თავი 12

ბუნებითი სამართლის პასუხი პოზიტივიზმს

ფორმის საკითხი

რატომაა ფორმა მნიშვნელოვანი? რატომაა მნიშვნელოვანი - მორალურად და

პოლიტიკურად - რომ სამართალი წესების ფორმითაა გამოხატული? ყველაზე
ცხადი პასუხი სამართლის უზენაესობის იდეაშია. ჩვენს საზოგადოებაში
დემოკრატიული თავისუფლება ყველაზე უკეთ ხელისუფლების კანონისმიერი
მოთხოვნებისადმი დაქვემდებარებაში ვლინდება. რა არის “სამართლის
უზენაესობის” შინაარსი? როგორც ნილ მაკკორმიკი ამბობს:

არის ასეთი მიდგომა სამართლის პოლიტიკაში, რომლის მიხედვითაც,

სამართლებრივი [...] უთანხმოებები, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, უნდა
წარიმართოს წინასწარ განსაზღვრული წესების მიხედვით. ეს წესები უნდა
იყოს მნიშვნელოვნად ზოგადი და ცხადი. სამართლებრივი
ურთიერთობები მოიცავს უფლებებს, ვალდებულებებს,
უფლებამოსილებებსა და იმუნიტეტს, რომლებიც განსაზღვრულია
წესების ფორმით; ხოლო ხელისუფლების ქმედებები უნდა
დაექვემდებაროს [...] ასეთ წესებს (MacCormik 1989, გვ 184).

რატომ უნდა დაექვემდებაროს სახელმწიფო სამართლის უზენაესობის პრინციპს?

მიზეზთა ერთი ჯგუფი სამართლიანობასთან არის დაკავშირებული და მოიცავს
შემდეგს: სოციალური ურთიერთობების სამართლებრივი რეგულაცია უნდა
განხორციელდეს ზოგადი წესების მეშვეობით, რომლებიც გამოიყენება
მიუკერძოებლად - ყველა ადამიანის მიმართ - და ცნობილია წინასწარ; წესები
სამართლის მიუკერძოებელმა მოხელეებმა უნდა გამოიყენონ სისტემის შიდა
ლოგიკისა და ვალიდურობის პრინციპების შესაბამისად, ყველა პერსონალური და
არასამართლებრივი მოსაზრების გამორიცხვით. ამგვარად, ზოგადობა და
ფორმალურ წყაროებზე მითითება სამართლიანობის გარკვეული ფუნდამენტური
იდეების გარანტიაა. სამართლის უზენაესობა, ამ აზრით, ნიშნავს: 1)
სამართლებრივი სუბიექტების თანასწორობას კანონის წინაშე, სადაც
ინდივიდუალური საქმეები წყდება მხოლოდ მათი ფაქტობრივი გარემოებების
მიხედვით და არავინ სარგებლობს გამონაკლისებით; 2) ხელისუფლების
ანგარიშვალდებულებასა და მისი თვითნებური ქმედების კონტროლს; ეს ეხება
მოსამართლეებსაც - ძალაუფლების დანაწილების დოქტრინა გულისხმობს, რომ
მოსამართლეებს წესების გამოყენების უფლება აქვთ და არა - მათი შექმნისა; 3)
ვინაიდან სამართლებრივი სისტემა გულისხმობს იძულებას, სამართლის
უზენაესობა ცდილობს, დაარეგულიროს იძულება და აქციოს ის „თავისუფლების
მეგობრად“. საბოლოო ჯამში, ჩვენ შეგვიძლია ყველა ეს ასპექტი მოვაქციოთ
ფრაზაში: “კანონების და არა ადამიანების მმართველობა”.
რაც შეეხება მეორე სახის მიზეზებს, მათ შეგვიძლია ინსტრუმენტული მიზეზები
ვუწოდოთ. სამართლის უზენაესობის იდეა პლურალისტური საბაზრო
საზოგადოების სოციალური მენეჯმენტის ეფექტურ ტექნიკას გვთავაზობს, სადაც
ვერც ღირებულებებთან დაკავშირებით კონსენსუსს ვივარაუდებთ და ინტერესებს
შორის კონფლიქტიც აშკარაა. სამართლის ერთგვაროვნება და მისი
წინასწარგანჭვრეტადობა ამარტივებს პერსონალურ და კომერციულ დაგეგმვას და
აადვილებს ახალ წამოწყებებს - როგორც სამეწარმეო, ისე პირად სფეროში. ცხადი
და ტექნიკურად ავტორიზებული ზოგადი წესები იდეალური ინსტრუმენტია
ნებისმიერი შინაარსის სოციალური და ინდივიდუალური მიზნებისკენ
სწრაფვისთვის. ვებერი ფიქრობდა, რომ სამართლის უზენაესობამ, ფორმალური
და აბსტრაქტული ზოგადი წესების სახით, შესაძლებელი გახადა კაპიტალიზმის
აღზევება.

