Giao Trinh Dan Luan Thi Phap Hoc

§¹i häc HuÕ
Trung t©m ®µo t¹o tõ xa
trÇn ®×nh sö
Gi¸o tr×nh
DÉn luËn
thi ph¸p häc
(S¸ch dïng cho hÖ ®µo t¹o tõ xa)
HuÕ - 2007
1
Môc lôc
trang
Môc lôc .....................................................................................................................2
lêi nãi ®Çu ..............................................................................................................7
Ch−¬ng I ...................................................................................................................8
thi ph¸p, thi ph¸p häc vµçc tr−êng ph¸i nghiªn cøu thi ph¸p8
I - Thi ph¸p häc trong khoa nghiªn cøu v¨n häc ................................... 8
II - lÞch sö thi ph¸p häc. Çc tr−êng ph¸i, khuynh h−íng hiÖn ®¹i
............................................................................................................................................ 12
Ch−¬ng II ................................................................................................................ 23
®èi t−îng, ph¹m trï vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thi ph¸p......... 23
I - H×nh thøc nghÖ thuËt - ®èi t−îng chñ yÕu cña thi ph¸p häc.. 23
1. Thi ph¸p häc vµ h×nh thøc nghÖ thuËt .................................................. 23
2. Kh¸i niÖm h×nh thøc trong thùc tÕ, trong triÕt häc vµ trong
nghÖ thuËt .................................................................................................................. 24
3. Hai quan niÖm vÒ h×nh thøc nghÖ thuËt nh− lµ ®èi t−îng cña
thi ph¸p häc................................................................................................................ 28
II - H×nh thøc bªn trong, mang tÝnh quan niÖm lµ ®èi t−îng cña
thi ph¸p häc................................................................................................................ 28
1. Sù kh¸c biÖt gi÷a kh¸i niÖm h×nh thøc trong triÕt häc
vµ h×nh thøc trong v¨n häc, nghÖ thuËt ................................................ 28
2. H×nh thøc bªn ngoµi vµ h×nh thøc bªn trong .................................... 30
3. ThÕ giíi nghÖ thuËt lµ chØnh thÓ cña h×nh thøc v¨n häc......... 33
4. Çc yÕu tè cña thÕ giíi bªn trong cña t¸c phÈm v¨n häc ........ 34
5. TÝnh quan niÖm cña h×nh thøc nghÖ thuËt .......................................... 35
III - Çc chØnh thÓ v¨n häc vµ çc ph¹m trï thi ph¸p häc.............. 38
1. Çc chØnh thÓ v¨n häc ..................................................................................... 38
2. Çc ph¹m trï thi ph¸p ...................................................................................... 39
IV - Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thi ph¸p häc ................................................ 39
Ch−¬ng III .............................................................................................................. 42
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi....................................................... 42
I - Kh¸i niÖm quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi ................................ 42
2
1. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ nguyªn t¾c lý gi¶i,
c¶m thô cña chñ thÓ s¸ng t¸c… …… ……………………………………… 42
2. C¬ së x∙ héi, lÞch sö, v¨n ho¸ cña quan niÖm nghÖ thuËt
vÒ con ng−êi ............................................................................................................... 43
3. ý nghÜa cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi ............................ 44
II - Nh÷ng biÓu hiÖn cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi
trong v¨n häc........................................................................................................... 46
1. T−¬ng quan nh©n vËt v¨n häc vµ quan niÖm nghÖ thuËt
vÒ con ng−êi ............................................................................................................... 46
2. Nh÷ng biÓu hiÖn cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi ......... 46
III - Sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con
ng−êi ............................................................................................................................... 47
1. Con ng−êi trong thÇn tho¹i ........................................................................ 47
2. Con ng−êi trong sö thi .................................................................................... 49
3. Con ng−êi trong cæ tÝch ................................................................................ 50
4. Con ng−êi trong v¨n häc viÕt trung ®¹i ............................................. 51
5. Con ng−êi trong v¨n häc cËn, hiÖn ®¹i ................................................. 54
Ch−¬ng IV............................................................................................................... 57
Thêi gian nghÖ thuËt...................................................................................... 57
I - kh¸i niÖm thêi gian nghÖ thuËt................................................................ 57
1. Thêi gian nghÖ thuËt lµ mét ph¹m trï cña nghÖ thuËt ............ 57
2. L−îc sö kh¸i niÖm ................................................................................................ 58
II - CÊu tróc vµ biÓu hiÖn cña thêi gian nghÖ thuËt .......................... 59
1. Thêi gian trÇn thuËt ........................................................................................ 59
2. Thêi gian ®−îc trÇn thuËt............................................................................ 60
3. Mèi quan hÖ gi÷a thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian ®−îc trÇn
thuËt .............................................................................................................................. 62
4. Çc b×nh diÖn thêi gian.................................................................................... 65
5. §é ®o thêi gian ..................................................................................................... 66
6. Thêi gian khÐp kÝn vµ thêi gian më .......................................................... 67
III - ÇC H×NH THøC THêI GIAN TRONG V¡N HäC ........................................... 67
1. Thêi gian trong thÇn tho¹i.......................................................................... 67
2. Thêi gian trong sö thi...................................................................................... 69
3. Thêi gian trong truyÖn cæ tÝch................................................................. 70
4. Thêi gian trong v¨n häc viÕt trung ®¹i............................................... 71
3
5. Thêi gian trong v¨n häc cËn, hiÖn ®¹i ................................................... 74
Ch−¬ng V ................................................................................................................ 78
Kh«ng gian nghÖ thuËt ................................................................................. 78
I - kh¸i niÖm kh«ng gian nghÖ thuËt ........................................................... 78
1. Kh«ng gian trong v¨n häc lµ mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt...... 78
2. M« h×nh kh«ng gian vµ ng«n ng÷ kh«ng gian nghÖ thuËt ........ 79
3. TÝnh t−îng tr−ng, quan niÖm cña kh«ng gian nghÖ thuËt ....... 81
II - ÇC H×NH THøC KH¤NG GIAN NGHÖ THUËT TRONG V¡N HäC ............. 82
1. Kh«ng gian thÇn tho¹i .................................................................................... 82
2. Kh«ng gian sö thi ................................................................................................ 83
3. Kh«ng gian cæ tÝch ............................................................................................ 84
4. Kh«ng gian trong v¨n häc viÕt trung ®¹i .......................................... 84
5. Kh«ng gian trong v¨n häc cËn ®¹i, hiÖn ®¹i ...................................... 86
IiI - PH¢N TÝCH KH¤NG GIAN NGhÖ THUËT Cô THÓ ........................................ 86
1. Kh«ng gian trong ¤bl«mèp cña nhµ v¨n Nga I. G«ncharèp ..... 87
2. Kh«ng gian trong truyÖn Tar¸t Bunba cña G«g«n ....................... 87
3. Kh«ng gian nghÖ thuËt trong th¬ Tè H÷u.......................................... 88
Ch−¬ng VI............................................................................................................... 90
T¸C GI¶ Vµ KIÓU T¸C GI¶ .................................................................................. 90
I - KH¸I NIÖm T¸C gi¶ NH¦ MéT PH¹M TRï CñA thi ph¸p......................... 90
II - KiÓu t¸c gi¶ nh− mét ph¹m trï cña thi ph¸p häc lÞch sö ....... 97
Ch−¬ng VII ........................................................................................................... 101
tÝnh quan niÖm Vµ CÊU TRóC CñA THÓ LO¹I.......................................... 101
I - KH¸I NIÖM THÓ LO¹I, Tõ PH¢N LO¹I §ÕN nghiªn Cøu LO¹i H×NH vµ
tÝnh quan niÖm cña thÓ lo¹i........................................................................... 101
1. Kh¸i niÖm thÓ lo¹i ............................................................................................ 101
2. Tõ ph©n lo¹i ®Õn nghiªn cøu lo¹i h×nh ................................................ 102
II - TÝNH NéI DUNG LO¹I H×NH CñA THÓ LO¹I V¨N HäC .............................. 103
1. ThÓ lo¹i lÞch sö d©n téc (sö thi)............................................................... 104
2. ThÓ lo¹i ®¹o ®øc thÕ sù ................................................................................. 104
3. ThÓ lo¹i ®êi t− .................................................................................................... 105
III - cÊu tróc thÓ lo¹i v¨n häc ...................................................................... 106
1. Chñ thÓ thÓ lo¹i cña thÕ giíi nghÖ thuËt ........................................ 107
4
2. H×nh thøc ng«n ng÷ biÓu hiÖn .................................................................... 107
3. VÒ cÊu t¹o h×nh t−îng nh©n vËt vµ sù kiÖn ...................................... 108
4. Chøc n¨ng x∙ héi vµ ph−¬ng thøc tiÕp nhËn.................................... 108
IV - VÒ mét sè thÓ lo¹i v¨n häc ..................................................................... 108
1. TiÓu thuyÕt "tµi tö - giai nh©n" ................................................................ 108
2. Siªu tiÓu thuyÕt ................................................................................................. 109
3. VÒ bi kÞch x−a vµ nay ....................................................................................... 110
Ch−¬ng VIII.......................................................................................................... 112
CÊu tróc vµ tÝnh quan niÖm cña truyÖn ............................................ 112
I - Kh¸i niÖm truyÖn trong thi ph¸p häc hiÖn ®¹i .............................. 112
1. Cèt truyÖn vµ truyÖn .................................................................................... 112
2. CÊu tróc sù kiÖn cña truyÖn ...................................................................... 113
3. Tõ lý thuyÕt m« tÝp ®Õn ®¬n vÞ chøc n¨ng cña truyÖn .............. 114
5. M« tÝp vµ chøc n¨ng nghÖ thuËt cña sù kiÖn ................................... 117
II - TÝnh quan niÖm cña truyÖn v¨n häc.................................................... 119
1. Sù kiÖn vµ quan niÖm nghÖ thuËt ............................................................ 119
2. T−¬ng quan gi÷a truyÖn nh©n qu¶ vµ truyÖn kÓ .......................... 122
III - HÖ thèng m« tÝp trong v¨n häc nghÖ thuËt ph−¬ng ®«ng.. 123
1. Çc m« tÝp mang néi dung t« tem, t«n gi¸o, kú ¶o........................ 123
2. Çc m« tÝp, nguyªn mÉu trong sinh ho¹t thÕ tôc ......................... 124
3. Çc m« tÝp trong v¨n häc hiÖn ®¹i ......................................................... 124
Ch−¬ng IX............................................................................................................. 126
CÊu tróc cña v¨n b¶n trÇn thuËt.......................................................... 126
I - Kh¸i niÖm cña v¨n b¶n trÇn thuËt......................................................... 126
1. TrÇn thuËt miÖng vµ trÇn thuËt viÕt.................................................. 126
2. Kh¸i niÖm v¨n b¶n nghÖ thuËt .................................................................. 126
3. V¨n b¶n trÇn thuËt.......................................................................................... 127
4. Ng−êi trÇn thuËt vµ chñ thÓ trÇn thuËt .......................................... 128
II - §iÓm nh×n trong v¨n b¶n ............................................................................ 129
1. VÊn ®Ò ®iÓm nh×n trong v¨n b¶n............................................................... 129
2. Ph©n lo¹i ®iÓm nh×n trong v¨n b¶n........................................................ 130
3. §iÓm nh×n nghÖ thuËt nh− mét ph¹m trï cña thi ph¸p häc lÞch
sö ..................................................................................................................................... 132
5
III - M« h×nh tù sù .................................................................................................... 136
1. VÊn ®Ò m« h×nh tù sù ........................................................................................ 136
2. Mét sè kiÓu ng−êi trÇn thuËt trong v¨n xu«i tù sù cña Trung
Quèc - ViÖt Nam ....................................................................................................... 137
Ch−¬ng X .............................................................................................................. 142
NG¤N tõ NGHÖ THUËT ....................................................................................... 142
I - Ng«n tõ TRONG V¡N HäC Lµ MéT HIÖN T−îng NGHÖ THUËT........... 142
II - Nh∙n quan vµ lo¹i h×nh ng«n tõ v¨n häc......................................... 147
1. Sö thi vµ çc thÓ lo¹i cïng lo¹i.............................................................. 147
2. TiÓu thuyÕt - thÓ lo¹i tiªu biÓu cña v¨n häc hiÖn ®¹i ................ 148
III - Thi ph¸p ng«n tõ trªn cÊp ®é ng«n ng÷........................................... 148
1. Thi ph¸p trong çc h×nh thøc tæ chøc tõ vµ côm tõ................... 148
2. Thi ph¸p trong có ph¸p .................................................................................. 150
IV - Thi ph¸p ng«n tõ trªn cÊp ®é h×nh thøc nghÖ thuËt .............. 151
1. Lêi trùc tiÕp cña nh©n vËt .......................................................................... 152
2. Lêi gi¸n tiÕp .......................................................................................................... 154
kÕt luËn ............................................................................................................... 159
6
lêi nãi ®Çu
Kinh nghiÖm t×m hiÓu vµ th−ëng thøc nghÖ thuËt cho thÊy : chØ khi nµo tiÕp xóc ®−îc
víi h×nh thøc nghÖ thuËt cña v¨n häc, c¶m thÊy sù hiÖn diÖn cña nã, nhËn ra çi néi
dung ®−îc thÓ hiÖn tù ®ã, th× míi cã thÓ nãi lµ tiÕp xóc víi b¶n th©n nghÖ thuËt, c¶m
nhËn nghÖ thuËt. Nhu cÇu n©ng cao chÊt l−îng d¹y v¨n h¬n lóc nµo hÕt ®ang ®ßi hái
n©ng cao n¨ng lùc c¶m thô vµ ph©n tÝch nghÖ thuËt. TËp gi¸o tr×nh nµy ®−îc viÕt ra
nh»m gãp phÇn ®¸p øng nhu cÇu ®ã.
Chóng t«i biªn so¹n vµ b¾t ®Çu gi¶ng d¹y gi¸o tr×nh nµy tõ n¨m 1981 t¹i §¹i häc S−
ph¹m Hµ Néi vµ mét sè tr−êng ®¹i häc kh¸c, ®Æc biÖt t¹i çc líp cao häc. N¨m 1984,
khi gi¶ng ë §¹i häc S− ph¹m HuÕ, mét sè çn bé ®· ghi chÐp l¹i vµ in r«nª« lµm tµi
liÖu, ®Æt tªn lµ "Gi¸o tr×nh thi ph¸p häc". N¨m 1993, §¹i häc S− ph¹m Thµnh phè Hå
ChÝ Minh in l¹i b¶n nµy. Tµi liÖu do nguyªn lµ b¶n ghi bµi gi¶ng trªn líp cho nªn vÉn
cßn nh÷ng s¬ sãt.
S¸ch "DÉn luËn thi ph¸p häc" nµy ®−îc viÕt ra lÇn ®Çu. Tuy t¸c gi¶ ®· gi¶ng d¹y vµ
tÝch luü, song vÉn khã tr¸nh khái sai sãt bëi b¶n th©n vÊn ®Ò rÊt réng lín vµ phøc t¹p.
Do khu«n khæ cã h¹n nªn tµi liÖu nµy chØ tËp trung vµo mét sè vÊn ®Ò cã tÇm bao qu¸t
nhÊt. Th− môc tham kh¶o chØ ghi çc tµi liÖu mµ häc viªn cã thÓ t×m thÊy ®−îc ë ViÖt
Nam b»ng tiÕng ViÖt ®· xuÊt b¶n. Trªn çc t¹p chÝ chuyªn ngµnh, häc viªn cã thÓ t×m
thÊy thªm nhiÒu tµi liÖu bæ Ých. Tµi liÖu nµy chØ lµm nhiÖm vô "dÉn luËn". Muèn hiÓu s©u
çc vÊn ®Ò häc viªn cÇn ®äc tµi liÖu kh¸c cña chóng t«i vµ çc tµi liÖu tham kh¶o kh¸c.
GS.TS. TrÇn §×nh Sö
7
Ch−¬ng I
thi ph¸p, thi ph¸p häc vµçc tr−êng ph¸i ghiªn
cøu thi ph¸p
I - Thi ph¸p häc trong khoa nghiªn cøu v¨n häc

