NOLI ME

TANGERE
(Kabanata 25-39)
Ni: Dr. Jose P. Rizal
 ang nangyari tungkol sa buwaya kahapon ng umaga.

KABANATA 25 Inakala ng paraluman ng guardia civil na ang piloto

ay siyang
“SA BAHAY NG PANTAS”
naghagis sa kaniyang asawa sa putikan
at nambugbog kay Padre Damaso.
Kinabukasan, pagkatapos dalawin ang kaniyang mga
Nang dumating na lasing ang Alperes
lupain, si Ibarra’y nagsadya sa bahay ni Pilosopo
ay inutusan niya ang mga guardia
Tasyo. Maingat niyang tinalunton ang halamanan at
civil na gambalain ang inyong piyesta
pumasok siya sa nakabukas na pinto. Aalis na sana
upang maghiganti.”
siya nang makitang nagsusulat ang matanda. Ngunit
Napangiti si Ibarra saka kinuha
naanino siya nito. Sumusulat ang matanda ng
ang isang kasulatan.
jeroglifico. Ito’y upang hindi raw maunawaan sa
“Kayo’y naging sanggunian ng
ngayon ang kaniyang isinusulat.
aking ama kaya nais kong isangguni rin sa inyo ang
“At bakit po kayo sumusulat kung ayaw ninyong
nararapat kong
maunawaan?”
gawin sa binabalak kong pagtatayo

“Ito po’y inilalaan ko sa susunod na salinlahi. ng paaralan. Higit ninyong kilala ang

Susunugin po ang lahat kong aklat kung ito’y mga mamamayan at ako’y katulad ng

mababasa. Ang magsisisunod sa atin ay matatalino. isang dayuhan sa aking bayan. Sino po

Kapag nabasa nila ito, sasabihin nila na, ‘Hindi lahat ang dapat kong lapitan?”

ay natutulog sa gabi ng ating mga ninuno.’ Ano nga Siniyasat ng matanda ang kasulatan at nangilid ang

po pala ang sadya ninyo sa akin?” kaniyang luha.

“Ang pangarap ninyo’y pangarap
“Nais ko pong isangguni ang isang mahalagang
ko rin na isang baliw kaya’t ang ipapayo ko sa inyo
bagay. Kahapon po nang hapon…”
ay huwag akong sangguniin kailanman. Ang ikalawa
“Nadakip po ba ang kulang-palad na taong iyon?” kong
ang singit ng matanda. maipapayo sa inyo ay sumangguni

“Si Elias po ba ang tinutukoy ninyo? Paano ninyo kayo sa Kura, sa Kapitan at sa lahat ng

nabatid ito?” “Nakita ko pa ang paraluman ng mayayaman. Kayo’y papayuhan nila

guardia civil.” ng masasamang payo datapwa’t ang

pagsangguni ay hindi nangangahulugan ng
“Sino po ang paraluman ng guardia civil?”
pagsunod. Sundin ninyo kunwari ang payo at ipakita
“Ang asawa ng Alperes na hindi ninyo inanyayahan ninyong ang
sa inyong piyestang pambukid. Kumalat sa bayan inyong ginagawa ay ayon sa kanilang
panukala.” kakila-kilabot!” ang paliwanag ng
Nag-isip si Ibarra bago sumagot. matandang pilosopo.
“Magandang payo ngunit mahirap Hindi raw ipahihintulot ng Diyos,
gawin. Kailangan pa bang bihisan ng pamahalaan, at ng relihiyon na
ng kasinungalingan ang isang katotohanan?” dumating ang araw na iyan, ayon kay
“Iyan ang sanhi kung bakit walang Ibarra. Idinugtong din nito na ang
nasisiyahan sa hubad na katotohanan!” Pilipinas ay nananalig at umiibig sa
ang pakli ng matanda. “Tingnan ninyo España at ang España naman ay nagsisikap na
ang nangyari sa Guro na ginanti ng makapagpasok ng mga pagbabago para rito.
kutya at pang-uyam. Matutulad kayo Inamin ito ng matandang pilo sopo
sa kaniya sapagkat sa una pa lamang subalit ayon sa kaniya, nawawalan
ay sinugatan na ninyo ang damdamin ito ng kabuluhan dahil sa masamang
ni Padre Damaso. Ito’y magiging sagabal sa iyo.” hilig ng lahat; ang pagnanasang yumaman agad at
Sinabi ni Ibarra na hindi siya madaling matakot. ang kamangmangan ng
Ipinaliwanag ng pilosopo kung bayan. Hindi kilala ng pamahalaan
gaano kalakas ang mga prayle. Sa ang bayan.
hudyat ng prayle, maaaring magbago Sumang-ayon si Ibarra na hindi
ang pasya ng Alkalde at mga ina. Sa kilala ng pamahalaan ang bayan, na
kabila nito, nananalig pa rin si Ibarra may masasamang pinuno subalit mayroon din
na papanig sa kaniya ang bayan. namang mabubuti. Muling
“Nagkakasya na lamang tayo idinako ni Ibarra ang usapan nila sa
na makita ang taong-bayan na di layunin sa pagdalaw sa matanda…ang
dumaraing ni nagtitiis na tulad ng mga paghingi ng payo.
mamamayan ng ibang bansa…” ang “Inuulit ko po, dito ay kailangang
wika ni Ibarra. magyuko ng ulo o mapahamak,” ang
sabi ng matanda. “Kung di ninyo malimutan ang
“Ang bayan ay di dumaraing dahil
nangyari sa inyong ama, ay
ito’y pipi, natutulog kaya di kumikilos.
kalimutan na ninyo ang inyong mga
Hindi naghihirap dahil hindi ninyo
balak at humanap ng ibang paraan ng
nakikita ang pagdurugo ng puso nito.
pagtulong sa mga kababayan.”
Darating ang araw na magliliwanag
Tinanong ni Ibarra si Pilosopo
ang kadiliman. Ang mga gumagawa
Tasyo kung wala itong ibang maipapayo.
ng masama ay maparurusahan nang
Dinala siya ng matanda sa bintana
at winika, “Tularan ninyo ang rosas sahig ay parang salamin sa kintab. Ang
na hitik ng bulaklak at buko na sa mga bintana’y may sabit na parol na
pagdaraan ng hangin ay yumuyuko sa may iba’t ibang kulay.
halip na magmatigas upang di mabali. Ang masayang pook ng San Diego
Ang yumuko sa pagdaan ng punglo ay tinayuan ng mga arkong kawayan
ay di karuwagan. Ang masama ay na kung tawagin ay singkaban. Ang
harapin ito upang mabuwal at di na mga ito’y may sari-saring pagkakagawa at naliligiran
muling makabangon.” ng kaluskos. Sa
Napahinuhod ang binata sa payo daraanan ng prusisyon sa may patyo
ng matanda at nagpaalam. ng simbahan ay may isang malaki at
mahal na toldang natutukuran ng mga kawayan. Sa
KABANATA 26 liwasan ay nagtayo ng

“BISPERAS NG KAPISTAHAN” tanghalan.

