Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022

Kapitulli 5. Derivati i funksionit. Zbatime të derivatit

§1. Derivati i funksionit

Një çështje e rëndësishme në shumë disiplina shkencore, përfshirë ekonomiksin, është studimi i shpejtësisë të
ndryshimit të sasive të ndryshme përgjatë kohës. Për të parashikuar rritjen e popullsisë të një specie ose për të
vlerësuar kërkesën e ardhshme të një të mire nevojitet informacion për normat e ndryshimit të tyre. Koncepti i
përdorur për të përshkruar normën e ndryshimit të një funksioni është derivati, i cili është koncepti kryesor në
analizën matematike. Në këtë kapitull jepen përkufizimi i derivatit, derivatet e funksioneve elementare bazë,
rregulla të derivimit dhe zbatime të derivatit në probleme ekonomike.
1.1. Norma mesatare e ndryshimit
Në funksionet lineare, koeficientin këndor i drejtëzës tregon normën mesatare të ndryshimit të një funksioni dhe
mund të gjendet nga çdo dy pika të drejtëzës. Megjithatë, për një funksion që nuk është linear, koeficienti midis
çifteve të ndryshme të pikave nuk jep gjithmonë të njëjtin numër, por ai mund të interpretohet si një normë mesatare
e ndryshimit.
Konsiderohet funksioni y = f (x) në një zonë rrethuese të pikës (a, f (a)).
Përkufizim Norma mesatare e ndryshimit të një funksioni y = f (x) nga x = a në
x = a + h jepet nga
f ( a  h)  f ( a ) f ( a  h)  f (a )
 h0
(a  h)  a h
Norma mesatare e ndryshimit është e barabartë me koeficientin këndor të
segmentit që bashkon pikat (a, f (a)) dhe (a + h, f (a + h)).
Shembull Funksioni i kostos totale të një kompanie për të prodhuar x njësi të
një produkti është C ( x)  0.01x2  25x  1500 . Gjeni normën mesatare të
ndryshimit të kostos totale për: a) 100 njësitë e para të prodhuara (nga x = 0 në x = 100) dhe b) 100 njësitë e dyta
të prodhuara.
Zgjidhje. a) Norma mesatare e ndryshimit të kostos totale nga x = 0 në x = 100 njësi është
C (100)  C (0) [0.01(100) 2  25(100)  1500]  (1500) 4100  1500 2600
    26 $ për njësi
100  0 100 100 100
(b) Norma mesatare e ndryshimit të kostos totale nga x = 100 në x = 200 njësi është
C (200)  C (100) [0.01(200)2  25(200)  1500]  (4100) 6900  4100 2800
    28 $ për njësi
200  100 100 100 100
Shembull Të ardhurat (në dollarë) nga shitja e x njësive të një produkti është R( x)  20 x  0.02 x 2 , 0  x  1000 .
Gjeni: a) ndryshimin në të ardhura nëse prodhimi ndryshon nga 100 në 400 njësi. b) Gjeni normën mesatare të
ndryshimit të të ardhurës për këtë ndryshim në nivelin e prodhimit.
Zgjidhje. a) Ndryshimi në të ardhura është
R(400)  R(100)  20(400)  0.02(400)2  [20(100)  0.02(100)2 ]  4800  1800  3000$
Rritja e prodhimit nga 100 në 400 njësi do t’i rrisë të ardhurat me 3000$.
b) Për të gjetur normën mesatare të ndryshimit në të ardhura, pjestohet ndryshimi në të ardhura me ndryshimin në
R (400)  R (100) 3000
nivelin e prodhimit, pra   10$ . Norma mesatare e ndryshimit në të ardhura është 10$ për
400  100 300
njësi kur niveli i prodhimit rritet nga 100 në 400 njësi.
f (a  h)  f (a )
Përkufizim Për funksionin y = f (x), norma e menjëhershme e ndryshimit në x = a është lim nëse
h0 h
ky limit ekziston.
Kjo normë interpretohet si koeficienti këndor i tangentes ndaj grafikut të funksionit në pikën (a, f (a)).
1.2. Përkufizimi i derivati të funksionit
Përkufizim Për funksionin y = f (x), derivati i f (x) në x, që shënohet f ( x) , përcaktohet nga

62
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
f ( x  h )  f ( x)
f ( x)  lim nëse limiti ekziston.
h 0 h
Nëse f (a) ekziston, thuhet se f (x) është i derivueshëm në x = a. Nëse f (a) nuk ekziston ose është i pafundëm,
thuhet se f (x) nuk është i derivueshëm ose ka derivat të pafundëm në a.
Nëse f (x) ekziston për çdo x në (a, b), atëhere f është i derivueshëm në (a, b).
dy
Derivati i funksionit y = f (x) në x shënohet me simbolet: f ( x), y , .
dx
Shembull 1 Të gjendet me anë të përkufizimit derivati i funksioneve:
1
a) f ( x)  8x  2 x 2 b) f ( x )  x ≠ 0 c) f ( x )  x  2 x ≥ 0
x
[8( x  h)  2( x  h)2 ]  [8 x  2 x 2 ] 8h  4 xh  2h 2
Zgjidhje. a) f ( x)  lim  lim  lim(8  4 x  2h)  8  4 x
h0 h h 0 h h 0

1 1 h

x ( x  h) 1 1  1  1
b) f ( x )  lim x  h x  lim  lim   2 Pra,     2 .
h 0 h h0 h h 0 x ( x  h ) x  x x
( x  h  2)  ( x  2) ( x  h  x )( x  h  x ) xhx
c) f ( x)  lim  lim  lim
h0 h h0 h( x  h  x ) h0 h( x  h  x )

1 1
 lim
h 0

xh  x 2 x
. Pra,  x   2 1 x .
Shembull 2 Shitjet totale (në milion dollarë) të një kompanie t muaj nga tani jepen nga funksioni S (t )  t  2 .
Gjeni dhe interpretoni S(25) dhe S′(25). Vlerësoni shitjet totale pas 26 muajsh dhe pas 27 muajsh.
1
Zgjidhje Funksioni S(t) i shitjeve totale ka të njëjtën formë si funksioni f në shembullin 1c. Kështu, S (t )  .
2 t
1 1
Gjenden S (25)  25  2  7 dhe S (25)   . Pra, pas 25 muajsh nga tani, shitjet totale do të jenë 7
2 25 10
milion dollarë dhe do të rriten me një norme prej 0.1 milion ose 100000$ në muaj. Nëse kjo normë rritje në
ndryshimin e shitjeve do të mbetet e njëjtë, shitjet do të rriten me 7.1 milion $ pas 26 muajsh, S(26) = 7.1; pra 7.2
milion pas 27 muajsh, S(27) = 7.2, dhe kështu me rradhë. Edhe pse S′(t) nuk është një funksion konstant në këtë
rast, këto vlera japin vlerësime të vlefshme të shitjeve totale.
Interpretimi i derivatit
Derivati i një funksioni f ( x) është një funksion i ri f ( x) . Bashkësia e përcaktimit të f ( x) është një nënbashkësi
e bashkësisë të përcaktimit të f ( x) . Disa interpretime të derivatit janë:
1) koeficienti këndor i tangentes: për çdo x nga bashkësia e përcaktimit të f ( x) , f ( x) është koeficienti këndor i
tangentes të hequr ndaj grafikut të f ( x) në pikën (x, f (x)).
2) norma e menjëhershme e ndryshimit: për çdo x nga bashkësia e përcaktimit të f ( x) , f ( x) është norma e
menjëhershme e ndryshimit të f ( x) në lidhje me x.
1.3 Rregulla të derivimit
Në vazhdim jepen disa rregulla të derivimit. Këto rregulla mundësojnë gjetjen e derivateve të shumë funksioneve
pa përdorur përkufizimin e derivatit.
Rregulli i funksionit konstant
Derivati i funksionit konstant y  f ( x)  C është f ( x)  0 .
Rregulli i funksionit fuqi
Derivati i funksionit fuqi y  f ( x)  xn ku n është një numër real është f ( x)  n x n1 .
Shembull Gjeni derivatin e funksionit f ( x)  x5 . Gjeni f (1), f (0) dhe f (1) .
Zgjidhje. f ( x)  ( x5 )  5 x51  5 x 4 . f (1)  5(1) 4  5, f (0)  5(0) 4  0 dhe f (1)  5(1)4  5 .
63
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
Le të jetë f ( x)  k u ( x) , ku k është një konstante dhe u është i derivueshëm në x. Me anë të përkufizimit të derivatit
tregohet se derivati i një funksioni të derivueshëm të shumëzuar me një konstante është konstantja e shumëzuar me
derivatin e funksionit.
Derivati i funksionit y  f ( x)  k u ( x) është f ( x)  k u ( x)
1 5
Shembull Gjeni derivatet e funksioneve: a) y  4 x5 , b) y  x 2 , c) p  .
2 q

 1  1 1
Zgjidhje. a) y  (4 x5 )  4( x5 )  4(5) x51  20 x 4 , b) y    x 2   ( x 2 )  2 x  x ,
2  2 2
 5  1  5 3 5
c) p   
 q
   1 1
  5 q 2  5   12  q 2   q 2  
2 2 q3
Shembull 2 Gjatë 20 viteve të fundit, turizmi është rritur në një nga industritë kryesore të botës. Të ardhurat botërore
nga turizmi y, në miliardë dollarë jepen nga funksioni y  113.54 x0.52584 ku x është numri i viteve që nga 1985
(Burimi: World Tourism Organization). a) Të emërtohet funksioni që modelon normën e ndryshimit të të ardhurave
botërore nga turizmi dhe të gjendet ky funksion. b) Gjeni normën e ndryshimit të të ardhurave botërore nga turizmi
në 2021.
Zgjidhje. a) Norma e ndryshimit të të ardhurave botërore nga turizmi jepet nga derivati i funksionit.
b) y  113.54(0.52584 x0.525841 )  59.704 x0.47416 , c) y(36)  59.704(360.47416 )  10.916 . Kështu, të ardhurat
botërore nga turizmi ndryshuan me rreth 10.916 miliardë dollarë në 2021.
Derivati i shumës dhe diferencës të dy funksioneve
Le të jetë f ( x)  u ( x)  v( x) , ku u ( x) dhe v( x) janë funksione të derivueshëm. Duke përdorur përkufizimin e
derivatit tregohet se f ( x)  u ( x)  v( x) . Kështu, derivati i shumës të dy funksioneve të derivueshëm është i
barabartë me shumën e derivateve të tyre. Në mënyrë të ngjashme, tregohet se derivati i diferencës të dy
funksioneve të derivueshëm është i barabartë me diferencën e derivateve të tyre. Së bashku, japin vetinë e shumës
dhe diferencës për derivatet:
Derivati i funksionit f ( x)  u ( x)  v( x) është f ( x)  u ( x)  v( x) .
Ky rregull përgjithësohet për shumën dhe diferencën e një numri të dhënë funksionesh.
3 5  3x  4 x 2
Shembull Të gjenden detivatet e funksioneve: a) y  4  3x 2  , b) y  .
x x
 3   3   1   1  3
Zgjidhje. a) y    4  3 x 2    (4)  (3x 2 )     (4)  3( x 2 )  3   0  3(2 x )  3   2   6 x  2
 x x  x  x  x
 5  3 x  4 x 2   5   1  5

b) y       3  4 x   5    (3)  4( x )   2  4
 x  x   x x
Rregulli i prodhimit dhe rregulli i raportit të dy funksioneve
Derivati i funksionit f ( x)  u ( x)  v( x) ku u ( x) dhe v( x) janë funksione të derivueshëm është
f ( x)  u ( x)  v( x)  u ( x)  v( x)
u ( x)
Derivati i funksionit f ( x)  ku u ( x) dhe v( x) janë funksione të derivueshëm dhe v( x)  0 është
v( x)
u ( x)  v( x)  u ( x)  v( x)
f ( x) 
[v( x)]2
k
Derivati i funksionit f ( x)  ku u ( x) është një funksion i derivueshëm, u ( x)  0 , dhe k një konstante, është
u ( x)
k  u ( x)
f ( x) 
[u ( x)]2