Thi ph¸p häc lµ mét danh tõ míi nh−ng kh«ng xa l¹. §ã lµ tªn gäi mét bé m«n cæ x−a nhÊt
nh−ng ®ång thêi còng lµ bé m«n hiÖn ®¹i nhÊt cña nghiªn cøu v¨n häc, ®ang ®em l¹i cho
ngµnh nµy nh÷ng luång sinh khÝ míi.
Nãi x−a nhÊt, v× tªn gäi cña nã ®−îc x¸c ®Þnh víi c«ng tr×nh Thi ph¸p häc (Poetika) cña
Aristote, ra ®êi çch ®©y h¬n 2300 n¨m. Nãi hiÖn ®¹i bëi thi ph¸p häc trë thµnh mét trong
nh÷ng h−íng chñ yÕu cña nghiªn cøu v¨n häc thÕ kû XX vµ vÉn ®ang tiÕp tôc ë thÕ kû XXI.
Thi ph¸p häc ®· tr¶i qua nh÷ng b−íc th¨ng trÇm vµ ®ang håi sinh. ViÖn sÜ Nga
M. Khr¸pchenc« x¸c nhËn : "Trong thêi ®¹i ta (thÕ kû XX - T§S) høng thó vÒ thi ph¸p häc
ngµy cµng t¨ng". Nhµ nghiªn cøu Ph¸p Jean - Yves TadiÐ nãi : "Tõ chñ nghÜa h×nh thøc Nga,
thi ph¸p häc b¾t ®Çu phôc h−ng".
Trong thêi cæ ®¹i vµ trung ®¹i Thi ph¸p häc cïng víi Tõ ch−¬ng häc (RhÐtorique) thuéc
vµo bé m«n nghiªn cøu quy t¾c viÕt v¨n, phÇn nhiÒu rÊt chi tiÕt, quy ph¹m, phiÒn to¸i, gÇn nh−
lµ nh÷ng c«ng thøc v¨n ch−¬ng, lµm ng−êi ta ch¸n. §Õn thÕ kû XVII víi chñ nghÜa cæ ®iÓn,
thi ph¸p cµng chÆt chÏ trong çc quy ph¹m m« pháng tù nhiªn. Sang thÕ kû XVIII - XIX, víi
chñ nghÜa Khai s¸ng, chñ nghÜa l·ng m¹n, chñ nghÜa hiÖn thùc, lý luËn v¨n häc hiÖn ®¹i b¾t
®Çu xuÊt hiÖn. Ng−êi ta ®ßi hái søc s¸ng t¹o, gi¶i phãng ç tÝnh vµ søc t−ëng t−îng, chèng
l¹i m« pháng vµ nh÷ng quy t¾c, quy ph¹m rµng buéc nhµ v¨n. Thi ph¸p häc truyÒn thèng
kh«ng cßn ®−îc t«n sïng nh− tr−íc. Theo M. H. Abrams trong s¸ch G−¬ng vµ §Ìn (1953)
th× c¶ hai thÕ kû XVIII - XIX lµ thêi gian ®Êu tranh chèng çc tÝn ®iÒu cña thi ph¸p häc cæ
®iÓn nh»m kh¼ng ®Þnh tinh thÇn nghÖ thuËt míi. Víi sù kh¼ng ®Þnh cña tinh thÇn nh©n v¨n
hiÖn ®¹i, tøc tÝnh chñ thÓ, tÝnh s¸ng t¹o, b¶n chÊt thÈm mü, nhu cÇu x©y dùng nÒn thi ph¸p
häc hiÖn ®¹i b¾t ®Çu.
Qu¶ thùc, víi ý thøc m« pháng tù nhiªn, chñ nghÜa gi¸o huÊn, tinh thÇn lý tÝnh, truyÒn
thèng quy ph¹m, th× b¶n chÊt vµ ®Æc tr−ng cña h×nh thøc nghÖ thuËt nh− lµ mét s¶n phÈm
s¸ng t¹o cña con ng−êi ch−a ®−îc chó ý ®Çy ®ñ. Råi khi ý thøc thùc chøng, çch tiÕp cËn x·
héi häc trë nªn gi¸o ®iÒu, kinh viÖn th× nhu cÇu nghiªn cøu b¶n chÊt nghÖ thuËt vµ thÈm mü
cña v¨n häc cµng bøc thiÕt. §ã chÝnh lµ lý do v× sao thi ph¸p häc ®· ra ®êi hµng ngh×n n¨m
nay, ®· cã thêi tµn lôi vµ ngµy nay ®· håi sinh víi mét søc sèng ch−a tõng cã. T«i gäi ®ã lµ
thi ph¸p häc hiÖn ®¹i ®Ó ph©n biÖt víi thi ph¸p häc truyÒn thèng. §ã lµ thi ph¸p häc hiÖn ®¹i
bëi v× nã nghiªn cøu nghÖ thuËt xuÊt ph¸t tõ nh÷ng nguyªn t¾c kh¸c. NÕu thi ph¸p häc
truyÒn thèng xuÊt ph¸t tõ ®èi t−îng, tõ ch©n lý tù nhiªn ®Ó bµn vÒ nghÖ thuËt th× thi ph¸p
häc hiÖn ®¹i xuÊt ph¸t tõ b¶n chÊt s¸ng t¹o cña chñ thÓ. NÕu thi ph¸p häc truyÒn thèng xuÊt
ph¸t tõ çc yÕu tè nhá nhÊt råi xem xÐt nghÖ thuËt nh− lµ sù tæng céng cña çc yÕu tè ®ã, thi
ph¸p häc hiÖn ®¹i xuÊt ph¸t tõ quan niÖm cÊu tróc, tÝnh chØnh thÓ vµ tÝnh hÖ thèng, xem nghÖ
thuËt lµ mét tæ chøc siªu tæng céng. NÕu thi ph¸p häc truyÒn thèng xem nghÖ thuËt nh−
8
nh÷ng vËt ®−îc s¸ng t¹o tinh x¶o b»ng chÊt liÖu, th× thi ph¸p häc hiÖn ®¹i xem nghÖ thuËt lµ
mét ho¹t ®éng giao tiÕp, mét hÖ thèng ký hiÖu mµ s¶n phÈm cña nã lµ mét kh¸ch thÓ thÈm
mü, mét s¸ng t¹o tinh thÇn tån t¹i võa trong v¨n b¶n võa trong c¶m thô cña ng−êi ®äc. Thi
ph¸p häc truyÒn thèng thÝch ®−a ra nh÷ng lêi khuyªn b¶o vÒ s¸ng t¹o nghÖ thuËt, nhµ v¨n
ph¶i thÕ nµy, thÕ kia, th× thi ph¸p häc hiÖn ®¹i lµ khoa häc ®óc kÕt b¶n chÊt vµ quy luËt nghÖ
thuËt tõ trong b¶n th©n çc s¸ng t¹o nghÖ thuËt, ®Ó hiÓu nghÖ thuËt s©u h¬n, ®óng h¬n. NÕu
thi ph¸p häc truyÒn thèng xem nghÖ thuËt theo nh÷ng nguyªn lý ngh×n n¨m bÊt biÕn th× thi
ph¸p häc hiÖn ®¹i xem nghÖ thuËt lµ s¶n phÈm cña lÞch sö, cïng vËn ®éng vµ ph¸t triÓn víi
lÞch sö trong ng÷ c¶nh v¨n ho¸. NÕu thi ph¸p häc truyÒn thèng chØ quan t©m tíi quy t¾c s¸ng
t¸c th× thi ph¸p häc hiÖn ®¹i cßn quan t©m tíi çch ®äc, çch gi¶i m· v¨n b¶n.
VÞ trÝ cña thi ph¸p häc hiÖn ®¹i ®−îc x¸c ®Þnh trong hÖ thèng çc bé m«n cña khoa
nghiªn cøu v¨n häc. Nghiªn cøu v¨n häc l©u nay ®−îc xem lµ lÜnh vùc nghiªn cøu cã nhiÒu
bé m«n. Phª b×nh v¨n häc nghiªn cøu, ®¸nh gi¸ çc t¸c phÈm v¨n häc riªng lÎ hoÆc t¸c gi¶,
trµo l−u, ®Æc biÖt lµ t¸c phÈm ®−¬ng ®¹i theo nh÷ng quan ®iÓm cña thêi hiÖn ®¹i. LÞch sö v¨n
häc nghiªn cøu sù xuÊt hiÖn, tiÕp nhËn vµ vÞ trÝ cña çc t¸c phÈm, t¸c gi¶ trong bèi c¶nh x·
héi v¨n ho¸, v¨n häc ®−îc s¾p xÕp theo tÝnh liªn tôc cña çc thêi kú, giai ®o¹n lÞch sö. Lý
luËn v¨n häc lµ hÖ thèng kh¸i niÖm kh¸i qu¸t chung nhÊt vÒ b¶n chÊt, ®Æc tr−ng cïng çc yÕu
tè cÊu thµnh v¨n häc : t¸c gi¶, t¸c phÈm, thÓ lo¹i, trµo l−u, phong çch,... ; vÒ çc quy luËt tån
t¹i vµ ph¸t triÓn cña v¨n häc : v¨n häc vµ x· héi, v¨n häc vµ çc nghÖ thuËt kh¸c, v¨n häc vµ
ng−êi ®äc, v.v.
Muèn x¸c ®Þnh vÞ trÝ cña thi ph¸p häc th× tr−íc hÕt ph¶i ®Þnh nghÜa nã. Theo viÖn sÜ M.
Khr¸pchenc«, trong thuËt ng÷ "poetika" nªn ph©n biÖt lµm hai nghÜa. Mét lµ çc nguyªn t¾c
thi ph¸p vèn tån t¹i trong v¨n häc vµ hai lµ thi ph¸p häc, khoa häc nghiªn cøu thi ph¸p. ë
ch©u ¢u viÖc dïng mét thuËt ng÷ ®Ó chØ võa ®èi t−îng nghiªn cøu, võa chØ khoa häc nghiªn
cøu ®èi t−îng ®ã ®· trë thµnh th«ng lÖ. VÝ dô, grammatika võa lµ ng÷ ph¸p, võa lµ ng÷ ph¸p
häc ; stilistika võa lµ phong çch võa lµ phong çch häc ; historia võa lµ lÞch sö trong thùc tÕ
võa lµ sö häc. Ho¸ häc võa tªn mét khoa häc võa lµ tªn çi ®èi t−îng mµ nã nghiªn cøu. V×
vËy, ë ®©y trong tiÕng ViÖt chóng ta cã thÓ ph©n biÖt thµnh hai tªn gäi thi ph¸p vµ thi ph¸p
häc, tuú theo tr−êng hîp mµ dÞch vµ dïng cho ®óng.
ViÖn sÜ AvªrinxÐp th× nãi "thi ph¸p lµ hÖ thèng nguyªn t¾c s¸ng t¹o cña mét t¸c gi¶,
mét tr−êng ph¸i, hay c¶ mét thêi ®¹i v¨n häc, tøc lµ nh÷ng g× mµ bÊt cø nhµ v¨n nµo còng
s¸ng t¹o ra cho m×nh, bÊt kÓ lµ cã ý thøc tù gi¸c hay kh«ng. Mét thi ph¸p nh− thÕ ®· tån
t¹i rÊt l©u ®êi trong v¨n häc, hµng ngh×n n¨m tr−íc khi cã Aristote". Còng gièng nh− ng÷
ph¸p tån t¹i trong lêi nãi tõ rÊt l©u, tr−íc khi cã ng÷ ph¸p häc, thi ph¸p häc ra ®êi rÊt
muén.
Tuy nhiªn, dï nhiÒu ng−êi ®Òu nãi tíi thi ph¸p häc, song tr−íc c©u hái thi ph¸p häc lµ g×
th× l¹i nhËn ®−îc nh÷ng c©u tr¶ lêi rÊt kh¸c nhau. Cã ng−êi nãi døt kho¸t thi ph¸p häc lµ lý
luËn v¨n häc. Cã ng−êi l¹i nãi thi ph¸p häc kh«ng ph¶i lý luËn v¨n häc, mµ chØ lµ sù nghiªn
cøu çc nguyªn t¾c s¸ng t¸c cô thÓ trong v¨n häc. Cã ng−êi nãi thi ph¸p häc lµ phong çch
häc. M. P«liakèp x¸c nhËn : Cho ®Õn nay ch−a cã mét c©u tr¶ lêi chung ®ñ søc thuyÕt phôc
vµ kh«ng g©y tranh c·i cho c©u hái : "Thi ph¸p häc lµ g×". Chóng t«i sö dông mét çch hiÓu
9
chiÕt trung. Thi ph¸p häc cã phÇn lý thuyÕt, cã phÇn nghiªn cøu s¸ng t¸c cô thÓ, bao gåm c¶
phong çch häc.
Thi ph¸p häc lµ bé m«n khoa häc cã nhiÖm vô ®Æc thï trong lý luËn v¨n häc, phª b×nh
v¨n häc vµ lÞch sö v¨n häc. Khi phª b×nh, ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n häc, nã h−íng tíi kh¸m
"tÝnh v¨n häc", cÊu tróc biÓu hiÖn nghÖ thuËt trªn çc cÊp ®é. Khi nghiªn cøu lÞch sö v¨n
häc, nã h−íng tíi kh¸m ph¸ sù vËn ®éng, tiÕn ho¸ cña çc ph−¬ng thøc, ph−¬ng tiÖn vµ h×nh
thøc nghÖ thuËt. Khi nghiªn cøu lý luËn v¨n häc, nã tËp trung kh¸m ph¸ çc cÊu tróc thÓ
hiÖn b¶n chÊt nghÖ thuËt cña v¨n häc. Gép c¶ l¹i, cã thÓ t¸n thµnh ®Þnh nghÜa cña nhµ lý
luËn v¨n häc Nga V. Girmunxki : "Thi ph¸p häc lµ khoa häc nghiªn cøu thi ca (v¨n häc) víi
(1)
t− çch lµ mét nghÖ thuËt" . §©y lµ ®Þnh nghÜa c« ®óc nhÊt mµ mäi ®Þnh nghÜa kh¸c chØ lµ
sù khai triÓn kh¸c nhau cña nã. ViÖn sÜ V. Vin«gra®èp cô thÓ ho¸ : "Thi ph¸p häc lµ khoa
häc vÒ çc h×nh thøc, çc d¹ng thøc, çc ph−¬ng tiÖn, ph−¬ng thøc tæ chøc t¸c phÈm cña
s¸ng t¸c ng«n tõ, vÒ çc kiÓu cÊu tróc vµ çc thÓ lo¹i t¸c phÈm v¨n häc. Nã muèn bao qu¸t
kh«ng chØ lµ çc hiÖn t−îng cña ng«n tõ th¬, mµ cßn gåm c¶ çc khÝa c¹nh kh¸c nhau nhÊt
(2)
cña t¸c phÈm v¨n häc vµ s¸ng t¸c d©n gian" . §Þnh nghÜa nµy nhÊn m¹nh tíi h×nh thøc
nghÖ thuËt nh− lµ ®èi t−îng ®Æc thï cña thi ph¸p häc. Tõ ®iÓn B¸ch khoa v¨n häc gi¶n yÕu
cña Nga còng ghi : "Thi ph¸p häc lµ khoa häc vÒ cÊu t¹o cña çc t¸c phÈm v¨n häc vµ hÖ thèng
(3)
çc ph−¬ng tiÖn thÈm mü mµ chóng sö dông" . Trong c«ng tr×nh Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p
§ètxt«iÐpxki, t¸c gi¶ M. Bakhtin tuy kh«ng nªu ra ®Þnh nghÜa vÒ thi ph¸p häc, nh−ng néi dung
nghiªn cøu cña «ng lµ "Nhµ nghÖ sÜ §ètxt«iÐpxki" víi "çi nh×n nghÖ thuËt ®éc ®¸o" vµ "h×nh
thøc tiÓu thuyÕt ®a thanh", "ng«n tõ ®a giäng" ®· x¸c nhËn néi dung thi ph¸p cña nã. C«ng
tr×nh Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ cña cña §.X. LikhachÐp nghiªn cøu hÖ thèng thÓ lo¹i, çch
kh¸i qu¸t nghÖ thuËt, çc ph−¬ng tiÖn v¨n häc, kh«ng gian nghÖ thuËt, thêi gian nghÖ thuËt,
®· cho thÊy néi dung kh¸i niÖm thi ph¸p hµm chøa trong cuèn s¸ch lµ çc ph−¬ng diÖn h×nh
thøc bªn trong cña v¨n häc. TÊt c¶ çc ý kiÕn vµ thùc tiÔn nghiªn cøu nãi trªn ®Òu cho thÊy
thi ph¸p häc lµ khoa häc nghiªn cøu h×nh thøc nghÖ thuËt.
Tuy nhiªn, çc häc gi¶ Nga nãi trªn, trong ®Þnh nghÜa kh«ng ph©n biÖt r¹ch rßi hai ph¹m
vi thi ph¸p häc - thi ph¸p häc lý thuyÕt vµ thi ph¸p häc miªu t¶, thi ph¸p häc lÞch sö.
Mét sè nhµ nghiªn cøu v¨n häc ph−¬ng T©y nªu ®Þnh nghÜa cã kh¸c, tuy kh«ng ra ngoµi
quü ®¹o xem v¨n häc nh− mét nghÖ thuËt, nh−ng hä thiªn vÒ thi ph¸p häc lý thuyÕt. Tzvetan
T«®«rèp trong s¸ch Thi ph¸p häc x¸c ®Þnh : "§èi t−îng cña thi ph¸p häc cÊu tróc kh«ng
ph¶i lµ tù th©n t¸c phÈm v¨n häc, mµ lµ çc thuéc tÝnh cña mét kiÓu ng«n tõ vèn cã cña v¨n
b¶n v¨n häc (discours litteraire, còng dÞch lµ diÔn ng«n, ng«n tõ, v¨n b¶n v¨n häc − T§S.).
Thi ph¸p häc cÊu tróc quan t©m tíi çi thuéc tÝnh trõu t−îng ®· t¹o thµnh dÊu hiÖu ®Æc tr−ng
(1) V. Girmunxki, NhiÖm vô cña thi ph¸p häc (1919 - 1923) trong s¸ch : Lý luËn v¨n häc − thi ph¸p häc -
phong çch häc, Lªningr¸t, 1977, tr. 15 (tiÕng Nga).
(2) V. Vin«gra®èp, Phong çch häc, lý luËn ng«n tõ nghÖ thuËt, thi ph¸p häc, M¸txc¬va, 1963, tr. 184 (tiÕng
Nga).
(3) B¸ch khoa v¨n häc gi¶n yÕu, tËp 5, tr. 936.
10
(1)
cña sù thËt v¨n häc - thuéc tÝnh tÝnh v¨n häc" mét thuéc tÝnh bÊt biÕn. T«®«rèp t¸n thµnh
víi çch hiÓu thi ph¸p häc cña nhµ th¬ Ph¸p Paul ValÐry.
Paul ValÐry cho r»ng cÇn ph¶i cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu thi ph¸p vµ gäi b»ng thi
ph¸p häc. ¤ng nãi : "Chóng t«i cho r»ng tªn gäi thÝch hîp sÏ lµ thi ph¸p häc (poÐtique), nÕu
nh− hiÓu tõ ®ã víi ý nghÜa tõ nguyªn häc, tøc lµ tªn gäi chØ lµ tÊt c¶ nh÷ng g× liªn quan tíi
s¸ng t¹o, tøc lµ sù t¹o thµnh, kÕt cÊu t¸c phÈm v¨n häc mµ ng«n tõ cña chóng võa lµ thùc tÕ,
võa lµ ph−¬ng tiÖn, chø kh«ng ph¶i lµ víi ý nghÜa hÑp h¬n, nh− lµ tËp hîp çc quy t¾c mü
(2)
häc liªn quan ®Õn thi ca" .
Xem thi ph¸p häc lµ khoa häc nghiªn cøu v¨n häc nh− mét nghÖ thuËt ®· bao hµm mét
ph¹m vi réng, tõ t¸c phÈm cô thÓ, thÓ lo¹i ®Õn çc kh¸i qu¸t phæ qu¸t. §iÓm lµm cho thi
ph¸p häc cã vÞ trÝ ®éc lËp, ph©n biÖt víi çc bé m«n kh¸c trong khoa v¨n häc lµ nã chØ
nghiªn cøu cÊu tróc vµ thuéc tÝnh nghÖ thuËt cña v¨n häc tõ gãc ®é nghÖ thuËt. Lý luËn v¨n
häc bao gåm c¶ x· héi häc v¨n häc, triÕt häc v¨n häc, t©m lý häc v¨n häc, tiÕp nhËn v¨n
häc, ph©n t©m häc v¨n häc, v¨n ho¸ häc v¨n häc, nh©n lo¹i häc v¨n häc,... cho nªn ®ång
nhÊt thi ph¸p häc víi lý luËn v¨n häc cã lÏ lµ kh«ng hîp lý. Thi ph¸p häc cßn bao gåm sù
miªu t¶, kh¸m ph¸ hÖ thèng çc ph−¬ng tiÖn cÊu tróc nghÖ thuËt cô thÓ, mang s¾c th¸i d©n
téc vµ ç nh©n, nh− thi ph¸p v¨n häc Trung Quèc, thi ph¸p v¨n häc Nga, thi ph¸p
§ètxt«iÐpxki,... V¨n häc lµ nghÖ thuËt ng«n tõ, cho nªn thi ph¸p häc bao gåm c¶ phong çch
(3)
häc v¨n häc. §ã lµ mét "phong çch häc siªu ng«n ng÷ häc" (M. Bakhtin). Çch hiÓu nµy
(4)
còng ®−îc nhiÒu nhµ lý luËn v¨n häc t¸n ®ång . Çch hiÓu thi ph¸p häc lµ bé m«n nghiªn
cøu nghÖ thuËt th¬ ca vèn cã tõ rÊt xa x−a, ngµy nay vÉn tån t¹i, nh−ng tá ra qu¸ h¹n hÑp,
bëi ®ã chØ lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc, mµ thÓ lo¹i hµng ®Çu cña v¨n häc hiÖn ®¹i ®· chuyÓn sang
tiÓu thuyÕt, v¨n xu«i. §ãng khung thi ph¸p häc trong ph¹m vi ng«n ng÷ häc nh− R.
Jakobson còng thu hÑp ph¹m vi cña thi ph¸p, bëi v¨n häc nghÖ thuËt cßn lµ mét hiÖn t−îng
"siªu ng«n ng÷".
Thi ph¸p häc nghiªn cøu çc thñ ph¸p, kü thuËt v¨n häc, nh−ng nã kh«ng gi¶n ®¬n lµ "kü
thuËt häc v¨n häc". Nã ®i s©u vµo ho¹t ®éng s¸ng t¹o, t− duy nghÖ thuËt cña chñ thÓ, cho
nªn cã thÓ xem nã nh− mét lÜnh vùc g¾n víi mü häc v¨n häc, triÕt häc nghÖ thuËt. Bakhtin
tõng nãi thiÕu mét c¬ së triÕt häc, mü häc v÷ng ch¾c th× thi ph¸p häc chØ cßn lµ bé m«n
kh¶o s¸t, liÖt kª çc thñ ph¸p h×nh thøc gi¶n ®¬n. Trong ®êi sèng h«m nay, thi ph¸p häc g¾n
liÒn víi v¨n ho¸ häc v¨n häc, bëi v× b¶n th©n çc h×nh thøc v¨n häc lµ s¶n phÈm cña v¨n ho¸
nghÖ thuËt, vµ ph¶i ®Æt trong çc truyÒn thèng v¨n ho¸ nhÊt ®Þnh th× míi cã thÓ lý gi¶i ®−îc.
(1) Tzvetan T«®«rèp, Thi ph¸p häc, theo b¶n Nga v¨n trong s¸ch Chñ nghÜa cÊu tróc, t¸n thµnh vµ ph¶n ®èi,
M¸txc¬va, 1975, tr. 41.
(2) DÉn theo T«®«rèp, Thi ph¸p häc, S®d, tr. 42.
(1) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, ch−¬ng V, NXB Gi¸o dôc, 1993.
(2) M. Khr¸pchenc«, Thi ph¸p häc, phong çch häc, lý luËn v¨n häc trong s¸ch S¸ng t¹o nghÖ thuËt, hiÖn
thùc, con ng−êi, M¸txc¬va, 1976, b¶n dÞch tiÕng ViÖt, tËp 2, NXB Khoa häc x· héi, H., 1985.
11
II - lÞch sö thi ph¸p häc. Çc tr−êng ph¸i, khuynh
h−íng hiÖn ®¹i
1. Thi ph¸p häc lµ bé m«n cæ x−a nhÊt cña ngµnh nghiªn cøu v¨n häc. ë ph−¬ng T©y thêi
cæ ®¹i Hy L¹p, thi ph¸p häc lµ poietikÌ, tÐchnÌ, nghiªn cøu çc ph−¬ng tiÖn biÓu hiÖn, thÓ
lo¹i, ng«n tõ. Thi ph¸p häc (Poetika) cña Aristote lµ c«ng tr×nh næi tiÕng nhÊt trong çc thi
ph¸p häc ®−¬ng thêi, tæng kÕt kinh nghiÖm nghÖ thuËt Hy L¹p (sö thi, bi kÞch, tông ca), lµ
cÈm nang vÒ çc quy t¾c s¸ng t¸c, çc lêi khuyªn h÷u Ých ®Ó d¹y b¶o nh÷ng ng−êi lµm nghÒ
s¸ng t¹o v¨n häc. ¤ng nªu lªn häc thuyÕt vÒ nguyªn t¾c "m« pháng", miªu t¶ çc lo¹i vµ thÓ,
çc h×nh thøc thi ca mµ ng−êi Hy L¹p tiÕp nhËn. §Æc tr−ng chñ yÕu ph©n biÖt thi ca víi çc
h×nh thøc s¸ng t¹o ng«n tõ kh¸c lµ "tÝnh trang trÝ" − trang trÝ bëi çc nghÖ thuËt bªn ngoµi
v¨n häc nh− móa, nh¹c, phôc trang, trang trÝ s©n khÊu, vµ çc ph−¬ng tiÖn ng«n tõ nh−
ph−¬ng thøc tu tõ. H×nh thøc th¬ ca chñ yÕu thêi Êy lµ kÞch. Thi ph¸p häc cña Aristote do cã
néi dung triÕt häc ®· cã ¶nh h−ëng to lín ë ch©u ¢u suèt thêi cæ ®¹i, thêi Phôc h−ng vµ kÐo
dµi cho ®Õn hÕt thÕ kû XVIII, XIX. Çc t¸c gi¶ Horace, Psevdo Longinus, Boileau, Lessing
®Òu cã nh÷ng c«ng tr×nh thi ph¸p häc næi tiÕng.
ë Trung Quèc, nÕu hiÓu thi ph¸p lµ nghiªn cøu v¨n häc nh− mét nghÖ thuËt th× V¨n t©m
®iªu long cña L−u HiÖp lµ c«ng tr×nh thi ph¸p häc sím nhÊt, bëi nã d¹y cho ng−êi ta nh÷ng
tinh tuý cña phÐp lµm v¨n. Nhµ nghiªn cøu V−¬ng VËn Hy nhËn xÐt V¨n t©m ®iªu long lµ "bé
(1)
s¸ch chØ ®¹o viÖc s¸ng t¸c v¨n ch−¬ng, chø kh«ng ph¶i lµ lo¹i s¸ch nh− lý luËn v¨n häc" . Çc s¸ch
"Thi tho¹i" cã nh÷ng t×m tßi vÒ th¬, çch lµm th¬ còng thuéc vÒ thi ph¸p häc. Çc t¸c gi¶ nh−
Nghiªm Vò, Chu BËt, Kh−¬ng Quú, Ngôy Kh¸nh Chi, ThÈm §øc TiÒm ®Òu dïng thuËt ng÷
"thi ph¸p" ®Ó chØ phÐp lµm th¬. Çc nhµ b×nh ®iÓm tiÓu thuyÕt nh− Kim Th¸nh Th¸n, Mao
T«n C−¬ng, Lý Tr¸c Ng«, Tr−¬ng Tróc Pha, Chi NghiÓn Trai, DiÖp Tró ®Òu ®i s©u ph©n tÝch
nghÖ thuËt kÓ chuyÖn cña tiÓu thuyÕt, më ra truyÒn thèng thi ph¸p häc tiÓu thuyÕt cña Trung
Quèc. Çc nÒn v¨n häc Ên §é, NhËt B¶n, ¶ RËp còng cã çc truyÒn thèng thi ph¸p häc ®éc
®¸o.
ë ViÖt Nam còng cã quan niÖm thi ph¸p t−¬ng tù nh− Trung Quèc x−a, nh−ng thu hÑp
vµo thi ph¸p thÓ lo¹i nh− ViÖt H¸n v¨n kh¶o cña Phan KÕ BÝnh, mÊy ch−¬ng vÒ thi ph¸p th¬
trong ViÖt Nam v¨n häc sö yÕu cña D−¬ng Qu¶ng Hµm. Çc c«ng tr×nh nµy tuy xuÊt hiÖn
®Çu thÕ kû XX nh−ng mang kh¸i niÖm thi ph¸p truyÒn thèng.
Nh×n chung thi ph¸p häc truyÒn thèng (cæ ®¹i, trung ®¹i) ®Òu thiªn vÒ nghiªn cøu thÓ lo¹i,
ng«n tõ ®Ó chØ ®¹o s¸ng t¸c, ®Ò xuÊt çc lêi khuyªn. Thi ph¸p ®−îc xem lµ hiÖn t−îng bÊt
biÕn vµ cÊu tróc v¨n häc ®−îc xÐt theo nguyªn t¾c nguyªn tö luËn - nghÖ thuËt do çc yÕu tè
nhá nhÊt liªn kÕt víi nhau mµ thµnh, t¸c phÈm lµ tæng céng çc yÕu tè riªng lÎ. Nguyªn t¾c
thi ph¸p ®−îc hiÓu thµnh nh÷ng quy ph¹m, gi¸o ®iÒu.
Mäi ng−êi ®Òu biÕt nghÖ thuËt nh− thi ca, v¨n häc lµ çi kh«ng thÓ ®em d¹y cho ng−êi
kh¸c ®−îc. S¸ng t¹o v¨n häc ®i theo con ®−êng cña çi "ph¸p ë trong v« ph¸p", chøa ®ùng
nhiÒu ®iÒu cho ®Õn nay vÉn cßn lµ bÝ Èn. Do vËy, thi ph¸p häc truyÒn thèng kh«ng cßn ®¸p
øng nhu cÇu t×m hiÓu v¨n häc cña ng−êi hiÖn ®¹i.
(1) V−¬ng VËn Hy, T×m hiÓu "V¨n t©m ®iªu long", NXB Cæ tÞch, Th−îng H¶i, 1986, tr.7.
12
2. Thi ph¸p häc hiÖn ®¹i xuÊt hiÖn chñ yÕu tõ ®Çu thÕ kû XX víi nh÷ng tiÒn ®Ò lý thuyÕt
míi. Mét lµ çc triÕt häc nh©n v¨n nh− triÕt häc sù sèng tõ Nietzsche, W. Dilthey, Kf. G.
Simmel, ®Õn triÕt häc hiÖn t−îng häc, nh− E. Husserl, M. Heidegger, lý thuyÕt ph©n t©m häc
cña S. Freud, K. Jung, J. Lacan, lý thuyÕt gi¶i thÝch häc vµ tiÕp nhËn cña H. Gadamer, P.
Riceaux, H.R. Jauss, W. Izer,... ®· cho thÊy mèi liªn hÖ gi÷a nghÖ thuËt víi sù sèng cña con
ng−êi, sù c¶m nhËn, sù hiÓu cña ng−êi ®äc ; s¸ng t¹o nghÖ thuËt kh«ng ®ång nhÊt víi çc
quan niÖm lý tÝnh vµ ý nghÜa cña nghÖ thuËt do ng−êi ®äc cÊu t¹o nªn trªn c¬ së h×nh t−îng
nghÖ thuËt. Hai lµ lý thuyÕt ng«n ng÷ häc, ký hiÖu häc cña F. de Saussure, Pierce, Morris, S.
Langer,... cho thÊy tÝnh cÊu tróc cña çi biÓu ®¹t nghÖ thuËt kh«ng ®ång nhÊt víi çc ph−¬ng
tiÖn ng«n ng÷, tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi cña h×nh thøc nghÖ thuËt. Tãm l¹i tÝnh chñ thÓ, tÝnh
s¸ng t¹o, tÝnh quy −íc, tÝnh cÊu tróc lµ nÒn t¶ng cña thi ph¸p häc hiÖn ®¹i. Çc tr−êng ph¸i
thi ph¸p häc hiÖn ®¹i ®· ®æi míi nghiªn cøu thi ph¸p theo tinh thÇn ®ã.
a) Tr−êng ph¸i h×nh thøc Nga
Tr−êng ph¸i h×nh thøc Nga bao gåm çc thµnh viªn cña tr−êng ph¸i ng«n ng÷ häc
M¸txc¬va, thµnh lËp n¨m 1914, do R. Jakobson ®øng ®Çu, vµ çc thµnh viªn cña Héi nghiªn
cøu ng«n ng÷ thi ca ë thµnh phè PªtÐcbua còng thµnh lËp vµo n¨m 1914 do V. Sc¬lèpxki
®øng ®Çu. Çc thµnh viªn cña Héi gåm B. Eikhenbaum, Iu. T−nhanèp, V. Girmunxki, V.
Vin«gra®èp,... Hä chÞu ¶nh h−ëng s©u s¾c cña tr−êng ph¸i ng«n ng÷ häc GenÌve (F.de.
Saussure) vµ cña hiÖn t−îng häc E. Husserl, tá ra ®Æc biÖt høng thó víi ng«n ng÷ thi ca, víi
çc thñ ph¸p nghÖ thuËt, vµ ®Ò cao ph−¬ng ph¸p khoa häc, ph¶n øng víi chñ nghÜa chñ quan
bÝ hiÓm cña chñ nghÜa t−îng tr−ng. Quan ®iÓm thø nhÊt cña tr−êng ph¸i theo V. Sc¬lèpxki lµ
lªn ¸n gay g¾t çc quan ®iÓm xem v¨n häc lµ b¾t ch−íc, v¨n häc phôc vô x· héi vµ v¨n häc
lµ t− duy h×nh t−îng theo çch hiÓu ®−¬ng thêi cña tr−êng ph¸i PotÐpnhia, nh»m ®Ò cao tÝnh
®éc lËp tù t¹i cña v¨n häc. Theo «ng, thi ph¸p "nghiªn cøu çc quy luËt néi bé cña v¨n häc".
Néi dung cña v¨n häc do çc tõ vµ t− t−ëng t¹o nªn. Thø hai, hä xem "thñ ph¸p" lµ ®èi t−îng
cña thi ph¸p häc, trong ®ã chñ yÕu lµ thñ ph¸p "l¹ ho¸" vµ t−¬ng quan gi÷a chÊt liÖu vµ h×nh
thøc, siuzhet (truyÖn kÓ) vµ fabula (tÝch truyÖn). Thñ ph¸p "l¹ ho¸" cã chøc n¨ng t¹o ra çi
nh×n míi, c¶m gi¸c míi vÒ sù vËt, chèng l¹i c¬ chÕ thÝch nghi tù ®éng ho¸ cña c¬ quan c¶m
gi¸c. Thø ba, hä kh¾c phôc sù ®èi lËp gi¶ t¹o gi÷a néi dung vµ h×nh thøc cña t− duy cò b»ng
çch cho r»ng, mäi yÕu tè néi dung trong v¨n häc ®Òu cã thÓ trë thµnh h×nh thøc vµ ng−îc
l¹i còng vËy. Vai trß lÞch sö to lín cña tr−êng ph¸i h×nh thøc Nga lµ sau hµng ngh×n n¨m tån
t¹i cña v¨n häc, lÇn ®Çu tiªn ®· ®Æt ra nhiÖm vô nghiªn cøu ®Æc tr−ng cña ng«n tõ
nghÖ thuËt, ®Æc biÖt lµ ng«n tõ v¨n xu«i, lÇn ®Çu tiªn g¾n h×nh thøc ng«n tõ víi çi nh×n
nghÖ thuËt cña nhµ v¨n.
Nh−îc ®iÓm nghiªm träng cña tr−êng ph¸i h×nh thøc Nga lµ ®èi lËp cùc ®oan nghÖ thuËt víi
®êi sèng. §−¬ng thêi Girmunxki ®· bÊt ®ång víi V. Sc¬lèpxki vÒ ®iÓm nµy. Coi träng thñ ph¸p,
hä xem nhÑ yÕu tè t©m lý s¸ng t¹o cña nhµ v¨n. §ång thêi xem t¸c phÈm lµ v¨n b¶n khÐp kÝn,
hä ch−a thÊy vai trß chñ thÓ cña ng−êi ®äc. Tuy vËy, thµnh tùu lín nhÊt cña hä lµ nh×n thÊy tÝnh
®éc lËp cña v¨n häc nghÖ thuËt thÓ hiÖn trong thñ ph¸p, tõ ®ã më ra nhiÒu vÊn ®Ò lý luËn v¨n häc
kh¸c. MÆc dï ®óng nh− Bakhtin ®· phª ph¸n, thi ph¸p häc cña Sc¬lèpxki lµ "thi ph¸p häc chÊt
liÖu" cßn thiÕu v¾ng mét chiÒu s©u cña mü häc, triÕt häc, v¨n ho¸ häc, th× çch ®Æt vÊn ®Ò h×nh
thøc v¨n häc cña tr−êng ph¸i «ng còng cã vÜnh h»ng nh− Thi ph¸p häc cña Aristote.
13
b) Phª b×nh míi Anh, Mü
Lµ mét tr−êng ph¸i h×nh thøc trong lý luËn, phª b×nh v¨n häc xuÊt hiÖn vµo nh÷ng n¨m
hai m−¬i ë Anh, h×nh thµnh ë Mü vµo nh÷ng n¨m ba m−¬i, vµ thÞnh hµnh vµo nh÷ng n¨m
n¨m m−¬i, s¸u m−¬i cña thÕ kû XX ; sau ®ã th× suy vong, nh−ng ®· ®Ó l¹i nh÷ng cèng hiÕn
quan träng. Nh©n vËt chÝnh cña tr−êng ph¸i nµy lµ nhµ phª b×nh v¨n häc Anh I. A. Richards
vµ nhµ th¬ kiªm phª b×nh v¨n häc ng−êi Mü T. S. Eliot. Richards ®· c«ng bè Nguyªn lý phª
b×nh v¨n häc (1925), Phª b×nh thùc dông (1936), ®−a ng÷ nghÜa häc vµ t©m lý häc vµo phª
b×nh v¨n häc, ®· t¹o thµnh lèi phª b×nh khoa häc vµ phª b×nh lÊy v¨n b¶n lµm trung t©m.
Eliot ®Ò xuÊt ba kh¸i niÖm : sù vËn ®éng cña ng«n tõ, vËt ®èi øng kh¸ch quan cña t×nh c¶m,
t− t−ëng vµ h×nh thøc h÷u c¬. VÒ sau t− t−ëng cña Eliot thiªn vÒ chñ nghÜa ®¹o ®øc. Häc trß
cña Richards lµ W. Empson c«ng bè B¶y lo¹i h×nh m¬ hå (1930), giíi thiÖu çc çch ®äc
kh¸c nhau vÒ mét bµi th¬, ®o¹n v¨n, ®−îc coi lµ mét thµnh c«ng cña tr−êng ph¸i nµy. Nh÷ng
n¨m n¨m m−¬i, s¸u m−¬i, çc t¸c gi¶ W. Wimsatt, R. Wellek, Brooks vµ A. Warren häp
thµnh nhãm ®¹i häc Yale ®· lµm cho tr−êng ph¸i nµy cã thanh thÕ. XuÊt ph¸t ®iÓm cña hä lµ
t×m tÝnh ®éc ®¸o cña v¨n häc khiÕn nã kh¸c víi khoa häc. Richards xem ng«n ng÷ v¨n häc
lµ mét d¹ng "ngôy trÇn thuËt", biÓu hiÖn mét çi "thËt", kh«ng ®èi øng víi sù vËt thùc tÕ.
Empson xem ®Æc tr−ng ng«n ng÷ v¨n häc lµ m¬ hå, Brooks xem ®Æc tr−ng ng«n ng÷ v¨n häc
lµ mØa mai vµ nghÞch lý. Ransom vµ häc trß lµ Tate xem ®Æc tr−ng ®ã lµ "ch©n lý mang chÊt
th¬", lµ "nhËn thøc hoµn chØnh vµ ®éc ®¸o". Ransom ®Ò xuÊt phª b×nh b¶n thÓ luËn, tøc lµ
kh¸m ph¸ tÝnh ®Æc thï cña b¶n th©n v¨n b¶n, ph©n biÖt víi phª b×nh nhËn thøc luËn, kh¸m
ph¸ néi dung ®−îc ph¶n ¸nh, cã nghÜa lµ kh¸m ph¸ sù tån t¹i cña th¬ vµ ®Æc ®iÓm cña chÊt
th¬. VÒ cÊu tróc cña v¨n b¶n, Tate ®Ò ra kh¸i niÖm "tr−¬ng lùc" (tension) chØ mèi quan hÖ
gi÷a nghÜa ®en vµ nghÜa bãng, K. Burke ®Ò ra "sù kÞch ho¸" (dramatism), Warren ®−a ra kh¸i
niÖm "th¬ thuÇn tuý vµ phi thuÇn tuý" (Pure and Impure Poetry), Wimssatt ®−a ra kh¸i niÖm
"çi trõu t−îng cô thÓ" ®Òu thÓ hiÖn tr−¬ng lùc cña ng«n tõ th¬. Çc nhµ phª b×nh míi ®Ò
x−íng ph−¬ng ph¸p phª b×nh kh¸ch quan mµ "v¨n b¶n lµ ®èi t−îng tù nã ®Çy ®ñ". Wellek vµ
Warren gäi ®ã lµ "phª b×nh néi quan", ph©n biÖt víi "phª b×nh ngo¹i t¹i" tøc lµ xÐt t¸c phÈm
qua bèi c¶nh x· héi, t¸c gi¶. Nh−îc ®iÓm chñ yÕu cña ph−¬ng ph¸p nµy lµ xem t¸c phÈm
hoµn toµn khÐp kÝn, ®èi lËp víi mäi yÕu tè ngo¹i t¹i, ch−a thÊy vai trß s¸ng t¹o cña ng−êi
®äc.
Ngoµi mÊy chñ tr−¬ng trªn, Ransom cßn ®Ò xuÊt quan niÖm vÒ t¸c phÈm th¬ do cÊu tróc
(structure) vµ c¬ chÊt (texture) t¹o thµnh. CÊu tróc néi dung cã thÓ kÓ l¹i, cßn c¬ chÊt th× chØ
cã thÓ c¶m nhËn. §äc th¬ ph¶i tËp trung vµo kh¸m ph¸ c¬ chÊt (gåm trËt tù, mµu s¾c, nh©n
tÝnh, ý vÞ,...) cña ng«n tõ.
§ãng gãp cña tr−êng ph¸i phª b×nh míi Anh, Mü lµ nghiªn cøu ng«n ng÷ vµ thñ ph¸p h×nh
thøc cña v¨n häc, chØ ra tÝnh ®a nghÜa, tr−¬ng lùc, c¬ chÊt vµ s¾c th¸i ng«n tõ cña v¨n häc.
Sau n¨m s¸u m−¬i, xu h−íng nghiªn cøu thÓ lo¹i vµ lo¹i h×nh gia t¨ng, ®Æc biÖt lµ c«ng tr×nh
cña Northrop Frye vµ Wayne Booth phª b×nh míi mÊt dÇn søc thu hót.
c) Tr−êng ph¸i ph©n tÝch h×nh ¶nh kh¸ch thÓ
§©y lµ tr−êng ph¸i nghiªn cøu thi ph¸p thÞnh hµnh ë Ph¸p, Cana®a tõ cuèi nh÷ng n¨m
1930 ®Õn ®Çu nh÷ng n¨m 1960, mµ bËc thÇy lµ Gaston Bachelard − ng−êi ®Çu tiªn ®−a h×nh
14
¶nh chñ ®Ò vµo ph¹m vi phª b×nh v¨n häc. Bachelard ®· cã çc c«ng tr×nh nh− Ph©n t©m häc
vÒ löa (1938), N−íc vµ nh÷ng giÊc m¬ (1943), Thi ph¸p kh«ng gian (1957), Thi ph¸p huyÔn
t−ëng (1960),... ¤ng ®· g©y chÊn ®éng giíi phª b×nh Ph¸p vµ chuÈn bÞ cho "phª b×nh míi" ra
®êi sau ®ã. ¤ng xuÊt ph¸t tõ quan niÖm xem nghÖ thuËt lµ thÕ giíi cña t−ëng t−îng vµ b¾t
tay miªu t¶ çc h×nh ¶nh cña thÕ giíi t−ëng t−îng Êy cña con ng−êi. ¤ng b¾t ®Çu kh¶o s¸t
çc h×nh ¶nh vÒ löa, vÒ n−íc, vÒ ®Êt, vÒ kh«ng gian vµ kh¸m ph¸ tÝnh chñ thÓ cña chóng víi
çc néi dung tiÒm thøc cña con ng−êi Èn chøa ë bªn trong. Tõ ®ã, «ng ph¸t hiÖn tinh thÇn
cña th¬ "hoµn toµn phôc tïng sù quyÕn rò cña çc h×nh ¶nh mµ ng−êi ta say mª". VÝ dô, «ng
nhËn xÐt : "R−îu cña Hofmann cã thÓ ®èt ch¸y, lµ dÊu hiÖu cña chÊt l−îng, cña d−¬ng tÝnh
vµ cña löa, cßn r−îu cña Aland Poe th× cã thÓ nhÊn ch×m, khiÕn ng−êi ta quªn hÕt, ®−a ng−êi
ta ®Õn chç chÕt. Nã lµ dÊu hiÖu cña sè l−îng, cña ©m tÝnh vµ cña n−íc". Çch lµm cña
Bachelard gióp ng−êi ta nhËn thøc mét çch kh¸ch quan çi thÕ giíi chñ quan b»ng çch
ph©n tÝch hÖ thèng çc h×nh ¶nh cña nã. Trong çc h×nh ¶nh Êy «ng chó ý tr−íc hÕt tíi çc
h×nh ¶nh c¬ b¶n vÒ löa, n−íc, ®Êt, khÝ vµ çc h×nh ¶nh ph¸i sinh kh¸c nh− cøng, mÒm, sù r¬i
rông, sù gi·y giôa, søc m¹nh,... ¤ng cho thÊy h×nh ¶nh n»m trong çc mÉu gèc, lµ çi cã
tr−íc sù quan s¸t, ®ång thêi lµ sù th¨ng hoa cña çc mÉu gèc ®ã. Ph−¬ng ph¸p cña «ng cã
chç gÇn víi ph©n t©m häc vµ hiÖn t−îng häc, nh−ng thùc chÊt th× kh¸c, bëi «ng quan t©m tíi
thÕ giíi t−ëng t−îng trong v¨n häc víi dông ý mü häc.
Häc trß cña Bachelard lµ Jean Piere Richars ®i s©u nghiªn cøu V¨n häc vµ c¶m gi¸c
(1954), TÇng s©u cña th¬ (1955), ThÕ giíi h×nh ¶nh cña MallarmÐ (1961), ®Òu kh¸m ph¸ thÕ
giíi nghÖ thuËt b»ng çch t×m nh÷ng ®Ò tµi thèng nhÊt, sù lÆp l¹i, biÕn ®æi cña çc h×nh ¶nh.
¤ng thiªn vÒ kh¸m ph¸ h×nh ¶nh chØnh thÓ cña t¸c gi¶, vÝ nh− DiÖn m¹o Chateaubriand, chØ ra
trong ®ã "çi chÕt vµ çc h×nh ¶nh cña nã".
Gilbert Durand còng lµ häc trß cña Bachelard, më réng h−íng nghiªn cøu sang lÜnh vùc
nh©n lo¹i häc. VÝ nh− CÊu tróc nh©n lo¹i häc cña h×nh ¶nh (1960). HÐlÌne Tuzet cã çc
c«ng tr×nh Vò trô vµ h×nh ¶nh (1955), Tõ thÕ giíi khÐp kÝn ®Õn vò trô v« h¹n (1950).
Nhµ nghiªn cøu Canada Northrop Frye còng thuéc tr−êng ph¸i nµy, song «ng ®i s©u vµo
çc mÉu gèc b¾t nguån tõ thÇn tho¹i (Gi¶i phÉu phª b×nh, 1957).
¤ng nghiªn cøu h×nh ¶nh kh¸ch thÓ g¾n liÒn víi viÖc gi¶i m· çc hÖ thèng h×nh ¶nh ®ã.
d) Tr−êng ph¸i ph©n t©m häc
Tr−êng ph¸i ph©n t©m häc b¾t nguån tõ t− t−ëng cña S. Freud vÒ hiÖn t−îng v« thøc
trong ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi. Çc t¸c phÈm S. Freud xuÊt hiÖn tõ ®Çu thÕ kû
XX, nh− tËp TiÓu luËn vÒ ph©n t©m häc øng dông (1906 - 1923). Mèi quan hÖ gi÷a ng«n tõ
hãm hØnh víi tiÒm thøc (1905). Trong bµi tiÓu luËn S¸ng t¸c v¨n häc vµ giÊc m¬ ban ngµy
(1908) «ng quan niÖm : "Dôc väng khÐo lîi dông çc c¬ héi do thùc tÕ cung cÊp, theo m«
h×nh qu¸ khø, vÏ ra h×nh ¶nh cña t−¬ng lai". TiÓu thuyÕt ®Çy rÉy nh÷ng giÊc m¬ ban ngµy
nh− çc anh hïng kiªn c−êng bÊt khuÊt, çc mèi t×nh nång ch¸y, çc kÎ thø yÕu tÇm th−êng,
çc kÎ ®Þch,... Nh− thÕ kh«ng cã nghÜa lµ thùc tÕ kh«ng cã nh÷ng hiÖn t−îng Êy, nh−ng mét
khi ®i vµo tiÓu thuyÕt, chóng nu«i sèng giÊc m¬, tho¶ m·n dôc väng. Freud cho r»ng ký øc
tuæi th¬ cùc kú quan träng ®èi víi s¸ng t¸c vÒ sau. ¤ng l¹i dïng v« thøc ®Ó gi¶i thÝch ký øc.
VÝ dô Goethe lóc bèn tuæi bçng d−ng ®Ëp vì çc ®å sø quý gi¸ trong nhµ. Freud cho r»ng ®ã
lµ ®è kþ v« thøc víi ®øa em cña Goethe míi mét tuæi. Vµ khi ®øa em ®Õn s¸u tuæi ®· chÕt
15
non, «ng cho ®ã lµ sù kiÖn gi¶i phãng tµi n¨ng cho nhµ th¬ Goethe t−¬ng lai ! Ph©n t©m häc
lµ mét çch gi¶i thÝch ý nghÜa b»ng v« thøc.
VÒ sau víi t¸c phÈm Ph©n t©m häc víi phª b×nh v¨n häc (1973) cña Anna Clancier,
Freud vµ sù c¾t nghÜa trong v¨n häc (1980) cña Marx Milner, Ph©n t©m häc víi v¨n häc
(1978) cña Jean Bellemin-Noël th× t− t−ëng cña tr−êng ph¸i nµy ®−îc tæng kÕt.
Mét bËc thÇy kh¸c cña tr−êng ph¸i nµy lµ K. Jung, vèn lµ häc trß cña Freud, nh−ng ®· ®i
tõ v« thøc ç thÓ cña thÇy sang v« thøc cña tËp thÓ, thÓ hiÖn trong çc mÉu cæ, biÕn v« thøc
tËp thÓ thµnh mét yÕu tè quan träng cña ý thøc x· héi. Çc t¸c gi¶ tiªu biÓu cho h−íng
nghiªn cøu nµy lµ C. Baudouin, Ch. Mauron.
Çc c«ng tr×nh cña Boudouin nh− Ph©n t©m häc Victor Hugo (1943), Sù th¾ng lîi cña
nh©n vËt anh hïng (1952),... h−íng tíi ph©n tÝch mèi quan hÖ gi÷a h×nh t−îng nghÖ thuËt víi
çc mÆc c¶m ç nh©n vµ mÆc c¶m nguyªn thuû cña nhµ v¨n, vÝ nh− mÆc c¶m thÇn tho¹i. ¤ng
chØ ra mÆc c¶m nguyªn thuû vµ mÆc c¶m ç nh©n chi phèi s¸ng t¸c cña Schiller, Shakespeare,
L. T«nxt«i, F. §ètxt«iÐpxki.
Ch. Mauron nèi tiÕp Baudouin ph©n tÝch MallarmÐ, Nezval, Raccine, Hugo. Çch lµm cña
«ng còng lµ truy t×m çc sù kiÖn thêi th¬ Êu cã ¶nh h−ëng ®Õn t− t−ëng, c¶m xóc, h×nh ¶nh
trong s¸ng t¸c. VÝ dô, MallarmÐ lóc n¨m tuæi må c«i mÑ, n¨m m−êi l¨m tuæi bÞ mÊt ng−êi
em g¸i, çc sù kiÖn Êy ®Ó l¹i dÊu Ên m¹nh mÏ trong s¸ng t¸c nhµ th¬. Theo Mauron, nhµ v¨n
®ang s¸ng t¹o ra thÇn tho¹i ç nh©n cña m×nh, vµ nhµ phª b×nh cÇn chØ ra céi nguån cña thÇn
tho¹i ®ã.
Ph©n t©m häc kh¸c víi tr−êng ph¸i ph©n tÝch h×nh ¶nh kh¸ch thÓ lµ nã chó träng vµo viÖc
gi¶i m· t¸c phÈm b»ng nguyªn nh©n v« thøc trong t©m lý ç nh©n vµ céng ®ång. §ã kh«ng
ph¶i lµ môc ®Ých cña nghiªn cøu thi ph¸p, song cã t¸c dông hç trî gi¶i m· çc hÖ thèng biÓu
t−îng trong s¸ng t¸c − l¹m dông ph©n t©m häc, chØ quan t©m v« thøc sÏ xao nh·ng viÖc t×m
hiÓu cÊu tróc nghÖ thuËt vµ ý nghÜa x· héi réng lín cña s¸ng t¸c.
K. Jung ®· më réng ph©n t©m häc thµnh ph©n tÝch mÉu cæ. Theo «ng trong nh©n çch mçi
ç nh©n cã bèn lo¹i mÉu cæ : 1) MÆt n¹ nh©n çch (persona), ®ã lµ çi t«i mµ ç nh©n c«ng
bè tr−íc mäi ng−êi, vÒ mét mÆt nµo ®ã, nã cã tÝnh chÊt che ®Ëy ; 2) Anima vµ Animus. Çi
tr−íc lµ n÷ tÝnh trong nam tÝnh, vµ çi sau lµ nam tÝnh trong n÷ tÝnh, lµ hÖ quy chiÕu trong
quan hÖ nam n÷ ; 3) Bãng tèi (Shadow) lµ phÇn ®en tèi nhÊt trong t©m hån, phÇn ®−îc di
truyÒn tõ v« thøc tËp thÓ, t¹o thµnh nh÷ng c¶m høng cuång nhiÖt, c«ng ph¸, m¹nh mÏ. §Ì
nÐn ph−¬ng diÖn nµy sÏ lµm cho ç nh©n nhît nh¹t, yÕu ®uèi ; 4) Tù th©n, çi t«i (the self),
çi phÇn cã thÓ ®iÒu hoµ mäi bé phËn kh¸c trong t©m hån. "Çi t«i lµ môc tiªu cña sù sèng
lµ sù biÓu hiÖn hoµn chØnh nhÊt cña sù tæ hîp cã tÝnh ®Þnh mÖnh cña çi mµ ta gäi lµ ç
tÝnh".
Theo Jung, mÉu cæ (archÐtype) lµ biÓu t−îng b¶n thÓ cña h×nh t−îng nghÖ thuËt. Theo
«ng, çi ë ®»ng sau çc h×nh t−îng nghÖ thuËt kh«ng ph¶i lµ t×nh c¶m ç nh©n cña nghÖ sÜ,
mµ lµ çc mÉu cæ. Hauftmann nãi : "Thi ca ®¸nh thøc sù céng h−ëng ®èi víi çc mÉu cæ
trong ng«n tõ". VÝ dô, khi gäi quª h−¬ng lµ mÑ, gäi Tæ quèc lµ cha, tù nhiªn çc tõ Êy cã
®−îc ©m thanh vang väng. Ph©n tÝch mÉu cæ lµ mét viÖc lµm cã ý nghÜa, nh−ng chung quy
chØ lµ mét gãc nh×n hÑp ®èi víi nghÖ thuËt.
16
e) Tr−êng ph¸i hiÖn t−îng häc
NÕu hai tr−êng ph¸i trªn chó träng tíi v¨n b¶n th× tr−êng ph¸i hiÖn t−îng häc coi v¨n b¶n
chØ cã gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh. Hä coi träng kinh nghiÖm cña con ng−êi nhiÒu h¬n.
Manh nha tõ cuèi thÕ kû XIX víi Zambert, Brentano vµ hoµn thµnh bëi Husserl, hiÖn
t−îng häc lµ mét tr−êng ph¸i triÕt häc thuÇn tuý chñ quan duy t©m. G¹t vÊn ®Ò thÕ giíi
kh¸ch quan sang mét bªn, ®i s©u vµo trong thÕ giíi hiÖn t−îng ®Ó kh¸m ph¸ b¶n th©n tån t¹i,
hiÖn t−îng häc ®−îc coi lµ "khoa häc cña ý thøc nh©n lo¹i", vµ më ra ph−¬ng h−íng kh¸m
ph¸ thÕ giíi tån t¹i trong ý thøc con ng−êi. Vµ ë ®iÓm nµy nã cã gîi ý míi cho thi ph¸p häc
trong viÖc kh¸m ph¸ thÕ giíi cña s¸ng t¸c nghÖ thuËt.
Çc nhµ phª b×nh GenÌve næi lªn tõ nh÷ng n¨m bèn m−¬i, n¨m m−¬i cña thÕ kû XX,
gåm G. Poulet, J. Rousset, nhµ phª b×nh Ph¸p Jean Pierre Richard, R. Barthes thêi kú viÕt
vÒ Michelet (1954), Racine (1963), nhµ phª b×nh Mü Paul de Man, Hillis Miller, nhµ mü häc
Ba Lan R. Ingarden, nhµ mü häc Ph¸p M. DufrÌnne, nhµ t©m lý häc M. Merleau - Ponty ®Òu
lµ ®¹i diÖn cho h−íng tiÕp cËn hiÖn t−îng häc.
§Æc ®iÓm thø nhÊt cña phª b×nh hiÖn t−îng häc, nãi chung lµ xem t¸c phÈm nh− mét
"hiÖn t−îng" chØnh thÓ vµ m« t¶, kh¸m ph¸ thÕ giíi néi t¹i trong t¸c phÈm v¨n häc. Ch¼ng
h¹n, Jean Pierre Richard trong s¸ch ThÕ giíi h×nh ¶nh cña MallarmÐ kh¸m ph¸ thÕ giíi hµm
Èn trong ®ã víi vÎ ®Ñp kh«ng lêi, cã thÓ nãi lµ miªu t¶ vÒ mÆt ®Þa chÊt häc, ®éng vËt häc,
lo¹i h×nh häc trong thÕ giíi t−ëng t−îng cña nhµ th¬. §Æc ®iÓm thø hai cña phª b×nh hiÖn
t−îng häc lµ x¸c lËp m« h×nh kinh nghiÖm thÈm mü cña t¸c gi¶. C«ng tr×nh ThÕ giíi tiÓu
thuyÕt cña Ch. Dickens cña J.H. Miller còng vËy. Georges Poulet viÕt mét lo¹t c«ng tr×nh :
VÒ thêi gian con ng−êi, VÒ sù biÕn h×nh tuÇn hoµn, Kh«ng gian tiÓu thuyÕt cña Marcel
Proust, x¸c lËp hÖ thèng to¹ ®é ph©n tÝch kinh nghiÖm trong phª b×nh v¨n häc. Phª b×nh
hiÖn t−îng häc cña Poulet cã ý nghÜa triÕt häc. S¸ch Nghiªn cøu thêi ®¹i nh©n v¨n (1949)
cña Poulet chñ tr−¬ng chèng ph¸n ®o¸n t¸c phÈm vÒ mÆt triÕt häc. Phª b×nh cã chøc n¨ng
lµm sèng l¹i nhËn thøc luËn v¨n häc cña t¸c gi¶, xuÊt ph¸t tõ chñ thÓ, xuyªn qua kh¸ch
thÓ, l¹i trë vÒ chñ thÓ. Kh¸m ph¸ tÝnh ý h−íng trong t¸c phÈm thÕ giíi sèng ë trong t¸c
phÈm (t¸ch khái lÞch sö vµ x· héi). Phª b×nh hiÖn t−îng häc chó träng vËn dông çc ph¹m
trï phæ qu¸t nh− "thÕ giíi", "kh«ng gian", "thêi gian", "thÕ giíi v¨n ho¸", "thÕ giíi sèng",
"thÕ giíi s¸ng t¹o", tõ ®ã kh¸m ph¸ tÝnh chØnh thÓ cña t¸c phÈm. M. DufrÌnne kh¼ng ®Þnh
t¸c phÈm lµ mét "thÕ giíi", thÕ giíi cña t¸c gi¶ vµ ®ång thêi lµ thÕ giíi quan cña t¸c gi¶, lµ
"thÕ giíi cña ng−êi kh¸c" so víi ng−êi ®äc ; nã chøng tá mét thÕ giíi ®· tõng tån t¹i. T¸c
phÈm lµ mét t−¬ng tù chñ thÓ (quasi subject), ng−êi ®äc ®äc t¸c phÈm lµ th©m nhËp, më
th«ng vµo chñ thÓ kh¸c, ®¹t ®Õn giao tiÕp. Poulet gäi ®ã lµ phª b×nh ý thøc.
§Æc ®iÓm thø ba cña phª b×nh hiÖn t−îng häc lµ x¸c lËp tÝnh b¶n thÓ cña v¨n häc. C¶
DufrÌnne vµ Ingarden ®Òu suy nghÜ vÒ sù tån t¹i cña t¸c phÈm v¨n häc. Ingarden xem t¸c
phÈm kh¸c víi kh¸ch thÓ thùc t¹i, víi kh¸ch thÓ ý niÖm, t¸c phÈm còng kh¸c víi thÓ nghiÖm
cña t¸c gi¶ vµ ng−êi ®äc, lu«n gi÷ ®−îc tÝnh ®ång nhÊt. Tõ quan niÖm ®ã, «ng xem t¸c phÈm lµ
mét cÊu t¹o nhiÒu tÇng líp ; 1) Líp ng÷ ©m ; 2) Líp ng÷ nghÜa (tõ, có, ®o¹n) lµ líp trung t©m ;
3) Líp kh¸ch thÓ ®−îc t¸i hiÖn (ng−êi, sù vËt, sù kiÖn,... ®−îc h− cÊu ra) t¹o thµnh thÕ giíi
trong t¸c phÈm ; 4) Líp l−îc ®å ho¸ : Kh¸ch thÓ ®−îc béc lé qua mét sè mÆt, mét sè mÆt kh¸c
kh«ng x¸c ®Þnh sÏ do ng−êi ®äc cô thÓ ho¸. Mçi líp ®Òu cã tÝnh ®Æc thï, cã chøc n¨ng riªng.
17
Cßn cã thÓ cã mét líp siªu h×nh − mang çc tÝnh chÊt "cao c¶", "bi kÞch", "sî h·i",... vèn lµ
tÝnh chÊt cña kh¸ch thÓ thÈm mü (kh«ng ph¶i kh¸ch thÓ thùc t¹i).
Quan niÖm hiÖn t−îng häc ®èi víi nghÖ thuËt phï hîp víi kinh nghiÖm nghÖ thuËt cæ ®iÓn
ph−¬ng §«ng, xem nghÖ thuËt lµ sù biÓu hiÖn cña §¹o, lµ trùc gi¸c vÒ ch©n lý, h×nh t−îng nghÖ
thuËt lµ mét ý c¶nh, t×nh c¶nh, cho phÐp nèi liÒn ph−¬ng ph¸p hiÖn ®¹i víi kinh nghiÖm truyÒn
thèng.
Tuy nhiªn, sù t¸ch rêi t¸c phÈm khái thùc t¹i, lÞch sö khiÕn cho nghiªn cøu hiÖn t−îng
häc nÆng vÒ miªu t¶ gi¶n ®¬n, mµ thiÕu ph¸n ®o¸n, ®¸nh gi¸, nhÊt lµ thiÕu kh¶ n¨ng ®¸nh gi¸
vÒ tÝnh s¸ng t¹o.
g) Thi ph¸p häc cÊu tróc − ký hiÖu häc
Chñ nghÜa cÊu tróc xuÊt hiÖn tõ gi÷a nh÷ng n¨m s¸u m−¬i ë thÕ kû XX t¹i Ph¸p do nhu
cÇu nghiªn cøu lý thuyÕt, ph¶n øng l¹i víi chñ nghÜa thùc chøng chØ träng kinh nghiÖm. Nã
còng ph¶n øng l¹i chñ nghÜa hiÖn sinh chØ ®Ò cao mét chiÒu vÊn ®Ò con ng−êi, tån t¹i, chñ
thÓ, nh÷ng vÊn ®Ò, theo hä kh«ng ph¶i lµ trung t©m cña v¨n häc.
T− t−ëng cÊu tróc b¾t ®Çu tõ lý thuyÕt ng«n ng÷ häc cña F.de Saussure. Ph©n biÖt ng«n
ng÷ vµ lêi nãi, coi träng nghiªn cøu ®ång ®¹i h¬n lÞch ®¹i, tËp trung nghiªn cøu hÖ thèng
ng«n ng÷ mµ chØ trong ®ã, çc ®¬n vÞ cña ng«n ng÷ míi cã ®−îc sù khu biÖt vÒ ©m thanh vµ
ý nghÜa. Do ®Æc ®iÓm nµy mµ chñ nghÜa cÊu tróc trong v¨n häc cßn cã tªn gäi lµ ký hiÖu
häc.
Do bÊt m·n víi ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc cæ ®iÓn lµ ph©n tÝch sù vËt thµnh yÕu
tè nhá nhÊt råi tæng hîp l¹i (ph−¬ng ph¸p "nguyªn tö luËn"), bëi v× chØnh thÓ kh«ng ph¶i lµ
sù tæng hîp gi¶n ®¬n cña bé phËn, kh«ng nh÷ng thÕ, chØnh thÓ th−êng lín h¬n tæng cña çc
bé phËn, cho nªn chñ nghÜa cÊu tróc xuÊt ph¸t tõ chØnh thÓ mµ nghiªn cøu bé phËn. Çc
khoa häc kh¸c nh− x· héi häc, to¸n häc, sinh vËt häc, vËt lý häc, kinh tÕ häc, l« gÝch häc
®Òu vËn dông chñ nghÜa cÊu tróc, coi ®ã nh− mét cuéc çch m¹ng trong ph−¬ng ph¸p khoa
häc. N¨m 1968 Jean Piaget ®· c«ng bè t¸c phÈm Chñ nghÜa cÊu tróc, tæng kÕt vÒ ph−¬ng
ph¸p nµy. Theo Piaget, chñ nghÜa cÊu tróc cã hai ®Æc ®iÓm : mét lµ t×m çc quy luËt néi t¹i
®Ó gi¶i thÝch sù vËt ; hai lµ cÊu tróc cña sù vËt cã thÓ h×nh thøc ho¸. Mçi cÊu tróc cã ba yÕu
tè : tÝnh chØnh thÓ, quy luËt chuyÓn ®æi, tÝnh tù ®iÒu chØnh. Ng−êi ta phª ph¸n ph−¬ng ph¸p
nµy kh«ng tÝnh tíi t¸c ®éng ngo¹i t¹i. Nh−ng dï thõa nhËn t¸c ®éng ngo¹i t¹i th× cÊu tróc
vÉn tån t¹i ®Ó lµm cho sù vËt vÉn lµ nã.
Chñ nghÜa cÊu tróc trong v¨n häc b¾t nguån tõ chñ nghÜa h×nh thøc Nga, lµ sù vËn dông lý
thuyÕt ng«n ng÷ häc vµo v¨n häc. Tõ nh÷ng n¨m hai m−¬i, R. Jakobson vµ Iu. T−nhanèp råi
tiÕp ®Õn tr−êng ph¸i Praha víi Mucarèpxki ®· v¹ch ra h−íng vËn dông lý thuyÕt cÊu tróc vµo
v¨n häc, tiÕp sau ®ã lµ çc häc gi¶ Ph¸p, Mü. Quan ®iÓm chung cña hä lµ :
− Khoa häc v¨n häc ph¶i lµ khoa häc vÒ hÖ thèng.
− Nghiªn cøu v¨n häc ph¶i tr−íc tiªn t×m quy luËt néi t¹i cña nã.
− Ph©n tÝch chøc n¨ng çc yÕu tè v¨n häc.
− KÕt hîp ®ång ®¹i vµ lÞch ®¹i.
18
− T¸c phÈm ç biÖt lµ "lêi nãi", v¨n häc mét thêi ®¹i lµ ng«n ng÷. Nghiªn cøu ph¶i ph¸t
hiÖn ra "ng«n ng÷" cña v¨n häc.
− Nghiªn cøu lo¹i h×nh cÊu tróc v¨n häc vµ lo¹i h×nh diÔn biÕn cña v¨n häc.
Nh− vËy, kh¸c víi tr−êng ph¸i phª b×nh míi quan t©m cÊu tróc vi m« cña v¨n b¶n, chñ
nghÜa cÊu tróc chØ ra v¨n häc nh− mét hÖ thèng "ng«n ng÷" vÜ m«, gièng nh− nhµ ng«n ng÷
häc, lµ kh«ng quan t©m ®Õn ý nghÜa cña c©u cô thÓ mµ chØ quan t©m ®Õn çc cÊu tróc h×nh
thøc ®−îc dïng ®Ó truyÒn ®¹t ý nghÜa ®ã. Chñ nghÜa cÊu tróc kh¸c phª b×nh míi ë chç kh«ng
®i ph©n tÝch ý nghÜa cña t¸c phÈm v¨n häc cô thÓ. Hä chØ ®i t×m quy luËt chung t¹o ra v¨n
b¶n nãi chung.
R. Jakobson ®i t×m çc nguyªn t¾c t¹o ra v¨n b¶n th¬ lµm nªn "tÝnh th¬", "tÝnh v¨n häc".
¤ng dïng kh¸i niÖm "tÝnh v¨n häc" ®Ó ph©n biÖt v¨n b¶n v¨n häc víi v¨n b¶n phi v¨n häc,
mµ tÝnh v¨n häc, tÝnh th¬ lµ do çch cÊu t¹o chÊt liÖu ng«n ng÷ mµ thµnh. Quan ®iÓm nµy cã
¶nh h−ëng rÊt réng. Môc tiªu sè mét cña thi ph¸p häc cÊu tróc lµ t×m ra m« h×nh cÊu tróc
cña v¨n b¶n, tõ ®ã t×m çch ®Ó gi¶i m· v¨n b¶n. VÝ dô, c«ng tr×nh cña V. Prèpp ph©n tÝch
truyÖn cæ tÝch thÇn kú Nga, quy n¹p thµnh ba m−¬i mèt chøc n¨ng, cho thÊy truyÖn cæ tÝch
b¾t ®Çu tõ khi çi ¸c xuÊt hiÖn, kinh qua v« vµn vËt lén, cuèi cïng ho¸ gi¶i mäi sù. Víi cÊu
tróc ®ã, truyÖn cæ tÝch mét mÆt rÊt ®a d¹ng, mÆt kh¸c ®Òu nh− ®óc cïng mét khu«n.
DÉn luËn ph©n tÝch cÊu tróc tù sù cña R. Barthes, chia v¨n b¶n ra çc tÇng, líp, hay Ng«n
tõ trÇn thuËt cña G. Genette ph©n tÝch çc yÕu tè cÊu thµnh v¨n b¶n tù sù.
Môc tiªu thø hai cña tr−êng ph¸i nµy lµ nghiªn cøu h×nh th¸i cÊu tróc h÷u h¹n bÒ ngoµi
cña m« h×nh ®Ó gi¶i m· t¸c phÈm v« cïng ®a d¹ng. ë ®©y lµ ®i t×m mèi quan hÖ gi÷a chØnh
thÓ vµ bé phËn (quan hÖ çc bé phËn), quan hÖ thêi gian kh«ng gian, ho¹t ®éng t©m lý (dßng
ý thøc, h−íng t©m hoÆc ly t©m,...).
Chñ nghÜa cÊu tróc nghiªn cøu v¨n häc theo m« h×nh cÊu tróc ng«n ng÷ häc, ký hiÖu häc.
J. Mucarèpxki xem t¸c phÈm lµ ký hiÖu, tøc lµ çi biÓu ®¹t, h×nh t−îng vµ ý nghÜa lµ çi
®−îc biÓu ®¹t, lµ kh¸ch thÓ thÈm mü, chØ béc lé trong quan hÖ víi ng−êi ®äc. T¸c phÈm víi
t− çch ký hiÖu gåm ba mÆt : chøc n¨ng, quy chuÈn (norm) vµ gi¸ trÞ. T¸c phÈm nghÖ thuËt
cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch kh¸c nhau, v¨n häc vµ phi v¨n häc kh«ng thÓ ph©n biÖt r¹ch rßi. Chøc
n¨ng ®Æc thï cña v¨n häc lµ truyÒn ®¹t.
Nghiªn cøu cÊu tróc trë thµnh chñ nghÜa cÊu tróc hoÆc ký hiÖu häc cÊu tróc nh÷ng n¨m
s¸u m−¬i víi ho¹t ®éng cña çc tªn tuæi C. Lªvi - Strauss, J. Lacan, M. Fouceault,... Hä sö
dông kh¸i niÖm v¨n b¶n ng«n tõ (discours) më réng (kh¸c víi v¨n b¶n trong ng«n ng÷ häc),
gåm nhiÒu hiÖn t−îng v¨n häc kh¸c nhau, hîp thµnh mét h×nh thøc ho¹t ®éng, ®Ó qua ®ã t×m
hiÓu "©m thanh vµ ý nghÜa" cña nã. Theo Strauss, ng«n ng÷ thÇn tho¹i kh«ng n»m ë thÓ v¨n,
ë ©m nh¹c, ë có ph¸p, mµ ë "cèt truyÖn". Vµ «ng xÕp chång nhiÒu cèt truyÖn thÇn tho¹i lªn
nhau ®Ó t×m ng«n ng÷ thÇn tho¹i.
T«®«rèp vËn dông kh¸i niÖm "ng÷ ph¸p phæ qu¸t" ®Ó nghiªn cøu "ng÷ ph¸p tù sù", theo
®ã t¸c gi¶ rót ra mÖnh ®Ò cña truyÖn, gåm phÇn ®Ò (nh©n vËt, ®Þa vÞ) vµ phÇn thuyÕt − sù biÕn
®æi cña ®Ò, tøc ®éng tõ, tÝnh tõ − nh÷ng tr¹ng th¸i, thuéc tÝnh cña nh©n vËt, ®Þa vÞ, gåm tr¹ng
th¸i, tÝnh çch, th©n phËn. Ngoµi mÖnh ®Ò, cßn chuçi trËt tù. Tõ ®ã, «ng nªu ra m« h×nh kh¸i
19
qu¸t nhÊt cña tù sù. ¤ng chøng tá ®−îc sù t−¬ng tù cña tù sù víi ng÷ ph¸p ; cã nhiÒu gîi
më. Tuy r»ng çch nµy ®· ®Æt néi dung lÞch sö, x· héi ra ngoµi v¨n häc.
T«®«rèp cßn ®−a ra lý luËn ®äc, ph©n biÖt viÖc ®äc ra ba ph−¬ng diÖn : ®äc quy chiÕu (t×m
t¸c phÈm nãi g×), ®äc b×nh chó (t×m çch gi¶i thÝch t¸c phÈm) vµ ®äc thi ph¸p (t×m quy luËt
néi t¹i t¹o thµnh t¸c phÈm).
Lý thuyÕt ®äc cña chñ nghÜa cÊu tróc cã nh−îc ®iÓm lµ chØ ®äc cÊu tróc, bµi xÝch t¸c gi¶,
xem nhÑ c¶m nhËn cña ng−êi ®äc, c¾t ®øt mèi liªn hÖ gi÷a v¨n b¶n vµ x· héi, lÞch sö, hiÖn
thùc. VÒ sau çc nh−îc ®iÓm nµy ®· ®−îc kh¾c phôc dÇn b»ng chñ nghÜa cÊu tróc "d−íi
thÊp", kÕt hîp víi ký hiÖu häc nghÖ thuËt.
Chñ nghÜa cÊu tróc ®· ®em lý thuyÕt trÇn thuËt thay thÕ cho viÖc nghiªn cøu thÓ lo¹i v¨n
häc cô thÓ, bëi v× trÇn thuËt lµ m« h×nh cã tr−íc çc thÓ lo¹i tù sù cô thÓ. §©y lµ h−íng
nghiªn cøu cÊu tróc chiÒu s©u theo m« h×nh ng«n ng÷ t¹o sinh, nh»m kh¾c phôc h¹n chÕ cña
lý thuyÕt cÊu tróc chØnh thÓ, khÐp kÝn, ®ång ®¹i thuéc giai ®o¹n tr−íc. VËn dông ký hiÖu häc
ng−êi ta ph¶i chó ý thªm phÇn ng÷ nghÜa häc vµ dông häc, trong ®ã ph−¬ng diÖn ý nghÜa,
t¹o nghÜa ®ãng vai trß quan träng. Mµ ®· nãi ®Õn ý nghÜa th× cÊu tróc ph¶i më ra, biÕn ®æi,
chø kh«ng khÐp kÝn, bÊt biÕn nh− tr−êng ph¸i h×nh thøc Nga vµ phª b×nh míi Anh, Mü quan
niÖm.
ë ®©y ph¶i nãi tíi vÞ trÝ cña tr−êng ph¸i ký hiÖu häc x· héi lÞch sö cña Liªn X«, chñ
tr−¬ng h×nh thøc ký hiÖu cña v¨n b¶n g¾n chÆt víi mèi liªn hÖ x· héi cña v¨n b¶n. M.
Bakhtin, V. Ivanèp, Iu. Lètman lµ nh÷ng nhµ cÊu tróc ký hiÖu häc næi tiÕng cña Liªn X«.
g) Thi ph¸p häc lÞch sö