Masayang dinudupikal ang mga
kampana. May limang banda ng
Ikasampu ng Nobyembre, bisperas
musiko at tatlong orkestra.
ng piyesta ng San Diego. Ang mga
Nagdatingan din ang mga
durungawan ay napapalamutian ng
manunugal at mga tahur na handang
mga watawat at mga kurtinang ibaibang kulay. Ang
ipagsapalaran ang kayamanan sa
tugtugan at putukan
sabungan.
ay nananaig sa lahat ng dako.
“May limampung piso gabi-gabi
Sa tahanan ng mga nakaririwasa
ang Alperes. Si Kapitan Joaquin ay may
ay makikita ang mga mesang puno ng
dalang labingwalong libong piso. Magkakaroon ng
masasarap na putahe, matatamis, at
liam-po at naghahanda ng
iba’t ibang bungangkahoy. Hindi nila
sampung libong pisong puhunan si
nakaligtaang maghanda ng serbesa
Carlos na isang Tsino. Darating ang
at sari-saring alak na sa Maynila pa
malalaking magbigay ng pusta mula sa
binili. Lahat ng paghahanda ay iniuukol sa mga
Tanauan at Lipa, Batangas. Sa taong
panauhing banyaga at sa
ito, sila’y hindi matatalo ni Kapitan
mga Pilipino, mayaman man o dukha.
Tiyago. Tatlong misa ng pasasalamat
Inihanda nila nang magara ang
ang pinagkagastahan niya.
mga hapag-kainan. Inilabas din ang
Nabalitang si Padre Damaso ang
mga gamit na minana pa. Ang mga
magbabangka sa mga sugal kinagabihan.
Dinalhan ng mga kasama ang mga
may-ari ng mga lupang sinasaka ng KABANATA 27
sari-saring pagkain at mga kahoy na
“KINAGABIHAN”
panggatong.
Naghahari rin ang kasiglahan sa Napakalaking paghahanda ang
itinatayong bahay-paaralan. Maraming isinasagawa sa bahay ni Kapitan
manggagawa ang nagtatrabaho Tiyago na mahilig sa karangyaan at
roon. Ang maestro de obras ay si Ñol Juan. pagpapamalas na siya’y maykaya.
Mayroon ding gumagawa ng panghugos sa Naragdagan ito sa pagdating ni Maria
pamamahala ng taong madilaw. Clara at ng mamanugangin.
Ipinagyayabang niya ang panghugos Pinuri sa isang pahayagan sa
na itinatayo niya. Maynila si Ibarra. Sinabing siya’y
Pinag-usapan ang dadalhin para “Binatang bihasa at mayamang
sa ginagawang bahay-paaralan. May mamumuhunan, mabunying mapagkawanggawa,
magdadala ng mga bulaklak. Si nag-aral, at umuwi sa
Kapitan Basilio ay uupa ng isang guro. Inang-bayan.” Nagkaroon tuloy si
Hiniling naman ng Kura na siya ang Kapitan Tiyago ng maalab na pagnanasang gayahin
magiging ninong at magbabasbas sa siya. Iniisip niya na
unang bato ng paaralan. magpatayo ng isang kumbento na siya
Sa kabila nito, ipinaalaala ni lamang ang gagasta.
Pilosopo Tasyo kay Ibarra ang isinulat Dumating sa tahanan ni Kapitan
ni Balagtas na: Tiyago ang mga kahon ng mamahaling pagkain at
“Kung ang isalubong sa iyong alak na galing sa
pagdating Europa, mga naglalakihang salamin,
Ay masayang mukha’t may mga larawan, at piyano ng dalaga.
pakitang giliw Isang magandang agnos na gintong
Lalong pag-ingata’t kaaway may mga esmeralda at brilyante ang
na lihim… handog ni Kapitan Tiyago kay Maria
Siyang isaisip na kakabakahin.” Clara. Nasa loob nito ang maliit na
piraso ng bangka ni San Pedro na
sinakyan ng ating Panginoon noong
Siya’y mangisda.
Masaya ang pagkikita nina Ibarra
at Kapitan Tiyago. Napag-usapan nila paaralan kaya tinangka ni
ang paaralan at iminungkahing itawag Kapitan Basilio na ipawalang-bisa
dito’y Paaralan ni San Francisco. ang kaso batay sa napagkasunduan sa
Si Maria Clara naman ay niyaya paglalaro ng ahedres. Hindi naman
ng mga kaibigang dalaga na mamasyal. Pinauuwi pumayag ang binata. Sa gayon, si
agad ni Kapitan Tiyago Kapitan Basilio na lamang ang magbabayad sa guro
ang anak dahil sa doon daw maghahapunan si Padre para sa itinatayong
Damaso. Niyaya rin paaralan.
ni Kapitan Tiyago si Ibarra na doon Naparaan ang mga dalaga at
kumain ngunit sinabi ng binata na binata sa tapat ng kumbento. Maliwanag ang mga
baka may dumating siyang panauhin. ilawang matagal nang
Sinabi ng matanda na isama ng binata hindi nasisindihan dahil sa kakuriputan ni Padre
ang kaniyang bisita nang magkaunawaan silang muli Salvi. Nakilala ni Maria
ni Padre Damaso. Clara ang bilugang pangangatawan
Hindi napahinuhod ang binata. ni Padre Damaso sa tabi ni Padre
Sibyla at ang walang katinag-tinag na
Kasama si Ibarra sa pamamas yal
si Padre Salvi.
ng mga dalaga. Si Ibarra’y binati ng
Naiiba ang bahay ng Alperes
ilan at ang lahat naman ay humanga
sapagkat walang ilaw at nakapinid ang
sa kagandahan at kayumian ni Maria
mga durungawan nito. Isiniwalat ni
Clara.
Sinang ang pagkamuhi sa paraluman
Maliwanag ang mga bahay.
ng mga guardia civil dahil sa ginawang
Lumilibot sa mga lansangan ang
panghihimasok ng mga ito sa piyestang
banda ng musiko.
pambukid.
Nang matapat sila sa tahanan nina
Nakarating sila sa liwasan ng
Sinang, nanaog kaagad ang dalaga at
bayan. Sa isang sulok nito’y isang
inanyayahan silang umakyat. Sumama
lalaking nakasalakot ang umaawit sa
na rin ito sa pamamasyal.
saliw ng kaniyang gitara. Pagkaawit,
Mula nang magpiyesta sa gubat,
lumayo ang lalaki at iniwan ang kaniyang bakol. Ang
naging matalik na kaibigan at tagapagtanggol na ni
mga babae’y lumapit
Ibarra si Kapitan
at naglagay ng isda, bigas, bungangkahoy, at iba
Basilio. Batid niyang nagtagumpay
pang pagkain sa bakol.
si Ibarra sa usapin tungkol sa pagpapatayo ng
Nabatid ni Maria Clara kay Iday
na isang ketongin ang lalaki at nilalayuan upang matagpuan si Sisa. Isa pa, lubha siyang
hindi makahawa. Ang abala. Nangako raw ang Kura na ito’y
taong iyon ay pinarusahan ng maraming palo nang tutulungan. May malaki raw malasakit
iligtas nito ang isang ang Kura para sa baliw.
batang nahulog sa kanal. Hindi pa natatapos magsalita si
Nahabag si Maria Clara sa ketongin. Hinubad nito Ibarra nang makitang kinakaladkad
ang agnos na ng mga guardia civil si Sisa.
kabibigay lamang ng ama at inilagay “Bakit ninyo siya hinuli? Anong
sa bakol. kasalanan niya?” ang tanong ni Ibarra
Ang ketongin ay lumapit sa sa mga guardia civil.
bakol, dinampot ang hiyas, lumuhod, “Hindi ba ninyo nakikitang nanggugulo siya?” ang
hinagkan ito, inalis ang salakot, at sagot ng guardia
isinubsob ang ulo sa lupang tinuntungan ni Maria civil.
Clara. “May mga tao palang hindi maligaya!” ang bulong ni
Nang mga sandaling iyon, lumapit Maria Clara at
ang baliw na si Sisa at hinawakan ang nagyaya nang umuwi. Napawi ang
bisig ng ketongin. kaniyang kasiyahan.
Sumigaw ang mga naroroon
na paghiwalayin ang dalawa. Baka
KABANATA 28
raw mahawa ang baliw ngunit wala “MGA SULAT”
namang makapangahas na lumapit. Inilathala ng isang kilalang pahayagan sa Maynila
“Nakikita mo ba ang ilaw sa kampanaryo? Iyon ang kung paano idinaraos ng mga Pilipino ang kanilang
anak kong si Basilio. piyesta. Ito’y para sa mga mambabasang banyaga na
nagnanais makabatid
Nakikita mo ba ang ilaw sa kumbento?
nito. Ganito ang isinasaad:
Iyon ang anak kong si Crispin.” Binitiwan ni Sisa ang
ketongin at lumayong
umaawit.
Itinanong ni Maria Clara kay
Ibarra kung ano na ang kaniyang
nagawa para sa baliw.
Ipinaliwanag ni Ibarra na wala pa
sapagkat ilang araw na nawala at hindi
Isang liham naman ni Kapitan dahil sa pagkatalo nito. Ang Tsino

Martin Aristorenas kay Luis Chiquito na si Carlos ay nagpapanalo sa liampo dahil sa

ang nag-aanyaya na ito’y dumalo pandaraya. Samantala,

kaagad sa piyesta upang makahabol ang kaniyang mga manok ay mabuti

sa sugal. naman.