64
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
x2 2
Shembull 1 Të gjenden derivatet e funksioneve: a) y  (2 x3  1)( x 2  4) , b) y  dhe y(5) , c) y 
x5 ( x  1)2
Zgjidhje. a) Duke përdorur rregullin e prodhimit:
y  (2 x3  1)( x 2  4)  (2 x3  1)( x2  4)  6 x 2 ( x 2  4)  (2 x3  1)(2 x)  10 x4  24 x 2  2 x
Derivati i këtij funksioni mund të gjendet dhe duke bërë fillimisht shumëzimin e dy shprehjeve dhe më pas
derivohet: y  (2 x3  1)( x 2  4)  2 x5  8x3  x 2  4 , y  (2 x5  8 x3  x 2  4)  10 x 4  24 x2  2 x .
b) Duke përdorur rregullin e raportit:
( x 2 )( x  5)  x 2 ( x  5) (2 x)( x  5)  x2 (1) 2 x2  10 x  x 2 x 2  10 x
y    
( x  5) 2 ( x  5) 2 ( x  5) 2 ( x  5) 2
52  10(5) 75
dhe gjendet y(5)    0.75 .
(5  5) 2 100
 2  2 2 4( x  1) 4
c) y    2   4
[( x  1) 2 ]  4
2( x  1)( x  1)  4

 ( x  1)  ( x  1) ( x  1) ( x  1) ( x  1)3
Shembull 2 Shitjet totale S (në mijë njësi) të një produkti t muaj pas hedhjen në treg të tij jepen nga funksioni
125t 2
S (t )  2 . a) Gjeni S (t ) . b) Gjeni S (10) dhe S (10) . Interpretoni rezultatet. c) Duke përdorur rezultatet në
t  100
b) gjeni shitjet totale pas 11 muajsh.
Zgjidhje. a) Gjendet derivati:
(125t 2 )(t 2  100)  (125t 2 )(t 2  100) (250t )(t 2  100)  (125t 2 )(2t ) 25000t
S (t )  2 2
 2 2
 2
(t  100) (t  100) (t  100)2
125(10) 2 25000(10)
b) S (10)  2
 62.5 dhe S (10)   6.25 . Shitjet totale pas 10 muajsh janë 62500 njësi, dhe
(10)  100 (102  100)2
shitjet rriten me normën 6250 njësi në muaj. c) Shitjet totale do të rriten me përafërsisht 6250 njësi gjatë muajit
tjetër, kështu vlerësimi për shitjet totale pas 11 muajsh është 62500 + 6250 = 68750 njësi.
Derivati i funksionit eksponencial dhe funksionit logaritmit
Derivati i funksionit eksponencial y  e x është y  e x , pra vetë funksioni eksponencial.
Shënim Rregulli i derivimit të funksionit fuqi nuk mund të përdoret për të derivuar funksionin eksponencial,
(e x )  xe x 1 .
1
Derivati i funksionit logaritmik y  ln x, x  0 është y   ( x  0) .
x
Shembull Të gjenden derivatet e funksioneve: a) y  2e x  5ln x , b) y  x 4  (ln x)3 .
5 3
Zgjidhje. a) y   (2e x  5ln x )  2(e x )  5(ln x )  2e x  , b) y   ( x 4  3ln x )  ( x 4 )  3(ln x)  4 x 3  .
x x
Funksionet eksponencial dhe logaritmik me baza të ndryshme nga e gjithashtu mund të derivohen. Për b > 0 dhe
b  1:
Derivati i funksionit eksponencial y  b x është y  b x ln b .
1
Derivati i funksionit logaritmik y  logb x, x  0 është y   ( x  0) .
x ln b
ln x
Shembull 1 Të gjenden derivatet e funksioneve: a) y  x5  5x , b) y  log 2 x  6log5 x , c) y  x 4 b x , d) y  3 .
x
5 x 5 x 4 x
Zgjidhje. a) y  ( x  5 )  ( x )  (5 )  5 x  5 ln5 ,
1 6
b) y   (log 2 x  6log5 x )  (log 2 x )  (6log 5 x)  
x ln 2 x ln 5
c) Duke përdorur rregullin e prodhimit: y  ( x b )  ( x 4 )b x  x 4 (b x )  4 x3b x  x 4b x ln b  x3b x (4  x ln b) .
 4 x

65
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
d) Duke përdorur rregullin e raportit:
 ln x  (ln x)( x )  (ln x )( x ) 1x x  3 x ln x x  3 x ln x x (1  3ln x) 1  3ln x
3 3 3 2 2 2 2
y   3      
 x  ( x3 )2 x6 x6 x6 x4
Shembull 2 Nëse një dyqan shet x njësi të një produkti me çmimin p$ për njësi, funksioni i kërkesës për produktin
është p  200(0.998) x . Gjeni normën e ndryshimit të çmimit në lidhje me kërkesën kur kërkësa është 400 njësi
dhe interpretoni rezultatin.
Zgjidhje. Gjendet derivati p( x)  200(0.998) x ln 0.998 . Për x = 400, p(400)  200(0.998) 400 ln 0.998  0.18 . Kur
kërkesa është 400 njësi, për të shitur një njësi produkti më shumë çmimi duhet të ulet me 0.18$.
Shembull 3 Numri i abonentëve të një televizioni kabllor (në milionë) jepet nga funksioni S (t )  11ln t  29 (ku
t = 0 i korespondon vitit 1980). Duke përdorur këtë model vlerësoni numrin e abonentëve në 2022 dhe normën e
ndryshimit të numrit të abonentëve në 2022. Interpretoni rezultatet.
Zgjidhje. Meqë 2022 i korespondon t = 42, duhet të gjendet S(42) dhe S (42) . S (42)  11ln(42)  29  70.11
11 11
milion, S (t )  dhe S (42)   0.262 milion. Në 2022, do të jenë përafërsisht 70.11 milionë abonentë, dhe
t 42
ky numër rritet me një normë prej 0.262 milionë abonentë në vit.
1.4 Derivati i funksionit të përbërë
Rregulli për gjetjen e derivatit të funksionit të përbërë njihet si rregulli zinxhir.
Rregulli zinxhir
Nëse funksionet y  f (u ) dhe u  g ( x) janë të derivueshëm, atëhere y = f [g(x)] është një funksion i derivueshëm
dy dy dy du
i x dhe y    f (u ) u ( x ) ose   .
dx dx du dx
Rregulli zinxhir përgjithëson rregullat bazë të derivimit. Rregulla të përgjithshme të derivimit:
d d 1 d f ( x)
[ f ( x)]n  n [ f ( x )]n 1 f ( x ) ln[ f ( x)]  f ( x ) e  e f ( x ) f ( x)
dx dx f ( x) dx
Shembull Gjeni derivatet e funksioneve:
3 4
a) y  ( x3  2)5 , b) y  x 2  6 x  5 , c) y  e 2 x 5
, d) y  ln( x 2  9 x  4) , e) p  2
3q  1
3 5 3 5 1 3 3 4 2 2 3 4
Zgjidhje. a) y  [( x  2) ]  5( x  2) ( x  2)  4( x  2) (3x )  12 x ( x  2) ,
1 1 1 1 1 1 2x  6
b) y  [( x 2  6 x  5) 2 ]  ( x 2  6 x  5) 2 ( x2  6 x  5)  ( x 2  6 x  5) 2 (2x  6) 
2 2 2 x2  6x  5
3 3 3 ( x 2  9 x  4) 2x  9
c) y   (e 2 x  5 )  e 2 x 5 (2 x3  5)  6 x 2e 2 x 5 , d) y   [ln( x 2  9 x  4)]  2  2 ,
x  9x  4 x  9x  4
dp  4  4 24q
e)  2   2 2
(3q 2  1) 
dq  3q  1  (3q  1) (3q 2  1)2

Rregulli zinxhir mund të shtrihet në funksionet e përbërë të tre ose më shumë funksioneve. Për shembull, nëse
y = f (w), w = g(u) dhe u = h(x), atëhere y( x)  y( w) w(u )u ( x) .
2
Shembull Gjeni derivatin e funksioneve: a) y ( x)  e1 (ln x ) , b) y ( x)  ln 2 (1  e x ) .
2

1ln 2 x 2 2 2e1 ln x ln x
Zgjidhje. a) y '( x)  (e )  e1ln x (1  ln 2 x)  e1 ln x (2ln x)(ln x)  .
x
(1  e x ) ex
b) y ( x)  [ln 2 (1  e x )]  2[ln(1  e x )][ln(1  e x )]  2[ln(1  e x )]  2ln(1  e x
)
(1  e x ) (1  e x )

