Professional Documents
Culture Documents
04 Newton Hareket Yasaları
04 Newton Hareket Yasaları
4
NEWTON HAREKET
YASALARI
1900 Iii yillarda atomik boyutlardaki parc;:ac1klar ic;:in bu yasalarm yanh§ sonuc;:-
lar verdigi gozlendi. Yeni arayi§lar sonucunda Kuantum Mekanigi ad1yla modern
bir teori kuruldu. Fakat bu, Newton mekaniginin terkedilmesi anlamma gelmez,
c;:iinkii Kuantum Mekanigi atomik olc;:ekte fark gosterir, ama makroskopik cisim-
ler ic;:in Newton mekanigi hala gec;:erlidir.
1. Newton Yasas1
Bu yasadaki Fnet kuvveti, c;:ok say1da kuvvetin vekt6rel toplarru olup, buna
net kuvvet veya bile ~ke kuvvet adI verilir:
• Bu yasada net (bile§ke) kuvvetin s1frr olu§u onemlidir: Cisim iizerine c;:ok
say1da kuvvet etkiyor olabilir, ama bunlarm bile§kesi sifrrsa, birinci yasa ge-
c;:erlidir.
2. Newton Yasas1
Bir cisim, iizerine uygulanan net kuvvetle do~ru oranhh ve
onunla ayn1 yonde bir ivme kazaillJ'. Oranh katsay1s1 cismin
kiitlesi olur.
Poet= m ii {4.2)
....
.Fi1et
....
=m a ~
F x.nct 117 ax= {4.3)
{ Py.net= may
• ikinci yasa ki.itleyi, cisrnin ivmelenmeye direncinin bir olc;i.isi.i olarak tanim-
larm§tir. Yani, aym bir kuvvet uygulanan iki cisimden, ki.itlesi daha bi.iyi.ik
olam ivmelendirmek daha zor demektir ($ekil 4.2). Cisirnlerin bu "ivmelen-
meye direnme' ozelligine eylemsizlik ad1 verilir. Ba§ka bir deyi§le ki.itle,
cisirnlerin eylemsizlik karakterinin olc;i.isi.idi.ir. ~ekil 4.2: Hangi kovay1 itmek
daha zordur?
• Newton yasalar1 hangi gozlemciler ic;in gec;erlidir? Ornegin, kendisi ivme-
lenen bir gozlemci, yerde durmakta olan bir cismi ters yonde ivmelenrni§
gibi gorecektir ve yanl1§ sonuc; bulur: Net kuvvet sifir oldugu halde ivme
gozler. Bu soruya cevap verebilmek ic;in Boli.im 2 deki bag1l h1z konusunu
hatirlayalrm. Orada, (Denklem 3.22), birbirine gore diizgii.n dogrusal hareket
yapan gozlemcilerin aynz ivmeyi ol~tii.giinii gormi.i§ti.ik. 0 halde, Newton ya-
salan birbirine gore diizgiin dogrusal hareket yapan gozlemciler i~in
ge~erlidir. Bunlara eylemsiz referans sistemleri diyoruz.
60 4. NEWTON HAREKET YASALARI
3. Newton Yasas1
Bir cisim diger ikinci bir cisme F1 2 kuvveti uyguluyorsa, ikinci
....
cisim de birinciye e~it biiyiikliikte ve zit yonde bir F 2 1 kuvveti
uygular.
(4.4)
Roketler yap1lmadan once baz1 bilim adamlar1 hava olmayan uzay bo§lu-
gunda uc;abilmenin imkans1z oldugunu iddia ediyorlard1. Oysa, roketler yakitla-
rm1 biiyiik bir itmeyle geri yonde atarken olu~an tepki kuvvetinden yararlanarak
bo~lukta uc;abilmektedirler. Bu, iic;iincii yasayla miimkiindi.ir.
Etki-tepki yasas1rn uygularken dikkat edilecek noktalar §Unlardir:
$imdi, bu yasay1 Dunya iizerindeki m kiitleli bir cisme uygulayahm ($ekil 4.6).
Birinci cisim m kiitlesi, ikinci cisim ise kutlesi Mo ve yanc;:ap1 Ro ile gosterilen
Diinya olsun. Buna gore,
Fg -_ G--
mMo
2
_
- - m
(GMo)
2
RD RD
olur. Parantez ic;:indeki ifade sadece Dunya'run kiitle ve yar1c;:ap degerlerine bagh
olan bir say1dl!. Dunyanm kiitlesi Mo = 5.97 x 1024 kg ve yar1c;:ap1 Ro =
~ekil4.6: Agirhk, ki.itle \'.ekim 6.38 x L06 m olup bu degerleri kulland1g1m1zda, m kiitlesine etkiyen kiitle c;:e-
yasasmdan kaynaklarur. kim kuvveti,
Fg = m x (9.80 m/s 2 )
bulunur. Buradaki ivme boyutunda ve 9.80 m/s 2 degerinde olan sabit, bildigimiz
g yerc;:ekimi ivmesidir. i§te bu kiitle c;:ekim kuvveti W ag1rhgmm ta kendisidir:
l·"'Mll'
Serbest dii$mekte olan 111 = 2 kg kiitleli bir ta§ iizerine dikey
dogrultuda bir F kuvveti uygulaniyor. 0 0
I!
(a) F = 0 ise, ta§tn ivmesi ne kadardir?
(b) Kuvvet a§ag1 yonde F = 5 N ise, ta§tn ivmesi ne kadar- IW=mg
dir?