ფულერი და “სამართლის შინაგანი მორალი”

იდეა, რომ სამართალს უნდა ჰქონდეს ზოგადი, ცხადი და მომავლისკენ

მიმართული წესების ფორმა, არ არის პოზიტივისტებისა და ბუნებითი
სამართლის მიმდევრებს შორის უთანხმოების საგანი. ამ ორ პოზიციას შორის
უთანხმოების გასაგებად, უნდა განვიხილოთ სამართლის უზენაესობის იდეის
ერთ-ერთი ყველაზე საინტერესო იურისპრუდენციული გამართლება, რომელიც
1950-იან და 1960-იან წლებში მოღვაწე გავლენიან ამერიკელ სამართლის
თეორეტიკოსს, ლონ ფულერს, ეკუთვნის. ფულერი სამართლის უზენაესობის
ძირითად მახასიათებლებს, არც მეტი, არც ნაკლები, “სამართლის შინაგან
მორალად” წარმოაჩენს. კანონიერება ფულერისთვის “გულისხმობს ადამიანის
ქცევის დაქვემდებარებას წესების მმართველობისადმი” (Fuller 1969, გვ. 106). ეს
შინაგანი მორალი, სამართლის ფორმალური მახასიათებლების სახით,
გულისხმობს გარკვეულ ფუნდამენტურ შეზღუდვებს.

რა არის შინაგანი მორალის მახასიათებლები? რა არის კანონიერების

მახასიათებლები? ფულერი გამოყოფს რვა აუცილებელ მახასიათებელს.
აუცილებელია, რომ ეს რვა მახასიათებელი, სხვადასხვა ხარისხით,
სამართლებრივ სისტემაში არსებობდეს. კანონიერება ხელოვნებაა და ჩვენ უნდა
დავაბალანსოთ ეს მახასიათებლები ერთმანეთთან ისე, რომ მივიღოთ საუკეთესო
ნაზავი. იმის პირობა, რომ რაიმეს სამართლებრივი სისტემა ეწოდოს, სწორედ
ასეთი ნაზავის არსებობაა.

1. უნდა არსებობდეს წესები: ეს განიმარტება, როგორც ზოგადობის

მოთხოვნა. უნდა არსებობდეს რაიმე სახის წესები, რომელთა არსებითი
მახასიათებელი მათი ზოგადი ფარგლებია.
2. პრომულგაცია: მოთხოვნა, რომ კანონი უნდა გასაჯაროვდეს და არ იყოს
გასაიდუმლოებული. მოქალაქეებმა შესაძლოა, არ ეცოდნენ ყველა კანონის
შინაარსი, მაგრამ მათ უნდა შეეძლოთ მისი გარკვევა.
 3. უკუძალის აკრძალვა: წესები უნდა იყოს მომავლისკენ მიმართული.
იმისთვის, რომ ადამიანის ქცევა მართოს, წესები უნდა დადგინდეს
წინასწარ, რათა მოქალაქეებს ჰქონდეთ შესაძლებლობა, გადაწყვიტონ,
დაემორჩილონ თუ არა მათ. ადამიანის ძირითადი უფლება, რომელიც
კრძალავს კანონგარეშე სასჯელს, ამ პრინციპს გამოხატავს.
4. სიცხადე: წესი შეძლებისდაგვარად ცხადი უნდა იყოს, რათა ის გაიგონ და
შეასრულონ. მიუხედავად იმისა, რომ გარკვეული ინტერპრეტაციული
თავისუფლება გარდაუვალია და სტანდარტების გარკვეული მოქნილობა -
სასურველი, წესები, რომლებიც მიზანმიმართულად ბუნდოვანია,
შეუძლებელს ხდის მათ მიხედვით ადამიანის ქცევის მოწესრიგებას.
5. სამართალი თავისუფალი უნდა იყოს წინააღმდეგობრიობისგან: წესები,
რომლებიც მოითხოვენ ურთიერთსაპირისპირო ქმედებებს, არ იძლევიან
მკაფიო მითითებას, თუ რა სახის ქცევას მოელის კანონი.
6. კანონმა არ უნდა მოითხოვოს შეუძლებელი: კანონები, რომლებიც
მოქალაქეებისგან ითხოვენ იმას, რაზეც მათ არანაირი კონტროლი არ აქვთ,
არ უტოვებს მოქალაქეებს შესაძლებლობას წესებს დაემორჩილონ.
7. მუდმივობა: იმისთვის, რომ მდგრადი მოლოდინი იყოს იმისა, რაც
მოქალაქეებს მოეთხოვებათ, კანონები არ უნდა იცვლებოდეს სწრაფად.
თუმცა ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს, რომ ისინი არ შეიძლება შეიცვალოს
ეტაპობრივად, რათა მოერგონ ცვალებადი საზოგადოების საჭიროებებს.
8. შესაბამისობა ოფიციალურ ქმედებასა და გაცხადებულ წესებს შორის:
ოფიციალური პირების ქმედება უნდა შეესაბამებოდეს წინასწარ დადგენილ
კანონებს. სხვა შემთხვევაში, წესების მოთხოვნასა და მათ გამოყენებას
შორის განსხვავება ისეთი იქნება, რომ მოქალაქეები ხელისუფლების
თვითნებობის წინაშე აღმოჩნდებიან.

