TUR101/ TLL101 TÜRK DİLİ-I

2022-2023 Güz Dönemi

X. Ünite

1
 TUR101/TLL101 TÜRK DİLİ-I
X. ÜNİTE
Konu Başlıkları:
SÖZCÜK TÜRLERİ
1. Fiil
2. Edat
3. Bağlaç
4. Ünlem
5. İsim Tamlaması
5.1. Belirtili İsim Tamlaması
5.2. Belirtisiz İsim Tamlaması
5.3. Zincirleme İsim Tamlaması
6. Sıfat Tamlaması
 1. Fiil (Eylem)

1.1.Fiillerin
Sınıflandırılması 1.2. Fiil Çekimi 1.3. Ek Fiil

1.1.1.Yapılarına 1.2.1.Bildirme
Göre Fiiller Kipleri

1.1.2. Anlam
1.2.2.Tasarlama
Özelliklerine
Kipleri
Göre Fiiller

ue.aydin.edu.tr 3
1.1. Fiillerin Sınıflandırılması

YAPILARINA GÖRE
FİİLLER

Basit Fiiller

Türemiş Fiiller

Birleşik Fiiller

ue.aydin.edu.tr 4
 1.1. Fiillerin Sınıflandırılması
1.1.1. Yapılarına Göre Fiiller
Basit Fiiller:

Basit fiiller, tıpkı isimlerde olduğu gibi, kendi

içinde daha küçük parçalara ayrılmayan kök
fiillerdir.

yaz-, an-, düş-, ver-, gör- vs.

Yalnızca çekim eki almış bir fiilin de basit fiil

olduğu unutulmamalıdır.

bakın, duruyorum, gidecek, gelmiş…

ue.aydin.edu.tr 5
 1.1. Fiillerin Sınıflandırılması
Türemiş Fiiller:
Türemiş fiiller, adlara veya çeşitli fiil kök veya
gövdelerine yapım ekleri getirilerek türetilmiş olan
fiillerdir.

boş-a-, boz-u-l-, böl-ü-ş-, tep-ele-…

Birleşik Fiiller:
Birleşik fiiller, ad ya da ad soylu bir sözcükle et-, ol-, eyle-,
kıl-, yap- vb. yardımcı fiillerin bir araya gelmesinden veya
belirli kurallar içinde bir araya gelmiş iki ayrı fiilin anlamca
kaynaşmasından oluşmuş birleşik yapıdaki fiillerdir.

yapabil-, kaybol-, yardım et-, namaz kıl-, terk et-, gülüver-,

bekleyedur-…

ue.aydin.edu.tr 6
 1.1. Fiillerin Sınıflandırılması
1.1.1. Yapılarına Göre Fiiller
«Bir nisan akşamı yola çıkmıştık. Geceyi o yanıp
sönen ışıklar adasında geçirecek, sabah erkenden
su üstü karagözüne çıkacaktık.

Niyetimiz daha erken yola çıkmaktı ya. Hava bir

tuhaftı. Uzakta fırtına bulutuna da benzer bir sis
vardı. Bir gündoğrusu bu sisi temizleyiverdi. Bu sefer
de gündoğrudan bir kara bulut gelip yağmurunu
boşalttı.»

Sait Faik Abasıyanık

saitfaikhayati26-300x287.jpg (300×287) (saitfaikmuzesi.org)

Hikâyede geçen altı çizili fiiller yapılarına göre

hangi türdedir?
Sait Faik Abasıyanık Müzesi

Sait Faik Abasıyanık Müzesi Web Sitesi – Müze Albümü (saitfaikmuzesi.org)

ue.aydin.edu.tr 7
1.1. Fiillerin Sınıflandırılması

ANLAM ÖZELLİKLERİNE
GÖRE FİİLLER

Oluş Bildiren Fiiller

Kılış Bildiren Fiiller

Durum Bildiren Fiiller

ue.aydin.edu.tr 8
 1.1. Fiillerin Sınıflandırılması
1.1.2. Anlam Özelliklerine Göre Fiiller
Oluş Bildiren Fiiller:
Yapılan işin yapana yöneldiğini belirten fiillerdir. Burada eylemin
gerçekleşmesi için bir nesneye ihtiyaç duyulmaz.
öl-, parla-, piş-, sarar-, sol-, çürü- …