(c) Kuvvet yukan yonde F = 5 N ise, ta§tn ivmesi ne kadar +y IV II'
olur? (b) Bu defa W aguhgma ilave olarak, aym yonde bir F kuv-
<;oz um veti vard1r. iki.nci yasa yaz1hrsa,
(a) Ta~m i.izerinde F = 0 olsa bile, W = mg agirhg1 vardir. Fnct = W + F =ma
mg+F=ma---+ a=g+F/m= 10+5/2= 12.Sm/ 2
2. yasaya gore, di.i~ey yonde Fnct = ma ifadesinde Fnci i\'.in
W = mg almirsa, a = g olur. Yani, cisim g ivmesiyle serbest (c) W ag1rhg1 ve zit yonde F kuvveti i\'.in 2. yasa yazilu:
di.i~me yapar. mg-F=ma ---+ a=g-F/m= 10 - 5/2=7.5m/ s2
gosterilir. Cisim sadece yiizeye temas ettiginde ortaya c;tkar, cisim yiizeyden ay-
nld1gmda ortadan kalkar. Normal kuvvetin kaynag1, masay1 ve kitab1 olu§turan
molekilller arasmdaki karma§tk etkile§melerdir.
Normal kuvvet daima yiizeye dik ve cismin yiizey ic;ine girmesini en-
gellemeye yetecek biiyiikliiktedir. drnegin, masa iizerinde kitap orneginde
N=W idi. $irndi, kitab1 masaya dogru bastiran ilave bir F kuvveti daha uygula-
d1gtmlz1 dii§iinelim. Bu defa normal kuvvet, W ve F kuvvetlerini birlikte kar§1-
,,.
layacak degere c;1kar, yani N= W + F olur.
Burada §6yle bir soru akla gelebilirdi: "Normal kuvvetin tepki kuvveti yok ~ekil 4. 7:
Masa yiizeyinde olu-
mudur?" Evet, vardir. Gerc;ekten de iic;iincii yasaya gore N kuvvetine e§it ve zit §an normal tepki kuvveti N da-
ima yiizeye diktir.
bir kuvvet olmal1du. Bu (-N) kuvveti kitap tarafmdan masaya uygulanmaktad1r,
ama biz kitaba uygulanan kuvvetlerle ilgilendigimiz ic;in, masaya uygulanan bu
(-N) kuvvetini §ekilde gostermedik.
Banyo terazileri iizerine c;1ktlrugmda, olc;illen §ey bu (-N) kuvvetidir. 0 Sl-
rada birisi omuzunuzdan bashrsa, terazi bunu da kilonuza ekler.
61
F (
ref F
x
nin bile§eni vardir:
F cos 37° = ma - 12 x 0.8 = 3a - a = 3.2 m/ 2
(c) Dii§ey yondeki bile§en N normal tepki kuvvetini verir.
Burada W ag1rhg1mn yams1ra, F nin dii§ey bile~enini de
unutmarnak gerekir:
N+Fsin37° -mg=0 - N+ 12x0.6 -3x 10=0
N = 22.8 newton
<;ozum Goriildiigii gibi, N tepki kuvveti her zaman mg ye e§it ol-
(a) Cisim iizerinde, verilen F kuvvetine ek olarak, dii§ey mayabilir.
SGrtGnme Kuvveti
Yine bir masa iizerinde konulan kitab1 gozoniine alahm. Bu kitab1 elimizle,
masaya paralel bir F kuvvetiyle itelirn. Kitap masa boyunca hareket eder mi?
Elbette sorunun cevab1 kuvvetin §iddetine baghdu. Tecriibemizle biliyoruz ki ha-
reketi engelleyen bir siirtiinme kuvveti olacaktir ve, hareketin ba§lamas1 ic;in, en
az siirtiinme kuvvetini yenecek kadar bir kuvvet uygulamak gerekir.
Siirtiinme kuvvetirli hayatim1zm her cephesinde ya§iyoruz. Hatta denilebi-
lir ki siirtiinme olmasa canh hayat olmazru. Yerde yiiruyemez ve elimizle hic;bir
§eyi tutamazdtk. dte yandan, pekc;ok teknoloji siirtiinmeyi azaltmakla miimkiin
olabilmi§tir. drnegin, bir otomobilin motoruna yag konulmasayd1, araba bir ki-
lometre dahi gidemeden silindir ve pistonlar1 degi§tirmek gerekirdi. ~ekil 4.8: Siirtiinme kuvveti
yiizeylerin piiriizlii olu§undan
Siirtiinme kuvveti de, normal kuvvet gibi, bir yiizeyle temas halinde ortaya
kaynaklan1r.
c;tkar. Her ikisi de temas kuvvetleri denilen tiirden kuvvetlerdir. Kitap ile ma-
sanm temasta olan arakesit yiizeylerine bir mikroskopla bakacak olursak, mii-
64 4. NEWTON HAREKET YASALARI
kemmel cilah dahi olsalar, atomik oli;:ekte pi.iri.izler gozleriz. Bu engebeli ytizey-
lerin ui;:lanndaki atomlar veya kimyasal kmk baglar hemen orada etkile§ir ve
neredeyse zay1f bir kaynak yaparlar. Cisim harekete ba§lasa dahi, bu baglar yol
boyunca hemen olu§ur ve sonra koparlar. Boylece hareketi engelleyici bir etki
OlU§Uf.
S1v1 ve gazlarda da hareketi engelleyici birer kuvvet olu§ur. Bunlann karak-
teri daha farkhdu. Burada sadece kat1 yi.izeyler arasmdaki si.irti.inme kuvveti ile
ilgilenecegiz.
Yaptlan deneyler si.irti.inme kuvvetinin §U ozelliklerini ortaya koymu§tur:
• Cismin hangi yi.izi.i temasta olursa olsun, hepsi aym pi.iruzliikte ise, si.ir-
tiinme kuvveti yakla§1k aym olur.