Tr−êng ph¸i nghiªn cøu b¾t ®Çu tõ Nga víi A. N. Vªxªlèpxki cuèi thÕ kû XIX cã tªn lµ
"Thi ph¸p häc lÞch sö". Nã ®Æt môc tiªu "nghiªn cøu sù tiÕn ho¸ cña ý thøc nghÖ thuËt vµ
çc h×nh thøc cña nã". ý thøc nghÖ thuËt lµ s¶n phÈm cña lÞch sö th× h×nh thøc nghÖ thuËt
còng thÕ, nã cã qu¸ tr×nh ph¸t sinh, biÕn ®æi, ph¸t triÓn. §©y lµ mét t− t−ëng míi.
Thi ph¸p häc lÞch sö nghiªn cøu thi ph¸p cña tõng thêi kú lÞch sö (cæ ®¹i, trung ®¹i, hiÖn
®¹i), tõng khu vùc, d©n téc (thi ph¸p ch©u ¢u, thi ph¸p v¨n häc Trung Quèc,...). Ngoµi
ph−¬ng ph¸p hÖ thèng, nã vËn dông quan ®iÓm lÞch sö vµ so s¸nh lÞch sö. Ph¹m trï c¬ b¶n
cña thi ph¸p häc lÞch sö lµ thÓ lo¹i víi çch hiÓu réng r·i vµ tù nhiªn nhÊt, nh− chóng xuÊt
hiÖn trong lÞch sö v¨n häc. Tõ sö thi Hy L¹p qua bi kÞch cæ ®iÓn Ph¸p ®Õn tiÓu thuyÕt ë ch©u
¢u ; tõ H¸n phó, th¬ §−êng luËt ®Õn thÓ ng©m khóc vµ truyÖn th¬ N«m ë ViÖt Nam,... Thi
ph¸p häc lÞch sö vËn dông çc ph¹m trï nh©n lo¹i häc phæ qu¸t nh− con ng−êi, kh«ng gian,
thêi gian,... ®Ó nghiªn cøu sù thÓ hiÖn cô thÓ cña chóng trong çc nÒn v¨n häc vµ sù ph¸t
triÓn (më réng, ®µo s©u) cña chóng qua çc thêi kú cña lÞch sö v¨n häc.
N¨m 1983, Khr¸pchenc« kh¼ng ®Þnh : thi ph¸p häc lÞch sö muèn kh¾c phôc t×nh tr¹ng
nghiªn cøu thi ph¸p chØ chó ý miªu t¶ tÜnh t¹i, c« lËp, rêi r¹c vµ ®ãng khung trong quan niÖm
quy ph¹m bÊt biÕn. ¤ng g¾n liÒn thi ph¸p víi t− duy nghÖ thuËt, kh¸m ph¸, s¸ng t¹o. Theo
«ng, néi dung cña thi ph¸p häc lÞch sö lµ "nghiªn cøu sù tiÕn ho¸ cña çc ph−¬ng thøc,
ph−¬ng tiÖn chiÕm lÜnh thÕ giíi b»ng h×nh t−îng, chøc n¨ng x· héi, thÈm mü cña chóng, sè
phËn lÞch sö cña çc kh¸m ph¸ nghÖ thuËt". §ã lµ çc thÓ lo¹i v¨n häc, çc biÖn ph¸p nghÖ
20
thuËt nh− ®iÓn h×nh ho¸, phÐp biÖn chøng t©m hån trong ý thøc, ®éc tho¹i néi t©m,... Ph−¬ng
ph¸p nghÖ thuËt víi çc nguyªn t¾c cña chóng còng kh«ng n»m ngoµi thi ph¸p häc lÞch sö,
còng nh− çc phong çch nghÖ thuËt.
§. X. LikhachÐp trong s¸ch Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ (1967) ®· nghiªn cøu thi ph¸p v¨n
häc Nga cæ suèt b¶y thÕ kû. ¤ng ®· xem xÐt hÖ thèng thÓ lo¹i v¨n häc, çc h×nh thøc kh¸i
qu¸t, çc h×nh thøc kh«ng gian, thêi gian vµ biÖn ph¸p ng«n tõ. ¤ng g¾n thi ph¸p víi çc
thêi ®¹i v¨n ho¸. M. Bakhtin nghiªn cøu diÔn biÕn kh«ng - thêi gian trong tiÓu thuyÕt cæ ®¹i
ph−¬ng T©y, nghiªn cøu thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt gi¸o dôc vµ ®Æc biÖt lµ nghiªn cøu tiÓu thuyÕt
Grotesque cña Rabelais vµ TiÓu thuyÕt ®a thanh cña §ètxt«iÐpxki (S¸ng t¸c cña François
Rabelais vµ v¨n ho¸ thêi kú Phôc h−ng vµ trung ®¹i, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki).
Bakhtin còng quan t©m tíi sù ph¸t triÓn cña ng«n tõ tiÓu thuyÕt. Stebelin - Kamenxki cho
r»ng thi ph¸p häc lÞch sö cÇn nghiªn cøu çc quy luËt h×nh thµnh cña v¨n häc, nh− sù xuÊt
hiÖn cña h− cÊu, cña ý thøc t¸c gi¶, sù biÕn ®æi cña thÓ lo¹i v¨n häc cæ ®¹i vµ trung ®¹i (Thi
ph¸p häc lÞch sö).
Thi ph¸p häc lÞch sö còng nghiªn cøu thi ph¸p cña mét trµo l−u : Iu. Mann nghiªn cøu Thi
ph¸p cña chñ nghÜa l·ng m¹n (1966), G. Fridlender cã Thi ph¸p chñ nghÜa hiÖn thùc Nga
(1971). §Æc ®iÓm næi bËt cña thi ph¸p häc lÞch sö lµ kh«ng chØ xem xÐt qu¸ tr×nh tiÕn ho¸
cña h×nh thøc nghÖ thuËt, mµ cßn ph¸t hiÖn mèi quan hÖ gi÷a h×nh thøc nghÖ thuËt vµ ®êi
sèng lÞch sö cïng truyÒn thèng v¨n ho¸. §©y lµ quan niÖm thi ph¸p cã søc thuyÕt phôc nhÊt
hiÖn nay.
Tõ çc tr−êng ph¸i nghiªn cøu thi ph¸p häc nªu trªn cã thÓ rót ra kÕt luËn :
− Thi ph¸p häc hiÖn ®¹i cã hai ph¹m vi nghiªn cøu chñ yÕu - lý thuyÕt vÒ ®Æc tr−ng v¨n häc
vµ hÖ thèng çc nguyªn t¾c, biÖn ph¸p v¨n häc cô thÓ trong lÞch sö bao gåm c¶ ph−¬ng ph¸p,
phong çch nghÖ thuËt vµ thÓ lo¹i v¨n häc, ®Æc ®iÓm v¨n häc d©n téc. Hai ph¹m vi nµy liªn quan
mËt thiÕt víi nhau, nh−ng cã thÓ chän mét trong hai ph¹m vi Êy lµm ®èi t−îng nghiªn cøu.
− Çc tr−êng ph¸i thi ph¸p häc phô thuéc vµo lý thuyÕt mµ hä lÊy lµm chç dùa : hoÆc lµ
ng«n ng÷ häc, hoÆc hiÖn t−îng häc, hoÆc ký hiÖu häc,... chØ cã h−íng thi ph¸p häc lÞch sö lµ
tr−êng ph¸i tæng hîp nhiÒu ph−¬ng ph¸p vµ g¾n víi sù h×nh thµnh, vËn ®éng cña v¨n häc.
− Thi ph¸p häc cã thÓ vËn dông nhiÒu çch tiÕp cËn kh¸c nhau, song ph¶i cã c¬ së cña
riªng nã, cã m« h×nh cña nã vµ xö lý tèt mèi quan hÖ gi÷a chñ thÓ vµ ®èi t−îng, h×nh thøc vµ
néi dung, chÊt liÖu vµ thñ ph¸p, v¨n b¶n vµ ý nghÜa.
Víi nh÷ng néi dung Êy, chóng ta cã thÓ hoµn toµn t¸n thµnh víi viÖn sÜ M. B.
Khr¸pchenc« khi «ng nhËn ®Þnh : "§· ®Õn lóc thi ph¸p häc cã thÓ vµ cÇn thiÕt ®−îc giíi
thiÖu trong çc khoa ng÷ v¨n ®¹i häc nh− lµ mét m«n häc ®Æc thï. Vµ hoµn toµn kh«ng cã lý
do g× ®Ó hoµ tan m«n thi ph¸p häc vµ phong çch häc vµo trong çc vÊn ®Ò chung cña lý luËn
v¨n häc khi nghiªn cøu çc ph−¬ng thøc vµ ph−¬ng tiÖn kh¸i qu¸t nghÖ thuËt vÒ hiÖn thùc.
Çc vÊn ®Ò cña thi ph¸p häc, phong çch häc ®· v−ît xa ra ngoµi giíi h¹n cña kh¸i niÖm
truyÒn thèng lµ "cÊu tróc cña t¸c phÈm v¨n häc", bëi nã kh«ng thÓ bao gåm çc vÊn ®Ò
ph−¬ng ph¸p, thÓ lo¹i, dßng phong çch,... ý muèn xem thi ph¸p häc nh− mét bé m«n phô
trî, bæ sung chØ cã t¸c dông k×m h·m nã ph¸t triÓn. §ång thêi ®i s©u vµo çc vÊn ®Ò thi ph¸p
21
häc l¹i rÊt quan träng ®Ó n©ng cao tr×nh ®é chung vÒ nghiªn cøu v¨n häc vµ hoµn thiÖn bé
(1)
m«n phª b×nh v¨n häc .
Çc quan niÖm ®ång nhÊt thi ph¸p häc víi chñ nghÜa h×nh thøc, xem ®ã lµ h−íng nghiªn
cøu tõ chèi néi dung ®· tá ra sai lÇm vµ l¹c hËu. Thi ph¸p häc sÏ gãp phÇn kh¾c phôc çc
quan ®iÓm s¬ l−îc vÒ b¶n chÊt vµ ®Æc tr−ng v¨n häc, lµm giµu thªm cho nghiªn cøu phª b×nh
v¨n häc l©u nay vèn chØ quen xem xÐt v¨n häc tõ çc ph¹m trï ®Ò tµi, c¶m høng mang ®Ëm
néi dung x· héi, chÝnh trÞ. §· ®Õn lóc ph¶i lµm cho ng−êi ®äc cã ®iÒu kiÖn hiÓu nghÖ thuËt
nh− lµ nghÖ thuËt. §ã lµ môc ®Ých cuèi cïng cña bé m«n thi ph¸p häc.
C©u hái h−íng dÉn häc tËp

1. Thi ph¸p vµ thi ph¸p häc lµ g× ? HiÖn cã hai çch hiÓu kh¸c nhau vÒ thi ph¸p häc, ®ã lµ
nh÷ng çch nµo ? Hai çch ®ã cã hoµn toµn ®èi lËp nhau kh«ng ?
2. Ph©n biÖt thi ph¸p häc truyÒn thèng vµ thi ph¸p häc hiÖn ®¹i.
3. Çc khuynh h−íng nghiªn cøu thi ph¸p chñ yÕu ? Nªu néi dung c¬ b¶n cña mçi khuynh
h−íng ?
4. ý nghÜa cña thi ph¸p häc ®èi víi phª b×nh vµ gi¶ng d¹y v¨n häc ?
5. VÞ trÝ cña m«n thi ph¸p häc trong khoa nghiªn cøu v¨n häc ? Quan hÖ gi÷a thi ph¸p häc
vµ lý luËn v¨n häc ? Thi ph¸p häc víi phong çch häc ? Thi ph¸p häc víi lÞch sö v¨n häc
?
6. T×m hiÓu th− môc çc c«ng tr×nh nghiªn cøu thi ph¸p ë ViÖt Nam vµ n−íc ngoµi.
(1) M. B. Khr¸pchenc«, S¸ng t¹o nghÖ thuËt, hiÖn thùc, con ng−êi, S®d, tr. 353 - 354, (tiÕng Nga).
22
Ch−¬ng II
®èi t−îng, ph¹m trï
vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thi ph¸p
I - H×nh thøc nghÖ thuËt - ®èi t−îng chñ yÕu cña thi
ph¸p häc
1. Thi ph¸p häc vµ h×nh thøc nghÖ thuËt
Nãi ®Õn thi ph¸p lµ nãi ®Õn h×nh thøc nghÖ thuËt. LÞch sö h¬n hai ngµn n¨m thi ph¸p häc
®· cho thÊy tõ çc nhµ triÕt häc cæ ®¹i Hy L¹p, La M· nh− Platon, Aristote, Plotin, Horace
®Õn çc nhµ nghiªn cøu cËn ®¹i vµ hiÖn ®¹i nh− Kant, Hegel, tõ çc nhµ triÕt häc duy t©m
®Õn çc nhµ duy vËt, tõ çc nhµ m¸c xÝt nh− Marx, Engels ®Õn çc nhµ ®−îc gäi lµ h×nh thøc
chñ nghÜa, tõ çc nhµ lý luËn cæ ®¹i Ên §é, Trung Hoa ®Õn çc nhµ nghiªn cøu thêi nay,
kh«ng ai tr¸nh ®−îc vÊn ®Ò h×nh thøc khi ®Ò cËp ®Õn çi ®Ñp vµ nghÖ thuËt ! §iÒu ®ã chøng
tá vÊn ®Ò h×nh thøc quan träng biÕt chõng nµo ! Nh−ng h×nh thøc lµ mét kh¸i niÖm rÊt ®a
nghÜa ! NÕu néi dung lµ chÊt liÖu, yÕu tè hoÆc çi néi hµm cÊu thµnh sù vËt, th× h×nh thøc lµ
h×nh th¸i tån t¹i cña sù vËt, bao gåm ph−¬ng thøc cÊu t¹o, hay h×nh th¸i bÒ ngoµi. Nh−ng khi
vËn dông vµo nghÖ thuËt th× l¹i hiÓu kh¸c nhau. Trong lý luËn phª b×nh v¨n häc cã lÏ kh«ng
cã kh¸i niÖm nµo ®−îc sö dông nhiÒu nh− kh¸i niÖm h×nh thøc, vµ còng nh− nhiÒu kh¸i niÖm
lý luËn v¨n häc kh¸c, nã nhiÒu nghÜa ®Õn l¹ lïng ! H×nh thøc th−êng ®−îc hiÓu lµ yÕu tè duy
nhÊt, tÊt yÕu cña çi ®Ñp vµ nghÖ thuËt, nh−ng l¾m khi nã chØ ®−îc hiÓu nh− nh÷ng yÕu tè kü
thuËt, nh÷ng thñ ph¸p, thËm chÝ thao t¸c lµm viÖc. H×nh thøc th−êng ®−îc hiÓu lµ ph−¬ng
thøc, nguyªn t¾c tæ chøc cña sù vËt, g¾n víi sù tån t¹i cña sù vËt, nh−ng nhiÒu khi l¹i ®−îc
hiÓu chØ lµ çi bao b× dïng ®Ó ®ãng gãi sù vËt nh− çi cèc, çi b×nh, ®èi víi néi dung ®ùng lµ
n−íc hay r−îu ! H×nh thøc ®−îc hiÓu nh− lµ mét yÕu tè t¸ch biÖt, ®èi lËp víi néi dung, lµm
thµnh "h×nh thøc thuÇn tuý" nh−ng còng nhiÒu khi ng−êi ta hiÓu ng−îc l¹i - h×nh thøc lµ néi
dung, lµ kh«ng t¸ch ®−îc khái néi dung. Do quan niÖm h×nh thøc chØ lµ bÒ ngoµi, kh«ng
quan träng, cho nªn mçi khi cã ai chuyªn t©m nghiªn cøu h×nh thøc th× ng−êi ta dÔ dµng
chôp ngay cho çi mò lµ chñ nghÜa h×nh thøc !
Tuy vËy, tÇm quan träng cña h×nh thøc ®· ®−îc triÕt häc x¸c nhËn tõ x−a, h×nh thøc lµ
ph−¬ng thøc tån t¹i cña sù vËt trong kh«ng gian, thêi gian, lµ cÊu t¹o cña b¶n th©n sù vËt, lµ
çnh thøc cña t− duy, nhËn thøc vµ s¸ng t¹o cña con ng−êi, lµ s¶n phÈm cña cuéc tiÕn ho¸ x·
héi vµ lÞch sö. H×nh thøc lµ yÕu tè tÊt yÕu cña toµn bé thÕ giíi ! Kh«ng cã h×nh thøc th× sÏ
kh«ng cã g× hÕt trªn ®êi nµy. Nhµ triÕt häc §øc Hegel xem h×nh thøc chÝnh lµ b¶n th©n b¶n
thÓ cña nghÖ thuËt. Trong quan niÖm cña «ng vÒ ba giai ®o¹n lÞch sö cña nghÖ thuËt : t−îng
tr−ng, cæ ®iÓn, l·ng m¹n, khi néi dung ph¸ vì h×nh thøc th× còng lµ lóc nghÖ thuËt bÞ gi¶i
thÓ. Râ rµng h×nh thøc cßn th× nghÖ thuËt cßn, h×nh thøc tiªu vong th× nghÖ thuËt còng mÊt.
Nhµ nghiªn cøu v¨n häc Nga L. V−gètxki nãi : "NghÖ thuËt b¾t ®Çu ë n¬i b¾t ®Çu cña h×nh
thøc". ChÝnh v× vËy nghiªn cøu nghÖ thuËt kh«ng thÓ kh«ng b¾t ®Çu tõ h×nh thøc.
23
Çc thi ph¸p häc x−a nay kh«ng lµm viÖc g× kh¸c ngoµi x¸c lËp çc nguyªn t¾c nghiªn
cøu h×nh thøc nghÖ thuËt, x¸c lËp çc ph¹m trï, ph©n lo¹i vµ m« t¶ çc h×nh thøc nghÖ thuËt
thuéc çc cÊp ®é.
2. Kh¸i niÖm h×nh thøc trong thùc tÕ, trong triÕt häc vµ trong nghÖ
thuËt
a) H×nh thøc trong thùc tÕ
H×nh thøc lµ h×nh thÓ, h×nh d¸ng, h×nh tr¹ng, tr¹ng th¸i cña sù vËt, hiÖn t−îng trong thÕ
giíi. Mäi sù vËt, hiÖn t−îng trong thÕ giíi, dï to nh− vò trô, thiªn hµ hay nhá nh− çc h¹t
n¬t¬r«ng, f«ton, kh«ng çi g× lµ kh«ng cã mét çi "thÓ" : thÓ x¸c, c¬ thÓ, vËt thÓ. §· cã çi
thÓ th× ph¶i cã çi "h×nh", tøc h×nh thøc : trßn, vu«ng, to nhá, nh½n, xï x×, mµu s¾c, rçng,
®Æc, sãng,... Çc vËt ph¶i cã h×nh thøc th× míi cã thÓ g©y ®−îc sù c¶m nhËn, nhËn thøc cña
con ng−êi. H×nh thøc lµ sù thÓ hiÖn çi bªn trong cña sù vËt, lµ biÓu hiÖn çc mèi quan hÖ
cña nã víi xung quanh. H×nh thøc lµ dÊu hiÖu ®Ó ph©n biÖt sù vËt nµy víi sù vËt kh¸c. Cã
h×nh thøc míi cã sù ph©n biÖt ®Ñp, xÊu, hµi hoµ, ®èi xøng, vÜ ®¹i, nh¹t nhÏo, hÊp dÉn, v« vÞ.
Do h×nh thøc lµ dÊu hiÖu ph©n biÖt çc sù vËt, lµ biÓu hiÖn cña çi bªn trong, çi quy luËt
cña néi dung, t− t−ëng cho nªn h×nh thøc trë thµnh tÝn hiÖu, ký hiÖu ®Ó nhËn thøc thÕ giíi, lµ
ph−¬ng tiÖn ®Ó giao tiÕp gi÷a ng−êi víi ng−êi, ng−êi vµ thÕ giíi xung quanh.
Con ng−êi kh«ng ph¶i chØ lµ ®éng vËt biÕt s¸ng t¹o ra c«ng cô lao ®éng ®Ó s¶n xuÊt mäi
thø cña c¶i, mµ theo E. Cassirer, cßn lµ ®éng vËt biÕt s¸ng t¹o vµ sö dông ký hiÖu, sö dông
ng«n ng÷. Con ng−êi kh«ng chØ sèng trong thÕ giíi vËt lý, mµ cßn sèng trong thÕ giíi ký
hiÖu. Ng«n ng÷ lµ ng«i nhµ cña h÷u thÓ (heidegger). Ng«n ng÷, thÇn tho¹i, nghÖ thuËt,... ®Òu
lµ çc bé phËn cña çi thÕ giíi ký hiÖu ®ã. Th«ng qua tÝnh ký hiÖu, çc h×nh thøc trë thµnh
tÊm l−íi trung gian gi÷a con ng−êi vµ thÕ giíi : lêi nãi, ¨n mÆc, lÔ nghi, trang trÝ,... lµm
thµnh mµng l−íi ký hiÖu v¨n ho¸ gi¸n çch ng−êi víi ng−êi, ng−êi víi thÕ giíi, ®ång thêi
còng lµ ph−¬ng tiÖn giao tiÕp gi÷a hä víi nhau. Con ng−êi kh«ng thÓ trùc diÖn tiÕp xóc víi
nhau mµ kh«ng qua çc ph−¬ng tiÖn ký hiÖu v¨n ho¸ nh− ng«n ng÷, ®iÖu bé, kiÓu d¸ng.
Kh«ng thÓ hiÓu ®−îc thÕ giíi vµ hiÓu nhau nÕu nh− con ng−êi kh«ng gi¶i m· ®−îc çc biÓu
t−îng v¨n ho¸ xung quanh m×nh.
b) H×nh thøc trong triÕt häc
Trong triÕt häc ph−¬ng T©y cæ ®¹i, ®èi víi triÕt häc duy t©m kh¸ch quan cña Platon, h×nh
thøc tiªn nghiÖm nguyªn s¬ lµ eidos - idea - còng dÞch lµ form, ý niÖm (Chu Quang TiÒm
dÞch idea lµ lý thøc), lµ çi khu«n thøc sinh ra mäi vËt, lµ h×nh mÉu tinh thÇn cña chóng. §Õn
l−ît m×nh, nghÖ thuËt chØ m« pháng h×nh thøc cña sù vËt, nªn rÊt tÇm th−êng, nã chØ lµ "sù
m« pháng cña sù m« pháng", kh«ng cã tÝnh s¸ng t¹o nguyªn s¬. Aristote víi lý thuyÕt "bèn
nh©n tè cña sù vËt" : chÊt liÖu, h×nh thøc, ®éng lùc, môc ®Ých, h×nh thøc ®−îc hiÓu lµ ®Þnh
nghÜa vÒ b¶n chÊt cña sù vËt vµ lµ ph−¬ng thøc tån t¹i cña nã. VËy lµ cã hai quan niÖm vÒ
h×nh thøc, h×nh thøc tinh thÇn vµ h×nh thøc tån t¹i vËt chÊt, mét thuéc ph¸i duy t©m, mét
thuéc ph¸i duy vËt.
I. Kant lµ ng−êi ®Çu tiªn nªu ra çc ph¹m trï h×nh thøc c¶m tÝnh tiªn nghiÖm cña chñ thÓ
ng−êi, nhê cã chóng, con ng−êi míi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc thÕ giíi... H×nh thøc tiªn nghiÖm
24
nµy kÕt hîp kh¸i niÖm lý tÝnh tiªn nghiÖm víi chñ nghÜa kinh nghiÖm, ®· v¹ch ra céi nguån
chñ quan cña h×nh thøc trong s¸ng t¹o thÈm mü vµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt.
Hegel lµ ng−êi ph¸t triÓn quan niÖm thèng nhÊt biÖn chøng cña h×nh thøc vµ néi dung
còng nh− qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, chuyÓn ho¸ cña chóng vµo nhau trªn c¬ së tù ý thøc cña ý
niÖm tuyÖt ®èi vµ ®−a ®Õn quan niÖm vÒ sù gi¶i thÓ cña nghÖ thuËt.
Chñ nghÜa Marx, trªn c¬ së triÕt häc duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö ®· ®Æt l¹i quan
hÖ néi dung vµ h×nh thøc trªn c¬ së vËt chÊt trong mèi liªn hÖ phæ biÕn cña thÕ giíi, trong ®ã
néi dung quyÕt ®Þnh h×nh thøc. §ã lµ c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn ®Ó nh×n nhËn vÊn ®Ò h×nh thøc
trong v¨n häc, nghÖ thuËt. Nh−ng ë ®©y tiÒm Èn nguy c¬ xem nhÑ h×nh thøc tinh thÇn cña
chñ thÓ. Tõ mÖnh ®Ò tån t¹i quyÕt ®Þnh ý thøc, ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh tån t¹i x· héi, nhiÒu khi
vÊn ®Ò h×nh thøc nghÖ thuËt ®−îc hiÓu gi¶n ®¬n, theo kiÓu h×nh thøc hiÖn thùc quyÕt ®Þnh
h×nh thøc nghÖ thuËt, vµ sù miªu t¶ hiÖn thùc nh− nã vèn cã ®−îc coi lµ h×nh thøc lý t−ëng,
bÊt biÕn cña v¨n häc hiÖn thùc. Tõ ®ã dÉn ®Õn viÖc coi nhÑ vai trß s¸ng t¹o h×nh thøc cña
chñ thÓ. F. Engels trong mét bøc th− göi cho F. Mªring, ®· thõa nhËn sù "bá quªn h×nh
thøc" cña m×nh. ¤ng viÕt : "Ngoµi ra cßn cã mét ®iÓm bÞ bá qua, ®iÓm nµy trong t¸c phÈm
cña Marx vµ t«i còng th−êng nhÊn m¹nh kh«ng ®Çy ®ñ, vÒ mÆt nµy c¶ hai chóng t«i ®Òu cã
sai sãt nh− nhau. §ã lµ chóng t«i ban ®Çu ®em träng ®iÓm ®Æt vµo sù thËt kinh tÕ nh− lµ mét
c¬ së ®Ó t×m ra quan niÖm chÝnh trÞ, quan niÖm ph¸p quyÒn vµ çc quan niÖm t− t−ëng kh¸c
cïng lµ çc hµnh ®éng do çc quan niÖm Êy rµng buéc mµ lóc Êy cÇn ph¶i lµm nh− thÕ.
Nh−ng lµm nh− thÕ, chóng t«i ®· v× néi dung mµ bá quªn h×nh thøc, tøc lµ bá quªn vÊn ®Ò çc
(1)
quan niÖm Êy ®· s¶n sinh ra theo ph−¬ng thøc nµo vµ b»ng ph−¬ng ph¸p nµo" .
Tõ cuèi thÕ kû XIX sang c¶ thÕ kû XX çc tr−êng ph¸i triÕt häc sù sèng, triÕt häc hiÖn
t−îng luËn, triÕt häc hiÖn sinh, ph©n t©m häc, triÕt häc v¨n ho¸, triÕt häc cÊu tróc, lý thuyÕt hÖ
thèng, ®iÒu khiÓn häc, tin häc, lý thuyÕt tiÕp nhËn, ký hiÖu häc,... tuy nÒn t¶ng triÕt häc kh¸c
nhau, song ®Òu gãp phÇn lµm s¸ng tá çc ph−¬ng diÖn chñ quan vµ v¨n ho¸ cña tån t¹i con
ng−êi, më ra nh÷ng con ®−êng cô thÓ ®Ó lý gi¶i s©u h¬n vÊn ®Ò h×nh thøc nghÖ thuËt, ®Æc
biÖt lµ tÝnh chñ quan c¶m tÝnh vµ tÝnh ký hiÖu, tÝnh cÊu tróc cña nã.
c) H×nh thøc trong nghÖ thuËt
MÆc dï kh¸i niÖm h×nh thøc ®· ®−îc nhËn thøc tõ rÊt sím nh−ng trong lÞch sö nghiªn cøu
v¨n häc, nghÖ thuËt, h×nh thøc nghÖ thuËt th−êng ®−îc nghiªn cøu t¸ch rêi tõng yÕu tè, chø
kh«ng ph¶i nghiªn cøu nh− mét chØnh thÓ. Aristote ®· nghiªn cøu hÖ thèng thÓ lo¹i, nghiªn
cøu cèt truyÖn vµ ng«n tõ riªng biÖt nh− nh÷ng yÕu tè t¸ch rêi nhau. Quan niÖm nµy tån t¹i
suèt mÊy ngµn n¨m lÞch sö. Cho ®Õn cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX, A.Vªxªlèpxki trong
cuèn s¸ch Thi ph¸p häc lÞch sö ®å sé ch−a hoµn thµnh cña «ng, mÆc dï cã ý t−ëng s©u s¾c
vÒ sù vËn ®éng cña h×nh thøc, nh−ng «ng chØ nghiªn cøu ®−îc sù vËn ®éng cña mét sè yÕu tè
riªng lÎ cña h×nh thøc nghÖ thuËt. Cho ®Õn nhiÒu tr−êng ph¸i nghiªn cøu thi ph¸p häc thÕ kû
XX, h×nh thøc vÉn th−êng chØ ®−îc xem xÐt tõng b×nh diÖn, mÆc dï trªn tõng b×nh diÖn Êy
hä cã nhiÒu s¸ng t¹o.
(1) Theo TuyÓn tËp K. Marx - F. Engels, tËp 40, tr. 500, (tiÕng Trung).
25
Trong ch−¬ng trªn chóng ta ®· dÉn lêi cña V. Girmunxki kh¼ng ®Þnh rÊt ®óng : "Thi ph¸p
häc lµ khoa häc nghiªn cøu v¨n häc nh− lµ mét nghÖ thuËt". Nh−ng «ng ®· b¾t tay vµo
nghiªn cøu çi nghÖ thuËt Êy nh− thÕ nµo, tõ chç nµo ? ¤ng lËp luËn r»ng trong nghÖ thuËt,
néi dung ph¶i ho¸ th©n vµo h×nh thøc th× míi cã chç ®øng trong t¸c phÈm, do ®ã chØ cÇn
nghiªn cøu h×nh thøc lµ ®ñ. Mµ h×nh thøc v¨n häc lµ sù cÊu t¹o b»ng chÊt liÖu ng«n tõ, vËy
thi ph¸p häc b¾t ®Çu b»ng nghiªn cøu çc thñ ph¸p tæ chøc chÊt liÖu ng«n tõ, vµ tÝnh thèng
(1)
nhÊt cña h×nh thøc Êy lµ phong çch . Çc t¸c gi¶ kh¸c nh− : Sc¬lèpxki, Eikhenbaum b¾t
®Çu nghiªn cøu thi ph¸p tõ "thñ ph¸p", "bè côc", "©m h−ëng", "giäng ®iÖu" , "chñ ®Ò" nh−
(2)
nh÷ng yÕu tè h×nh thøc riªng lÎ, ch−a tÝnh ®Õn tÝnh chØnh thÓ néi t¹i cña t¸c phÈm .
Thi ph¸p häc cÊu tróc chñ nghÜa vËn dông nguyªn t¾c ®èi lËp "ng«n ng÷" víi "lêi nãi"
cña F. de Saussure vµo v¨n häc, xem mäi t¸c phÈm ®Òu lµ biÓu hiÖn ç biÖt cña diÔn ng«n
v¨n häc tøc lµ ng«n tõ. Còng nh− ng«n ng÷ häc cÊu tróc kh«ng nghiªn cøu lêi nãi, çc nhµ
thi ph¸p häc cÊu tróc còng kh«ng nghiªn cøu t¸c phÈm cô thÓ, mµ chØ nghiªn cøu cÊu tróc
cña diÔn ng«n v¨n häc trõu t−îng ®ã. Tõ n¨m 1921 R. Jakobson ®· x¸c ®Þnh : "Th¬ lµ mét
(3)
ng«n ng÷ mang chøc n¨ng thÈm mü". "Th¬ lµ ph¸t ng«n lÊy biÓu ®¹t lµm môc ®Ých" . ¤ng
chó ý tíi h×nh thøc g©y khã kh¨n cho tiÕp nhËn th«ng th−êng ®Ó h−íng tíi chøc n¨ng th¬, vµ
n¨m 1960 «ng chØ ra c¬ chÕ : "®em nguyªn t¾c ®ång ®¼ng (®¼ng trÞ) tõ trôc lùa chän chiÕu
(4)
vµo trôc kÕt hîp" , tøc lµ ®em kÕt qu¶ lùa chän ®¼ng trÞ thay vµo vÞ trÝ kÕt hîp, lµm cho tÝnh
l« gÝch, tÝnh ph©n tÝch cña lêi nãi mê ®i, vµ lµm cho tÝnh h×nh t−îng næi bËt lªn. §©y lµ mét
ph¸t hiÖn cÊu tróc cã ý nghÜa, nh−ng çch tiÕp cËn thi ph¸p nµy cã khiÕm khuyÕt nghiªm
träng. Thø nhÊt lµ nã thÓ hiÖn mét quan ®iÓm mü häc h¹n hÑp mµ M. Bakhtin gäi lµ "mü häc
(5)
chÊt liÖu" . Theo quan niÖm nµy th¬ chØ lµ chÊt liÖu ®−îc tæ chøc mét çch ®Æc biÖt theo
nguyªn t¾c biÕn ®æi tù th©n, mµ kh«ng phô thuéc vµo nguyªn t¾c nhËn thøc, biÓu hiÖn nµo cña
chñ thÓ. Thø hai, nh− nhiÒu nhµ lý luËn ®· chØ ra, trong m« h×nh ph¸t ng«n s¸u thµnh phÇn cña
m×nh, Jakobson bá quªn mÊt çi ng÷ c¶nh h− cÊu cña th¬ v¨n, vµ quªn mÊt ®Þa vÞ song trïng (cã
(6)
tÝnh h− cÊu) cña ng−êi ph¸t vµ ng−êi nhËn, tøc lµ bá quªn tÝnh h×nh t−îng cña ph¸t ng«n . §iÒu
nµy chøng tá xa rêi ph¹m trï h×nh t−îng ng−êi ta kh«ng thÓ cã ®−îc mét quan niÖm thi ph¸p
hoµn bÞ. T«®«rèp còng ®i theo h−íng cÊu tróc, kh«ng nghiªn cøu t¸c phÈm cô thÓ, mµ chØ quan
t©m tíi çc thuéc tÝnh trõu t−îng cña kiÓu diÔn ng«n v¨n häc, quan t©m tÝnh v¨n häc. Vµ mÆc dï
«ng ®· ®−a vµo xem xÐt "hÖ thèng çc kh¸ch thÓ h− cÊu, ®iÓm nh×n",... thi ph¸p häc cña «ng vÉn
n»m trong ph¹m vi thi ph¸p häc ng«n ng÷ häc, thi ph¸p chÊt liÖu. Lý thuyÕt trÇn thuËt häc hiÖn
®¹i còng ®i theo ®−êng h−íng ®ã. Nã kh«ng nghiªn cøu mét thÓ lo¹i tù sù nµo cô thÓ, tiÓu thuyÕt
hay sö thi, truyÖn th¬ hay truyÖn ng¾n, mµ chØ nghiªn cøu cÊu tróc, ng÷ ph¸p cña trÇn thuËt nãi
(1) V. Girmunxki, NhiÖm vô cña thi ph¸p häc, S®d.

