessitootaa ni dabala, hariiroo gaarii
uumuun ergamaafi mul‟ata tokkoof akka hojjatan ni taasisa, komiiifi himannaa xiqqeessuun
bulchiinsi gaariin akka mirkanaa‟u taasisa.
Gama biraatiin ammoo, Komishiniin Naamusaafi Farra Malaammaltummaa mul‟ataafi ergama

akkasumas galmoota kayyeeffatee bu‟uureffame milkeessuuf; dhaloota malaammaltummaafi
hojimaata badaa hadheeffatuu fi balaaleffatu horachuuf leenjiin naamusaafi farra
malaammaltummaa shoora ol-aanaa qaba.
3.3. Kaayyoo Leenjiii Gurmeessuu
Adeemsa raawwii leenjii keessatti kaayyoo gurmeessuun/diriirssuun hojii ijoo qophii karoora fi
mateeriyaalii leenjiiti. Akkuma qophii mateeriyaalii leenjii keessatti ibsamuuf yaalametti,
Kaayyoon: hanqinaalee sakatta‟iinsa fedhii leenjiin adda bahan furuuf hojii hojjetamu keessatti
kallattii kan akeeku ta‟ee keessattuu, hanqinaalee leenjiin/hubannoo uumuun furaman jedhamanii
adda bahaniif kallattii ittiin furaman kaa‟a.
Hundaa ol, hirmaattonni leenjii/hubannoo erga argatanii booda beekumsa, dandeettiifi jijjiirama
amalaa horachuu qaban kan ibsuudha. Akka Hayyuun Benjamin Bloom kitaaba isaa „Bloom's
Taxonomy model‟ (1956) keessatti ibsutti, kaayyoon kallattii sadiin kan gurmeeffammu
yommuu ta‟u, „SMART‟ ta‟uu qaba.
 Kallattii Sadan: Beekumsa (Knowledge), Dandeettii (Skill) fi Ilaalcha (Attitude)

 Jechoota kaayyoon leenjii itti gurmeeffaman kallattii sadan yemmuu kaa‟aman:
Beekumsa: Dandeettii Ilaalcha
Adda baasuu qindeessuu saaxiluu
Tarreessuu gamaaggamuu ittisuu
Ibsuu karoorsuu mirkaneessuu
Sirreessuu qopheessuu dadammaqsuu
Addeessuu,kkf ijaaruu,kkf mormuu, kkf
SMART:
S=Gabaabaafi Ifaa
M=Kan safaramu ykn lakka‟amu (Lakkoofsaan, akaakuufi hangaan)
A=Hojiirra ooluu kan danda‟u
R=Qabatamaa (Kaayyoo leenjii waliin kan walsimu)
T= Yeroon kan Daanga‟e
Kaayyoon sirritti yoo gurmeeffame, hariiroo hojiiwwan raawwii leenjii, fedhii adda baasuu
eegalee hanga bu‟aa madaaluu jiru walitti hidhuu keessatti gahee guddaa qaba. Fknf: Leenjiin
Naamusaafi Farra Malaammaltummaa raawwatamu qabiyyee leenjichaa giddugaleessa
godhachuu akka armaan gadiitti gurmeessuun ni danda‟ama.
Hirmaattonni Leenjii kanaa booda:

 Maalummaa Malaammaltummaafi TIYM adda ni baafatu,
 Gahee naamusni iddo hojii, ogummaafi gaggeessummaa; tajaajila si‟ataafi
qulqulluu hawaasaaf kennuu keessatti qabu ni tarreessu,
 Hariiroo ragaafi malaammaltummaa qaban adda ni baafatu ,
 Tajaajila gorsaa keessatti hojiiwwan qondaala naamusaa irraa eeggamu ni ibsu.
3.4. Leenjii Kennuufi Hubannoo Uumuu
a. Leenjii Kennuu
Leenjiin humna, beekumsa, dandeettii, ilaalcha, ogummaa fi naamusaa hirmaattotaa kallattii

barbaadamutti fiduuf ijaarsa dandeetti taasifamuudha. Keessattuu, hanqinaaleefi rakkoowwan
fedhii leenjii keessatti mul‟atanii leenjiin furamuu danda‟amu jedhamanii akeekaman
sirreessuuf/fooyyessuuf kan geggeffamuu dha. Leenjiin kennamu: leenjiin hojiirra (On-job
training) ykn leenjii hojiin alaa (Off-training) ta‟uu danda‟a. Leenjii KNFMO kennu leenjii
hojiirraati.
Yeroo: Guyyaa 2-5
b. Hubannoo Uumuu (Awarness Raising)
Yeroo gabaabaa keessatti dhimmoota adda bahan irratti qaama dhimmi ilaallatuuf odeeffannoo/
hubannoo kennuu jechuudha.Yeroo hedduu hojiiwwan sosochiifi dadammaqiinsa hawaasaa
dabaluuf hojjetamu dabalata. Fknf: Jaarmiyaalee Uummataa, Gumii, Gamtaa, Kaawunsilii
akkasumas Jaarmiyaalee Amantaa, Abbootii Gadaa, Dargaggootaa, Dubartootaa, kkf hubannoon
kennamu qaama sagantaa kanaati.
Yeroo: saa‟aa 2-guyyaa 1
3.5. Qabiyyee Leenjii
Qabiyyeen qophii maateeriyaalii leenjii keessatti hanqinaalee gama dandeettii, beekumsaafi

ilaalchaa sakatta‟iinsa fedhii leenjiin adda bahan furuuf filatame, akkaataa qajeelfama gaditti
ibsameen yoo dhiyaate bu‟a qabeessummaa kenna leenjii mirkaneessa:
 Mata dureewwan ergaa waliin gitaa (Parallel Theme)

 Taartiiba raawwii (Chronilogical Order)
 Sababaafi bu‟aa (Cause and Effect)
Walumaagalatti qajeelfama olitti caqafame hordofuun:
 Salphaa gara Cimaatti (Simple to Complex)

 Yaada baaqqee gara yaada waliigalaa ( Specific to General)
 Yaada ifaa gara yaada walxaxaa ( easy to Complicated)
 Yaada baratamaa gara yaada hin baratamiin ( habitual to non-habitual )
 Hundeerraa gara sadarkaa amma irraa jiruutti (Basic to Contemporary) dhiyaachuun
filatamaadha.
Mata-dureewwan leenjii akkaataa sakatta‟iinsa fedha leenjiitiin adda bahaniin kan murtaa‟u
akkuma eeggametti ta‟ee; Ergamaa fi Mul‟ata Komishinichaa karaa milkeessuun danda‟amuun
akka waliigalaatti naamusa gaarii dagaagsuufi malaammaltummaa ittisuuf qabiyyeen leenjii
KNFMNOtiin hammataman muraasni akka armaan gadiitti kan ibsaman yemmuu ta‟u; haala
qabatamaafi jijjiirama fuula dura dhufu/ta‟u waajjiin kan walsimu mata-dureewwan biroo kan itti
dabalamaniifi isaan armaan gaditti tarreeffamanis akkaataa sakatta‟iinsa geggeeffamuun yeroo
yeroon fooyya‟aa kan deeman ta‟a.
 Naamusa Daa‟immaniifi Dargaggootaa,

 Malaammaltummaafi Tarsiimoo Ittisaa Yakka Malaammaltummaa,
 Naamusa Iddoo Hojii,
 Naamusa Ogummaa,
 Naamusa Gaggeesummaa,
 Sirna qabiinsa ragaafi malaammaltummaa,
 Qabeenya beeksisuufi galmeessiuu,
 Seerota farra malaammaltummaa,
 Gahee hojii qondaala naamusaafi tajaajila gorsaa,
 Qajeelfama naamusaa(code of conducts),
 Tarsiimoo qindaawaa ittisa yakka malaammaltummaa,
 Tarsiimoo naamusa daa‟immaniifi dargaggootaa,
 Sirna gurmaa‟insa bu‟uuraalee dagaagina naamusaa,
 Hoji-maata MHM, DhMM fi JU irratti hundaa‟uun,
 Argannoowwan qo‟annoo hoji-maataafi qorannoowwan adda addaa fi……kkf
3.6. Dhimmoota Raawwii Leenjii Keessatti Murteessoo Ta’anii fi

Raawwataman
Sadarakaa raawwii leenjiitti dhimmoonni ijoon sadi barbaachisaa ta‟aniifi guuttamuu qaban:
3.6.1. Leenjicha Qindeessuu (Training Coordination)
Karoora leenjii sirritti erga qophaa‟e booda, hojiin itti aanee hojjetamuu qabu leenjicha
hogganuudha. Kunis leenjii kennamu galma barbaadame milkeessuu kan danda‟u ta‟uun isaa,
iddoo leenjiin itti kennamu mijaa‟aa ta‟uu, dhaqqabummaa, meeshaaleen leenjiidhaaf
barbaachisan guuttamuu fi yeroon leenjichaaf kenname gahaa ta‟uusaa mirkaneeffachuun
milkaa‟ina leenjichaatiif dhimmoota murteessoo ta‟aniidha.
Qindoominni sagantaalee hundi isaa haala kanaan kan guuttame yoo ta‟e, sagantaa leenjii
eegaluudhaaf ykn leenjii kennuudhaaf, too‟achuudhaaf, xumuruudhaaf akka danda‟amutti
yaaduun ni danda‟ama. Hojii kanneen raawwachuudhaafis qindeessaan garee leenjiifi barumsa
naamusaa ykn ogeessi tokko ykn miseensonni garee itti gaafatamuummaa kan fudhatan ta‟u.
Hojiin leenjii qindeessuu kan hammatu:-
a. Dareewwan leenjii, marii garee, galma walgahii,

b. Keessumeessa yeroo shaayii ( haala sagantaa leenjiitiin)
c. Hojii hawaasummaa adda addaa (eeyyama, kanfaltii adda addaa…)
d. Leenjisaa fi hojjettoota biroo leenjii qindeessuu keessatti gahee fudhachuu danda‟an
e. Meeshaalee kenna leenjiitiif barbaachisanii fi oolan
f. Meeshaalee leenjii kanneen akka dokumentii leenjii, yaadannoo, qalama fi kkf
g. Tajaajila sarviisii ykn geejjibaa
h. Sagantaa leenjii
i. Galmee leenjifamtootaa( iddoo leenjiin itti kennamuttis ta‟ee waajjira keessatti)
j. Tajaajila odeeffannoo fi ergaan adda addaa ittiin darbu mijeessuu fi sirnaan hojiirra akka
oolan gochuu
k. Osoo guyyaan leenjii hin gahin dura meeshaaleen leenjiif barbaachisan bitamuu isaanii,
konkolaataan garee leenjiif qophaa‟uu isaa mirkaneeffachuu,
l. Leenjiidhaaf guyyaan tokko yemmuu hafu, akkaataa piroppozaalaatiin durgoon
hirmaattootaa leenjii fi meeshaaleen leenjii gaafatamanii baasii ni ta‟u ykn akka ta‟u ni
taasifamu,
m. Guyyaa leenjiin kennamu dursanii bakkatti argamuun hirmaattoota galmeessuun
meeshaalee leenjii fi kan biroo (maxxansa) raabsuu,…kkf kan hammtuudha
3.6.2. Leenjii Kennuu
Barreeffamoonni adda addaa akka ibsanitti; hojii leenjii raawwachuudhaaf/kennuudhaaf haala

waliigalaatiin faasilitiiwwan leenjii kennuudhaaf gargaaran iddoo shanitti qooduudhaan ilaaluun
ni danda‟ama. Isaanis:-
1. Leenjii mana hojii keessatti kennamu,