• Cismin h1z1 ne olursa olsun, si.irti.inme kuvveti yakla§ik aym olur.
$ekil 4.9 da si.irtunme kuvvetinin davranI§l, uygulanan F kuvvetine bagh
olarak gosterilmi§tir. F kuvveti ki.ii;:iik oldugunda f siirtiinme kuvveti bunu
tam kar§tlayacak kadar zit yonde artar ve cisim hareket etmez. Bu dengeleme
F kuvveti belli bir degere ula§mcaya kadar surer, sonunda bir /max degerine
I ula§tigmda, daha bi.iytik F kuvvetini kar§ilayamaz ve hareket ba§lar. Si.irtunme
kuvvetinin bu maksimum degeri ytizeydeki normal kuvvetle orantih olur:
/max= µN (4.10)
l·"'Nll'
111 = 3 kg kutleli bir cisim yatay bir duzlem uzerindedir. Ci-
F1 .nc1
Fy.nc1
= F cos37° - f
= N - F sin 37° - mg = 0
=ma
simle duzlem arasindaki statik ve kinetik surtUnme katsaytlan ikinci denJ<lemden N tepki kuvveti hesaplamr:
e§it olup µ = 0.3 degerindedir. Bu cisme yatayin altinda 37° N = mg+ F sin 37° = 30 + 20 x 0.6 = 42 N
a~1 yapan F = 20 N kuvveti uygulan1yor. Normal tepki kuv-
~imdi, hareket olup olmayacagm1 tayin etmek gerekir.
vetini ve cismin ivmesini hesaplayin.
y
Bu amar;la, uygulanan kuvvetin hareket yoni.indeki F cos()
bile~eni ile si.irti.inme kuvvetinin maksimum degerini kar~1 -
la~hrmak gerekir:
---fr- Biikiilebilir, fakat esnek olmayan bir ipin ucuna m kiitleli bir cisim baglay1p
tavana asahm ($ekil 4.11 ). Bu cisim ivmelenmedigine gore, aguhk kuvvetine e§it
ve zit yonde bir f gerilme kuvveti tarafmdan dengeleniyor demektir: T =mg .
ikinci bir kiitle daha ilave edildiginde, bu kez gerilme kuvveti bu ikisinin agir-
hgma e§it olur. 0 halde gerilme kuvveti, ip kopmad1gi siirece, daima dengeyi
saglayacak miktarda c;:ekici bir kuvvet uygular.
IV $imdi, ipin tavana asih ucuna dogru ilerleyelim. ipin herhangi bir kesitindeki
~ekil 4.11: ipte gerilme kuv- alt ve iist parc;:alar, 3. yasaya gore, birbirlerini e§it ve zit bir gerilme kuvvetiyle c;:e-
veti. kerler. Buradaki gerilme kuvveti cismin bagland1gi alt uc;:taki degerine genellikle
e§it olmaz. <;unkii, ipin de bir kiitlesi vardir ve bu gerilme kuvveti her defasmda,
(aslli cisim+altta kalan ip) toplammm agirhgma e§it olur.
Fakat, ipin kiitlesi ihmal edilebilecek kadar kiic;:iikse, her kesitte ayru T =mg
degerinde kal1r ve boylece tavana vardig1mizda, bu uc;:taki gerilme kuvveti de T
kadar olur. 0 halde, kiitlesi s1fir olan ipin iki u cundak i gerilme kuvvet i
ay rudrr. ip hareketli olsa dahi iki uc;:taki gerilmeler ayru kalu.
Serbest-Cisim Diyagramlari
Dinamikte ele alman sisterni ac;:ikc;:a belirtmek onemlidir. <;ok sayida kuvvet
c;:ok sayida kiitleye etki ediyorsa, bu kuvvetler daha ba§tan iki gruba aynhrlar:
l. i-; kuvvetler: Ele alman sistemin ic;:indeki kiitlelerin birbirine uygulad1gi
kuvvetlerdir. 3. Newton yasasma gore, bu kuvvetler daima c;:ift olarak yer
alirlar. Bunlar deriklemlerde yer alamazlar, c;:unkii hem arti hem de eksi i§a-
retli olup birbirlerini gotiirfuler.
~ekil 4.12: 3 kiitleye etkiyen ii;
2. Di§ kuvvetler Sistemin d1§mdan kaynaklanan kuvvetlerdir.
ve d1~ kuvvetler.
Konuyu daha iyi anlayabilmek ic;:in, yandaki §ekilde m a, m b, me kiitlelerine
etkiyen kuvvetleri gozoniine alalun:
• Ornegin, sistem olarak sadece m 1 kiitlesini gozoniine al1yorsak, buna etki-
yen kuvvetler (T1, T2, Fa ) hepsi birer di§ kuvvettir.
• Sistem olarak (m2 + 1113) kiitlelerini birlikte gozoniine aliyorsak, bu kez di§
kuvvetler (T1 , T2, Fb) olur. Arna T3 bu sistemin ic;: kuvvetidir ve gozoniine
almmaz, c;:iinkii e§it ve zit iki kere yeraldigmdan deriklemlerde goriinmez.
• Eger, sistem (m1 + m 2 + 1113) kiitlesi ise, bu kez sadece Fa ve Fb di§ kuv-
F() vet olurlar, kiitlelerin birbirine uyguladigi (T1 , T1, TJ) kuvvet c;:iftleri birer
ic;: kuvvet olurlar ve deriklemlerde yer alamazlar.
~ekil 4.13: m 1 kiitlesinin
Bir sisteme etkiyen tum di§ kuvvetleri hesaba kattiktan sonra, onu yalruz ba-
serbest-cisim diyagrarm.