Kılış (İş) Bildiren Fiiller:

Yüklemde meydana gelen işin oluşması için bir nesneye ihtiyaç
duyulan fiillerdir.
aç- (pencereyi), böl- (ekmeği), çal- (davul), pişir- (yemek), …

Durum Bildiren Fiiller:

Bir durumu ya da takınılan bir tavrı gösteren fiillerdir.
alış-, bağdaş-, bat-, uyu-, üşü-, otur-, somurt-, yapış-, yürü-, özle-…

ue.aydin.edu.tr 9
 1.2. Fiil Çekimi

FİİL ÇEKİMİ

Bildirme Kipleri

Tasarlama Kipleri

ue.aydin.edu.tr 10
 1.2. Fiil Çekimi

1.2.1. Bildirme Kipleri

Bildirme Kipleri

Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman

Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman

Şimdiki Zaman

Gelecek Zaman

Geniş Zaman

ue.aydin.edu.tr 11
 1.2. Fiil Çekimi
1.2.1. Bildirme Kipleri

Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman: (-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü)

yürüdüm, koştun, izledi, güldük, geçtiniz, sevdiler…

Hayat Böyle Zaten

Bir evin bir köpeği vardı;
Kıvır kıvırdı, adı Çinçon'du, öldü.
Bir de kedisi vardı: Mâviş,
Kayboldu.
Evin kızı gelin oldu,
Küçük Bey sınıfı geçti.
Daha böyle acı, tatlı
Neler oldu bir yıl içinde!
Oldu ya, olanların hepsi böyle…
Hayat böyle zaten!..
ue.aydin.edu.tr Orhan Veli Kanık 12
 1.2. Fiil Çekimi
1.2.1. Bildirme Kipleri
«Ertesi gün, pazar olduğu için, yapıda iş yoktu;
erken kalkmadı ve geç vakte kadar da bir yere
çıkmayarak barakanın önünde tembel tembel oturdu;
midesi bozuk, canı sıkkın idi.
Sonunda akşama doğru sandığından lâcivert
elbisesini çıkardı; sildi, süpürdü, buruşuk yerlerini
bezle ıslatıp açılsın diye tahtaya geçirdi, güneşe astı.
Giyindiği zaman kendisini yeniden kılığı kıyafeti
yerinde bulmaktan memnundu; hava almak için
deniz hamamlarının olduğu tarafa doğru yollandı.
Burc meydanına gelmişti, kira otomobillerinin sıra
sıra dizildiği kaldırım kenarlarında bir adam gözüne
ilişti. Bu, Binbaşı Şakir Bey değil miydi?»

Refik Halit Karay, Sürgün. s.46. indir (2).jpg (187×270) (edebiyatvesanatakademisi.com)

ue.aydin.edu.tr 13
 1.2. Fiil Çekimi
1.2.1. Bildirme Kipleri

Duyulan (Öğrenilen) Geçmiş Zaman: (-mış, -miş, -muş, -müş)

Karşı daireye yeni kiracılar taşınmış. Illusion

Dün gece televizyonun karşısında uyuyakalmışım, Eski bir sevdadan kurtulmuşum;

her yerim tutulmuş. Artık bütün kadınlar güzel;
Gömleğim yeni,
Hay Allah, cüzdanımı evde unutmuşum! Yıkanmışım,
Traş olmuşum;
Sulh olmuş.
Bahar gelmiş.
Güneş açmış.
Sokağa çıkmışım, insanlar rahat;
Ben de rahatım.