66
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
1.5 Derivati i funksionit të anasjelltë
Le të jetë y  f ( x) një funksion i derivueshëm që ka funksion të anasjelltë y  g ( x) . Për x për të cilat f ( g ( x))  0
1
derivati i funksionit të anasjelltë është g ( x)  .
f ( g ( x ))
dx
Shembull 1 Jepet funksioni y  f ( x)  x3  4 x  5 . Të gjendet .
dy
dx
Zgjidhje. Për të gjetur nuk është e nevojshme të shprehet x në varësi të y. Për këtë përdoret derivati i funksionit
dy
dy dx 1 1 dx 1
të anasjelltë. Gjendet  ( x3  4 x  5)  3x 2  4 dhe më pas   2 . Kështu,  2 .
dx dy dy 3x  4 dy 3x  4
dx
dp
Shembull 2 Të gjendet për funksionet e kërkesës: a) q  2500  p 2 , b) q  ln(2500  p 2 ) .
dq
dq (2500  p 2 ) 2 p p dp 1 2500  p2
Zgjidhje. a) Gjendet    dhe kështu    .
dp 2 2500  p 2 2 2500  p 2 2500  p 2 dq dq p
dp
2
dq (2500  p ) 2 p 2p dp 1 p 2  2500
b) Gjendet  [ln(2500  p 2 )]    dhe   .
dp 2500  p 2 2500  p 2 p 2  2500 dq dq 2p
dp
Shembull 3 Funksioni i kërkesës për një produkt është ln q  a  b ln p . Të shprehet sasia q si një funksion i çmimit
dp
p dhe të gjendet .
dq
dq bq dp p
Zgjidhje. Gjendet q  ea b ln p  ea (eln p ) b  ea p b .  bea p b 1   dhe kështu  .
dp p dq bq
1.6 Derivimi implicit
Disa funksione nuk jepen në formën eksplicite y = f (x) por me anë të ekuacioneve më të komplikuara të cilët është
e vështirë ose e pamundur të zgjidhen për të shprehur y në varësi të x edhe kur një funksion i tillë mund të ekzistojë.
Funksione të tillë quhen funksione implicite. Për funksione të tillë thuhet që ekziston një funksion y = f (x) i tillë
që ekuacioni i dhënë të plotësohet. Teknika e derivimit implicit lejon gjetjen e derivatit të y në lidhje me x pa
zgjidhur ekuacionin e dhënë për y. Sipas kësaj metode, derivohen të dyja anët e ekuacionit në lidhje me x dhe më
pas ekuacioni i përftuar pas derivimit zgjidhet për y . Rregulli zinxhir përdoret sa herë që derivohet funksioni y
pasi y është funksion i x.
Për shembull, duke e zgjidhur ekuacionin x2  y  5  0 përftohet y në varësi të x, y  5  x 2 . Të dy ekuacionet
përcaktojnë të njëjtin funksion me x si variabël të pavarur dhe y si variabël të varur. Ekuacioni y  5  x 2 ndryshe
shkruhet y  f ( x) ku f ( x)  5  x2 dhe kështu është një rregull eksplicit (i shprehur direkt) që mundëson gjetjen
e y për çdo vlerë të x. Nga ana tjetër, y në ekuacionin x2  y  5  0 jep y si një funksion të x (megjithëse nuk e
shpreh atë direkt). Në këtë mënyrë, thuhet që ekuacionet y  5  x 2 dhe f ( x)  5  x2 përcaktojnë funksionin f në
mënyrë eksplicite, dhe ekuacioni x2  y  5  0 përcakton funksionin f në mënyrë implicite.
Përdorimi i një ekuacioni që e përcakton një funksion në mënyrë implicite për të gjetur derivatin e funksionit quhet
derivim implicit.
Për të derivuar ekuacionin x2  y  5  0 ku y = y(x), derivohen të dyja anët në lidhje me x:
( x 2  y  5)  (0) ( x 2 )  y( x)  (5)  0 2 x  y  0  0
dhe shprehet y : y  2 x . Nëse derivohet direkt y  5  x , përftohet i njëjti rezultat: y  (5  x 2 )  2 x .
2

67
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
Ka shumë ekuacione të formës F ( x, y)  0 që janë ose të vështirë ose është e pamundur të zgjidhen për të shprehur
y në varësi të x. Për shembull, funksionet x2 y3  5xy  2  0 dhe e y  y  3x  0 .
Nëse funksioni y = y(x) është një funksion i përcaktur në mënyrë implicite nga ekuacioni F ( x, y)  0 , atëhere
përdoret derivimi implicit për të gjetur një ekuacion të x, y, dhe y’.
dy
Shembull 1 Të gjendet derivati i funksionit: a) x 2  y 2  25  0 . b) y  xy 2  x 2  1  0
dx
Zgjidhje. a) Duke derivuar të dy anët e ekuacionit në lidhje me x, gjendet: [ x2  y 2 ( x)  25]  0 ,
2x x
( x 2 )  [ y 2 ( x)]  (25)  (0) , 2 x  2 y  y  0  0 , 2 x  2 y  y  0 dhe y    .
2y y
b) Duke derivuar të dy anët e ekuacionit në lidhje me x, gjendet: ( y  xy 2  x 2  1)  (0) ,
y  ( xy 2 )  ( x 2 )  (1)  (0) , y  ( x  2 yy  y 2 )  2 x  0 , y  2 xyy  y 2  2x  0 ,
y 2  2x
y(1  2 xy)  y 2  2 x dhe y  .
1  2 xy
Shembull 2 Ekuacioni x 2 y3  ( y  1)e x  x  2 e përcakton y si një funksion të derivueshëm të x në një zonë
rrethuese të pikës (0,1). Të gjendet y në këtë pikë.
Zgjidhje. Duke derivuar të dyja anët e ekuacionit në lidhje me x përftohet 2 xy 3  x 2 3 y 2 y  ye x  ( y  1)( e x )  1
dhe duke zëvendësuar në këtë ekuacion x = 0 dhe y = 1, gjendet y  2(1)  1 dhe y  3 .

1.7 Diferenciali i funksionit

Për funksionin y = f (x), dhe x1 e x2 në bashkësinë e përcaktimit të tij, diferenca Δx = x2 – x1 quhet shtesë e variablit
x dhe x2 shprehet x2 = x1 + Δx, ndërsa diferenca Δy = y2 – y1 = f (x2) – f (x1) = f (x1 + Δx) – f (x1) quhet shtesë e
funksionit y që i korespondon shtesës Δx të variablit x. Shtesa Δx mund të jetë pozitive ose negative.
Vihet re që shtesa Δy e funksionit varet nga vetë funksioni f (x), nga x1 dhe nga shtesa Δx.
f ( x  h)  f ( x )
Në raportin e ndryshimeve shpesh ndryshimi në x, h,
h
shënohet Δx.
f ( x  x)  f ( x ) y
Kështu, raporti i ndryshimeve merr trajtën ose dhe
x x
f ( x  x)  f ( x)
derivati përcaktohet nga f ( x )  lim ose
x  0 x
y
f ( x )  lim nëse ky limit ekziston.
x  0 x

Duke supozuar që ky limit ekziston, për shtesa Δx shumë të vogla, raporti

y y y
jep një përafrim të mirë për f ( x) . Gjithashtu, f ( x) jep një përafrim të mirë për . Prandaj,  f ( x ) për
x x x
shtesa Δx shumë të vogla dhe Δx ≠ 0.
Duke shumëzuar të dyja anët me Δx përftohet y  f ( x)x . Kështu,
f ( x) x është një përafrim i mirë për Δy kur Δx janë shumë të vogla.
Nisur nga rëndësia praktike dhe teorike e f ( x) x ai quhet diferencial dhe
shënohet me simbolin dy ose df:
dy  f ( x)x ose df  f ( x)x
Le të jetë funksioni y = f (x) i derivueshëm në pikën x dhe Δx një shtesë
çfarëdo e variablit x.
Përkufizim Diferenciali i funksionit y = f (x) në pikën x, shënohet dy ose df
(x), është i barabartë me prodhimin e derivatit të funksionit në pikën x me
shtesën Δx të variablit x:
dy  f ( x)x Tangentja

68
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
2
Shembull Të gjendet dy për f (x) = x + 3x dhe vlerësoni dy për x = 2 dhe Δx = 0.1.
Zgjidhje. Gjendet dy  f ( x)x  (2 x  3)x . Për x = 2 dhe dx = 0.1, gjendet
dy = [2(2) + 3] 0.1 = 0.7
Nëse y = x, atëhere dy  dx  ( x)x  x . Kështu diferenciali i x është Δx, dx  x Prandaj, nëse y = f (x) është
një funksioni i derivueshëm i x, atëhere
dy  f ( x)dx

Shembull 1 Të gjendet diferenciali i funksionit: a) f ( x )  x , b) f ( x)  ( x 2  3)5 .

1
Zgjidhje. a) dy  ( x )dx  dx , b) dy  [( x 2  3)5 ]dx  5( x 2  3)51 ( x 2  3)dx  10 x( x 2  3) 4 dx .
2 x
Për funksionin f (x) të derivueshëm në pikën x, nëse shtesa Δx është shumë e vogël afër zeros, shtesa përkatëse e
funksionit y  f ( x  x)  f ( x) është përafërsisht sa diferenciali i tij, y  dy kështu që
f ( x  x)  f ( x)  f ( x)x
Kjo formulë përdoret në llogaritje të përafërta për gjetjen e vlerës së funksionit në një pikë x + Δx shumë afër pikës
x dhe sa më e vogël të jetë Δx aq më i mirë është përafrimi.
Shembull 1 Të gjendet: a) ln(1.06), b) e0.001.
Zgjidhje. a) Për funksionin y = ln x, x = 1 dhe Δx = 0.06, gjendet ln(1  0.06)  ln1  0.06  0.06 . Vlera e vërtetë e
ln(1.06) është 0.058269. b) Për funksionin y = ex, x = 0 dhe Δx = 0.001, gjendet e0 0.001  e 0  e 0 (0.001)  1.001 .
Vlera e vërtetë e e0.001 është 1.0010005.
Shembull 2 Funksioni i kërkesës për një produkt është p  f (q )  20  q ku p është çmimi në dollarë për q njësi
produkti. Duke përdorur diferencialin gjeni çmimin e përafërt kur kërkesa është 99 njësi produkti.
1
Zgjidhje Derivati i funksionit është f (q )  . Për x = 100 dhe Δx = –1, gjendet f (99)  f (100)  f (100)x
2 q
1
 10  (1)  10  0.05  10.05 . Kështu, kur kërkesa është 99 njësi çmimi për njësi produkti është
2 100
përafërsisht 10.05$.
Shembull 3 Një kompani prodhon dhe shet x njësi të një produkti në javë. Funksionet e kostos dhe të të ardhurave
x2
janë C ( x)  5000  2 x dhe R ( x )  10 x  për 0  x  8000 . Gjeni ndryshimet e përafërta në të ardhura dhe
1000
fitim nëse niveli i prodhimit rritet nga 3000 në 3010 njësi në javë.
x2
Zgjidhje Funksioni i fitimit është P ( x )  R ( x)  C ( x )  8 x   5000 . Kështu, përafrohen R dhe P me dR
1000
x
dhe dP, përkatësisht, duke përdorur x = 3000 dhe dx = 3010 – 3000 = 10. Gjendet dR  R( x ) dx  (10  ) dx
500
3000 x 3000
dhe dR  (10  ) 10  40 ; dR  P( x) dx  (8  ) dx dhe dR  (8  ) 10  20 . Pra, kur niveli i
500 500 500
prodhimit rritet nga 3000 në 3010 njësi në javë, të ardhurat ndryshojnë përafërsisht me 40$ në javë, ndërsa fitimi
ndryshon përafërsisht me 20$ në javë.
1.8 Zbatime të derivatit: analiza marxhinale dhe elasticiteti i kërkesës
Funksionet marxhinale
Një zbatim i rëndësishëm i analizës matematike në biznes dhe ekonomiks është analiza marxhinale. Në ekonomiks,
fjala marxhinale i referohet një norme ndryshimi, pra, derivatit.
Nëse x është numri i njësive të një produkti të prodhuar në një periudhe kohe, atëhere
funksioni i kostos totale është C(x) = FC + VC dhe funksioni i kostos marxhinale është C ( x) ;
funksioni i të ardhurës totale është R(x) = px dhe funksioni i të ardhurës marxhinale është R( x) ; dhe
funksioni i fitimit total është P(x) = R(x) – C(x) dhe funksioni i fitimi marxhinal është P( x)  R( x)  C ( x) .
69
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
Kujtoni që C(x) është kosto totale e prodhimit të x njësive të një produkti, jo kosto e prodhimit të një njësie të
vetme produkti. Për të gjetur koston e prodhimit të një njësie, përdoret diferenca midis vlerave të njëpasnjëshme
të C(x). Kosto e saktë e prodhimit të njësisë x + 1 është C(x + 1) – C(x).
Shembull Kosto totale javore në dollarë e prodhimit të x njësive të një produkti është C ( x)  1000  90 x  0.1x2 .
a) Gjeni funksionin e kostos marxhinale. b) Gjeni koston marxhinale të një niveli prodhimi prej 200 njësi produkti
në javë. Interpretoni rezultatin. c) Gjeni koston e saktë të prodhimit të njësisë 201.
Zgjidhje. a) Funksioni i kostos marxhinale është C ( x)  90 x  0.2 x . b) C (200)  90  0.2(200)  50 $. Në një
nivel prodhimi prej 200 njësish në javë, kosto totale e prodhimit rritet me një normë prej 40$ për njësi produkti.
c) C (201)  C (200)  15049.9  15000  49.9 . Vihet re që kosto marxhinale, 50$, në nivelin e prodhimit prej 200
njësi produkti, është një përafrim i mirë i kostos të prodhimit të njësisë 201.
Nëse C(x) është kosto totale e prodhimit të x njësive, atëhere funksioni i kostos Tangentja në x
marxhinale përafron koston e saktë të prodhimit të njësisë (x + 1):
C ( x)  C ( x  1)  C ( x)
Në mënyrë të ngjashme, mund të bëhen formulime për funksionet e të ardhurës totale
dhe fitimit total.
Shembull 1 Funksioni i një ardhurës totale (në dollarë) nga shitja e x njësive të një
100 x
produkti është R ( x)  10 x  . Gjeni: a) funksionin e të ardhurës marxhinale, dhe
3x  5
b) të ardhurën marxhinale në x = 15.
Zgjidhje. a) Duke përdorur rregullin e derivatit të raportit të dy funksioneve gjendet funksioni i të ardhurës
(100 x)(3x  5)  (100x )(3x  5) 100(3x  5)  (100x )(3) 500
marxhinale: R( x)  10  2
 10  2
 10 
(3x  5) (3 x  5) (3x  5) 2
500 500
b) E ardhura marxhinale kur x = 15 është R(15)  10  2
 10   10.20 . Kështu e ardhura nga
(3(15)  5) 2500
shitja e njësisë 16 të produktit është vlerësuar të jetë 10.20$.