Ibinalita niyang binasag ni Padre Isang liham din ang tinanggap

Damaso sa isang suntok ang ilawan ni Ibarra.

 yaman din lamang na marami tayong

KABANATA 29 dapat iluha.”

“Ang pagsasaya ay di nangangahulugan ng
“ANG ARAW NG PISTA”
paggawa ng mga kabaliwan. Walang kabuluhan at
paglulustay ang inyong ginagawa taon-taon.
Madilim-dilim pa’y lumilibot
Higit na maraming mahihirap ang
na ang banda ng musiko upang pukawin ng
nanga ngailangan ng salapi,” anang
magaganda nilang tugtugin
matanda.
ang mga napagod na mamamayan
“Batid ninyong ako’y kaisa ninyo sa
ng sinundang araw. Dumupikal ang
inyong akala ngunit walang kabuluhan
mga kampana at ang alingawngaw
ang pagtutol ko sa Kura at Kapitan,”
ng mga paputok ay nagpapanumbalik sa kasayahan
ang wika ni Don Filipo.
at kasiglahan.
“Magbitiw kayo ng tungkulin!” ang
Ito na ang tunay na araw ng piyesta
tugon ng Pilosopo at sabay lumayo.
kaya inaasahang hihigitan nito ang
“Magbitiw sa tungkulin!” ang
kasayahan ng nakaraang araw. Naging
naibulong sa sarili ni Don Filipo at lumakad nang
mabili ang mga kandila dahil sa iba’t
patungong simbahan.
ibang kapatiran sa pananampalataya
“Oo. Kung ang tungkuling ito ay di
kaya kumita ang mga Tsino. Naisipan
isang pasanin kundi isang karangalan.
tuloy ng mga ito na pabinyag na bilang
Oo, ako’y magbibitiw.”
pasasalamat.
Punong-puno ng tao ang patyo ng
Ang lahat ng mamamayan ay
simbahan. Hindi magkamayaw ang
nagbihis nang magara at ginamit
mga taong naglalabas-masok sa makipot na pinto
ang kanilang mga hiyas. Tanging si
ng simbahan. Maraming
Pilo sopo Tasyo lamang ang hindi
banda ang palibot-libot sa lahat ng
nagpalit ng dating kasuotan: suot pa
dako. May lumilibot sa mga lansangang
rin niya ang dating sinamay na nakabutones
napapalamutian ng mga banderitas. May
hanggang leeg, sapatos na
tumutugtog sa harap ng
maluwang, at sombrerong piyeltro na
kumbento. Mayroon namang naghahatid sa mga
malapad ang pardiyas.
pinunong bayan.
“Tila lalo kayong malungkot ngayon,” ang bati ng
Ang Hermano Mayor na hinirang
Tinyente Mayor.
sa araw na iyon ay inatasan ang mga
Paminsan-minsan ay magsaya tayo
utusan na maghanap sa mga lansangan ng mga
taong maaanyayahan. Sumusunod ang kay San Francisco at
Balanang matagpuan ay binabatak at ang Birhen dela Paz. Ang nasa ilalim
pinipilit na uminom ng tsaa, tsokolate, ng palyo ay si Padre Salvi. Mukhang
o kaya’y maghimagas ng iba’t ibang santo ang Kura sa pagdadaop ng
matamis. mga palad, bahagyang pagyuko at
Ang misa mayor ay idaraos na at pagtingin sa lupa, at sa paglamlam ng
si Padre Salvi ang magmimisa. Sa mga mga mata.
nagsisimba ay kabilang ang Alkalde, Mahinay at dahan-dahan ang lakad
maraming Español at mga tanyag ng prusisyon. Sinasaliwan ito ng tugtog
na tao. Dahil sa pamamalat ni Padre na pansimbahan at mga paputok ng
Damaso, tumanggi siya na magsermon ngunit mga kuwitis. Tumigil sa tapat ng isang
napilitan din sapagkat siya magarang bahay ang karong sinusundan ng palyo.
lamang ang nakaaalam at nakapagaral ng buhay at Sa bintana ay naroroon
mga himala ni San ang Alkalde, si Kapitan Tiyago, Maria
Diego. Hindi siya nag-agahan maliban Clara, Ibarra, mga dalaga, at ilang
sa ilang itlog na binati sa alak. Ang Español. Sa pagkakatanaw na yaon
babaeng namamahala sa kumbento ni Padre Salvi sa mga nasa bintana,
ang matiyagang nag-alaga sa kaniya. hindi siya kababakasan ng anumang
Hinilot nito ng langis ang kaniyang palatandaang kilala niya ang mga ito.
dibdib at binalot siya ng pranela. Hindi rin siya kakikitaan ng anumang
Ikawalo’t kalahati ng umaga nang anyo ng pagbati sa mga kaki lala —
lumabas ang prusisyon na idinaan nagtaas lamang ito ng ulo at nagtuwid
sa ilalim ng tolda. Ang mga umiilaw ay pawang ng kaniyang tayo at katawan.
nakaabitong ginggon.
Ang abitong iyon ay nagdudulot ng
maraming indulgencia lalo na kung
ito’y sira-sira na. Sa kanilang suot
na abito ay makikilala ang kanilang
katayuan sa buhay: magagaspang na
kayo ang sa mahihirap at mga sutla
naman ang sa mayayaman.
Nangunguna ang karo ni San Diego
de Alcala na may pala muting pilak.
 San Francisco. “Ang kaluluwa ng
nakikinig ng sermon ay tutuloy sa
KABANATA 30
langit ngunit ang kaluluwa ng nanonood ng
“SA SIMBAHAN”
komedya ay sa impiyerno.”

Punong-puno ng tao ang simbahan. Siksikan sa “Kung sa bagay, tama nga kayo,”

paglabas at pagpasok kaya nagkakatulakan, ganting tugon ni Pilosopo Tasyo. “Sa ganang akin ay

nagsisiksikan, naggigitgitan. Higit na siksikan talagang nakaaaliw

sa kinaroroonan ng agua bendita. Malayo ang sermon kaysa komedya.”

pa ay dumudukwang na ang mga pumapasok upang Samantalang hinihintay ang

isawak ang mga daliri Alkalde, walang lubay ang mga tao

sa banal na tubig subalit naitutulak ng sa pagpaypay ng abaniko, sombrero,

ibang lumalapit. Maririnig ang angil at panyo. Pawis na pawis ang mga tao

ng nayapakan at nasaktan ngunit hindi at panay ang hikab. Ang mga bata’y

ito pansin ng mga tao sapagkat tuloy nag-iiyakan at nagsisigawan.

ang mga tulakan. Si Ibarra ay nasa isang sulok. Sa

Hindi halos makahinga ang mga utos ng Kura, pinaalis ng sakristan ang

tao sa init sa loob ng simbahan at sa mga nasa altar mayor upang ilaan kay

masamang amoy ng pinagpawisang Maria Clara kaya doon nakaluhod ang

katawan ng tao. Ngunit kailangang dalaga. Si Kapitan Tiyago ay nakaluklok sa upuan ng

magsimba at marinig ang sermon na mga makapangyarihan.

pinagkagastahan ng mga taga-San Sa wakas, dumating din ang

Diego ng halagang dalawang daan at Alkalde na kasama ang kaniyang mga

limampung piso. tauhan. Nakasuot ng pandegala ang

“Kaylaking halaga ng isang Alkalde at napapalamutian ng banda

sermong mauuwi lamang sa isang tao,” ni Carlos III at sa dibdib ay nakasabit

ang wika ni Pilosopo Tasyo. “Ikatlong ang limang medalyang pangkarangalan. Hindi siya

bahagi na iyan ng ibabayad sa komedya para sa nakilala ng tao. Inakala

tatlong gabi. Talaga naman ng isang magsasaka na siya ay

ngang napakayayaman ninyo!” isang guardia civil na nagsuot komedyante.