Orhan Veli Kanık

(Ses, 1.4.1940) 14
ue.aydin.edu.tr
 1.2. Fiil Çekimi

Bir varmış, bir yokmuş

Allah’ın deli kulları pek çokmuş
Bizden daha delisi hiç yokmuş
Hey Rabbim, ne aksi dünya!
Çok demesi pek günahmış
Zenginlere at vermişsin
Azdan çoktan
Kuşlara kanat vermişsin
Hoppala hoptan
Bana bir at yok mu ya?
Sana bir mintan yaptırayım
Çerden çöpten
(Nasreddin Hoca, Fuat
İlikleri karpuz kabuğundan
Köprülü)
Delikleri turptan…

(Pertev Naili Boratav, Zaman

Zaman İçinde, s.73.)

ue.aydin.edu.tr 15
 1.2. Fiil Çekimi
1.2.1. Bildirme Kipleri
Şimdiki Zaman Kipi (-yor)
Mutfaktayım, yemek pişiriyorum.

Hayat kısa, kuşlar uçuyor. (Cemal Süreya)

Not: “-makta, -mekte, -mada, -mede” ekleri de cümleye

şimdiki zaman anlamı katar.
Yeni bir gün doğmakta.

«Sular sarardı... Yüzün perde perde solmakta,

Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta...»
Ahmet Haşim

ue.aydin.edu.tr 16
 1.2. Fiil Çekimi
1.2.1. Bildirme Kipleri

Gelecek Zaman Kipi (-acak, -ecek)

Olacaklar olacak nasılsa…

«Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden,

Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak,
Ve bir zaman bakacaksın semâya ağlayarak...»
Ahmet Haşim

ue.aydin.edu.tr 17
 1.2. Fiil Çekimi
1.2.1. Bildirme Kipleri
Geniş Zaman Kipi (-r, -ar, -er; -ır, -ir, -ur, -ür)
• Gözlerimizde güzel günlerin hayali yaşar.

• Sabahları erkenden kalkar, beş kilometre koşarım.

• Ben size yarın uğrarım.

• Dünya kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru döner ve bu dönüşünü

24 saatte tamamlar.

Geniş Zamanın Olumsuzu

• Ben sana mecburum, bilemezsin.

• O, hiçbir zaman kahvaltı yapmaz.

ue.aydin.edu.tr 18
 1.2. Fiil Çekimi
1.2.1. Bildirme Kipleri

• Göz görmeyince gönül katlanır.

• Damlaya damlaya göl olur.
• Su uyur düşman uyumaz.
Peki siz geniş zaman
kipiyle söylenmiş hangi
• Hazıra dağ dayanmaz. atasözlerini
hatırlıyorsunuz?
• Bir ipte iki cambaz oynamaz.
• Bir koltuğa iki karpuz sığmaz.
• İstenmeyen aş, ya karın ağrıtır ya baş.
• Kara gün kararıp kalmaz.
ue.aydin.edu.tr 19
 1.2. Fiil Çekimi
1.2.2. Tasarlama Kipleri
Tasarlama Kipleri

Gereklilik Kipi

Dilek-Şart Kipi

İstek Kipi

Emir Kipi

ue.aydin.edu.tr 20
 1.2. Fiil Çekimi
1.2.2. Tasarlama Kipleri
Gereklilik Kipi (-malı, -meli)

Bu kip eylemin yapılması gerektiğini belirtir.

bulmalıyım, görmelisin, varmalı…

Herhalde içerde işe dalmış olmalıyım.
Çalışabiliriz bir laftır. Hemen çalışmalıyız. (Ahmet Hikmet Müftüoğlu)

Benden selam olsun Bolu Beyi’ne

Çıkıp şu dağlara yaslanmalıdır.
Ok gıcırtısından kalkan sesinden
Dağlar sada verip seslenmelidir.
Köroğlu
ue.aydin.edu.tr 21
 1.2. Fiil Çekimi
1.2.2. Tasarlama Kipleri

Dilek-Şart (Koşul) Kipi (-sa, -se)

gelirse, bakarsa, taşırsa…

Artık buralarda beklemesek. (Dilek)

Zamanı gelirse gideriz. (Şart)

Hazırsanız artık çıkalım. (Şart)

ue.aydin.edu.tr 22
 1.2. Fiil Çekimi
1.2.2. Tasarlama Kipleri
İstek Kipi (-a,-e)
Eylemin yapılması veya yapılmaması istendiği durumlarda kullanılır.