2. Leenjii hoteela keessatti kennamu,
3. Leenjii iddoo koonfireensiiwwan adda addaa itti gaggeeffamanitti kennamu,
4. Leenjii jiddu galeessa leenjii keessatti kennamu
5. Leenjii risoortiwwan adda addaa keessatti kennamaniidha.
Iddoowwan leenjiin itti kennaman tokkoon tokkoon isaanii kun:-
 Hojii leenjii keessatti hojjetamuun,

 kaayyoo leenjichaatiin,
 tooftaa leenjii kennuudhaaf faayidaa irra ooluun,
 amala hirmaattotaatiin,
 qaama sagantaa qindeessuu fi dhiyeessuutiin,
 baasii leenjichaaf barbaachisuun,
 Dhaqabummaa leenjichaatiinii fi faasilitiiwwan dhiyaataniin wal qabatee faayidaa fi
miidhaa mataa isaanii kan qabaniidha.
Leenjiin kennamu haalota kananneen tilmaama keessa kan galche, miidhaa fi faayidaa qabuun
wal bira qabamee bu‟aa waliigalaa argamsiisuu danda‟amuun raawwatamuu qaba.
Kana malees, qunnamtii leenjisaa fi leenjifamaa jidduu jiruun wal qabatees, kenna leenjii
hirmaachisaa, itti fufiinsa kan qabuu fi hala idilaawaa ta‟een kan gaggeeffamu yoo ta‟e;
leenjifamtootni kaka‟umsa akka horatanii fi muuxannoo hedduu akka waliif dabarsan
dandeessisa. Kunis, leenjifamtoonni yaada isaanii akka kennan, akka qeeqan, yaada haaraa akka
burqisiisan, dhimmoota akka xiinxalanii fi dhiyeessan dandeessisa. Dabalataanis,
leenjifamtoonni kalaqa, yaada sammuu fi muuxannoo isaanii akka gabbifatan kan jajabeessu
ta‟a.
Kanaafuu, leenjiin karoorfamuu fi wixineeffamu yemmuu gara raawwiitti jijjiiramu
leenjifamtoota akkamitti kakaasuu akka danda‟u, dandeettii haaraa akkamitti akka goonfatanii fi
gara hojii isaaniitti debi‟anii hojiitti hiikuu danda‟an, adda baasuu fi haaluma kanaanis
hubannoon leenjii irraa argamu gara qabatamaatti jijjiiramuu kan danda‟uu ta‟uu qaba.
Walumaagalaan, leenjiin yeroo kennamu iddoo itti kennamuu fi faasilitiiwwan guuttachuu
qabaatu, akkasumas miidhaa fi faayidaa faasilitiiwwan kunniin qaban irratti hundaa‟uun
raawwatamuu qaba.
3.6.3. Leenjii Too’achuu fi Hordofuu
Too‟annoo fi hordoffiin leenjii kan raawwatamuuf, leenjii kennamu bu‟a qabeessa, dhama
qabeessa ta‟uu isaa fi bu‟uura imaammataa karooraa fi wixinee leenjiitiin fi kaayyolee
barbaadaman galmaan gahuu kan danda‟u ta‟uu isaa mirkaneeffachuudhaaf ta‟a.
Too‟annoo fi hordoffiin leenjii keessaa kan raawwatamu, ogeessa leenjii qindeessuun ykn nama
itti gaafatamummaan kun kennameefiin, leenjisaadhaan ykn qaama biroo dhimmi ilaallatuun yoo
ta‟u, too‟annoo fi hordoffiin leenjii alaa immoo itti gaafatamtoota sadarkaa sadarkaan manneen
hojii leenjifaman keessatti hojjetu, ogeessa manni hojii dhimmi kanaaf bakka buuseen ta‟uu
danda‟a.
Too‟annoo fi hordoffiin yemmuu gaggeeffamu raawwiin isaa:
1. Leenjiin kennamu qaawa hojii keessatti qunnamee ture kan furu ta‟uu fi dhiisuu isaa
ykn wantoota leenjichi hammachuu qabu kan hammate ta‟uu fi dhiisuu isaa ykn
leenjicha keessatti dhimmoota jijjiiramuu qaban,
2. Duub deebii hanqinaa fi cimina leenjichaa,
3. Leenjii itti aanee kennamuuf qabxiilee galtee ta‟an fudhachuudhaan saganticha daraan
cimsanii deemuudhaa fi hojiirratti hir‟ina gahumsaa mul‟atu furuudhaaf haala
dandeessisuun irra deebi‟anii fooyyessuudhaaf qabxiilee dandeessisan addaan
baafachuudhaaf kan gargaaran ta‟uu qaba. Haaluma kanaan:
a. Leenjii akka waliigalaatti Komishiinichi geggeessitootaafi ogeessota isaatiif qopheessuuf;
Daarektoreetii Qabeenyaafi Misooma Namaatiin kan too‟atamuufi hordofamu ta‟a
b. Leenjii KNFMNO qaama alaatiif qopheessee kennu ilaalchusee:
i. Haala adeemsa leenjii sagantaa qopheessuu irraa hanga xumura leenjiitti
qindeessaa garee leenjiifi barumsa naamusaatiin ykn ogeessa leenjii bakka bu‟een
ni hordofama,
ii. Kan olitti „i” jalatti caqafame akkuma eeggametti ta‟ee; bu‟a qabeessummaa
leenjiitiif Daarektoreetiifi Haggansi Ol‟aanoon haala waliigalaa jiru kan too‟atan
ta‟a
c. Leenjii Manneen hojii ogeessa leenjiifi barumsa naamusaa komishinichaa/damee
afeeruun kennamu:
i. Qindeessaa gareetiin qaamaan ykn bilbilaan kan hordofamu ta‟a
ii. Kan olitti „i” jalatti ibsame akkuma jirutti ta‟ee; barbaachisaa ta‟ee yoo argame
Daarektoreetiin BN fi GBDN ykn hogganaa dameetiin hordofamuu ni danda‟a
3.7. Haala Dhiyeessii
Leenjiin Naamusaafi Farra Malaammaltummaa, bu‟uurarraa amala isaatiin, yaada burqisiisuu,

Muuxannoo qooduu, falmii gaggeessuu, yaada calaqqee dhiyeessuu duubdeebii kennuufi
fudhachuu giddugaleessa godhatee kan kennamuudha. Hirmaattonni leenjii kanaas, irraa caalaan
isaanii yeroo baay‟ee ga‟eessota waan ta‟aniif muuxannoo hojii keessatti horatan qabatanii gara
leenjii dhufu jedhamee yaadama. Kanaafuu, mala leenjii hirmaachisaa (Participatory
approach) ta‟e fayyadamuun filatamaa yoo ta‟eyyuu, haala mata duree filatameefi hirmaattota
leenjichaa giddugala godhachuun akkasumas leenjicha hawwataa taasisuuf tooftaalee adda addaa
hojiirra oolchuun barbaachisaa dha. Haaluma kanaan tooftaaleen leenjii isaan muraasni:
a. Ibsa (Lecture): Malli kun yaad-rimee haaraafi odeeffannoo wayitawaa dabarsuufi

akkasumas hirmaattonni lakkofsi isaanii heddu ta‟aniif yeroon leenjiif qabame muraasa ta‟eef
dhimma baana. Mala kana yommuu fayyadamnu „Power-Point‟ gargaaramuun ni gorfama.
Sa‟aa 1:30-2:00
b. Marii Garee (Group Discusion): Malli dhiyeessii kun leenjii Naamusaafi Farra
Malaammaltummaa keessatti shooraa ol-aanaa qaba. Sababiin isaa, leenjii kun irra caalaan isaa
wal irraa barachuu, wal falmuun yaada amansiisaa dhiyeessuu, muuxannoofi beekumsa hojii
keessatti qaban qooduu, yaada calaqqisiisuufi kkf maadheeffatee kennama. Haala mijeessaan
muuxannoofi piroofaayelii hirmaattotaa sirritti ilaaluun garee hunda keessatti facaatii madaallii
eegee taasisuun marii garee hawwataa taasisuutu irraa eegama.
Yeroo: 1:00
c. Calaqqee (Reflection): hirmaattonni erga leenji‟anii booda mata duree dhiyaate irratti
bilisaan yaada isaanii akka dhiyeessan taasisuudha. Malli kun hirmaattonni kaayyoofi kallattii
leenjiichaarra maquufi hordofuu isaanii adda baafachuuf hedduu gargaara.
Yeroo: 5‟
d. Duub-deebii (feed back): leenjii osoo hin goolabin yaada fudhachuufi kennuu hammata.
Adeemsa leenjii hanqinaafi cimina turan hirmaattonni bilisummaa guutuun yaada akka
kennan carraa uumuun leenjii fuuldura gaggeeffamuuf galtee sassaabuuf gargaara.
Yeroo: 10‟
e. Yaada Maddisiisuu (Brainstorming) – hirmaattonni yaada isaanii qabxiiwwan dhiyaatan

qofaan osoo hin daangeffamin bilisummaan akka kennan carraa uuma.
Yeroo: 10‟
f. Falmii (Debate) –Tooftaan dhiyeessii kun leenjii naamusaafi farra malaammaltummaa