§ma gosterebiliriz. Buna serbest-cisim diyagranu denir. Ornegin, yine ayru iic;:
kiitleli sistemde 1111 kiitlesine etkiyen T 1, T1, Fa kuvvetlerini gosterdikten sonra,
artik diger kiitleleri gostermeye gerek yoktur, c;:iinkii onlarm etkilerini hesaba
katrru§iZdlf.
,.,;.r;;11 <;oz um
Kutlesi m = 5 kg olan bir tablo §ekilde aplan verilen iki iple Herbir ip kendi dogrultusunda ve cismi ~ekici yonde bir ge-
tavana astlarak dengede tutuluyor. iplerdeki gerilim kuvvetle- rilme kuvveti uygular. Bu kuvvetler §ekilde T 1 ve T 2 olarak
rini hesaplayin. gosterilmi§tir. Cisim dengede oldugu i~in 1. yasay1 uygulanz:
Fnct = 0
Bu e~itlikbile§enler ii;in de gei;erli olur:
F,_nct = 0 ~ T1 cos 53° - Ti cos 30° = 0
Fy.nct = 0 ~ T1 in 53° + T1 sin 30° - mg =0
Bu iki denklemden T 1 ve T 2 bulunur:
mg
T, = 44 ve Ti = 30
1·"'@111 <;ozum
(a) ipin iki ucundaki gerilme kuvvetleri e§it ahmr, i;iinkii ipin
Atwood aleti. Sekildeki iki e§it M = I 0 kg kutleleri bir ma-
karadan ger;irilen ipin iki ucuna asilm1§lard1r. Makara surtiln- kiitlesi onemsiz ve makara siirtiinmesiz almnu~t1r. Aynca, ip
mesiz ve ipin kutlesi onemsizdir. Kutlelerden biri uzerine ilave esnek olmad1g1 i~in her noktasmm ivmesi aymdir. Yani, iki
kur;uk bir m = I kg kutlesi konuluyor. kiitle aym a ivmesiyle h1zlanacakttr.
(a) Her iki cisme uygulanan kuvvetleri bir §ekilde goste- Buna gore, herbir cismin iizerindeki agirhk ve gerilme
rin . (Alakaraya uygulanan kuvvetleri gostermenize gerek kuvveti ~ekilde gosterilmi§tir.
yoktur.) (b) Problem 1 boyutludur. ikinci yasay1 dii~ey dogrultuda,
(b) Kutlelerin herbirini ayn inceleyip, ivmeyi ve ipteki geril- herbir kiitleye kendi hareketi yoniinde uygulanz:
meyi veren denklemleri bulun . (M + 111) kiitlesi: (M + m)g - T = (M + m)a
(c) Bu denklem sistemini r;ozup a ivmesini hesaplayin. M ki.itlesi : T - Mg = Ma
(c) Bu iki denklem ~oziilerek a ivmesi ve T gerilmesi bulu-
Ill
+y
r T nur:
a = 0.5 m/ 2
ve T = I 05 N
Not: Bu diizenek asansor ve fiinikiiler i~letirninde kulla-
mltr. Kiii;iik bir /11 kiitlesi ile daha biiyiik M kiitlesi kolayca
ivmelendirilebilir. Eger, M kiitlesini aym a ivmesiyle tek ba-
§ma yukar1 ~ekmeye kalksayd1k, buradaki mg kuvvetinden
(,\f+m)g
Mg ~ok daha biiyi.ik bir F kuvveti kullanmak zorunda kalird1k.
F
(b) Herbir kiitle i~in . hareket yoniinde ikinci yasa yaz1hr
(Siirtiinme olmad1g1 i~in , dii§ey yondeki ifadeleri yazmaya
(a) Bir §ekil r;izerek, herbir kutlenin serbest-cisim diyagram- gerek yoktur):
lann1 gosterin. m 1 kiitlesi : F - T = m 1a 5 - T =a
(b) m 1 ve 111 1 kutlelerin i ayn ayn ele alarak, ivmeyi ve ipteki
m2 kiitlesi : T = m2a T = 2a
gerilmeyi bulun.
Buradan ivme ve gerilme kuvveti bulunur:
(c) iki kutleyi birlikte ele altp, (m 1 + 111 2 ) sisteminin ivmesini
a = 1.7 m/ i ve T = 3.3 N
hesaplayin.
(c) Bu problem iki kiitleyi birlikte ele alarak da ~oziilebi
<;ozum lir. Bu, ivmeler aym oldugu i~in miimkiindiir. iki kiitleli sis-
temde ipteki gerilme kuvveti ii; kuvvet olur, yani etki-tepki
(a) ipin iki ucunda yine kiitleleri ~ekici yonlerde, e§it ve
e~it oldugundan denklemde, hem T hem de -T olarak yer
zit T gerilme kuvvetleri vardu. Dii§ey dogrultuda normal
alacagmdan, sonu~ta goriinmez. Buna gore, toplam sistemin
tepki kuvvetleri agirhklar1 dengeler. Kuvvetler §ekilde gos-
ivmesi sadece F kuvvetinden kaynaklanir:
terilmi§tir.
F = (1111 +m 2)a ~ a= 5/3 = 1.7 111/ i
Toplam sistemde T gerilmesini bulmak miimkiin degildir,
mutlaka kiitlelerden birini ayn incelemek gerekir.