“Kung sisingilin kami ng isang “Hangal,” anang isa, “iya’y

libong piso para sa sermon ay babayaran din namin,” si Prinsipe Villardo na lumabas sa

ang nayayamot na komedya kagabi.”

wika ng Guro ng isang kapatiran ni Nagsimula ang misa. Tumayo ang

mga nakaupo at nagising ang mga naiidlip sa tunog
ng kampanilya at awit KABANATA 31
ng koro. Si Padre Salvi ay nasisiyahan sapagkat ang “ANG SERMON”
mga katulong niya
ay dalawang Agustino. Dumating ang Nagsimula nang magsermon si
sandali ng pagsesermon. Ang tatlong Padre Damaso. Binigkas niya nang
pari ay namahinga. Ang lahat ay mahina at dahan-dahan ang sumusunod:
naghanda sa pakikinig. “At ipinagkaloob Mo sa kanila
Dumating si Padre Damaso na ang Iyong di-malirip na diwa upang
pinangunahan ng dalawang sakristan magpatuloy sa kanilang pangangaral,
at sinusundan ng isang pari na may biniyayaan ng mana ang kanilang mga
hawak ng malaking kuwaderno. Nang bibig, at ng tubig upang pawiin ang
siya’y nasa itaas na ng pulpito, hinagod kanilang uhaw.
niya ng tingin ang buong paligid, “Mga pangungusap ng Panginoon
tumikhim, at saka umubo. Napakindat na isinabibig ni Esdras, aklat II, kabanata ika-9,
siya nang makita si Ibarra. Ang ibig bersikulo 20.”
sabihin nito’y kasama siya sa pangangaralan. Namutla at napalunok ng laway si
Nagpukol siya ng isang Padre Martin dahil higit na mahusay
nasisiyahang tingin kay Padre Sibyla ang panimula ni Padre Damaso kaysa
at isang nanlilibak na sulyap kay Padre kaniyang isinermon. Humanga naman
Martin na nagsermon nang sinundang araw. si Padre Sibyla kay Padre Damaso.
Pagkatapos noo’y sinabi Ang unang bahagi ng sermon ay
sa paring may hawak ng kuwaderno: sa wikang Español at ang ikalawa ay
“Humanda ka, kapatid.” Binuksan ng sa Tagalog. Matapos magpugay sa
pari ang kuwaderno. Alkalde at iba pang nangaroroon, iniunat ni Padre
Damaso ang kanang
kamay sa dako ng malaking pinto ng
simbahan. Inakala ng mga sakristan
na iyon ay isang utos kaya dali-dali
nilang isinara ang pinto ng simbahan.
Naligalig ang Alperes nang ipininid
ang pinto. Sinimulan na ang sermon.
“Pakinggan at unawain ninyo ang
mga salita ng Diyos na magpapaunlad sa inyo. ang mga namamatay sa
Tingnan ninyo ang bilangguan nang walang sakra mento
mga guardia civil ng kalangitan. Opo, ng simbahan.” Nang-uuyam din ang
Ginoong Alperes, higit silang makapangyarihan prayle sa mga mestisong hambog,
bagama’t ang armas nila pilosopo, at mapagmataas dahil
ay krus na kahoy lamang!” At sinundan sa pagkakapag-aral sa Maynila at
ito ng mga papuri kay San Diego. Europa. Sa halip na magmano sa mga
Marahil ay mahusay ngang prayle ay kinakamayan na lamang nila
guma mot ang babaeng namamahala ang mga ito.
sa kumbento dahil malakas at buongbuo na ang “Dapat kayong layuan ng mga babae upang di na
tinig ni Padre Damaso. lumaganap pa ang
Ang magandang panimula ng binhi ng diyablo! Kung kayo’y may
sermon ay sinundan ng mga alimura isang bahagi ng katawang humihila
at tungayaw. Inabot ng antok at pagkainip ang mga sa inyo sa pagkakasala, putulin ito at
tagapakinig. Sa itapon sa apoy!”
kanila ay walang kawawaan ang karamihan sa mga Lahat ng ito ay tiniis ni Ibarra.
sinasabi ng Kura at ang Nagtimpi siya at hindi nagpahalata.
naiintindihan lamang nila’y ang salitang guardia civil, Bagama’t nagsisisigaw at nagkukukumpas si Padre
tulisan, San Diego, Damaso, marami
at San Francisco. Maging si Kapitan ang nakatulog at nagwalang-bahala.
Tiyago ay nagsimulang maghikab. Si Isang lalaking nakatulog sa pakikinig
Maria Clara naman ay hindi nakikinig ang napasandal kay Hermana Pute na
sapagkat ang isip ay na kay Ibarra na ikinalukot ng abito nito. Binakya ng
kalapit niya. manang ang lalaki at minura.
Tumagal ang sermon sa Tagalog. Dahil sa kaguluhan, lalong nagalit
Hindi pinaghandaan ng Kura ang at nagmura si Padre Damaso. “Ito ba
sermon sa Tagalog sa paniniwalang ang mapapala ko sa pangangaral nang
ang mga Indiyo ay walang alam sa buong umaga? Mga salbahe! Dito pa
sining ng pagbigkas. Pawang sumpa, kayo sa bahay ng Diyos nag-aaway.
tu ngayaw, at parunggit ang naririnig sa Mga walang hiya!”
nagsesermon. Hindi mapakali si Ibarra Nagpatuloy pa ang sermon. Naghihilik na ang
lalo na nang tukuyin ni Padre Damaso Alkalde samantalang si
ang mga “makasalanang hindi na ngungumpisal, Maria Clara ay napayukayok na sa
antok. Dalawang ulit nang pinatugtog ito’y ipaloloob sa isang bumbong na
ni Padre Salvi ang kuliling, hudyat na tingga upang magbalita sa darating
dapat nang tumigil ang Kura subalit na panahon.
kalahating oras pa ang itinagal ng pagsasalita. Minasdan ni Ñol Juan ang panghugos na ginawa ng
Habang patuloy ang misa, isang Taong Madilaw.
lalaki ang lumapit kay Ibarra. Nagbabala ito tungkol Labis siyang humanga rito.
sa gagawing pagdiriwang sa paaralan. “Sa “Paano ninyo natutuhan ang paggawa ng ganitong
paglalagay makinarya?” tanong
ng unang bato ng paaralan, huwag ni Ñol Juan.
kayong lalapit sa batong ihuhugos “Sa aking ama na natuto sa nuno
sapagkat nakataya roon ang inyong ni Ginoong Crisostomo na si Don
buhay,” ang babala ng lalaki. Saturnino.”
Minasdan ni Ibarra ang lalaki. “Hindi ko alam na si Don
Nakilala niya si Elias, ang piloto, na Saturnino…”
agad lumayo at nawala sa karamihan “Siya’y lubhang maalam. Marunong siyang mamalo,
ng tao. gumising sa
natutulog, at magpatulog sa gising.”