keessatti gahee guddaa qaba. Sababiin isaa, leenjichi hojii irra caalaan isaa hojii ilaalcha
jijjiiruu waan ta‟eef hirmaattonni yaadotaafi ilaalchota garaagaraa irratti wal falmanii wal
amansiisuun hojiirra olmaa qabsoo malaammaltummaarratti taasifamu daraan milkeessa.
Yeroo: 30‟
g. Case study: tooftaan kun leenjii naamusaafi farra malaammaltummaa keessatti leenjisaan
ergaa dabarsuu barbaadu qabatamaafi taatewwan dhugaatiin deeggaramee agarsiisuuf kan
qarqaaruudha. Hirmaattonni kallattii adda addaatiin akka yaadaniifi gaaffii akka kaasanii
wal irraa baratan carraa uuma.
Yeroo: 20‟
3.8. Haala Mijataa Leenjii (Climate Setting)
Leenjii yoomeessa adda baafame keessatti kennamuuf saganteeffamee osoo hin eegalin haalli
mijataan jiraachuu mirkaneessuun milkaa‟inaafi bu‟aa leenjichaaf murteessaadha. Dhimmi kun
hoggansa leenjii keessatti bal‟inaan kan ibsame ta‟ee, dhimmoonni gurguddoon lama
gabaabinnaan xiyyeeffaannoo barbaadan:
a. Qophii Hamileefi Korqalbbii (Moral and Psychololgical Readness)
Haala mijeessan dursee qophii sammuu taasisuu milkaa‟ina raawwii leenjichaaf shoora guddaa
taphata. Leenjicha hawwataa taasisuun galma leenjichaa fiixa baasuu akkasumas mata duree
kennuu irratti yaadas ta‟e qeeqa keessummeessuuf qophaa‟ummaa qabaachuun dirqama.
b. Qophii Qaamaa (Physical Setting)- haala mijaataa iddoo leenjiifi dhaabbii haala
mijeessaa dabalata. Haala mijeessaan amma danda‟ametti qulqullina isaa eeggatee dhiyaachuu
qaba. Sababiin isaa, hirmaattonni tilmaammiifi abdii (Speculation and expectation) leenjicharra
qaban ni dabalu. Gama biraatiin, haala mijeessaan:
 Bakka leenjiin itti gaggeeffamu teessumni gahaa jiraachuu mirkaneessuu,
 Kutaan leenjiin itti kennamu ifaafi qilleensi gahaan jiraachuu adda baafachuu,
 Meeshaaleen deeggersa leenjii kanneen akka kompiiyuteraa, filaashii, tiraanspareensii,
piroojekterii, filippi chaartii, paarkarii,…kkf jiraachuu mirkaneeffachuu qaba.
3.9. Gahee Leenjisaa(Haala Mijeessaa)
Gaheen guddaan leenjisaan kenna leenjii, keessumattuu leenjii ga‟eessotaa keessatti qabu
keessaa tokko haala mijeessummaadha. Haala Mijeessummaan (facilitation) adeemsa kenna
leenjii keessatti taasifamu yommuu ta‟u, haala leenjisaan dandeettiifi ogummaa qabu
gargaaramee hirmaattootaaf haala ykn dirree (platform) ittiin mata-duree dhiyaatu ykn dhiyaataa
jirurratti muxannoo, beekumsa, ilaalchaafi dandeettii isaanii idaa‟an uumu jechuudha. Haala
mijeessuu keessatti, hirmaattonni adeemsa rakkoo furuufi murtoo kennuuf hirmaannaa kallattii
akka taasisan daandii bana.
Leenjisaan yommuu leenjiif qophaa‟uufi kennu gama haala mijeessuutiin dandeettiwwan
qabaachuu qabu muraasni:
 Fedhii leenjii geggeessuufi mata-duree filachuun kaayyoo bocuufi qabiyyee leenjii

murteessuu,
 Maateeriyaalii leenjii qopheessuu
 Haala mijataa leenjii uumuu
 Kaayyoofi galma leenjichaa ifa taasisuu
 Miira hirmaattotaa dubbisuun deebii atattamaa kennuu
 Marii garee keessatti miseensonni hundi akka hirmaatan onnee itti horuu
 Jechoota hin baratamne (loqoda), ciccimoofi hiika hedduu qaban fayyadamuu
dhiisuu
 Muuxannoofi beekumsa hirmaattotaa galtee leenjii akka ta‟an haala mijeessuu
 Turtii leenjii hawwataa taasisuuf hirmaattota dadamaqsuu. Kana gochuuf (icebreaker
and energizer) dhiyeessuu; dhiyeessisuu
 Qabxilee gurguddoo cuunfuun goolabuu
 Dubdeebii fudhachuufi kennuu
 Bu‟aa battalaa madaaluufi gabaasa turtii leenjii dhiyeessuu(Schwarz, Roger M
(1994).
3.10. Haala Fayyadama Meeshaalee Deeggarsa Leenjii
Leenjii naamusaafi farra malaammaltummaa kennamu keessatti, mala dhiyeessii haala

mijeessaan fayyadamu daraan cimsuuf haalli itti fayyadama meeshaalee deggersa leenjii
murteessaadha. Meeshaalee Kunneenis:
a. Paawor Pooyintii (Power-point): haala mijeessaan mata duree dhiyeessu caalmaatti

utubuuf Paawor pooyintii fayyadamee dhiyeessuu danda‟a. Haaluma kanaan, Paawor pooyintiin
kun yommuu qophaa‟u dhimmoonni xiyyeeffannoo barbaadan:
 Fuula Paawor pooyintii tokkorratti dhimmoonni dhiyaatan walitti dhufeenya
qabaachuufi kan darbeerraa kan itti fufe ta‟uu mirkaneeffachuu,
 Yaadonni Paawor pooyintii tokkorratti dhiyaatan yaa‟insa qabaachuu,
 Sochii (Animation) fayyadamnu miira hirmaattota kan hin jeeqne ta‟uu,
 Halluun Paawor Pooyintii tiraansipareensii ykn „girgiddaa‟ irratti dhiyaatu waliin
wal simuu mirkaneeffachuu,
 Barreeffamni dubbifamuu isaa adda baafachuu; foontiin ittiin dhiyaatu „Times
New Roman‟ ta‟ee lakkoofsi isaa 28-32 yoo t‟e filatamaadha
 Islaayidii tokko irratti jechoota jahaa kan hin caalle akkasumas barreeffamni
walitti aansuun sarara jaha kan hin caalle osoo ta‟ee,
 Barreeffama akkuma jirutti Paawor pooyintii irraa dubbisuu osoo hin taane
qabxilee ijoo kaasuun ibsa taasisuu.
b. Filippi Chaartiifi Waraqaa (Paper and Flip Chart): Marii keessatti yaadota gurguddoo
calaqqisan katabanii hirmaattotaaf dhiyeessuuf gahee guddaa qabu.
c. Diraamaa, Ispootiifi Filmii (Drama, Spot and Film): Leenjii Naamusaafi Farra
Malaammaltummaa keessatti jalqaba ykn giddutti ispootii, diraamaa ykn filmii mata duree
leenjichaa waliin hidhata qabu fayyadamuun bu‟a qabeessa leenjichaaf shoraa hin tuffatamne
qaba.
d. Maxxansa Adda Addaa (Publications): Leenjii Naamusaafi Farra malaammaltummaa
keessatti maxxansaalee addaa addaa kanneen akka biroosharii, waraqaa baraartuufi barruulee
Naamusaa fi farra malaammaltummairratii maxxanan fayyadamuun daraan leenjicha cimsa.
3.11. Hoggansa Leenjii
Leenjii kennamu keessatti fedhii adda bahe bu‟uureffachuun dhimmoota leenjiin furaman
jedhamanii leenjii qopheessuun kayyoo gurmeessanii, qabiyyee murteessanii, haala mijataa
leenjii uumuun leenjii kennuun qofti gahaa miti. Jalqabaa hanga xumuraatti adeemsa leenjii
sirnaan hogganuun dhimma murteessaadha. Sababni isaas raawwiin leenjii itti fufiinsaan:
 Qindeessuu,
 Leenjicha irra deebi‟anii wixinneessuu,
 Sagantaalee leenjii fi meeshaalee leenjiin ittiin kennamu fooyyessuu fi qopheessuu
gaafata.
Kanaafuu, kenna leenjii keessatti hoggansa leenjii waliin wal qabatee dhimmoonni
xiyyeeffannaa argaachuu qaban:
a. Dhimmoota Leenjisaan wal qabatan: - Leenjisaan mata duree leenjii irratti kennu
leenjifamtootaaf kennuudhaan dura qabiyyee leenjichaa irratti qophii sammuu taasisuu qaba.
Leenjii kennuun wal qabatee hojiiwwanii fi gaaffiiwwan shaakallii leenjifamtoota shaakalsiisan,
meeshaalee leenjii ittiin kennuuf barbaachisan dursee qopheeffachuu qaba. Leenjii eegaluudhaan
dura haal dureewwan ittiin hogganamu, haala leenjifamtoota isaa ittiin hogganu/too‟atu karaa
mijaa‟ina qabuun dursee qopheeffachuu, qabiyyee leenjichaa ammo; akkaataa barbaachisummaa
isaatti jijjiirama yeroo wajjiin fooyya‟ee deemuu akka danda‟utti mijeefachuu qaba.
b. Ijannoo Qaamaa (Physical set-up):- ijannoon qaamaa gaariin leenjii milkaa‟aa fi bu‟a
qabeessa ta‟eef haal duree barbaachisaa akka ta‟e amanama. Sababni isaas, hirmaattonni
tilmaama isa duraa leenjisaa irratti akka qabaataan kan taasisu waan ta‟eefiidha. Kanatti
dabalataan dareen leenjii dhippaa ykn bal‟aa ta‟uu hin qabau. Kun ta‟uun isaa leenjifamtoonni
qaamaa fi xiin-sammuudhaan akka walitti dhiyaataniif gahee guddaa qabaata. Kana malees,
iddoon leenjisaa fi leenjifamtoonni itti socho‟an gahaan daree keessatti jiraachuu qaba.
Walumaagalatti haalli uffannaa, qulqullinaa fi qophaa‟ummaan laanjisaa akkasumas
dareen/kutaan leenjii mijataa ta‟uun leenjifamtootaaf iddoo ol‟aanaa waan qabuuf dhimma
xiyyeeffannaa addaa argachuu qabuu dha.
c. Hirmaattota Leenjii Wajjiin Qunnamtii Gaarii Uumuu:- leenjisaan leenjifamtoota
isaa wajjiin qunnamtii gaarii uumuudhaaf haalota isa dandeessisanii fi itti fayyadamuu qabu
keessaa:
 Nagaa gaafachuudhaan eegaluu, jechoonni nagaa ittiin wal gaafannus salphaa fi
hawwataa ta‟uu,
 Yaadota mana keessaa ka‟an jajjabeessuu,
 Leenjifamtoota maqaa isaaniitiin waamuu,
 Gareedhaan qindeessuudhaan akka muuxannoo wal jijjiiranii fi sirnaan wal
baratan haala uumuu,
 Yaadotaa fi duub deebii leenjifamtootaa xiyyeeffannoodhaan dhaggeeffachuu,
 Leenjifamtoonni leenjisaa isaanii maal jedhanii waamuu akka danda‟an dursanii
itti himuu,
 Leenjifamtoonni daree leenjii osoo hin seniin dursuudhaan daree galuu,
 Leenjii saa‟aa leenjichi itti eegalamuutti jalqabuu,
 Adeemsa leenjichaa keessatti fakkeenya rogummaa fi mata duree dhihaatu waliin
hidhata qabutti fayyadamuu,
 Tooftaa leenjii adda addaa fayyadamuu, tooftaan tokko fudhatama yoo dhabe kan
birootti fayyadamuu.
d. Sagantaa Keessa Deebi‟anii Ilaaluu:- sagantaa leenjiifi kaayyolee leenjiichaa keessa
deebi‟anii ilaaluun barbaachisaadha. Leenjisaan leenjifamtoota/hirmaattota isaatiif galma
leenjichaa, xumura irratti galma barbaaddamu irra gahuudhaaf maaltu raawwatamuu akka qabuu
fi sagantichi akkamitti akka adeemsifamu ibsuu qaba. Haala kana keessatti odeefannoowwan itti
aanan hammatamuu qabu;
 Hojiiwwan adeemsa sagantichaa keessatti raawwataman,
 Yeroo leenichaaf kenname,
 Adeemsa leenjichaa keessatti sonaalee hordofamuu qaban tumachuu,
 Haala daree leenjii fi mariin garee itti gaggeeffamu,
 Yaa‟iinsa sagantaa leenjichaa,
 Dhimmoonni rakkisoo ta‟an yoo qunnaman tooftaa ittiin hiikkaman.
e. Sagantaa Raawwii Leenjii Qopheessuu: sagantaan leenjii yeroo qophaa‟u wantoonni
hammachuu qabu; maqaa sagantichaa, guyyaa sagantaan itti kennamu, marsaa isaa, maqaa
leenjisaa fi leenjifamtootaa/hirmaattotaa teessoo isaanii wajjiin, haala keessumeessaa (iddoo
leenjii, geejjiba, durgoo, iddoo bultii, keessumeessaa yeroo shaayii) fi odeefannoowwan
barbaachisoo kan biroo qabaachuu qaba.
3.12. Sirna Baniinsaafi Cufiinsaa Leenjii
Sirni baniisaafi cufiinsaa kan barbaachisuuf; hirmaattota leenjii yeroo turtii leenjiitti maaltu irraa
akka eeggamu, maal gochuu akka qabaniifi hin qabne, bu‟aa leenjii irraa eeggamu akka
hubataniifi xumura irratti turtii leenjiitti:
 Maal akka hubatan,