68 4. NEWTON HAREKET YASALARI
j,,~
'' Bu a degerini iki denklemden birinde kullan1p T gerilmesini
30° buluruz:
T = 44N olur.
i·"'MI"·'
$ekilde gosterilen ipin kutlesi s1fir, yuzeyler ve makara surtiln -
<;oz um
(a) Bu problemde ki.itlelerin ivmeleri farkhdu. Herbirine et-
mesizdir. (a) Kutlelerin serbest cisim diyagramlann1 i;izin. (b) kiyen kuvvetler yandaki §ekilde gosterilmi§tir:
ivmeler arasindaki ili§ki nedir?(c) ivmeleri ve ipteki gerilmeyi (b) Makaraya bagb olan m2 ki.itlesinin ivmesi daha ki.ic;i.ik
hesaplayrn. olacaktu, c;i.inki.i a§ag1 dogru inerken ipin bir kism1m diger
tarafa aktaru. ivmeler arasmdaki ili§kiyi bulmak ic;in §6yle
di.i§i.inelim: m1 ki.itlesi I m saga gittiginde m2 ki.itlesi ne ka-
dar a§ag1 iner? Cevap I /2 m dir. 0 halde, ili§ki §Oyle olur:
a 1 = 2a2
(c) Herbir ki.itlenin kendi hareket yoni.inde ikinci yasay1 ya-
zar1z:
2 kg
m 1 ic;in: T = m 1a 1 --+ T = a1
m2 ic;in : m2g - 2T = m2a2 --+ 20 - 2T = 2a2
- T
Bu iki denklemde 3 bilinmeyen vardir: a 1, a2 , T . <;ozi.im ic;in
gerekli i.ic;i.inci.i bagmh (b) §ikkmda buldugumuz, ivmeler
arasmdaki a 1 = 2a2 ili§kisidir. Bu i.ic; denklem c;ozi.ili.irse,
sonuc;lar §6yle olur:
a, = 6.7 m/s 2 , a2 = 3.3 m/s 2 ve T = 6.7 N.
- 4 mis
hareket
yonli
Yuzeyler arasrnda surtilnme katsay1s1 µ = 0.25 tir.
<;ozum
Bu problemde cisme hareket yoniinde etkiyen kuvvet yok-
tur, sadece ilk luz1 dolay1s1yla hareket eder, fakat ters yonde
etkiyen f siirti.inme kuvveti yi.iziinden yava§lar. Cisme etki-
Kutlesi m olan bir blok 4 m/s h1zla, surtunmeli yatay bir duz- yen kuvvetler §ekilde gosterilrni§tir.
4.3. NEWTON YASALARI UYGULAMALARI 69
Ornek 4.12 bilir, ama her haliikarda a§ag1 yonde gitmeyecektir. 0 halde,
cisme etkiyen kuvvetler §oyle olur:
F \ yv x
m = I kg l1k ki:itle, si.irti.inme katsay1S1 µ = 0.3 ve eg1m a~1s1
37° olan egik bir di.izlem i.izerine konulmu$tur. F = 20 N kuv-
veti cisme yatay dogrultuda etkiyor. (a) Cisim hangi yonde gi- (b) x-ekseni egik diizleme yukar1 yonde paralel ve y-ekseni
der? Buna gore, cisme etkiyen kuvvetleri $ekil ~izip gosterin. diizleme dik alm!fsa, hareket yasalar1 §Oyle olur:
(b} Cismin ivmesini hesaplaym. F x,nc1 = ma ---+ F cos 37° - mg sin 37° - f = ma
Fy.ne1 = 0 ---+ N - mg cos 37° - F sin 37° = 0
<;oz Om
(a) Cismin hangi yone gidecegini tayi.n etmeden siirtiirune Ve siirtiinme ile normal kuvvet arasmdaki ili§ki yazu!f:
kuvvetinin yoniinii bilemeyiz. Egik diizlem dogrultusunda, f=µN.
cismi a§ag1 yonde r;eken mg sin() kuvvetine kar§1hk, yukar1 Bu 3 denklem arasmda a ivmesi hesaplanir:
yonde iten F cos() kuvveti vard!f. Bu ikisini kar§Ua§tirahm: (F cos 37° - mg sin 37°)-µ(mg cos 37° + F sin 37°)
a=~~~~~-=--~~--'--'.--'--=-~~~~~~---'-
Ornek 4.13 mad1gm1 gosteren iyi bir ornektir. Yiizey tepki kuvveti, yii-
zeye dik olan tiim kuvvetleri kar§uayan kuvvettir. Bu prob-
lemde mg nin yiizeye dik bile§eni yoktur, sadece F kuvveti
vard1r. 0 halde,
N - F = 0 ---+ N = F = olur.
Cisim sadece a§ag1 yonde hareket edebilir. Bu yonde hareket
Ki.itlesi 2 kg olan bir blok, bir duvara yatay yonde F = 30 N denklemi yazu1rsa,
kuvvetiyle bastml1rken G$ag1 dogru kayabiliyor. Blok ile du- mg - f =ma
var arasmda si.irti.inme katsaylSI µ = 0.5 tir. Bloga etkiyen olur. Yine, siirtiinme kuvveti f = µN bagmt1S1yla tammlan-
kuvvetleri gosterin ve ivmesini bulun. d1g1 ii;:in, f = µF olur. bu iki denklem arasmdan a ivmesi
c;ozum bulunur:
Bu problem yiizey tepki kuvvetinin her zaman mg ye e§it ol- a= (mg - µF)/m = (20 - 0.5 x 30)/2 = 2.5 m/s 2 .