(2) Xem nhËn ®Þnh chung cña M. Bakhtin trong s¸ch Ph−¬ng ph¸p h×nh thøc trong nghiªn cøu v¨n häc, 1928
(Ký tªn : P. MÐtvª®Ðp) in trong Bakhtin toµn tËp, tËp 2, NXB Gi¸o dôc Hµ B¾c, Trung Quèc, 1998.
(1) R. Jakobson, Th¬ ca ®−¬ng ®¹i Nga trong s¸ch T¸c phÈm vÒ thi ph¸p häc, M¸txc¬va, 1987, tr. 275.
(2) Ng«n ng÷ häc vµ thi ph¸p häc trong s¸ch Chñ nghÜa cÊu tróc : t¸n thµnh vµ ph¶n ®èi, M¸txc¬va, 1975, tr.
204.
(3) M. Bakhtin, VÊn ®Ò néi dung, chÊt liÖu vµ h×nh thøc trong s¸ng t¸c nghÖ thuËt ng«n tõ trong s¸ch Nh÷ng
vÊn ®Ò v¨n häc vµ mü häc, M¸txc¬va, 1975, tr. 12.
(4) Xem ý kiÕn cña J. Stuart Mille trong s¸ch Chñ nghÜa cÊu tróc trong v¨n häc cña Robert Scholes, NXB
Tam Liªn , B¾c Kinh, 1988, tr. 42.
26
chung - diÔn ng«n tù sù. H−íng nghiªn cøu ®ã cã ý nghÜa riªng, nh−ng kh«ng ph¶i lµ gi¶i ph¸p
®Çy ®ñ vµ duy nhÊt cho thi ph¸p häc hiÖn ®¹i.
Cã mét h−íng nghiªn cøu thi ph¸p kh¸c, b¾t ®Çu kh¸m ph¸ nghÖ thuËt tõ kh¸i niÖm h×nh
t−îng, tÝnh h×nh t−îng, mét ph−¬ng diÖn c¬ b¶n cña nghÖ thuËt. Nh−ng h×nh t−îng trong
quan niÖm cña hä lµ mét kh¸i niÖm trõu t−îng. L. I. Tim«phªÐp ®Þnh nghÜa : "H×nh t−îng lµ
bøc tranh vÒ ®êi sèng con ng−êi võa cô thÓ, võa kh¸i qu¸t, ®−îc s¸ng t¹o b»ng h− cÊu vµ cã
(1)
ý nghÜa thÈm mü" . H×nh t−îng nµy n»m ngoµi v¨n b¶n vµ ng«n tõ, ng«n tõ cã vÎ nh−
kh«ng ®ãng vai trß nµo quyÕt ®Þnh cho sù t¹o thµnh cña nã, mµ chØ lµ ph−¬ng tiÖn biÓu hiÖn
thuÇn tuý bÒ ngoµi. Hä b¾t ®Çu nghiªn cøu nghÖ thuËt b»ng chi tiÕt, bëi h×nh t−îng do chi
(2)
tiÕt t¹o thµnh . Khi nghiªn cøu ng«n tõ «ng còng xem xÐt ng«n tõ t¸ch rêi víi h×nh t−îng
vµ t− t−ëng.
HiÓu thi ph¸p häc lµ häc thuyÕt vÒ çc ph−¬ng diÖn vµ çc yÕu tè h×nh thøc tæ chøc nªn
t¸c phÈm nghÖ thuËt riªng lÎ, G. P«xpªlèp ®· kh¾c phôc quan niÖm n−íc ®«i xem h×nh t−îng
võa lµ néi dung so víi ng«n tõ, võa lµ h×nh thøc so víi t− t−ëng cña Tim«phªÐp. P«xpªlèp
®−a ra kh¸i niÖm h×nh thøc v¨n häc gåm ba yÕu tè : ng«n tõ, kÕt cÊu vµ chi tiÕt t¹o h×nh
kh¸ch thÓ. Nh−ng theo chóng t«i ®©y chØ lµ hÖ thèng çc ph−¬ng tiÖn vËt chÊt ®Ó biÓu hiÖn
(3)
néi dung tinh thÇn cña t¸c phÈm chø ch−a ph¶i b¶n th©n h×nh thøc cña t¸c phÈm. H×nh
thøc ë ®©y vÉn chØ lµ nh÷ng yÕu tè, ph−¬ng tiÖn vËt chÊt, cßn thiÕu nh÷ng mèi liªn hÖ néi t¹i
®Ó nèi chóng l¹i víi nhau, ch−a cho phÐp ng−êi ta kh¸m ph¸ h×nh thøc chØnh thÓ.
H×nh thøc nghÖ thuËt cña v¨n häc ph¶i lµ h×nh thøc cña çi thÕ giíi nghÖ thuËt mµ ng−êi
®äc tiÕp xóc vµ c¶m thÊy, nã bao gåm c¶ h×nh thøc v¨n b¶n ng«n tõ vµ h×nh thøc h×nh t−îng,
c¶ hai thèng nhÊt thµnh v¨n b¶n nghÖ thuËt. VÒ nguyªn t¾c, h×nh t−îng lµ ý nghÜa cña v¨n
b¶n ng«n tõ, nh−ng nã l¹i lµ yÕu tè liªn kÕt thèng nhÊt v¨n b¶n ng«n tõ vµo mét chØnh thÓ
míi, do ®ã kh«ng thÓ b¾t ®Çu nghiªn cøu h×nh thøc v¨n häc tõ mét trong hai yÕu tè trªn, mµ
ph¶i lµ chØnh thÓ thèng nhÊt cña chóng, tøc lµ v¨n b¶n nghÖ thuËt. ë trªn cÊp ®é nµy mèi
quan hÖ néi dung vµ h×nh thøc thùc chÊt lµ quan hÖ ký hiÖu vµ ý nghÜa.
VÒ nguyªn t¾c, h×nh thøc nghÖ thuËt lµ s¶n phÈm cña sù s¸ng t¹o ®éc ®¸o, kh«ng lÆp l¹i
cña t¸c gi¶. Trong v¨n häc viÕt ë giai ®o¹n ph¸t triÓn, ®ã lµ h×nh thøc cã ç tÝnh. ChØ cã h×nh
thøc ®ã míi cã gi¸ trÞ thÈm mü. Çc yÕu tè h×nh thøc nh− Èn dô, so s¸nh, ho¸n dô,... çc
khu«n h×nh cã thÓ lÆp l¹i nh− m« h×nh luËt th¬ lôc b¸t, song thÊt lôc b¸t, th¬ §−êng luËt,
v.v, tù chóng ch−a ph¶i lµ h×nh thøc nghÖ thuËt. Thi ph¸p häc cã nhiÖm vô kh«ng chØ lµ
nghiªn cøu, hÖ thèng ho¸ çc yÕu tè h×nh thøc riªng lÎ, çc khu«n h×nh (h×nh thøc cña h×nh
thøc - thuËt ng÷ cña Hjelmslev) nh− nhiÒu t¸c gi¶ ®· lµm, mµ cßn chñ yÕu lµ nghiªn cøu çc
h×nh thøc biÓu hiÖn néi dung, g¾n bã víi néi dung, lµ h×nh thøc chØnh thÓ cña t¸c phÈm v¨n
häc. Thi ph¸p häc ph¶i x©y dùng kh¸i niÖm vÒ h×nh thøc toµn vÑn, chØnh thÓ, chø kh«ng chØ
lµ hÖ thèng çc ph−¬ng thøc, ph−¬ng tiÖn riªng lÎ. Cã nh− vËy nã míi cã thÓ kh¸m ph¸ h×nh
thøc mang chÊt th¬, mang çi ®Ñp do nghÖ thuËt s¸ng t¹o nªn.
(1) L. I. Tim«phªÐp, Nguyªn lý lý luËn v¨n häc, NXB Gi¸o dôc, 1976, tr. 60.
(2) Ch. Caudwell, ¶o ¶nh vµ hiÖn thùc, M¸txc¬va, 1969.
(3) P«xpªlèp chñ biªn, DÉn luËn nghiªn cøu v¨n häc, M¸txc¬va, 1976, tr. 24. P«xpªlèp, NghÖ thuËt vµ mü
häc, M¸txc¬va, 1984, tr. 119 - 120.
27
3. Hai quan niÖm vÒ h×nh thøc nghÖ thuËt nh− lµ ®èi t−îng cña thi ph¸p
häc
Qua sù tr×nh bµy ë trªn dÔ dµng thÊy râ cã hai xu h−íng nghiªn cøu thi ph¸p. Mét lµ
nghiªn cøu çc yÕu tè, çc ph−¬ng diÖn riªng lÎ t¹o thµnh h×nh thøc nghÖ thuËt vµ hai lµ
nghiªn cøu hÖ thèng çc ph−¬ng diÖn cña h×nh thøc nghÖ thuËt trong mèi quan hÖ chØnh thÓ
cña nã. TiÒn ®Ò thø nhÊt cña viÖc nghiªn cøu h×nh thøc chØnh thÓ lµ lý thuyÕt hÖ thèng mµ
nguyªn lý c¬ b¶n lµ hÖ thèng lín h¬n tæng sè cña çc yÕu tè t¹o nªn nã, çc thuéc tÝnh cña
hÖ thèng kh«ng ph¶i lµ tæng céng çc thuéc tÝnh cña çc bé phËn, mµ lµ thuéc tÝnh siªu tæng
céng, çc thuéc tÝnh míi do hÖ thèng sinh ra. Çc nhµ h×nh thøc Nga vµ phª b×nh míi Anh,
Mü ®· ®i t×m h×nh thøc v¨n häc (tÝnh v¨n häc) bªn ngoµi sù tæ hîp th«ng th−êng cña ng«n
ng÷. Çc nhµ cÊu tróc muèn t×m mét cÊu tróc siªu nghiÖm bÊt biÕn ®»ng sau çc sù vËt, chi
phèi çc sù vËt Êy. TiÒn ®Ò thø hai thuéc vÒ t©m lý häc, thèng nhÊt chØnh thÓ trong t©m lý
cña chñ thÓ. Çc nhµ nghiªn cøu mÉu gèc muèn t×m thÊy mèi liªn hÖ thèng nhÊt gi÷a çc thÓ
v¨n cô thÓ víi çc mèi quan hÖ hä hµng, gi÷a thÓ nghiÖm ç thÓ víi çc mèi d©y liªn hÖ tinh
thÇn cña nh©n lo¹i b»ng çch v¹ch ra nh÷ng mÉu gèc vèn lµ çi tÝch ®äng trong t©m lý céng
®ång cña con ng−êi, h×nh thµnh trong lÞch sö. Çc nhµ t©m lý häc hoµn h×nh (gestalt) ph©n
biÖt h×nh thøc vµ h×nh d¸ng. Khi t¸i hiÖn mét h×nh d¸ng nµo ng−êi ta ph¶i h×nh thøc ho¸ nã
®Ó t« ®Ëm çi nÐt ®Æc biÖt ch×m Èn trong h×nh d¸ng. H×nh d¸ng lµ çi ta nh×n thÊy cña sù vËt,
tõ çc gãc ®é, t¸ch rêi nhau, cßn h×nh thøc lµ çi h×nh mang ý nghÜa toµn vÑn cña sù vËt. ý
nghÜa chØnh thÓ lµ yÕu tè tÊt yÕu ®Ó nhËn ra h×nh thøc. Mäi sù h×nh thøc ho¸ trong t¸i hiÖn sù
vËt ph¶i g¾n liÒn víi mét ý nghÜa hay quan niÖm chØnh thÓ nhÊt ®Þnh ®èi víi sù vËt. Do ®ã,
h×nh thøc toµn vÑn (hoµn h×nh) lµ nguyªn t¾c chØnh thÓ b¾t buéc ph¶i cã khi muèn c¶m nhËn
sù vËt. Çi chØnh thÓ (gestalt) nµy lµ çi míi, kh«ng ph¶i lµ tæng sè çc thuéc tÝnh cña h×nh
d¸ng. Çi h×nh thøc chØnh thÓ (gestalt) nµy lµ bÊt biÕn, bÊt kÓ ta nh×n sù vËt tõ gãc ®é nµo.
TiÒn ®Ò thø ba lµ lý thuyÕt ký hiÖu, trong ®ã ®−a ra kh¸i niÖm siªu ký hiÖu, chØ chuçi kÕt hîp
theo mét ph−¬ng thøc nµo ®ã cña çc ký hiÖu ®¬n vÞ, lµm cho ý nghÜa cña siªu ký hiÖu
kh«ng ph¶i lµ tæng céng cña çc ký hiÖu c¬ b¶n. Bøc tranh kh«ng ph¶i tæng céng cña ®−êng
nÐt, mµu s¾c, h×nh khèi. Bµi th¬ kh«ng ph¶i tæng céng cña çc tõ ng÷. Siªu ký hiÖu ho¸ lµ
mét s¶n phÈm ®éc ®¸o, kh«ng lÆp l¹i. TiÒn ®Ò cuèi cïng lµ lý thuyÕt vÒ vai trß s¸ng t¹o h×nh
thøc cña chñ thÓ t¸c gi¶. Theo Bakhtin, t¸c gi¶ do vÞ trÝ ®øng ngoµi, cã thÓ nh×n bao qu¸t
thùc t¹i mµ ph¸t hiÖn ra ý nghÜa, vµ cÊu t¹o h×nh thøc cho sù ph¸t hiÖn Êy, mäi yÕu tè tõ vËt
liÖu thùc t¹i ®Õn ph−¬ng tiÖn nghÖ thuËt ®Òu phôc tïng viÖc thÓ hiÖn çi nh×n ®éc ®¸o cña
nhµ nghÖ sÜ. TÊt c¶ çc tiÒn ®Ò triÕt häc, t©m lý häc, ký hiÖu häc, nghÖ thuËt häc ®Òu cho
thÊy, chØ cã nghiªn cøu h×nh thøc nghÖ thuËt trªn cÊp ®é chØnh thÓ th× míi thùc sù hiÓu ®−îc
h×nh thøc. Mäi tiÕp cËn h×nh thøc trªn cÊp ®é bé phËn ®Òu cÇn thiÕt, nh−ng chØ lµ sù chuÈn bÞ
tÊt yÕu cho viÖc ®i s©u vµo kh¸m ph¸ h×nh thøc chØnh thÓ mµ th«i.
II - H×nh thøc bªn trong, mang tÝnh quan niÖm lµ ®èi
t−îng cña thi ph¸p häc
1. Sù kh¸c biÖt gi÷a kh¸i niÖm h×nh thøc trong triÕt häc vµ h×nh thøc
trong v¨n häc, nghÖ thuËt
Néi dung vµ h×nh thøc lµ hai mÆt m©u thuÉn mµ thèng nhÊt cña bÊt kú sù vËt, hiÖn t−îng
nµo trong tù nhiªn, x· héi vµ t− duy. Néi dung lµ nh÷ng yÕu tè, qu¸ tr×nh lµm nªn sù vËt,
28
hiÖn t−îng. H×nh thøc lµ sù biÓu hiÖn, sù tæ chøc, trËt tù, ph−¬ng thøc tån t¹i cña néi dung.
Néi dung vµ h×nh thøc kh«ng t¸ch rêi vµ chuyÓn ho¸ cho nhau : néi dung ®æi thay kÐo theo
sù ®æi thay h×nh thøc, ng−îc l¹i còng vËy. H×nh thøc bÞ huû ho¹i th× néi dung còng bÞ huû
ho¹i theo. Çc nhµ triÕt häc tõ x−a rÊt coi träng h×nh thøc. Aristote cho r»ng : "ChÊt liÖu
céng víi h×nh thøc th× t¹o thµnh b¶n chÊt cña sù vËt". Lªnin sau nµy nãi : "H×nh thøc mang
(1)
tÝnh b¶n chÊt. B¶n chÊt ®−îc biÕn thµnh h×nh thøc" . Hegel trong s¸ch L« gÝch häc ®· viÕt :
"H×nh thøc lµ néi dung, mµ trong tÝnh x¸c ®Þnh cao ®é cña nã th× h×nh thøc cßn lµ quy luËt
cña çc hiÖn t−îng". Theo l« gÝch cña «ng, h×nh thøc th−êng chia lµm h×nh thøc bªn trong vµ
bªn ngoµi. ¤ng nãi h×nh thøc "®ång thêi võa ®−îc chøa ®ùng trong b¶n th©n néi dung vµ võa
lµ mét çi g× n»m ngoµi néi dung". Do ®ã, h×nh thøc vµ néi dung th−êng chuyÓn ho¸ vµo
nhau trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. ¤ng viÕt : "Néi dung ch¼ng ph¶i g× kh¸c, mµ lµ sù chuyÓn
ho¸ cña h×nh thøc vµo néi dung, cßn h×nh thøc còng kh«ng ph¶i g× kh¸c, mµ lµ sù chuyÓn
ho¸ cña néi dung vµo h×nh thøc"(2). §ã lµ kh¸i niÖm h×nh thøc vµ quan hÖ cña nã víi néi
dung trong triÕt häc nãi chung. Tuy nhiªn trong lý luËn v¨n häc nhiÒu khi ng−êi ta ®em ¸p
dông trùc tiÕp kh¸i niÖm triÕt häc vµo v¨n häc mµ kh«ng thÊy cÇn thiÕt ph¶i ph©n biÖt. Trong
nghÖ thuËt, mèi quan hÖ néi dung vµ h×nh thøc còng nh− b¶n chÊt cña h×nh thøc nghÖ thuËt
l¹i cã tÝnh ®Æc thï. NghÖ thuËt thuéc lÜnh vùc s¸ng t¹o vµ t− duy. H×nh thøc cña nã kh«ng
ph¶i lµ s¶n phÈm tù nhiªn do trêi sinh nh− çi c©y, hßn ®¸, con vËt,... mµ lµ do con ng−êi
s¸ng t¹o ra. Mµ mäi s¸ng t¹o cña con ng−êi ®Òu cã céi nguån trong t− duy, t− t−ëng. §©y lµ
chç ph©n biÖt quan träng nhÊt gi÷a anh kü s− x©y dùng tåi nhÊt vµ con ong víi b¶n n¨ng lµm
tæ tµi t×nh mµ Marx ®· nãi. V× vËy, h×nh thøc trong nghÖ thuËt lµ h×nh thøc mang t− t−ëng.
VÒ ®iÓm nµy, Hegel gi¶i thÝch nh− sau : "Çc h×nh thøc cña nghÖ thuËt víi t− çch lµ sù
thùc hiÖn më ra cña çi ®Ñp cã céi nguån ë trong t− t−ëng, do chç t− t−ëng thùc hiÖn vµ
miªu t¶ nã th«ng qua h×nh thøc, vµ mÆc dï t− t−ëng xuÊt hiÖn trong tÝnh x¸c ®Þnh trõu t−îng
hay trong tÝnh x¸c ®Þnh cô thÓ, th× nã còng hiÖn h×nh qua h×nh thøc biÓu hiÖn thùc t¹i nµo
®ã,... Hai mÆt ®ã trùc tiÕp liªn hÖ víi nhau, vµ sù hoµn thiÖn cña t− t−ëng víi t− çch lµ néi
dung còng lµ sù hoµn thiÖn cña h×nh thøc, cßn çc khuyÕt ®iÓm cña h×nh thøc nghÖ thuËt
còng béc lé ®ång ®Òu sù thiÕu hoµn thiÖn cña b¶n th©n t− t−ëng, bëi v× t− t−ëng t¹o thµnh ý
nghÜa néi t¹i cña çc hiÖn t−îng bÒ ngoµi vµ trë thµnh thùc t¹i trong ®ã ®èi víi chÝnh nã".
Hegel ®· kh¼ng ®Þnh sù chuyÓn ho¸ qua l¹i gi÷a h×nh thøc vµ t− t−ëng, vai trß chñ ®¹o cña t−
t−ëng ®èi víi viÖc biÓu hiÖn thùc t¹i, h×nh thøc bªn ngoµi vµ h×nh thøc bªn trong còng nh−
sù phï hîp g¾n bã cña néi dung vµ h×nh thøc.
Néi dung cña nghÖ thuËt lµ néi dung tinh thÇn, ®−îc s¸ng t¹o b»ng t−ëng t−îng, h− cÊu,
liªn t−ëng. H×nh thøc lµ sù ph¸t ng«n, lµ sù biÓu ®¹t, nã lµ ph−¬ng tiÖn giao tiÕp, lµ mét lo¹i
ng«n ng÷. Do ®ã, kh«ng ph¶i h×nh thøc nµo còng cã chøc n¨ng biÓu hiÖn, nh−ng h×nh thøc
nghÖ thuËt th× tÊt yÕu ph¶i cã chøc n¨ng ®ã. Kh«ng ph¶i h×nh thøc nµo còng lµ ký hiÖu,
nh−ng h×nh thøc v¨n häc l¹i cã tÝnh ký hiÖu. Sù thèng nhÊt h×nh thøc vµ néi dung ë ®©y ph¶i
®−îc hiÓu lµ néi dung ho¸ th©n vµo h×nh thøc, biÓu hiÖn vµo v¨n b¶n, h×nh thøc biÓu ®¹t néi
(1) V. Lªnin, Toµn tËp, tËp 29, NXB V¨n häc chÝnh trÞ, tr. 129, (tiÕng Nga).
(2) Hegel, L« gÝch häc - T¸c phÈm, tËp 1, 1930, tr. 223 - 224, trÝch theo s¸ch Lý luËn v¨n häc cña G. N.
P«xpªlèp (1978).
29
dung còng mang tÝnh néi dung. H×nh thøc lµ ph−¬ng thøc tån t¹i vµ biÓu hiÖn cña néi dung.
ChÝnh v× vËy, h×nh thøc hµm chøa mäi quy t¾c biÓu ®¹t vµ biÓu hiÖn tÊt c¶ sù phong phó cña
néi dung. Muèn hiÓu ®−îc néi dung chØ cã mét con ®−êng lµ ®i s©u kh¸m ph¸ vÒ h×nh thøc.
ChÝnh tÝnh ®Æc thï cña mèi quan hÖ néi dung vµ h×nh thøc trong v¨n häc vµ nghÖ thuËt ®·
quy ®Þnh çch tiÕp cËn cña thi ph¸p häc lµ kh¸m ph¸ h×nh thøc nghÖ thuËt ®Ó n¾m b¾t néi
dung mµ h×nh thøc ®ã biÓu hiÖn.
(1)
L. V−gètxki nãi "nghÖ thuËt b¾t ®Çu tõ n¬i mµ h×nh thøc b¾t ®Çu" , nh−ng h×nh thøc
kh«ng ph¶i gi¶n ®¬n lµ tÊm g−¬ng ph¶n chiÕu, kh«ng ph¶i lµ thñ ph¸p riªng lÎ, kh«ng ph¶i
"d©y dÉn" hay "m¸y t¨ng ©m" ®Ó truyÒn t×nh c¶m tõ t¸c gi¶ ®Õn ng−êi tiÕp nhËn. H×nh thøc
lµ mét s¸ng t¸c nghÖ thuËt ®Ó thøc dËy kinh nghiÖm sèng vµ t×nh c¶m, suy nghÜ n¬i ng−êi
th−ëng thøc. VËy thi ph¸p häc ph¶i kh¸m ph¸ h×nh thøc nghÖ thuËt ®ã.
2. H×nh thøc bªn ngoµi vµ h×nh thøc bªn trong
T¸c phÈm v¨n häc nµo còng cã h×nh thøc v¨n häc cô thÓ, tr−íc hÕt lµ h×nh thøc bªn ngoµi
− th¬ hoÆc v¨n xu«i, kÞch. Th¬ th× cã lo¹i c©u bèn ch÷, n¨m ch÷, s¸u ch÷, b¶y ch÷, t¸m hoÆc
nhiÒu h¬n, hoÆc dµi ng¾n xen nhau. Bµi th¬ cã chia khæ hoÆc kh«ng, cã vÇn «m hoÆc vÇn
gi¸n çch vµ vÇn l−ng, tõ ng÷ H¸n ViÖt hay n«m na, nhiÒu Ýt tõ lÊp l¸y, nhiÒu Ýt trïng ®iÖp,
cã sö dông tôc ng÷, khÈu ng÷ hay kh«ng, c©u th¬ sö dông ng«n ng÷ ph©n tÝch hay ng«n ng÷
ý t−îng, dïng nhiÒu Ýt Èn dô, vÝ von, h×nh ¶nh dÔ hiÓu hay khã hiÓu, v.v... H×nh thøc bªn
ngoµi lµ sù thùc hiÖn b»ng vËt chÊt, chÊt liÖu, çi kh¸ch thÓ thÈm mü bªn trong. §ã lµ h×nh
thøc khi Ên lo¸t chiÕm mét sè l−îng trang giÊy, khi ®äc chiÕm mét l−îng thêi gian vËt chÊt,
chç ngõng dµy hoÆc th−a, ©m thanh trÇm hay bæng. H×nh thøc bªn ngoµi lµ c¬ së kh¸ch quan
cña t¸c phÈm. Kh«ng cã h×nh thøc nµy th× t¸c phÈm kh«ng thÓ tån t¹i.
H×nh thøc bªn ngoµi cßn lµ çc h×nh thøc quy ph¹m cè ®Þnh cña thÓ lo¹i, cã thÓ ®−îc lÆp
l¹i vµ sö dông vµo çc t¸c phÈm kh¸c nhau, nh− h×nh thøc çc thÓ th¬. H×nh thøc bªn ngoµi
cßn lµ çc thñ ph¸p mµ ng−êi ta cã thÓ ¸p dông vµo çc tr−êng hîp kh¸c nhau nh− so s¸nh,
Èn dô, ho¸n dô, kÓ xen, kÓ ng−îc,... Çc yÕu tè nµy tù chóng ch−a t¹o nªn h×nh thøc v¨n häc.
Çc kü thuËt v¨n ch−¬ng nh− dïng tõ ®Ñp, tõ kªu, trau chuèt, cã h×nh ¶nh bãng bÈy, thùc
ra còng ®Òu lµ yÕu tè h×nh thøc nghÖ thuËt cña v¨n häc. Nhµ nghiªn cøu v¨n häc Nga §.
Zat«nxki nhËn xÐt : "§ång nhÊt h×nh thøc nghÖ thuËt víi kü thuËt v¨n häc lµ mét sai lÇm hÕt
(1)
søc th©m c¨n cè ®Õ" . §−¬ng thêi nhiÒu ng−êi chª v¨n cña H. Balzac lµ kh«ng cã phong
çch, v¨n tåi tÖ. §Õn l−ît m×nh Balzac l¹i chª c©u v¨n cña Stendhal lµ thiÕu nhuÇn nhuyÔn,
trau chuèt. §ã chØ lµ khen, chª hµnh v¨n theo phÐp tu tõ häc quy ph¹m mµ th«i. Nh−ng t¹i
sao c©u v¨n l¹i cø ph¶i trau chuèt nh− thÕ ? NghÖ thuËt kh«ng cã nh÷ng quy t¾c bÊt biÕn.
H×nh thøc bªn ngoµi lµ yÕu tè kh«ng thÓ thiÕu ®èi víi v¨n häc. Nã lµ bé khung, lµ gi¸ ®ì,
lµ diÖn m¹o tèi thiÓu cÇn thiÕt cña t¸c phÈm, nh−ng tù chóng, ch−a ph¶i ®Ých thùc lµ h×nh
(1) L.V−gètxki, T©m lý häc nghÖ thuËt, NXB NghÖ thuËt, M¸txc¬va, 1986, xuÊt b¶n lÇn thø 3, tr. 52 (tiÕng
Nga).
(1) §. Zat«nxki, Nh÷ng ®Þnh h−íng nghÖ thuËt cña thÕ kû XX, M¸txc¬va, 1988, tr. 25.
30
thøc nghÖ thuËt cña v¨n häc. Nghiªn cøu, hÖ thèng ho¸ çc yÕu tè cña h×nh thøc bªn ngoµi
còng lµ mét yªu cÇu cña thi ph¸p häc, nh−ng ch−a ph¶i lµ ®iÒu quan träng nhÊt.
H×nh thøc nghÖ thuËt ®Æc tr−ng cña v¨n häc lµ h×nh thøc bªn trong, lµ h×nh thøc c¶m thÊy,
nh×n thÊy. Kh¸i niÖm h×nh thøc bªn trong lÇn ®Çu tiªn ®−îc Plotin, nhµ triÕt häc Hy L¹p nªu
ra vµo thÕ kû III. ¤ng ®èi lËp nã víi h×nh thøc bªn ngoµi lµ "h×nh thøc ®−îc lµm ra", vµ xem
nã lµ "h×nh thøc t¹o h×nh thøc", tøc lµ kh«ng ph¶i h×nh thøc kh¸ch thÓ, mµ lµ h×nh thøc chñ
(1)
thÓ cña hµnh ®éng . Kh¸i niÖm nµy sau nµy ®−îc Goethe, Hegel, Shaftesbury, Oscar
Valsel,... sö dông. Humboldt vµ P«tÐpnhia th× vËn dông chóng vµo ng«n ng÷ ®Ó chØ h×nh ¶nh
Èn dô do tõ ng÷ t¹o ra, rÊt h¹n hÑp. Nhµ mü häc hiÖn ®¹i Nga P. Phl«renxki xem h×nh thøc
bªn ngoµi cña ng«n tõ lµ thµnh phÇn bÊt biÕn, ai còng cÇn cã, lµ phÇn cøng cã thÓ vÝ víi c¬
thÓ con ng−êi, "... cßn h×nh thøc bªn trong cña nã cã thÓ vÝ víi t©m hån. H×nh thøc néi t¹i
lµm cho ng«n tõ cã kh¶ n¨ng tiÕp nhËn dÊu Ên cña çch dïng tõ ng÷ cña t«i, nhu cÇu t©m
hån cña t«i, vµ kh«ng ph¶i lµ cña t«i nãi chung, mµ lµ çi cña t«i trong çi lÇn duy nhÊt cña
(2)
lÞch sö thÕ giíi" . Çch nh×n h×nh thøc v¨n häc lµ ng«n tõ theo cÊu tróc hai líp ®−îc nhiÒu
nhµ khoa häc x¸c nhËn. Trong ng«n ng÷ häc, nhµ ng÷ häc §an M¹ch L. Hjelmslev ®· tiÕn
hµnh mét sù ph©n biÖt hÕt søc quan träng kh«ng chØ cã ý nghÜa trong ng«n ng÷ häc. Theo
«ng, mçi ký hiÖu chia ra hai thµnh phÇn : çi biÓu ®¹t vµ çi ®−îc biÓu ®¹t. Çi biÓu ®¹t t¹o
thµnh b×nh diÖn biÓu hiÖn, çi ®−îc biÓu ®¹t t¹o thµnh b×nh diÖn néi dung cña çi biÓu ®¹t.
Mçi b×nh diÖn l¹i cã hai líp (Strata) : h×nh thøc vµ thùc thÓ. Theo «ng h×nh thøc lµ çi cã thÓ
®−îc miªu t¶ mét çch triÖt ®Ó, gi¶n ®¬n, vµ kh«ng cã m©u thuÉn trong ng«n ng÷ häc (theo
tiªu chuÈn nhËn thøc luËn) mµ kh«ng cÇn dùa vµo tiÒn ®Ò siªu ng«n ng÷ häc nµo. Thùc thÓ lµ
toµn bé çc b×nh diÖn hiÖn t−îng ng«n ng÷ chØ ®−îc miªu t¶ b»ng çch dùa vµo çc tiÒn ®Ò
siªu ng«n ng÷ häc. V× mçi líp l¹i chia ra hai b×nh diÖn, nªn ta cã : 1) Thùc thÓ biÓu hiÖn (vÝ
dô nh− ©m thanh, ph¸t ©m, yÕu tè kh«ng ho¹t ®éng do ng÷ ©m häc xem xÐt) ; 2) H×nh thøc
biÓu hiÖn ®−îc t¹o thµnh bëi çc quy t¾c lùa chän vµ kÕt hîp, h×nh thøc nµy l¹i ®−îc thÓ hiÖn
qua hai thùc thÓ : ©m thanh vµ ch÷ viÕt. 3) Thùc thÓ néi dung, nh− çc b×nh diÖn t×nh c¶m, t−
t−ëng hay kh¸i niÖm cña çi ®−îc biÓu ®¹t, ý nghÜa tÝch cùc cña nã. 4) H×nh thøc cña néi
dung lµ h×nh thøc tæ chøc çc quan hÖ cña çc yÕu tè ®−îc biÓu ®¹t, cã ®−îc nhê sù hiÖn
diÖn hay v¾ng mÆt cña çc dÊu hiÖu ng÷ nghÜa t−¬ng øng. Çch ph©n biÖt nµy cho ta thÊy
"chøc n¨ng th¬" mµ R. Jakobson nªu ra chØ n»m trong ph¹m vi h×nh thøc cña biÓu hiÖn (h×nh
thøc cña h×nh thøc) mµ ch−a ®Ò cËp tíi h×nh thøc cña néi dung. Cßn h×nh thøc cña néi dung
ë ®©y l¹i chØ míi nãi ®Õn ph−¬ng diÖn cã tÝnh kh¸ch thÓ cña çi ®−îc biÓu ®¹t.
H×nh thøc nghÖ thuËt theo chóng t«i lµ h×nh thøc nh− nã béc lé trong c¶m nhËn, tøc h×nh
thøc cña kh¸ch thÓ thÈm mü mµ t¸c phÈm mang l¹i cho ng−êi ®äc, chø kh«ng ph¶i h×nh thøc
v¨n b¶n trÇn trôi. Phª b×nh mü häc chÊt liÖu cña chñ nghÜa h×nh thøc Nga, bao gåm c¶
Jakobson, M. Bakhtin chØ ra : "Ph©n tÝch thÈm mü cÇn ph¶i trùc tiÕp h−íng tíi çi mµ t¸c
phÈm ph¶i trë thµnh ®èi víi ho¹t ®éng thÈm mü h−íng tíi nã cña nghÖ sÜ vµ ng−êi xem, chø
kh«ng ph¶i h−íng tíi t¸c phÈm nh− mét d÷ kiÖn c¶m tÝnh vµ chØ ®−îc nhËn thøc vÒ mÆt trËt
(1) A. Ph. L«xÐp, LÞch sö mü häc cæ ®¹i, tËp 6 : Thêi kú Hy L¹p ho¸ muén, M¸txc¬va, 1980.
(2) P. Phl«renxki, CÊu t¹o cña ng«n tõ trong s¸ch Kontekxt - 1972, M¸txc¬va, 1973, tr. 349.
31
tù"(1). T¸c phÈm lµ v¨n b¶n nghÖ thuËt, kh«ng ®ång nhÊt víi v¨n b¶n ng«n tõ. Trong c¶m
nhËn th× t¸c phÈm ng«n tõ míi béc lé ®Çy ®ñ h×nh thøc nghÖ thuËt néi t¹i cña kh¸ch thÓ
thÈm mü. Nh−ng h×nh thøc nµy mang tÝnh chÊt tinh thÇn, phi ç nh©n, kh«ng ®ång nhÊt vµo
çc tÝnh chÊt t©m lý ç nh©n cña t¸c gi¶ vµ ng−êi ®äc cô thÓ. Thõa nhËn h×nh thøc nµy lµ tiÒn
®Ò ®Ó L. V−gètxki nghiªn cøu t©m lý häc nghÖ thuËt, mµ luËn ®Ò c¬ b¶n lµ h×nh thøc nghÖ
thuËt cã chøc n¨ng kh¾c phôc (tiªu diÖt) néi dung cña chÊt liÖu ®Ó lµm s¶n sinh ra mét t×nh
(2)
c¶m míi cã tÝnh x· héi . Ta cã thÓ gäi ®ã lµ h×nh thøc tinh thÇn cña çc kh¸ch thÓ tinh thÇn
theo çch hiÓu mµ Marx ®· x¸c ®Þnh : " Çi tinh thÇn ch¼ng ph¶i g× kh¸c mµ chÝnh lµ çi vËt
(3)
chÊt ®· ®−îc chuyÓn vµo ®Çu ãc con ng−êi vµ ®−îc c¶i t¹o l¹i ë trong ®ã" . §©y lµ h×nh
thøc g¾n víi çc ph¹m trï c¶m nhËn thÕ giíi.
H×nh thøc bªn trong, víi t− çch lµ h×nh thøc t¹o h×nh thøc, trong khi hµm chøa trong
h×nh thøc cña kh¸ch thÓ thÈm mü ®−îc s¸ng t¹o trong t¸c phÈm, l¹i chÝnh lµ h×nh thøc cña
chñ thÓ dïng ®Ó s¸ng t¹o vµ tri gi¸c, c¶m nhËn thÕ giíi. NghÖ sÜ cã thÓ c¾t rêi chuçi sù kiÖn
liªn tôc, cã thÓ chÊm døt ë chç sù viÖc ch−a chÊm døt, cã thÓ nèi kÕt çc viÖc kh«ng liªn hÖ,
liªn tôc,... ®Ó t¹o thµnh sù toµn vÑn nghÖ thuËt. Bakhtin gäi ®©y lµ h×nh thøc kiÕn t¹o
(arkhitektonika) ®Ó ph©n biÖt víi h×nh thøc kÕt cÊu thuÇn tuý kü thuËt bÒ ngoµi, vµ chØ ra b¶n
chÊt cô thÓ cña nã. VÝ dô, h×nh thøc kÕt cÊu bÒ ngoµi cña kÞch lµ ®èi tho¹i, chia håi cho hµnh
®éng, cßn kÕt thóc bi kÞch hay hµi kÞch lµ h×nh thøc bªn trong, h×nh thøc kiÕn t¹o. NhÞp ®iÖu
®Ó s¾p xÕp trËt tù çc ©m thanh cho ng−êi ta nghe ®−îc lµ h×nh thøc bÒ ngoµi, cßn nhÞp ®iÖu
Êy h−íng tíi mét c¶m xóc, t¹o ra mét c¨ng th¼ng, mét sù hoµn tÊt cã ý nghÜa th× lµ h×nh thøc
bªn trong. Thùc chÊt h×nh thøc bªn trong lµ sù thÓ hiÖn tÝnh ç thÓ thÈm mü. Bakhtin diÔn t¶
thùc chÊt chñ quan cña h×nh thøc nµy nh− sau : "T«i t×m thÊy m×nh trong h×nh thøc, t×m thÊy
tÝnh tÝch cùc t¹o h×nh thøc cã gi¸ trÞ sinh s¶n cña m×nh trong ®ã, t«i c¶m thÊy mét çch sèng
®éng sù vËn ®éng s¸ng t¹o kh¸ch thÓ cña m×nh, kh«ng chØ trong hµnh vi s¸ng t¸c, biÓu diÔn,
mµ c¶ trong c¶m thô t¸c phÈm nghÖ thuËt, t«i cÇn ph¶i c¶m thÊy trong mét chõng mùc nµo
®ã t«i lµ ng−êi s¸ng t¹o h×nh thøc, ®Ó, nãi chung, nh»m thùc hiÖn çi h×nh thøc nhËn thøc
(4)
nghÖ thuËt nh− mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt" .
H×nh thøc bªn trong lµ h×nh thøc cña çi nh×n nghÖ thuËt, lµ sù hiÖn diÖn cña con m¾t
nghÖ sÜ, yÕu tè quy ®Þnh çch t¹o h×nh cho t¸c phÈm. Bakhtin viÕt trong Nh÷ng vÊn ®Ò thi
ph¸p §ètxt«iÐpxki : "Kh«ng hiÓu ®−îc h×nh thøc míi cña çi nh×n th× còng kh«ng hiÓu ®óng
®−îc nh÷ng g× trong cuéc sèng lÇn ®Çu tiªn ®−îc nh×n thÊy vµ ®−îc ph¸t hiÖn bëi h×nh thøc
®ã. H×nh thøc nghÖ thuËt hiÓu cho ®óng, th× kh«ng ph¶i lµ çi t¹o h×nh thøc cho mét néi
dung cã s½n vµ t×m ®· ®−îc, mµ lµ h×nh thøc ph¸t hiÖn vµ cho thÊy lÇn ®Çu tiªn mét néi dung
nµo ®ã"(5).
ChÝnh h×nh thøc bªn trong ®ã cho thÊy sù vËn ®éng, ph¸t triÓn vµ ®a d¹ng cña ý thøc nghÖ
thuËt vµ t− duy nghÖ thuËt. Tõ xa x−a ®· xuÊt hiÖn çc h×nh thøc tu tõ nh− so s¸nh, Èn dô,
(1) Bakhtin, VÊn ®Ò néi dung, chÊt liÖu vµ h×nh thøc trong s¸ng t¸c nghÖ thuËt ng«n tõ, S®d, tr. 17.
(2) L. V−gètxki, T©m lý häc nghÖ thuËt, M¸txc¬va, 1986, tr. 17 (tiÕng Nga).
(3) K. Marx vµ F. Engels, T¸c phÈm, tËp 23, tr. 21 (tiÕng Nga).
(1) M. Bakhtin, VÊn ®Ò h×nh thøc, néi dung chÊt liÖu., S®d, tr. 76.
(2) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, S®d.
32
®Þnh ng÷ nghÖ thuËt, cã thÓ nãi ®ã lµ nh÷ng h×nh thøc vËn dông ng«n ng÷ mu«n thuë cña
loµi ng−êi. Nh−ng trong s¸ng t¸c cña çc t¸c gi¶, chóng ta l¹i thÊy còng vÉn çc h×nh thøc Êy
mµ l¹i t¹o ra nhiÒu h×nh thøc néi t¹i ®a d¹ng biÕt bao ! Còng vËy, th¬ luËt, lôc b¸t, song thÊt
lôc b¸t ®· cã tõ l©u ®êi, nh−ng qua tay cña çc nhµ th¬ chóng l¹i hiÖn lªn nhiÒu h×nh thøc
bªn trong kh«ng lÆp l¹i. Râ rµng kh«ng nghiªn cøu h×nh thøc bªn trong th× kh«ng hiÓu g× vÒ
quy luËt cña t¸c phÈm nghÖ thuËt vµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt.
3. ThÕ giíi nghÖ thuËt lµ chØnh thÓ cña h×nh thøc v¨n häc
V¨n b¶n ng«n tõ xÐt tõ mét mÆt, chØ lµ biÓu hiÖn cña h×nh thøc bÒ ngoµi cña t¸c phÈm.
T¸c phÈm toµn vÑn xuÊt hiÖn nh− mét thÕ giíi nghÖ thuËt, mét kh¸ch thÓ thÈm mü. Tõ x−a
ng−êi Trung Quèc ®· biÕt gäi t¸c phÈm th¬ lµ mét "câi ý" (ý c¶nh), "câi th¬" (thi ®Ých c¶nh
giíi). V. Bªlinxki tõng nhËn xÐt : "Mäi s¶n phÈm nghÖ thuËt ®Òu lµ mét thÕ giíi riªng, mµ
khi ®i vµo ®ã th× ta buéc ph¶i sèng theo çc quy luËt cña nã, hÝt thë kh«ng khÝ cña nã". Nhµ
v¨n Sª®rin còng nãi : "T¸c phÈm v¨n häc lµ mét vò trô thu nhá, mçi s¶n phÈm nghÖ thuËt lµ
mét thÕ giíi khÐp kÝn trong b¶n th©n nã". §ã lµ nh÷ng nhËn xÐt s©u s¾c.
ViÖc dïng tõ "thÕ giíi" ®Ó chØ t¸c phÈm v¨n häc cã c¬ së khoa häc. "ThÕ giíi" lµ kh¸i
niÖm cã çc ý nghÜa sau : 1) ChØ sù thèng nhÊt vËt chÊt cña çc biÓu hiÖn ®a d¹ng ; 2) Cã
giíi h¹n vÒ kh«ng gian, thêi gian ; 3) Ph¹m vi t¸c ®éng cña çc quy luËt chung, chøng tá cã
mét trËt tù thèng nhÊt cho toµn bé ; 4) Cã tÝnh tù ®Çy ®ñ vÒ çc quy luËt néi t¹i ; 5) Lµ mét
(1)
kiÓu tån t¹i, thùc t¹i . Ng−êi ta th−êng nãi thÕ giíi vÜ m«, vi m«, thÕ giíi ®éng vËt, thÕ giíi
thùc vËt lµ theo ý nghÜa ®ã.
ThÕ giíi nghÖ thuËt lµ s¶n phÈm s¸ng t¹o cña con ng−êi. VÒ mÆt t©m lý häc nã phôc tïng
quy luËt sau : Con ng−êi sèng trong thÕ giíi kh¸ch thÓ bèn chiÒu (ba chiÒu kh«ng gian vµ
mét chiÒu thêi gian), nã ph¶i thÝch nghi víi ba chiÒu kh«ng gian vµ sù biÕn ®æi cña thêi
gian. Mäi c¶m xóc, tri gi¸c ®Òu g¾n víi thÕ giíi ®ã, kh«ng thÓ miªu t¶ sù sèng mµ kh«ng
miªu t¶ thÕ giíi cu¶ con ng−êi(2). S¸ng t¹o thÕ giíi tinh thÇn lµ nhu cÇu cña con ng−êi. A.
Einstein nãi : "Con ng−êi muèn s¸ng t¹o cho m×nh mét bøc tranh thÕ giíi gi¶n ®¬n vµ râ
rµng theo mét çch thøc gièng thËt nhÊt ®Ó cã thÓ t¸ch m×nh khái thÕ giíi cña c¶m gi¸c, ®Ó
trong chõng mùc nµo ®ã thay thÕ nã b»ng bøc tranh ®−îc s¸ng t¹o,… Con ng−êi sÏ chuyÓn
träng t©m ®êi sèng tinh thÇn cña nã vµo bøc tranh ®ã ®Ó cã thÓ ®¹t ®−îc sù yªn tÜnh vµ niÒm
tin, ®iÒu mµ nã kh«ng t×m thÊy trong cuéc ®êi riªng chËt hÑp vµ quay cuång ®Õn chãng
(3)
mÆt" .
Tuy vËy, x¸c ®Þnh thÕ giíi nghÖ thuËt nh− thÕ nµo th× trong lý luËn hiÖn ch−a cã ý kiÕn
nhÊt trÝ. Cã ng−êi xem ®ã lµ thÕ giíi thèng nhÊt chñ quan vµ kh¸ch quan, hiÖn thùc vµ lý
t−ëng. Cã ng−êi l¹i xem ®ã lµ thÕ giíi thèng nhÊt gi÷a h×nh thøc víi néi dung. Cã ng−êi
hiÓu ®ã lµ thÕ giíi cã môc ®Ých, cã trËt tù, ®· hoµn thµnh, cã ý nghÜa(4). Cã ng−êi x¸c ®Þnh
(1) X. Kr−mxki, V. Kud¬nexèp, Çc ph¹m trï thÕ giíi quan trong khoa häc tù nhiªn hiÖn ®¹i, KiÐp, 1983, tr.
66 - 68.
(1) A. N. Lª«nchÐp, TuyÓn tËp t¸c phÈm t©m lý häc, tËp 2, M¸txc¬va, 1983.
(2) A. Einstein, TËp hîp t¸c phÈm vËt lý häc, tËp 2, M¸txc¬va, 1983.
(3) N. L. Lªi®ªr¬man, Sù vËn ®éng cña thêi gian vµ quy luËt cña thÓ lo¹i, Xverlèpxki, 1982.
33
®ã lµ thÕ giíi thèng nhÊt h×nh thøc vµ néi dung nh− mét h×nh t−îng nghÖ thuËt. Tõ kh¸i
niÖm "thÕ giíi" nªu trªn, chóng ta cã thÓ hiÓu thÕ giíi nghÖ thuËt lµ s¶n phÈm s¸ng t¹o cña
nghÖ sÜ, chØ cã trong t¸c phÈm, trong c¶m thô, ngoµi ra kh«ng ®©u cã c¶. Nã mang tÝnh c¶m
tÝnh, cã thÓ c¶m thÊy ®−îc vµ lµ mét kiÓu tån t¹i ®Æc thï, võa trong chÊt liÖu, võa trong c¶m
nhËn cña ng−êi th−ëng thøc, lµ sù thèng nhÊt cña mäi yÕu tè ®a d¹ng trong t¸c phÈm. ThÕ
giíi nghÖ thuËt cã cÊu tróc, cã ý nghÜa riªng, nã chÞu sù chi phèi cña quan niÖm nghÖ thuËt
cña t¸c gi¶ vÒ thÕ giíi nh− mét quy luËt tuyÖt ®èi. Do cã quy luËt, nªn thÕ giíi ®ã lµ mét cÊu
t¹o h÷u h¹n, cã tÝnh −íc lÖ so víi thÕ giíi thùc t¹i. Quy luËt tån t¹i vµ triÓn khai cña thÕ giíi
nµy lµ h×nh thøc cña nã. ThÕ giíi nµy cã b¾t ®Çu, cã kÕt thóc. Nã ®−îc miªu t¶ ra. Mäi chi
tiÕt, bé phËn ®Òu cã ý nghÜa riªng trong t−¬ng quan víi chØnh thÓ cña thÕ giíi nµy. Sù c¶m
nhËn thÕ giíi nµy cµng tinh tÕ th× ng−êi ®äc cµng hiÓu s©u s¾c ý nghÜa cña nã.
TÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi vµ tÝnh −íc lÖ cña thÕ giíi nghÖ thuËt kh«ng cho phÐp ®èi chiÕu
gi¶n ®¬n nã víi thÕ giíi thùc t¹i, råi c¨n cø møc ®é gièng nhau nhiÒu hay Ýt mµ ®¸nh gi¸ gi¸
trÞ t¸c phÈm cao hay thÊp. Ng−îc l¹i, thÕ giíi nghÖ thuËt bao giê còng kh¸c víi thùc t¹i ®Ó
kh«ng hoµ tan vµo thùc t¹i, vµ chøng tá nã lµ nã, vµ sù kh¸c biÖt còng lµ mét ph−¬ng tiÖn
biÓu hiÖn ý nghÜa.
NhiÖm vô cña thi ph¸p häc kh«ng ph¶i lµ miªu t¶, t¸i hiÖn l¹i mét çch gi¶n ®¬n diÖn
m¹o h×nh thøc c¶m tÝnh bÒ ngoµi cña thÕ giíi nghÖ thuËt, mµ chñ yÕu lµ kh¸m ph¸ çc quy
luËt néi t¹i t¹o thµnh h×nh thøc Êy, chøc n¨ng biÓu ®¹t còng nh− m· v¨n ho¸, nghÖ thuËt cña
nã, tõ ®ã t¹o c¬ së cho viÖc miªu t¶, c¶m thô t¸c phÈm cô thÓ ®−îc s©u s¾c h¬n.
4. Çc yÕu tè cña thÕ giíi bªn trong cña t¸c phÈm v¨n häc
§äc mét t¸c phÈm v¨n häc, dï lµ th¬, kÞch hay truyÖn, ký, dï møc ®é cô thÓ kh¸c nhau, ta
®Òu cã thÓ b¾t gÆp tr−íc hÕt lµ lêi kÓ, sù béc b¹ch, miªu t¶, lêi tho¹i. TiÕp ®ã lµ çc chi tiÕt
vÒ con ng−êi, m«i tr−êng, hµnh ®éng, råi nhËn ra tõng nh©n vËt, tõng quan hÖ, m©u thuÉn,
xung ®ét, nhËn ra tÝnh çch, sè phËn, nçi niÒm nh©n vËt. Cuèi cïng nhËn ra con ng−êi, cuéc
®êi, thÕ giíi vµ ý nghÜa nh©n sinh.
§Ó t×m hiÓu t¸c phÈm, lÜnh héi ý nghÜa cña nã, ng−êi ta ph©n tÝch chi tiÕt ®Ó hiÓu vÒ tÝnh
çch, ph©n tÝch quan hÖ nh©n vËt ®Ó hiÓu vÒ x· héi, lÞch sö, vµ ®−a ra b×nh luËn, khen chª ;
nhËn xÐt vÒ nghÖ thuËt miªu t¶ ; biÓu hiÖn, dïng tõ, xem chóng cã phï hîp víi ý ®å t− t−ëng
vµ x©y dùng h×nh t−îng hay kh«ng.
Thi ph¸p häc kh«ng lµm c«ng viÖc ®ã vµ lÆp l¹i b−íc ®i ®ã. Nh»m kh¸m ph¸ çi h×nh
thøc t¹o h×nh hay l« gÝch, çi lý cña h×nh thøc nghÖ thuËt, thi ph¸p häc t×m vµo "thÕ giíi bªn
trong" cña t¸c phÈm. "ThÕ giíi bªn trong cña t¸c phÈm nghÖ thuËt cã nh÷ng quy luËt t¸c
(1)
®éng qua l¹i riªng cña nã, cã çc kÝch th−íc riªng, cã ý nghÜa riªng nh− lµ mét hÖ thèng" .
§ã lµ m« h×nh thÕ giíi lµm c¬ së cho tæ chøc t¸c phÈm vµ miªu t¶ h×nh t−îng. Çc yÕu tè
cña m« h×nh ®ã lµ con ng−êi, thÕ giíi (gåm thêi gian, kh«ng gian, ®å vËt, mµu s¾c,...). Thi
ph¸p häc kh«ng nghiªn cøu nh©n vËt mµ tËp trung chó ý ®Õn quan niÖm con ng−êi lµm c¬ së
cho viÖc miªu t¶ nh©n vËt. Còng vËy, nã quan t©m tíi kh«ng gian, thêi gian nh− lµ nh÷ng
(1) §. X. LikhachÐp, ThÕ giíi bªn trong cña t¸c phÈm nghÖ thuËt, in trong T¹p chÝ Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc, sè
8, 1968, tr. 76.
34
yÕu tè chi phèi viÖc c¶m thô vµ miªu t¶ nh©n vËt. Thi ph¸p häc kh«ng nghiªn cøu çc chi tiÕt
vµ biÕn cè cô thÓ mµ t×m hiÓu kiÓu lo¹i chi tiÕt vµ biÕn cè ®· t¹o ra h×nh t−îng cô thÓ. Còng
vËy, thi ph¸p häc nghiªn cøu m« h×nh x· héi, t©m lý, lÞch sö,... trong v¨n häc, nh÷ng yÕu tè
lµm nÒn t¶ng cho viÖc miªu t¶ çc hiÖn t−îng x· héi, t©m lý, lÞch sö trong v¨n häc.
Trong thÕ giíi nghÖ thuËt kh«ng chØ cã thÕ giíi ®−îc miªu t¶, mµ cßn cã thÕ giíi miªu t¶
− thÕ giíi cña nh÷ng ng−êi kÓ chuyÖn, cña nh÷ng nh©n vËt tr÷ t×nh,... Bªn trong thÕ giíi nµy
l¹i cã con ng−êi kÓ chuyÖn, vµ ng−êi tr÷ t×nh cÇn ®−îc t×m hiÓu. ThÕ giíi ®−îc miªu t¶ bao
gåm lêi nh©n vËt vµ thÕ giíi miÓu t¶ gåm lêi trÇn thuËt cña v¨n b¶n ng«n tõ. Thi ph¸p häc
h−íng tíi kh¸m ph¸ çc nguyªn t¾c nghÖ thuËt chi phèi sù t¹o thµnh v¨n b¶n ®ã. §ã kh«ng
chØ lµ nguyªn t¾c ng«n tõ, mµ cßn lµ nguyªn t¾c nghÖ thuËt, tøc lµ nguyªn t¾c"siªu ng«n
(1)
ng÷ häc" theo çch nãi cña M. Bakhtin ®Ó chØ çc thuéc tÝnh nghÖ thuËt.
Tãm l¹i, yÕu tè cña h×nh thøc bªn trong chÝnh lµ h×nh thøc bªn trong cña çc yÕu tè t¹o
thµnh thÕ giíi nghÖ thuËt. Çc yÕu tè nµy rµng buéc nhau, cè kÕt víi nhau, quy ®Þnh nhau,
t¹o thµnh h×nh thøc chØnh thÓ.
5. TÝnh quan niÖm cña h×nh thøc nghÖ thuËt
Sù kh¸c biÖt cña h×nh thøc nghÖ thuËt so víi çc lo¹i h×nh thøc kh¸c trong thÕ giíi kh¸ch
quan chÝnh lµ ë chç nã lµ h×nh thøc mang tÝnh quan niÖm. Kh¸i niÖm h×nh thøc quan niÖm
kh«ng ph¶i lµ míi. Nã ®· cã trong quan niÖm lý thøc (eidos, idÐa) cña Platon, nh−ng «ng ®·
hiÓu ®ã lµ h×nh thøc tiªn nghiÖm kh¸ch quan cã tr−íc. Nã ®· cã trong çc kh¸i niÖm tiªn
nghiÖm chñ quan cña I. Kant, nh−ng «ng hiÓu ®ã lµ nh÷ng kh¸i niÖm thuÇn tuý chñ quan
t¸ch rêi víi "vËt tù nã". Trªn quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng th× h×nh thøc quan niÖm − mét
h×nh thøc tinh thÇn h×nh thµnh trong ®Çu ãc con ng−êi nh− lµ sù tÝch ®äng cña truyÒn thèng
v¨n ho¸ vµ sù ph¸t hiÖn cã tÝnh ç nh©n cã vai trß chi phèi çch nh×n, çch hiÓu vµ çch ho¹t
®éng s¸ng t¹o cña con ng−êi lµ kh«ng cã g× thÇn bÝ c¶. TriÕt häc Marx - Lªnin ®· kh¼ng
®Þnh vai trß cña hÖ thèng thÕ giíi quan ®èi víi s¸ng t¸c, tøc lµ vai trß cña hÖ thèng quan
niÖm triÕt häc, quan niÖm nh©n sinh, quan niÖm thÈm mü ®èi víi s¸ng t¸c. VÊn ®Ò lµ çc nhµ
lý luËn m¸c xÝt th−êng chØ hiÓu thÕ giíi quan trong ph¹m vi triÕt häc, chÝnh trÞ, x· héi, trong
b¶n chÊt giai cÊp cña con ng−êi vµ nhÊn m¹nh t¸c ®éng trùc tiÕp cña thÕ giíi quan ®ã ®èi víi
s¸ng t¸c mµ kh«ng thÊy thÕ giíi quan ç nh©n, mang tÝnh thÈm mü, vµ kÕt qu¶ kh«ng Ýt khi
t¹o ra çc s¸ng t¸c minh ho¹. Thùc ra, cïng víi thÕ giíi quan, M. Goãcki cßn nãi ®Õn kh¸i
niÖm "c¶m quan vÒ thÕ giíi" (mirovosozercanie), ®Õn "ph¹m trï Ên t−îng", lµ nh÷ng yÕu tè
trùc tiÕp t¸c ®éng ®Õn s¸ng t¸c.
H×nh thøc mang quan niÖm mµ chóng ta nãi ®©y lµ h×nh thøc bªn trong, h×nh thøc cña çi
nh×n, h×nh thøc t©m hån ®Ó c¶m nhËn vµ t¸i t¹o l¹i sù vËt, t¹o thµnh h×nh thøc thÈm mü cho
t¸c phÈm v¨n häc. Nã cã thÓ cã quan hÖ mËt thiÕt víi h×nh th¸i ý thøc x· héi, nh−ng v¨n b¶n
lµ mét h×nh thøc kh¸c, h×nh thøc nghÖ thuËt. VÊn ®Ò lµ h×nh thøc néi t¹i nµy cã tÝnh quan
niÖm vÒ thÕ giíi, lµ h×nh thøc t¹o ra h×nh thøc cô thÓ trong viÖc miªu t¶ nh©n vËt, cÊu t¹o thÓ
lo¹i. Chóng t«i nªu ra kh¸i niÖm nµy xuÊt ph¸t tõ quan niÖm cña Bakhtin vÒ h×nh thøc tiÓu
thuyÕt cña §ètxt«iÐpxki, ph©n biÖt víi çc h×nh thøc tiÓu thuyÕt kh¸c. Còng lµ tiÓu thuyÕt cã
(1) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, ch−¬ng V, S®d.
35
çc yÕu tè h×nh thøc nh− nh©n vËt, cèt truyÖn, lêi trÇn thuËt, lêi tho¹i cña nh©n vËt, v.v.
nh−ng quan niÖm cña nhµ v¨n vÒ çc yÕu tè ®ã vµ vÒ cÊu tróc cña tiÓu thuyÕt nãi chung ®Òu
kh¸c biÖt vµ ®éc ®¸o, t¹o thµnh thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt ®a thanh (phøc ®iÖu) cña nhµ v¨n.
Bakhtin viÕt : "NhiÒu tiÕng nãi vµ ý thøc ®éc lËp víi nhau kh«ng hoµ nhËp lµm mét, t¹o
thµnh mét sù ®a thanh thùc thô cña çc tiÕng nãi cã träng l−îng lµ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña tiÓu
thuyÕt §ètxt«iÐpxki". Nhµ nghiªn cøu ®· miªu t¶ quan niÖm vÒ tiÓu thuyÕt cña nhµ v¨n, vµ
thèng nhÊt víi quan niÖm nµy, nhµ v¨n l¹i cã quan niÖm riªng vÒ nh©n vËt − nh©n vËt lµ mét
ý thøc ®éc lËp, sèng ®éng, mét chñ thÓ, chø kh«ng ph¶i lµ mét kh¸ch thÓ, mét thùc thÓ cè
®Þnh. Råi tõ quan niÖm ®a thanh ®ã, nhµ v¨n l¹i cã quan niÖm vÒ lêi trÇn thuËt, lêi ®èi tho¹i,
(1)
®éc tho¹i − nh÷ng lêi cã tÝnh ®èi tho¹i nhiÒu giäng néi t¹i . Nh− vËy, h×nh thøc cña tiÓu
thuyÕt cña nhµ v¨n §ètxt«iÐpxki ®éc ®¸o lµ do «ng ®· cã quan niÖm ®éc ®¸o vÒ h×nh thøc,
nh»m thÓ hiÖn mét lo¹i néi dung do «ng ph¸t hiÖn ra. Theo Bakhtin th× §ètxt«iÐpxki "®· ph¸
huû çc h×nh thøc ®· cã s½n cña tiÓu thuyÕt ch©u ¢u, lµ tiÓu thuyÕt − ®éc tho¹i, ®Ó t¹o thµnh
mét h×nh thøc míi". ThuËt ng÷ "tÝnh quan niÖm" ë ®©y dïng ®Ó chØ çc nguyªn t¾c nh×n thÕ
giíi míi mÎ ®· ®−îc nhµ v¨n lång vµo h×nh thøc, ®· t¹o thµnh h×nh thøc cña h×nh thøc tiÓu
thuyÕt. VÒ çi nh×n cña nhµ v¨n, Bakhtin viÕt : "Ph¹m trï c¬ b¶n cña çi nh×n nghÖ thuËt cña
§ètxt«iÐpxki kh«ng ph¶i lµ sù h×nh thµnh, mµ lµ sù cïng tån t¹i vµ t¸c ®éng qua l¹i. Nhµ v¨n
nh×n thÊy vµ suy ngÉm vÒ thÕ giíi cña m×nh chñ yÕu lµ trong kh«ng gian chø kh«ng ph¶i
trong thêi gian. Tõ ®ã, nhµ v¨n cã thiªn h−íng s©u s¾c ng¶ vÒ h×nh thøc kÞch.". Dï ý kiÕn
cña Bakhtin ®óng nh− thÕ nµo th× vÒ thùc chÊt lµ «ng ®ang nãi vÒ tÝnh quan niÖm trong çi
nh×n cña nhµ v¨n. Çi nh×n nµy cã thÓ cã chç m¹nh vµ chç yÕu. VÝ dô, theo Bakhtin, quan
niÖm trªn ®· "lµm cho §ètxt«iÐpxki mï vµ ®iÕc ®èi víi nhiÒu ®iÒu quan träng. NhiÒu
ph−¬ng diÖn quan träng cña hiÖn thùc kh«ng thÓ ®i vµo tÇm nh×n cña «ng. Nh−ng mÆt kh¸c,
çi nh×n nµy ®· mµi s¾c v« h¹n kh¶ n¨ng c¶m thô cña «ng,... ë n¬i mµ ng−êi kh¸c chØ thÊy
sù ®¬n nhÊt th× «ng nh×n thÊy sù ®a d¹ng. ë n¬i ng−êi ta nh×n thÊy mét ý nghÜ th× «ng t×m
thÊy cã hai ý nghÜ, sù ph©n ®«i. ë n¬i ng−êi ta nh×n thÊy mét phÈm chÊt th× «ng kh¸m ph¸ ra
mét phÈm chÊt kh¸c, ®èi lËp. Trong mçi tiÕng nãi «ng nghe thÊy hai tiÕng nãi ®ang tranh c·i
nhau,...". §ã lµ h×nh thøc quan niÖm cña nhµ v¨n vÒ tiÓu thuyÕt. Quan niÖm nµy liªn quan tíi
thÕ giíi quan trõu t−îng cña nhµ v¨n, nh−ng trong s¸ng t¸c quan niÖm nµy trë thµnh mét ý
thøc hÖ t¹o h×nh thøc, g¾n liÒn víi hÖ thèng çc biÖn ph¸p nghÖ thuËt cã kh¶ n¨ng thÓ hiÖn
çi nh×n Êy, do ®ã mµ gäi lµ quan niÖm nghÖ thuËt.
ý kiÕn cña Bakhtin ®· cho ta nhËn thøc râ h×nh thøc mang tÝnh quan niÖm cã ý nghÜa to
lín nh− thÕ nµo ®èi víi hÖ thèng h×nh thøc cô thÓ. Nã lµ siªu h×nh thøc trong s¸ng t¸c, trë
thµnh ®èi t−îng quan träng, s©u s¾c nhÊt cña thi ph¸p häc.
Nãi tíi quan niÖm (concept) lµ nãi tíi mét ph−¬ng thøc, mét çch gi¶i thÝch ®èi víi mét ®èi
t−îng, hiÖn t−îng, qu¸ tr×nh nµo ®ã, lµ mét quan ®iÓm c¬ b¶n ®èi víi chóng, lµ t− t−ëng chØ
®¹o ®èi víi mét ho¹t ®éng cã tÝnh hÖ thèng. ThuËt ng÷ quan niÖm còng ®−îc dïng ®Ó chØ mét
cÊu tø chñ ®¹o, mét nguyªn t¾c t¹o dùng trong çc lo¹i ho¹t ®éng khoa häc, nghÖ thuËt, c«ng
nghÖ, chÝnh trÞ,..."(2). §¸ng chó ý ë ®©y lµ "quan niÖm" ®−îc hiÓu lµ mét çch hiÓu, çch gi¶i
thÝch, trë thµnh nguyªn t¾c cÊu tø, x©y dùng trong ho¹t ®éng nghÖ thuËt. Quan niÖm lµ mét
(1) Xem : Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, ch−¬ng I, S®d.