 Kayyoon qabame milkaa‟uusaa,
 Hanqinaafi cimina ture,
 Yeroo gara mana hojiitti deebi‟an maal gochuu akka qaban
 Kallattii fuula duraa gahee hirmaattota leenjiifi leenjistootaa qaamolee dhimmi ilaallatu
irraa eggamu kallattiin kan kennamuufi akkaataa kanaan ammoo; jijjiirama/bu‟aa argame
madaalliin kan geggeeffamu akka ta‟e kan itti akeekkamuu dha. Kanaaf,
o Akka barbaachisummaa isaatti Komishinarri (hogganaan damee) ykn nama
Komishnarri(hogganaan damee) bakka buuseefi Itti Aanaa/tuu Komishinaraan
sirna baniinsaafi cufiinsaa irratti argamuun kallattii kan akeekan ta‟e.
3.13. Haala Gabaasni Leenjii Itti Dhihaatu
A. Leenjii KNFMNO/ Damee Isaatiin Qophaa‟e
Gabaasni leenjii erga leenjiin xumuramee guyyaa hojii 5(shan) keessatti Qindeessaa gareetiin
ykn ogeessaa leenjiitiin Daarektoreetii Gareen leenjiifi barumsa naamusaa itti waamamuuf kan
dhihaatu ta‟ee; qabiyyeen gabaasaa:
 Seensa
 Kaayyoo
 Mata duree leenjii
 Hirmaattota leenjii: karooraafi raawwii koorniyaan
 Itti fayyadama baajataa karooraafi raawwii
 Ciminaafi hanqina
o Hoggantootaa,
o Garee leenjiifi barumsa naamusaa(Qindeessaa garee dabalatee),
o Leenjifamtoota,
o Ogeessota deeggarsaa,
o Tooftaa leenjii,
o Iddoo leenjii,
o Haala kanfaltii fi riifreshmentii
 Kallattii fuula duraa
 Qindeessummaa Daarektoreetii GLfi BN itti waamamuun gabaasa dhihaate; qaamolee
leenjii irratti hirmaatan wajjiin gamaaggama geggeessuun kallattiin fuula duraa kan
akeekamu ta‟a. Kunis, gabaasni garee leenjii irraa dhihaatee guyyaa hojii 2 keessatti kan
raawwatamu ta‟a
 Gabaasichi karaa ifaafi gabaabaa ta‟een fuula 5(shan) kan hin caalleen kan dhihaatu ta‟a
B. Waltajjii Qaamni Biroo Qopheessetti Fayyadamuun Leenjii/Hubannoo Kennamu
Gabaasni leenjii waltajjii manneen hojii qopheessanitti fayyadamuun kenname; leenjiin

xumuramee guyyaa hojii 2(lama) keessatti qindeessaa garee leenjiifi barumsa naamusaatiif
dhihaatee Daar. BNfi GBDN tiif kan gabaafamu ta‟a. Qabiyyeen gabaasichaa:
 Hirmaattota leenjii karooraafi raawwii koorniyaan

 Mata-duree leenjii
 CiminaafiHanqina
 Kallattii fuula duraa
 Gabaasni dhihaatu fuula 2(lama) kan hin caalle
Boqannaa Afur
4. Bu’aa Leenjii Madaaluu

4.1. Maalummaa Madaallii
Akka Yaada Keesaniitti Madaallii Leenjii

jechuun Maali? Madaalliin Leenjii
Faayidaan isaa eenyuuf?
Leenjiin tokko bu‟aa qabeessa ta‟uufi ta‟uu dhabuusaa kan ittiin beekamu madaalliidhaani.
Madaalliin ciminaa fi hanqina leenjii tokko irratti mul‟ate ykn qabu kan agarsiisu ta‟ee, leenjii
fuula duraatiif kallattii akeekuuf kan nama gargaaruudha.
Akka Hayyuun Ellington ibsanitti, Madaallii Leenjii jechuun “Evaluation is the collection,
analysis and interpretation of information about any aspect of a program of education or
training as part of a recognized process of judging its effectiveness, its efficiency and any other
out comes it may have.” (Ellington et al.1993)
Gama biraatiin, Madaallii leenjii jechuun adeemsa leenjii keessatti meeshaa tarkaanfii
fudhatamuu qabaatu ittiin hogganamuu fi haala sirnaawaa fi galma qabeessa ta‟een, rogummaa,
bu‟a qabeessummaa, fi bu‟aa xumuraa irratti kallattii kaayyoo leenjiichi barbaachiseef irratti
hundaa‟ee kennamuutiin bu‟aa argame adda baafachuu ta‟ee, kaayyoon isaas: hojii leenjii
qabatamaan hojjatamaa jiru ykn fuul-duraaf hojjetamu fooyyessuudhaaf tarkaanfii
fudhachuudhaaf hojii hojjetamuudha.
Walumaa galatti, hojii leenjii keessatti jechi madaallii jedhu bu‟aalee sagantaa leenjii safaruu
qofa osoo hin taane odeeffannoo madaallichaa gaggeessuudhaaf ittiin gargaaramnu walitti
qabachuu fi odeeffannoowwan madaalichaa ilaalchisee argaman xiinxaluun hiikoo itti kennuu
kan dabalatuudha. Madaalliin leenjii kan hammatu:
 Gamaaggama( leenjii, leenjisaa, meeshaalee leenjii, tooftaa kenna leenjii)

 Hirmaata(leenjifamtoota ),
 Meeshaalee hojiiwwan kun ittiin raawwataman bu‟a qabeessummaa isaanii kan ittiin
safaramu ta‟ee, madaalliin kunis:
o Leenjiin dura,
o Adeemsa leenjii keessattii fi
o Leenjii booda ykn leenjiin erga xumuramee booda kan raawwatamuudha.
Adeemsi kunis qulqullina leenjii mirkaneessuu fi gahumsa kenna leenjii dabaluudhaaf ykn
fooyyeessuudhaaf kan gargaaru ta‟a.
4.2. Faayidaa fi Galma Madaallii
Kaayyoon leenjiin geggeeffamuuf, haala leenjiin itti dhihaate, bu‟a qabeessummaa adeemsa
leenjii, bu‟aan argame galmaa fi kaayyolee walmaddii qabuun cimina leenjii sakatta‟uufi
leenjiwwan itti aanan cimsachuuf akkasumas hanqina fooyyeffachuuf kan geggeeffamuudha.
Bu‟uuruma kanaan, faaydaan leenjii madaaluu:-
 Kaayyooleen Sagantaalee Leenjii Milkaa‟ina Isaan Argamsiisan Addaan Baasuuf:
Kunis leenjiin geggeeffame ykn kenname galma gahuu fi dhiisuu isaa wantoota galtee ta‟an
argachuudhaaf ta‟uu qaba.
 Ciminaa fi Hanqina Jiru Addaan Baasuuf Sagantaa Itti Aanuuf Qophii Taasisuuf
Adeemsa leenjii kennamu keessatti ciminaafi hanqina jiru adda baasuuf kan gargaaru yoo ta‟u,
kunis: tooftaan kenna leenjii, haala mijataa naannoo leenjii, qabiyyee leenjii, meeshaalee kenna
leenjiitiif oolan, yeroo leenjiidhaaf kennameef….. kkf xiinxaluun tarkaanfii sirreeffamaa
geggeessuuf kan fayyadu ta‟a,
 Baasii fi Bu‟aa Leenjii Waliin Madaaluuf: -
Kana jechuun bu‟aan ykn faayidaan leenjiicha irraa argamuufi qabeenyaafi baajatni leenjichaaf oole wal
bira qabamee yemmuu ilaallamu, fooyya‟iinsa hojii keessatti argameen kan walmadaalu ta‟uu qaba.
 Sagantaa Itti Aanu Keessatti Eenyu Hirmaachuu Akka Qabaatu Murteessudhaaf:
Sagantaa leenjii itti aanee kennamu keessatti hirmaattota leenicha irratti hirmaachuu qaban eenyu
akka ta‟an odeeffannoo argachuudhaan murteessudhaaf kan gargaaru ta‟uu qaba.
 Gahumsa Leenjifamtootaa Madaaluudhaaf:-
Madaalliin gaggeeffamu leenjifamtoonni leenjii kennameen wal qabatee kaayyoo leenjichaa