ამ პირობების განმარტებისას ფულერი იყენებს გერმანელი სოციოლოგის, გეორგ

ზიმელის, იდეას, რომ:

წესების შესრულებასთან დაკავშირებით ხელისუფლებასა და მოქალაქეს

შორის გარკვეული ორმხრივობა არსებობს. ხელისუფლება, ფაქტობრივად,
მოქალაქეს ეუბნება: “ეს არის წესები, რომელთა შესრულებასაც შენგან
მოველით. თუ შეასრულებ, შენ გექნება წინასწარი გარანტია, რომ შენი
ქმედება ამ წესებთან მისადაგებით შეფასდება“. როცა ორმხრივობის ეს
კავშირი საბოლოოდ და სრულად დარღვეულია ხელისუფლების მხრიდან,
აღარაფერი რჩება, რასაც შეიძლება დაეფუძნოს მოქალაქის მიერ წესების
შესრულების ვალდებულება (Fuller 1969, გვ. 39–40, ხაზგასმა
დამატებულია).

ფულერისთვის სამართლებრივ წყობაში თითოეული ზემოაღნიშნული პრინციპის

განხორციელებაა საჭირო იმისთვის, რომ სამართალმა შეასრულოს საკუთარი
ფუნდამენტური მიზანი - კერძოდ, დაუქვემდებაროს ადამიანის ქცევა წესების
მმართველობას. ეს პრინციპები არსებითია იმის გასაგებად, თუ რას ნიშნავს
სამართალი. ამავე დროს, ეს პრინციპები აუცილებელი და საკმარისი პირობაა
ხელისუფლებასა და მოქალაქეს შორის “ორმხრივობის” უზრუნველსაყოფად. ამ
შემთხვევაში, სამართალი, განსხვავებით უბრალოდ ინსტიტუციონალიზებული
ძალაუფლებისგან, იძენს “მორალურ” განზომილებას. სწორედ ამას გულისხმობს
ფულერი “სამართლის შინაგან მორალში”.

მოდი, უფრო თანმიმდევრულად მივყვეთ. ფულერისთვის კანონიერების მიზანია

არ დაუშვას ჩვენი მართვა თვითნებური გადაწყვეტილებებით. ეს ნიშნავს, რომ
სამართალი არსებობს იმისთვის, რომ აღკვეთოს ჩვენზე ოფიციალური პირებისა
და სხვების თვითნებური დომინაცია, რომლებიც გვიმტკიცებენ, რომ იციან, თუ
რა არის ჩვენთვის უკეთესი. ის არსებობს, რათა შესაძლებელი გახადოს ან
შეინარჩუნოს ადამიანებს შორის თავისუფალი კომუნიკაცია. ამიტომაც
ფულერისთვის „წესების მმართველობისთვის საკუთარი თავის დამორჩილების“
გზა სამართალზე გადის. აქ სამართალი გაგებულია, როგორც კომპლექსური
იდეალი, რომელიც მოიცავს სამართლებრივ ბუნებაზე პრეტენზიის მქონე
გადაწყვეტილებების შეფასებისა და კრიტიკის სტანდარტებს. იქ, სადაც ასეთი
იდეალი არსებობს, ოფიციალური ქმედება გახლართულია წესებისგან შემდგარ
ქსელში და შეზღუდულია მისით. არცერთი ძალაუფლება არ არის დაზღვეული
კრიტიკისგან და არ აქვს თავისუფლება, საკუთარი სურვილისამებრ იმოქმედოს,
თუნდაც კეთილი ზრახვებით. სწორედ ამიტომ პროცედურული შინაგანი მორალი
სამართლის არსებითი ნაწილია, რომელიც ზემოთ განხილულ რვა პრინციპს
მოიცავს.

ის, რომ ორმხრივობის იდეალი მოითხოვს ლეგალურობის რვავე პრინციპის

მიმართ მყარ ერთგულებას, არ ნიშნავს, რომ შესაძლებელია თითოეული
პრინციპის, საჯაროობის პრინციპის გამოკლებით, სრულყოფილად რეალიზება
ყველა სიტუაციაში. ამის ასახსნელად ფულერი “მისწრაფების” ენას იყენებს. ის
მნიშვნელოვან განსხვავებას აჩვენებს „მისწრაფების მორალურობასა“ და
„ვალდებულების მორალურობას“ შორის. მისწრაფება ადგენს ბრწყინვალების
სტანდარტებს, რომლისკენაც ყველა პრაქტიკა (მათ შორის, კანონშემოქმედებითი)
უნდა იღვწოდეს; “ვალდებულება” ადგენს მინიმალურ ზღვარს, რომლის
ქვემოთაც მისწრაფების განხორციელების რომელიმე მცდელობა თუ დაეცემა,
მისწრაფების არსებობაზე ვეღარ ვილაპარაკებთ. ფულერის კანონშემოქმედი - Rex
- უნდა ცდილობდეს ნათელი გახადოს ის ფაქტი, რომ ყველა კანონში სიცხადის
მიღწევა შეუძლებელია. თუმცა იმისთვის, რომ ხელისუფლის საქმიანობა
კანონშემოქმედებით პრაქტიკად ჩაითვალოს, ის ვერ დაეცემა იმ ზღვრის
(“ვალდებულება”) ქვემოთ, რომლის მიღმაც კანონების შინაარსი
მოქალაქეებისთვის გაუგებარი ხდება. კანონიერების სხვა მოთხოვნების მსგავსად,
კანონები დროთა განმავლობაში იცვლება, რასაც მუდმივობის პრინციპი ეწირება;
მკაცრი პასუხისმგებლობის პრინციპები ხანდახან ნამდვილად მოითხოვს
შეუძლებელს, როცა პასუხისმგებლობას აკისრებს აქტორებს, რომლებმაც
ყველაფერი გააკეთეს შესაძლებლობის ფარგლებში, რომ თავიდან აეცილებინათ
კონკრეტული ქმედება; და ხანდახან საერთო სამართლის გადაწყვეტილებებში,
რომლებიც ცვლიან ან “ავითარებენ” სამართალს, უკუძალის აკრძალვის პრინციპის
დათმობაც შეიძლება (მაგალითად, საქმეებში, რომლებიც ქორწინების დროს
გაუპატიურებას ეხება - Stallard v HMA შოტლანდიაში და R v R ინგლისში) .