(1) Xem : Tõ ®iÓn b¸ch khoa triÕt häc, M¸txc¬va, 1983, tr. 278.
36
yÕu tè qu¶ cã søc m¹nh t¹o h×nh rÊt to lín. Nh−ng tÝnh quan niÖm nãi ®©y kh«ng ph¶i lµ kh¸i
niÖm ho¸, c«ng thøc ho¸ h×nh thøc, mµ lµ néi hµm quan niÖm trong h×nh thøc, h×nh thµnh
trong c¶m nhËn. Cã khi t¸c gi¶ kh«ng tù gi¸c ®−îc quan niÖm cña m×nh. VÊn ®Ò lµ trong çc
yÕu tè h×nh thøc cã sù ng−ng kÕt mét quan niÖm vÒ ®êi sèng. Ch¼ng h¹n ®o¹n th¬ miªu t¶
Thóy V©n cña NguyÔn Du :
V©n xem trang träng kh¸c vêi,
Khu«n tr¨ng ®Çy ®Æn nÐt ngµi në nang.
Hoa c−êi ngäc thèt ®oan trang,
M©y thua n−íc tãc, tuyÕt nh−êng mµu da.
Nhµ th¬ miªu t¶ s¾c ®Ñp cña nh©n vËt qua çc chi tiÕt khu«n tr¨ng, nÐt ngµi, hoa, ngäc,
m©y, tuyÕt, toµn lµ çc chi tiÕt thuéc thÕ giíi thiªn nhiªn, vò trô cã tÝnh chÊt cao quý, vÜnh
viÔn, kh«ng mang tÝnh x¸c thÞt trÇn tôc, vµ do ®ã còng kh«ng thÊy dÊu Ên ç nh©n, ç tÝnh.
Khi miªu t¶ KiÒu t¾m : "Râ rµng trong ngäc tr¾ng ngµ − Dµy dµy s½n ®óc mét toµ thiªn
nhiªn", t¸c gi¶ còng lÆp l¹i çc chi tiÕt cïng lo¹i, ®iÒu ®ã t¹o thµnh tÝnh quan niÖm trong
h×nh thøc c¶m thô vµ miªu t¶ ch©n dung cña TruyÖn KiÒu.
Quan niÖm nghÖ thuËt t¹o thµnh mét giíi h¹n cña viÖc miªu t¶. Nhµ nghiªn cøu GachÐp
cho r»ng cã mét thø "thÕ giíi quan ®«ng cøng l¹i" trong h×nh thøc, lµm c¬ së cho viÖc miªu
t¶ çc hiÖn t−îng míi. Theo «ng, çc h×nh thøc bi kÞch, sö thi, tr÷ t×nh ®Òu hµm chøa mét
quan niÖm vÒ thÕ giíi. Ch¼ng h¹n, h×nh thøc bi kÞch mang tÝnh quan niÖm xung ®ét gi÷a ç
(1)
nh©n vµ ®Þnh mÖnh, ®−îc hiÓu nh− mét tÊt yÕu mµ con ng−êi kh«ng thÓ v−ît qua . KÕt thóc
cã hËu còng lµ h×nh thøc cã tÝnh quan niÖm. Ng−êi ta th−êng nãi thÓ lo¹i v¨n häc cã "ký øc"
cña nã, th× ký øc ®ã chÝnh lµ quan niÖm cña thÓ lo¹i.
Nh− trªn ®· nãi, çch dïng "quan niÖm" ®Ó chØ h×nh thøc trõu t−îng, bªn trong nµy ®· cã
truyÒn thèng tõ l©u ®êi. Thêi cæ Hy L¹p, Platon ®· dïng tõ "idea" vèn chØ "h×nh tr¹ng",
"h×nh thøc", "lý thøc". Pithagor th× dïng "idea" ®Ó chØ çc h×nh kû hµ, ®Õn Aristote míi dïng
®Ó chØ h×nh thøc nh×n thÊy cô thÓ. VÒ sau ng−êi ta dÞch thµnh h×nh thøc (form) lµm mÊt
nghÜa ban ®Çu. Husserl ®· hiÓu nã lµ "eidos" tøc lµ "lý thøc", lµ h×nh thøc l« gÝch mµ Plotin
®· dïng. Ngµy nay nhiÒu ng−êi hiÓu lµ h×nh thøc mÉu cæ (archetype), model hay nguyªn
(2)
h×nh (prototype), hoÆc "h×nh thøc hÖ h×nh" (paradigm) . TÝnh quan niÖm g¾n víi sù c¶m
nhËn v« thøc nh−ng kh«ng thÓ quy tÊt c¶ vµo v« thøc.
H×nh thøc mang tÝnh quan niÖm lµ h×nh thøc thÓ hiÖn mét giíi h¹n nhÊt ®Þnh trong c¶m
nhËn ®êi sèng, g¾n liÒn víi nh÷ng thñ ph¸p nghÖ thuËt ®Æc tr−ng. Ch¼ng h¹n, thñ ph¸p ®éc
tho¹i néi t©m vµ dßng ý thøc chØ xuÊt hiÖn khi ng−êi ta nhËn thøc ®−îc cuéc sèng néi t©m
toµn vÑn cña con ng−êi. ChØ khi kh¸m ph¸ tÝnh quan niÖm th× ng−êi ta míi hiÓu ®−îc cÊu
tróc chØnh thÓ cña h×nh thøc. Ch¼ng h¹n, do quan niÖm c¶m nhËn thÕ giíi mét çch toµn vÑn
®· trë thµnh nguyªn t¾c cè ®Þnh ®èi víi ng−êi trung ®¹i, cho nªn truyÖn vµ th¬ thêi Êy vÒ mÆt
kÕt cÊu bao giê còng b¾t ®Çu tõ chç sù viÖc b¾t ®Çu vµ kÕt thóc khi mäi m©u thuÉn xung ®ét
®· gi¶i quyÕt triÖt ®Ó. Quan niÖm ®ã nãi chung kh«ng cho phÐp t¸c gi¶ b¾t ®Çu kÓ chuyÖn
(2) G.D. GachÐp, TÝnh néi dung cña h×nh thøc nghÖ thuËt (Sö thi, tr÷ t×nh, kÞch), M¸txc¬va, 1968.
(1) Hoµng Tr¸c ViÖt, HÖ h×nh t©m lý trong nghÖ thuËt, B¾c Kinh, 1992.
37
hay lµm th¬ tõ khóc gi÷a vµ kÕt thóc löng l¬. Tr¸i l¹i, trong x· héi cËn ®¹i con ng−êi c¶m
thÊy thÕ giíi bÞ ®øt tung, r· rêi, mµ ng−êi ta kh«ng dÔ lÇn t×m ®iÓm b¾t ®Çu vµ khã dù ®o¸n
kÕt thóc hoµn toµn th× th¬ v¨n l¹i më ®Çu tõ khóc gi÷a vµ kÕt thóc nöa vêi. Ch¼ng h¹n, Hµn
MÆc Tö cã thÓ më ®Çu mét bµi th¬ :
Sao anh kh«ng vÒ ch¬i th«n VÜ
Nh×n n¾ng hµng cau n¾ng míi lªn.
Vµ Xu©n DiÖu cã thÓ më ®Çu :
T«i muèn t¾t n¾ng ®i
Cho mµu ®õng nh¹t mÊt
T«i muèn buéc giã l¹i.
Tè H÷u viÕt më ®Çu :
M· ChiÕm S¬n bu«ng c−¬ng vµ ngÉm nghÜ
Ngùa rung ®Çu hý l¹nh gi÷a tµn qu©n.
§ã lµ nh÷ng lèi më ®Çu bµi th¬ khã cã thÓ cã ®−îc trong kÕt cÊu th¬ tr÷ t×nh cæ ®iÓn
trung ®¹i, kÓ c¶ th¬ tr÷ t×nh cña thi sÜ T¶n §µ.
TÝnh quan niÖm cña h×nh thøc thÓ hiÖn hÖ h×nh t− duy Èn chøa trong h×nh thøc, thÓ hiÖn
tr×nh ®é chiÕm lÜnh thÕ giíi cña mét hÖ thèng nghÖ thuËt. T×m hiÓu h×nh thøc ®ã gióp ta hiÓu
®−îc ý nghÜa, gi¸ trÞ cña h×nh thøc nghÖ thuËt. TÝnh quan niÖm cña h×nh thøc cho thÊy thi
ph¸p kh«ng gi¶n ®¬n chØ lµ hÖ thèng çc ph−¬ng thøc, ph−¬ng tiÖn miªu t¶ nghÖ thuËt, mµ
cßn lµ hÖ thèng çc nguyªn t¾c c¶m nhËn ®êi sèng mét çch thÈm mü.
III - Çc chØnh thÓ v¨n häc vµ çc ph¹m trï thi ph¸p
häc
1. Çc chØnh thÓ v¨n häc
ViÖc nghiªn cøu thi ph¸p nh− mét hÖ thèng çc nguyªn t¾c vµ çc ph−¬ng thøc, ph−¬ng
tiÖn thÓ hiÖn nghÖ thuËt ®ßi hái ph¶i x¸c lËp çc chØnh thÓ v¨n häc nh− lµ çc ®¬n vÞ mang
thi ph¸p.
Cho ®Õn nay çc nhµ khoa häc th−êng nãi ®Õn çc chØnh thÓ sau. Tr−íc hÕt, t¸c phÈm v¨n
häc lµ mét chØnh thÓ, bëi ®ã lµ ®¬n vÞ s¸ng t¸c toµn vÑn, cã më ®Çu, cã kÕt thóc, cã sù thèng
nhÊt hoµn mü h×nh thøc vµ néi dung. Thø hai lµ s¸ng t¸c mét t¸c gi¶. MÆc dï mét t¸c gi¶ cã
thÓ sö dông nhiÒu thÓ lo¹i vµ trong qu¸ tr×nh s¸ng t¸c cã thÓ cã biÕn ®æi vÒ t− t−ëng, phong
çch, song vÉn gi÷ l¹i nh÷ng h×nh thøc c¶m nhËn vµ miªu t¶ v÷ng bÒn, g¾n liÒn víi kh¸i
niÖm phong çch ç nh©n. Thø ba lµ s¸ng t¸c mét thêi hoÆc mét trµo l−u, khuynh h−íng,
trong ®ã ngù trÞ nh÷ng nguyªn t¾c c¶m nhËn vµ miªu t¶ thÕ giíi chung, chiÕm −u thÕ. VÝ nh−
v¨n häc cæ ®¹i, trung ®¹i, hiÖn ®¹i ; v¨n häc chñ nghÜa cæ ®iÓn, v¨n häc chñ nghÜa l·ng m¹n,
v¨n häc chñ nghÜa hiÖn thùc, v¨n häc chñ nghÜa hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa. Thø t− lµ çc thÓ
lo¹i v¨n häc víi t− çch lµ çc kÕt cÊu v¨n häc v÷ng bÒn, cã ký øc thÓ lo¹i, tuy cã biÕn ®æi
nh−ng vÉn cã thi ph¸p riªng. Cuèi cïng v¨n häc d©n téc còng cã thÓ xem lµ mét chØnh thÓ
bëi nã cã mét hÖ thèng thÓ lo¹i ®Æc tr−ng g¾n bã víi mét thø tiÕng, víi hÖ thèng phong çch
häc cña nã.
38
Tõ çc chØnh thÓ trªn, ta cã thÓ ph©n ho¸ ra çc cÊp ®é nghiªn cøu thi ph¸p nh− sau :
− Thi ph¸p t¸c phÈm v¨n häc. VÝ dô nh− thi ph¸p TruyÖn KiÒu, thi ph¸p ChiÕn tranh vµ
hoµ b×nh, v.v.
− Thi ph¸p t¸c gi¶. VÝ dô nh− thi ph¸p Puskin, thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, thi ph¸p th¬ Tè
H÷u, v.v.
− Thi ph¸p thÓ lo¹i. VÝ dô nh− thi ph¸p tiÓu thuyÕt, thi ph¸p th¬ §−êng (cËn thÓ), thi ph¸p
truyÖn th¬ N«m, thi ph¸p ca dao, v.v.
− Thi ph¸p giai ®o¹n v¨n häc. VÝ dô nh− thi ph¸p v¨n häc cæ ®¹i Hy L¹p, thi ph¸p v¨n
häc trung ®¹i ViÖt Nam, v.v.
− Thi ph¸p v¨n häc d©n téc. VÝ dô nh− thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, thi ph¸p v¨n häc Trung
Quèc, thi ph¸p v¨n häc NhËt B¶n, v.v.
2. Çc ph¹m trï thi ph¸p
Trong gi¸o tr×nh nµy ngoµi çc ph¹m trï thi ph¸p truyÒn thèng nh− cèt truyÖn, kÕt cÊu,
thÓ lo¹i, lêi v¨n, chóng t«i tr×nh bµy çc ph¹m trï míi nh− quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con
ng−êi, kh«ng gian, thêi gian, kiÓu t¸c gi¶, chi tiÕt nghÖ thuËt. TÊt c¶ çc ph¹m trï Êy cã ý
nghÜa nh− lµ nh÷ng "mÉu sè chung" cña mét m« h×nh chØnh thÓ t¸c phÈm lý t−ëng, dïng lµm
c¬ së ®Ó ®Æt çc chØnh thÓ nghÖ thuËt cô thÓ, ç biÖt lªn ®ã mµ xem xÐt.
NÕu môc ®Ých cña lý luËn v¨n häc lµ x¸c ®Þnh çc ph¹m trï chung, ph¶n ¸nh çc yÕu tè
phæ qu¸t cña cÊu tróc v¨n häc th× nhiÖm vô cña thi ph¸p häc lµ ph¸t hiÖn, miªu t¶ çc ph¹m
trï thi ph¸p cô thÓ cña çc chØnh thÓ v¨n häc víi néi dung ®éc ®¸o, kh«ng lÆp l¹i cña chóng.
§ã lµ nh÷ng ph¹m trï cña s¸ng t¹o nghÖ thuËt : Nh÷ng s¸ng t¹o ®ét xuÊt cña çc t¸c phÈm
lín, nh÷ng s¸ng t¹o cã tÝnh lo¹i h×nh ®Æc tr−ng cho çc chØnh thÓ v¨n häc nh− thÓ lo¹i, trµo
l−u, giai ®o¹n v¨n häc.
NÕu s¸ng t¸c nghÖ thuËt lµ ®éc ®¸o, kh«ng lÆp l¹i th× thi ph¸p häc ph¶i nªu lªn çc ph¹m trï
®éc ®¸o, kh«ng lÆp l¹i ®ã cña çc chØnh thÓ nghÖ thuËt. Víi ý nghÜa ®ã, cña çc chØnh thÓ nghÖ
thuËt, çc ph¹m trï thi ph¸p h÷u hiÖu ph¶i mang néi dung lÞch sö cô thÓ vµ s¾c th¸i ç tÝnh.
IV - Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thi ph¸p häc

C¬ së cña ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thi ph¸p lµ xem xÐt t¸c phÈm kh«ng chØ nh− mét v¨n
b¶n ng«n tõ, mét tæng céng cña çc yÕu tè x¸c ®Þnh, mµ nh− mét chØnh thÓ cña thÕ giíi nghÖ
thuËt mang tÝnh quan niÖm. ThÕ giíi nghÖ thuËt nµy ®−îc x©y dùng b»ng v¨n b¶n ng«n tõ,
hiÖn lªn tõ chÊt liÖu ng«n tõ.
Do ®ã, yªu cÇu ®Çu tiªn lµ khai th¸c çc yÕu tè ng«n tõ trong chøc n¨ng x©y dùng thÕ
giíi nghÖ thuËt, trong viÖc thÓ hiÖn çi nh×n, trong x¸c ®Þnh h×nh t−îng kh«ng gian, thêi
gian, trong h×nh thµnh çc biÓu tr−ng, trong biÓu hiÖn c¶m gi¸c. TÝnh hÖ thèng cña ng«n tõ
n»m trong tÝnh hÖ thèng cña thÕ giíi nghÖ thuËt, phôc tïng viÖc t¹o thµnh çc chiÒu cña
thÕ giíi ®ã.
39
V¨n b¶n ng«n tõ ®−îc hiÓu nh− mét biÓu hiÖn cña ý thøc nghÖ thuËt, mét kÕt tinh cña
quan hÖ thÈm mü gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ. Mét mÆt ng«n tõ lµ s¶n phÈm cña ý thøc chñ
thÓ, lµ ph¸t ng«n cña chñ thÓ, g¾n víi thÕ giíi çc chñ thÓ. MÆt kh¸c ng«n tõ lµ sù miªu t¶,
biÓu hiÖn cña thÕ giíi kh¸ch thÓ. Mèi liªn hÖ cña hai mÆt nµy t¹o thµnh mét kh«ng gian néi
t¹i lµm n¶y sinh thÕ giíi nghÖ thuËt.
Tõ cø liÖu ng«n tõ (sù lÆp l¹i, sù ®èi lËp, lùa chän,...), nhµ nghiªn cøu thi ph¸p cÊu t¹o l¹i
thÕ giíi bªn trong cña thÕ giíi nghÖ thuËt. Con ®−êng cña nhµ nghiªn cøu lµ quy n¹p thµnh
ph−¬ng thøc, ph¹m trï, råi kiÓm chøng l¹i trong tÝnh hÖ thèng cña chØnh thÓ.
Çc nguyªn t¾c thi ph¸p thÓ hiÖn qua çc yÕu tè lÆp l¹i vµ kh«ng lÆp l¹i. Kh«ng t×m thÊy
tÝnh ®éc ®¸o s¸ng t¹o th× kh«ng thÊy tÝnh nghÖ thuËt, mµ kh«ng thÊy tÝnh lÆp l¹i trªn nhiÒu
cÊp ®é vµ trong mét hay nhiÒu v¨n b¶n th× kh«ng thÊy çc quy t¾c tæ chøc h×nh thøc. Ch¼ng
h¹n, trong TruyÖn KiÒu, Xu©n DiÖu cã lÇn xem chi tiÕt "S½n th©y v« chñ bªn s«ng − §em v«
®Ó ®ã lén sßng ai hay" lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc cña mét thêi lo¹n ly cuèi Lª ®Çu NguyÔn, ë
®©u còng b¾t gÆp th©y ng−êi v« chñ. Nh−ng ®ã lµ mét sù nhÇm lÉn. "S½n th©y" ë ®©y còng
nh− "Hiªn san treo s½n cÇm tr¨ng"," S½n tay kh¨n gÊm qu¹t quú", "Trªn bµn s½n bøc tiªn
hoa","Trªn yªn s½n cã con dao","PhËt tiÒn s½n cã mäi ®å kim ng©n",... nghÜa lµ çc "®¹o cô"
cã s½n ®Ó lµm cho cèt truyÖn ph¸t triÓn ®óng h−íng, kh«ng l¹c vµo chuyÖn "t×m th©y", "t×m
®µn" mét çch kh«ng cÇn thiÕt. Nh− vËy "S½n th©y" n»m trong quy t¾c tæ chøc truyÖn cña t¸c
gi¶.
Çc yÕu tè lÆp l¹i ë ®©y cã thÓ kÓ ®Õn rÊt nhiÒu, thuéc çc cÊp ®é kh¸c nhau cña thÕ giíi nghÖ
thuËt. Ngoµi yÕu tè ng«n tõ nh− võa nªu trªn, cã thÓ lµ ch©n dung nh©n vËt, chi tiÕt ngo¹i h×nh,
çc lo¹i m« tÝp hµnh ®éng, çc lo¹i quan hÖ, çc kiÓu trang trÝ, phong c¶nh, çc yÕu tè mµu s¾c,
©m thanh, lêi nãi, çc d¹ng kh«ng gian, çc cÊu tróc thêi gian, çc biÓu t−îng, v.v.
Nguyªn t¾c thi ph¸p chØ cã thÓ ®−îc lý gi¶i trªn bèi c¶nh v¨n ho¸ vµ v¨n häc cña d©n téc,
khu vùc vµ thêi ®¹i. V× thÕ nghiªn cøu thi ph¸p kh«ng thÓ t¸ch rêi víi bèi c¶nh v¨n ho¸
truyÒn thèng, giao l−u v¨n häc. M« h×nh vò trô trong tam gi¸o ®· ¶nh h−ëng tíi çch miªu t¶
con ng−êi trong v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam. Lý thuyÕt tiÕn ho¸ vµ triÕt häc thùc chøng ®·
¶nh h−ëng tíi mèi quan hÖ m«i tr−êng vµ tÝnh çch trong chñ nghÜa hiÖn thùc, cßn lý thuyÕt
®Êu tranh giai cÊp, ®Ò cao chñ nghÜa tËp thÓ l¹i t¸c ®éng vµo çch miªu t¶ sù tr−ëng thµnh
cña con ng−êi míi trong v¨n häc çch m¹ng ViÖt Nam theo ph−¬ng ph¸p hiÖn thùc x· héi
chñ nghÜa.
Lµ mét s¶n phÈm cña ®êi sèng x· héi, v¨n häc cã néi dung lÞch sö s©u s¾c, do ®ã nguyªn
t¾c lÞch sö lµ rÊt cÇn thiÕt trong nghiªn cøu thi ph¸p. Çc ®iÒu kiÖn lÞch sö x· héi còng gãp
phÇn lý gi¶i tÝnh quy luËt cña thi ph¸p. V× h×nh thøc quan niÖm lµ h×nh thøc néi t¹i, g¾n liÒn
víi çch nh×n, çch c¶m cña ç nh©n nghÖ sÜ, cho nªn yÕu tè ç tÝnh, ç thÓ, sù c¶m nhËn
g¾n liÒn víi thÓ nghiÖm lµ mét ®iÒu kh«ng thÓ thiÕu trong thi ph¸p häc.
Cuèi cïng, trong thêi hiÖn ®¹i thi ph¸p cÇn ®−îc tiÕn hµnh nghiªn cøu liªn ngµnh. Çc
ph−¬ng ph¸p ng«n ng÷ häc, ký hiÖu häc, v¨n ho¸ häc, t©m lý häc, nh©n lo¹i häc, còng gãp
40
phÇn soi s¸ng çc hÖ thèng thi ph¸p. Çc ph−¬ng ph¸p thèng kª sè l−îng ®−îc ph©n tÝch
thÊu ®¸o vµ cã c¬ së khoa häc còng rÊt cã ý nghÜa.
Thi ph¸p häc so s¸nh lµ mét h−íng nghiªn cøu quan träng. ë ®©y kh«ng chØ cã viÖc
nghiªn cøu so s¸nh çc kh¸i niÖm lý luËn v¨n häc thuéc çc nÒn v¨n ho¸ vµ v¨n häc d©n téc
kh¸c nhau, mµ cßn cã c¶ viÖc nghiªn cøu so s¸nh çc thÓ lo¹i, çc biÖn ph¸p nghÖ thuËt,
phong çch v¨n häc. VÒ mÆt nµy cã thÓ tham kh¶o c«ng tr×nh Thi ph¸p häc so s¸nh cña t¸c
gi¶ Mü L. Miner (1990) hoÆc HÖ thèng so s¸nh thi ph¸p Trung Quèc vµ ph−¬ng T©y do
Hoµng D−îc Miªn vµ §ång Kh¸nh BÝnh chñ biªn (1991).
1. Ph©n biÖt yÕu tè h×nh thøc vµ tÝnh chØnh thÓ cña h×nh thøc. Nªu vÝ dô.
2. Ph©n biÖt h×nh thøc bªn ngoµi vµ h×nh thøc bªn trong. Nªu vÝ dô.
3. ThÕ nµo lµ thÕ giíi nghÖ thuËt ? TÝnh quan niÖm cña h×nh thøc lµ g× ? Nªu vÝ dô.
4. Çc cÊp ®é nghiªn cøu thi ph¸p.
5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thi ph¸p. Nªu vÝ dô.
6. Gi÷a ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n häc vµ ph©n tÝch theo b×nh diÖn thi ph¸p cã g× gièng vµ kh¸c
nhau ?
41
Ch−¬ng III
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi
I - Kh¸i niÖm quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi
1. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ nguyªn t¾c lý gi¶i, c¶m thô cña
chñ thÓ s¸ng t¸c
Mäi ng−êi ®Òu biÕt v¨n häc lµ nh©n häc, lµ nghÖ thuËt miªu t¶, biÓu hiÖn con ng−êi. Con
ng−êi lµ ®èi t−îng chñ yÕu cña v¨n häc. Dï miªu t¶ thÇn linh, ma quû, miªu t¶ ®å vËt, hoÆc
gi¶n ®¬n lµ miªu t¶ çc con vËt, v¨n häc ®Òu thÓ hiÖn con ng−êi. Hai ch÷ "nh©n häc" cã mét
hµm nghÜa hÕt søc phong phó. TÊt c¶ nh÷ng g× liªn quan tíi con ng−êi, thuéc vÒ con ng−êi
®Òu n»m trong ph¹m vi biÓu hiÖn cña v¨n häc. Tõ çc mÆt x· héi ®Õn çc thuéc tÝnh tù
nhiªn, tõ h÷u thøc ®Õn v« thøc, tõ d· man ®Õn v¨n minh, tõ téi ¸c ®Õn ®¹o ®øc, tõ qu¸ khø
®Õn t−¬ng lai, tõ thÊt väng ®Õn hy väng, hÔ thuéc vÒ con ng−êi th× v¨n häc biÓu hiÖn. Sù
phong phó ®ã lµ céi nguån cho quan niÖm ®a d¹ng vÒ con ng−êi trong v¨n häc. MÆt kh¸c,
xÐt vÒ mÆt s¸ng t¸c, ng−êi ta kh«ng thÓ miªu t¶ vÒ con ng−êi, nÕu nh− kh«ng hiÓu biÕt, c¶m
nhËn vµ cã çc ph−¬ng tiÖn, biÖn ph¸p biÓu hiÖn nhÊt ®Þnh. MÆt thø hai nµy t¹o thµnh chiÒu
s©u, tÝnh ®éc ®¸o cña h×nh t−îng con ng−êi trong v¨n häc. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con
ng−êi lµ sù lý gi¶i, c¾t nghÜa, sù c¶m thÊy con ng−êi ®· ®−îc ho¸ th©n thµnh çc nguyªn t¾c,
ph−¬ng tiÖn, biÖn ph¸p h×nh thøc thÓ hiÖn con ng−êi trong v¨n häc, t¹o nªn gi¸ trÞ nghÖ thuËt
vµ thÈm mü cho çc h×nh t−îng nh©n vËt trong ®ã.
Nh©n vËt lµ h×nh thøc c¬ b¶n ®Ó miªu t¶ con ng−êi trong v¨n häc, tuy nhiªn, tr−íc nay
ng−êi ta chØ chó ý tíi ph−¬ng diÖn néi dung vµ tÝnh kh¸ch thÓ cña nã. Ch¼ng h¹n, nh©n vËt
mang nh÷ng phÈm chÊt g× ? TÝnh çch nh©n vËt nh− thÕ nµo ? Ngo¹i h×nh cña nã ®−îc kh¾c
ho¹ ra sao, t©m lý nh©n vËt cã g× ®Æc s¾c ? Ng«n ng÷ nh©n vËt cã ®−îc ç tÝnh ho¸ hay kh«ng ?
v.v. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò kh«ng thÓ bá qua khi ph©n tÝch nh©n vËt nh− lµ mét kh¸ch thÓ. Vµ
tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ ë ®©y tÊt nhiªn lµ hiÖn thùc sèng ®éng. §em so nh©n vËt víi thùc t¹i ®Ó
xem nhµ v¨n nãi ®−îc çi g× ch−a ai nãi, miªu t¶ cã gièng víi çc nguyªn mÉu thùc tÕ hay
kh«ng, vèn sèng nhµ v¨n giµu cã nh−êng nµo, ®Òu ch−a ph¶i lµ tiªu chuÈn ®Çy ®ñ vÒ nghÖ
thuËt. Tõ ®ã, còng rÊt nhiÒu khi ng−êi ta ph©n tÝch nh©n vËt nh− nh÷ng con ng−êi cã thËt ë
ngoµi ®êi, yªu mÕn hoÆc c¨m giËn nh− nh÷ng ng−êi cã thËt !
§Ó x¸c lËp lo¹i h×nh nh©n vËt ng−êi ta chia ra nh©n vËt chÝnh, phô, nh©n vËt chÝnh diÖn,
ph¶n diÖn. Ng−êi ta cßn ph©n biÖt nh©n vËt "dÑt" vµ nh©n vËt "trßn", tøc lµ phiÕn diÖn, nghÌo
nµn hay ®Çy ®Æn, ®a diÖn (E.M. Forster). Cã ng−êi ph©n biÖt nh©n vËt tÜnh, nh©n vËt ®éng (T.
Docherty). VÒ mÆt cÊu tróc cã ng−êi chia ra nh©n vËt mÆt n¹, nh©n vËt lo¹i h×nh, nh©n vËt
tÝnh çch, nh©n vËt t− t−ëng (L. Ghind¬bua). §Êy lµ nh÷ng çch h×nh dung vÒ chøc n¨ng vµ
42
cÊu t¹o cña nh©n vËt trong hÖ thèng h×nh t−îng tù sù. Sù chó träng ®Õn h×nh t−îng kh¸ch thÓ
cña con ng−êi lµ cÇn thiÕt, song xem nhÑ viÖc t×m hiÓu quan niÖm cña nhµ v¨n vÒ con ng−êi,
tøc lµ çc nguyªn t¾c lý gi¶i, c¶m thô cña chñ thÓ trong h×nh t−îng sÏ dÉn ®Õn viÖc gi¶n ®¬n
ho¸ b¶n chÊt cña s¸ng t¸c v¨n häc, ®Æc biÖt lµ xem nhÑ vai trß s¸ng t¹o t− t−ëng cña nhµ v¨n,
rót gän tiªu chuÈn tÝnh ch©n thùc vµo mét ®iÓm lµ miªu t¶ gièng hay kh«ng gièng so víi ®èi
t−îng.
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi më ra mét h−íng kh¸c, nã h−íng ng−êi ta kh¸m ph¸,
ph¸t hiÖn çch c¶m thô vµ biÓu hiÖn chñ quan, s¸ng t¹o cña chñ thÓ, ngay c¶ khi miªu t¶ con
ng−êi gièng hay kh«ng gièng so víi ®èi t−îng cã thËt. Tr−íc ®©y cã nhµ phª b×nh ®¸nh gi¸
thÊp bµi th¬ Tè H÷u viÕt vÒ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh qua mÊy c©u th¬ :
TiÕng Ng−êi thÐt
Mau lªn g−¬m l¾p sóng !
Nhµ phª b×nh cho lµ mÊy c©u Êy "kh«ng ch©n thùc" víi lý do lµ "B¸c chóng ta cã thÐt bao
giê ®©u", vµ khen c©u th¬ : "TiÕng cña Ng−êi kh«ng ph¶i sÊm trªn cao − Êm tõng tiÕng,
thÊm vµo lßng mong −íc" trong bµi S¸ng th¸ng n¨m (1951) còng cña Tè H÷u lµ hay vµ
®óng. ¤ng hiÓu ®ã lµ do nhµ th¬ lªn ViÖt B¾c, cã dÞp ®−îc gÇn gòi l·nh tô vµ ®· söa l¹i mét
nÐt vÏ sai vÒ B¸c trong bµi trªn viÕt n¨m 1945. Ng−êi phª b×nh kh«ng nhËn thÊy r»ng
"tiÕng thÐt" kia vÉn gièng trong c−¬ng vÞ ng−êi chØ huy tèi cao ®i tr−íc hµng qu©n, ng−êi
biÓu thÞ quyÕt t©m, ý chÝ uy lùc giµnh ®éc lËp, tù do cña d©n téc. Cßn tr−êng hîp thø hai
th× "thÐt" lµ hoµn toµn kh«ng cÇn thiÕt, bëi v× quan hÖ cña B¸c víi nhµ th¬ lµ quan hÖ th©n
t×nh, "Bµn tay con n¾m tay cha", gÇn gòi trong gang tÊc, th× thö hái thÐt ®Ó lµm g× ? Mçi
bµi th¬ lµ mét cÊu tø ®éc lËp, kh«ng cã chuyÖn bµi sau söa sai cho bµi tr−íc ë ®©y. Bá qua
quan niÖm cña nhµ th¬ vÒ ng−êi l·nh tô trong cÊu tø cña mçi bµi th¬, nhµ phª b×nh kia ®·
kh«ng thÊy ®−îc sù ®a d¹ng cña h×nh t−îng nghÖ thuËt khi viÕt vÒ ng−êi thËt. Cø theo l«
gÝch cña nhµ phª b×nh th× mäi bµi th¬ viÕt vÒ l·nh tô ®Òu ph¶i gièng l·nh tô trong thùc tÕ,
vµ kÕt qu¶ tÊt yÕu lµ chóng ®Òu ph¶i gièng nhau ! CÇn ph¶i nhËn thÊy r»ng chñ nghÜa hiÖn
thùc lµ mét quan niÖm nghÖ thuËt mµ chñ nghÜa l·ng m¹n còng lµ mét quan niÖm nghÖ
thuËt, kh«ng hÒ cã chuyÖn h¬n kÐm nhau trong viÖc s¸ng t¹o !
2. C¬ së x· héi, lÞch sö, v¨n ho¸ cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ h×nh thøc ®Æc thï thÓ hiÖn con ng−êi trong v¨n
häc. §ã lµ nh÷ng nguyªn t¾c c¶m thÊy, hiÓu biÕt vµ miªu t¶ con ng−êi trong v¨n häc. Nh−ng
çc nguyªn t¾c ®ã cã c¬ së s©u xa trong thùc tÕ lÞch sö. Marx tõng nãi ®¹i ý : khi con ng−êi
nguyªn thuû ch−a chinh phôc ®−îc thiªn nhiªn th× hä t−ëng t−îng ra çc thÇn, nh−ng khi ®·
s¸ng t¹o ®−îc thuèc sóng, m¸y in th× hä sÏ kh«ng t−ëng t−îng vÒ çc thÇn nh− Hªphaixtèt
hay Ap«l« n÷a. Trong HÖ t− t−ëng §øc, Marx nãi : "Trong tÊt c¶ çc h×nh th¸i x· héi cã
tr−íc chñ nghÜa t− b¶n çc ®Æc ®iÓm chung vÒ ®¼ng cÊp vµ tÇng líp ®−îc tõng ç nh©n riªng
lÎ thêi ®ã c¶m nhËn nh− lµ ç tÝnh kh«ng thÓ t¸ch rêi (bÈm sinh) cña hä". Ng−îc l¹i, "Trong
çc x· héi cã sù thèng trÞ cña t− h÷u ruéng ®Êt, th× çc quan hÖ tù nhiªn chiÕm −u thÕ. N¬i
nµo t− b¶n thèng trÞ th× çc yÕu tè ®−îc t¹o thµnh b»ng ph−¬ng thøc x· héi vµ lÞch sö chiÕm
43
(1)
−u thÕ" . HiÓu nh− vËy th× quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi xÐt vÒ quy luËt x· héi lµ mét
s¶n phÈm cña lÞch sö. TÊt nhiªn trong mçi thêi ®¹i kh«ng chØ cã mét mµ cã mét sè quan
niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi kh¸c nhau cã tÝnh ý thøc hÖ.
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi còng lµ s¶n phÈm cña v¨n ho¸, t− t−ëng. "Quan niÖm
con ng−êi lµ h×nh thøc ®Æc thï nhÊt cho sù ph¶n ¸nh nghÖ thuËt, trong ®ã thÓ hiÖn sù t¸c
®éng qua l¹i cña nghÖ thuËt víi çc h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c"(2). Cho nªn dï quan niÖm
con ng−êi trong mçi thêi cã thÓ ®a d¹ng, nh−ng vÉn mang dÊu Ên cña quan niÖm thèng trÞ
trong thêi Êy. Ch¼ng h¹n, thêi trung ®¹i ph−¬ng T©y, ng−êi ta xem con ng−êi lµ s¶n phÈm
s¸ng t¹o cña Chóa trêi ; tõ thêi Phôc h−ng ®Õn Khai s¸ng th× con ng−êi ®−îc xem lµ s¶n
phÈm cña tù nhiªn tøc lµ con ng−êi trÇn thÕ, ®· ®−îc gi¶i phãng khái çc gäng k×m cña gi¸o
héi vµ ®¹o ®øc ®¼ng cÊp mµ tù lµm chñ b¶n th©n m×nh. Tõ thÕ kû XIX th× con ng−êi ®−îc
xem lµ s¶n phÈm võa cña tù nhiªn võa cña x· héi, nh−ng do hoµn c¶nh x· héi quy ®Þnh.
Sang thÕ kû XX quan niÖm con ng−êi hoµn toµn do hoµn c¶nh quy ®Þnh ®−îc nh×n l¹i,
tÝnh chñ thÓ cña nã ®−îc ®Ò cao. §Õn x· héi hËu c«ng nghiÖp víi sù xuÊt hiÖn cña t− trµo
hËu hiÖn ®¹i, vÞ thÕ cña con ng−êi l¹i bÞ lËt ng−îc !
Quan niÖm con ng−êi chÝnh lµ sù kh¸m ph¸ vÒ con ng−êi b»ng nghÖ thuËt. Nã "ph¶n ¸nh
cÊu tróc cña nh©n çch con ng−êi vµ çc h×nh thøc phøc t¹p t−¬ng øng trong quan hÖ con
ng−êi ®èi víi thÕ giíi"(3).
Nh−ng nÕu chØ chÞu sù quy ®Þnh cña lÞch sö, x· héi, v¨n ho¸ th× v¨n häc lµm sao phong
phó ®−îc ?
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi tÊt nhiªn còng mang dÊu Ên s¸ng t¹o cña ç tÝnh nghÖ
sÜ, g¾n liÒn víi çi nh×n ®Çy tÝnh ph¸t hiÖn ®éc ®¸o cña nghÖ sÜ. §©y lµ ®iÒu ®· ®−îc phæ
biÕn c«ng nhËn.
Trong çc thÓ lo¹i v¨n häc kh¸c nhau, do chøc n¨ng cña hÖ thèng ph−¬ng tiÖn biÓu hiÖn
kh¸c nhau, quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi còng cã sù kh¸c nhau quan träng. §ã lµ
nh÷ng ®iÓm c¬ b¶n cÇn thiÕt tr−íc khi ®i s©u vµo t×m hiÓu çc biÓu hiÖn cña quan niÖm nghÖ
thuËt vÒ con ng−êi.
3. ý nghÜa cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi

NhiÒu nhµ nghÖ sÜ ®· kh¼ng ®Þnh rÊt ®óng r»ng "mét nÒn nghÖ thuËt míi bao giê còng ra
®êi cïng víi con ng−êi míi", víi çch hiÓu míi vÒ con ng−êi hoÆc b¾t ®Çu b»ng viÖc suy
nghÜ l¹i çc kh¸m ph¸ nghÖ thuËt cña nh÷ng ng−êi ®i tr−íc(4). Cã ng−êi cßn nhÊn m¹nh h¬n
: "Quan niÖm con ng−êi t¹o thµnh c¬ së, thµnh nh©n tè vËn ®éng cña nghÖ thuËt, thµnh b¶n
( 5)
chÊt néi t¹i cña h×nh t−îng nghÖ thuËt" . Nh−ng ë ®©y cÇn ph©n biÖt : con ng−êi míi
(1) K. Marx, F. Engels, T¸c phÈm, tËp 3 : HÖ t− t−ëng §øc, tËp 12, tr. 77, tr. 733 (tiÕng Nga).
(1) Hoµng Tr¸c ViÖt, HÖ h×nh t©m lý trong nghÖ thuËt, B¾c Kinh, 1992.
(2) G. Fridlender, Thi ph¸p chñ nghÜa hiÖn thùc Nga, Lªningr¸t, 1971, tr. 80.
(1) J. Becher, Th¬ cña t«i, t×nh yªu cña t«i, M¸txc¬va, 1965, tr. 68.
(2) V. SÐcbina, Quan niÖm con ng−êi trong v¨n häc thÕ kû XX, M¸txc¬va, 1964, tr. 3.
44
xuÊt hiÖn trong thùc tÕ lµ mét viÖc, mµ sù suy nghÜ míi vÒ con ng−êi Êy l¹i lµ mét chuyÖn
kh¸c. Qu¶ lµ sù vËn ®éng cña thùc tÕ lµm n¶y sinh nh÷ng con ng−êi míi, vµ miªu t¶ nh÷ng
con ng−êi thùc tÕ Êy sÏ lµm v¨n häc ®æi míi. Nh−ng cßn cã mét khÝa c¹nh kh¸c n÷a lµ ®æi
míi çch gi¶i thÝch vµ c¶m nhËn con ng−êi còng lµm cho v¨n häc ®æi thay c¨n b¶n. Trong
lÞch sö v¨n häc, viÖc sö dông l¹i çc ®Ò tµi, cèt truyÖn, nh©n vËt truyÒn thèng lµ rÊt phæ
biÕn. Shakespeare, Racine hÇu nh− ch¼ng s¸ng t¹o, h− cÊu ra cèt truyÖn vµ nh©n vËt nµo
míi. Cèt truyÖn vµ nh©n vËt cña hä ®Òu vay m−în trong truyÒn thuyÕt, lÞch sö hoÆc huyÒn
tho¹i, nh−ng çch gi¶i thÝch vµ c¶m nhËn cña hä lµ míi, t¹o thµnh tiÕng nãi nghÖ thuËt míi.
Còng vÉn lµ con ng−êi ®· biÕt, nh−ng h«m qua ®−îc nh×n ë mét gãc ®é, h«m nay nh×n sang
gãc ®é míi còng t¹o thµnh s¸ng t¸c v¨n häc míi.
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi cña nhµ v¨n kh«ng ph¶i lµ bÊt cø çch c¾t nghÜa, lý
gi¶i nµo vÒ con ng−êi, mµ lµ çch c¾t nghÜa cã tÝnh phæ qu¸t, tét cïng mang ý vÞ triÕt häc, nã
thÓ hiÖn çi giíi h¹n tèi ®a trong viÖc miªu t¶ con ng−êi. Mµ chØ ë trong giíi h¹n ®ã míi cã
kh¸c biÖt víi çc quan niÖm th«ng th−êng vµ míi cã tÝnh s¸ng t¹o. Do ®ã, ng−êi ta cã thÓ
tiÕn hµnh so s¸nh çc t¸c phÈm v¨n häc kh¸c nhau trªn giíi h¹n tèi ®a ®ã mµ hiÓu ®−îc
møc ®é chiÕm lÜnh ®êi sèng cña çc hÖ thèng nghÖ thuËt. Ch¼ng h¹n, so s¸nh thi ph¸p
cña hai nhµ v¨n Nga L. T«nxt«i vµ F. §ètxt«iÐpxki, M. Bakhtin ®· nhËn thÊy T«nxt«i lµ bËc
thÇy ph©n tÝch t©m lý, «ng ®· ph¸t hiÖn ra quy luËt biÖn chøng cña t©m hån, miªu t¶ qu¸
tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn, chuyÓn ho¸ cña çc t×nh c¶m, t− t−ëng cña con ng−êi.
§ètxt«iÐpxki th× kh«ng thÕ. ¤ng ghÐt t©m lý häc ®−¬ng thêi vµ ®i s©u vµo bÖnh lý häc t©m
thÇn vµ ph¸t hiÖn çc hiÖn t−îng phi l« gÝch, l¹ lïng, kh«ng nhÊt qu¸n, nh÷ng hiÖn t−îng
kh«ng thÓ gi¶i thÝch ®−îc b»ng quan niÖm t©m lý häc hiÖn hµnh ®−¬ng thêi.
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi trong t¸c phÈm lu«n h−íng vµo con ng−êi trong mäi
chiÒu s©u cã thÓ cã, cho nªn ®©y lµ tiªu chuÈn quan träng nhÊt ®Ó ®¸nh gi¸ gi¸ trÞ nh©n v¨n
vèn cã cña mét hiÖn t−îng v¨n häc. Nh÷ng t¸c phÈm minh ho¹, sö dông nh©n vËt nh− nh÷ng
con cê trªn v¸n cê t− t−ëng, tÊt nhiªn rÊt xem nhÑ viÖc kh¸m ph¸ vÒ con ng−êi. T¸c gi¶ cña
chóng b»ng lßng víi mét quan niÖm th«ng dông nµo ®ã, cho nªn néi dung nh©n v¨n trong
s¸ng t¸c cña hä th−êng nghÌo nµn. NghÖ sÜ ®Ých thùc lµ ng−êi suy nghÜ vÒ con ng−êi, cho
con ng−êi, nªu ra nh÷ng t− t−ëng míi ®Ó hiÓu vÒ con ng−êi, do ®ã cµng kh¸m ph¸ quan
niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi th× cµng ®i s©u vµo thùc chÊt s¸ng t¹o cña hä, cµng ®¸nh gi¸
®óng thµnh tùu cña hä.
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ hÖ quy chiÕu néi t¹i cña chñ thÓ trong c¶m nhËn
con ng−êi, phÇn nµo gîi nhí tíi kh¸i niÖm "hÖ h×nh", "mÉu gèc" trong t©m ph©n häc v¨n
häc, nh−ng ®ã lµ mét h−íng nghiªn cøu hoµn toµn kh¸c bëi chóng chØ ®Ò cËp tíi mét khÝa
c¹nh cña v« thøc tËp thÓ. Nghiªn cøu mÉu gèc lµ truy t×m céi nguån cña h×nh t−îng, ng−îc
lªn ®Õn thÇn tho¹i, t« tem, nh÷ng h×nh mÉu tèi s¬ vÉn cßn ®−îc nh¾c l¹i trong v« thøc céng
®ång ®êi sau. Ch¼ng h¹n Anh em nhµ Karamadèp cña §ètxt«iÐpxki, Hamlet cña
Shakespeare vµ ¥®Ýp lµm vua cña Sophocles cã chung mét mÉu gèc ë ¸m ¶nh giÕt cha.
Nh−ng quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi xÐt trong toµn bé lµ quan niÖm s¸ng t¹o, ®æi míi,
nã h−íng vÒ t−¬ng lai, lµ quan niÖm ®éc ®¸o kh«ng thÓ lÆp l¹i.
45
II - Nh÷ng biÓu hiÖn cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con
ng−êi trong v¨n häc
1. T−¬ng quan nh©n vËt v¨n häc vµ quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi biÓu hiÖn trong toµn bé cÊu tróc cña t¸c phÈm v¨n
häc, nh−ng biÓu hiÖn tËp trung tr−íc hÕt ë çc nh©n vËt, bëi "nh©n vËt v¨n häc lµ con ng−êi
®−îc miªu t¶, thÓ hiÖn trong t¸c phÈm, b»ng ph−¬ng tiÖn v¨n häc"(1). Nh©n vËt v¨n häc nµo
còng biÓu hiÖn çch hiÓu cña nhµ v¨n vÒ con ng−êi theo mét quan ®iÓm nhÊt ®Þnh vµ qua çc
®Æc ®iÓm mµ anh ta lùa chän. Nh©n vËt v¨n häc chÝnh lµ m« h×nh vÒ con ng−êi cña t¸c gi¶(2).
Tuy nhiªn, quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi vµ nh©n vËt kh«ng ph¶i lµ mét. Trong truyÖn
cæ tÝch TÊm Çm, TÊm vµ Çm lµ hai nh©n vËt kh¸c nhau nh−ng cïng thÓ hiÖn mét quan
niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. Còng vËy, trong TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du, Thuý KiÒu,
Thuý V©n, Kim Träng, Tõ H¶i lµ nh÷ng nh©n vËt kh¸c nhau nh−ng còng ®Òu thuéc vµo mét
quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. Nh− vËy, kh¸i niÖm quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi
bao qu¸t réng h¬n kh¸i niÖm nh©n vËt. Nh©n vËt chØ lµ biÓu hiÖn cô thÓ, ç biÖt cña quan
niÖm kia.
Tuy vËy, muèn t×m hiÓu quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi th× ph¶i xuÊt ph¸t tõ çc
biÓu hiÖn lÆp ®i lÆp l¹i cña nhiÒu nh©n vËt, th«ng qua çc yÕu tè bÒn v÷ng, ®−îc t« ®Ëm
dïng ®Ó t¹o nªn chóng. Ng−êi ta hiÓu nh©n vËt v¨n häc lµ mét cÊu t¹o nghÖ thuËt bëi nh©n
vËt nµo nãi chung còng cã çc yÕu tè sau : çch x−ng h« ®èi víi nh©n vËt, tªn gäi cña nh©n
vËt, c«ng thøc giíi thiÖu nh©n vËt ngay tõ ®Çu vµ nh÷ng biÕn ®æi cña chóng trong t¸c phÈm
buéc ta ph¶i söa l¹i c«ng thøc ®ã. Ch©n dung nh©n vËt, ngo¹i h×nh, trang phôc, hµnh ®éng,
t©m lý, néi t©m, sinh lý, ng«n ng÷, giao tiÕp, kÕt côc. "TÝnh çch" cña nh©n vËt, nÕu hiÓu lµ
néi dung kh¸i qu¸t cña nh©n vËt, nh− çc phÈm chÊt t− t−ëng, ®¹o ®øc, ý chÝ,... th× kh«ng
ph¶i ph¹m vi thÓ hiÖn quan niÖm nghÖ thuËt, bëi b¶n th©n nã thuéc vµo ®Ò tµi vµ quan
niÖm t− t−ëng, ý thøc hÖ cña t¸c gi¶. Nh−ng tÝnh çch nÕu hiÓu lµ c¬ së l« gÝch cña h×nh
t−îng con ng−êi th× nã lµ yÕu tè mang quan niÖm nghÖ thuËt.
2. Nh÷ng biÓu hiÖn cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi
§Ó miªu t¶ nh©n vËt th× chñ thÓ ph¶i hiÓu vÒ con ng−êi mµ nh©n vËt lµ mét thÓ hiÖn ç
biÖt. Ngay çch x−ng h«, gäi tªn còng ®· thÓ hiÖn mét quan niÖm chung. XÐt vÒ tÝnh d©n téc
th× gäi tªn riªng lµ kiÓu ViÖt Nam, gäi b»ng hä nh− «ng Tr−¬ng, «ng V−¬ng lµ kiÓu Trung
Quèc. Gäi nh©n vËt b»ng "anh, t«i, nã" mét çch trung tÝnh lµ kiÓu Trung Quèc vµ ph−¬ng
T©y, mµ gäi b»ng kiÓu quan hÖ th©n thuéc nh− "chó, ch¸u, mÑ, con, anh, em" ®èi víi ng−êi
kh«ng th©n thuéc lµ kiÓu ViÖt Nam. Çc t¸c gi¶ Kh¸i H−ng, NhÊt Linh gäi nh©n vËt b»ng
"chµng, nµng" thÓ hiÖn mét quan niÖm kh¸c víi çch gäi "h¾n, y, va" cña Nam Cao, vµ gäi
"anh, chÞ, «ng" trong T¾t ®Ìn cña Ng« TÊt Tè, mµ ng−êi ta kh«ng thÓ tuú tiÖn thay ®æi nÕu
kh«ng thay ®æi lu«n c¶ çch c¶m thô cuéc sèng t−¬ng øng víi çch x−ng h« Êy trong v¨n
häc. Çch gäi tªn nh©n vËt b»ng ch÷ viÕt t¾t nh− AQ cña Lç TÊn, K. cña Kafka, H.C.E cña
Joyce ®Òu cã mét dông ý kh¸i qu¸t.
(1) TrÇn §×nh Sö, Ph−¬ng Lùu, NguyÔn Xu©n Nam, Lý luËn v¨n häc, tËp 2, NXB Gi¸o dôc, 1987, tr. 61.
(2) L. Ghind¬bua, Bµn vÒ nh©n vËt v¨n häc, Lªningr¸t, 1979, tr. 5.
46
Kh«ng miªu t¶ ch©n dung nh©n vËt còng lµ mét biÓu hiÖn cña quan niÖm vÒ con ng−êi.
Miªu t¶ ch©n dung con ng−êi nh− Tõ H¶i cña NguyÔn Du, quan phñ trong T¾t ®Ìn, ThÞ Në
trong ChÝ PhÌo ®Òu gîi lªn nh÷ng quan niÖm vÒ con ng−êi chø kh«ng ph¶i gi¶n ®¬n lµ ®Æc
®iÓm riªng ç biÖt cña nh©n vËt hoÆc lµ ®Æc ®iÓm chñng lo¹i cña çc nh©n vËt ®ã. Ch©n
dung Tõ H¶i còng nh− Thuý KiÒu, Thóy V©n mang néi dung t−îng tr−ng vµ tÝnh chÊt t¶ thùc
trong ch©n dung M· Gi¸m Sinh, Tó Bµ còng kh«ng ph¶i lµ do quan niÖm t¶ thùc ! Chóng t«i
gäi çc ch©n dung trªn lµ lo¹i ch©n dung çc "®Êng", "bËc", cßn ch©n dung t¶ thùc cña bän
Tó, M·, Së,... lµ ch©n dung cña bän "v« loµi". Quan phñ ®Æt bªn ch©n dung çc quan l¹i
trong v¨n häc hiÖn thùc phª ph¸n ®−¬ng thêi cã mét ý vÞ riªng. ThÞ Në ®Æt bªn Lang RËn,
ThÞ Nhi, nh÷ng con ng−êi dÞ d¹ng l¹i lµ mét quan niÖm kh¸c cña t¸c gi¶. §iÒu nµy nãi lªn
r»ng mét ch©n dung nh− Lang RËn lµ s¶n phÈm cña mét quan niÖm, chø kh«ng ph¶i chØ lµ
do miªu t¶ mét con ng−êi ç biÖt nµo mµ t¹o nªn.
Hµnh ®éng nh©n vËt ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i còng thÓ hiÖn mét quan niÖm vÒ con ng−êi. Trong
TruyÖn KiÒu, Lôc V©n Tiªn çc nh©n vËt chÝnh hÇu nh− chØ lµm çc hµnh ®éng chøng tá lÏ
sèng, nh− nhËn lêi lµm vî, b¸n m×nh chuéc cha, thÊy giÆc th× ®¸nh, thÊy ng−êi gÆp n¹n th×
cøu,... Hä kh«ng lµm çc viÖc h»ng ngµy. Çc nh©n vËt cña Th¹ch Lam th× hÇu nh− chØ sèng
b»ng néi t©m, "lµm" çc viÖc néi t¹i nh− nghe thÊy, c¶m thÊy nh÷ng ®æi thay rÊt tinh tÕ ë
ngo¹i c¶nh vµ trong t©m hån.
T©m lý con ng−êi lµ mét lÜnh vùc rÊt réng. T¸c phÈm cã thÓ miªu t¶ ý nghÜ, suy tÝnh,
tr¹ng th¸i hoÆc c¶ qu¸ tr×nh, miªu t¶ ý thøc vµ v« thøc. Vµ trong d¶i tÇn t©m lý réng r·i ®ã
cã chç cho rÊt nhiÒu quan niÖm kh¸c nhau. Th¸i ®é ®èi víi sù sèng, çi chÕt lµ mét ph−¬ng
diÖn thÓ hiÖn quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. Çc biÓu hiÖn Êy t¹o thµnh mét ph¹m vi,
ph¹m trï c¶m nhËn vÒ con ng−êi. Ch¼ng h¹n trong L«i vò cña Tµo Ngu, mäi nh©n vËt ®Òu
vïng vÉy, gi·y giôa ®Ó tho¸t khái bÕ t¾c, nh−ng ®Òu bÞ nhÊn ch×m. C¶ Chu Ph¸c Viªn, Phån
Y, Chu B×nh, Chu Xung, Tø Ph−îng,... ®Òu kh«ng ai tr¸nh khái bi kÞch Êy. Hä lµ con ng−êi
cña bi kÞch. Quan niÖm vÒ con ng−êi g¾n liÒn víi çc ph¹m trï nh©n lo¹i häc nh− t− t−ëng,
hµnh ®éng, hoµi nghi, sïng b¸i ç nh©n, céng ®ång,...
Chi tiÕt, ng«n ng÷ còng lµ ph¹m vi thÓ hiÖn quan niÖm vÒ con ng−êi nh− mäi yÕu tè kh¸c
cña t¸c phÈm. Song chóng chØ biÓu hiÖn trong tÝnh hÖ thèng trong sù lÆp l¹i cã quy luËt, cã
sù liªn hÖ chi phèi lÉn nhau.
III - Sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña quan niÖm nghÖ

thuËt vÒ con ng−êi
1. Con ng−êi trong thÇn tho¹i
ThÇn tho¹i lµ s¶n phÈm cña ng−êi nguyªn thuû. Ng−êi nguyªn thuû ch−a ph¶i lµ ng−êi
®Ých thùc cho nªn thÇn tho¹i còng ch−a ph¶i lµ nghÖ thuËt. Nh−ng thÇn tho¹i l−u gi÷ ký øc
thêi nguyªn s¬, cã ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi v¨n nghÖ sau nµy cho nªn cÇn ®−îc chó ý. Theo
çc nhµ nh©n lo¹i häc cho biÕt, nh©n lo¹i sau thêi hçn mang, sau thêi sïng b¸i vËt tæ, b−íc
sang thêi kú b¾t ®Çu cã ý thøc nh−ng ch−a t¸ch m×nh khái tù nhiªn míi s¸ng t¹o thÇn tho¹i.
Nhµ sö häc Italia lµ Vic« trong s¸ch Khoa häc míi (1725) ®· nãi, kh«ng ph¶i thÇn t¹o ra
ng−êi, mµ chÝnh lµ con ng−êi dùa vµo h×nh ¶nh cña m×nh mµ t¹o ra h×nh t−îng cña thÇn.
47
Nh−ng h×nh ¶nh cña con ng−êi trong thÇn tho¹i lµ mét h×nh ¶nh cßn ch−a ph©n biÖt ®−îc con
ng−êi vµ tù nhiªn, hä quy cho thÇn nh÷ng søc m¹nh thÇn bÝ. ThÇn tho¹i lµ thÕ giíi siªu nhiªn
®−îc ®ång nhÊt víi hiÖn t−îng tù nhiªn nh− lµ thùc thÓ. Khi sÊm rÒn, khi m−a lôt ng−êi ta
nghÜ lµ thÇn ®ang gi¸ng ho¹. Do ®ã, ®Æc ®iÓm phæ qu¸t thø nhÊt cña con ng−êi thÇn tho¹i lµ
con ng−êi chøc n¨ng.
Con ng−êi thÇn tho¹i th−êng mang chøc n¨ng cña mét vµi hiÖn t−îng tù nhiªn. Nh− thÇn
Dít − chóa tÓ thÕ giíi, ¤kªanox − thÇn biÓn, §i«nidèt - thÇn r−îu nho, £rox - thÇn t×nh
yªu, Ephr«®ix − thÇn s¾c ®Ñp, Ap«l«ng − thÇn mÆt trêi, ¸nh s¸ng vµ nghÖ thuËt,... HÇu nh−
thÇn tho¹i n−íc nµo còng cã çc thÇn mang chøc n¨ng tù nhiªn, v¨n ho¸ vµ x· héi s¸ng t¹o
thÕ giíi, s¸ng t¹o loµi ng−êi, thÇn tæ nghÒ mang chøc n¨ng x· héi. Con ng−êi thÇn tho¹i
th−êng mang mét chøc n¨ng hoÆc hai chøc n¨ng nh− N÷ Oa v¸ trêi, ¢u C¬ sinh bäc trøng,
ThÇn Trô trêi, M−êi hai bµ mô,... §Æc ®iÓm thø hai cña con ng−êi thÇn tho¹i lµ biÕn ho¸. Do
ch−a t¸ch khái tù nhiªn, kh«ng ®èi lËp víi tù nhiªn, con ng−êi thÇn tho¹i giái biÕn ho¸ qua
l¹i gi÷a ng−êi vµ tù nhiªn. Dít biÕn ng−êi yªu thµnh bß çi ®Ó che m¾t vî vµ tù m×nh biÕn
thµnh Thiªn nga ®Ó ®Õn víi Lª®a. L¹c Long Qu©n vµ ¢u C¬ cã tÝnh chÊt thÇn tho¹i do ®Î ra
bäc trøng mang gièng ng−êi ViÖt. Long Qu©n tù biÕn thµnh chµng trai ®Ó quyÕn rò ¢u C¬, l¹i
cã thÓ biÕn thµnh rång, r¾n, hæ, voi,... Çc thÇn trong thÇn tho¹i Ên §é biÕn ho¸ nhiÒu nhÊt,
th−êng lµ v« ®Þnh thÓ. Ngoµi d¹ng biÕn ho¸ con ng−êi thÇn tho¹i cßn cã d¹ng l−ìng thÓ, nöa
vËt, nöa ng−êi. N÷ Oa, Phôc Hy nöa ng−êi nöa r¾n, çc thÇn Céng C«ng, Bµn Cæ, Hiªn
Viªn, Chóc Dong, Diªn Duy,... ®Òu ®Çu ng−êi m×nh r¾n. HuyÒn N÷ ®Çu ng−êi m×nh chim,
cßn C«n B»ng trong s¸ch Trang Tö lµ H¶i thÇn ®Çu ng−êi m×nh ç, ®ång thêi còng lµ ThÇn
giã, ®Çu ng−êi m×nh chim. Çc con nh©n s−, nh©n m·, nh©n d−¬ng trong thÇn tho¹i Hy L¹p
còng ®Òu nöa ng−êi nöa thó. §ã cã thÓ lµ dÊu vÕt cña t«tem (vËt tæ). D¹ng ng−êi ho¸ vËt, vËt
ho¸ ng−êi còng mang vÕt tÝch thÇn tho¹i nh− hßn Väng phu, chuyÖn trÇu cau. Con ng−êi
ngåi l©u th× ho¸ thµnh ®¸. Con ng−êi thÇn tho¹i mang b¶n chÊt tù nhiªn vµ hån nhiªn. Sù
biÕn ho¸ ë ®©y th−êng kh«ng do tu luyÖn nh− truyÖn ®¹o sÜ sau nµy.
Trong thÇn tho¹i Ðt®a (B¾c ¢u) nh©n vËt thó rÊt nhiÒu, nhiÒu thó gièng nh− ng−êi, vÝ nh−
Loki cã h×nh h−¬u, h×nh tuÊn m·, h×nh chim −ng, nã chøng tá ng−êi thêi ®ã nh×n thó vËt
còng nh− con ng−êi. ThÇn tho¹i Ên §é còng th−êng lµ mét ng−êi cã nhiÒu lèt. Tr¸i l¹i trong
sö thi, nh©n vËt nãi chung kh«ng bao giê lµ thó vËt.
§Æc ®iÓm ®¸ng chó ý nhÊt cña con ng−êi thÇn tho¹i thÓ hiÖn ë chç hä lµ nh÷ng ng−êi ®Çu
tiªn, vÞ tæ tiªn thø nhÊt cña téc ng−êi vµ nh©n lo¹i, ng−êi ®Î ra loµi ng−êi, ng−êi s¸ng t¹o thÕ
(1)
giíi, ng−êi t¹o ra ®Êt, trêi, ngµy ®ªm vµ mu«n vËt .
ThÇn tho¹i Hy L¹p cung cÊp nh÷ng vÞ thÇn - ng−êi trong cuéc ®Êu tranh quyÒn lùc, ®am
mª h−ëng thô vµ vÞ kû mét çch hån nhiªn, cßn con ng−êi trong thÇn tho¹i Trung Quèc th×
c¶i t¹o m«i tr−êng nh− N÷ Oa v¸ trêi, Cæn trÞ thuû. ThÇn tho¹i ViÖt Nam còng cã anh hïng
sinh h¹ hËu thÕ nh− Long Qu©n, ¢u C¬, l¹i cßn cã thÇn ®¸nh giÆc nh− Th¸nh Giãng. XÐt vÒ
mét mÆt th× Th¸nh Giãng lµ thÇn, vÞ thÇn ®¸nh giÆc, mét s¸ng t¹o thÇn tho¹i muén mµng cña
mét d©n téc tõng chÞu nhiÒu cuéc ngo¹i x©m. Ngµi chØ cã mét chøc n¨ng lµ ®¸nh giÆc. Ngµi
sinh ra kh«ng ®Ó lµm trÎ con, kh«ng ®Ó lµm vui lßng mÑ cha giµ hiÕm muén, cho nªn lªn ba
(1) E. M. Mªlªtinxki, Thi ph¸p thÇn tho¹i, M¸txc¬va, 1976, tr. 178 - 193.
48
råi ngµi vÉn kh«ng nãi, kh«ng c−êi, kh«ng sèng ®êi th−êng. Khi cã giÆc th× ngµi lín nhanh
nh− thæi, ®¸nh xong giÆc th× ngµi liÒn bay vÒ trêi, v× ®· xong viÖc trÇn gian, thËm chÝ kh«ng
kÞp trë vÒ th¨m mÑ. Th¸nh Giãng thÓ hiÖn rÊt râ quan niÖm con ng−êi ®¬n chøc n¨ng th−êng
thÊy cña thÇn tho¹i. (Ph¸t hiÖn míi vÒ viÖc Th¸nh Giãng cøu mÑ lµ mét thÇn tÝch, cã lÏ lµ cã
sau b¶n chÐp ë LÜnh Nam chÝch qu¸i, mét bï ®¾p cho t×nh mÉu tö).
(1)
Kh¸c víi cæ tÝch, con ng−êi trong thÇn tho¹i kh«ng mang chøc n¨ng ®¸nh gi¸ cho nªn
th−êng cã nhiÒu nghÜa, phong phó, ®Çy ®Æn, kh«ng bÞ lÝ t−ëng ho¸.
Con ng−êi thÇn tho¹i còng th−êng cã biÓu hiÖn b¶n n¨ng ë ph−¬ng diÖn tÝnh dôc. VÝ dô
chµng Harbard trong Bµi ca chµng Harbard cña thÇn tho¹i B¾c ¢u khoe khoang çc chiÕn
c«ng chinh phôc ph¸i ®Ñp, cßn nµng Ph¬rel th× s½n sµng hiÕn d©ng x¸c thÞt cña m×nh cho
nh÷ng ai cÇn.
2. Con ng−êi trong sö thi
Sö thi (anh hïng ca) lµ s¶n phÈm cña thêi ®¹i h×nh thµnh çc bé téc ng−êi, céi nguån cña
nã lµ nh÷ng bµi ca ca ngîi çc vÞ téc tr−ëng tµi trÝ, thiªng liªng, hïng m¹nh. Con ng−êi
trong sö thi cßn chÞu ¶nh h−ëng sãt l¹i cña thÇn tho¹i, cßn liªn hÖ mËt thiÕt víi çc thÇn linh
vµ kh«ng Ýt ng−êi cã nhiÒu phÐp l¹, nh−ng vÒ c¨n b¶n hä lµ nh÷ng anh hïng, tr¸ng sÜ cã søc
lùc vµ tµi nghÖ tuyÖt vêi (Asin s¸u tuæi ®· bãp chÕt s− tö, lín lªn sö dông lao vµ khiªn tµi
t×nh ; Ajuna trong Mahabharatta, cã tµi b¾n cung,...). Con ng−êi sö thi lµ ng−êi cña céng
®ång, cña bé téc, cña gia téc, ®Êt n−íc. Sö thi g¾n víi ý thøc ph©n biÖt bé téc "m×nh", "ta"
vµ bé téc "kh¸c", "nã" vµ cã nh÷ng cuéc chiÕn tranh b¶o vÖ quyÒn lîi, danh dù cña bé téc,
dßng hä m×nh. Trong Iliade, Asin tõ chèi chiÕn ®Êu v× bÞ Agamemnon xóc ph¹m, vµ chØ trë
l¹i chiÕn ®Êu v× ý thøc tr¶ thï cho b¹n lµ Patr«c¬l¬. ý thøc nghÜa vô - b¶o vÖ danh dù vµ tr¶
thï kÎ g©y h¹i lµ ®éng c¬ hµnh ®éng c¬ b¶n cña anh hïng sö thi. §èi víi sö thi Xaga
(Aix¬len), viÖc giÕt ng−êi ®−îc miªu t¶ rÊt tù nhiªn, kh«ng cã c¶m gi¸c tµn nhÉn, v× ®−îc
xem lµ nghÜa vô ph¶i giÕt ®Ó tr¶ thï cho ng−êi th©n hay thËm chÝ cho con ngùa cña m×nh.
Ng−êi bÞ giÕt kh«ng cã c¶m gi¸c ®au ®ín. ChÆt ®Çu lµ dÊu hiÖu th¾ng lîi hoµn toµn chø
(2)
kh«ng nh»m g©y khñng khiÕp .
Con ng−êi sö thi cã lý trÝ rÊt cao, kh«ng hµnh ®éng v× c¶m gi¸c hoÆc t×nh c¶m ham muèn
nhÊt thêi. Uylix¬ míi lÊy vî, sinh con, kh«ng muèn tham gia chiÕn tranh, ®· gi¶ ®iªn, nh−ng
b¹n lµm phÐp thö, chøng tá chµng kh«ng ®iªn vµ buéc ph¶i ®i chiÕn ®Êu ë T¬roa. Pªnªlèp
nhËn ra chång trong ng−êi hµnh khÊt, nh−ng kh«ng hÒ tá bµy c¶m xóc. ChØ khi chång nãi
®−îc çi bÝ mËt riªng cña hai ng−êi th× nµng míi nhËn lµ chång ! Còng vËy, Rama kh«ng tin
vµo lêi cÇu xin vµ n−íc m¾t cña Xita, buéc nµng ph¶i nh¶y vµo löa ®Ó chøng minh sù trinh
b¹ch cña m×nh.
Trong sö thi §am S¨n, cø mçi khi cã kÎ thï x©m ph¹m l·nh thæ bé téc, lõa b¾t bµ chñ, th×
§am S¨n ®Òu ®éng viªn lùc l−îng cña toµn bé téc, ®¸nh tr¶ kÎ thï, ph¸ huû sµo huyÖt, chÆt
®Çu kÎ chñ m−u c¾m lªn bê rµo, r−íc vî vÒ nhµ, hoµn thµnh nghÜa vô tr¶ thï vµ b¶o vÖ sù
b×nh yªn, t«n nghiªm cña bé téc.
(1) A. F. L«xÐp, B¸ch khoa triÕt häc, tËp 3, M¸txc¬va, 1964, tr. 458.
(1) M. Xtªb¬lin – Camenxki, ThÕ giíi Xaga, Lªningr¸t, 1983.
49
Con ng−êi sö thi ch−a ph¸t triÓn ý thøc ç nh©n. Hä lµ ng−êi ®¹i diÖn toµn n¨ng cho bé
téc. Asin, Patr«c¬l¬, HÐcto,... ®¹i diÖn cho nh÷ng g× tèt ®Ñp nhÊt cña v« vµn anh hïng v«
danh cña ng−êi Hy L¹p vµ ng−êi T¬roa. Con ng−êi, trang phôc, vò khÝ cña hä ®Òu lµ kÕt
tinh nh÷ng g× ®Ñp nhÊt, cao nhÊt, tíi møc lý t−ëng cña bé téc. §ã lµ con ng−êi ®−îc lý
t−ëng ho¸. NÕu lµ chiÕn binh th× ®ã lµ chiÕn binh lý t−ëng, nÕu lµ tï tr−ëng lµ tï tr−ëng lý
t−ëng.
Con ng−êi sö thi ®¹i diÖn cho quan niÖm céng ®ång trong mäi ph−¬ng diÖn : søc m¹nh,
trÝ tuÖ, sù giµu sang, ®¹i diÖn cho phong tôc, tËp qu¸n, quan niÖm vÒ vÎ ®Ñp. Søc m¹nh cña
§am S¨n, vÎ ®Ñp vµ trang søc cña HNhi, HBhi, sù giµu cã cña hä lµ niÒm tù hµo cña c¶ bé
téc.
Theo Steb¬lin − Camenxki trong Xaga ch−a cã t×nh yªu. Hä chØ t×nh yªu b»ng çc tõ
"quyÕn luyÕn", "ph¶i lßng", "høa", "nguyÖn lÊy nhau". §am S¨n vµ çc c« vî còng ch−a cã
biÓu hiÖn t×nh yªu. T×nh c¶m cña con ng−êi sö thi cã céi nguån lý trÝ. Yªu çi hîp lÏ, ghÐt
çi v« ®¹o. Do vËy néi t©m cßn nghÌo nµn. M. Bakhtin nhËn xÐt r»ng con ng−êi cña HomÌre
(1)
hoµn toµn hiÖn ra bÒ ngoµi, tøc lµ "ngo¹i hiÖn ho¸" . Nã ch−a cã con ng−êi bªn trong, con
ng−êi cho m×nh. Hä biÓu hiÖn t×nh c¶m riªng mét çch lé liÔu, ån µo nh− Hegel ®· nhËn xÐt,
Priam khãc con, tiÕng vang c¶ thµnh.
Con ng−êi sö thi ®−îc quan niÖm nh− lµ cã thùc, ch©n thùc trong truyÒn thuyÕt, kh«ng
ph¶i lµ s¶n phÈm cña h− cÊu nh− trong t¸c phÈm v¨n häc th«ng th−êng. Sö thi cã çc d¹ng
kh¸c lµ truyÒn thuyÕt.
Con ng−êi sö thi lµ nh÷ng ng−êi khai sinh hoÆc anh hïng cña bé téc, d©n téc, cho nªn hä
th−êng ®−îc thÇn th¸nh ho¸ trong con m¾t ng−êi sau vµ cã tÝnh chÊt linh thiªng, bÊt kh¶ tiÕp
cËn theo çch th«ng th−êng. Ng−êi ta chØ kÓ vÒ hä víi th¸i ®é vµ lêi lÏ sïng kÝnh, lÔ b¸i.
3. Con ng−êi trong cæ tÝch
Cæ tÝch lµ s¶n phÈm cña thêi ®¹i mµ céng ®ång tan r·, bÞ ph©n ho¸ thµnh çc mÆt ®èi lËp,
yÕu tè huyÒn tho¹i vÉn cßn nh−ng ®· mÊt bít vÎ thiªng. Cæ tÝch s¸ng t¸c cã Ýt nhiÒu ý thøc
t−ëng t−îng, h− cÊu, bÞa ®Æt. Cæ tÝch bao gåm nh÷ng m¶nh vôn cña thÇn tho¹i, sö thi, çc
mÈu chuyÖn ®êi th−êng, çc chuyÖn vui ®−îc thªu dÖt b»ng t−ëng t−îng hoang ®−êng.
Kh¸c víi con ng−êi trong thÇn tho¹i, lµ biÓu hiÖn cña thiªn nhiªn, vò trô, con ng−êi sö thi
quan t©m tíi bé téc, nghÜa vô, danh dù,... con ng−êi cæ tÝch l¹i quan t©m tíi sè phËn ç
nh©n(2). Nh÷ng ®å vËt vµ nh©n vËt t×m kiÕm, çc môc ®Ých cña chóng lµ thøc ¨n, phô n÷, çc
vËt cã phÐp l¹, nh÷ng çi cÇn cã cho cuéc sèng sung s−íng riªng cña nh©n vËt. Nh÷ng ngän
löa, nguån n−íc mµ nh©n vËt thÇn tho¹i kiÕm ®−îc lµ ®Ó cøu vít, nu«i sèng con ng−êi, cßn
trong cæ tÝch th× ®Ó ch÷a bÖnh cho cha, cho c« g¸i, hoÆc gi¶n ®¬n chØ ®Ó tranh phÇn cña
ng−êi kh¸c,... KÕt thóc truyÖn víi viÖc ®−îc giµu cã, ®−îc c−íi ng−êi m×nh yªu, ®−îc lµm
vua vµ hoµng hËu, lµ hÕt søc phæ biÕn ®èi víi truyÖn cæ tÝch. §¸m c−íi cæ tÝch lµ sù n©ng cao
®Þa vÞ x· héi cho nh©n vËt, lµ sù gi¶i tho¸t ra khái çc m©u thuÉn x· héi ®· ph¬i bµy ®Ó ®i
vµo quan hÖ trong gia ®×nh, ®i vµo kh¼ng ®Þnh ç thÓ. Sù ph¸ ho¹i chuÈn mùc gia ®×nh, quan
(1) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc vµ mü häc, M¸txc¬va, 1975, tr. 284.
(2) E. M. Mªlªtinxki, Thi ph¸p thÇn tho¹i, M¸txc¬va, 1976, tr. 264.
50
hÖ h«n nh©n còng lµ nguyªn nh©n xung ®ét trong huyÒn tho¹i, sö thi, nh−ng ë ®ã nã ®e do¹
an nguy cña céng ®ång. ë cæ tÝch nã ®e do¹ h¹nh phóc cña nh÷ng ç thÓ. TÊt nhiªn gia ®×nh
cæ tÝch còng lµ sù kh¸i qu¸t nµo ®ã cña gia ®×nh thÞ téc, sè phËn ng−êi con ót, ng−êi må c«i
ph¶n ¸nh sù bÊt b×nh ®¼ng cña gia ®×nh, thÞ téc.
Con ng−êi cæ tÝch ®· gi¶m sót nhiÒu vÒ tÝnh thÇn kú, toµn n¨ng cña çc thÇn. N¨ng lùc
cña hä dån vµo vËt thÇn kú, mét vËt trung gian mµ ng−êi ta cã thÓ cho, giµnh lÊy hoÆc ®¸nh
mÊt. Søc m¹nh cña ng−êi cæ tÝch lµ ë tÝnh chÝnh nghÜa cña hä. Cã chÝnh nghÜa (thiÖn) th× gÆp
may, cã ®−îc phÐp mµu ngoµi ý muèn, ®−îc gióp ®ì. ¸c th× tÊt yÕu bÞ trõng trÞ. Ng−êi cæ
tÝch sèng ngoµi thêi gian, kh«ng ai lín lªn hay giµ ®i. Çc c« tiªn trÎ m·i, çc tiªn ®ång
kh«ng lín lªn, çc bµ tiªn th× giµ m·i chø kh«ng chÕt.
Nh×n chung, ng−êi tèt trong cæ tÝch lµ ng−êi lµm trßn bæn phËn, thùc hiÖn lêi høa cña
m×nh. Ng−êi ¸c lµ kÎ ph¸ ho¹i lÏ c«ng b»ng, kÎ c−íp c«ng, c−íp ®Þa vÞ cña ng−êi kh¸c b»ng
bÊt cø thñ ®o¹n nµo.
Con ng−êi cæ tÝch ch−a cã ho¹t ®éng néi t©m hoÆc néi t©m kh«ng ph¸t triÓn, kh«ng nhÊt
qu¸n. T©m lý nh©n vËt cæ tÝch ph¶i rÊt ®¬n gi¶n th× hµnh ®éng g©y h¹i hay tr¶ thï míi thùc
hiÖn ®−îc chãng v¸nh vµ dÔ dµng. TÊm dÔ dµng ®Ó cho mÑ Çm chÆt c©y cau, Th¹ch Sanh c¶
tin ®Ó cho Lý Th«ng lõa nhiÒu lÇn. Nh−ng Çm còng c¶ tin ®Ó cho TÊm déi n−íc s«i. Cßn
TÊm sau khi tõ qu¶ thÞ b−íc ra th× quªn h¼n m×nh lµ g¸i cã chång, suèt ngµy chØ tªm trÇu vµ
nÊu c¬m cho bµ l·o, chø kh«ng chê ®îi ai, chØ cã vua lµ cßn nhí. §iÒu ®ã cã ®−îc lµ do
ng−êi cæ tÝch sèng b»ng lÏ c«ng b»ng phæ qu¸t, chø chñ yÕu kh«ng ph¶i b»ng tµi trÝ, t©m lý
ç nh©n.
4. Con ng−êi trong v¨n häc viÕt trung ®¹i
V¨n häc trung ®¹i lµ mét lo¹i h×nh v¨n häc, s¶n phÈm cña x· héi x©y dùng trªn nÒn t¶ng
çc quan hÖ phong kiÕn. V¨n häc trung ®¹i cã nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c nhau vµ çc thÓ lo¹i còng
biÕn ®éng qua çc thêi kú cña lo¹i h×nh nµy. Nh−ng nh×n chung con ng−êi trong nÒn v¨n häc
nµy cã mét sè ®Æc ®iÓm lo¹i h×nh nh− sau : mang dÊu Ên ®¼ng cÊp, dÊu Ên cña hÖ t− t−ëng,
t«n gi¸o, cña s¸ng t¸c d©n gian. Tuú theo khu vùc ph−¬ng §«ng hay ph−¬ng T©y mµ con
ng−êi nµy cã nh÷ng nÐt khu biÖt riªng kh«ng thÓ lÉn.
ë ph−¬ng §«ng víi v¨n häc Trung Quèc, ViÖt Nam, do ¶nh h−ëng hoÆc m« h×nh vò trô
thiªn, ®Þa, nh©n, hoÆc quan niÖm thiªn nh©n t−¬ng c¶m cã tõ cæ x−a, vµ còng do cuéc sèng
dùa vµo nÒn t¶ng n«ng nghiÖp, ng−êi ta quan niÖm con ng−êi lµ mét ç thÓ vò trô, mang dÊu
Ên cña vò trô, thiªn nhiªn,... Vò trô ®©y lµ ®Êt trêi, m©y n−íc, mÆt tr¨ng, mÆt trêi, sÊm chíp,
m−a, giã, c©y cá, mu«ng thó,... víi çi ®¹o v÷ng bÒn, s©u th¼m cña nã. Con ng−êi thÊy ch©n
dung m×nh trong d¸ng liÔu, d¸ng mai, vãc h¹c, m×nh ve, tãc m©y, m¾t ph−îng, mÆt rång,...
Khi lµm mét bµi th¬ : "Tay tiªn giã t¸p m−a sa" ®· cã d¸ng dÊp vò trô. Khi khãc ng−êi yªu :
"VËt m×nh vÉy giã tu«n m−a" hoÆc khi chuÈn bÞ ®i thi "Sø trêi ®· giôc ®−êng m©y" hoÆc khi
cã mét hµnh ®éng ngang tµng : "Chäc trêi khuÊy n−íc mÆc dÇu". Khi nh×n tíi viÔn c¶nh
"Vßng trêi ®Êt däc ngang ngang däc - Nî tang bång vay tr¶ tr¶ vay - ChÝ lµm trai Nam B¾c,
§«ng T©y...", ta thÊy h×nh ¶nh con ng−êi lu«n ®−îc ®Æt trªn bèi c¶nh vò trô. Cho ®Õn ®Çu thÕ
kû XX trong Bµi h¸t l−u biÖt, Huúnh Thóc Kh¸ng còng thÊy : "Tr¨ng trªn trêi cã khi trßn
khi khuyÕt - Ng−êi ë ®êi sao khái tiÕt gian nan" th× çi song hµnh vò trô - con ng−êi lµ c¶m
51
thøc chung cña c¶ mét m« h×nh v¨n häc, mét thêi ®¹i v¨n häc. Çc nhµ v¨n hÇu nh− Ýt khi
h×nh dung con ng−êi trong d¸ng vÎ ®êi th−êng, v× nh− thÕ nã tÇm th−êng, kh«ng ®Ñp.
Trong t¸c phÈm v¨n xu«i tù sù lÞch sö, ch©n dung con ng−êi th−êng ®−îc kh¾c ho¹ khu«n
s¸o nh−ng l¹i mang ký hiÖu cña mét quan niÖm v¨n ho¸ thÇn bÝ l©u ®êi. N÷ Oa th× "m×nh
r¾n, ®Çu bß, mòi hïm". ThÇn N«ng "m×nh ng−êi, ®Çu bß tãt", SÜ NhiÕp "da xanh, mµy réng,
®Çu mang ngäc mÒm". Xuyªn Hóc sinh ra ë Nh−îc Thuû, "trªn ®Çu cã th−¬ng vµ méc".
"Hoµng §Õ cã bèn mÆt". Vua Nghiªu "m×nh cao chÝn th−íc, l«ng mµy t¸m s¾c". Vua ThuÊn
"mÆt rång, miÖng lín, m×nh ®en, cao s¸u th−íc mét tÊc, m¾t cã hai ®ång tö". Vua Vò "mòi
hïm, miÖng réng, tai cã ba vµnh, ®Çu cã mãc, cã bóa, ngùc cã th×a ngäc, ch©n cã dÊu s½n,
(1)
m×nh cao m−êi th−íc, ngùc cã bèn vó,... Sau nµy ë ViÖt Nam Ngäc ph¶ ®Òn Hïng t¶ Long
Qu©n : "Khi míi sinh ra vua cã ¸nh s¸ng loÐ ra, cã h−¬ng th¬m ph¶ng phÊt, m¸ cã vÕt nh−
vÈy l©n, ®Çu cã hai x−¬ng nh« ra nh− çi sõng con nai. Lín lªn vua mÆt mòi kh«i ng«, m¾t
s¸ng, tiÕng nãi nh− sÊm, ®i nh− rång cuèn, b−íc nh− hæ vå". ViÖt ®iÖn u linh t¶ Bµ TriÖu : "
Bµ mÆt hoa, tãc m©y, m¾t ch©u, m«i ®µo, mòi hæ, tr¸n rång, ®Çu b¸o, hµm Ðn, tay dµi qu¸
gèi, tiÕng nh− chu«ng lín, m×nh cao chÝn th−íc, vó dµi ba th−íc, vßng l−ng réng m−êi «m,
ch©n ®i mét ngµy n¨m tr¨m dÆm, søc cã thÓ khua giã b¹t c©y, tay ®¸nh ch©n ®¸ nh− thÇn, cã
s¾c ®Ñp lµm ®éng lßng ng−êi". NguyÔn Tr·i trong Lam S¬n thùc lôc miªu t¶ Lª Lîi : "Thêi
vua cßn trÎ thÇn th¸i anh nghÞ, m¾t s¸ng, miÖng réng, mòi cao, mÆt rång, vai bªn t¶ cã b¶y
nèt ruåi, ®i nh− rång, b−íc nh− hæ, l«ng l¸ ®Çy ng−êi, tiÕng nh− chu«ng lín, ngåi nh− hæ".
ë ®©y cã khÝ t−îng ®Õ v−¬ng, cã chung ®óc khÝ thiªng s«ng nói. Çc dÊu hiÖu vÒ rång, hæ,
l©n, b¸o,... ®¸nh dÊu nhiÒu nguån t« tem nguyªn thuû, ®−îc tËp hîp l¹i nh− lµ sù chung ®óc
linh thiªng cña ®Êt trêi. Trong nh·n quan ®ã, ch©n dung Tõ H¶i : "R©u hïm, hµm Ðn, mµy
ngµi - Vai n¨m tÊc réng, th©n m−êi th−íc cao" ch¼ng cã g× khã hiÓu.
Trong t¸c phÈm v¨n häc cßn cã nguyªn t¾c tá lßng, nh©n vËt hµnh ®éng, nãi n¨ng nh»m
tá râ chÝ khÝ, t©m ®Þa cña m×nh, chø kh«ng nhÊt thiÕt theo yªu cÇu cña t×nh huèng. Do ®ã,
søc biÓu hiÖn cña chóng thÓ hiÖn ë viÖc lµm qu¸ ®é, kh¸c th−êng, nh− kiÓu KiÒu "b¸n m×nh
chuéc cha", "cËy em thay lêi", "§em t×nh cÇm s¾t ®æi ra cÇm kú". Ngäc Hoa khi c− tang
chång th× : "Ban ngµy thêi ë bªn ngoµi − Ban ®ªm më n¾p quan tµi vµo trong.". Cßn KiÒu
NguyÖt Nga th× vÏ bøc ch©n dung Lôc V©n Tiªn ®em ®eo bªn m×nh ®Ó tá lßng chung thuû.
Theo nguyªn t¾c nµy th× yªu ®−¬ng lµm èm t−¬ng t−, nhí nhung khiÕn ng−êi gÇy mßn, khãc
than th× −ít ®Ém v¹t ¸o, buån rÇu th× tãc b¹c tr¾ng. Con ng−êi hÇu nh− bÞ "ngo¹i hiÖn ho¸"
thµnh çc biÓu hiÖn kh¸c th−êng.
Thêi trung ®¹i ®· h×nh thµnh mét quan niÖm râ rµng vÒ con ng−êi ç nh©n. A. GurªvÝch
viÕt : "Trë vÒ thêi trung ®¹i, tr−íc hÕt cÇn thÊy r»ng chÝnh trong thêi ®¹i nµy kh¸i niÖm ç
(2)
nh©n ®−îc h×nh thµnh mét çch trän vÑn" . ë ph−¬ng §«ng ý thøc ç nh©n h×nh thµnh ë
quan niÖm "tri kû", "tri ©m", "tri ngé", "sÜ vÞ tri kû gi¶ tö" ("kÎ sÜ chÕt v× ng−êi tri kû cña
m×nh"), bëi çi "kû" (ç nh©n, çi t«i) lu«n cã nhu cÇu ®−îc th«ng c¶m, ®−îc kh¼ng ®Þnh,
®−îc thÓ hiÖn. Nho, PhËt, L·o ®Òu cã khÝa c¹nh kh¼ng ®Þnh çi "t«i" con ng−êi. §ã còng lµ
(1) B. RÝptin, TÝnh chÊt ký hiÖu cña ch©n dung nh©n vËt trong v¨n häc cæ ®iÓn Trung Quèc trong s¸ch Ký
hiÖu häc vµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt, M¸txc¬va, 1977.
(1) A. Ja. GurªvÝch, Çc ph¹m trï v¨n ho¸ trung cæ, NXB Gi¸o dôc, 1996, tr. 321.
52
nÒn t¶ng ®Ó t¹o thµnh t¸c gi¶ ç thÓ cã ç tÝnh trong v¨n häc trung ®¹i. V¨n häc ViÖt Nam
tr−íc thÕ kû XVIII chñ yÕu kh¼ng ®Þnh ç nh©n trong çc lý t−ëng lín, nh−ng kh«ng hiÕm
biÓu hiÖn ç nh©n nh− trong LÜnh Nam chÝch qu¸i, TruyÒn kú m¹n lôc. Trong lý t−ëng sèng
"nhµn", sèng "tù t¹i" nh− NguyÔn Tr·i, NguyÔn BØnh Khiªm chÝnh lµ muèn sèng cho riªng
m×nh, tù gi¶i phãng khái mäi tr¸ch nhiÖm vÒ x· héi, qu©n thÇn theo quan niÖm nho gi¸o. Tõ
thÕ kû XVIII v¨n häc b¾t ®Çu ý thøc vÒ çi th©n con ng−êi nh− mét gi¸ trÞ trÇn thÕ, vµ dÊy
(1)
lªn mét dßng v¨n häc khãc than xãt ®au cho ch÷ th©n con ng−êi . T− t−ëng nµy ®· xuÊt
hiÖn ë v¨n häc Trung Quèc thêi Ngôy TÊn - Nam B¾c triÒu (thÕ kû II - VI) ®¸nh dÊu sù thøc
tØnh cña con ng−êi khi ý thøc vÒ ®¹i nhÊt thèng tan r·. M−êi chÝn bµi "cæ thi" khãc cho cuéc
sinh tö, cho ®êi ng−êi ng¾n ngñi, ®óng nh− Chung Vinh khen, "mét ch÷ ngh×n vµng" lµ minh
chøng cho ý thøc ®ã. §Õn thÕ kû XIX th× con ng−êi c«ng khai bµy tá nhu cÇu h−ëng l¹c, vui
thó thanh s¾c nh− NguyÔn C«ng Trø, D−¬ng L©m,...
Trong s¸ch Con ng−êi trong v¨n häc Nga cæ (trung ®¹i), §. X. LikhachÐp còng cã nhiÒu
nhËn xÐt cã ý nghÜa gîi dÉn. Ch¼ng h¹n, trong v¨n häc Nga thÕ kû XI - XIII, ®Æc biÖt trong
sö biªn niªn, con ng−êi "chØ cã çc hµnh ®éng cã ý nghÜa lín", kh«ng cã çc hµnh ®éng
th−êng ngµy. T¸c gi¶ kh«ng cã quan niÖm vÒ "t©m lý løa tuæi", "kh«ng cã nh÷ng s¾c th¸i,
nh÷ng chuyÓn ho¸ t¹o thµnh m©u thuÉn trong ®êi sèng néi t©m". VÒ ch©n dung th× çc c«ng
t−íc ®−îc miªu t¶ trong trang phôc nghi lÔ chØnh tÒ, hoÆc mang ¸o gi¸p, tay cÇm khiªn, cÇm
lao. Sù miªu t¶ trë thµnh sù kiÖn biÓu d−¬ng, ca ngîi. Sang thÕ kû XIV - XV, t¸c gi¶ nhËn
thÊy cã quan niÖm "t©m lý trõu t−îng" - tøc lµ miªu t¶ tõng tr¹ng th¸i t©m lý riªng biÖt rÊt
thµnh c«ng nh−ng çc tr¹ng th¸i Êy kh«ng ®−îc liªn kÕt l¹i ®Ó thµnh mét tÝnh çch hoµn
chØnh. §Õn thÕ kû XVII trong dßng v¨n häc d©n chñ th× míi xuÊt hiÖn con ng−êi t©m lý. Con
ng−êi bÊt m·n víi sè phËn, hoµn c¶nh, ch−a tõng cã trong çc thêi kú tr−íc. §ã lµ con ng−êi
chÞu ®au ®ín v× ®ãi, rÐt, v× bÊt c«ng, v× ®ñ thø v« lý. Con ng−êi ç nh©n ë n−íc Nga kh«ng
ph¶i lµ kÎ phiªu l−u giµu cã trong bé quÇn ¸o x©m l−îc nh− qu©n T©y Ban Nha, Bå §µo Nha
thÕ kû XV - XVI, kh«ng ph¶i lµ çc nghÖ sÜ sang träng thêi Phôc h−ng, mµ lµ mét kÎ r¸ch
r−íi h¹ l−u, ®øng ë bËc thang cuèi cïng, muèn t×m çi chÕt ®Ó gi¶i tho¸t khái ®au khæ. §ã lµ
(2)
tÝn hiÖu cña dßng v¨n häc nh©n ®¹o thÕ kû XIX .
Trong v¨n häc C¬ §èc gi¸o Bidantin ng−êi ta thÊy, ch¼ng h¹n nh− trong Cùu −íc ch¼ng
ai ph¶i ng−îng nghÞu khi chÞu ®ùng nçi ®au vµ kªu gµo v× ®au ®ín. Kh«ng mét ®ao phñ nµo
trong bi kÞch Hy L¹p cã thÓ thÊy c¶nh c¬ thÓ bÞ xÎ ra, tr¸i tim lé ra tõ lång ngùc, x−¬ng thÞt
run rÈy, thÞt dÝnh vµo x−¬ng. §ã lµ c¶nh thª th¶m cô thÓ nhÊt. C¬ thÓ con ng−êi ®−îc Kinh
Th¸nh c¶m nhËn trong sù ®au ®ín, run rÈy tù trong lßng, trong c¬ thÓ ng−êi chÞu n¹n, kh¸c
h¼n c¬ thÓ trÇn truång ®Çy sinh lùc trong t−îng thÇn Hy L¹p víi sù thanh th¶n vµ vÎ ®Ñp hµi
hoµ cña con ng−êi tù do. §©y lµ c¬ thÓ cña con ng−êi bÊt lùc tr−íc b¹o lùc. Trong Cùu −íc,
tõ tr¸i tim xuÊt hiÖn 851 lÇn thÓ hiÖn quan niÖm con ng−êi trong Kinh Th¸nh(3). Theo quan
s¸t cña Eric Auerbach, con ng−êi trong Kinh Th¸nh ®Çy bÝ Èn, lu«n quay l−ng vÒ ng−êi ®äc,
(1) Xem çc bµi viÕt cña TrÇn §×nh Sö trong s¸ch VÒ con ng−êi ç nh©n trong v¨n häc cæ ViÖt Nam, NXB
Gi¸o dôc, 1997.
(1) §. LikhachÐp, Con ng−êi trong v¨n häc Nga cæ, M¸tx¬cva, 1970.
(2) X. AvªrinxÐp, Thi ph¸p v¨n häc Bidantin trung ®¹i th−îng kú, M¸txc¬va, 1977, tr. 61 - 63.
53
ng−êi ®äc nghe thÊy yªu cÇu cña hä, nh−ng rÊt Ýt ®−îc nghe gi¶i thÝch. §ã lµ ®iÓm kh¸c víi
(1)
con ng−êi cña HomÌre, çc chi tiÕt ®−îc gi¶i thÝch rÊt cÆn kÏ .
Trªn ®©y chØ lµ mét sè nÐt ®Ó cã ý niÖm vÒ quan niÖm nghÖ thuËt, vÒ con ng−êi trong v¨n
häc trung ®¹i, mét ph¹m trï ®Æc thï, kh¸c h¼n thêi cæ ®¹i vµ thêi cËn, hiÖn ®¹i. MÆt kh¸c
con ng−êi nµy còng ®a d¹ng chø kh«ng gi¶n ®¬n mét chiÒu, nÕu nh×n vµo toµn c¶nh. Trong
v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, con ng−êi trong TruyÖn KiÒu, trong th¬ Hå Xu©n H−¬ng, trong
h¸t nãi cña NguyÔn C«ng Trø kh¸c nhau biÕt chõng nµo !
5. Con ng−êi trong v¨n häc cËn, hiÖn ®¹i
V¨n häc cËn, hiÖn ®¹i lµ s¶n phÈm cña thêi kú x· héi phong kiÕn tan r·, quan hÖ t− b¶n ®−îc
x¸c lËp ; lµ v¨n häc cña thêi kú con ng−êi ç nh©n t− s¶n míi xuÊt hiÖn ; lµ v¨n häc cña ý
thøc ç tÝnh cña t¸c gi¶, cña ý thøc nghÖ thuËt tù gi¸c trong çc c−¬ng lÜnh trµo l−u,... NÕu
ç nh©n trong v¨n häc trung ®¹i lµ ç nh©n vò trô, tù nhiªn th× ë ®©y ®−îc ®æi míi vÒ chÊt vµ
hÕt søc ®a d¹ng. Cã thÓ nãi tíi con ng−êi trong v¨n häc Phôc h−ng, trong chñ nghÜa cæ ®iÓn,
trong v¨n häc l·ng m¹n, trong chñ nghÜa hiÖn thùc. §©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò kh¸ quen thuéc,
nh−ng thùc chÊt lµ vÊn ®Ò míi.
Theo Iu. Lètman, con ng−êi trong v¨n häc Phôc h−ng, Khai s¸ng lµ con ng−êi tù nhiªn
trÇn thÕ, sèng vui vÎ víi ®êi sèng b¶n n¨ng cña m×nh. Trong chñ nghÜa l·ng m¹n cã con
ng−êi ®ãng vai ¸c quû, tªn c−íp ®Ó ph¸ vì trËt tù cò, nh÷ng kÎ d¸m lµm nh÷ng ®iÒu "tr¸i
®¹o" chèng l¹i çi cò.
Trë vÒ víi v¨n häc ViÖt Nam tr−íc n¨m 1945 ta thÊy cã ba hiÖn t−îng v¨n häc lín víi
nh÷ng quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi ®¸ng chó ý.
TiÓu thuyÕt Tù lùc v¨n ®oµn trong phÇn tiªu biÓu cña nã lµ t¸c phÈm cña Kh¸i H−ng,
NhÊt Linh, Hoµng §¹o ®· thÓ hiÖn mét quan niÖm con ng−êi míi lµm nÒn t¶ng cho viÖc x©y
dùng cèt truyÖn vµ miªu t¶ nh©n vËt trong t¸c phÈm. §ã lµ con ng−êi ç nh©n vµ xung ®ét
víi gia ®×nh truyÒn thèng, víi kh¸t väng t×m lèi tho¸t ly mäi quan hÖ x· héi ®Ó tho¶ m·n tù
do b¶n n¨ng. §Æc biÖt lµ tiÓu thuyÕt Tù lùc v¨n ®oµn ®· më ®Çu çch miªu t¶ thÕ giíi néi
t©m con ng−êi, chó ý tr×nh bµy thÕ giíi c¶m gi¸c cña con ng−êi ®èi víi m«i tr−êng xung
quanh, ®èi víi ng−êi kh¸c vµ ®èi víi chÝnh m×nh, ®−a toµn bé cÊu tróc tù sù vµo cÊp ®é ®ã.
Cã thÓ nãi toµn bé ®êi sèng nh©n vËt tiÓu thuyÕt ë ®©y ®−îc dÖt b»ng c¶m gi¸c, cßn hµnh
®éng lµ nh÷ng sù kiÖn dÊy lªn nh÷ng c¶m gi¸c Êy. T¸c phÈm më ®Çu b»ng c¶m gi¸c, kÕt
thóc còng b»ng c¶m gi¸c lµm cho ng−êi ®äc cïng thÓ nghiÖm c¶m gi¸c víi nh©n vËt. §ã lµ
®Æc tr−ng c¬ b¶n cña lèi c¶m thô l·ng m¹n, nhÊt lµ khi t¸c gi¶ dµnh −u tiªn cho çc c¶m gi¸c
ªm ¸i, ngät ngµo, t−¬i ®Ñp ®Çy th¬ méng(2).
Th¬ míi lµ th¬ ph¸t hiÖn çi t«i ç nh©n thµnh thùc, thÇm kÝn cña mçi ng−êi. HÇu nh−
toµn bé c¶m høng th¬ míi lµ ®i t×m çi t«i - çi t«i tù c¶m gi¸c, c¶m thÊy trong thÕ giíi ®«
thÞ hiÖn ®¹i. "T«i chØ lµ mét kh¸ch t×nh si", "T«i lµ kÎ bé hµnh phiªu l·ng", "T«i chØ lµ mét
kiÕp ®i hoang", "T«i lµ mét c« hån", "T«i lµ con chim ®Õn tõ nói l¹", "T«i lµ con nai bÞ chiÒu
(3) E. Auerbach, M« pháng (Mimesis), M¸txc¬va, 1976, tr. 32.