Ornek 4.14 birer $ekilde gosterin. (b) iki blogun birbiri i.izerinde kayma-
F dan, birlikte gidebilecekleri maksimum ivme ne kadard1r? (c)
- /Ill Bu maksimum ivmeyi saglayan F kuvveti ne kadar olur?
c;ozum
(a) Bu ornek siirtiinmenin her zaman harekete zit olmad1g1m,
$ekilde gosterilen m 1 = I kg ve m2 = 2 kg ki.itleli bloklar bazen harekete yardunc1 olabildigini gosterir. Siirtiirune sa-
arasindaki yi.izeyin si.irti.inme katsay1s1 µ = 0.3 ti.ir. Alttaki dece iki blok arasmdad1r. m 1 kiitlesi alttakine gore saga hare-
m2 blogu ile yatay di.izlem aras1 si.irti.inmesizdir. m 1 bloguna ket etmek isteyecegi ii;:in, onu engelleyici (- f) kuvveti sola
yatay F kuvveti uygulaniyor. (a) Bloklara etkiyen kuvvetleri dogru olur. Fakat, 3. yasaya g0re, buna e§it ve zit bir f kuv-
70 4. NEWTON HAREKET YASALARI
veti de alttaki bloga etki eder. Bu zit f kuvveti 1112 kiitlesini f = m2a
hareket ettirici kuvvettir. 0 halde, cisimlere etkiyen kuvvet- Bu f siirtiinme kuvvetinin bir maksimum degeri vardir:
ler §ekildeki gibi olurlar. /max = µNi = µmi g. Alttaki kiitleye hareket yoniinde etki-
yecek maksimum kuvvet budur. Buradan a ivmesi bulunur:
/ µmig=m 2a ~ a=(mi/m2)µg=0.5x0.3xl0= I.Sm / 2
- ------~
0 halde, iki kiitlenin ortak gidebilecekleri maksimum
ivme a = 1.5 m/s 2 olur.
(c) Bu maksimum ivmeyi iistteki m i blogu i<;in de kullan1p
maksimum F kuvvetini buluruz:
(b) Alttaki blogun hareket denklernini yazahm: F-f=mia ~ F=µmig+mia =4.5 .
~ekil
--
4.14: Merkezcil ivmeyi
;
saglayan merkezcil bir kuvvet ikinci yasaya gore cisim iizerinde, bu ivmeyle aym yonde, yani merkeze yonelik
olmal1dir. bir Fr kuvveti etkiyor olmahd1r:
u2
F, =ma,= m.- (merkezcil kuvvet) (4.13)
r
Fr ile gosterilen bu merkezcil kuvvet yeni bir kuvvet <;e§idi degildir, sadece
radyal (yar19ap dogrultusunda) kuvvetlerin toplarrudu. Bu, <;e§itli yollarla sagla-
t v
myor olabilir. Ornegin, bir ipin ucuna baglan1p yatay diizlemde dondiirillen cisim
i<;in, merkezcil kuvvet T gerilmesi olur ve Fr = T = mu2 / r yazilu.
, --- !:
( v:
Cisim sabit h1zla donerken bu kuvvete gerek var rru, diye dii§iinillebilir. Mer-
, I
, 1
kezcil kuvvet olmasayd1, cisim diizgiin dogrusal hareket yapardi. Nitekim, cisim
donerken aniden ipin koptugunu dii§iinelim (~ekil 4.15). 0 andan itibaren cisim
I I
,\ T / dogrusal bir yoriingede gidecektir, <;iinkii donmeyi saglayan T gerilmesi art1k
' ........ ___ _ ,
yoktur.
~ekil 4.15: Merkezcil ivmeyi Bir viraj1 donen arabada merkezcil kuvveti tekerleklerdeki siirtiinme kuvveti
saglayan kuvvet ortadan kal-
olu§turur. Keza, rayh bir <;emberin i<;inde donen cisim i<;in, raylarm normal tepki
karsa ne olur?
kuvveti N olur: N = mu2 / r.
'\
~ekil 4.16: Merkezcil kuvvet or-
nekleri. (J
------~ i
I
I
I
_ GMEm _ u2
Fr - - m
r2 r
4.4. DAfRESEL HAREKET
71
*·U.@1111 <;:oz um
(a) ~ek.ilde gori.ildi.igi.i gibi, merkezcil ivmeyi saglayan f si.ir-
ti.inme kuvvetidir:
4,__· i---'-r_C_
----=---=
(a) Kutlesi 1200 kg olan bir otomobil r = 200 m yan~apli
f = m u2 = 1200 x (72 x I 000/ 3600 m/s)2 = 2400 N
r
µmg
u2
= m -r ---+ u2 = µ.gr
200
(b) Si.irti.inme kuvvetinin maksimum degeri f max = µN , mer-
keze yonelmi~ maksimum kuvvet demektir. Bunun saglaya-
olur.
yatay ve dairesel bir viraj1 72 km /saat hlZlyla donmektedir.
Tekerlekler ile yol arasmdaki surtunme kuvveti ne kadard1r? Bu maksimum hiz hesaplanu:
(b) Bu yoldaki surtiinme katsay 1s1µ = 0.8 ise, otomobilin kay- u = yµgT = V0.8 x 10 x 200 = 40m/s = 144km/saat.
madan don ebilecegi maksimum h1z ne kadar olur?
72 4. NEWTON HAREKET YA ALAR/
Ornek 4.17 cil yondeki kuvvet hangisidir? $ekilde goriildi.igi.i gibi, yol
Bir otomobil r = I 00 rn yaru;aplt ve yatayla 30° a~1 yapan egimli oldugu ii;in, di.izlemin normal tepki kuvveti N nin
silrtiinmesiz bir viraj1 u hlZlyla al1yor. Otomobil savrulmadan merkeze yonelik bir bile~eni olu~ur. Donmeyi saglayan mer-
hangi h1z/a donebilir? kezcil kuvvet budur.
$ekilde gosterilen x- ve y-yonlerinde, hareket denklem-
leri yaz1hr:
x- yoniinde: N sin 0 = mu2 / r
y- yoniinde: N cos (J = mg
iki denklem taraf tarafa boliiniirse,
tan (J = u2 I gr
r Buradan maksimum donme h1z1 hesaplamr:
<;ozum u = '1gr tan 30° = VIO x 100 x 0.58
Bu kez siirtiinme yoktur. 0 halde, donmeyi saglayan merkez- u = 24 rn/s = 87 krn/saal.