Shembull 2 Funksioni i fitimit total, në mijë dollarë, për një produkt është P( x )  20 x  1  2 x  22 . Të gjendet
fitimi marxhinal në një nivel prodhimi prej 15 njësi produkti.
20 10
Zgjidhje. Funksioni i fitimit marxhinal është P( x)  2  2 . Nëse prodhohen 15 njësi, fitimi
2 x 1 x 1
10
marxhinal është P(15)   2  0.5 . Kjo tregon që fitimi nga shitja e njësisë 16 është përafërsisht 0.5 mijë
15  1
dollarë ose 500$.
Shembull 3 Funksioni i kërkesës dhe funksioni i kostos për prodhimin e x njësive të një produkti janë
x
p( x )  300  dhe C ( x)  150000  30 x ku x është numri i njësive që mund të shiten me çmim p$. a) Të gjendet
30
funksioni i kostos marxhinale. b) Të gjendet funksioni i të ardhurës. c) Të gjendet funksioni i të ardhurës
marxhinale. d) Të gjendet R(1500) dhe interpretoni rezultatin. e) Të gjendet funksioni i fitimit në varësi të x.
f) Të gjendet funksioni i fitimit marxhinal. g) Të gjendet P(1500) dhe interpretoni rezultatin.
Zgjidhje. a) Funksioni i kostos marxhinale është C ( x)  (150000  30 x )  30 , b) Funksioni i të ardhurës është

x2  x 2  x
R( x)  x  p( x )  300 x  , c) Funksioni i të ardhurës marxhinale është R( x)   300 x    300  ,
30  30  15
1500
d) R(1500)  300   200 $, pra, në nivelin e prodhimit 1500, çdo njësi shtesë e rrit të ardhurën me
15
x2
përafërsisht 200$. e) Funksioni i fitimit është P( x )  R( x)  C ( x)    270 x  150000 , f) Funksioni i fitimit
30

70
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
x 1500
marxhinal është P( x )  270  . g) P(1500)  270   170 $, pra në nivelin e prodhimit prej 1500 njësi,
15 15
fitimi rritet me një normë prej 170$ për çdo njësi shtesë produkti.
Funksionet mesatare marxhinale: Nëse x është numri i njësive të prodhuara të një produkti, atëhere:
C ( x)
funksioni i kostos mesatare është AC ( x)  dhe funksioni i kostos mesatare marxhinale është AC ( x) ;
x
R ( x)
funksioni i të ardhurës mesatare është AR ( x )  dhe funksioni i të ardhurës mesatare marxhinale është
x
P ( x)
AR( x) ; dhe funksioni i fitimit mesatar është AP ( x )  dhe funksioni i fitimit mesatar marxhinal është
x
AP( x) .
Shembull Funksioni i kostos totale për prodhimin e një lloj produkti është C ( x)  7000  2 x . a) Të gjendet
funksioni i kostos mesatare për njësi dhe funksioni i kostos mesatare marxhinale. b) Të gjendet kosto mesatare për
njësi dhe kosto mesatare marxhinale nëse prodhohen 100 njësi produkti. Intepretoni rezultatet. c) Duke përdorur
rezultatet e gjetura në b) të vlerësohet kosto mesatare për njësi në një nivel prodhimi prej 101 njësi produkti.
7000  2 x 7000
Zgjidhje. a) Funksioni i kostos mesatare është AC ( x)    2 dhe funksioni i kostos mesatare
x x
 7000  7000 7000 7000
marxhinale është AC  ( x )    2    2 . b) AC (100)   2  72 $, AC (100)    0.70 $.
 x  x 100 100 2
Në nivelin e prodhimit 100 njësi, kosto mesatare e prodhimit të një njësie produkti është 72$. Kjo kosto mesatare
ulet me një normë prej 0.70$ për njësi produkti shtesë.
c) Kosto mesatare për njësi për nivelin e prodhimit prej 101 njësi do të jetë sa kosto mesatare për 100 njësi plus
kosto mesatare marxhinale, pra 72.00 + (– 0.70) = 71.30$.
Elasticiteti i kërkesës
Kur një rritje e çmimit do të çojë në një rritje në të ardhura? Për këtë dhe për të studiuar marrëdhëniet midis çmimit
dhe kërkesës, përdoret kuptimi i elasticitetit të kërkesës. Fillimisht jepet kuptimi i normës relative të ndryshimit,
normës së ndryshimit në përqindje dhe më pas jepet kuptimi i elasticitetit të kërkesës.
f ( x) d
Përkufizim Norma relative e ndryshimit të një funksioni f ( x) është ose ln[ f ( x )] . Norma e ndryshimit
f ( x) dx
f ( x) d
në përqindje është 100  ose 100  ln[ f ( x )] .
f ( x) dx
Shembull 1 Të gjendet norma relative e ndryshimit të f (x) = 50x – 0.01x2.
50  0.02 x
Zgjidhje Derivati i funksionit ln (50x – 0.01x2) është . Kështu, norma relative e ndryshimit r(x) e
50 x  0.01x 2
50  0.02 x
funksionit f (x) është r ( x)  .
50 x  0.01x 2
Shembull 2 Funksioni i PBB reale në miliard dollarë nga 2008 to 2021 jepet nga funksioni f (t) = 300t + 6000 ku t
tregon numrin e viteve nga 2008. Të gjendet norma e ndryshimit në përqindje e f (t) për 5 < t < 13.
Zgjidhje Norma e ndryshimit në përqindje p(t) e funksionit f (t) është
d 30000 100
p(t )  100  ln(300t  6000)  
dx 300t  6000 t  20
100
Norma e ndryshimit në përqindje në 2013 (t = 5) është p(5)   4 % dhe në 2021 (t = 13) është
5  20
100
p(13)   3.03 %.
13  20

71
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
Jepet funksioni i kërkesës në lidhje me çmimin p, x = f (p).
Përkufizim Elasticiteti i kërkesës në lidhje me çmimin p, shënohet E(p), është
norma relative e ndryshimit te ker keses
E ( p)  
norma relative e ndryshimit te cmimit
Duke përdorur përkufizimin e normës relative të ndryshimit, gjendet një formulë për E(p):
d f ( p)
ln f ( p )
norma relative e ndryshimit te ker keses dp f ( p) pf '( p)
E ( p)     
norma relative e ndryshimit te cmimit d 1 f ( p)
ln p
dp p
Pra, për funksionin e kërkesës në lidhje me çmimin x = f (p) (pra, shiten x njësi me çmim p), elasticiteti i kërkesës
pf ( p)
jepet nga formula E ( p )   .
f ( p)
Shembull Gjeni elasticitetin e funksionit të kërkesës p + 5q = 100 kur: a) p = 40, b) p = 60, c) p = 50.
dq p
Zgjidhje. Gjendet q  20  0.2 p dhe  (20  0.2 p)  0.2 . E ( p )   ( 0.2) .
dp q
40 2 60 3
a) Kur p = 40, q = 12 dhe E (40)   ( 0.2)  , b) Kur p = 60, q = 8 dhe E (60)   ( 0.2)  ,
12 3 8 2
50
c) Kur p = 50, q = 10 dhe E (50)   (0.2)  1 .
10
Elasticiteti E(p) tregon sa reaguese është kërkesa ndaj çmimit në pika të ndryshme në kurbën e kërkesës të një
produkti. Kur E(p) > 1, kërkesa është elastike dhe përqindja e uljes në kërkesë është më e madhe sesa përqindja
koresponduese e rritjes në çmim. Kur 0 < E(p) < 1, kërkesa është joelastike dhe përqindja e uljes në kërkesë është
më e vogël sesa përqindja koresponduese e rritjes në çmim. Kur E(p) = 1, kërkesa është me elasticitet unitar (njësi)
dhe përqindja e uljes në kërkesë është përafërsisht e barabartë me përqindjen koresponduese të rritjes në çmim.
1000
Shembull Funksioni i kërkesës të një produkti është p  ku p është çmimi për njësi në dollarë dhe q është
(q  1) 2
sasia e kërkuar në njësi produkti. Gjeni elasticitetin e kërkesës në lidhje me çmimin kur q = 19.
dq d d  1000  2000 dq
Zgjidhje. Për të gjetur elasticitetin duhet të gjendet . Kështu, p  2 
, 1 ,
dp dp dp  ( q  1)  (q  1)3 dp
dq ( q  1)3 1000 5 dq(19) (19  1)3 8000
 . Kur q = 19, p   dhe    4 . Elasticiteti i kërkesës kur
dp 2000 (19  1) 2 2 dp 2000 2000
p dq 2.5 10
q = 19 është E (2.5)    (4)   1 . Kështu, kërkesa për këtë produkt është joelastike.
q dp 19 19