hangam akka hubatan, beekumsa, dandeettii, naamusaa fi miira tajaajiltummaa hangam akka
dabalatanii fi goonfatan ittiin adda baafachuudhaaf kan gargaaru ta‟uu qaba.
 Leenjii Kennamu Fedhii Adda Bahee Dhiyaate Guutuu Kan Danda‟u Ta‟uu Isaa
Mirkaneefachuuf: - jalqabuma irraa kaasee leenjiin tokko kan kennamu qaawwa adda bahe
leenjiidhaan guutuudhaan rakkoon hojii keessatti muudatee ture furmaata akka argatu
gochuudhaaf ta‟uu qaba. Bu‟uuruma kanaan, leenjiin kennamu fedhii irratti hundaa‟ee, rakkoo
adda baheef fala ta‟ee, rakkicha bu‟uura irraa kan furuu danda‟u ta‟uu fi dhiisuu isaa addaan
baasuudhaaf kan gargaaru ta‟uu qaba.
 Hoggansi Dhimmi Ilaallatu Murtii Barbaachisaa Ta‟e Akka Fudhatuuf Daataa
Beezii Dandeessisu Hundeessudhaaf:- sirni madaalliin waliigalaanii fi itti fufiinsaan
gaggeeffamu yoo jiraate hoggansi mana hojii qaama leenjicha fudhatuu fi kennuu daataa beezii
murtiiwwan barbaachisaa murteessuudhaaf isaan dandeessisu gurmeessuudhaaf kan fayyadu
ta‟a.
 Jijjiramni Argame Leenjiin Akka Ta‟e Mirkaneeffachuuf
Jijjiiramni beekumsaa, dendeettii, ilaalchaa fi naamusaa leenjifamtoota ilaalchisee haala adda
addaatiin argamu danda‟a. Kana waan ta‟eef, jijjiiramni leenjifamtoonni agarsiisan kun
leenjiidhaan kan argame akka ta‟e adda baafachuuf gargaara.
4.3. Gosoota Madaallii Leenjii
Gosoota madaallii leenjii bakka lamatti qooduudhaan itti fayyadamuun ni danda‟ama.
A. Xumura Leenjii Irratti Madaallii Gaggeeffamu (Summative Evaluation)
Madaalliin gosa kanaa xumura mata dureewwan leenjii kennaman irratti kan raawwatamuudha.
Madaalliin gosa kanaa kan gaggeeffamuuf bu‟aa battalaa mata dureen leenjichaa buuse ykn
sagantaan leenjichaa argamsiise addaan baafachuudha. Madaalliin kunis bu‟aa fi galma
leenjichaa walitti fiduudhaaf, bu‟aa battalaa adda baasanii guduunfuudhaaf, qabiyyee leenjichaa
fi karoora fuul-duraa adda baasanii beekuudhaaf kan gargaaruudha.
Kanaafuu, Adeemsa leenjii keessatti xumura mata dureewwan leenjiin irratti kennamanii hunda
irratti madaallii kana gaggeessuun bu‟aa battalaa mirkaneefachaa deemuun barbaachisaa ta‟a.
B. Madaallii Jijjiirama Uumuu (Formative Evaluation)
Madaalliin gosa kanaa kenna leenjii keessatti kan raawwatamuudha. Madaallichi kan irratti
xiyyeeffatus leenjifamtoonni leenjicha akkamitti akka hubachaa jiran ykn leenjichi galma
yaadame wojjiin akkamitti deemaa akka jiru hubachuudha. Madaalliin kunis amala, jijjiirramaa
fi yaa‟iinsa leenjichaa haala fooyya‟iinsa qabuun itti fufsiisuudhaaf kan fayyaduudha.
Dabalataanis, madaalliin kun yeroo leenjiin kennamu kan gaggeeffamu ta‟ee, raawwiin isaas
Adeemsa leenjichaa hordofuudhaan, yaada fudhachuudhaanii fi rakkoolee adeemsa keessatti
adda bahan irratti batalumatti tarkaanfii sirreeffamaa fudhachuudhaaf kan gargaaruudha.
Kanaafuu, bu‟a qabeessummaa fi qulqullina leenjii dabaluudhaaf leenjiiwwan kennaman
jijjiirrama Amalaa, dandeettii, miira tajaajiltummaa fi beekumsa hirmaattootaa irratti uuman
addaan baafachaa deemuudhaaf kan raawwatamu ta‟a
Madaallii Leenjii Keessatti Eenyutu Hirmaata?

Ragaan Madaallii Leenjii Akkamiin Sassaabama?
4.4. Qaama Ragaan Irraa Sassaabamu
Bu‟a qabeessummaa fi qulqullinaa leenjii dabaluudhaaf qaamolee ykn qooda fudhattoonni

madaallii keessatti hirmaachuu qaban:-
 Leenjistoota
 Hoggansa mana hojichaa
 Ogeessota dhimma leenjii
 Leenjifamtoota,
 Manneen hojii….kkf
4.5. Ragaa Sassaabuu fi Xiinxaluu
Daataa leenjii madaaluudhaaf gargaaran haala adda addaatiin walitti qabamuu danda‟u. Isaan
ijoo ta‟an keessaa kanneen itti aanan fayyadamuun ni danda‟ama.
A) Baar-gaaffii
Baar-gaaffiileen gosota shanii madaallii leenjiitiif hojiirraa ooluu ni danda‟u.
 Gaaffiilee banaa ta‟an

 Cheekliistii
 Gaaffilee rog-lamee ykn gaaffilee eeyyee /lakki jedhan
 Gaaffilee filannoo
 Gaaffilee sadarkeessuu kanneen ta‟an fayyadamuudhaan madaallii gaggeessuudha.
B) Iddoo duub-deebiin irratti barbaachisu adda baasanii qopheessuu
Madaallii leenjii gaggeessuudhaan dura iddoo duubii deebii irratti fudhachuun barbaachisu adda
baafachuudhaan raawwatamuu danda‟a. Haaluma kanaan:
 Fooyya‟iinsa kaayyoo leenjii irratti dhufe

 Qabiyyee leenjichaa
 Meeshaalee leenjiif qophaa‟aa (muujuulii, power point,)
 Tooftaa leenjiin ittiin kenname
 Faasilitiiwwan leenjii
 Haala hawwataa/mijataa jiru ilaalchisee
 Haala keessumeessaa, simannaa fi gaggeessaa leenjifamtootaa
 Wantoota leenjicha irratti gufuu ta‟an (barriers) kkf ta‟uu danda‟u.
C) Qormaata Kennuudhaan
Leenjifamtoonni bu‟uura sagantaa leenjiitiin mata dureewwan leenjii irratti fudhatan irratti
hundaa‟udhaan gaaffilee qormaataa ilaalcha tajaajiltummaa, dandeettii ogummaa, beekumsaa
seeraa isaanii fi naamusa isaaanii madaaluu danda‟an qopheessuudhaan haala idilaawaa ta‟ee fi
sirnaawaa ta‟een kennuudhaan gahumsa isaanii madaala deemuun barbaachisaa ta‟a.
4.6. Qajeeltowwan Madaalliin Leenjii Ittiin Geggeeffamu
Madaalliin leenjii yemmuu geggeeffamu qajeelfamoota itti aanan irratti hundaa‟uudhaan ta‟uu
qabaata. Isaan kana keessaayis murteessoo kan ta‟an:-
 Madaalliin leenjii qaamolee hirmaachuu qaban hunda kan hammatee fi hirmaachise ta‟uu
qaba.
 Itti fufiinsa qabaachuu qaba.
 Ifaa fi waan muraasa irratti ta‟uu qaba.
 Jijjiirama fiduu kan danda‟u ta‟uu qaba
 Waan irratti gaggeeffamu qaba.
Madaalliin Leenjii Yeroo Akkamii

Gaggeeffama?
Fayidaa maalii leenjifamtootaaf qaba
4.7. Maloota Madaallii Leenjii Ittiin Gaggeeffamu
Hayyuun “Donald Kirkpatrick” jedhamu haala madaalliin leenjii tokko itti geggeeffamu (models
of Evaluation) akkaataa armaan gadiin kaa‟ee jira.
4.7.1. Leenjiin Dura
Kunis, osoo leenjitti hin jaqabin dura af-gaaffiinis ta‟e barrefamaan haala leenjifamtoota mata
duree dhiyaate ilaalchisee beekumsaa fi ilaalcha… kkf yaada isaanii fudhachuun kan gaggeffamu
ta‟ee, leenjisaan haala dhiyeessii leenjii isaa akka fooyyeffatuuf kan gargaaru ta‟ee dhuma irratti
madaallii geggeeffamuuf bu‟uura kan ta‟uudha.
4.7.2. Leenjiin Osoo Kennamaa Jiru
Leenjiin yeroo kennamaa jiru madaallii gaggeeffamu ta‟ee; kunis kan irratti xiyyeeffatu haala
leenjiin itti dhiyaataa jiru, dhiyeessii adda addaa, haala naannoo, tooftaaa leenjiin itti kennamaa
jiru ilaallata. Kunis, rakkoon yoo jiraate dafanii sirreessuuf kan gargaaruudha.
4.7.3. Leenjin Booda
a. Yaada Fudhachuun Madaaluu( Reaction)
Jechuun hirmaattonni leenjichaa; waa‟ee sagantaa leenjii, meeshaalee leenjii, leenjisaa ykn haala
mijeessaa, tooftaa kenna leenjii, faasiliitiiwwan leenjichaa fi qabiyyee leenjichaa ilaalchisee
yaada akka kennan gochuudhaan madaallii geggeeffamu jechuudha.
b. Dandeettii fi Beekumsa Madaaluu (learning)
Hirmaattoonni leenjii kenname keessatti qajeeltowwan bu‟uuraa, dhimmoota qabatamoo,

tooftaalee rakkoo ittiin hiikan, ogummaa fi beekumsa mata dureewwan leenjii irraa argatan
safaruudhaaf madaallii gargaaru jechuudha. Milkaa‟ina kanaaf ammoo; leenjistoonni osoo leenjii
hin jalqabin dura mata duree leenjii kennan irratti beekumsaafi dandeettii mata-duree dhiyaatuu
irratti leenjifamtoota madaaluu qabu.
c. Jijjiirrama Amalaa Madaaluu (behavioural change)
Adeemsa leenjichaa keessatti dandeettii fi beekumsa hirmaattonni leenii feudhatanii erga gara
mana hojii isaniitti deebi‟anii booda; hojii isaanii irratti jijjiirama amalaa hangamii akka uumeefi
dandeettii fi beekumsa kanas hojiitti akka hiikan kan isaan dandeessisu ta‟uu isaa addaan
baafachuudhaaf madaallii taasifamu ta‟ee, madaalliin kun yeroo ji‟a 3 hanga 6 booda kan
gaggeeffamuudha.
d. Bu‟aa Leenjii Madaaluu (Result /Impact Evaluation):-
Kunis, hirmaatonni leenjichaa erga leenjii fudhatanii booda mana hojii isaanii keessatti
fooyya‟iinsa argame kanneen akka baasii qusachuun, jijjiirama bu‟aa hojii fi qulqullina tajaajilaa
ilaalchisee jijjiirama argamee fi galmaa‟e (fooyya‟e) hordofuu jechuudha. Madaalliin akkasii kun
kan geggeeffamu leenjiin erga kennamee waggaa booda ta‟a.
4.8. “TOR” fi Gabaasa Bu’aa Leenjii
a. “TOR” ykn Piroppozaala Bu‟aa Leenjii Qopheessuufi Mirkaneessuu