ცნობილი ფაქტია, რომ ჰარტი დაუპირისპირდა ფულერის მცდელობას, აღმოეჩინა

კანონიერების “მორალურად” შერაცხვისთვის საჭირო მოთხოვნები. ჰარტისთვის
ფულერის შემოთავაზებული აღწერა იყო სამართლის უზენაესობის წმინდად
ფორმალური აღწერა, რომელსაც არ ჰქონდა აუცილებელი კავშირი მორალურ
განზომილებასთან. ბოლოს და ბოლოს, ნუთუ არ შეეძლო ფაშისტ ან რასისტ, ან
სხვა ტოტალიტარულ ხელისუფლებას ამ იდეალების შესრულება საკუთარი
პროგრამის დაზიანების გარეშე? ჰარტის თანახმად, ეს თითქოსდა “შინაგანი
მორალი” სრულად თავსებადია ამორალური მიზნებისკენ სწრაფვასთან.

მაგრამ ფულერი უფრო სიღრმისეულ რამეს გულისხმობს. მისი აზრით, სანამ

სამართლის შესახებ ასეთ არგუმენტს შევქმნით, სამართლის მიზანი უნდა
გვესმოდეს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, სამართლის შესახებ ყველა არგუმენტი უნდა
ითვალისწინებდეს მის მიზანს. თუ თქვენთვის სამართალი საზოგადოების
მოწესრიგების სოციალური ტექნიკაა, მაშინ ჰარტის მიერ სამართლის “შინაგანი
მორალის” მის ეფექტიანობამდე დაყვანა, შესაძლოა, გარკვეულწილად
დამაჯერებელიც იყოს. ამ კუთხით, სამართალი გაგებული იქნება, როგორც
საზოგადოების მართვის ნეიტრალური ტექნიკა. მაგრამ თუ საშუალებებსა და
მიზნებს ერთმანეთისგან გავმიჯნავთ, ეფექტიანობის საკითხისა და მორალური
ღირებულებების ერთმანეთისგან გარჩევაც მოგვიწევს. სამართალი არ არის
მხოლოდ ტექნიკა. თუ ფულერის მსგავსად სამართალი გვესმის, როგორც
ორმხრივობის უზრუნველყოფის მორალური მიზნის მატარებელი, მაშინ ამ
მიზნის მიღწევის საშუალებები (სიცხადე, ზოგადობა, მომავლისკენ მიმართულება
და ა.შ.) საკუთარ მორალურ განზომილებას იძენენ: სწორედ ეს პრინციპები
განაპირობებს იმას, რასაც ორმხრივობას ვუწოდებთ.

მიუხედავად იმისა, რომ ჯონ ფინისის მნიშვნელოვან ნააზრევზე უფრო ღრმად

შემდეგ სექციაში ვისაუბრებთ, სწორი იქნება, თუ კანონიერებისა და სამართლის
ფორმის განხილვისას მის მნიშვნელოვან მიგნებას აქვე მოვიხმობთ. საუბარია
პრაქტიკული გონივრულობის კონცეფციაზე. ფინისის თანახმად, ერთი რამ, რაც
ჯანსაღ თემს აუცილებლად სჭირდება, საერთო ხელისუფლებაა. მანამ, სანამ ჩვენ
ყველანი არ ვაღიარებთ ქცევის რაიმე საერთო კოდექსს, თემში ჩვენი
თანაცხოვრება ვერ მოხერხდება. ქცევის საერთო კოდექსის პრაქტიკაში
განხორციელება კი მოითხოვს ინსტიტუციონალიზებულ უწყებას/უწყებებს,
რომელიც საერთო კოდექსის დარღვევის შემთხვევებს განსჯის. რაც უფრო
კომპლექსური ხდება პოლიტიკური საზოგადოება, მით უფრო მრავალფეროვანი
და მრავალგვარია ის შესაძლებლობები, რასაც ასეთი საზოგადოება სიკეთის
განსხვავებული გამოვლინებებისთვის ქმნის. კომპლექსურობასთან ერთად კი
ხშირად გვირთულდება ერთმანეთთან კოორდინაცია. შესაბამისად, ჩნდება უფრო
დახვეწილი საერთო საჯარო უწყებები, რომლებიც გვესაჭიროება სოციალური
ქცევის საერთო და ავტორიტეტული კოდექსის ადმინისტრირების, აღსრულების,
შეცვლისა თუ დახვეწისთვის და წარმოშობილი დავების გადასაწყვეტად. ამ
თვალსაზრისით, კოორდინაციის მიღწევას, რაც ადამიანური პოტენციალის
განვითარების საშუალებაა და, ამდენად, მორალური სიკეთის დაცვას ემსახურება,
სამართალს უნდა ვუმადლოდეთ. სამართალი ერთდროულად არის, როგორც
მიზნის მიღწევის საშუალება, ისე თავისთავადი სიკეთეც. უნდა აღვნიშნოთ ისიც,
თუ როგორ ამყარებს პრაქტიკული გონის შესახებ ფინისის არგუმენტი ფულერის
აზრს, რომ სამართალი მოითხოვს ორმხრივობასა და ურთიერთკავშირს.
სამართალი უფრო მეტია, ვიდრე საზოგადოების ორგანიზების ნეიტრალური
საშუალება; ის თავისთავად არის მორალური პროცესი და ასე ცხოვრება
თავისთავად არის ჩვენთვის მორალურად კარგი. სწორედ ამ გაგებით არის
სამართლის უზენაესობა საზიარო ურთიერთქმედება, რომელიც ერთდროულად
გვიცავს კიდეც და მორალურადაც აღგვამაღლებს.