1.9 Derivate të rendeve të larta

Meqë derivati i një funksioni është vetë një funksion, mund të gjendet derivati i derivatit. Derivati i derivatit të
rendit të parë quhet derivat i rendit të dytë. Derivati i dytë i një funksioni f gjendet duke e derivuar atë dy herë.
Nëse f ( x) paraqet derivatin e parë të një funksioni, f ( x) paraqet derivatin e dytë të atij funksioni. Për të treguar
d2y d 2 f ( x)
derivarin e dytë të një funksioni f përdoren dhe simbolet dhe .
dx 2 dx 2

Shembull Të gjenden derivatet e dyta të funksioneve: a) y  x4  3x 2  5 , b) y  ln( x  1)

Zgjidhje. a) Derivati i parë është: y  ( x 4  3x 2  5)  4 x3  6 x . Derivati i dytë është y  (4 x3  6 x)  12 x2  6
( x  1) 1  1  ( x  1) 1
b) Derivati i parë është: y    . Derivati i dytë është y      2

x 1 x 1  x 1  ( x  1) ( x  1) 2

72
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
Sikurse derivati i parë f ( x) mund të përdoret për të përcaktuar normën e ndryshimit të një funksioni f ( x) , derivati
i dytë f ( x) mund të përdoret për të përcaktuar normën e ndryshimit të f ( x) .
Shembull 1 Shitjet ditore S (në mijë dollarë) të gjeneruara nga një fushatë publicitare jepen nga funksioni
3 18
S (t )  1   ku t është numri i javëve që ka zgjatur fushata publicitare. a) Gjeni normën e ndryshimit
t  3 (t  3) 2
të shitjeve në çdo kohe t. b) Përdorni derivatin e rendit të dytë për të gjetur si ndryshon kjo normë në t = 15.
Interpretoni rezultatet.
3 36 6 108
Zgjidhje a) S (t )  2
 3
. b) S (t )   dhe S (15)  0 . Pra, pas 15 javësh, norma e
(t  3) (t  3) (t  3) (t  3)4
3

ndryshimit të normës të shitjeve është zero, meqë norma e shitjeve arrin një vlerë minimum.
Shembull 2 Funksioni y është një funksion i derivueshëm i x që plotëson ekuacionin y 3  3x 2 y  13  0 . Të gjendet
y në pikën (2, 1).
Zgjidhje. Duke derivuar të dyja anët e ekuacionit në lidhje me x përftohet 3 y 2 y  6 xy  3x 2 y  0 (nga ku
2xy
y  2 ), dhe duke e derivuar këtë ekuacion të përftuar përsëri në lidhej me x, gjendet
x  y2
6 y ( y) 2  3x 2 y  6 y  6 xy  6 xy  3 x 2 y  0 . Për x = 2 dhe y = 1, gjendet y  4 / 5 . Duke e zgjidhur ekuacionin
e fundit gjendet y  78 /125 . (Një mënyrë tjetër të të gjetur derivatin y është të derivohet y në lidhje me x.)

Gjithashtu mund të gjenden derivatet e tretë, katërt, pestë dhe derivate të tjerë të rendeve më të larta. Derivatet e
tretë, katërt dhe pestë të një funksioni f shënohen f  , f (4) dhe f (5) përkatësisht. Simbole të tjera për derivatet e
d 3 y d 3 f ( x) (4) d 4 y d 4 f ( x) (5) d 5 y d 5 f ( x)
rendit të tretë, të katërt dhe të pestë janë y    , y   , y   .
dx 3 dx 3 dx 4 dx 4 dx 5 dx5
1 2 x 1
Shembull 1 Të gjendet derivati i rendit të katërt i funksionit: a) f ( x)  x4  3x3  5 x2  1 , b) f ( x )  6 x 3  e
x
Zgjidhje. a) f ( x)  ( x4  3x3  5x2  1)  4 x3  9 x 2  10 x , f ( x)  (4 x3  9 x 2  10 x)  12 x2  18 x  10 ,
f ( x)  (12 x2  18x  10)  24x  18 , f (4) ( x)  (24 x  18)  24
1 2 6 24
b) f ( x )  18 x 2  2  2e2 x 1 , f ( x )  36 x  3  4e 2 x 1 , f ( x )  36  4  8e 2 x 1 , f (4) ( x)  5  16e 2 x 1 .
x x x x

Shembull 2 Të gjendet derivati i rendit të pestë të funksionit y  b x .

Zgjidhje. y  b x (ln b) , y  b x (ln b)2 , y  b x (ln b)3 , y (4)  b x (ln b) 4 dhe y (5)  b x (ln b)5 .

Në përgjithësi, derivat i rendit n i funksionit f (x) quhet derivati i derivatit të rendit n – 1 të këtij funksioni dhe
d n f ( x)
shënohet f (n)(x) ose .
dx n
x

Shembull Të gjendet derivati i rendit n i funksionit y  e a ( a  0 ).
x 2 x 3 x n x
 1   1   1   1 
Zgjidhje. Gjenden y      e a , y      e a , y      e a dhe kështu me rradhë y ( n)     e a .
 a  a  a  a

Ushtrime
1. Për funksionin f ( x)  x3  5 x2  3 të gjendet f ( x) . Të llogaritet: f ( 1) , f (0) dhe f (1) .
1 1 3
2. Të gjenden derivatet e funksioneve: a) y  x  b) y  50  c) y  2 x 
x2 x3 x

73
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
20
3. Të gjenden derivatet e funksioneve: a) q  2 p2  p  1 b) R ( q )  40q  3q q c) AC ( q )  25  7q 
q
d) C  Y (3  2Y )  15 e) Q ( L)  200 L  4 4 L f) ( q)  q 3  20q 2  7q  1
4. Shitjet totale (në mijë dollarë) të një kompanie t muaj nga tani jepen nga funksioni S (t )  0.03t 3  0.5t 2  2t  3
a) Gjeni S (t ) , b) Gjeni S(5) dhe S (5) . Interpretoni rezultatet. c) Gjeni S(10) dhe S (10) . Interpretoni rezultatet.
5. Një prodhues shet N(x) njësi të një produkti pasi ka shpenzuar x mijë dollarë në publicitet, sipas funksionit
3780
N ( x )  1000  , 5  x  30 . a) Gjeni N ( x) , b) Gjeni N (10) dhe N (20) . Interpretoni rezultatet.
x
6. Një kompani mund të shesë N njësi të një produkti pas x mijë $ shpenzime për publicitet sipas funksionit
N ( x)  60x  x2 , 5  x  30 . Gjeni rritjen e përafërt në shitje si rezultat i rritjes të buxhetit për publicitet nga 10
mijë në 11 mijë dollarë, dhe nga 20 mijë në 21 mijë dollarë.
400 x
7. Funksioni i kostos mesatare të një produkti është AC ( x)   5  , x  1 . Gjeni ndryshimin e përafërt në
x 2
koston mesatare për njësi nëse prodhimi rritet nga 20 në 25 njësi dhe nga 40 në 45 njësi.
8. Një kompani prodhon dhe shet x njësi të një produkti në muaj. Nëse funksionet e kostos dhe të ardhurave janë
x2
C ( x)  72000  60 x, R ( x )  200 x  , 0  x  6000 gjeni ndryshimet e përafërta në të ardhura dhe në fitim nëse
30
niveli i prodhimit rritet nga 1500 në 1510 njësi, dhe nga 4500 në 4510 njësi.
9. Funksioni i kërkesës të një produkti është x  6000  30 p dhe funksioni i kostos totale (në dollarë) të prodhimit
të x njësive të produktit është C ( x)  72000  60 x . a) Të shprehet çmimi p si një funksion i kërkesës x, dhe të
gjendet bashkësia e përcaktimit të funksionit. b) Gjeni funksionin e kostos marxhinale. c) Gjeni funksionin e të
ardhurës R(x) dhe bashkësinë e tij të përcaktimit. d) Gjeni funksionin e të ardhurës marxhinale. e) Gjeni R’(1500)
dhe R’(4500) dhe intepretoni rezultatet. f) Gjeni funksionin e fitimit në varësi të x. g) Gjeni funksionin e fitimit
marxhinal. h) Gjeni P’(1500) dhe P’(3000) dhe interpretoni rezultatet.
q
10. Kosto fikse e prodhimit të një të mire është 100$ dhe kosto variabël është 2  për njësi. Gjeni: a) funksionet
10
e kostos totale dhe të kostos marxhinale, b) koston marxhinale në q = 30. c) nivelin e prodhimit në të cilin kosto
marxhinale është 22$.
11. Funksioni i kostos totale të një firme është C ( x)  0.002 x3  0.04 x 2  5 x  1500 ku x është sasia e prodhimit.
Gjeni funksionet e: kostos mesatare, kostos mesatare marxhinale, kostos marxhinale dhe normës së ndryshimit të
kostos marxhinale në lidhje me x.
5000
12. Funksioni i kostos mesatare të një produkti është AC ( x)  0.006 x 2  0.02 x  30  ku x është sasia e
x
prodhimit. Gjeni: a) funksionin e kostos marxhinale, b) koston marxhinale kur janë prodhuar 50 njësi.
13. Funksioni i kërkesës është p + q = 100. Të gjenden funksionet e kostos totale dhe kostos marxhinale në varësi
të sasisë q dhe skiconi grafikët e tyre. Gjeni vlerat e q për të cilat e ardhura marxhinale është zero dhe komentoni
rëndësinë e kësaj vlere.
14. Funksioni i kërkesës të një fime jepet nga p  100  4 q  3q . a) Të gjenden funksioni i të ardhurës totale, R,
në varësi të sasisë q. b) Gjeni funksionin e të ardhurës marxhinale dhe vlerën e tij kur q = 9. Interpretoni rezultatin.
15. Funksioni i kërkesës të një të mire është p  2q  30 dhe funksioni i kostos totale është
3 2
TC (q)  q  6q  30q  40 . Gjeni fitimin marxhinal kur q = 2 dhe interpretoni rezultatin.
16. Të gjenden derivatet e funksioneve:
1 3
2 x2
a) y  (3x 2  5 x  2) 4 b) y  c) y  1  x 2 d) y  e x e) y  ln( x 2  2 x  1)
3x  7

74
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
2
f) y  log5 ( x 2  x) g) y  52 x 4
h) y  ln( x 2  x) i) y  (ln x)5  ln x3 j) y  ln(2 x6  e x )

17. Të gjenden derivatet e funksioneve:

x
a) y  x(3x  1) 6 b) y  x3e2 x c) y  x3 ln x d) y  e2 x ln(5x) e) y 
1 x
1  x2 x 1 e3 x ln x ex
f) y  g) y  h) y  i) y  j) y  6
2  x3 x 1 x2 x2 x
18. Vlera e mbetur S (në dollarë) e një aeroplani të një kompanie pas t vitesh jepet nga funksioni
S (t )  300000(0.9)t . Gjeni normën e amortizimit (në dollarë në vit) pas 1 viti, 5 vitesh dhe 10 vitesh.
4000 dx
19. Funksioni i kërkesës të një produkti është x  ,10  p  70 . a) Gjeni . b) Gjeni kërkesën dhe normën
0.1 p  1 dp
e menjëhershme të ndryshimit të kërkesës në lidhje me çmimin kur çmimi është 40$. Interpretoni rezultatet. c)
Duke përdorur rezultatet në b) vlerësoni kërkesën nëse çmimi rritet në 41$.
20. Një kompani ka instaluar një sistem të ri transmetimi të sinjalit televiziv në një qytet. Numri total N i abonentëve
180t
(në mijë) t muaj pas instalimit të sistemit jepet nga funksioni N (t )  . a) Gjeni N (t ) . b) Gjeni N(16) dhe
t4
N’(16). Intepretoni rezultatet. c) Duke përdorur rezultatet në b) vlerësoni numrin total të abonentëve pas 17 muajsh.
21. Të gjenden funksionet e të ardhurës marxhinale për funksionet e kërkesës:
2