 Qabiyyeen “TOR” ykn piroppozaala sakatta‟iinsa bu‟aa leenjii hammatuufi itti
mirkanaa‟u akkaataa boqonnaa tokko lakk. 1.6(1.6.1.-1.6.5.) fi jalatti ibsameen kan
raawwatamu ta‟a.
b. Gabaasa Bu‟aa Leenjii
 Gabaasn bu‟aa leenjii akkaataa boqonnaa tokko lakk.1.8.1.(a-o) fi boqonnaa lama
lakk.2(1.6.1.- 1.6.5.) jalatti ibsameen ta‟a
 Gabaasa qindaa‟e daarektoreetii gareen itti waamamuuf dhihaatee kan mirkanaa‟u ta‟a
Haalli Madaalliiwwan armaan olitti ibsaman hojiirra ittiin oolaniifi bu‟aa isaanii akkaataa gabatee armaan gaditti
dhihaateen kan raawwatamu ta‟a
Gosa Ibsama Madaalliichaa Madaalliin kan irratti xiyyeeffatu Meeshaalee fi haala ittiin
Madaallii raawwatamu
 Leenjifamtoonni leenjii  gahumsa leenjichaa  Foormaatilee adda addaa
kennamu irratti yaada qaban ykn  Rogummaa fi tooftaa kenna leenjichaa  Gaaffii afaanii
(Reaction)
fudhachuu
muuxannoon leenjiirra argatan maal  Leenjichi kaayyoo ykn galma yaadame  Xumura leenjichaa irratti baar
Yaada
akka ta‟e adda baasanii beekuuf irraan gahuu kan dandeessisu ta‟uu isaa gaaffii taasisuudhaan…..
 Leenjifamtoonni leenjiin  leenjii kennameen dandeettii fi  Leenjiin duraa fi leenjii booda

Dandeettii
beekumsa
(learning)
duraa fi leenjii booda beekumsaa fi beekuumsa leenjifamtoonni dabalataan argatan qormaata kennameen dandeetii dabalatan
dandeetii dabalatan adda baasuu, adda baasanii mirkaneessuu,  Daawwannaa fi af-gaaffii dabalatee
gargaaramuun ni danda‟ama.
fi
 Dandeettii fi beekumsa  Dandeettii leenjii argatan hojiitti hiikuu  Daawwannaa hojii, af gaaffii,
(Behevoral
leenjiin argatan hojiirra danda‟uu isaanii xiinxala jijjiirama hojii keessatti mul‟atan,
Jijjiirama
change)
 
amalaa
oolchuudhaaf jijjiirama amalaa Leenjiin erga xumuramee boodaa fi Itti fufiinsi jijjiiramaa jiraachuu
isaan fidan. ji‟oota jaha booda kan raawwatamu ta‟a. sakatta‟uudhaan…
 Leenjifamtoonni  Fooyya‟iinsa tajaajilaa mana hojii  Gabaasa raawwii hojii

evaluation)
leenjiidhaan booda hojii ykn keessatti dhufe  Yaada tajaajilamtootaa

madaaluu
tajaajila isaanii keessatti bu‟aa  Fooyya‟iinsa tajaajilaa

(Result
leenjii
Bu‟aa
galmeessisan ta‟a galmeeffame
Fakkenyaaf:
Sadarkaa 1
Yaada fudhachuun madaaluu

4.9. Leenjifamtoonni leenjicha, leenjisaa fi
faasiliitiwwan leenjii jaalatanii jiruu?
 Mata dureen leenjiin irratti kenname
faayida qabeessa jedhanii yaaduu? Gaaffilee raabsuudhaan deebii
 Fooyya’iinsi akkamii akka taasifamu isaanii xiinxaluu
yaada kennu?
Sadarkaa 2
Dandeettii fi Beekumsa Madaaluu Kan ittiin hoogganamu
 Leenjifamtoonni leenjicha erga  Qormaata barreeffamaa
fudhatanii booda dandeettii fi beekumsa kennuu
duran qaban irraa hangam fooyyefatanii  Raawwii isaanii madaaluu
jiru?  Qaamota biroo isa leenjisu
irraa
Sadarkaa 3 Odeeffannoo raawwii qaamota

Jijjiirama Amalaa Madaaluu  Wajjiin hojjetan
 Leenjifamtoonni leenjidhaan booda  Isa hoogganan
amala addaa hojii irratti agarsiisaa jiruu?  Wajjiin hojjetan irraa walitti
 Dandeettii fi beekumsa leenjiidhaan qabuun xiinxala taasisuu
gonfatan hojiitti jijjiiranii jiru?
Sadarkaa 4
Bu’aa Leenjii Madaaluu
 Leenjifamaan leenjii erga fudhatee booda  Qulqullina
raawwiin hojii mana hojichaa foya’ee  Kenna tajaajilaa
jiraa? Ykn fooyyee qabaa?  Bu’a qabeessummaa
 Itti quufiinsa maamilaa fi
KUTAA JAHA kkf safaruudhaan adda
baasuu ta’a.
KUTAA SADI
3. Yaa’insaa fi Istaandardii Hojii Garee Leenjiifi Barumsa Naamusaa
4.10. 3.1. Maqaa Garee fi Ogeessotaa
Akkuma beekkamu maqaa garee kanaa JABHn kan mirkanaa‟e; garee barumsa naamusa fuullee
jechuun yoo ta‟u; kun ammoo pirofaayiliifi muuxannoo hojii miseensota kanaa yemmuu
dorgommii adda addaatiif qaamolee dhimmi ilaallatuuf yeroo barreeffamu akka muuxannoo
hojiitti fudhachuuf baay‟ee rakkisaa ta‟eera. Kanarraa ka‟uun, ogeessota biratti rakkoo
xiinsammuuf(Psychological Problem) isaan saaxilaa jira. Kanaaf, maqaan gareefi ogeessotaa
akka armaan gadiitti dhihaateera.
1. Maqaan gareedhaa: garee leenjiifi barumsa naamusaa,

2. Maqaan qindeessaa garee: Qindeessaa garee leenjii barumsa naamusaa
3. Maqaan Ogeessaa: Oggeessa ol‟aanaa/giddu gala ykn jalqabaa leenjii barumsa naamusaa
jechuun akka fooyya‟u ta‟eera.
3.2. Pirofaayilii Ogeessota Sadarkaa Naannoo fi Dameelee
Komishiniin Naamusaafi Farra malaammaltummaa Oromiyaa, Daarektooreetiin Barumsa

Naamsaafi Bu‟uraalee Dagaagina Naamusaa Gareen Barumsa Fuullee jechuun JABH bara 2011
irra deebi‟ee fooyyesseen piroofayelii ogeessota garichaa sadarkaa naannoofi dameelee akka
armaan gadiitti dhihaateera:
I. Sadarkaa Barnootaa: Digirii Jalqabaafi isaa ol