უოლდრონი და სამართლის უზენაესობის “პროცედურული” გამართლება

სამართლებრივი პოზიტივიზმის ერთ-ერთ ბოლოდროინდელ ანალიზსა და

კრიტიკაში ჯერემი უოლდრონი გვთავაზობს ფულერის განახლებულ კრიტიკას.
ეს კრიტიკა მნიშვნელოვანია იმის გასაგებად, თუ რას ნიშნავს, როცა მართვის და
დისციპლინის სხვა ფორმებისგან განსხვავებით, სამართლის მიხედვით იმართები.
სამართლებრივი პოზიტივიზმის მიდგომით, ამბობს უოლდრონი, სამართლის
უზენაესობა არის “ერთ-ერთი იმ იდეალებს შორის, რომლებსაც სამართალს
ვუსადაგებთ და არაფერი ისეთი, რაც უფრო მჭიდროდ იქნებოდა დაკავშირებული
თავად სამართლის იდეასთან” (Waldron 2008, გვ. 59).

უოლდრონი ამტკიცებს, რომ სამართლის რაობის დადგენა პოლიტიკური და

მორალური ღირებულებებისგან დამოუკიდებლად შესაძლებელი არ არის. ის
ამბობს, რომ “ჩვენ ვერ ჩავწვდებით სამართლის ცნებას, თუ ამავე დროს არ
შევიმეცნებთ იმ ღირებულებებს, რომლებსაც სამართლის უზენაესობა მოიცავს“
(Waldron 2008, გვ. 10). უალდრონის აზრით, შეუძლებელია ჯერ ვალიდური
სამართლის იდენტიფიცირება და მხოლოდ შემდეგ - სამართლის უზენაესობის
ღირებულებების განცალკევებული ანალიზი და მათი გამოყენება. სამართლის
უზენაესობა, წერს უოლდრონი, “არის იდეალი, რომელიც მიზნად ისახავს
აღმოფხვრას პოლიტიკური ძალაუფლების განხორციელების პროცესში
წარმოშობილი საფრთხეები და არა - საფრთხეები, რომლებიც კანონის არასწორ
გამოყენებასთან არის დაკავშირებული (Waldron 2008, გვ. 11). პოლიტიკური
ძალაუფლების განხორციელების კონტროლისა თუ ორგანიზების მიზნის
მისაღწევად სამართლის არჩევა, ანუ ბრძანების ფორმით მმართველობის ნაცვლად
“სამართლით მმართველობის” არჩევა, ნიშნავს, რომ სამართალი “თავად არის
განსაზღვრული, როგორც გამოსავალი და არა პრობლემა, რომელიც, თავის მხრივ,
დამოუკიდებელმა იდეალმა - სამართლის უზენაესობამ - უნდა გადაჭრას
(Waldron 2008, გვ. 11). შესაბამისად, სამართლის უზენაესობა არ წარმოადგენს
შემთხვევით დანამატს სამართლის ვალიდურობის საკითხზე, არამედ
გარდაუვალადაა დაკავშირებული ვალიდური სამართლის იდენტიფიცირების
შესაძლებლობასთან.
ამ მიდგომის დასაცავად უოლდრონი ამტკიცებს, რომ ჩვენ განსაკუთრებული
ყურადღება უნდა მივაქციოთ “სამართლებრივი პრაქტიკის პროცედურულ და
არგუმენტაციულ ასპექტებს” (Waldron 2008, გვ. 5). ამის უკეთ გასაგებად
უოლდრონი გვთავაზობს ტერმინ “დემოკრატიასთან” დაკავშირებულ ანალოგიას.
ყოფილი აღმოსავლეთი გერმანია საკუთარ თავს გერმანულ დემოკრატიულ
რესპუბლიკას უწოდებდა, მაგრამ სახელწოდება და სახელმწიფოს რეალური
შინაარსი ორი განსხვავებული რამ იყო: არავინ, და ყველაზე ნაკლებად თავად ამ
სახელმწიფოს მოქალაქე, ტყუვდებოდა “დემოკრატიის” იარლიყით. იმისთვის,
რომ დემოკრატია არსებობდეს, უნდა იყოს დაცული გარკვეული სტანდარტები -
მაგალითად, თავისუფალი და სამართლიანი არჩევნების რეგულარული ჩატარება.
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, არსებობს გარკვეული პირობები, რომლებიც
წარმოადგენენ დემოკრატიული პრაქტიკის ამოცნობის დამოუკიდებელ
კრიტერიუმებს - მიუხედავად იმისა, თუ როგორ აღწერს საკუთარ თავს რეჟიმი.