C·U.IJiil:I <;ozum
Bir sava$ u~ag 1 2 km yan~apli di1$ey bir dairede 300 m/. h1- (a) Bu problemde merkezcil kuvvet pilotun mg ag1rl1g1 ile
z1yla doni1$ yap1yor. koltugun N normal tepki kuvvetinin bile~kesi olur. (Ui;ag1
(a) U~agin merkezcil ivmesini hesaplay111. dondiiren merkezcil kuvvet kanatlarda olu§an kuvvettir, ama
(b} m kiltleli pilota koltuk tarafindan uygulanan normal bu konumuzun d1~mdadir.)
tepki kuvvetini yorilngenin tepe noktas111da ve en al~ak (a) Once merkezcil ivrneyi g nin kati olarak hesaplayahm:
noktasinda, pilotun mg ag1rliginin katlan cinsinden he- a,= u2 / r = (3002 /2000) = 45 m/s 2 = 4.5g
saplay111. (b) $ekilde gori.ildiigi.i gibi, dairenin iist ve alt noktalannda
N tepki kuvveti hep merkeze yonelik, fakat 111g ag1rhg1 iistte
merkeze yonelik oldugu halde, altta merkez d1~1na dogrudur.
0 halde, merkeze yonelik bile§ke kuvvet her iki durumda ya-
mg zilu:
\' Dstte: N + 111g = ma, ~ N = ma, - mg = 4.5mg - 111g
N = 3.5mg
Altta: N - mg = ma, ~ N = ma,+ mg = 4.5mg +mg
N = 5.5mg
Gori.ildiigi.i gibi, pilotun manevrasmda en zorland1g1 yer
dairenin alt noktas1d1r
Ornek 4.19
hem de ipin T gerilmesi merkeze yonelik olurlar.
0 halde, merkezci1 kuvvet bu ikisinin toplammdan oltt§ma-
lldir: , u-
mg + T = /11 -
r
Ta§m u hmm giderek azalhrsak ne olur? Bu ifadenin sag
taraf1 kiii;iili.ir. Sol tarafta agirhk sabit olduguna gore, T ge-
Bir ta$ r uzunlugunda bir ipin ucunda di1$ey bir dairede don- rilmesi de azalir. Sonunda oyle bir h1za gelindiginde T = 0
dilrillilyor. En tepedeki noktadan ge~erken ipin gev$ememesi olur, yani artik ip gev~er.
i~in ta$in oradaki h1Z1 ne olmal1d1r?
0 halde, minimum u hlZI T = 0 smmndaki h1z olur:
<;ozum
u-
,
Ta§m dairesel hareketinin tepe noktasmda hem mg agirhg1, 111 g + 0 =m -
,. ~ u = ygr
TEST
73
Test
2. Dil§en bir topun zeminden tekrar yukan yi.ikselmesini 9. Newton yasalan hangi gozlemciler ir;in ger;erli degildir-
saglayan kuvvet hangisidir? ler?
(a) Yen;ekimi kuvveti (a) Duran gozlemciler
(b) Ag1rhk (b) Di.izgi.in dogrusal hareketli gozlemciler.
(c) Si.irtilnme kuvveti (c) ivmeli gozlemciler.
(d) Normal tepki kuvveti (d) Hepsi.
15. Surti.inmesiz yatay bir dtizlemde, bir ipin ucuna bagh (a) Ive Il (b) Il ve ill (c) ill ve IV (d) Ive IV
olarak donen top, ip koptugunda nasil hareket eder?
(a) Durur. 18. Bir otomobil r yan9apli virajda kaymadan u hmyla do-
(b) Donmeye devam eder. nebiliyorsa, yar19ap1 2r olan virajda kaymadan hangi
(c) Dogru boyunca gider. h1zla donebilir?
(d) Merkeze dogru gider. (a) u (b) .../2.u (c) 2u (d) 4 u
Problemler
m
- ----llkg
Problem 4.2
4.2 ~ekilde yatay dtizlemdeki m = I kg ktitleli bloga F 1 =
0
Problem 4.5
2kg
- F=25
Problem 4.3
4.3 Kutlesi 2 kg olan bir blok, yatayla 53° ap yapan bir
F = 30 N kuvvetiyle du~ey bir duvara bastmliyor. Blok ile
duvar arasmda stirttinme katsay1S1 µ = 0.2 dir. Blok hangi
yonde hareket eder ve ivmesi ne kadar olur? Problem 4.6
[C: Yukan a = 0.2 m/s 2 .] 4.6 ~ekildeki m1 = I kg ve 111 2 = 2 kg kutleleri, egirnleri s1-
PROBLEMLER 75
ras1yla 53° ve 37° olan iki egik di.izlem i.izerine konulmu§ ve yonde firlat1hyor. Si.irti.inme katsay1S1 µ = 0.3 tiir. Blogun
si.irti.inmesiz bir makaradan ger;en s1f1r ki.itleli ip ile birbirle- ivmesini ve duruncaya kadar egik diizlemde ald1g1 yolu bu-
rine baglanrn1§lardir. Yi.izeylerin si.irti.inme katsay1s1 µ = 0. 1 lun. [C: a= 8.4 m/ 2 , 3.8 m .]
dir. (a) Hareket yoni.ini.i tayin edin. (b) Bloklann ivmesini ve
ipteki gerilmeyi hesaplaym.
[C: (a) 111 2 a§ag1 iner, (b) a = 0.6 m/ s 2 , T = 9.2 N .]