• alayım, alasın, görelim…

• «Haydi çıkalım. Onlara inat gidip başka bir yerde eğleniriz.»

(Sabahattin Ali, «İçimizdeki Şeytan»)

ue.aydin.edu.tr 23
 1.2. Fiil Çekimi
1.2.2. Tasarlama Kipleri
Emir Kipi:

(ben)-
(sen)- öğren!
(o)- öğrensin!
(biz)-
(siz)-öğrenin!
(onlar)-öğrensinler!

«Sonra bana ağır gelen bir şey varsa, o da frenklerin rutini dedikleri şeydi. Her
gün aynı saatte işe git! Yolda belirli dükkânlardan sigara kibrit al! Tramvay bekle!
Tramvayı boş bulursan bin!»
(Halikarnas Balıkçısı, «Mavi Sürgün»)
ue.aydin.edu.tr 24
 1.3. Ek Fiil
i-di: hikâye çekimi

i-miş: rivayet çekimi

i-se: şart çekimi

Ben hiç böylesini görmemiştim (Duyulan geçmiş zamanın hikâyesi)

Vurdun kanıma girdin itirazım var
Sımsıcak bir merhaba diyecektim (Gelecek zamanın hikâyesi)
Başımı usulca dizine koyacaktım
Dört gün dört gece susacaktım
Yağmur sönecekti yanacaktı

Attilâ İlhan

ue.aydin.edu.tr 25
 1.3. Ek Fiil

➢ Ek fiil, ad soylu sözcüklere gelerek onları yüklem yapar.

Hülyanın ve yazın ve teneffüsün

Sihriyle uyuyan bir kızdın öyle.

Ahmet Kutsi Tecer

ue.aydin.edu.tr 26
 2. Edat

Sözcük Şeklinde Olan Edatlar: ile, gibi, kadar, için, yalnız, ancak, sanki,
üzere…
• Yalnız sen anlarsın hâlimden.
• Üzüntüyle (ile) karşıladı söylediklerimi.
• Gitmek üzere ayağa kalktı.

Edat Öbekleri: -kadar, -e karşı, -e doğru, -den dolayı, -e göre, -den ötürü, -den
başka, -den sonra, -den beri…

• Ahmet sana göre biraz daha kısa.

• Sabaha doğru hava bozdu.
• Senden başka kimseyi dinlemiyor.

ue.aydin.edu.tr 27
 3. Bağlaç
3. Bağlaç
Sıralama Gösterenler: ile, dahi, gerek, ve, hem….hem,
ister….ister, ne….ne, olsun…..olsun, da…. da, gerek……
gerek(se)…
Senle ben mutlu olabilirdik.
Sen de ben de mutlu olabilirdik.

Pekiştirme Bildirenler: da, dahi, hem, bile, hem de, mI. mU, ise,
se, ya…
Bu sırrı o da bilmiyor.
Bu sırrı o bile bilmiyor.
Şirin mi şirin bir evde kaldık.

Cümle Bağlayıcı Olanlar: ki, fakat, ama, diğer yandan, kimi

zaman, ancak, bereket versin, belki, bir bakarsın…

Kaza yaptı bereket versin canına bir zarar gelmedi.

ue.aydin.edu.tr 28
 Hem Edat Hem de Bağlaç Görevinde Kullanılabilen Sözcükler

Otobüs ile vapura binip gelmiş. (Bağlaç)

O, otobüsle gelmiş. (Edat)

Ben ancak onunla görüşürüm. (Sadece-Edat)

Bu kitabı ancak orada bulabilirsiniz. (Sadece-Edat)

Giderim ancak senin de gelmeni istiyorum. (Fakat-Bağlaç)

Benim halimden ancak sen anlarsın. (Sadece-Edat)

ue.aydin.edu.tr 29
 4. Ünlem

Ünlemler; söz içinde konuşanın «acıma, beğenme, sevinme, çaresizlik,

korku, şaşkınlık, üzüntü, pişmanlık» vb. gibi çok çeşitli duygularını dile
getirmeye, karşıdakilere seslenmeye, yanıt vermeye, onları onaylamaya vb.
yarayan sözcüklerdir.