3 100 100 0.02 q eq  2q 

a) p  (100  q ) b) p  c) p  100  2q d) p  e) p  1000e f) p  2 g) p  ln  
q4 q2 q  3q  1 
10q  2q 2 q7
22. Funksioni i kostos totale të një produkti është: a) C (q )  , b) C (q )  2q    7 . Gjeni
3 q  q 5
funksionin e kostos marxhinale. Komentoni sjelljen e funksionit të kostos marxhinale me rritjen e sasisë q.
23. Funksioni i të ardhurës totale nga shitja e q njësive të një të mire është R( q)  ln(1  1000q 2 ) . Të gjendet
funksioni i të ardhurës marxhinale dhe të llogaritet e ardhura marxhinale kur q = 10.
24. Funksioni i shitjeve javore të një të mire luksi është S = 3000e−0.02t. a) Gjeni shitjet javore kur t = 12 dhe t = 13
dhe gjeni uljen në shitje gjatë kësaj kohe. b) Duke përdorur derivatin gjeni normën e uljes në shitjet javore pas 12
javësh dhe krahasoni rezultatin me përgjigjen tuaj në a).
25. Funksioni i kostos totale (në dollarë) të një produkti është C ( x)  1500  200ln(2 x  1) ku x tregon numrin e
njësive të prodhuara. a) Gjeni funksionin e kostos marxhinale. b) Gjeni koston marxhinale kur prodhohen 200 njësi
dhe interpretoni rezultatin. c) Funksionet e kostos totale gjithmonë rriten pasi prodhimi i më shumë njësive kushton
më shumë. Çfarë duhet të jetë e vërtetë për funksionin e kostos marxhinale? A aplikohet kjo në këtë problem?
2500 x
26. Funksioni i të ardhurës totale, në dollarë, nga shitja e x njësive të një produkti është R( x)  . Gjeni
ln(10 x  10)
të ardhurën marxhinale kur janë shitur 100 njësi dhe interpretoni rezultatin.
27. Të gjendet dp/dx për funksionet:
a) x  p3  3 p 2  200 b) x  ( p 2  5)3 c) x  5000  p3 d) x  e4 2 p
28. Të gjendet dx/dy për funksionet:
a) y  e x 5 b) y  ln(e x  3) c) y  ln(2  e x3 ) d) xy3  x3 y  2x
29. Të gjendet y nëse funksoni y është funksion i derivueshëm i x dhe plotëson ekuacionin:
a) x4  y 4  x2 y 3 b) y3  xy  x3  2 c) e xy  x2 y  1

75
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
100
30. Funksioni i kërkesës të një të mire është q  . a) Gjeni elasticitetin e kërkesës në lidhje me çmimin në
p2
p = 5 dhe përqindjen e ndryshimit në kërkesës kur p rritet me 2%. b) Komentoni mbi saktësinë e vlerësimit në a)
duke llogaritur përqindjen e saktë të ndryshimit në kërkesë kur p rritet nga 5 to 5.1.
31. Gjeni vlerat e p për të cilat kërkesa është elastike dhe vlerat për të cilat kërkesa është joelastike nëse funksioni
i kërkesës është x  f ( p )  20( p  15)2 dhe 0  p  15 .
32. Për funksionin e kërkesës p = − q2 – 4q + 96 gjeni elasticitetin e kërkesës në lidhje me çmimin kur p = 51. Nëse
çmimi rritet me 2%, llogaritni përqindjen koresponduese të ndryshimit në kërkesë.
33. Funksioni i kërkesës për një produkt është p  100e0.1q ku p është çmimi dhe q është numri i njësive të
kërkuara. Gjeni elasticitetin e kërkesës kur çmimi është 36.79$ dhe sasia e kërkuar është 10 njësi.
34. Funksioni i kërkesës të një produkti është p  200  40ln( q  1) . Të gjendet elasticiteti i kërkesës në lidhje me
çmimin kur q = 20.
1  5000  q 
35. Funksioni i kërkesës për një produkt është p  ln   ku p është një dollarë dhe q është sasia. a)
2  q 1 
Gjeni elasticitetin e kërkesës kur sasia e kërkuar është 2 dhe çmimi është 371. b) Kërkesa është elastike apo
joelastike?
5000
36. Funksioni i kërkesës javore të të produkti është q   1 ku p është çmimi në dollarë dhe q është sasia e
1  e2 p
kërkuar. Gjeni elasticitetin e kërkesës kur çmimi është 1000$ dhe sasia është 595 njësi.
200
37. Të gjenden derivatet e rendit të dytë dhe të tretë të funksioneve: a) Q  300L2  L4 b) AC ( q)   2q  36
q
30
38. Funksioni i të ardhurës (në mijë dollarë) nga shitja e x njësive të një produkti është R ( x )  15 x   30 .
4x 1
Gjeni me çfarë normë ndryshon e ardhura marxhinale kur numri i njësive të shitura është 25. Intepretoni rezultatin.
39. Në një gazetë është publikuar shprehja: “Norma e rritjes së huave në banka po rritet me një normë rritëse”.
Nëse L(t) tregon huanë bankare totale në varësi të kohës t, paraqiteni këtë shprehje me anë të një formule
matematikore për shenjën e përshtatshme të derivatit të funksionit L.

40. Duke përdorur derivimin implicit, të gjendet:

a) y dhe y në (1,2) për ekuacionin 2 x2  6 xy  y 2  18 b) y dhe y në (6,1) për ekuacionin 2 xy  3 y 2  9 .

§2. Zbatime të tjera të derivatit: studimi i funksionit me anё tё derivatit

Koncepti i derivatit ёshtё mjeti kryesor për studimin e funksioneve si dhe karakteristikave tё tyre. Derivati i
funksionit jep informacion pёr formёn e grafikut tё njё funksioni. Nё kёtё paragraf trajtohen monotonia dhe
ekstremumet e funksionit, pёrkulshmёria e vijёs si dhe skicimi i grafikut tё funksionit.
2.1 Studimi i monotonisё tё funksionit
Me ndihmën e shenjёs sё derivatit të parë të funksionit mund të studiohet monotonia e tij.
Kujtoni që një funksion f ( x) është monoton rritës në (a, b) nëse vlerat e funksionit rriten me rritjen e vlerave të
x. Në mënyrë të njëjtë, një funksion është monoton zbritës në (a, b) nëse vlerat e funksionit ulen me rritjen e vlerave
të variablit x.
Teoremë 1 Në qoftë se funksioni f ( x) ka derivat pozitiv (negativ) në (a,b), atëhere ai është monoton rritës (zbritës)
në këtë interval.
Teoremë 2 Në qoftë se funksioni f ( x) është monoton rritës (zbritës) në (a,b) dhe i derivueshëm në këtë interval,
atëhere f ( x)  0 ( f ( x)  0 ) në (a,b).
Shembull Të studiohet monotonia e funksionit: a) f ( x)  1  x3 , b) f ( x)  5ln x  x .

76
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
Zgjidhje. a) Bashkësia e përcaktimit të funksionit është R. Gjendet f ( x)  (1  x3 )  3 x2 . Derivati i funksionit
është negativ për çdo vlerë të x ≠ 0. Kështu, funksioni f është monoton zbritës në (∞, 0) dhe (0, ∞).
5 5 x
b) Bashkësia e përcaktimit të funksionit është x > 0. Gjendet f ( x)  (5ln x  x)   1  , për x > 0. Shenja
x x
e derivatit, meqë x > 0, përcaktohet nga shenja e (5 – x). Kështu, f ( x)  0 për 0 < x < 5 dhe f ( x)  0 për x > 5.
Funksioni f është monoton rritës në (0,5) dhe monoton zbritës në (5, ∞).
2.2. Gjetja e ekstemumeve lokale tё funksionit
Le të jetë f ( x) një funksion i vazhduar në pikën a të bashkësisë të tij të përcaktimit.
Përkufizim Funksioni f (x) ka maksimum (minimum) lokal në pikën a në qoftë se ekziston një zonë rrethuese e kësaj
pike e tillë që për çdo x nga kjo zonë rrethuese (x ≠ a) plotësohet mosbarazimi f (a) > f (x) (f (a) < f (x)).
Maksimumet dhe minimumet e përkufizuar më sipër quhen ekstremume lokale të funksionit. Pika a ku funksioni
ka ekstremum quhet pikë ekstremumi (maksimumi ose minimumi).
Shembull Duke përdorur grafikun e funksionit g në figurë, gjeni intervalet në të cilat g
është rritës, ato në të cilat g është zbritës, maksimumet lokale dhe minimumet lokale nëse
ka të tillë.
Zgjidhje. Funksioni g është zbritës në (–∞, –3) dhe në (1, ∞), dhe rritës në (–3,1). Grafiku
ndryshon nga zbritës në rritës në pikën x = –3, f (–3) = –3. Pika x = – 3 është një pikë
minimumi lokal. Grafiku gjithashtu ndryshon nga rritës në zbritës në x = 1, f (1) = 5. Pika
x = – 3 është një pikë maksimumi lokal.
Teorema e mëposhtme jep një kusht të nevojshëm të ekzistencës së ekstremumeve.
Teoremë (Fermat) Në qoftë se funksioni f (x) është i derivueshëm dhe ka ekstremum lokal në pikën a, atëhere
f ( a)  0 .
Pikat në të cilat derivati i funksionit f ( x) anulohet quhen pika stacionare. Nga teorema
e mësipërme rrjedh që funksioni f ( x) mund të ketë ekstremum vetëm në pikat në të cilat
derivati i tij anulohet, është i pafundëm, ose nuk ekziston. Kështu, funksioni f ( x)  x e
ka pikën x = 0 pikë minimumi, por tregohet se derivati i tij në pikën x = 0 nuk ekziston.
Pikat në të cilat derivati i funksionit f ( x) anulohet, është i pafundëm, ose nuk ekziston
quhen pika kritike të funksionit. Megjithatë jo çdo pikë kritike është pikë ekstremumi.
Kështu, funksioni f ( x)  x3 e ka x = 0 pikë kritike meqë f (0)  0 , por x = 0 nuk është pikë
ekstremumi.
Teoremat e mëposhtme japin disa kushte të mjaftueshme të ekzistencës së
ekstremumeve.
Teoremë 1 Le të jetë a një pikë kritike e funksionit f(x), në të cilën ai është i vazhdueshëm.
Në qoftë se ekziston një zonë rrethuese e kësaj pike e tillë që për çdo x nga kjo zonë të
plotësohen:
1. f ( x)  0 për x < a dhe f ( x )  0 për x > a, atëhere funksioni f(x) ka maksimum lokal në a.
2. f ( x)  0 për x < a dhe f ( x)  0 për x > a, atëhere funksioni f(x) ka minimum lokal në a,
3. në zonën rrethuese të a derivati ruan të njëjtën shenjë, atëhere funksioni f (x) nuk ka ekstremum lokal në a.
Shembull 1 Jepet funksioni f ( x)  x3  9x2  24x 10 . Të gjenden pikat stacionare dhe ekstremumet lokale të
funksionit.
Zgjidhje. Gjenden vlerat x në bashkësinë e përcakitmit R të funksionit për të cilat derivati është zero,
f ( x)  3x2  18 x  24  3( x  2)( x  4)  0 . Pra, funksioni ka dy pika stacionare, 2 dhe 4. Derivati i këtij funksioni
është negativ për x midis 2 dhe 4, dhe pozitiv për x > 4 dhe për x < 2. Kështu, x = 2 është pikë maksimumi dhe
f (2) = 19; ndërsa x = 4 është pikë minimumi dhe f (4) = 15. Në tabelë përmblidhen informacionet e mësipërme:

Le të jetë f ( x ) i vazhduar në një zonë rrethuese të pikës a.