Problem 4.12
4.12 53° egimli bir diizlem i.izerinde m 1 = I kg ve 111 2 = 2 kg
Problem 4.7
ki.itleleri bir iple birbirine baglanm1§lardll'. Kiitleler fark11
4. 7 $ekildeki ki.itleler e§it olup 111 1 = m2 = 111 3 = I kg dir.
malzemeden yaptlm1§ oldugu ir;in siirti.inme katsayilar1 fark-
Ti.im di.izlemler ve makaralar si.irti.inmesiz, iplerin ki.itleleri
hd1r. 111 1 ile egik di.izlem arasmdaki siirti.inme katsay1s1 µ 1 =
s1frr almabilir. Bloklann ivmesini ve iplerdeki gerilmeleri he-
0.1 , m 2 ninki µ 2 = 0.2 dir. Bloklann ivmesini ve ipteki ge-
saplaym. [C: a= 1.7 m/s 2 , T 1 = 8.3 N ve T 2 = 1.7 N .]
rilme kuvvetini hesaplaym.
F [C: a = 7 m/ s 2 , T = 0.4 N .]
,,,,
Problem 4.8 4.4 Dairesel Hareket
4.8 Si.irti.inmesiz yatay diizlemde birbirine baglanrm§ i.ir; blo- 4.13 Bir otomobil r = 200 m yar1r;aph yatay ve dairesel bir
gun kiitleleri 111 1 = I, m2 = 2, m 3 = 3 kg du. m 1 kiitlesi viraj1 donmektedir. Tekerlekler ile yo! arasmdaki siirtiinme
yatay F = 12 N kuvvetle ~ekiliyor. Bloklann ivmesini ve ip- katsay1s1 µ = 0.8 dir. Otomobilin kaymadan viraj1 donebile-
lerdeki gerilmeleri hesaplaym. cegi maksirnum h1z ne kadar olur? [C: v = 40 m/s .]
[C: a = 2 m/s 2 , T 1 = I 0, T2 = 6 N .)
4.14 Kiitlesi m olan bir A cismi r yan~aph dairesel yori.in-
1 - - - ---1 111, gede v hlZlyla donmektedir. Ki.itlesi Sm olan B cismi 3r ya-
F n~aph dairede 2v h1Z1yla donmektedir. B cismi iizerindeki
m2 -
F 8 merkezcil kuvvetinin A cismi iizerindeki FA merkezcil
Problem 4.9 kuvvetine oram ne kadar olur? [C: F n/ FA = 6.7 .]
4.9 $ekilde goriilen m 1 = I kg kiitleli blok yatay bir iple ,._
duvara baglanm1§ ve m 2 = 3 kg kiitleli blogun i.izerine ko-
nulmu§tur. Tiim yiizeylerde siirtiinme katsay1s1 µ = 0.4 di.ir.
111 2 blogu yatay F = 30 N kuvvetiyle duvardan uzaga ~eki
Liyor. 111 2 nin ivmesini ve ipteki gerilmeyi hesaplaym.
[C: a = 3.3 m/s 2 , T = 4 N .]
Q >-------1
- F
Problem 4.15
4.15 Kiitlesi m olan motosikletli bir gosterici, yar1r;ap1 r =
40 m olan dii§ey bir dairesel pistte bir tur atlyor. En i.ist nok-
Problem 4.10
tada motosikletin pistten ayrilmamas1 ir;in, o noktadaki v
4.10 $ekilde siirtiinmesiz yatay di.izlemde m 1 = I kg ve
hm en az ne kadar olmal1d1r? [C: 20 m/ s .]
m2 = 4 kg kiitleleri, bir makara ve iplerle birbirine baglan-
rm§lard1r. m2 kiitlesi yatay F = 20 N luk bir kuvvetle ~eki
A
liyor. Bloklarm ivmelerini ve m 1 in bagli oldugu ipteki geril-
meyi hesaplaym. [C: a 1 = 5, a 2 = 2.5 m/ 2 , T 1 = 5 N .]
'
.
..... ...... _,.__
. -
m
~ ....
Problem 4.16
Problem 4.11 4.16 3 m uzunlukta bir sarkacm ucuna bagh m = 2 kg ki.it-
4.11 Kiitlesi m olan bir blok 37° egimli bir diizlemin alt lesinin hlZI, ip dii§eyle 60° a~1 yapt1g1 konumda I0 m/ s dir.
ucundan u0 = 8 m/ s ilk h1zla egik diizlem boyunca yukan ipteki gerilme kuvvetini hesaplaym. [C: T = 77 N .]
76 4. NEWTON HAREKET YASALARI
3 Ill
---
I/I --- m
----
8 Ill Ill ----·------
,\/
---- J Problem 4.20
Problem 4.18 4.20 Stirttinmesiz bir masa tizerindeki /11 = 2 kg ktitlesine
4.18 Uzunluklan e§it L = 5 m olan iki ip /11 = 4 kg bk bir baglanan bir ipin diger ucu, masamn ortasmdaki bir delikten
ktitleye baglandiktan sonra, diger w;lan dti§ey bir eksene bir- gec;irilerek sarkitilm1§ ve ucuna M = 3 kg ktitlesi as1lm1§tir.
birinden 8 m uzaklikta baglanm1§lard1r. /11 ktitlesi ipler ger- Masa tizerindeki /11 ktitlesi ipin 60 cm uzunlugundaki kismi
gin olacak §ekilde eksen etrafmda u = 6 m/s hlZlyla don- etrafmda dairesel bir yortingede dondtigtinde, as1h M ktitle-
mektedir. iplerdeki gerilme kuvvetlerini bulun. sini dengede tutabiliyor. m ktitlesinin donme hm ne kadar-
[C: Ti = 65 N ve T2 = 15 N .] du? [C: 3 rn/s .]