• Aaa!
• Vahh!
• Haydi artık götürün!
• Bak sen!
• Oh be!

ue.aydin.edu.tr 30
 Tamlamalar

İSİM TAMLAMALARI SIFAT TAMLAMASI

Belirtili İsim
Tamlaması

Belirtisiz İsim
Tamlaması

Zincirleme İsim
Tamlaması

ue.aydin.edu.tr 31
 5. İsim Tamlamaları
Belirtili İsim Tamlaması

(Ad + İlgi Eki) (Ad + İyelik Eki)

Tamlayan Tamlanan

düşlerin sesi
şairin hası
dersin ortası
İstanbul’un nüfusu
Dünya’nın derdi

ue.aydin.edu.tr 32
 5. İsim Tamlamaları
Belirtili İsim Tamlamasına Ait Özellikler

➢ Belirtili isim tamlamalarında araya sözcük girebilir.

Adamın suya düşen umutları.

➢ Tamlama, bir sıfat tarafından nitelenebilir.

Yaşlı kadının anıları.

➢ Tamlayan zamir olduğunda düşebilir.

(Onun) oğlu bu sınıfta.

➢ Tamlanan eki düşebilir.

İmam’ın Zehra(sı) evleniyormuş.

ue.aydin.edu.tr 33
 5. İsim Tamlamaları
Belirtisiz İsim Tamlaması

(Ad) (Ad+İyelik Eki)

Tamlayan Tamlanan

gönül penceresi
ekmek kapısı
dağ keçisi
Van kedisi

ue.aydin.edu.tr 34
 5. İsim Tamlamaları

Belirtisiz İsim Tamlamasına Ait Özellikler

➢ Belirtisiz isim tamlamalarında araya sözcük girmez, bu

nedenle tamlamaya gelen sıfat başta kullanılır.
Eski İstanbul valisi, Eski Ulaştırma Bakanı

➢ Belirtisiz isim tamlamalarında tamlanan eki düşebilir.

Kadıköyü>Kadıköy

Edirne Kapısı>Edirnekapı

ue.aydin.edu.tr 35
 5. İsim Tamlamaları

Zincirleme İsim Tamlaması

(Ad+İlgi Durumu) (Ad+İlgi Durumu+İyelik Eki) (Ad+İyelik Eki)

Tamlayan Tamlanan

Dağ havasının ferahlığı

Masa örtüsünün rengi
Sokak kapısının anahtar deliği

ue.aydin.edu.tr 36
 5. Sıfat Tamlaması

Sıfatların adları belirtmesi ya da nitelemesi sonucu oluşan

tamlamalara sıfat tamlaması denir.
Bir cümlede sıfat görevinde bir sözcüğün olması, o cümlede
sıfat tamlaması olduğunu gösterir.

Kalın ağaç

Büyük balık, küçük balığı yutar.

Güzel günler, bizi bekliyor.

ue.aydin.edu.tr 37
 Uygulama
«Sen sevgiline ne verebilirsin sanki? Kalbini mi? Pekala, ikincisi ne? Gene mi o? Üçüncü ve

dördüncüye de mi o?... Atma be adaşım, kaç tane kalbin var senin?... Hem biliyor musun, bu aptalca

bir laftır: kalbin olduğu yerde duruyor ve sen onu filana veya falana veriyorsun... Göğsünü yararak o

eti oradan çıkarır ve sevgilinin önüne atarsan o zaman kalbini vermiş olursun...»

(Sabahattin Ali, «Değirmen»)

1. Yukarıdaki metinde altı çizili olarak verilen tamlamaların türü aşağıdaki seçeneklerin
hangisinde doğru olarak verilmiştir?