შესაძლებელია თუ არა იმავეს თქმა ისეთი ტერმინების გამოყენებაზე, როგორიც

სამართალი და სამართლებრივი სისტემაა? არსებობს თუ არა კრიტერიუმები,
რომელთა დაკმაყოფილებაც აუცილებელია, რომ სამართლის გამოყენება
ლეგიტიმურად ჩაითვალოს? უოლდრონი ამტკიცებს, რომ არსებობს. ის
აკრიტიკებს სამართლებრივ პოზიტივისტებს, რომლებიც, მისი აზრით, ზედმეტად
ხშირად და დაუდევრად იყენებენ ტერმინ „სამართალს“ იმისათვის, რომ აღწერონ
ნებისმიერი ცენტრალიზებული წესრიგი, რომელსაც, თავის მხრივ, მხოლოდ
ქმედითი და ცხადი წესების ერთობლიობად მიიჩნევენ. უოლდრონის თანახმად,
იმისთვის, რომ რაიმე სამართლად თუ სამართლებრივ სისტემად იყოს
კვალიფიცირებული, საჭიროა უფრო მეტი, ვიდრე ეს სამართლებრივ
პოზიტივისტებს ჰგონიათ, რადგან „ძალაუფლების განხორციელების პროცესის
კანონის მიღებად ან მის გამოყენებად აღწერა უკვე ნიშნავს ამ პროცესისთვის
გარკვეული ღირსების მინიჭებას“ (Waldron 2008, გვ. 12). ასეთი “ღირსება” კი
შეიძლება ჰქონდეს ან არ ჰქონდეს ცენტრალურად ორგანიზებულ წყობას. ამიტომ
ისევე, როგორც ყველა სახელმწიფო, რომელიც თავს დემოკრატიას უწოდებს,
შეიძლება არ იყოს დემოკრატიული, “ბრძანების და კონტროლის ყველა სისტემა,
რომელიც თავს სამართლებრივ სისტემას უწოდებს, არ არის სამართლებრივი
სისტემა” (Waldron 2008, გვ. 13–14). ჩვენ უნდა გავცდეთ სამართლებრივი
პოზიტივისტების მტკიცებებს და გავიაზროთ კანონიერების პრინციპების
განუყოფლობა იმისგან, რაც სამართლად იწოდება.

მაშინ რა არის ის სპეციალური მახასიათებლები, რაც საჭიროა სამართლისა და

სამართლებრივი სისტემისათვის ღირსეული ხასიათის მისანიჭებლად?
უოლდრონი ამტკიცებს, რომ არსებობს ხუთი მახასიათებელი.

პირველი მახასიათებლის მიხედვით, უნდა არსებობდეს სასამართლო.

სასამართლოებში იგულისხმება არა უბრალოდ ის ინსტიტუტები, რომლებიც
კანონს ინდივიდუალურ საქმეებს უსადაგებენ, არამედ ამაზე ბევრად
მრავალფეროვანი რამ. სასამართლო არის უწყება, რომელიც სამართალს
კონკრეტული ფორმით იყენებს, უზრუნველყოფს რა, რომ დავები
მიუკერძოებელმა მესამე მხარემ გადაწყვიტოს. მაგრამ მთავარი ის არის, რომ ეს
ხორციელდება გარკვეული პროცედურული პირობებით. მაგალითად, ისინი
ისმენენ და იღებენ არგუმენტებს ორივე მხარისგან და შესაძლებლობას აძლევენ
მათ, რომ მტკიცებულებები და ინტერპრეტაციები პროცედურისა და
მტკიცებულებების წინასწარ განსაზღვრული წესების მიხედვით დაიცვან ან
უკუაგდონ. მეტიც, საქმის განხილვა და გამოკვლევა “ღია სასამართლოზე” ხდება
და გადაწყვეტილებები საჯაროდაა ხელმისაწვდომი. როდესაც ვიგებთ
სახელმწიფოების შესახებ, სადაც სამართლის უზენაესობა საფრთხის ქვეშაა,
როგორც წესი, ასეთი საფრთხის მიზეზი სწორედ იმ პროცედურული გარანტიების
ჩამოშლა თუ მარცხი ხდება, რომლებიც სასამართლოების არსებობას
უკავშირდება.