II. Gosa barnootaa: Saayinsii Siyaasaa, Peedaagoojikaal Saayinsii, Kaarikulamii, Adult
Education, EDPM, Language and literature, Siiviksii, Seenaa, Geography.
III. Muuxannoo:
Daarekteera Barumsa Naamusaafi DBN – Waggaa 10fi isaa ol
Dursaa Garee Barumsa Naamusa Fuulle- Waggaa 8fi isaa ol
Ogeessa Barumsa Naamusa Fuullee IV, (4ffaa )- Waggaa 6fi isaa ol
Ogeessa Barumsa Naamusa Fuullee III, (3ffaa )– Waggaa 4fi isaa ol
Humna Namaa Mirkanaa‟e
Lakk Gosa Humna Namaa
na HN
Baay‟i
achisu
Barba
Muuxannoo
Sadarkaaa
eeww
Dam
KNF
G/G
MO
an
1 Daayirekteera Barumsa Fuullee Fi 1 - XVI 10fi isaa ol
Gurmaa‟insa Bu‟uuraalee D/Naamusaa
1.1 Dursaa Garee leenjii fi Barumsa 1 9 VIX 8fi isaa ol
Naamusaa ykn GBDN(Dameelee)
1.1.1 Ogeessa Barumsa Naamusa Fuullee IV 4 9 XIII 6fi isaa ol
1.1.2 Ogeessa Barumsa Naamusa Fuullee III 1 18 XI 4fi isaa ol
Yaa‟insaafi Istaandardii Hojii Garee Leenjiifi Barumsa Naamusaa
Lak Hojiiwwan Hojjtaman Yeroo Baasii Baay‟ina Qulqullina
1 Karoora hojii qopheessuu
Foormaatii karoora daarektoreetii karooraa irraa
kenname irratti hundaa‟uun
Raawwii karoora bara darbee xiinxaluu Guy. 2 Hin barbaachisu 1 Foormaatii Dar.
Haala xiinxaluu(SWOT Analysis) Guy. 7 Hin barbaachisu 1 Karoora fi
BNGBDN irraa
Ka‟umsa karoora garee qopheessuu Guy.10 Hin barbaachisu 1 keennamu
Sadarkaa gareetti marii geggeessuun Guyyaa 1.5 Hin barbaachisu 1
mirkaneessuu
Karoora Daar/BN fi GBDN tiif erguu Guyyaa 1/2 Waraqaa, qalama pirintara/F.K. 1
Daar/BN fi GBDN tiif erguu fiixee bajata gareef Guyyaa 5 Waraqaa, qalama pirintara/F.K. 1 Ulaagaa/foorma
qabame irratti hundaa‟uun karoora walsimsiisuu atii kennamuun
Kash flow qopheessuu Guyyaa 3 Hin barbaachisu 1
Daar/BN fi GBDN tiif erguu Guyyaa 1/2 Waraqaa, qalama pirintara/F.K. 1
Ogeessonni karoora garee irraa iskoor Guyyaa 3 Waraqaa, qalama pirintara/F.K. 1 Ulaagaa
kaardii/BSC/ akka qopheeffatan taasisuu JBAH/SAMBK
T
2 Fedhii Leenjii Adda Baasuu
Garee xiyyeeffannoo adda baasuu Guyyaa 1/2 Hin barbaachisu 1 Akkaataa
“TOR” qopheessuu Guyyaa 2 Waraqaa, qalama pirintara/F.K. MHLBN garee
1 LBN Boqonnaa
Meeshaalee ragaan ittiin sassaabamu qopheessuu Guyyaa 4 Magaala/Godina/Aanaa TNA itti 1 keessatti
Raga sassaabuu Guyyaa 15 gaggeeffamuun kan murtaa’u ta’ee; ibsameen
baajanni TNA tokkoo = baay’ina
Raga xiinxaluu Guyyaa 6 hirmaattotaa*durgoo magaalaa*
Gabaasa qopheessuu fi gabaasuu Guyyaa 2.5 baay’ina guyyaa hojii + gatii boba’aa 1
ykn geejjibaa + Waraqaa, qalama
pirintara/F.K.
3 Qophii Leenjii Duraa Taasisuu
3.1. Mateeriyaala Leenjii(ML) Qophessuu ykn Fooyyessuu
TOR qopheessuu Guyyaa 2 Magaala/Univarsitii ML itti 1 Akkaataa
Kaayyoo barreessuu Guyyaa 1/2 qophaa‟u kan murtaa‟u ta‟ee; Mata MHLBN garee
baajanni ML tokkoo = baay’ina dureen LBN Boqonnaa
Qabiyyee qopheessuu Guyyaa 2 2 keessatti
hirmaattotaa*durgoo magaalaa*
Dokumeenttii adda addaa sassaabuu Guyyaa 8 baay’ina guyyaa hojii + gatii ibsameen
Wixinee barreeffamaa qopheessuu Guyyaa 12 boba’aa ykn geejjibaa +
Barreefama gulaaluu Guyyaa 2 waraqaa+qalama pirintaraa ykn
koppii …kkf
1
Barreeffama dhumaa qopheessuu fi gabaasuu Guyyaa 5 1
3.2 Leenjii Kennuuf Qophii Taasisuu
TOR leenjii qopheessuu Guyyaa 2 Baajanni leenjii tokkoo= baay’ina 1 Akkaataa
Gaaffilee madaallii leenjii duraa fi dhumaa Guyyaa 3 hirmaattotaa W/G/ * baay’ina MHLBN garee
guy.leenjii *durgoo guutuu/kan
1 LBN Boqannaa
qopheessuu
Power point qopheessuu fi gulaaluu Guyyaa 3 laaqanaa + Isteeshinarii + gatii Mata 2 keessatti
bunaa fi shaayii + geejjibaa ykn dureen ibsameen
Mateeriyaalii leenjii baayyisuu fi qopheessuu Guyyaa 2 boba’aa+
Xalayaa waamichaa qopheessuu fi tamsaasuu Guyyaa 2 1
Bibilaan hordofuu Guyyaa 2 1
Iddoo leenjii mijataa ta‟uu sakatta‟uu Guyyaa 1
3.3 Leenjii kennuu
Madaallii leenjii duraa gaggeessuu sa‟a ½ Akkataa 3.2 jalatti ibsameen Mata Akkaataa
Leenjii dhiyeessuu Sa‟a 2 dureen kan MHLBN garee
murtaa‟u LBN Boqonnaa
Marii gaggeessuu fi gabaasuu Sa‟a 5 3 keessatti
Madallii bu‟aa battalaa gaggeessuu Sa‟a ½ ibsameen
Xiinxaluu fi marii gaggeessuu Guyyaa 1 Hin babrbaachisu 1
Gabaasa qopheessuu fi gabaasuu Guyyaa 2 Waraqaa, qalama pirintara/F.K. fi 1
galmee
4. Maddallii Bu‟aa Jiddu Gala [Out Come] Gaggeessuu
TOR qopheessuu Guyyaa 2 Magaala/Godina/Aanaa TNA itti 1 Akkaataa
Meeshaalee ragaan ittiin sassaabamu qopheessuu Guyyaa 5 gaggeeffamuun kan murtaa’u ta’ee; Qaama MHLBN garee
baajanni TNA tokkoo = baay’ina ragaan LBN Boqonnaa
Raga sassaabuu Guyyaa 15
Ragaa xinxaluu Guyyaa 5 hirmaattotaa*durgoo magaalaa* irraa 4 keessatti
baay’ina guyyaa hojii + gatii boba’aa sassaabamu ibsameen
ykn geejjibaa + Waraqaa, qalama un
Gabaasa qopheessuu fi gabaasuu Guyyaa 3 pirintara/F.K. 1
5. Maddallii Jijjirama [Impact] Dhufee Gaggeessuu
TOR qopheessuu Guyyaa 2 Magaala/Godina/Aanaa TNA itti 1 Akkaataa
Meeshaalee ragaan ittiin sassaabamu qopheessuu Guyyaa 5 gaggeeffamuun kan murtaa’u ta’ee; MHLBN garee
baajanni TNA tokkoo = baay’ina
1 LBN Boqonnaa
Raga sassabuu Guyyaa 15 hirmaattotaa*durgoo magaalaa* 4 keessatti
Ragaa xinxaluu Guyyaa 5 baay’ina guyyaa hojii + gatii boba’aa ibsameen
Gabaasa qopheessuu fi gabaasuu Guyyaa 3 ykn geejjibaa + Waraqaa, qalama
pirintara/F.K.
1
6. Marii gaggeessuu
Marii torbanii gaggeessuu Saa‟aa 1/2 Galmee 1
Marii ji‟aa gaggeessuu [ gamaggama hojii] Guyyaa 1/2 Galmee 1
7 Gabaasa qopheessuu fi gabaasuu
Gabaasa ji‟a Guyyaa 2 Waraqaa, qalama pirintara/F.K. fi galmee 1 Ulaagaa/Foorma
Gabaasa kurmaanaa Guyyaa 2 atii Dar.
Karoora fi
Gabaasa ji‟a ja‟a Guyyaa 2.5 BNGBDN irraa
Gabaasa ji‟a sagalii Guyyaa 2.5 keennamuu fi
Gabaasa waggaa Guyyaa 5 ragaan kan
deeggarame
8 Gaaffii fedhii leenjii MHM fi DhMM irraa dhihaatuuf(Hubannoo Gabaabaa Kennuu) Deebii kennuu
Manneen hojii fedhii leenjii akka dhiheeffatan Guyyaa 10 Waraqaa, qalama 1 Ragaa „Hard
gochuu copy fi soft
Mata-duree fedhii leenjii mana hojii irraa Guyyaa 5
pirintara/F.K. fi galmee MH copy‟ karaa
dhahaatan adda baasuu(raga qabachuu) deeggarsa guutuu ta‟een
gaafataniin qabachuu
Hubannoo gabaabaa kennuuf qophii gochuu fi Guyyaa 5 Mata- Hanqina adda
hubannoo uumuu baheef deebii
dureen
Hanqina naamusaa seektara keessatti calaqqisu Guyyaa 2 Durgoo olmaa + geejjiba 1 karaa kennuun
adda baasuu (MHLBN)
Mata-duree leenjii murteessuu Guyyaa 1 Hin barbaachisu Akkaataa

“power point” qopheessuu Guyyaa 2 MHLBN
Hin barbaachisu boqonnaa 3
Madaallii leenjii duraa gaggeessuu saa‟aa ½ Durgoo olmaa+geejjibaa fuula 58
Leenjii dhiyeessuu saa‟aa 2 (MH deeggarsa kenneen yoo keessatti
ibsameen
Marii gaggeessuu fi gabaasu saa‟aa 5 ta‟e; kan isaan murtaa‟u ta‟a)
Madallii bu‟aa battalaa gaggeessuu saa‟aa ½
KUTAA AFUR
4.11. 4.1. Onnachiiftuuwwan Adda Addaa
Haala amala jijjiirama gocha malaammaltummaa fi qabsoo farra malaammaltummaa kan

hawaasa bal‟aa taasisuuf bu‟aa bahii jiru xiyyeeffannaa keessa galchuun; ogeessota leenjiifi
barumsa naamusaa qabsoo kana irratti bobba‟aniif onnachiiftuu hojii kanaan wal gitu kennuun
barbaachisaa dha. Haaluma kanaan, Ogeessota leenjiifi barumsa naamusaatiif:
1. Sadarkaa (Level) hojii fi

2. Kaffaltii Ogummaa (Professional Fee) bu‟aa qorannoo irratti hundaa‟uun kan raawwatamu
ta‟a.
4.12. 4.2. Manuwaalii Fooyyessuu
Manuwaaliin kun kan fooyya‟u haala qabatamaa fi jijjiirama jiru irratti hundaa‟uun yaanni
fooyya‟iinsaa Daarektoreetii dhimmichi ilaallatuun manaajimentii Komishinichaatiif dhiyaatee
yoo mirkanaa‟e fooyya‟uu ni danda‟a.
4.13. 4.3. Yeroo Maanuwaaliin Kun Hojiirra Itti Oolu
Maanuwaaliin kun Hagayya ________, bara 2012 irraa eegalee hojiirra ni oola.
Tashoomaa Girmaa
Komishinara Komishinii Naamusaa fi Farra-Malaammaltumma Naannoo Oromiyaa
Guyyaa ___________
Finfinnee
MIILTOOWWAN/Duuka Deemtuu/
Unkaa-1
Itti Quufinsa Maamilaa
Komishinii Naamusaaa fi Farra Malaammaltummaa Naannoo Oromiyaatti
Gaaffannoo Itti quufinsa Hirmaattota Leenjii madaaluuf Garee Barumsa Naamusaa

Fuulleetiin Qophaa‟e
Kaayyoo: Gaaffiin kun itti quufinsa hirmaattota leenjii kana irraa argannuun hanqinaalee
leenjiin kun kallattii adda addaatiin qabu baruu fi gara fuula duraatti leenjiin walfakkaatu yeroo
qophaa‟u deebii gaaffannoo kana irraa argamuun fooyyessuuf yaadameeti. Kanaafuu, deebiin
keessan haqa qabeessa ta‟e faayidaa guddaa waan qabuuf xiyyeeffannoodhaan akka nuuf
guuttan abdiin keenya guddaadha.
Gaaffilee kana waan nuu guuttaniif dursinee galata argadhaa jenna!
Kutaa 1ffaa : Odeeffannoo Waliigala Hirmaattotaa
1. Guyyaa leenjiin kun kenname………………………….

2. Koorniyaa……………………...Gahee Hojii…………………………………………
3. Sadarkaa Barnootaa……………………… Gosa Barnootaa/ogummaa………….............
4. Muuxxannoo hojii waggaadhaan……………...…………..
5. Maqaa Mana Hojii irraa dhuftanii………………………………
6. Mana Hojii Leenjicha Qopheesse………………………………
Kutaa 2ffaaa : Gaaffilee Asii Gaditti Tarreeffamaniif Yaada Sirriidha Jettan Filadhaa
1. Waamichi leenjii yeroon isin gahuu isaa ilaalchisee itti quufinsa qabdan: A. Daraan
Olaanaa B. Olaanaaa C. Quubsaa D. Gadi aanaa
2. Saa‟atii mata dureewwan leenjiidhaaf kenname sadarkaa maalii kennituuf?
B. Baay‟ee gaarii B. Gaarii C. Gahaa miti
3. Mijaa‟ina galma leenjii kanaa akkamitti ilaaltu?A. Baay‟ee gaarii B. Gaarii C. Gaarii miti
4. Tajaajila Bunaa fi Shaayii akkamitti ilaaltu? A. Baay‟ee gaarii B. Gaarii C. Gaarii miti
Kutaa 3ffaa : Mata Dureewwan Leenjii Dhiyaatan Irratti Itti Quufinsa Argattan Mallattoo
(√) Kaa‟aa
Lakk Mata duree D.Olaanaa Olaanaaa Quubsaa Gadi-

aanaa
1
2
3
4
5
6
Akka waliigalatti leenjii kana irratti
A. Cimina
………………………………………………………………………………………………………
……......
B. Hanqina
………………………………………………………………………………………………………
………
C. Yaada Furmaataa
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………
Unkaa-2
Guca Maddaallii Ogeessota Leenjii
Komishinii Naamusaa fi Farra Malaammaltummaa Oromiyaa
Madaallii leenjistoota yeroo leenjii kennamu itti madaalamaan
Maqaa Leenjisaa________________________________________
Mata Duree Leenjii irratti kenne__________________________________
Guyyaa leenjiin itti kenname_______________________________________
Mana Hojii irraa dhuftan_____________________________________________
Iddoo leenjiin itti kenname------------------------------------------------------------------------
Lakk. Sadrakaa
Baay‟ee Olaanaa Qubsaa Gadi Baay‟ee IBsa