77
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
Teoremë 2 Në qoftë se f (a )  0 dhe f ( a )  0 , atëhere funksioni f ( x ) ka minimum lokal në a, dhe në qoftë se
f (a )  0 dhe f ( a )  0 , atëhere funksioni f ( x ) ka maksimum lokal në a.
Shembull 1 Të tregohet që funksioni f ( x)  3x 2  2 x3 ka një maksimum lokal në pikën x = 1.
Zgjidhje. Gjendet f ( x)  6 x  6x 2 dhe f ( x)  6 x(1  x )  0 për x = 0 dhe x = 1. Pra, funksioni ka dy pika
stacionare, 0 dhe 1. Gjendet f ( x)  6  12 x dhe f (1)  6  0 . Kështu që, pika x = 1 është një maksimum lokal
dhe f (1) = 1.
Shembull 2 Të gjenden ekstremumet lokale të funksionit f ( x)  xe0.2 x .
Zgjidhje. Gjenden f ( x)  (1  0.2 x)e0.2 x dhe f ( x)  (0.04 x  0.4)e0.2 x . Pika stacionare është x = 5. Meqë
f (5)  (0.2)e1  0 , funksioni ka maksimum lokal në x = 5 dhe f (5)  5e0.2(5)  1.84 .
Shembull 3 Shitjet javore S (në mijë dollarë) të një produkti gjatë një fushate publicitare jepen nga funksioni
100t
S (t )  2
për 0  t  20 , ku t është numri i javëve që nga fillimi i fushatës. a) Të studiohet monotonia e
t  100
funksionit të shitjeve javore. b) Gjeni shitjet javore maksimale, c) Skiconi grafikun e funksionit.
100(100  t 2 )
Zgjidhje. a) Gjendet S (t )  . S (t )  0 kur t = 10. Pika stacionare është t = 10. Për t > 10, S (t )  0 dhe
(t 2  100)2
për 0 < t < 10, S (t )  0 . Kështu, funksioni i shitjeve javore S është monoton rritës në [0, 10) dhe monoton zbritës
në (10, 20].

b) Meqë funksioni S është rritës në të majtë të t = 10 dhe zbritës në të djathtë të t = 10,

vlera maksimum e shitjeve javore S arrihet në t = 10 dhe është S(10) = 5 mijë dollarë.
c) Duke marrë dhe pika të tjera të funksionit, skicohet grafiku i tij:
q2
Shembull 4 Funksionet e kërkesës dhe të ofertës për një produkt janë p  900  20q 
3
dhe p  200  10q përkatësisht, ku p është çmimi për njësi në dollarë dhe q është numri i njësive të produktit. Të
gjendet taksa për njësi që do të maksimizojë të ardhurën nga taksa T.
Zgjidhje. Pas vendosjes të taksës, funksioni i ofertës është p  200  10q  t ku t është taksa për njësi produkti.
q2 q2
Gjendet funksioni i taksës për njësi: 900  20q   200  10q  t nga ku t  700  30q  . Funksioni i të
3 3
3
q
ardhurës totale nga taksa është T (q)  tq  700q  30q 2  , dhe T (q)  700  60q  q 2  (q  70)(q  10)  0 për q
3
= 10. T (q )  60  2q < 0 për q ≥ 0. Kështu, q = 10 është një maksimum global për të ardhurën nga taksa. E
ardhura maksimum nga taksa është T(10) ≈ 3666.67$. Taksa për njësi që maksimizon të ardhurën nga taksa T është
(10)2
t  700  30(10)   366.67 $.
3
Në shembujt e trajtuar janë konsideruar kryesisht funksione polinomiale. Por sa ekstremume lokale mund të ketë
një funksion polinomial? Teorema e mëposhtme jep informacion të rëndësishëm për funksionet polinomiale.
Teoremë 3 Nëse f ( x)  an xn  an1xn1  ...  a1 x  a0 , an  0 është një funksion polinomial i gradës n ≥ 1, atëhere ai
ka të shumtën n – 1 ekstremume lokale.
Teorema 3 nuk garanton që çdo polinom i gradës n ka saktësisht n – 1 ekstremume lokale, por që nuk mund të ketë
më shumë se n – 1 ekstremume lokale.
2.3. Gjetja e ektremumeve globale të funksionit
Një nga zbatimet më të rëndësishme të derivatit është gjetja e vlerave maksimale dhe minimale të një funksioni.
Në këtë pjesë, trajtohen procedura të nevojshme për të gjetur vlerat maksimale dhe minimale të një funksioni në të
gjithë bashkësinë e tij të përcaktimit.

78
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
Përkufizim Funksioni f (x) ka maksimum global në pikën a në qoftë se f (a )  f ( x) për të gjitha x në bashkësinë e
përcaktimit të funksionit. Funksioni f (x) ka minimum global në pikën a në qoftë se f (a )  f ( x) për të gjitha x në
bashkësinë e përcaktimit të funksionit.
Maksimumet dhe minimumet globale quhen ekstremume globale të funksionit.
Në shumë zbatime, bashkësia e përcaktimit të një funksioni është një segment për shkak të kufizimeve praktike
ose fizike.
Shembull Grafiku i funksionit f ( x)  3x 4  16 x3  18 x 2 , 1  x  4 jepet në figurë. Të
gjenden ekstremumet e këtij funksioni.
Zgjidhje. Funksioni ka maksimum lokal në pikën x = 1, dhe f (1) = 5, ndërsa në x = –1
funksioni ka maksimum global dhe f (–1) = 37. Ky maksimum global nuk është një
maksimum lokal meqë ai arrihet në një skaj të segmentit [–1, 4]. Gjithashtu, funksioni ka
minimum lokal në x = 0 dhe f (0) = 0. Funksioni nuk ka as maksimum lokal as maksimum
global në x = 4.
Për të gjetur maksimumet dhe minimumet globale të një funksioni të vazhduar në një segment [a, b], gjenden të
gjitha ekstremumet e funksionit në (a, b), llogariten vlerat e funksionit në këto pika ekstremumi si dhe në skajet e
segmentit [a, b] . Krahasohen këto vlera të gjetura dhe më e madhja (më e vogla) midis tyre është vlera më e madhe
(më e vogël) e funksionit në [a, b] .
Shembull 1 Të gjenden ekstremumet globale të funksionit f ( x)  x3  6x 2 në [–1, 7].
Zgjidhje. Funksioni është i vazhduar në [–1, 7]. Gjendet f (x) = 3x2 – 12x = 3x (x – 4). Derivati bëhet zero në x = 0
dhe x = 4. f (x) = 6x – 12, f (0) = –12 < 0 dhe f (4) = 12 > 0. Funksioni ka maksimum në x = 0 dhe minimum në
x = 4. f (0) = 0 dhe f (4) = –32. Gjenden vlerat e funksionit në skajet e segmentit, f (–1) = –7 dhe f (7) = 49.
Maksimumi global i funksionit arrihet në x = 7 dhe vlera më e madhe e funksionit është 49, ndërsa minimumi
global i funksionit arrihet në x = –1 dhe vlera më e vogël e funksionit është –7.
Shembull 2 Të ardhurat totale në dollarë të një kompanie jepen nga funksioni R( x)  8000x  40 x2  x3 ku x është
numri i njësive të shitura në ditë. Nëse mund të shiten deri në 50 njësi në ditë, gjeni numrin e njësive që duhet të
shiten për të maksimizuar të ardhurat. Gjeni të ardhurën maksimale.
Zgjidhje Gjendet R( x)  8000  80x  3x 2 , R( x)  8000  80x  3x 2  0 në x = 40.
Gjendet R( x)  80  6 x dhe R(40)  320  0 . Funksioni ka maksimumi lokal në
x = 40, dhe të ardhurat janë R(40)  192000 $. Në skajet e segmentit, x = 0 dhe x = 50,
gjendet R(0)  0 dhe R(50)  175000 $. Duke krahasuar tre vlerat e të ardhurave,
vlera maksimale e funksionit është R = 192000$ dhe arrihet në sasinë x = 40 njësi
produkti.
Shembull 3 Kapaciteti i prodhimit të një produkti nuk mund të kalojë 30 njësi. Nëse
fitimi total (në dollarë) për këtë produkti është P( x)  4x3  210x2  3600x  20 ku x është numri i njësive të shitura,
gjeni numrin e njësive që maksimizon fitimin.
Zgjidhje. Kufizimi lidhur me kapacitetin e prodhimit tregon që funksioni P(x) është
i përcaktuar në [0, 30]. Gjendet P( x)  12x2  420 x  3600 dhe
12( x  15)( x  20)  0 , kështu që P( x)  0 në x = 15 dhe x = 20. P( x)  24 x  420
dhe meqë P(15)  60  0 funksion ka maksimum lokal në x = 15. P(20)  60  0
, funksioni ka minimum lokal në x = 20. Kështu, funksioni i fitimit total ka një
maksimum lokal në x = 15 dhe P(15) = 20230$. Gjenden vlerat e funksionit në skajet
e segmentit dhe gjendet P(0) = 0, P(30) = 26800$. Kështu, fitimi maksimal është
26800$ dhe arrihet në skajin e djathtë të segmentit. Figura tregon grafikun e
funksionit të fitimit.
2.4. Përkulshmëria e vijës
Jepet vija me ekuacion y  f ( x) . Gjithashtu funksioni f ( x) është i derivueshëm në ( a , b ) .

79
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
Përkufizim Vija me ekuacion y  f ( x) quhet e lugët në intervalin ( a , b ) në qoftë se ajo ndodhet sipër ҫdo
tangenteje të hequr ndaj saj në ( a , b ) . Vija me ekuacion y  f ( x) quhet e mysët në intervalin ( a , b ) në qoftë se
ajo ndodhet poshtë çdo tangenteje të hequr ndaj saj në ( a , b ) .