მეორე მახასიათებელი ეხება “ზოგადი საჯარო ნორმების” საჭიროებას. ნორმების

ზოგადობა, როგორც ფაქტორი, ჩვენ უკვე ფულერთან განვიხილეთ. მის
დაკვირვებებს იზიარებს უოლდრონიც და აღნიშნავს, რომ სამართლის
ზოგადობას მნიშვნელოვანი წვლილი მიუძღვის “მიუკერძოებლობისა და
თანასწორობის პრინციპების” ხორცშესხმაში ( Waldron 2008, გვ. 25). აღნიშნულ
პრინციპებს კი, ცენტრალური მნიშვნელობა აქვს სამართლის ცნებისთვის.
უოლდრონი ასევე განსაკუთრებულ აქცენტს აკეთებს “საჯაროობის”
ღირებულებაზე. მაგალითად, როცა მოქალაქეების დისციპლინირებისთვის
საიდუმლო თუ გაუგებარი დირექტივები მუშავდება და გამოიყენება, ეს შესაძლოა
იყოს ძალაუფლების განხორციელება, მაგრამ ეს არ არის საკმარისი პირობა
იმისთვის, რომ ძალაუფლების ასეთ განხორციელებას სამართალი ვუწოდოთ.
უოლდრონისთვის, ხალხს, რომელიც სამართლით იმართება, აქვს უფლება,
საჯაროდ ხელი მიუწვდებოდეს ან, სულ მცირე, შესაძლებლობა ჰქონდეს, გაერკვეს
იმ ნორმატიულ წესებში, რომლებიც მასზე ვრცელდება. მხოლოდ ამ შემთხვევაში
ჩაითვლება, რომ ადამიანებს ექცევიან, როგორც პასუხისმგებლობიან აგენტებს,
რომელთაც შეუძლიათ, გაიაზრონ წესების ნორმატიული მოთხოვნები და მიიღონ
გადაწყვეტილებები ამ ცოდნის საფუძველზე. სამართლისა და კანონიერების
პირველი და მეორე მახასიათებელი ერთობლივად უზრუნველყოფენ, პირველ
რიგში, ადამიანის, როგორც საკუთარი გადაწყვეტილებების ახსნის უნარის მქონე
არსების, ღირსების პატივისცემას (Waldron 2008, გვ. 28).

უოლდრონი “სამართლის პოზიტიურობას” აღწერს, როგორც მესამე არსებით

მახასიათებელს, მაგრამ მას, სამართლებრივი პოზიტივისტებისგან განსხვავებით,
უფრო დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს. უოლდრონი და სამართლებრივი
პოზიტივისტები იზიარებენ იდეას, რომ სამართალი პოზიტირებულია,
დადგენილია. ეს ნიშნავს, რომ სამართალი არა რაიმე მისტიკური თუ
ტრანსცენდენტური მიგნებებითაა აღმოჩენილი, არამედ ხალხის მიერაა შექმნილი.
თუმცა ამ დაკვირვების შიგნით უფრო ფუნდამენტური რამ იმალება. ის, რომ
სამართალი ადამიანების მიერაა შექმნილი, ნიშნავს, რომ ის ადამიანების მიერვე
შეიძლება შეიცვალოს. ხოლო ის ფაქტი, რომ სამართალი შეიძლება იყოს
განსხვავებული, ნიშნავს, რომ თავად “სამართლის იდეა [...] გადმოსცემს
თავისუფლების ელემენტარულ განცდას; განცდას, რომ ჩვენ ვართ თავისუფალი,
გვქონდეს ისეთი კანონები, როგორიც გვსურს” (Waldron 2008, გვ. 31). რა თქმა
უნდა, ამის მისაღწევ გზაზე ბევრი ბარიერია, რომელთაგან ნაწილი შეიძლება
სასურველი იყოს, ნაწილი კი - არა. მაგრამ იქ, სადაც სამართლის უზენაესობა
საფრთხის ქვეშაა და სადაც ძალაუფლების განხორციელება არასამართლებრივ
ფორმას იღებს, სწორედ თავისუფლების ეს ელემენტარული ასპექტია ხოლმე
ხშირად უარყოფილი.

მეოთხე მახასიათებლად უოლდრონი მოიაზრებს საჯაროობის კიდევ ერთ

ასპექტს: ფაქტი, რომ სამართალი “საკუთარ თავს წარმოაჩენს კონკრეტული
კუთხით - როგორც საზოგადოების სახელით მოქმედს და საჯარო სიკეთეზე
ორიენტირებულს... არის მისი ერთ-ერთი განმსაზღვრელი მახასიათებელი”
(Waldron 2008, 31–32). “წარმოჩენის” საკითხი აქ მნიშვნელოვანია იმდენად,
რამდენადაც კონკრეტულმა სამართლებრივმა სისტემა ან კანონთა ნაკრებმა
შესაძლოა, ვერ შეძლოს საჯარო სიკეთისადმი მსახურება, მაგრამ ეს არ ცვლის იმ
ფაქტს, რომ, საფუძველში, ის საჯარო სიკეთეზეა ორიენტორებული. უალდრონის
მტკიცებით, ჩვენ არ უნდა ვუბოძოთ “სამართლის” წოდება ბრძანებებისა და
განკარგულებების ისეთ ნაკრებს, რომელიც მხოლოდ მცირე ჯგუფის ინტერესებს
ემსახურება და რომელიც დაუფარავად უარყოფს ნორმების საყოველთაო და
თანაბარ გავრცელებას ყველაზე ყველას სახელით. სამართლის სახელის
დამსახურებისთვის სამართლებრივი ინსტიტუტები და კანონები “უნდა იყოს
ორიენტირებული საზოგადოებრივ სიკეთეზე - სხვა სიტყვებით, სამართლიანობის
საკითხებსა და საერთო სიკეთეზე, რომელიც გადალახავს ძალაუფლების მქონეთა
პირად ინტერესს” (Waldron 2008, გვ. 31). ჰარტის მტკიცებას რომ შევადაროთ, ჩვენ
შეგვიძლია ვთქვათ, რომ თუ საზოგადოების დიდ ნაწილს ცხვრებივით ეპყრობიან
და თუ ცხვრები “სასაკლაოზე ამთავრებენ ცხოვრებას”, მაშინ უოლდრონის
პრინციპის მიხედვით, ყველანაირი მიზეზი არსებობს იმისა, რომ “უარი ვუთხრათ
ასეთ სისტემას სამართლის წოდების ტარებაზე”.