KABANATA 32 Isang mahiwagang ngiti ang iniwan

ng Taong Madilaw.
“ANG PANGHUGOS”
Naparaan si Pilosopo Tasyo at
nasabi sa sarili, “Marahil darating
Isang di-karaniwang panghugos na
ang araw na iguguho ng kalikasan ang
pantaas at pambaba ng mabibigat na
gusaling ito. Matutuklasan at huhukuman ang
bagay ang ginawa ng Taong Madilaw.
kalagayan ng bayan nang
Sa dulo ng tatlong malalaking
panahong ito.”
lubid ay nakabitin ang isang mala king
batumbuhay na may uka sa gitna. Ang Sa unang pagkakataon, isang

batong iyon ay ikakama sa isang may malaking kasayahan ang inihanda

uka ring bato na nasa hukay. Sa ukang ni Ibarra. Sa hapag ay naroon ang

ito ilalagay ang isang kahong kristal masarap at masaganang agahan. Sa

na paglalagyan ng mga kasuotan, ng saliw ng banda ng musiko ay dumating ang Alkalde,

mga pahayagan, mga medalya, salaping ginto, pilak, mga prayle, ang mga

at iba pa. Lahat ng pinunong bayan maliban kay Padre

Damaso. Kausap ng Alkalde si Ibarra. hukay. Hindi na siya tumingin kay
“Sa mabuting gawa ay maaasahan Elias. Siya’y walang kurap na nakatitig
ninyo ang aking tulong,” ang wika ng at sumusubaybay sa ikinikilos ng
Alkalde. Taong Madilaw.
Habang nalalapit sila sa ginagawang panghugos ay Isang malakas na ugong ang
kinakabahan ang narinig. Nalansag ang pang hugos.
binata. Napatingin siya sa panghugos Umalimpuyo ang makapal na
at nakita niya ang Taong Madilaw na ali kabok. Nang ito’y mapawi, ang
yumukod sa kaniya matapos siyang nakita na lamang na nakatayo sa gitna
titigan sumandali. Namataan niya ng torno ay si Ibarra. Isang bangkay na
si Elias na bahagyang kumindat sa natatabunan ng mga nagiba ang nasa
kaniya upang ipaalaala ang ibinulong paanan ng binata. Iyon ang Taong
sa kaniya sa simbahan. Madilaw. Iniutos ni Ibarra na hanguin
Sinimulan ang seremonya. Tinanong ng Alkalde si ang bangkay.
Ibarra kung ibig Nang marinig ni Maria Clara ang
niyang siya ang maglagay ng kaha tinig ng binata, ito’y hinimatay.
sa hukay. Tumanggi si Ibarra. Sinabi “Ipagsakdal ang namamahala ng
ng binata na ayaw niyang agawan ng gawaing ito,” ang sabi ng Alkalde.
tungkulin ang Eskribano. Hindi pumayag si Ibarra na
Matapos ilagay ng Eskribano ang mangyari ito. Nangako siya sa Alkalde
kaha sa uka, binasbasan ito ni Padre na siya ang mananagot sa pagsisiyasat
Salvi. Ang bawat isa’y naglagay ng at sa kalagayan ni Ñol Juan.
palitada na pinangunahan ng Alkalde, Matapos malaman ang kalagayan
sumunod ang Kura, ilang kawani, ni Maria Clara, matuling umuwi ng
prayle, at ni Kapitan Tiyago. Iuutos bahay si Ibarra upang magpalit ng
na sana sa Taong Madilaw ang paghuhugos ng damit.
batumbuhay nang maalaala “Masamang simula,” ang nasabi
ng Kura na hindi naglalagay ng palitada ni Pilosopo Tasyo na nakasaksi sa lahat
si Ibarra. ng pangyayari.
“Baba na kayo kung hindi’y iuutos
kong huwag ihugos ang bato,” utos ng
Alkalde.
Napilitan si Ibarrang bumaba sa
 Ipinagtapat ni Elias kung paano
KABANATA 33 niya natuklasan ang pagtatangka sa

“MALAYANG ISIPAN” buhay ni Ibarra. Aniya, tinugay gayan

niya ang Taong Madilaw. Narinig

Hindi pa natatapos sa pag-aayos niyang sinabi nito sa kausap na, “Siya’y

si Ibarra nang may dumating siyang hindi magiging pakain sa isda tulad ng

panauhin. Namangha siya pagkakita kaniyang ama. Makikita ninyo bukas.”

kay Elias. Para kay Elias, ang pagkamatay

“Wala kayong dapat ipagpasalamat ng Taong Madilaw ay hatol ng langit.

sa akin,” agaw ni Elias sa nahuhulaan “Kung nabuhay pa siya, maaaring

na niyang sasabihin ni Ibarra. “Ang nakatakas siya sa katarungang dapat

ginawa ko’y kabayaran sa pagkakaligtas ninyo sa sana ay walang kinikilingan. Ginusto po ng Diyos na

akin. Namamanhik ako sa pagdusahan niya ang

inyong huwag sasabihin kaninuman masamang plano niya sa iba.”

ang ibinulong ko sa inyo sa simbahan.” “Naniniwala rin ba kayo sa himala?” aniyang

“Huwag kayong mag-alala, hindi nakangiti.

ko kayo isusuplong,” tugon ni Ibarra. “Kung naniniwala ako sa mga

“Ito po’y hindi para sa kapakanan himala, hindi sana ako naniniwala sa

ko kundi para sa inyo. Alang-alang po Diyos... Naniniwala ako sa Kaniya.

sa inyong higit na kaligtasan, kailangang isipin ng Di miminsang nadama ko ang kamay

inyong kaaway na wala Niya.”

kayong ingat at may tiwala sa sarili.” “Hindi po ba kayo naniniwala sa

Binalaan ni Elias ang binata. “Magiingat kayo sa pagkakataon?”

inyong mga kaaway.” “Gaya rin ng paniniwala sa

“Ako, may kaaway?” hindi makapaniwalang pakli ni mga himala ang paniniwala sa pagkakataon. Kapwa

Ibarra. naghahaka na hindi

“Lahat po tayo’y may kaaway batid ng Diyos ang hinaharap. Ano po

sapagkat ang tunggalian ay batas ng ba ang pagkakataon? Isang pangyayaring hindi

buhay,” wika ni Elias. lubusang nakita bago

Napatingin si Ibarra kay Elias. naganap. Ano po naman ang himala?

“Kayo’y hindi isang piloto, ni isang Isang pagsalungat, isang pagbaligtad

tagabukid lamang,” aniyang hindi sa mga batas ng kalikasan…”

maikubli ang paghanga sa binata. “Sino po kayo?” muling tanong ni

Ibarra. “Nakapag-aral ba kayo?” nang hapong iyon
“Kailangan ko pong maniwalang at sa bahay niya tutuloy.
mabuti sa Diyos sapagkat nawala na Sa tinginan ng mga prayle ay mahuhulaan na iisa
ang paniniwala ko sa tao,” tugon ni ang kanilang iniisip
Elias na umiiwas sa tanong. — ang hindi pagtuloy ng KapitanHeneral sa
“Ang Diyos, kahit may maraming kumbento ay isang paghamak sa mga prayle.
kinatawan sa lupa ay hindi maaaring Naghihimagas na ang mga pa nauhin nang
magsabing maliwanag ng kaniyang dumating si Padre Damaso
pasiya upang maayos ang katakottakot na na bahagyang nakangiti ngunit ngiting
paglalaban. Dapat na ang mapanlibak. Napalis ang ngiti nito
tao’y manaka-nakang humatol sa kaniyang kapwa,” nang makitang si Maria Clara ay
ani Ibarra. nakaupo sa tabi ng Alkalde na nasa
“...upang gumawa nang mabuti, kabilang kabisera, katapat ni Ibarra.
magsaayos at magpagaling, hindi magwasak “Ipagpatuloy ninyo ang inyong
sapagkat kung nagkamali siya usapan,” ang wika ni Padre Damaso.
ng hatol wala siyang kapangyarihang “Binabanggit po ni Ibarra
lunasan ang nagawa niyang masama.” ang arkitektong tumulong sa kaniyang panukala
Sa mga pahayag na ito ni Elias, nang ang inyong
lalong humanga si Ibarra sa binata. Reverencia’y—”
“Ingatan ninyo ang inyong sarili “Wala akong alam sa arkitektura
alang-alang sa bayan,” paalala ni Elias ngunit ako ang gumuhit ng plano ng
bago tuluyang umalis. simbahang iyan. Mahusay ang pagkakatayo nito
ayon sa mag-aalahas