(1) Xem thªm : Lª ThÞ Dôc Tó, Quan niÖm vÒ con ng−êi trong tiÓu thuyÕt Tù lùc v¨n ®oµn, NXB Khoa häc x·
héi, H., 1997 (LuËn ¸n do chóng t«i h−íng dÉn b¶o vÖ n¨m 1994).
54
®¸nh l−íi", "T«i lµ kÎ ®−a r¨ng bÊu mÆt trêi", "T«i lµ kÎ l¹c loµi", "T«i lµ chiÕc thuyÒn say",
"Anh lµ m©y bèn ph−¬ng trêi",... NÕu nh− th¬ cæ ®iÓn miªu t¶ çi thÕ giíi mµ t¸c gi¶ h−íng
tíi hay ®èi diÖn vµ c¶m xóc, th× th¬ míi lµ th¬ chiªm nghiÖm tr¹ng th¸i cña chÝnh çi t«i
trong thÕ giíi. §iÒu nµy lµm cho th¬ míi thay ®æi ®iÓm nh×n − nh×n tõ bªn trong çi t«i, qua
l¨ng kÝnh cña c¶m gi¸c. Th¬ cæ ®iÓn ch−a bao giê cã ®−îc nh÷ng c©u nh− trªn, nã lµ hiÖn
th©n cho ®iÓm nh×n míi, nh·n quan ng«n ng÷ míi, chñ thÓ míi, vµ tõ ®ã lµ nh÷ng h×nh ¶nh
(1)
míi .
V¨n xu«i hiÖn thùc nh×n x· héi trong quan hÖ víi sè phËn vµ øng xö ç nh©n. Hoµn c¶nh
lµ ®èi t−îng quan t©m chÝnh cña nã, nh−ng con ng−êi vÉn lµ ®iÓm tùa ®Ó nh×n vµo hoµn
c¶nh. V¨n häc hiÖn thùc xem con ng−êi lµ s¶n phÈm cña hoµn c¶nh, lµ tiªu b¶n cña hoµn
c¶nh. Mæ xÎ con ng−êi lµ kh¸m ph¸ t¸c ®éng hoµn c¶nh lªn con ng−êi. §ã lµ quan niÖm míi
vÒ con ng−êi, kh¸c víi quan niÖm con ng−êi lµ kÎ mang ®¹o lý chèng l¹i kÎ v« ®¹o, lµ anh
hïng thay trêi hµnh ®¹o trong v¨n häc trung ®¹i.
§èi víi NguyÔn C«ng Hoan mçi con ng−êi lµ mét diÔn viªn ®ãng vai trong tÊn trß ®êi.
"§êi lµ s©n khÊu hµi kÞch". §©y lµ kÎ lµm trß chung thuû ("O¼n tµ ro»n", kia lµ kÎ lµm trß
thÓ dôc − Tinh thÇn thÓ dôc), nä lµ kÎ lµm trß b¸o hiÕu (B¸o hiÕu : tr¶ nghÜa cha, B¸o hiÕu :
tr¶ nghÜa mÑ). Cô Ch¸nh B¸ lµm trß mÊt giµy ®Ó kiÕm ®«i giµy míi, ®øa ch¸u ®ãng trß mÊt
çi vÝ ®Ó ®uæi khÐo «ng cËu ®i, ®øa bÐ tù lµm g·y tay ®Ó ®ãng trß ¨n xin, anh kÐp T− BÒn
®ãng trß vui khi cha hÊp hèi chÕt,... Lµm trß lµ tr¹ng th¸i kh«ng thËt cña con ng−êi. Khi mäi
ng−êi ®Òu ®ãng trß th× ta cã mét x· héi gi¶ dèi, ®¸nh mÊt b¶n chÊt ch©n thËt. Con ng−êi bÞ
tha ho¸, kh«ng cßn chung thuû, kh«ng cßn hiÕu, kh«ng cßn t×nh, kh«ng cßn vui, thÝch thËt
n÷a ! BÒ ngoµi çi g× nã còng cã, mµ bªn trong th× kh«ng cã g× c¶. NguyÔn C«ng Hoan l¹i
miªu t¶ con ng−êi bÞ vËt ho¸ : ngùa ng−êi, ng−êi ngùa, ng−êi tranh c¬m víi chã, ng−êi biÕn
thµnh c©y thÞt, bé x−¬ng,... B»ng quan niÖm con ng−êi lµm trß vµ con ng−êi bÞ vËt ho¸,
NguyÔn C«ng Hoan ®· c−êi vµo çi x· héi gi¶ dèi, phi nh©n trong thùc t¹i. NguyÔn C«ng
Hoan ®· ®Ò cËp ®Õn mét khÝa c¹nh s©u s¾c nhÊt trong x· héi ®ång tiÒn. "VËt ho¸" lµ kh¸i
niÖm vÒ con ng−êi trong x· héi t− s¶n, lµ hiÖn thùc tÊt nhiªn, trùc tiÕp cña mçi ç nh©n : con
ng−êi biÕn thµnh hµng ho¸, thµnh ®å vËt.
Ng« TÊt Tè trong T¾t ®Ìn l¹i cã quan niÖm kh¸c h¼n. Nh©n vËt chÝnh diÖn cña «ng kh«ng
bÞ tha ho¸. Çc phÈm chÊt cña nh©n vËt chÝnh diÖn nh− chÞ DËu, anh DËu, çi Tý lµ nh÷ng
phÈm chÊt tèt ®Ñp, kh«ng bÞ thay ®æi tr−íc søc Ðp tµn b¹o cña hoµn c¶nh, hay ®óng h¬n,
chóng bÞ ®e do¹ thay ®æi. ChÞ DËu ®ãi ¨n triÒn miªn, ch¹y v¹y vay nî, b¸n con b¸n chã mµ
s¾c ®Ñp kh«ng suy suyÓn, ai thÊy còng mª. Quan phñ gi¨ng bÉy, quan cô gÇn kÒ mµ chÞ
kh«ng thÊt tiÕt. Çi Tý ®ãi c¬m ®Õn thÕ mµ nhÊt quyÕt kh«ng ¨n c¬m chã cña nhµ bµ NghÞ.
§iÒu ®ã chøng tá trong bøc tranh hiÖn thùc kh¾c nghiÖt nhµ v¨n vÉn dµnh mét khung trêi
l·ng m¹n cho çc nh©n vËt th©n yªu cña m×nh.
Nam Cao lµ nhµ v¨n tËp ®¹i thµnh cña v¨n xu«i hiÖn ®¹i tr−íc Çch m¹ng th¸ng T¸m
1945. ¤ng tiÕp thu quan niÖm con ng−êi c¶m gi¸c, «ng chÊp nhËn con ng−êi bÞ tha ho¸, dÞ
d¹ng, nh−ng «ng còng thÊy con ng−êi ë n¬i s©u th¼m vÉn cßn gi÷ ®−îc tÝnh ng−êi,... v× vËy
(1) Xem thªm : Th¬ cæ ®iÓn, Th¬ l·ng m¹n trong s¸ch Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬, NXB Gi¸o dôc, 1995.
55
t¸c phÈm cña «ng võa ®au ®ín, võa m¹nh mÏ, nhøc nhèi. Nam Cao lµ nhµ v¨n ®Æt ®−îc
nh÷ng vÊn ®Ò con ng−êi bøc xóc nhÊt, s©u s¾c nhÊt, nan gi¶i nhÊt. NÕu hiÓu tiÓu thuyÕt lµ
h×nh thøc nghÖ thuËt cung cÊp nh÷ng gi¶i ph¸p thÈm mü cho nh÷ng vÊn ®Ò con ng−êi ch−a
®−îc gi¶i quyÕt trong hiÖn thùc x· héi, lÞch sö, th× quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi cña
Nam Cao ®· mang chÊt tiÓu thuyÕt s©u s¾c nhÊt.
VÒ quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi trong v¨n häc ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i xin tham kh¶o
mét sè bµi viÕt kh¸c(1).
Qua çc phÇn tr×nh bµy trªn ta thÊy :
− LÞch sö cña v¨n häc nh©n lo¹i lµ lÞch sö lu«n lu«n ®æi thay quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con
ng−êi.
− Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi lµ yÕu tè c¬ b¶n, then chèt nhÊt cña mét chØnh thÓ
nghÖ thuËt, chi phèi toµn bé tÝnh ®éc ®¸o vµ hÖ thèng nghÖ thuËt cña chØnh thÓ Êy.
− Sù ®æi míi vµ ®a d¹ng cña v¨n häc tr−íc hÕt lµ ®æi míi vµ ®a d¹ng trong quan niÖm
nghÖ thuËt vÒ con ng−êi.
− Nghiªn cøu quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi gióp ta th©m nhËp vµo c¬ chÕ t− duy
cña v¨n häc, kh¸m ph¸ quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn cña h×nh thøc (thÓ lo¹i, phong çch)
v¨n häc. §ã chÝnh lµ néi dung Èn chøa bªn trong mäi yÕu tè h×nh thøc v¨n häc, ph©n biÖt víi
néi dung cô thÓ mµ mçi t¸c phÈm biÓu hiÖn.

1. Kh¸i niÖm quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi, c¬ së x· héi lÞch sö vµ ý nghÜa cña nã ®èi
víi nghÖ thuËt. Quan ®iÓm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi cã kh¸c g× víi quan niÖm triÕt häc, x·
héi häc, khoa häc vÒ con ng−êi.
2. Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi biÓu hiÖn nh− thÕ nµo trong t¸c phÈm. Nªu vµi vÝ dô.
3. Ph©n biÖt quan niÖm con ng−êi trong thÇn tho¹i, sö thi, cæ tÝch. Nªu vÝ dô.
4. Ph©n biÖt quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi trong v¨n häc trung ®¹i vµ hiÖn ®¹i. Cho vÝ
dô.
5. So s¸nh çc bµi th¬ Hå ChÝ Minh, S¸ng th¸ng n¨m, B¸c ¬i ! cña Tè H÷u vµ Ng−êi ®i t×m
h×nh cña n−íc cña ChÕ Lan Viªn, vµ nªu sù kh¸c biÖt trong quan niÖm nghÖ thuËt vÒ Chñ
tÞch Hå ChÝ Minh cña hai t¸c gi¶.
(1) TrÇn §×nh Sö :

− Con ng−êi trong v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i trong s¸ch Mét thêi ®¹i v¨n häc míi, NXB V¨n häc, 1987, t¸i
b¶n 1995.
− Con ng−êi trong s¸ng t¸c NguyÔn KhuyÕn trong s¸ch Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬, S®d.
− Quan niÖm con ng−êi trong th¬ Tè H÷u trong s¸ch Thi ph¸p th¬ Tè H÷u, NXB T¸c phÈm míi, 1987, NXB
Gi¸o dôc, t¸i b¶n 1995.
− Quan niÖm con ng−êi trong TruyÖn KiÒu trong s¸ch Nh÷ng thÕ giíi nghÖ thuËt th¬, S®d.
56
Ch−¬ng IV
Thêi gian nghÖ thuËt
I - kh¸i niÖm thêi gian nghÖ thuËt

1. Thêi gian nghÖ thuËt lµ mét ph¹m trï cña nghÖ thuËt
Trong triÕt häc ng−êi ta xem thêi gian lµ h×nh thøc (ph−¬ng thøc) tån t¹i cña vËt chÊt. §ã
lµ h×nh thøc tån t¹i cã tÝnh liªn tôc, ®é dµi, h−íng, nhÞp ®é, cã ba chiÒu qu¸ khø, hiÖn t¹i,
t−¬ng lai vµ cã tÝnh chÊt kh«ng thÓ ®¶o ng−îc. §Ó ®o thêi gian nµy ng−êi ta lµm ra çc
ph−¬ng tiÖn nh− lÞch, ®ång hå vµ ®Þnh ra çc ®¬n vÞ thêi gian : gi©y, phót, ngµy, giê, n¨m,
th¸ng, thÕ kû. Kh«ng mét vËt chÊt nµo cã thÓ tån t¹i ngoµi thêi gian. Mäi d¹ng tån t¹i cña
vËt chÊt ®Òu cã thêi gian riªng cña m×nh. Ngoµi thêi gian vËt lý, thêi gian lÞch sö, cßn cã
thêi gian sinh vËt, thêi gian t©m lý. NghÖ thuËt lµ mét d¹ng tån t¹i ®Æc thï, nã còng cã thêi
gian riªng. T¸c phÈm nghÖ thuËt còng tån t¹i trong thêi gian vËt chÊt : xem bµi th¬, cuèn
tiÓu thuyÕt, bé phim, vë kÞch,... ®Òu ph¶i mÊt mét l−îng thêi gian, tuú theo dung l−îng t¸c
phÈm dµi hay ng¾n. Kh«ng cã thêi gian vËt chÊt, t¸c phÈm nghÖ thuËt kh«ng tån t¹i ®−îc.
Nh−ng thêi gian kh¸ch quan ®ã ch−a ph¶i lµ thêi gian nghÖ thuËt. Bëi v× qua t¸c phÈm, ta cã
thÓ tr¶i qua mét cuéc ®êi, mét ngµy, tr¶i qua nhiÒu thÕ hÖ, hoÆc quay vÒ qu¸ khø, hay nh¶y
v−ît tíi t−¬ng lai, hoÆc sèng víi thêi gian câi tiªn nh− Tõ Thøc. Thêi gian nghÖ thuËt lµ thêi
gian mµ ta cã thÓ thÓ nghiÖm ®−îc trong t¸c phÈm nghÖ thuËt víi tÝnh liªn tôc vµ ®é dµi cña
nã, víi nhÞp ®é nhanh hay chËm, víi çc chiÒu thêi gian hiÖn t¹i, qu¸ khø hay t−¬ng lai.
Thêi gian nghÖ thuËt do ®−îc s¸ng t¹o ra nªn mang tÝnh chñ quan, g¾n víi thêi gian t©m lý.
Nã cã thÓ kÐo dµi hay rót ng¾n thêi gian thùc tÕ. Nã cã thÓ ®¶o ng−îc hay v−ît tíi t−¬ng lai.
Nã cã thÓ dõng l¹i. Thêi gian nghÖ thuËt lµ h×nh t−îng nghÖ thuËt, s¶n phÈm s¸ng t¹o cña
t¸c gi¶ b»ng çc ph−¬ng tiÖn nghÖ thuËt nh»m lµm cho ng−êi th−ëng thøc c¶m nhËn ®−îc :
hoÆc håi hép ®îi chê, hoÆc thanh th¶n v« t−, hoÆc ®¾m ch×m vµo qu¸ khø. ThiÕu sù c¶m thô,
t−ëng t−îng cña ng−êi ®äc th× thêi gian nghÖ thuËt kh«ng xuÊt hiÖn. Nh−ng thêi gian nghÖ
thuËt còng kh«ng ph¶i lµ mét hiÖn t−îng cña t©m lý ç nh©n ng−êi ®äc, muèn c¶m thô
nhanh chËm thÕ nµo còng ®−îc. Thêi gian nghÖ thuËt lµ mét s¸ng t¹o kh¸ch quan trong chÊt
liÖu. NÕu nh− mét t¸c phÈm cã thÓ g©y hiÖu qu¶ håi hép ®îi chê th× ®èi víi ai, lóc nµo, khi
c¶m thô, thêi gian Êy ®Òu xuÊt hiÖn.
§iÒu ®Æc biÖt lµ thêi gian nghÖ thuËt lµ mét biÓu t−îng, mét t−îng tr−ng, thÓ hiÖn mét
quan niÖm cña nhµ v¨n vÒ cuéc ®êi vµ con ng−êi. Cuéc ®êi cã thÓ nh− chíp m¾t, nh− giÊc
méng. Cuéc ®êi cã thÓ chØ lµ cuéc ®µy ¶i v« tËn. Cuéc ®êi cã thÓ chØ nh− con thoi ®−a mµ
57
kh«ng cã chØ, hoµn toµn v« nghÜa. Cuéc ®êi cã thÓ lµ cuéc hµnh qu©n ®i tíi t−¬ng lai,... Thêi
gian nghÖ thuËt lµ ph¹m trï cã néi hµm triÕt lý. ChØ cÇn l−u ý tíi quan niÖm thêi gian trong
th¬ Xu©n DiÖu, ChÕ Lan Viªn, Tè H÷u, ta sÏ thÊy ý nghÜa cña ph¹m trï thêi gian trong th¬
ca vµ v¨n häc nãi chung.
Lµ h×nh thøc cña h×nh t−îng nghÖ thuËt, thêi gian nghÖ thuËt lµ mét trong nh÷ng ph¹m trï
quan träng nhÊt cña thi ph¸p häc, bëi v× nã thÓ hiÖn thùc chÊt s¸ng t¹o nghÖ thuËt cña nghÖ
sÜ. NghÖ sÜ cã thÓ chän ®iÓm b¾t ®Çu vµ kÕt thóc, cã thÓ kÓ nhanh hay chËm, cã thÓ kÓ xu«i
hay ®¶o ng−îc, cã thÓ chän ®é dµi mét kho¶nh kh¾c hay nhiÒu thÕ hÖ, nhiÒu cuéc ®êi. Thêi
gian thÓ hiÖn ý thøc s¸ng t¹o chñ ®éng, tù do, chñ quan cña nghÖ thuËt.
Thêi gian nghÖ thuËt lµ ph¹m trï thi ph¸p cµng ngµy cµng cã tÇm quan träng bëi v× con
ng−êi muèn c¶m nhËn toµn bé thÕ giíi qua thêi gian vµ trong thêi gian.
Thêi gian nghÖ thuËt lµ ph¹m trï ®Æc tr−ng cña v¨n häc, bëi v¨n häc lµ nghÖ thuËt thêi
gian. "Thêi gian lµ ®èi t−îng, lµ chñ ®Ò, lµ c«ng cô miªu t¶ − lµ sù ý thøc vµ c¶m gi¸c vÒ sù
vËn ®éng vµ ®æi thay cña thÕ giíi trong çc h×nh thøc ®a d¹ng cña thêi gian xuyªn suèt toµn
bé v¨n häc"(1).
ViÖc nhµ tiÓu thuyÕt cã thÓ tù do øng xö víi thêi gian nh− trªn ®−îc xem lµ mét b−íc
ngoÆt kiÓu C«pernic trong v¨n häc(2). Thêi gian trong v¨n häc kh«ng cßn gi¶n ®¬n lµ çi
dung chøa çc qu¸ tr×nh ®êi sèng mµ lµ mét yÕu tè néi dung tÝch cùc, "mét kÎ tham gia ®éc
lËp vµo hµnh ®éng nghÖ thuËt"(3), lµ "mét trong nh÷ng ph−¬ng tiÖn h÷u hiÖu nhÊt ®Ó tæ chøc
néi dung cña nghÖ thuËt"(4).
2. L−îc sö kh¸i niÖm
§èi víi con ng−êi, ý niÖm thêi gian ®Õn muén h¬n ý niÖm kh«ng gian rÊt nhiÒu. Kh«ng
gian cã thÓ ®−îc c¶m nhËn b»ng thÞ gi¸c, cßn thêi gian ph¶i so s¸nh, liªn hÖ, t−ëng t−îng
míi c¶m thÊy.
Mét thêi gian dµi con ng−êi chØ hiÓu thêi gian lµ kh¸ch quan, do ®ã kh«ng ai nghÜ ®Õn
thêi gian nghÖ thuËt.
Thêi gian nghÖ thuËt lµ mét kh¸i niÖm rÊt míi cña khoa v¨n häc, ®−îc coi lµ mét trong
nh÷ng thµnh tùu næi bËt nhÊt cña khoa nghiªn cøu v¨n häc hiÖn ®¹i. Tr−íc thÕ kû XX, nã hÇu
nh− ch−a ®−îc ý thøc. Thêi cæ Hy L¹p, trong Thi ph¸p häc, do ®Ò x−íng nguyªn t¾c "b¾t
ch−íc tù nhiªn" ng−êi ta ch−a ý thøc ®−îc tÝnh ®éc lËp cña thêi gian nghÖ thuËt. Chñ nghÜa cæ
®iÓn Ph¸p víi luËt "tam duy nhÊt" ®ång nhÊt thêi gian cèt truyÖn vµo thêi gian diÔn xuÊt (3 - 4
tiÕng hoÆc tèi ®a lµ mét ngµy ®ªm), ®· gß bã trãi buéc nghÖ thuËt. ThÕ kû XVIII, nhµ khai
s¸ng §øc Lessing ph©n biÖt th¬ vµ héi ho¹ ë chç héi ho¹ miªu t¶ çc sù vËt tr¶i ra trong kh«ng
gian, cßn th¬ ca miªu t¶ nh÷ng vËt thay thÕ nhau trong thêi gian, nh− vËy vÉn chØ lµ sù t−¬ng
®ång gi÷a v¨n häc víi ®èi t−îng vµ chÊt liÖu. Ng−êi ta ch−a thÊy râ thêi gian nghÖ thuËt mang
(1) §. X. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, S®d, tr. 209 - 210.
(2) To¸t yÕu b¸ch khoa v¨n häc, M¸txc¬va, 1978, tËp 9, tr. 775.
(1) A. GurªvÝch, Thêi gian lµ g× ? in trong T¹p chÝ Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc, sè 11, 1968.
(2) N. G©y, Thêi gian vµ kh«ng gian trong cÊu tróc t¸c phÈm trong s¸ch Kontekxt - 1974, M¸txc¬va, 1975, tr.
228.
58
tÝnh chÊt t©m lý. ViÖc ph¸t hiÖn tÝnh thêi gian cña dßng ng«n tõ ®· më ra triÓn väng míi ®Ó
kh¸m ph¸ thêi gian nghÖ thuËt.
Mét thêi gian dµi con ng−êi hÇu nh− chØ thÊy thêi gian, kh«ng gian lµ kh¸ch quan. Tõ
n¨m 1885, Mach trong t¸c phÈm Ph©n tÝch c¶m gi¸c ®em thêi gian vËt lý hoµn nguyªn thµnh
çc yÕu tè c¶m gi¸c, x©y dùng l¹i quan niÖm chñ quan vÒ thÕ giíi. Cïng thêi gian Êy xuÊt
hiÖn bøc tranh Ên t−îng chñ nghÜa ®Çu tiªn, Sezan dïng mµu s¾c thuÇn tuý t¹o ra c¶m gi¸c
lËp thÓ, kÕ ®ã Picasso dïng mÆt ph¼ng hai chiÒu thay thÕ kh«ng gian ba chiÒu thÊu thÞ, ph¸t
hiÖn ra tÝnh chñ quan trong quan niÖm vÒ kh«ng gian, thêi gian. H. Bergson x¸c ®Þnh vÒ mÆt
triÕt häc b¶n chÊt thêi gian cña sù sèng, g¾n liÒn víi thÓ nghiÖm. ThÕ lµ ®æi míi quy t¾c vËn
dông thêi gian, kh«ng gian trong nghÖ thuËt.
Thêi gian nghÖ thuËt thùc sù ®−îc ý thøc khi nhËn thÊy sù so le gi÷a thêi gian trÇn thuËt
vµ thêi gian ®−îc trÇn thuËt, thêi gian kh«ng ®ång ®Òu trong çc ch−¬ng còng nh− thêi gian
bá löng gi÷a çc ch−¬ng tiÓu thuyÕt. §ã lµ ®iÒu ®−îc nhËn thÊy trong tiÓu thuyÕt Don KihotÐ
cña Cervantes, trong Tom Jones - ®øa trÎ v« thõa nhËn cña Henry Fielding, trong Tristam
Sandy cña L. Sterne. Çc nhµ h×nh thøc Nga nh− Sclèpxki, T«masÐpxki lµ nh÷ng ng−êi ®Çu
tiªn nªu ra vÊn ®Ò thêi gian tù sù, tiÕp theo lµ W. Hadow, E. Staiger, G. Muller, L. Dolegel, A.
Men®ilèp nªu ra thêi gian cã tÝnh kh«ng gian trong v¨n xu«i. G. Genette, M. Bal lµ nh÷ng
ng−êi hÖ thèng ho¸ çc h×nh thøc thêi gian trÇn thuËt. Çc nhµ thi ph¸p häc lÞch sö nh− M.
Bakhtin, §. X. LikhachÐp kh¸i qu¸t çc h×nh thøc thêi gian trong tiÓu thuyÕt cæ vµ v¨n häc
trung ®¹i. Thêi gian trong v¨n häc thÕ kû XIX còng nh− çc h×nh thøc míi l¹ cña thêi gian
nghÖ thuËt trong v¨n häc thÕ kû XX lµ ®Ò tµi cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu. J. Frank, K. Kumar,
T. M«t−l«va, H. Meierhoff nghiªn cøu çc h×nh thøc thêi gian trong v¨n häc hiÖn ®¹i. HiÖn
nay vÊn ®Ò nµy ®ang thu hót sù chó ý cña giíi nghiªn cøu. Tuy nhiªn, ph¹m trï thêi gian
nghÖ thuËt vÉn cßn nhiÒu vÊn ®Ò lý luËn ch−a ®−îc nhÊt trÝ trong çc khÝa c¹nh chuyªn s©u.
II - CÊu tróc vµ biÓu hiÖn cña thêi gian nghÖ thuËt