ბოლო მახასიათებელს უოლდრონი “სისტემატიზმს” უწოდებს. აქაც ეს ცნება

უფრო მრავალფეროვანია, ვიდრე სამართლებრივი პოზიტივისტების მიერ
შემოთავაზებული სისტემის ვალიდურობის აღწერა. სისტემატიზმი მიანიშნებს
სისტემის პოზიტიური წესების თანმიმდევრულ ერთობაზე. ეს, როგორც წესი,
მიიღწევა იმ ღირებულებებისადმი თანმიმდევრულობის მოთხოვნით, რომლებიც
კონკრეტულ წესებს უდევს საფუძვლად. ეს, ალბათ, ყველაზე შესამჩნევი საერთო
სამართლის სასამართლო პრაქტიკაშია, მაგრამ ეს კანონმდებლობასაც შეეხება.
ახალი კანონების დადგენით კანონმდებლობაც უნდა განვიხილოთ მიმდინარე
კანონშემოქმედებითი პროცესის ნაწილად, რომელსაც ახასიათებს
თანმიმდევრულობა, ხშირად, მკაფიოდ განსაზღვრული საკონსტიტუციო
ტესტებით. სისტემატიზმი, ამ გაგებით, არ ეხება მხოლოდ ვალიდური სამართლის
იდენტიფიცირების საკითხს (თუმცა ამასაც მოიცავს) და გულისხმობს უფრო
ფუნდამენტურ ღირებულებას: “ის ნიშნავს, რომ სამართალს შეუძლია,
სუბიექტების წინაშე საკუთარი თავი წარმოაჩინოს, როგორც მმართველობის
ერთიანი პროცესი, რომელსაც აქვს საზრისი (Waldron 2008, გვ. 35).
უოლდრონისთვის სამართლის არსებობა, მართვის სხვა საშუალებებისგან
განსხვავებით, მოითხოვს, რომ სამართალი გავიგოთ, როგორც საერთო “საჯარო
რესურსი”. გარკვეული წინასწარგანჭვრეტადობის აუცილებლობასთან ერთად,
არანაკლებ მნიშვნელოვანია, რომ სამართალი ასევე წარმოადგენს არგუმენტაციისა
და დავის რესურსს. ეს მოითხოვს პროცედურულად გარანტირებულ
შესაძლებლობას, იკამათო არა მარტო იმაზე, თუ როგორი უნდა იყოს სამართალი,
არამედ იმაზეც, თუ რა არის ამჟამად სამართალი და რას მოითხოვს იგი.
სამართლის ამ “სადავო” ხასიათს, როგორც მას მაკკორმიკი უწოდებს,
ცენტრალური მნიშვნელობა აქვს სამართლის პრაქტიკაში, რაც სასამართლოში
ადვოკატების მიერ სამართლის კონკრეტული მტკიცებების მხარდამჭერ თუ
საწინააღმდეგო არგუმენტებში გამოიხატება. სამართლებრივი პოზიტივისტები
უგულებელყოფენ ამ ფართო მნიშვნელობას და შესაბამისად, გვთავაზობენ
სამართლის გაღარიბებულ აღწერას. ეს ეხება არა მხოლოდ სამართლის
მისწრაფებით ბუნებას, არამედ იმას, რაც დესკრიფციულად არსებითია იმის
გასაგებად, თუ რას ნიშნავს სამართლის დახმარებით მმართველობა: როგორც
უოლდონი ამბობს, „სასამართლოები, განხილვები და არგუმენტები არ არის
სამართლის არაარსებითი ასპექტები; მათ გარეშე სამართალი ვერ ფუნქციონირებს
და ისინი განუყოფელია სამართლიდან, რომელიც ადამიანის საქმიანობას სცემს
პატივს.“ (Waldron 2008, გვ. 60).

უოლდრონის თანახმად, ეს ხუთი მახასიათებელი აჩვენებს, რომ სამართლებრივი

ვალიდურობის არაშეფასებითი აღწერა დესკრიფციულად მცდარია. ვალიდური
სამართლის და ვალიდური სამართლებრივი სისტემის ქონა საჭიროებს იმის
გააზრებას, რომ სამართლით მმართველობა განსხვავდება ცენტრალურად
ორგანიზებული ძალაუფლების უბრალო გამოყენებისგან. სამართლით
მმართველობა ნიშნავს ქმედით პროცედურულ და ინსტიტუციურ ელემენტებს,
რომლებსაც არ გვთავაზობს სამართლებრივ-პოზიტივისტური აღწერა. ეს კი
ნიშნავს, რომ ზემოთ განხილული ასპექტები და სამართლებრივი ვალიდურობა
ერთმანეთთან განუყოფლად არიან დაკავშირებული. ამდენად, შეუძლებელია
სამართლის ცნებისა და სამართლის უზენაესობის ერთმანეთისგან
განცალკევებული გაგება - ისე, როგორც შეუძლებელია დემოკრატიის გაგება
თავისუფალი და სამართლიანი არჩევნების გარეშე. ისინი შეიძლება გავიგოთ
მხოლოდ ერთობლივად და მხოლოდ ერთობლიობაში.