Funksion i lugët Funksion i mysët

Ndryshe, grafiku i funksionit f është i lugët në (a, b) nëse f ( x) është monoton rritës në (a, b) dhe grafiku i f është
i mysët në (a, b) nëse f ( x) është monoton zbritës në (a, b).
Përkufizim Pika (a, f (a)) e vijës me ekuacion y  f ( x) quhet pikë infleksioni në qoftë se funksioni është i
vazhduar në a dhe ajo ndan njё pjesë tё lugët nga njё pjesё e mysët e vijës.
Në këtë rast thuhet se në pikën e infleksionit vija ndryshon sjellje.
Për funksionin y  f ( x) për të cilin ekzistojnë derivatet e para dhe të dyta në ( a , b ) ka vend teorema:
Teoremë Vija me ekuacion y  f ( x) është e mysët në (a, b) nëse f ( x)  0 për çdo x në ( a , b ) . Vija me ekuacion
y  f ( x) është e lugët në (a, b), nëse f ( x)  0 për çdo x në ( a , b ) .
Shembull 1 Të studiohet lugëtia dhe mysëtia e vijës me ekuacion f ( x)  ln( x 2  2x  5) .
Zgjidhje. Bashkësia e përcaktimit të funksionit është R, meqë x 2  2 x  5  ( x  1)2  4  0 . Gjendet
2x  2 2( x  1)( x  3)
f ( x )  2 dhe f ( x)  2 . Derivati i rendit të dytë i funksionit bëhet zero në x = –1 dhe në
x  2x  5 ( x  2 x  5)2
x = 3. Në tabelë përmblidhen informacionet për shenjën e f ( x) :
x –∞ –1 3 –∞
y’’  0 + 0 
y p.inf p.inf
Në intervalet (–∞, –1) dhe (3, ∞) vija është e mysët, sepse në to kemi y  0 . Në (–1, 3) vija është e lugët, sepse
y  0 . Meqë derivati i dytë ndryshon shenjë në x = –1 dhe x = 3, pikat (–1, ln8) dhe (3, ln8) janë pika infleksioni
të vijës.
Zbatim Pika e uljes të kthimeve
Nëse një kompani vendos të rritë shpenzimet për publicitet, pritet që të rriten shitjet. Fillimisht, shitjet do të rriten
me një normë rritëse dhe më pas rriten me një normë rënëse. Vlera e x për të cilën norma e ndryshimit të shitjeve
ndryshon nga rritëse në zbritëse quhet pika e uljes të kthimeve. Kjo është gjithashtu dhe pika në të cilën norma e
ndryshimit ka një vlerë maksimale. Shpenzimet për publicitet pas kësaj pike mund të rritin shitjet por me një normë
më të ulët. Dy shembujt më poshtë ilustrojnë këtë koncept.
Shembull 1 Shitjet mujore të një produkti janë 200 njësi. Nëse kompania
shpenzon x mijë dollarë për publicitet, menaxhimi ka vlerësuar se shitjet do të
rriten sipas funksionit N(x) = 3x3 – 0.25x4 + 200 ku 0 ≤ x ≤ 9. Të gjendet kur
norma e ndryshimit të shitjeve është rritëse dhe kur zbritëse. Gjeni pikën e uljes
së kthimeve dhe normën maksimale të ndryshimit të shitjeve.
Zgjidhje. Norma e ndryshimit të shitjeve në lidhje me shpenzimet për publicitet
është N’(x) = 9x2 – x3 = x2(9 – x).
Për të përcaktuar kur N’(x) është rritës apo zbritës, gjendet N”(x):
N”(x) = 18x – 3x2 = 3x(6 – x).
80
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022
Funksioni N’(x) është rritës në (0,6) dhe zbritës në (6,9). Pika e uljes së kthimit është x = 6 dhe norma maksimale
e ndryshimit është N’(6) = 108. Funksioni N’(x) ka një maksimum dhe funksioni N(x) ka një pikë infleksioni në x
= 6, N(6) = 524.
Shembull 2 Funksioni i fitimit vjetor (në mijë dollarë) të një produkti është
P ( x)  0.2 x3  3 x 2  6 ku x është numri i viteve pas 2010. Gjeni pikën në të cilën
fitimi fillon të rritet më ngadalë ose pikën e uljes së kthimit.
Zgjidhje. Pika e uljes së kthimit ndodh në pikën e infleksionit.
Gjenden P( x)  0.6 x2  6x dhe P( x )  1.2 x  6 . P ( x )  0 në x = 5.
Kështu x = 5 mund të jetë një pikë infleksioni. Për x < 5, P( x)  0 dhe për x > 5,
P( x)  0 . Pika (5, 56) është pika e infleksionit për grafikun e funksionit të fitimit
dhe pika e uljes të kthimeve për fitimin është x = 5, pra në vitin 2015 dhe
P(5) = 56 mijë dollarë.
Shembull 3 Kosto ditore e prodhimit të x njësive të një produkti është C(x) = x2 + 2x + 100. Të studiohet funksioni
i kostos mesatare dhe të skicohet grafiku i tij.
C ( x) x 2  2 x  100
Zgjidhje. Funksioni i kostos mesatare është AC ( x )   .
x x
x 2  100 x 2  100
Bashkësia e përcaktimit të funksionit është x > 0. Gjendet AC ( x)  1  100
2
 2
. AC ( x )  2
 0 për x =
x x x
10. Kështu, AC është zbritës në (0, 10) dhe rritës në (10,+∞).

Funksioni AC ka një minimum në x = 10 dhe f (10) = 22.

Gjendet AC ( x)  2004 x  200
3
dhe meqë x > 0, funksioni AC është i lugët në (0, +).
x x
Tabela përmbledhëse është:

Skicohet grafiku i funksionit të kostos mesatare:

Ushtrime
1. Funksioni i prodhimit të një firme në periudhë afat-shkurtër është Q = 4√ ku L është numri i njësive të punës.
Nëse çmimi për njësi të shitur është 40$ dhe kosto për njësi pune është 10$, gjeni vlerën e L që maksimizon fitimin.
2. Funksioni i kërkesës të një produkti është p = 60 − 0.5q. Nëse kosto fikse është 16$ dhe kosto variabël është
q + 3 për njësi, gjeni: i) fitimin maksimal, ii) koston mesatare minimale.
3. Funksioni i kërkesës të një të mirë është p(x) = 60 – 3x dhe funksioni i kostos totale është C(x) = 2x2 + 10x + 50.
Gjeni nivelin e prodhimit që: a) maksimizon të ardhurat totale, b) minimizon koston mesatare; c) maksimizon
fitimin. Të gjenden vlerat përkatëse të këtyre funksioneve.
4. Funksioni i kërkesës të një të mire është p + 3q = 30 dhe funksioni i kostos totale është C(q) = q3 – 9q2 +30q+5.
Gjeni nivelin e prodhimit që maksimizon: a) të ardhurat totale, b) fitimin dhe fitimin maksimal.
5. Shitjet ditore të një produkti të ri t ditë pas hedhjes të tij treg jepen nga funksioni S(t) = t3 − 24t2 + 180t + 60
(0 ≤ t ≤ 13). Të gjendet vlera më e madhe dhe vlera më e vogël e funksionit të shitjeve ditore. Skiconi grafikun e
funksionit.
81
 Matematikë në Biznes (Leksione dhe Ushtrime) 2022

6. Të gjenden ekstremumet globale, nëse ekzistojnë, të funksioneve:

a) f ( x)  x3  6 x 2  9 x  6 në [−1, 5] b) f ( x)  11x  2 x ln x x  0 c) f ( x)  10 xe 2 x x0
7. Funksioni i kostos mesatare për një udhëtim me anije në një liqen për maksimumi 30 persona është
AC(x) = 3x2 – 192x + 3500 (0 < x ≤ 30). Gjeni koston mesatare minimale për një udhëtim.
50t
8. Të ardhurat javore (në million dollarë) të një filmi të ri jepen nga funksioni R(t )  t  0 ku t është koha
2
t  36
në javë. a) Gjeni pikat stacionare të funksionit. Për sa javë do të rriten të ardhurat? b) Gjeni pas sa javësh do të
maksimizohen të ardhurat dhe sa janë të ardhurat maksimale.
9. Kosto totale ditore (në dollarë) e prodhimit të një produkti është C ( x)  500  8 x  0.05x2 ku x është numri i
njësive të prodhuara në një ditë. a) Gjeni nivelin e prodhimit që minimizon koston mesatare. b) Çfarë ndodh me
koston mesatare kur niveli i prodhimit i afrohet 0? c) Skiconi grafikun e funksionit të kostos mesatare.
8000 x
10. Funksioni i fitimit të një produkti është  ( x )   x . Gjeni vlerën e x për të cilën fitimi është maksimal
500  x
dhe fitimin maksimal.
11. Funksioni i kërkesës të një të mire është q  1000e0.2 p . Nëse kosto fikse është 100$ dhe kosto variabël është
2$ për njësi, gjeni çmimin që maksimizon fitimin dhe fitimin maksimal.
12. Gjeni nivelin e prodhimit që maksimizon fitimin kur funksioni i kostot totale është C(q) = 2q dhe funksioni i
të ardhurës totale është R( q)  100ln( q  1) .

13. a) Funksioni i kërkesës të një të mire është p  1000  4q . Gjeni sasinë që maksimizon funksionin e të
ardhurës totale. b) Funksioni i kërkesës të një të mire është q  4000e0.01 p . Gjeni çmimin që maksimizon funksionin
e të ardhurës totale.
q
14. Funksioni i kostos totale të një produkti është C (q)  20 q e 4 . Të gjendet vlera e q që minimizon funksionin e
kostos mesatare.
15. Funksioni i kërkesës të një produkti është: a) p  10e x , 0  x  5 , b) p  8  2ln x, 5  x  50 ku x është numri
i njësive (në mijë) të shitura me një çmim prej p$. Gjeni ekstremumet e funksionit të të ardhurave. Të studiohet
përkulshmëria e funksionit të të ardhurës.
16. Një kompani ka vlerësuar që mund të shesë N(x) njësi të një produkti pasi ka shpenzuar x mijë dollarë për
publicitet sipas funksionit N ( x)  0.25 x 4  23 x3  540 x 2  80000, 25  x  45 . Gjeni kur norma e ndryshimit të
shitjeve, N’(x), është rritëse dhe kur është zbritëse. Gjeni pikën e uljes të kthimit dhe normën maksimale të
ndryshimit të shitjeve. Të skicohen grafikët e N dhe N’ në të njëjtin sistem koordinativ.

Literatura
1. College Mathematics for Business, Economics, Life Sciences, and Social sciences, Raymond A. Barnett, Michael R. Ziegler,
Karl E. Byleen, 13 ed. 2015. Pearson
2. Mathematical Applications for the Management, Life, And Social Sciences, Ronald J. Harshbarger, James J. Reynolds, 10th ed,
2013 Brooks Cole, Cengage Learning
3. Further Mathematics for Economic Analysis, Knut Sydsæter, Peter Hammond, Alte Seierstad, Arne Strøm, 2005,
4. Essential Mathematics for Economic Analysis, Knut Sydsæter and Peter Hammond with Arne Strøm, 4th ed, 2012,
5. Introductory Mathematical Analysis for Business, Economics, and the Life and Social Sciences, Haeussler, Paul and Wood,
13th ed, 2011.
6. A refresher course in Mathematics, Frank Werner, 2016
7. Mathematics for Economics and Business, Ian Jacques, 8th ed, 2015. Pearson
8. Matematika. Th. Mitre, O.Stringa, B. Ruseti, 2017

82