KABANATA 34 nang isang araw ay makituloy ito sa

“PANANGHALIAN” kumbento. Ga-daling noo lamang ang

kailangan upang makaguhit ng isang
plano.”
Nanananghalian ang matataas na
“Bago makapagpatayo ng isang
opisyal nang dumating ang pahatidkawad ng
gusali, isang perito o dalubhasa ang
Kapitan-Heneral kay
kailangan,” tugon ng Alkalde nang
Kapitan Tiyago. Humingi siya ng
mapansing hindi kumikibo si Ibarra.
pa hintulot bago binasa ang telegrama
na nagsasaad ng pagdating ng kaniyang Kamahalan
“Mas hangal pa kayo sa mga prayleng unti-unti nang nagkakamalay.
Indiyo na nagpatayo ng kani-kanilang Idinukwang niya ang kaniyang kamay
bahay kung hindi ninyo matutuhang sa isang matalim na kutsilyo. Nang
itayo ang isang paaralang may apat magpilit bumangon si Padre Damaso,
na pader na may patong na bubong sinakal siya ni Ibarra, iwinagwag
na sawali. Perrito o tuta lamang ang hanggang mapaluhod at mauklo.
nangangailangan ng perito.” “Layo kayo! Huwag kayong lalapit
Namumutla si Ibarra ngunit kung di ninyo ibig mamatay! Siya’y
patuloy sa wari’y pakikipag-usap kay iniwasan ko ngunit narito siya ngayon.
Maria Clara. Hatulan siya ng Diyos!”
“Bakit ang uldog namin, ang “Ikaw na alagad ng Diyos,” baling
pinakahamak ay nagpapatayo ng isang ng binata sa prayle, “puno ng kabanalan ang bibig
pagamutang mabuti, maganda, at ngunit ang puso’y lipos
mura? Ang hirap kasi sa mga Indiyo, ng kaimbihan. Marahil di ka nagmahal ng sariling
kapag napunta sa Europa, itinuturing ama. Ngayo’y naririto
nang doktor ang sarili, patuloy na sabi siya sa kalooban ng Diyos. Marangal
ni Padre Damaso.” na tao ang aking ama. Batid iyan ng
Sa kabila ng pagpatlang ng Alkalde, lahat! Bukas ang pinto niya sa lahat —
hindi maawat si Padre Damaso sa pati sa paring ito na itinuring niyang
pagpapasaring kay Ibarra. kaibigan. Ngunit ano ang iginanti nito?
“Lahat ng uhuging iyan na nagtutungo sa Europa ay Siniraan niya ang aking ama, pinagusig, at ginamit
nagwawakas gaya ang kapangyarihan
ng nararapat sa kanila. Buhay pa’y ng kaniyang pagkapari, nilapastangan
pinarurusahan na ang ganyang ulupong — ang ang libingan ng aking ama, nilait ang
magulang ay namamatay kaniyang alaala at pati akong anak ay
sa bilangguan na walang mahigang—” pinag-uusig din. Kanina, sa pulpito,
Hindi na natapos ng prayle ang muli niya akong hinamak. Nagtimpi
kaniyang sasabihin. Nilundag na siya ni ako, iniwasan ko siya ngunit hinamak
Ibarra sabay dagok sa ulo nito. Nabuwal si Padre niya ang banal na alaala ng aking ama.
Damaso at hinimatay. Kayong mga narito… nakita ba
Walang nakakilos sa pagkabigla. ninyong naglamay sa gawain ang
Parang pinanawan na ng bait si inyong ama alang-alang sa inyo, na
Ibarra. Tinapakan niya sa leeg ang makipaghiwalay sa inyo alang-alang sa
inyong kabutihan, namatay na namimighati sa isang
bilangguan, umasam na mayakap kayo, naghanap
KABANATA 35
ng aaliw sa kaniya, nag-iisa, at may karamdaman, “REAKSIYON”
samantalang nasa ibang bayan
kayo... Pagkatapos, narinig ba ninyong Iba’t ibang balita ang kumalat
siniraan ang kaniyang pangalan, natagpuan ba sa San Diego tungkol sa naganap na
ninyong walang laman ang pananghalian. Diumano’y tigmak ng
kaniyang puntod nang naisin ninyong dugo si Padre Damaso at patay na!
manalangin sa harap nito? Hindi! “Nagbayad lang siya ng utang,”
Kayo, kayong nagmamahal sa ang sabi ng ilan na ang tinutukoy
inyong ama, magsikibo kayo! Di kayo ay ang pakikipagbuntalan ni Padre
kumikibo? Samakatuwid, ang taong Damaso sa isang binata. “Lumabas
ito’y binibigyang-sala ninyo!” ang binata habang nagsesermon ang
Itinaas ni Ibarra ang kaniyang pari. Nang tanungin siya kung bakit,
bisig ngunit pumagitna si Maria sinabi niyang “Griyego” sa kaniya ang
Clara. Pinigil ng malalambot na palad Tagalog. Sukat sa sinabing iyon, binuntal siya ng
ang bisig na handang maghiganti. prayle. Nagpanuntukan
Tinitigan siya ni Ibarra na waring ang dalawa.”
nababaliw. Unti-unting lumuwag ang May pumupula naman kay Ibarra.
mga daliri nito. Nabitiwan ang lugmok “Sana’y dinagdagan pa niya ang
na katawan ni Padre Damaso at ang pagtitimpi,” ang wika ng Kapitan.
kutsilyo. Tinakpan ni Ibarra ng mga “Ang sabihin ninyo, kung si Padre
palad ang kaniyang mukha, matuling Damaso sana ay nagkaroon man
lumayo, at nawala sa karamihan ng lamang ng kalahati ng pagtitimpi ni
mga taong naroroon. Ibarra,” pagtatanggol ni Don Filipo sa
binata. “Ang nangyari’y ang matanda’y
nag-ugaling-bata at ang bata’y nagasal-matanda.”