Ulaagaa
olaanaa anaa gadi
anaa
1. Qopha‟uummaa Oggeessi
leenjichaaf goghe
2 Yeroo sirnaan fayyadamuufi
kabajuu
3 Leenjicha hirmaachisummaa
gochuu
4 Waan leenjisuu irratti
beekumsaafi daandeettii qabu
5 Daandeetti mala/Toftaa leenjii
adda addaa fayyadamuu
6 Hirmaattoonni Muxxannoo
isaanii akka qoodan gochuu
7 Fakkeenyaan leenjicha
qabatamaa gochuu
8 Dhiyyeessi isaa ifa gochuu fi
gaaffiilee dhiyaataniif siraan
hubachisuu
9 Dandeettii hirmaattoota irraa
yaada fudhachuu fi hojiitti
hiikuu
10 Leenjichi galma barbaadame
gahu isaa
Yaada dabalataa yoo qabataan
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------
Galatoom!!!
Unkaa-3
Komishinii Naamusaa fi Farra Malaammaltummaa Oromiyaa
Madaallii leenjistoota yeroo leenjii kennamu itti madaalamaan
Mata Duree Leenjii irratti kenne__________________________________
Guyyaa leenjiin itti kenname_______________________________________
Mana Hojii irraa dhufan_____________________________________________
Iddoo leenjiin itti kenname------------------------------------------------------------------------
Sadarkaa Madaallii: 1= Baay‟ee Gadi Aanaa, 2= Gadi Aanaa, 3= Quubsaa, 4= Olaanaa, 5=

Daraan Olaanaa
Lakk. Maqaa Ogeessota Leenjistoota

IBsa
Ulaagaa
1. Qopha‟uummaa Oggeessi
Leenjichaaf Taasise
2 Yeroo sirnaan itti fayyadamuu
fi kabajuu
3 Leenjicha hirmaachisummaa
gochuu
4 Mata-duree leenjii irratti
beekumsaafi daandeettii gahaa
qabaachuu
5 Daandeettii mala/Toftaa leenjii
adda addaa fayyadamuu
6 Hirmaattoonni Muxxannoo
isaanii akka waliif qoodan
gochuu
7 Fakkeenyaan leenjicha
qabatamaa gochuu
8 Dhiyyeessi isaa ifa gochuu fi
gaaffiilee dhiyaataniif sirnaan
hubachisuu
9 Hirmaattota leenjii sirnaan
dhageeffachuu
10 Dandeettii hirmaattoota irraa
yaada fudhachuu fi hojiitti
hiikuu
11 Leenjichi galma barbaadameef
gahuu isaa
Yaada dabalataa yoo qabataan: ------------------------------------------------------------------------------

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-----------------------------------
Galatoom!!!
Wabii(Refereces)
Benjamin Bloom(1956): Bloom's Taxonomy Model Handbook,USA
Erika, Ana Alica P.(2012): Training Manual Handbook for Trainers
Civil Service Training Centre(2013): Effective Training Management and Training Delivery
Techniques, Manual for Training of Trainers. Ghana
ILOQH fi QSO (2011): Manuwaalii Hojii Ijoo Daarektoreetii Kenna Leenjiifi
Tajaajila Gorsaa. Adaamaa
Schwarz, Roger M (1994): “The Skilled Facilitator”, Jossey-Bass Publishers
Weaver and Farrell (1999): Effective facilitation Hand book. USA
The CEDPA Training Manual Series Volume I: Training Trainers for Development.
Retrived from cmail@cedpa.org
Module I. Preparing for Training and Facilitating. Retrived from www.fao.org/docrep on may
2015
KNFMNO(2008): Labsii KNFMNO Hundeessuuf Bahe Lakk. 71/1995 Irra Deebiidhaan
Fooyyessuuf Bahe, Labsii Lak. 197/2008. Finfennee
KNFMNO(2011): Qorannoo JBAH Daayirektoreetii Barumsa Naamusaa fi Gurmaa‟insa
Bu‟uuraalee Dagaagina Naamusaa. Fenfinnee
የፌ.ስ.ፀ.ሙ.ኮ(2007)፡የሥነ-ምግባር እና የፀረ-ሙስና ስልጠና ዝግጅት እና አተገባበር ማሰልጠኛ
ማንዋል. አዲስ አበባ

Manuwaalii Leenjii GLfi BN 2013 Kan Xumuraa

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Manuwaalii Leenjii GLfi BN 2013 Kan Xumuraa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Komishinii Naamusaafi Farra Malaammaltummaa

Manuwaalii Hoggansa Leenjiifi Barumsa

Garee Leenjiifi Barumsa Naamusaatiin

 “Daar. BN fi GBDN” jechuun Daarektoreetii Barumsa Naamusaafi Bu‟uuraalee

Naamusa gaarii dagaagsuufi malaammaltummaa ittisuun fayyadamummaan ummataa kallattii

 Kenna tajaajilaa leenjii si‟eessuuf,

Manuwaaliin kun “Manuwaalii Hoggansa Leenjiifi Barumsa Naamusaa Komishinii

1.2. Hiikkaa Jechootaa

1. “Komishinii”jechuun Komishinii Naamusaa fi Farra malaammaltummaa Naannoo

1.3. Ibsama Koorniyaa

1.4. Qaama Manuwaalicha Hojiirra Oolchu

1.5. Daangaa Raawwatiinsaa

Manuwaaliin kun MHM, DhMM fi JU irratti raawwatiinsa ni qabaata.

1.6. Aangoo fi Hojii Komishinichaa

Akkaataa labsii hundeeffama komishinichaa fooyyessuuf bahe lakk 197/2008 keewwata 15

1. Aangoo fi hojiiwwan labsii kanaan kennamaniif hojiirra oolchuuf tarsiimoo, sagantaa

Bara 2022tti, Naannoo Oromiyaa sadarkaa malaammaltummaa fi hojimaatni badaan yaaddoo

Bu‟uuraalee Dagaagina Naamusaa Gurmeessuu fi barumsa naamusaa babal‟isuun hawaasa

1.6.3. Duudhaalee (Core Values)

 Qabsoo farra malaammaltummaa irratti qindoominaafi hirmaannaa qaamolee

 Gurmaa‟insa, qindoominaa fi hirmaannaa hawaasaa mirkanaa‟e,

1.6.6. Toora Xiyyeeffannoo (Strategic Themes) fi bu’aawwan toora

L Toora Xiyyeeffannoo Bu‟aalee Toora Xiyyeeffannoo Tarsiimawoo

1.6.7. Gahee Hojii Daarektara Daar.BN fi GBDN fi Garee Leenjiifi Barumsa

1.6.7.1. Gahee Hojii Daarektara Daar.BN fi GBDN

a) Hojiiwwan Daayirektoreetichaa ni karoorsa, ni gurmeessa, ni qindeessa, ni hooggana,

1.6.7.2. Hojiilee Gurguddoo Garee Leenjiifi Barumsa Naamusaa

a. Karoora hojii garee leenjiifi barumsa naamusaa, karoora Daayirektoreetichaa irraa

1.6.7.3. Gahee Hojii Qindeessaa Garee Leenjiifi Barumsa Naamusaa

a. Karoora Daayirektoreetichaa irraa ka‟uun kan garee ni karoorsa, ni gurmeessa, ni

1.6.7.4. Gahee Hojii Ogeessota Leenjiifi Barumsa Naamusaa

A. Gahee Hojii Ogeessa Leenjiifi Barumsa Naamusa IV

B. Ogeessa Leenjiifi Barumsa Naamusaa III

1.7. Kaayyoo Maanuwaalichaa

Adeemsa leenjii barumsa naamusaafi farra malaammaltummaa bifa walfakkaatuun

 Rakkoo leenjiin furamuu qabu adda baasuuf,

1.10. Barbaachisummaa Manuwaalii Leenjii

Manuwaalii leenjii kan barbaachisuuf:-

 Qajeelcha(guideline) haala mijeessaa ykn leenjisaa ta‟ee akkaataa kamiin leenjii

2. Hiikkaa fi Yaad-rimee Hoggansa Leenjii (over view of training

2.2. Barbaachisummaa Leenjii

Leenjiin geggeessitootaafi ogeessotaaf naamusaa gaarii dagaagsuufi malaammaltummaa ittisuu

a. Jijjiirama amalaa fiduuf ni qarqaara,

2.3. Sababoota Leenjiin Naamusa fi Farra Malaammaltummaa Kennamuuf

2.4. Maalummaa Imaammata Leenjii (Over view of Training policies)

Walumaagalatti, imaammatni leenjii dokumantii mul‟ata, ergama, duudhaalee, kaayyoo, galma

2.6. Geengoo Hoggansa Leenjii

2.7. Faaydaa Hoggansa Leenjii

2.8. Maamiltootaa fi Dhimmamtoota (Customers and Stakeholders)

1. Bulchiinsa Mootummaa Naannoo Oromiyaa,

Kanneen baay‟ee xiyyeefannaa barbaadan ammoo;

 Bittaa fi Ijaarsa Mootummaa ykn Seektaroota Bittaa Mootummaa(Bittaa Ijaarsaa fi

1. Leenjii keessaa (internal training) fi

a. Leenjii Komishiniin/Dameen ofii isaa karoorfatee bifa leenjii leenjistootaa (TOT)n

2.11. Garaagarummaa fi Walitti Dhufeenya Leenjiifi Barumsaa

Leenjii(Training) Barumsa (Learning)

Yeroo gabaabaafi yeroo barbaadametti (Short- Yeroo dheeraafi adeemsa keessa(Long-term,

Kallattii qabsoo farra malaammaltummaatiif; leenjii jechuun MHM, DhMM fi JU keessatti

2.12. Bu’aawwan Leenjiin Naamusaa fi Farra Malaammaltummaa Qabu

 Ergamnii fi mul‟atni Komishinichaa akka galma gahu taasisa.

2.13. 2.10.2. Bu’aa Leenjiin Qaama Leenjicha Fudhatuuf Qabu

Ogeessi tokko kallattii adda addaatiin leenjii yoo argate:-

 Ogummaa isaa irratti amaantaa akka horatu godha,

 Manneen hojii, dhaabbiileen misoomaa fi jaarmiyaaleen ummataaf; malaammaltummaa