A) Belirtili İsim Tamlaması - Belirtisiz İsim Tamlaması

B) Belirtisiz İsim Tamlaması - Belirtili İsim Tamlaması

C) Sıfat Tamlaması - Belirtisiz İsim Tamlaması

D) Sıfat Tamlaması - Belirtili İsim Tamlaması

E) Zincirleme İsim Tamlaması - Belirtili İsim Tamlaması

ue.aydin.edu.tr 38
 Uygulama
«Ömer, ‘Bu akşam yemek yemeyelim… Arkadaşlarla hep beraber saza gideceğiz…
Davet ettiler!’ dediği zaman biraz da hayal sükutuna uğradı. Bunu saklamayarak: ‘Ben
daha başka, daha sevinçli bir haberin var sanmıştım!’ dedi.»

(Sabahattin Ali, «İçimizdeki Şeytan»)

2. Yukarıdaki metinde aşağıdakilerden hangisi yoktur?

A) Görülen (Bilinen) geçmiş zaman kipi

B) Öğrenilen geçmiş zaman kipi

C) Gelecek zaman kipi

D) İstek kipi

E) Ek fiil

ue.aydin.edu.tr 39
 Uygulama

3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde «ancak» bağlaç olarak kullanılmıştır?

A) Bu karanlık günlerden ancak çalışarak kurtulabiliriz.

B) Ancak onu görürsem huzura kavuşabilirim.

C) İstediklerinizi yapacağım ancak benim de bir şartım var.

D) Feride Hanım ancak pazartesi günleri ofise gelir.

E) Derdimi ancak sana anlatabilirim.

ue.aydin.edu.tr 40
 Uygulama
I. besle-, boya-, büyüt- anlamına göre oluş bildiren fiillerdendir.

II. Çekim eki alan fiiller, yapısına göre türemiş fiillerdir.

III. Gereklilik kipinin tahmin, şart, kararsızlık, hayret bildirme gibi anlamları vardır.

IV. Tasarlama kipleri ile çekimlenen fiiller zaman anlamı taşımaz.

4. Yukarıda, fiillerle ilgili verilen bilgilerden hangileri yanlıştır?

A) I-II

B) I-III

C) II-III

D) II- IV

E) III-IV

ue.aydin.edu.tr 41
 Uygulama
«Çoktan beri böyle mahalleleri dolaşmıyordum. Şehrin büyük caddesinin o cazip
havasına karışmış sürüklenirken Yorgiya’yı tanıyınca mahallesini, evini de tanımak
arzusu yeniden, bende canlandı. Sanki yirmi yaşına dönmüştüm. Ama bu dönüş, o
zamanki oluş değildi. Bu nihayet bir bilmeyerek tesir altında taklitti. Mahallelerde
muhayyel sevgililerle yaşaya yaşaya asıl sevgiliyi bulmak nasip olmamıştı bana…»

(Sait Faik, «Yorgiya’nın Mahallesi»)

5. Yukarıdaki metinde, hangi cümlenin yükleminde ek fiil kullanılmamıştır?

A) dolaşmıyordum

B) canlandı

C) dönmüştüm

D) oluş değildi

E) taklitti
ue.aydin.edu.tr 42
 Kaynaklar
Aktaş, Ş.-Gündüz, O.; Yazılı ve Sözlü Anlatım-Kompozisyon Sanatı, Akçağ
Yay., Ankara, 2008.

Ergin, M.; Türk Dil Bilgisi (Edebiyat ve Eğitim Fakültelerinin Türk Dili ve
Edebiyatı Bölümleri İçin), Bayrak Basım Yayın Evi, İstanbul, 2003.

Gencan, T. J.; Dil Bilgisi, Fen Fakültesi Basımevi, İstanbul, 1971.

Karaağaç, G.- Yavuzer, H.; Yükseköğretimde Türk Dili ve Kompozisyon,

Okutman Yayıncılık, Ankara, 2011.

Korkmaz, Z.; Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Türk Dil Kurumu
Yayınları, Ankara, 2009.

Korkmaz, Z.-Ercilasun, A. B. -Zülfikar, H.; Türk Dili ve Kompozisyon

Bilgileri, Ankara.

Yavuz, K.-Yetiş, K.-Birinci, N.; Üniversite Türk Dili ve Kompozisyon Dersleri,

Beşir Kitabevi, İstanbul.

ue.aydin.edu.tr 43