“Hindi tutulungan
ng bayan si Ibarra
dahil malakas, mayaman, at laging may
katuwiran ang mga
prayle,” wika ng Kapitan,
“habang ang mamamaya’y mahirap doktor, kundi magkakariton. Wala na!
at watak-watak.” Hindi na magkakaroon ng paaralan!”
“Laging may katuwiran ang mga
prayle sapagkat tayo rin ang laging
KABANATA 36
nagbibigay-katuwiran sa kanila,” tugon
“UNANG MGA EPEKTO”
ni Don Filipo.
Sa panig ng mga ina, may nagsasabing pagkakaitan
Walang patid ang pagluha ni
niya ng bendisyon
Maria Clara sa kabila ng pag-alo ni
ang anak kung gagawin nito ang inasal
Tiya Isabel at ni Andeng. Pinagbawalan si Maria Clara
ni Ibarra. Ang iba’y hindi mapigil magbulalas na
na makipag-usap
mamamatay siya sa sama
kay Ibarra hanggang hindi ito naiibsan
ng loob. Tanging si Kapitana Maria
ng excomunion.
ang sang-ayon sa ginawa ni Ibarra.
“Aalisin din ang excomunion.
Aniya, kung inalipusta ang alaala ng
Susulatan natin ang Papa. Maglilimos
yumaong magulang, ikasisiya niya ang
tayo nang malaki,” aliw ng Tiya.
pagtatanggol ng mga anak sa kanilang
“Ako naman ang gagawa ng paraan
magulang.
upang magkausap kayo ni Ibarra,”
“Ipagpatawad ninyo, may kaniyakaniyang paraan ng
wika naman ni Andeng. “Ikumpisal
pagmamahal sa
mo na lamang.”
mga anak ang bawat ina. Nagmamahal ang ilan
Dumating si Kapitan Tiyago buhat
alang-alang sa kanilang
sa kumbento.
sarili, ang iba dahil anak sila, ang iba,
“Napanganyaya na ang lahat.
alang-alang sa kanilang mga anak.
Sirain ko raw ang kasunduan sa kasal
Mabibilang ako sa huli,” ani Kapitana
nina Maria Clara at Ibarra. Hindi
Maria.
na makatutuntong sa bahay na ito si
Sa kabilang dako, alalang-alala
Ibarra. Kahit sinabi kong may limampung libong
ang mga Tagabukid. Hindi na matutuloy ang
pisong utang ako rito.
pagtatayo ng paaralan. Tinawag na “pilibustero” ng
Kung hindi ako tatalima, pati ako ay
mga Español
lalapatan ng excomunion at malamang
si Ibarra. Isa sa kaumpok ang nagpaliwanag ng
na ipabitay pa,” hinagpis ni Kapitan
kahulugan ng pilibustero.
Tiyago.
“Ang anak ko’y di na magiging
May binatang kamag-anak si
Padre Damaso na kararating mula sa mga Reverencia,” narinig nilang wika
España. Ang nasabing binata ang inilalaan ng prayle ng kagawad.
para maging katipan “Sino po sa inyo si Padre Damaso?”
ni Maria Clara. kapagkaraka’y tanong ng KapitanHeneral na hindi
Walang inang madaingan ang man lang pinaupo ni
dalaga. Tanging ang Mahal na Birhen kinumusta ang mga prayle.
ang nakaririnig ng kaniyang kalunoslunos na “May sakit po ang inyong lingkod,
pagtangis. Dumating ang Kamahalan,” mapagpakumbabang
Kapitan-Heneral, hiniling nito na tugon ni Padre Salvi. “Naparito po
makaharap ang dalaga. Sa kabila ng kami sa inyo upang magbigay-galang
taglay na dalamhati, napilitan si Maria at sa ngalan din po ng lingkod ng
Clarang ayusin ang sarili at harapin Inyong Kamahalan na nagkaroon ng
ang Kapitan-Heneral upang hindi kasawiang…”
maging kahiya-hiya ang ama. “Kung ang lahat ng lingkod ng
Aking Kamahalan ay kagaya ng

KABANATA 37 Reverencia ni Padre Damaso, minamabuti ko pong

ako na rin ang
“ANG KAPITAN-HENERAL”
maglingkod sa Aking Kamahalan,”
patlang ng Kapitan-Heneral sa iba
Sa bahay ni Kapitan Tiyago tumuloy ang Kapitan-
pang sasabihin ni Padre Salvi.
Heneral.
“Magsiupo kayo,” pampalubagloob niya sa mga
Unang hinarap ng KapitanHeneral ang binatang
prayle.
nakalaban ni
Pumasok si Maria Clara na akay ni
Padre Damaso noong umaga. Hindi
Kapitan Tiyago.
minabuti, lalo na ni Padre Sibyla,
“Anak ba ninyo ang binibining ito?” pamanghang
na silang mga prayle ay paghintayin. Tangka na
tanong ng
nilang umalis nang
Kapitan-Heneral.
lumabas ang kagawad na kasunod
“At ng inyo pong Kamahalan,
ang binatang nakaaway ni Padre
aking Heneral!” tugon ni Kapitan
Damaso. Nanginginig ang binata nang
Tiyago.
pumasok sa bulwagan ngunit lumabas
na masaya. Pinasalamatan ng KapitanHeneral si Maria Clara sa

“Maaari nang pumasok ang inyong pagpigil nito

kay Ibarra sa tangkang pagpatay kay nito sa alaala ng magulang.
Padre Damaso. Isusulat niya sa Hari Ipinangako rin ng KapitanHeneral na hihilingin niya
ng España ang kapuri-puring inasal sa Arsobispo
ng dalaga. na ibsan ang excomunion ni Ibarra.
“Bigyan ninyo ako ng pagkakataong Nagkapalitan pa ng kuro-kuro at
ipakilala na ang katarungan ay di palagay ang dalawa. Lalong huma nga
lamang marunong magparusa kundi ang Kapitan-Heneral sa isipan ni
marunong din namang guman timpala Ibarra gayon din sa pagbibitiw nito ng
at hindi palaging bulag,” pakiusap mga salita.
ng Kapitan. “Ang inyong isipan at ang inyong
Ipinagbigay-alam ng kagawad ang napag-aralan ay di nababagay sa
pagdating ni Ibarra. lupaing ito. Ipagbili ninyo ang lahat
“Ibig kong makausap nang ng inyong mga ari-arian. Aalis ako sa
sari linan ang binatang iyan,” ang wika loob ng isang buwan. Sumama kayo
ng Kapitan-Heneral. sa Europa,” alok ng Kapitan-Heneral.
“Kamahalan, nais po naming “Hiyang sa inyo ang singaw doon.”
ipaalaala sa inyong si Ginoong Ibarra “Marami pong salamat. Ngunit
ay isang excomulgado,” pahayag ni ibig kong manirahan kung saan namuhay ang aking
Padre Salvi. mga magulang.”
“Hinahangad ko ang lubusang
“Kayo ang unang lalaking naka -
paggaling ni Padre Damaso,” hadlang
usap ko sa lupaing ito!” buong paghangang nasabi
agad ng Kapitan-Heneral.
ng Kapitan- Heneral.
Nagsialis ang mga prayle na
Sa pamamagitan ni Ibarra, nabatid
masama ang loob dahil sa malamig
ng Kapitan-Heneral na maa aring
na pagtanggap sa kanila ng KapitanHeneral. At ang
maging mabuting Español nang hindi
lahat ay dahil lamang
kailangang iwaksi ang pagka mabuting
kay Padre Damaso.
Pilipino at pag-ibig sa bayan. “Sayang
Hindi inaasahan ni Ibarra ang
at ang binatang ito balang-araw ay…”
magiliw na pagtanggap sa kaniya
nasabi pa sa sarili ng Kapitan-Heneral.
ng Kapitan-Heneral. Ikinasiya ng
Bago umalis, binating muli ng
Kapitan-Heneral ang pagpapatayo ni
Kapitan-Heneral si Kapitan Tiyago
Ibarra ng paaralan. Hinahangaan din
hindi lamang sa pagkakaroon ng
niya ang binata sa pagbibigay-dangal
kapuri-puring anak na dalaga, kundi Lahat ng durungawan sa daraanan ng
dahil din sa kaniyang mamanugangin. “Ang prusisyon ay naiilawan ng mga parol.
pinakamabait na anak Inanyayahan ng Kapitan ng
na babae ay siyang karapat-dapat bayan na sa kaniyang bahay manood
makaisang- puso ng pinakamarangal ng prusisyon ang Kapitan-Heneral.
na mamamayan sa Pilipinas. Kung Ngunit ibig ng Kapitan-Heneral na
kulang pa ang padrino, ibig kong maging isa pa sa makinig ng loa kaya nanaog ito at
mag-aanak,” pagmamagandang-loob ng Kapitan- naglakad na kasama sina Kapitan
Heneral. Tiyago, ang Alkalde, ang Alperes, at si
Isang “Opo, Ginoo” at nakaaawang Ibarra. Walang nagawa si Ibarra kundi
ngiti ang itinugon ni Kapitan Tiyago. ang sumunod sa Kapitan-Heneral
Hinanap ni Ibarra si Maria Clara bagama’t ang ibig niya ay sa bahay ni
dahil marami siyang sasabihin at ipagtatapat dito. Kapitan Tiyago manood ng prusisyon.
Kumatok si Ibarra sa Doo’y inaasahan niyang matatagpuan
pinto ng isang silid na pinagmumulan ng si Maria Clara na kasama ng kaniyang
masasayang tinig, ngunit hindi mga kaibigang dalaga; at sapagkat
siya pinagbuksan. Sa halip, mahinang wala siyang magawa, umaasa pa rin
yabag papalapit sa pinto ang kaniyang narinig at ang siya na magkikita sila ng dalaga sa
pabulong na tinig dulaan.
ni Sinang. “Paroroon kami sa dulaan Nangunguna ang guardia civil
ngayong gabi. Isulat mo ang kailangang sabihin kay at mga maykapangyarihan sa bayan
Maria Clara.” sa paghahawi ng daraanan patungo
Takang-takang umalis si Ibarra. sa kubol na ipinatayo ng Kapitan ng
“Ano ang ibig sabihin nito?” naibulong bayan sa tapat ng kaniyang bahay. Sa
niya sa sarili. kubol na ito bibigkasin ang loa para sa
santong pintakasi.
KABANATA 38 Maringal ang prusisyon na pinangungunahan ng

“ANG PRUSISYON” mga siryales na pilak

na kawad ng tatlong sakristan. Sumusunod dito ang
mga guro at mag-aaral.
Lumabas sa simbahan kinagabihan
Nasa likod nila ang mga batang may
ang ikaapat na prusisyon kasabay ng
dalang makukulay na parol na sari-sari
dupikal ng kampana at mga paputok.
ang ayos.
Naging kapuna-puna sa KapitanHeneral at kay nagpatuloy ang prusisyon.
Ibarra ang pamamalo Natigil ang prusisyon pagtapat sa
ng agwasil at Tinyente sa mga nagsisiilaw upang bahay nina Kapitan Tiyago. Lahat
huwag maputol ang linya. Pinapalo rin ang mga ay natahimik nang marinig ang tinig
nagtatangkang ni Maria Clara na umaawit ng Ave
umalis sa prusisyon. Maria ni Gonoud sa saliw ng sariling
Sa mga mapagmasid, tulad ni pagtugtog sa piyano. Damang-dama sa
Pilosopo Tasyo, kapansin-pansin ang tinig ng dalaga ang matinding lumbay.
mga gayak ng mga imahen. Nangunguna sa mga Tila ito isang hinaing at hindi isang
santo si San Juan panalangin. Tumimo sa puso ni Ibarra ang
Bautista na nasa lumang andas na kahoy. Sina San damdamin ng awit ngunit natakot
Francisco at Sta. Maria din siyang malaman ang dahilan ng
Magdalena ay nasa karo at naiilawan gayong kalungkutan. Napatingin ang
ng mga parol na bubog. Napakaganda Kapitan-Heneral kay Ibarra. Naunawaan ng pinuno
ni Maria Magdalena. Nadaramtan ito ang kalungkutan ng
ng burdadong damit na pinya at ang binata kaya inanyayahan niya itong
mga daliri’y puno ng singsing. saluhan siya sa hapunan upang pagusapan ang mga
Binabatak naman ng anim na batang nawawala.
kataong may katungkulan ang pintakasing si San
Diego. Sa huli, ang KABANATA 39
Mahal na Birhen na pinangungunahan ng mga “SI DONYA CONSOLACION”
nakaabito. Nakasabit sa
karo ng Birhen ang dalawang malapad
Nasaan nga ba ang paraluman ng
na laso na hawak-hawak ng labindalawang sagala.
guardia civil, si Doña Consolacion?
Pagtapat ng karo sa kubol, nanggilalas ang lahat sa
Tulad ng nakagawian, siya ay nasa
paglabas ng isang
sala, nakaupo sa isang maluwang na
batang lalaking may pakpak, nakabota
silyon. Lingid sa kaalaman ng lahat,
ng pangabayo, nakabanda, at nabibigkis sa baywang
pinagbawalan ng Alperes na lumabas ng bahay ang
at nakasombrero
Doña. Sa yamot ng
nang may plumahe. May sumigaw na,
Doña, maaga pa’y ipinasara na niya
“Ang Alkalde Mayor!” Ngunit hindi
ang mga bintana at pinakandaduhan
ito pinansin ng batang anghel. Buong
ang mga pinto upang hindi marinig
gara niyang binigkas ang loa. Pagkatapos ng loa,
ang kasayahan sa labas. Doña. Ikinagalit
Nakamumuhi ang anyo ni Doña ito ni Doña Consolacion kaya dinukwang nito ang
Consolacion. Nagngangalit sa kaniyang noo ang nakasabit na latigo ng
malaking ugat na waring asawa at, “Vamos, magcantar icau,”
dinadaluyan ng suka at apdo sa halip utos kay Sisa.
na dugo. Kulay talong ang kaniyang mga labi na sa
Ugali ng Doña ang magpanggap na hindi siya
tuwina’y may
marunong mag-Tagalog kaya
naka supalpal na tabako. Nakasuot
inutal-utal niya ang pagsasalita
siya ng mumurahing pambahay at
nito para patunayang siya’y
nakayayamot malasin.
isang Oropea.
Alam ng Alperes na ang kaniyang
“Sabihin mo sa babaeng ito
asawa’y nakatatawang magbihis kaya
na magkanta siya sa Tagalog,”
nakahihiyang ipakita sa mga mahal
utos ng Doña sa bantay dahil
na taong Español at nakaririwasang
sa hindi siya maintindihan ni
tagalalawigan. Ngunit hindi gayon
Sisa. Naintindihan ni Sisa
ang pagkakilala ni Doña Consolacion
ang bantay. Inawit niya ang
sa kaniyang sarili. Ang alam niya’y
“Kundiman ng Gabi.” Nang una’y
kaakit-akit siya, kilos-reyna, at magarang gumayak
nakangisi si Doña Consolacion ngunit
kaysa kay Maria Clara.
unti-unti itong napalis. Waring tinablan siya sa awit.
Nag-iisa ang Doña kaya masusunod niya ang init ng
“Tigil! Nakahahapis sa akin ang
ulo. Galit na
kantang iyan.” Napansin ng Doña na
galit siya at naghahanap ng mapagbubuntunan ng
nahantad sa bantay na siya’y marunong mag-
poot nang ubos-tindi
Tagalog. Dahil sa pagkapahiya, hinarap nito si Sisa at
at buong katampalasanan.
hinutok
Nasa bahay ng Alperes si Sisa
ng latigo. “Baila, baila!” wika ng Doña
nang gabing iyon. Hinuli ito sa paratang na
kay Sisa. Naglulundag at nag-iindak
panggugulo sa katahimikan. Naisipan ng baliw na
siya upang gayahin ni Sisa.
awitin
Ikinatuwa ni Sisa ang pag-indak
ang matatamis at malulungkot na
na yaon ng Doña. Sa pagkapahiya, tumigil ang Doña
kundimang natutuhan niya nang
at binalingan si Sisa.
siya’y bata pa. Narinig ng Doña ang
“Ngayon, ikaw naman ang sumayawsayaw!” Nilatigo
pag-awit ni Sisa kaya ipina tawag ito.
ni Doña Consolacion
Pumanhik si Sisa na hindi man lamang nagpugay sa
si Sisa sa paa. Sa simula’y mahina at
palakas nang palakas hanggang sa
mabuwal ang baliw. Dalawang mariing palo sa likod
ang nakapagpatindig
kay Sisa. Nagisi ang manipis na baro
nito at dumaloy ang dugo sa nabakbak
na balat.
Aliw na aliw si Doña Consolacion
sa kaniyang kalapastanganan. Hindi
niya namalayan ang pagdating ng
Alperes gayong pasikad na binuksan
nito ang pinto.
Putlang-putla ang Alperes at
nanga ngatal sa galit. Kitang-kita niya
ang pangyayari at mabalasik na tinitigan ang asawa.
Hindi siya kumikibo.
“Ano ang nangyayari sa iyo?”
tanong ng Doña. “Hindi ka man
lamang nagmagandang gabi sa akin.”
Sa halip na sumagot, tinawag ng
Alperes ang bantay.
“Dalhin mo ang baliw na ito,” ang
utos nito. “Pabihisan mo siya kay Marta
at gamutin. Pakanin siyang mabuti at
bigyan ng mabuting hihigan. Ingatan
siya at huwag lapasta nganin. Bukas
ay ihahatid siya sa bahay ni Ginoong
Ibarra.”