Nh− trªn ®· nãi, thêi gian nghÖ thuËt lµ s¶n phÈm s¸ng t¹o cña t¸c gi¶ trªn c¬ së tæ chøc
vËt liÖu. VËy tr−íc hÕt h·y t×m hiÓu çc yÕu tè mang thêi gian, sù tæ chøc thêi gian vµ çc
h×nh thøc thêi gian nghÖ thuËt.
Trong v¨n häc, yÕu tè nµo còng cã thêi gian cña nã vµ ®Òu cã thÓ biÓu hiÖn thêi gian.
Chóng ta chó ý tr−íc hÕt tíi yÕu tè chÝnh, tøc lµ hai líp thêi gian c¬ b¶n sau ®©y.
1. Thêi gian trÇn thuËt
Thêi gian trÇn thuËt lµ thêi gian vËn ®éng theo dßng vËn ®éng tuyÕn tÝnh, mét chiÒu, cña
v¨n b¶n ng«n tõ. Ng−êi ta nãi v¨n häc lµ nghÖ thuËt thêi gian bëi v× v¨n häc diÔn ®¹t çc sù
vËt, hiÖn t−îng theo trËt tù thêi gian cña lêi nãi liªn tôc, tõ c©u ®Çu cho ®Õn c©u cuèi cïng,
kh«ng ®¶o ng−îc. Kh¸i niÖm "trÇn thuËt" ®©y ®−îc dïng víi ý nghÜa rÊt kh¸i qu¸t − kh«ng
chØ lµ cho lo¹i tù sù, mµ cho mäi v¨n b¶n v¨n häc, nghÜa lµ sù tæ chøc v¨n b¶n miªu t¶, biÓu
hiÖn cña chñ thÓ ®Ó thÓ hiÖn thÕ giíi nghÖ thuËt cña t¸c phÈm. Trong v¨n häc cæ ViÖt Nam,
ng−êi ta gäi th¬ tr÷ t×nh lµ "tù t×nh", "trÇn t×nh", "tù thuËt" tøc lµ kÓ nçi lßng, tr×nh bµy t×nh
c¶m.
59
Thêi gian trÇn thuËt lµ thêi gian cña ng−êi kÓ, cña sù kÓ. a) Nã cã më ®Çu vµ kÕt thóc, do
®ã lµ mét thêi gian h÷u h¹n. b) Nã cã tèc ®é vµ nhÞp ®é riªng do ng−êi kÓ cã thÓ kÓ nhanh
hay chËm, cã nghÜa lµ kÓ l−ít hay lµ tû mû, dõng l¹i miªu t¶ chi tiÕt. Khi nµo diÔn ®¹t kh¸i
qu¸t th× thêi gian l−ít nhanh, khi nµo sa vµo miªu t¶ chi tiÕt th× thêi gian nh− dõng l¹i. c)
Do nã cã tÝnh kh«ng ®¶o ng−îc cho nªn nã cã thÓ s¾p xÕp l¹i trËt tù thêi gian cña sù viÖc
vµo trËt tù tr−íc sau cña nã. Nã cã thÓ ®em çi x¶y ra sau kÓ tr−íc, vµ ng−îc l¹i ®em çi
x¶y ra tr−íc kÓ sau. d) Thêi gian trÇn thuËt lu«n mang thêi hiÖn t¹i. T«i ®ang nãi cã nghÜa
lµ thêi ®iÓm ®ang hiÖn t¹i. Thêi hiÖn t¹i ng÷ ph¸p cña lêi nãi øng víi thêi hiÖn t¹i cña
ng−êi nãi. Khi ta ®äc mét bµi th¬ tr÷ t×nh cæ lµ ta nhËp thêi hiÖn t¹i cña t¸c gi¶ vµo víi
thêi hiÖn t¹i cña ng−êi ®äc lµ ta, vµ t¹o thµnh mét thêi gian nghÖ thuËt, chØ cã trong nghÖ
thuËt.
X¸c ®Þnh thêi gian trÇn thuËt nh− thÕ nµo lµ vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt ®Ó ph©n tÝch nghÖ thuËt
trÇn thuËt. Theo G. Genette, thêi gian trÇn thuËt cã bèn h×nh thøc : a) TØnh l−îc (ellipsis) −
thêi gian ®−îc trÇn thuËt rÊt dµi, nh−ng thêi gian trÇn thuËt l¹i bá qua, thêi gian trÇn thuËt
gÇn nh− b»ng kh«ng. ë ®©y cã çc h×nh thøc cô thÓ kh¸c nhau, hoÆc cã biÓu thÞ hµm Èn,
hoÆc cã biÓu thÞ râ rµng hoÆc chØ ¸m thÞ, hoÆc lµ gi¶ thiÕt. b) L−îc thuËt (summary) − lµ l−îc
kÓ trong mét c©u ng¾n mét ®o¹n thêi gian dµi. c) C¶nh t−îng (scene) − kÓ çc cuéc ®èi
tho¹i, thêi gian gÇn nh− b»ng thêi gian thùc tÕ khi tiÕn hµnh ®èi tho¹i (ng−êi ta gäi thêi gian
®ã lµ thêi gian kÞch). d) Dõng l¹i (pause) tøc lµ khi nhµ v¨n tiÕn hµnh miªu t¶ ch©n dung hay
phong c¶nh, m«i tr−êng. Lóc nµy thêi gian ®−îc trÇn thuËt dõng l¹i b»ng kh«ng.
Trong lý luËn tù sù Trung Quèc x−a ng−êi ta cßn ®Ò cËp ®Õn çc h×nh thøc thuËt bæ sung
(bæ tù), trÇn thuËt chuyÖn x¶y ra tr−íc (®¶o tù), trÇn thuËt xen (th¸p tù), kÓ nh÷ng chuyÖn sÏ
x¶y ra (dù tù), çc h×nh thøc nµy trong sö biªn niªn còng sö dông.
Thêi gian trÇn thuËt lµ mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt, chØ cã trong s¸ng t¸c nghÖ thuËt, bëi
nã nh»m t¹o ra c¶m gi¸c thêi gian vµ dßng thêi gian trong t©m hån ng−êi ®äc.
Gi¶ sö ta xem trÇn thuËt nh− mét hµnh ®éng diÔn xuÊt, nghÜa lµ t¸c gi¶ dïng ng«n tõ ®Ó
biÓu diÔn çc nh©n vËt vµ sù kiÖn − th¬ tr÷ t×nh còng lµ ng«n tõ ®Ó diÔn xuÊt t×nh c¶m m×nh
− th× thêi gian trÇn thuËt lµ thêi gian diÔn xuÊt, nã lµ thêi hiÖn t¹i. Khi ta ®äc lµ ta tù ®iÒu
khiÓn cho dßng ng«n tõ l¹i diÔn xuÊt tr−íc m¾t ta. Do ®ã, thêi gian trÇn thuËt (thèng nhÊt
dßng ng«n tõ, ho¹t ®éng biÓu diÔn cña t¸c gi¶ vµ ho¹t ®éng c¶m thô cña ng−êi ®äc) lµ thêi
gian mang b¶n chÊt nghÖ thuËt. Do vËy, çi quan niÖm xem tr÷ t×nh − thêi hiÖn t¹i, cßn tù sù
− thêi qu¸ khø chØ ®óng mét phÇn, tøc nãi tíi thêi gian ng÷ ph¸p (th×, thøc), thêi gian cña
çi ®−îc nãi tíi, chø ch−a chó ý tíi thêi gian trÇn thuËt. Thêi gian trÇn thuËt thùc chÊt lµ thêi
gian biÓu diÔn b»ng ph−¬ng tiÖn ng«n tõ. Mµ mäi diÔn xuÊt ®Òu ®ßi hái sù tham gia cña
nhiÒu yÕu tè : t¸c gi¶, ng−êi kÓ chuyÖn, nh©n vËt, sù kiÖn, bèi c¶nh, ®¹o cô, ng−êi ®äc vµ ®ã
lµ nghÖ thuËt.
2. Thêi gian ®−îc trÇn thuËt
NÕu trong mçi lêi nãi ta ®Òu ph©n biÖt ®−îc hai sù kiÖn : sù kiÖn nãi vµ sù kiÖn ®−îc nãi
tíi, th× còng vËy, trong v¨n häc ta ph©n biÖt thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian ®−îc trÇn thuËt.
60
Thêi gian ®−îc trÇn thuËt lµ thêi gian cña sù kiÖn ®−îc nãi tíi. §©y ch−a ph¶i lµ thêi gian
nghÖ thuËt, nh−ng lµ c¬ së cña nã. Thêi gian ®−îc trÇn thuËt bao gåm :
a) Thêi gian sù kiÖn : lµ chuçi liªn tôc cña çc sù kiÖn trong quan hÖ liªn tôc tr−íc sau,
nh©n qu¶. Cã ng−êi gäi ®©y lµ thêi gian "lÞch sö", thêi gian tÝch truyÖn. §ã lµ çc tªn gäi
−íc lÖ. Thêi gian sù kiÖn cã thÓ ®−îc tÝnh theo ®é dµi thêi gian mµ nã diÔn ra. VÝ dô, thêi
gian sù kiÖn trong Tam quèc diÔn nghÜa lµ mét tr¨m m−êi mét n¨m, thêi gian sù kiÖn cña
TruyÖn KiÒu lµ m−êi l¨m n¨m. Thêi gian sù kiÖn trong truyÖn ChÝ PhÌo lµ c¶ cuéc ®êi ChÝ
PhÌo. Nh−ng thêi gian sù kiÖn trong truyÖn cæ tÝch nh− C©y khÕ, TÊm Çm th× chØ lµ tÝnh
liªn tôc, mµ kh«ng biÕt lµ diÔn ra bao nhiªu l©u. ë ®ã hÇu nh− thiÕu quan niÖm ®é dµi thêi
gian. Trong thêi gian sù kiÖn, ng−êi ta chia ra hai líp thêi gian : thêi gian tÝch truyÖn vµ thêi
gian truyÖn. Thêi gian tÝch truyÖn cña ChÝ PhÌo lµ mét ®êi ChÝ PhÌo, cßn thêi gian truyÖn,
tÝnh tõ khi "H¾n võa ®i võa chöi" cho ®Õn khi kÕt thóc truyÖn lµ s¸u ngµy. Trong Nh÷ng
ng−êi bÞ quû ¸m cña §ètxt«iÐpxki th× thêi gian tÝch truyÖn lµ hai m−¬i n¨m (1849 − 1869),
cßn thêi gian truyÖn lµ ba m−¬i ngµy, tõ khi Xtav¬r«ghin ®Õn vµo ngµy 12 - 9 ®Õn ngµy y
chÕt 11 th¸ng 2. Thêi gian truyÖn trong Téi ¸c vµ trõng ph¹t kÐo dµi chØ cã m−êi bèn ngµy.
Thêi gian nµy cã khi ®−îc th«ng b¸o trong nhan ®Ò : Buæi s¸ng cña ng−êi trang chñ, 24 giê
trong mét ngµy cña ng−êi ®µn bµ, ChÝn ngµy trong mét n¨m,... Sù ph©n biÖt nµy còng ®−îc
nhËn thÊy ë sö thi. VÝ dô, ë Iliade, thêi gian tÝch truyÖn gåm m−êi n¨m, nh−ng thêi gian
truyÖn lµ n¨m m−¬i ngµy trong n¨m thø m−êi. ë OdyssÐe, thêi gian truyÖn lµ bèn m−¬i mèt
ngµy trong n¨m thø m−êi (theo çch tÝnh cña H. Frankel vµ cña Helvig). Thêi gian tÝch
truyÖn th−êng ®−îc kÓ bæ sung, chÊm ph¸, cßn thêi gian truyÖn th× ®−îc trÇn thuËt liªn tôc.
Sù ph©n biÖt nµy cã ý nghÜa lµ : thêi gian tÝch truyÖn cã gi¸ trÞ thuyÕt minh, cßn thêi gian
truyÖn míi t¹o c¶m gi¸c vËn ®éng cho t¸c phÈm.
b) Thêi gian nh©n vËt : bao gåm thêi gian tiÓu sö vµ thêi gian ®−îc nÕm tr¶i qua t©m hån
nh©n vËt. Thêi gian tiÓu sö tÝnh tõ ngµy sinh, ngµy ®ç ®¹t, lÊy vî, ®Î con, lµm quan, xa nhµ,
lËp nghiÖp, èm ®au vµ chÕt,... Thêi gian sinh mÖnh còng thuéc thêi gian con ng−êi. Ho¹t
®éng t©m lý, ký øc dßng ý thøc t¹o thµnh thêi gian nh©n vËt. Cã nh÷ng sù kiÖn cø b¸m lÊy
ký øc con ng−êi lµm cho thêi gian t©m lý dõng l¹i. NÕu nh©n vËt thiÕu ®êi sèng néi t©m th×
thêi gian cña nã chØ tån t¹i trªn cÊp ®é sù kiÖn nh©n qu¶, trªn cÊp ®é thêi gian ®ång hå vµ
lÞch. Thêi gian nh©n vËt g¾n víi çc thêi ®iÓm cã ý nghÜa riªng cña nh©n vËt ®ã ®ång thêi
thÓ hiÖn trong t−¬ng quan víi çc nh©n vËt kh¸c. Ch¼ng h¹n, KiÒu nãi víi Thóc Sinh :
ThiÕp nh− hoa ®· l×a cµnh
Chµng nh− con b−ím l−în vµnh mµ ch¬i
Chóa xu©n ®µnh ®· cã n¬i
Ng¾n ngµy xin chí dµi lêi lµm chi !
thÓ hiÖn hai c¶m nhËn thêi gian hoµn toµn kh¸c nhau lóc ®ã. Mçi nh©n vËt cã mét "thêi kho¸
biÓu", mét nhÞp ®é ho¹t ®éng. Xin dÉn thªm mét vÝ dô n÷a vÒ TruyÖn KiÒu, trong ®o¹n Trao
duyªn :
Mai sau, dÇu cã bao giê
§èt lß h−¬ng Êy so t¬ phÝm nµy
61
Tr«ng ra ngän cá, l¸ c©y
ThÊy hiu hiu giã th× hay chÞ vÒ
ë ®©y cã kh¸c biÖt gi÷a thêi gian ng−êi sèng vµ ng−êi chÕt, hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai. Thêi
gian nh©n vËt cã ®é dµi kh¸c nhau hiÖn diÖn trong t¸c phÈm. ChØ nh©n vËt chÝnh lµ cã thêi
gian b»ng thêi gian tÝch truyÖn vµ thêi gian truyÖn, cßn çc nh©n vËt kh¸c th× chØ xuÊt hiÖn
tõng lóc, tõng n¬i, vµo nh÷ng thêi ®iÓm, thêi ®o¹n nhÊt ®Þnh cña truyÖn. Thêi gian nh©n vËt
cßn thÓ hiÖn ë b×nh diÖn thêi gian cña nh©n vËt mµ nhµ v¨n cho ta thÊy. Cã nh©n vËt chñ yÕu
chØ xuÊt hiÖn trong çc cuéc héi häp, cã nh©n vËt xuÊt hiÖn trong thêi gian ch¬i bêi, cã nh©n
vËt xuÊt hiÖn trong suy ngÉm, v.v.
c) Thêi gian thiªn nhiªn : gåm cuéc vËn hµnh cña vò trô, bèn mïa, xu©n h¹ thu ®«ng, mïa
m−a, mïa kh«, mïa nµo thøc Êy, sím, tr−a, chiÒu, tèi, ®ªm khuya, çc ngµy chuyÓn thêi tiÕt
trong n¨m, tr¨ng trßn tr¨ng khuyÕt, v.v. Thêi gian thiªn nhiªn cã vÞ trÝ rÊt to lín trong ®êi sèng
t©m hån con ng−êi.
d) Thêi gian sinh ho¹t : lµ thêi gian con ng−êi thùc hiÖn çc ho¹t ®éng sèng : thêi gian
ngñ, thêi gian ¨n nhËu, d¹o ch¬i, ®µm ®¹o, lµm viÖc. Mçi nhµ tr−êng vµ mçi c¬ quan cã lÞch
lµm viÖc vµ thêi kho¸ biÓu riªng. Mçi thêi, mçi n¬i, mçi nhµ cã thêi gian sinh ho¹t riªng. §i
s©u vµo líp thêi gian nµy ng−êi ta sÏ hiÓu ®−îc tr¹ng th¸i sèng vµ tån t¹i cña con ng−êi.
e) Thêi gian phong tôc : ®ã lµ thêi gian cña çc phiªn chî, çc tuÇn chay, çc ngµy cóng
giç, çc ngµy lÔ tiÕt trong n¨m, nã t¹o thµnh nhÞp ®é chung cña cuéc sèng tõng vïng, tõng
d©n téc, tõng t«n gi¸o vµ gia ®×nh, dßng hä. Kh«ng ai cã thÓ sèng ngoµi phong tôc vµ ®êi hä
g¾n víi nhÞp ®iÖu cña thêi nµy.
g) Thêi gian x· héi, lÞch sö : ®ã lµ thêi gian ®æi thay s¬n hµ, sù h−ng phÕ, thÞnh suy cña
x· héi. Nã ®−îc ®¸nh dÊu b»ng çc sù kiÖn lªn ng«i, niªn hiÖu, chiÕn tranh, néi chiÕn, ngµy
gi¶i phãng, ngµy hoµ b×nh, ngµy çch m¹ng, çc ®æi thay trong chÝnh s¸ch lµm ®æi thay cuéc
sèng vµ sè phËn cña bao nhiªu ng−êi.
Çc líp thêi gian trªn cho thÊy thêi gian trong cuéc sèng con ng−êi lµ mét phøc hîp gåm
nhiÒu yÕu tè. Sù phèi hîp çc yÕu tè cã nhÞp ®é vµ ®é dµi kh¸c nhau Êy sÏ t¹o nªn thêi gian
sèng cña mçi ng−êi vµ c¶m nhËn thêi gian cña hä.
3. Mèi quan hÖ gi÷a thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian ®−îc trÇn thuËt
Sù s¾p xÕp, phèi trÝ cña thêi gian ®−îc trÇn thuËt vµo thêi gian trÇn thuËt míi t¹o ra ®−îc
thêi gian nghÖ thuËt thËt sù. Mèi quan hÖ nµy ®−îc biÓu hiÖn qua çc t−¬ng quan sau ®©y :
a) T−¬ng quan gi÷a ®iÓm më ®Çu − kÕt thóc cña thêi gian trÇn thuËt víi ®iÓm më ®Çu −
kÕt thóc thêi gian sù kiÖn : hai ®iÓm nµy cã thÓ trïng nhau, nh− trong truyÖn cæ tÝch, ngô
ng«n, truyÖn th¬ N«m, v.v.
Hai ®iÓm më ®Çu vµ kÕt thóc cña hai thêi gian trªn cã thÓ kh«ng trïng nhau, mµ so le
nhau. VÝ dô, truyÖn ChÝ PhÌo b¾t ®Çu tõ khi "h¾n võa ®i võa chöi", trong khi cuéc ®êi ChÝ
b¾t ®Çu "Tõ mét s¸ng tinh s−¬ng, mét ng−êi ®i ®Æt èng l−¬n" nhÆt ®−îc ChÝ ®á hán trong
çi lß g¹ch bá kh«ng. §©y lµ tr−êng hîp b¾t ®Çu tõ gi÷a. Cã tr−êng hîp b¾t ®Çu tõ kÕt qu¶
62
cña sù kiÖn ®· kÕt thóc. T−¬ng quan nµy t¹o ra qu¸ khø, t−¬ng lai, thêi gian nhiÒu b×nh
diÖn.
b) T−¬ng quan sù kiÖn trong thêi gian trÇn thuËt : çc sù kiÖn trong thêi gian trÇn thuËt
cã thÓ lµ ;
− Liªn tôc nhau, sù kiÖn nµy kÒ theo sù kiÖn tr−íc.
− Gi÷a çc sù kiÖn cã kho¶ng çch thêi gian bÞ tØnh l−îc ng¾n hoÆc dµi, ®−îc th«ng b¸o
(vÝ nh− hai n¨m sau), hoÆc kh«ng th«ng b¸o mµ chØ miªu t¶ phong c¶nh, m«i tr−êng.
− Gèi ®Çu nhau, sù kiÖn nµy ch−a xong, sù kiÖn sau ®· tíi (bçng nhiªn, kh«ng ngê,...)
− Ng¾t nöa chõng, theo kiÓu tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi : "Muèn xem sù thÓ ra sao, xin xem
håi sau sÏ râ" (H·m chËm thêi gian, ®Ó g©y chó ý, chê ®îi).
− §¶o ng−îc thêi gian, ®ßi hái håi t−ëng, håi thuËt, tõ mét ®iÓm cña thêi hiÖn t¹i mµ trë
vÒ thêi gian ®· qua.
TrÇn thuËt dån nÐn, l−îc thuËt (C«ng thøc "Cø mçi lÇn", "Bao giê còng vËy" nh»m kÓ sù
viÖc lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn).
T−¬ng quan nµy t¹o ra nhÞp ®iÖu, tèc ®é cña nghÖ thuËt trÇn thuËt.
Mèi quan hÖ gi÷a thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian ®−îc trÇn thuËt ®−îc G. Genette xö lý
thó vÞ. ¤ng ®em thø tù trÇn thuËt xÕp theo A, B, C, D, ®em thø tù sù kiÖn tr−íc sau ®¸nh dÊu
theo con sè 1, 2, 3, 4, tõ ®ã mÊy c©u th¬ ®Çu cña Iliade ®−îc trÇn thuËt nh− sau : A4 − B5 −
C3 − D2 − E1. §©y lµ trÇn thuËt tõ gi÷a trë vÒ qu¸ khø.
VËn dông kh¸i niÖm vµ çch lµm cña G. Genette cã thÓ ph©n tÝch thêi gian trÇn thuËt
trong truyÖn T−ëng H−ng Ca gÆp l¹i chiÕc ¸o ngäc cña Phïng Méng Long (Dô thÕ minh
ng«n) qua mét ®o¹n nh− sau :
"(A) Thêi gian nh− tªn b¾n, bÊt gi¸c mét n¨m ®· hÕt. H−ng l¹y tr−íc bµi vÞ cña cha, trót
bá ¸o x« gai, nhê ng−êi mai mèi ®i hái con g¸i nhµ hä V−¬ng, míi xong ®−îc viÖc. (B)
Kh«ng ®Çy mÊy h«m, s¸u lÔ ®Òu xong, c−íi vî vÒ nhµ. (C) Cã bµi th¬ lµm chøng nh− sau :
"Mµn tang ®æi thµnh mµn c−íi - ¸o hång thay ¸o x« gai − LÇu hoa kÕt ®Ìn rùc rì - Quµ çp,
tiÖc c−íi d©ng bµy - Cña håi m«n ®· rÊt xép - L¹i thªm ng−êi ®Ñp s¾c trêi - H«m nay ®éng
phßng vui thó - Ngµy mai lêi chóc ®Çy n¬i". (D) Ng−êi vî nµy nguyªn lµ con g¸i ót cña «ng
V−¬ng, tªn th−êng gäi lµ Tam §¹i Nhi. (E) Hai ng−êi con g¸i ®Çu cña «ng V−¬ng ®Òu ®· lÊy
chång, ®Òu rÊt xinh ®Ñp. (F) Trong huyÖn T¶o D−¬ng mäi ng−êi ®Òu khen, ®Æt bèn c©u vÌ :
"Thiªn h¹ ®µn bµ nhiÒu - G¸i ®Ñp hä V−¬ng hiÕm - Ai lÊy ®−îc ng−êi ta - Kh¸c nµo lµm phß
m·". (G) Ng−êi ta th−êng nãi : "Bu«n b¸n kh«ng may chØ khæ mét lóc, lÊy vî mµ kh«ng
may th× khæ mét ®êi". BiÕt bao nhiªu ng−êi giµu sang chØ cèt chän m«n ®¨ng hé ®èi, hoÆc
chän nhµ giµu, bÊt kÓ xÊu tèt cø c−íi phøa ®i. LÊy vÒ ®−îc nµng d©u xÊu xÝ, tr−íc bµn d©n
thiªn h¹, kÎ lµm bè mÑ chång xÊu mÆt, kÎ lµm chång ch¼ng vui, thÕ lµ tÝnh chuyÖn ngo¹i
t×nh. Nh−ng hÔ vî xÊu xÝ th× l¹i muèn gi÷ chång. NÕu lµm mÆt nÆng mµy nhÑ th× chång qu¾c
m¾t. NÕu lµm cho ra thÓ diÖn th× mäi sù vì lë hÕt. (H) §· biÕt viÖc nh− thÕ cho nªn «ng bè
T−ëng H−ng Ca nghe tin «ng V−¬ng cã con g¸i ®Ñp bÌn tõ nhá ®· quµ çp, tÆng phÈm, ®Þnh
63
viÖc h«n nh©n cho con trai m×nh. (I) H«m nay c−íi ®−îc vî vÒ, qu¶ nhiªn yÓu ®iÖu xinh ®Ñp,
nãi cho ®óng, cßn ®Ñp h¬n c¶ hai ng−êi chÞ nhiÒu."
ë ®©y thø tù trÇn thuËt biÓu thÞ b»ng A, B, C, D,... thø tù sù kiÖn sau tr−íc biÓu thÞ b»ng
1, 2, 3, 4,... s¾p xÕp theo thø tù trÇn thuËt, ta cã :
A4 − B4 − Co − D1 − E3 − F3 − Go − H2 − I4.
Trong chÝn ®o¹n trÇn thuËt trªn t¸c gi¶ kh«ng hÒ kÓ theo thø tù tr−íc sau cña sù viÖc, mµ
tõ hiÖn t¹i, håi cè nguyªn nh©n ban ®Çu, khi lµm th¬ vµ b×nh luËn lµ muèn h·m l¹i, kÐo dµi
thêi gian trÇn thuËt, thêi gian b»ng kh«ng, l¹i mét cuéc dÉn d¾t thó vÞ cho ng−êi nghe. ë ®©y
cã sù phèi hîp gi÷a thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian ®−îc trÇn thuËt, ng−êi trÇn thuËt ®ãng
vai trß chñ ®¹o. CÇn ph¶i nãi ngay r»ng mèi t−¬ng quan gi÷a thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian
®−îc trÇn thuËt ®· ®−îc çc nhµ h×nh thøc Nga, V−gètxki ph¸t hiÖn tõ l©u. G. Genette cã
c«ng lËp ra c«ng thøc ®Ó ph©n tÝch nh− lµ mét phÐp tu tõ cña trÇn thuËt. VÊn ®Ò tiÕp theo lµ
ph¸t hiÖn ®−îc h×nh thøc vµ ý nghÜa cña thêi gian.
c) T−¬ng quan thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian nh©n vËt : x©y dùng thêi gian trÇn thuËt
dùa vµo qu¸ tr×nh tù ý thøc cña nh©n vËt. Sù tù ý thøc cña con ng−êi lµ mét qu¸ tr×nh tõ ch−a
nhËn ra ®Õn nhËn ra, theo qu¸ tr×nh ph¸t hiÖn. ý thøc con ng−êi vËn ®éng theo quy luËt ký øc,
liªn t−ëng.
T−¬ng quan nµy thÓ hiÖn râ rÖt trong th¬ tr÷ t×nh, ë ®ã thêi gian trÇn thuËt trïng víi thêi
gian tr÷ t×nh. VÝ dô, bµi ca dao : "§ªm qua ra ®øng bê ao − Tr«ng ç ç lÆn, tr«ng sao sao
mê - Buån tr«ng con nhÖn ch¨ng t¬ - NhÖn ¬i nhÖn hìi, nhÖn chê mèi ai - Buån tr«ng chªnh
chÕch sao mai - Sao ¬i, sao hìi nhí ai sao mê". Thêi gian trÇn thuËt lµ thêi gian tr÷ t×nh.
Thêi gian ®−îc trÇn thuËt lµ thêi gian chê ®îi tõ ®ªm qua ®Õn s¸ng nay. ý thøc vËn ®éng tõ
tr«ng ng−êi ®Õn th−¬ng m×nh. §ã lµ thêi gian mßn mái. Bµi ca dao thÓ hiÖn tÝnh chÊt cña
thêi gian chê ®îi.
Sù khóc x¹ thêi gian vµo ý thøc nh©n vËt g©y Ên t−îng m¹nh mÏ. VÝ dô, t¸c phÈm Ng−êi
b¹n dÔ th−¬ng cña G. Maupassant, cuéc hÑn gÆp cña Durois vµ Suzane ®−îc Ên ®Þnh vµo nöa
®ªm. MÊy lÇn ®ång hå trong thµnh phè ®iÓm m−êi hai tiÕng vµ mçi lÇn ®Òu lµm cho Durois
håi hép, bëi c¶ ®êi anh phô thuéc vµo cuéc gÆp nµy. Khóc x¹ qua t©m hån, thêi gian mang
tÝnh chÊt c¶m xóc.
Sù ®èi chiÕu ý thøc thêi gian cña hai nh©n vËt còng t¹o thµnh Ên t−îng thêi gian. Ch¼ng
h¹n, trong Anna Karªnina, KÝtty s¾p ®Î, Lªvin ®em vî ®Õn nhµ hé sinh. Lªvin lo l¾ng ®Õn
ch¸y lßng, cßn nhµ hé sinh qu¸ quen víi nçi ®au cña s¶n phô, vÉn c−êi ®ïa, b×nh ch©n nh−
v¹i.
VËn dông ký øc nh©n vËt ®Ó trÇn thuËt lµ mét thñ ph¸p ®Æc tr−ng cña v¨n häc vµ còng lµ
mét thñ ph¸p hiÖn ®¹i. Tr−íc hÕt ph¶i nãi lµ vËn dông ký øc ®Ó trÇn thuËt vèn lµ thñ ph¸p
truyÒn thèng. Ch¼ng h¹n, khi nãi : "Mét lÇn,...", "T«i cßn nhí nh− in,..." lµ ®· sö dông ký
øc. Ng−êi kÓ chuyÖn lµm nh− ®ang nhí l¹i. §ã lµ v× ®Æc ®iÓm cña trÇn thuËt t−¬ng tù nh−
®Æc ®iÓm cña trÝ nhí. NghÖ thuËt trÇn thuËt lµ kÝch thÝch ng−êi ®äc nhí l¹i. Ký øc cã t¸c
dông t« ®Ëm çc sù kiÖn giµu ý nghÜa. Ký øc cã kh¶ n¨ng tËp hîp çc sù kiÖn xa çch nhau
l¹i.
64
Håi øc trong v¨n xu«i hiÖn ®¹i ®ang trë thµnh thñ ph¸p ®Ó t¸i hiÖn çc "sù kiÖn vi m«"
cña qu¸ khø, thùc hiÖn nh÷ng cuéc du hµnh vµo mª cung cña hoµi niÖm. VÝ dô nh− tiÓu
thuyÕt §i t×m thêi gian ®· mÊt cña Marcel Proust. T. M«t−l«va nhËn xÐt : chøc n¨ng míi cña
ký øc trong v¨n häc lµ trë thµnh mét n¬i Èn n¸u ®−îc che kÝn ®Ó g×n gi÷ çi t©m hån máng
manh cña nh©n vËt vèn thuéc x· héi th−îng l−u khái sù x©m nhËp th« b¹o cña thùc t¹i.
4. Çc b×nh diÖn thêi gian
§©y lµ ®iÒu cÇn ®−îc ý thøc ®Ó ph©n tÝch thêi gian. Quan hÖ gi÷a qu¸ khø, hiÖn t¹i, t−¬ng
lai chØ lµ t−¬ng ®èi, phô thuéc vµo ®iÓm quy chiÕu "b©y giê". Cã ng−êi cho "hiÖn t¹i" cã ®é
dµi cña hiÖn tr¹ng sù vËt. Trªn ph−¬ng diÖn t©m lý, nhiÒu ng−êi cho r»ng çi 'b©y giê" bao
chøa c¶ mét phÇn qu¸ khø vµ t−¬ng lai. Cã thÓ ph©n biÖt nh− sau : thêi hiÖn t¹i ®ång thêi víi
cuéc sèng ®ang diÔn ra, thêi qu¸ khø lµ qu¸ khø cña hiÖn t¹i ®ã. Thêi t−¬ng lai lµ thêi ®iÓm
sau cuéc sèng ®ã, vµ sau thêi t−¬ng lai lµ thêi gian trÇn thuËt.
a) Trong t¸c phÈm nghÖ thuËt : thêi hiÖn t¹i ®ãng vai trß chñ ®¹o, bëi ®ã lµ thêi gian c¶m
nhËn. HiÖn t−îng häc x¸c nhËn tr−íc khi con ng−êi suy nghÜ, c¶m xóc th× nã ph¶i cã mét c¬
thÓ ë trong kh«ng gian vµ cã quan hÖ víi thêi gian. "Th©n thÓ t«i lµ h÷u thÓ tuyÖt ®èi !".
Th©n thÓ lµ t©m ®iÓm ®Ó xÐt kh«ng gian vµ thêi gian. Th©n thÓ lu«n lu«n lµ hiÖn t¹i, c¶m xóc
tri gi¸c còng lu«n lu«n hiÖn t¹i. Håi t−ëng lµ quay vÒ qu¸ khø, nh−ng ®ång thêi còng lµ sèng
l¹i çi "hiÖn t¹i" cña qu¸ khø trong hiÖn t¹i, m¬ −íc t−¬ng lai, còng lµ sèng víi çi "hiÖn t¹i"
cña t−¬ng lai trong hiÖn t¹i. Do ®ã, sù ph©n biÖt cña ba b×nh diÖn thêi gian nµy chØ lµ t−¬ng
®èi, trong khi ®ã cã mét dßng hiÖn t¹i c¶m nhËn xuyªn suèt mäi b×nh diÖn. Sù ph©n biÖt qu¸
khø, hiÖn t¹i, t−¬ng lai chØ xuÊt hiÖn trong ph¹m vi thêi gian nh©n vËt vµ sù kiÖn. Cßn hiÖn
t¹i c¶m nhËn th× g¾n víi hiÖn t¹i cña ph¸t ng«n vµ hiÖn t¹i cña ng−êi ®äc. Cho nªn
LikhachÐp ®· nãi rÊt ®óng, thùc chÊt thêi gian nghÖ thuËt lµ thêi hiÖn t¹i −íc lÖ, vµ sù ph¸t
(1)
triÓn cña thêi gian nghÖ thuËt chñ yÕu lµ ph¸t triÓn cña çc h×nh thøc thêi gian hiÖn t¹i .
Bëi v× thêi gian hiÖn t¹i lµ thêi cña sù sèng, nghÖ thuËt ®em thêi hiÖn t¹i −íc lÖ mµ lµm sèng
vÜnh viÔn çc gi¸ trÞ, tøc lµ kh¾c phôc çi thêi gian thùc t¹i mét ®i kh«ng trë l¹i.
b) Thêi gian qu¸ khø : trong v¨n häc xuÊt hiÖn rÊt muén. Trong phÇn nhiÒu th¬ tr÷ t×nh,
truyÖn trung ®¹i, truyÖn d©n gian thêi qu¸ khø kh«ng ph¸t triÓn, do nh©n vËt kh«ng biÕt håi
t−ëng. ChØ khi nµo cã ý thøc vÒ ®êi sèng néi t©m nh©n vËt th× nh©n vËt míi cã kh¶ n¨ng håi
t−ëng vµ míi xuÊt hiÖn thêi qu¸ khø. Chó träng qu¸ khø lµ mét ®Æc ®iÓm phæ biÕn cña v¨n
häc hiÖn ®¹i.
Qu¸ khø th−êng thÓ hiÖn qua h×nh t−îng çc «ng giµ, bµ giµ hoÆc huyÒn tho¹i, truyÒn
thuyÕt (truyÖn çi g−¬m «ng Tó trong §Êt n−íc ®øng lªn cña Nguyªn Ngäc hay truyÖn c«
tãc th¬m trong M−êng Gi¬n cña T« Hoµi). Qu¸ khø thÓ hiÖn trong çc dÊu tÝch, phÕ tÝch,
trong håi øc, trong giÊc m¬.
c) Thêi t−¬ng lai : còng ®−îc thÓ hiÖn qua giÊc m¬, qua dù kiÕn, −íc m¬. Hå ChÝ Minh
®· cã GiÊc ngñ m−êi n¨m, cã Con ng−êi biÕt mïi hun khãi víi niÒm tin t−¬ng lai m·nh liÖt.
T−¬ng lai thÓ hiÖn trong h×nh ¶nh trÎ con, nh− trong Sè phËn con ng−êi, trong ®o¹n kÕt
cña S«ng §«ng ªm ®Òm, ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh ; trong ®o¹n kÕt Anh em nhµ Caramadèp,
(1) §. X. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, S®d, tr. 334.
65
Jean Christophe thÓ hiÖn trong h×nh ¶nh phô n÷ mang thai. KiÒu kh«ng cã con, ThÞ Në nh×n
nhanh xuèng bông vµ t−ëng t−îng m×nh cã chöa víi ChÝ PhÌo. Trong Hång l©u méng, çi
thai trong bông B¶o Thoa lµ mét ký th¸c, mét kú väng cña Cao Ng¹c, bëi «ng kh«ng nì ®Ó
nh÷ng ng−êi quý téc th©n yªu cña «ng ph¶i tuyÖt tù. Trong Con tµu tr¾ng cña Tr. Aimatèp,
nh©n vËt phô tr¸ch kiÓm l©m ®éc ¸c ®· ph¶i tuyÖt tù víi h×nh ¶nh ng−êi vî cña h¾n kh«ng thÓ cã
mang.
d) Ngoµi çc b×nh diÖn trªn : trong v¨n häc cßn cã b×nh diÖn vÜnh viÔn tr−êng tån, "ngoµi
thêi gian ", nh− thiªn nhiªn tuÇn hoµn (mïa xu©n ®i råi xu©n vÒ, hoa tµn hoa l¹i në, dßng
s«ng tr«i ch¶y m·i). Trong tiÓu thuyÕt L©u ®µi cña Kafka cã thêi gian ngoµi thêi gian, thÓ
hiÖn ë tÝnh kh«ng ai biÕt. Trong ¤ng giµ vµ biÓn c¶ cña Hemingway, thêi gian thiªn nhiªn lµ
bÊt biÕn, thÓ hiÖn qua h×nh t−îng biÓn c¶. Trong tiÓu thuyÕt, thêi vÜnh viÔn thÓ hiÖn trong sù
lÆp l¹i çc m« tÝp huyÒn tho¹i cæ x−a nh− Uylix¬ (Uylysses) cña J. Joyce vµ Ngän nói kú
diÖu cña T. Mann. Thêi gian vÜnh viÔn lµ thêi gian kh«ng cã qu¸ khø vµ t−¬ng lai, chØ cã
mét sù kÐo dµi bÊt biÕn. Trong th¬ vµ truyÖn x−a cã thÓ t×m thÊy b×nh diÖn vÜnh viÔn trong
thêi gian tiªn c¶nh (nh− Tõ Thøc lªn tiªn), võa bÊt biÕn, võa kh«ng ai biÕt.
5. §é ®o thêi gian
§é ®o thêi gian thÓ hiÖn møc ®é ý thøc vÒ thêi gian. Çc nhµ vËt lý x¸c nhËn : thêi gian
kh«ng chØ lµ ®é ®o cña ®é dµi cña mét sù tån t¹i, mµ cßn lµ ®é ®o cña mét sù thùc hiÖn, thêi
gian lµ mét sù x¸c nhËn ®Æc ®iÓm ®−îc g¾n liÒn tÊt yÕu víi vËt thÓ ®o mµ nã liªn quan. A.
Einstein viÕt : "BÊt cø vËt thÓ ®o nµo (hÖ to¹ ®é) còng cã thêi gian cña nã ; viÖc chØ ra thêi
gian chØ cã ý nghÜa khi nµo vËt thÓ ®o mµ nã liªn quan còng ®−îc chØ ra"(1). Do ®ã ®é ®o,
®¬n vÞ cña vËt thÓ ®o cã ý nghÜa kh«ng thÓ thiÕu ®Ó ý thøc vÒ thêi gian. Con ng−êi ta b¾t ®Çu
biÕt ®o thêi gian theo ngµy (tõ mÆt trêi mäc ®Õn mÆt trêi lÆn), råi sau theo mïa, theo n¨m.
Víi c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, ng−êi ta míi tÝnh thêi gian theo giê, tuÇn lµm viÖc. ý thøc lÞch
sö ph¸t triÓn, ng−êi ta míi ®o thêi gian cña nã. Mçi t«n gi¸o cã thêi gian cña hä trong n¨m.
Mçi ®Þa ph−¬ng cã thêi gian cña hä trong çc lÔ héi, phiªn chî. Mçi nghÒ còng cã thêi gian.
Tuú theo møc ®é ý thøc vÒ ®êi sèng mµ th−íc ®o nµo ®ã cña thêi gian ®−îc ®−a lªn ®Çu.
Nh÷ng ®¬n vÞ ®o thêi gian trÇn thÕ kh«ng thÓ dïng ®Ó hiÓu çc biÕn cè trong Kinh Th¸nh.
S¸u ngµy s¸ng thÕ lµ c¶ mét thêi ®¹i, kh«ng thÓ chiÕu øng víi s¸u ngµy th−êng.
Adam vµ Eva sèng trªn thiªn ®−êng chØ cã t¸m giê, ®ã lµ v× khi ng−êi ®µn bµ ®−îc s¸ng
t¹o ra th× nã ph¶n béi ngay lËp tøc − theo H«nori Oguytxt¬dunxki. §Õn giê thø s¸u th× nã ¨n
tr¸i cÊm, vµ sang giê thø chÝn th× bÞ chóa Trêi ®uæi ra khái Thiªn ®−êng(2). Theo Augustin,
lÞch sö cã s¸u thêi ®¹i − tõ s¸ng t¹o ra Adam cho tíi n¹n hång thuû, tõ hång thuû tíi
Abraham, tõ Abraham tíi David, tõ David cho tíi sù cÇm tï ë Babilon, tõ Babilon cho tíi khi
chóa Kit« ra ®êi, tõ Kit« ra ®êi cho ®Õn tËn thÕ. S¸u thêi ®¹i nµy øng víi s¸u thêi kú cña ®êi
ng−êi : tuæi Êu th¬, tuæi nhi ®ång, tuæi thiÕu niªn, tuæi thanh niªn, tuæi chÝn ch¾n, tuæi giµ.
Sau thêi kú thø s¸u th× mäi sù kÕt thóc.
(1) A. Einstein, VËt lý vµ thùc t¹i, M¸txc¬va, 1965, tr. 180.

(1) A. GurªvÝch, Thêi gian lµ g× ? trong s¸ch Çc ph¹m trï v¨n ho¸ trung cæ, M¸txc¬va, 1972 (B¶n dÞch cña
NXB Gi¸o dôc, 1996, tr. 126, 127).
66
§é ®o thêi gian g¾n víi thÓ lo¹i. Trong kÞch, do chia håi, thêi gian trong mçi håi ®−îc tÝnh
theo ®ång hå, thêi gian gi÷a çc håi tÝnh theo lÞch. Thêi gian trong tr÷ t×nh vµ tù sù th× th−êng
®−îc tÝnh mét çch kh¸ tù do, ®a d¹ng, t−¬ng quan : h«m nay − ngµy x−a, h«m nay − ngµy mai,
m·i m·i,...
§é ®o thêi gian lµ mét ®¹i l−îng −íc lÖ vµ mang tÝnh quan niÖm. L. T«nxt«i ®i vµo kh¸m
ph¸ thêi gian t©m lý, do ®ã «ng kh«ng quan t©m nhiÒu tíi ®é ®o. Çc mèc thêi gian trong
ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh cã nh÷ng chç thiÕu nhÊt qu¸n. N¨m 1805 Natasa m−êi ba tuæi,
sang n¨m ®Çu 1806 c« ®· m−êi l¨m tuæi, ®Õn n¨m 1809 th× c« míi m−êi s¸u tuæi. N¨m 1805
X«nhia m−êi l¨m tuæi, sang n¨m 1807 c« l¹i chØ m−êi s¸u tuæi ! Nh©n vËt Vªra còng bÞ ghi
tuæi kh«ng nhÊt qu¸n. Tr¸i l¹i, §ètxt«iÐpxki, nhµ tiÓu thuyÕt biªn niªn, «ng ghi thêi gian rÊt
chuÈn x¸c, cô thÓ ®Õn ngµy, th¸ng, n¨m, giê.
Trong v¨n häc cæ ViÖt Nam, ng−êi ta ®o ®êi ng−êi b»ng tr¨m n¨m. NguyÔn C«ng Trø
thay ®æi ®¬n vÞ thµnh "Nh©n sinh ba v¹n s¸u ngh×n ngµy". Nh−ng ba v¹n s¸u ngh×n kh«ng
®¬n gi¶n b»ng mét tr¨m n¨m, v× ë ®©y thêi gian cã gi¸ trÞ tõng ngµy mét.
Nhµ th¬ Tè H÷u do muèn chøng tá x· héi tiÕn bé nhanh ®· sö dông ®é ®o thêi gian bÐ
h¬n : ngµy vµ ®ªm.
Mçi ngµy l¹i lín thªm mét b−íc
Mçi ®ªm thªm mét b−íc tiÕn lªn...
HoÆc bÐ h¬n n÷a :
Ta nghe râ : mçi giê mçi phót
C¶ ®Êt n−íc ta tiÕn lªn vïn vôt...
6. Thêi gian khÐp kÝn vµ thêi gian më
Thêi gian khÐp kÝn lµ thêi gian cña truyÖn vËn ®éng theo çc d÷ kiÖn ®· cho ®Õn khi kÕt
thóc. VÝ dô, Vua Oedipe trong bi kÞch Hy L¹p, v× vi ph¹m vµo çc quy ph¹m lu©n lý ®· ®Þnh,
huû ho¹i trËt tù çc sù vËt, cho nªn nh÷ng ®iÒu ®ã trë l¹i quy ®Þnh tiÕn tr×nh ph¸t triÓn tiÕp
theo cho ®Õn khi kÕt thóc mét çch bi kÞch. Çc nguyªn nh©n ®Òu biÕn thµnh kÕt qu¶ hoµn
toµn.
Thêi gian më lµ thêi gian cña tiÕn tr×nh sù kiÖn, trong ®ã xuÊt hiÖn nh÷ng kh¶ n¨ng míi,
b−íc ngoÆt míi mµ kh«ng hÒ do ai hay do viÖc g× ®Þnh tr−íc. Do ®ã, t¸c phÈm kÕt thóc
kh«ng theo çc d÷ kiÖn ban ®Çu, mµ theo d÷ kiÖn míi, cã viÔn c¶nh míi. HÇu hÕt kÞch, tiÓu
thuyÕt hiÖn ®¹i ®Òu cã thêi gian më. Trong t¸c phÈm Thuèc cña Lç TÊn, H¹ Du chÕt nh−ng
trªn må cã vßng hoa kh«ng biÕt cña ai. Trong ChÝ PhÌo, ChÝ chÕt, nh−ng ThÞ Në l¹i nghÜ
®Õn çi lß g¹ch cò. Trong §«i m¾t, truyÖn më ®Çu víi viÖc anh thanh niªn chØ çi cæng nhµ
anh Hoµng, vµ kÕt thóc khi anh Hoµng cao høng chöi Tµo Th¸o.
III - ÇC H×NH THøC THêI GIAN TRONG V¡N HäC

1. Thêi gian trong thÇn tho¹i
Thêi gian trong thÇn tho¹i g¾n liÒn víi b¶n chÊt cña thÇn tho¹i. Dï xem thÇn tho¹i lµ s¸ng
t¹o ngo¹i hiÖn, biÓu hiÖn thµnh mét truyÖn kÓ, hoÆc lµ s¸ng t¹o tiÒm Èn, Èn chøa trong çc
phong tôc, lÔ héi, nh− Claud LÐvi - Strauss ®èi lËp, th× tõ thêi nguyªn thuû xa x−a hai mÆt ®ã
67
thèng nhÊt lµm mét trong mét vò trô thÇn tho¹i. Trong thÇn tho¹i kh«ng cã thêi gian thuÇn
tuý n»m ngoµi hoÆc xuyªn qua sù vËt mét çch trõu t−îng. Thêi gian thÇn tho¹i g¾n chÆt víi
sù vËt. Lµ çc thÇn linh thÓ hiÖn çc hiÖn t−îng tù nhiªn vµ chøc n¨ng cña chóng, thêi gian
cã tÝnh chÊt tuÇn hoµn, quay vßng trßn cña çc sù vËt mét çch vÜnh viÔn nh− chÝnh sù vÜnh
viÔn cña çc thÇn. ThÇn ¸nh s¸ng (mÆt trêi) Ap«nl«ng ë §enph¬ suèt mïa xu©n vµ mïa hÌ,
sau ®ã l¹i lªn xe thiªn nga kÐo ®i vïng kh¸c cïng víi mïa xu©n vµ hÌ cña chµng. ë h¹ giíi,
ng−êi ta gäi chµng lµ Ap«nl«ng, lªn ¤limp¬ th× gäi lµ Phªbuýt, ng−êi Hy L¹p th× gäi lµ
Hªlièt. Buæi s¸ng Hªlièt ®¸nh xe tø m· s¸ng rùc ®i lªn bÇu trêi, ®i hÕt vßng l¹i xuèng biÓn,
®i thuyÒn vÒ nghØ ng¬i ®Ó s¸ng mai l¹i ®i, cø thÕ m·i m·i. Mïa ®«ng ®−îc gi¶i thÝch b»ng sù
v¾ng mÆt cña PÐcxªph«n ®Ó xuèng lßng ®Êt víi chång, khiÕn §ªnut¬ buån b·, kh«ng cho
c©y cèi mäc.
MÆt kh¸c, ng−êi nguyªn thuû ®ång nhÊt b¶n chÊt sù vËt víi céi nguån sù vËt, do ®ã trong
thÇn tho¹i cã rÊt nhiÒu chuyÖn vÒ sù khëi ®Çu, ph¸t sinh, lµm cho thêi gian thÇn tho¹i trë
thµnh thêi gian cña sù s¸ng t¹o. HÇu hÕt nh©n vËt ®Òu cã tÝnh khëi ®Çu. VÒ ®iÓm nµy, E.
Cassirer viÕt : "HuyÒn tho¹i ®Ých thùc ®−îc b¾t ®Çu kh«ng chØ ë n¬i con ng−êi trùc quan víi
vò trô, çc bé phËn vµ søc m¹nh cña nã, n¬i t¹o thµnh nh÷ng bøc tranh, nh÷ng h×nh t−îng
quû sø, h×nh t−îng çc thÇn, mµ cßn ë n¬i çc h×nh t−îng ®ã ®−îc quy cho lµ cã tr−íc nhÊt,
lµ sù h×nh thµnh cña ®êi sèng".
Thêi gian thÇn tho¹i lµ thêi gian cña vò trô khÐp kÝn cho nªn nã còng cã tÝnh khÐp kÝn,
kh«ng cã liªn hÖ trùc tiÕp víi mét thêi gian lÞch sö nµo. Nã n»m ngoµi lÞch sö. Claud LÐvi -
Strauss còng nãi thÇn tho¹i cã tÝnh ngoµi thêi gian, nh−ng víi ý nghÜa kh¸c nh»m chØ tÝnh
ng«n ng÷ cña nã.
Bªn trong thÇn tho¹i th× kh«ng cã ®Çu vµ cuèi. Bëi thêi gian lu«n lu«n vÉn lµ mét kh¸i
niÖm chñng lo¹i cho nªn hµnh ®éng b¾t ®Çu tõ ®©u vµ kÕt thóc ë ®iÓm nµo còng ®−îc(1). Çi
khã cña viÖc nghiªn cøu thÇn tho¹i lµ ë chç, nã lµ s¶n phÈm cña thêi nguyªn thuû, nh−ng l¹i
®−îc ®êi sau kÓ l¹i, chÐp l¹i, gia c«ng, söa ch÷a, thªm th¾t, cho nªn kh«ng dÔ t×m l¹i h×nh
bãng nguyªn s¬. ThÇn tho¹i nãi chung vµ thÇn tho¹i Hy L¹p ®Òu kh«ng ph¶i lµ t¸c phÈm
hoµn chØnh, mµ ®−îc l−îm lÆt tõ nhiÒu nguån. Çi mµ ta ®äc hiÖn thêi lµ do Herodote kÓ
theo lêi kÓ cña HomÌre vµ HÐsiode. ThÇn tho¹i N÷ Oa, Bµn Cæ cña Trung Quèc còng nh−
thÇn tho¹i L¹c Long Qu©n cña ViÖt Nam ®Òu lµ çc m¶nh rêi r¹c. Çc truyÖn thÇn tho¹i ®Òu
kh«ng cã kÕt thóc. Do ®ã, nã lµ ph¹m trï cã tÝnh v¨n ho¸ h¬n lµ ph¹m trï nghÖ thuËt(2).
LÊy LÜnh Nam chÝch qu¸i lµm vÝ dô. Theo lêi Tùa cña Vò Quúnh, çc truyÖn xÕp theo thø tù
lóc ®Çu thêi Lý − TrÇn vÒ truyÖn L¹c Long Qu©n lµ Hä Hång Bµng (1), Ng− tinh truyÖn (15), Hå
tinh truyÖn (16), Méc tinh truyÖn (22). §ã ®Òu lµ çc truyÖn thuéc sù tÝch cña Long Qu©n,
nh−ng kh«ng ®−îc xem lµ mét truyÖn liªn tôc cña mét ng−êi mµ chØ xem lµ çc truyÖn rêi, nh−
bÊt cø truyÖn nµo kh¸c. §Õn Vò Quúnh míi xÕp theo mét mèi : 1) Hä Hång Bµng ; 2) Ng− tinh ;
(1) Xem A. Ph. L«xÐp, Thêi gian thÇn tho¹i vµ quan ®iÓm lÞch sö cña thÇn tho¹i trong s¸ch TriÕt häc cæ ®¹i
vÒ lÞch sö, M¸txc¬va, 1977. E. M. Mªlªtinxki, Thi ph¸p thÇn tho¹i, M¸txc¬va, 1976, môc "Thêi gian thÇn
tho¹i".
(2) E. Cassirer, TriÕt häc vµ çc h×nh thøc t−îng tr−ng, Berlin, 1925. Xem b¶n dÞch Ng«n ng÷ vµ thÇn tho¹i,
B¾c Kinh, 1992.
68
3) Hå tinh ; 4) Méc tinh, dån vµo mét ng−êi. Nh−ng thêi gian viÖc nµo sau tr−íc ra sao lµ c©u
chuyÖn khã x¸c ®Þnh.
XÐt riªng truyÖn Hä Hång Bµng, thêi gian thÇn tho¹i thÓ hiÖn ë tÝnh khëi ®Çu "tiÒn sö"
cña nã. Cuèi truyÖn cã ®o¹n t¶ thêi "quèc s¬" khi con ng−êi "lÊy vá c©y lµm ¸o, ®Æt cá gianh
lµm chiÕu, lÊy cèt g¹o lµm r−îu, lÊy cÇm thó, ç, ba ba lµm m¾m, lÊy rÔ gõng lµm muèi, cµy
b»ng dao, bõa b»ng löa. C¾t tãc ng¾n ®Ó ®i trong rõng ró, ®Î con ra lÊy l¸ chuèi lãt cho n»m,
cã ng−êi chÕt th× gi· cèi lµm lÖnh, viÖc h«n thó lÊy gãi ®Êt lµm ®Çu.". Thêi gian thÇn tho¹i
cßn thÓ hiÖn ë chç thiÕu l« gÝch vµ liªn hÖ nh©n qu¶ lµm cho çc viÖc nh− diÔn ra trong giÊc
m¬, ®−îc ®Æt bªn nhau ngÉu nhiªn trong kh«ng gian. Ch¼ng h¹n, khi d©n Nam kªu : "Bè ë
®©u mµ ®Ó cho d©n B¾c x©m nhiÔu ph−¬ng d©n ?" th× "Long Qu©n ®ét nhiªn trë vÒ" nh− thÓ
kh«ng ph¶i v× nghe tiÕng kªu cña d©n Nam mµ vÒ. Vµ sau khi trë vÒ th× ngµi kh«ng lo xö lý
d©n B¾c, mµ lo quyÕn rò ¢u C¬. Çc con trong bäc trøng tù në, tù lín kh«ng cÇn bó mím,
mµ ¢u C¬ vÉn tr¸ch Long Qu©n "kh«ng cïng thiÕp nu«i con nhá". Tr¨m trøng nh−
nhau kh«ng ph©n tr−ëng thø mµ vÉn chän ®−îc con c¶ ! Long Qu©n cã bè mÑ mµ tù x−ng
nßi Rång theo mÑ. §Æc ®iÓm thø ba lµ thêi gian vÜnh viÔn, khÐp kÝn : Nh©n vËt kh«ng chÕt ®i
mµ th−êng lµ ®i ®©u kh«ng ai biÕt : "Kinh D−¬ng V−¬ng kh«ng biÕt ®i ®©u mÊt", "kh«ng biÕt do
®©u ®−îc thÕ".
Thêi gian thÇn tho¹i ®· cho thÊy ®Æc ®iÓm t− duy cña con ng−êi ë LÜnh Nam chÝch qu¸i,
thêi gian thÇn tho¹i kh«ng thÓ thuÇn tuý, nã ®· pha trén vµo thêi gian lÞch sö.
2. Thêi gian trong sö thi
Nh×n trong t−¬ng quan víi tiÓu thuyÕt theo M. Bakhtin cã thÓ x¸c ®Þnh thêi gian sö thi lµ
mét thêi "qu¸ khø tuyÖt ®èi", víi ba ý nghÜa sau : a) §ã lµ qu¸ khø cña d©n téc. Nã "tuyÖt
®èi" v× kh«ng cã qu¸ khø nµo tr−íc ®ã n÷a, nã lµ qu¸ khø ®Çu tiªn. b) §ã lµ ký øc, ký øc
céng ®ång, chø kh«ng ph¶i ký øc ç nh©n, kh«ng ph¶i lµ nhËn thøc. c) §ã lµ thÕ giíi t¸ch
h¼n víi hiÖn t¹i, t¸ch h¼n thêi cña ng−êi kÓ, ng−êi kÓ kh«ng thÓ nh×n thÊy ®−îc thêi ®ã,
(1)
kh«ng sê mã, x©m nhËp ®−îc vµo ®ã, kh«ng thÓ cã quan ®iÓm riªng ®èi víi nã .
§i vµo cÊu tróc cña sö thi th× thêi gian cña nã cã mét sè ®Æc ®iÓm ®Æc thï. Sö thi cã lo¹i
cæ s¬, g¾n liÒn víi thÇn tho¹i, ®Ëm tÝnh d©n gian th−êng ®−îc gäi lµ sö thi thÇn tho¹i vµ sö
thi cæ ®iÓn, cã sù gia c«ng cña nghÖ sÜ. LÊy sö thi cæ ®iÓn cña HomÌre lµm vÝ dô, ta thÊy
Iliade vµ OdyssÐe ch−a cã ý thøc vÒ thêi gian ®−îc trÇn thuËt. A. Ph. L«xÐp nhËn xÐt theo
t¸c gi¶ §øc H. Frankel, HomÌre v« c¶m víi thêi gian, kh«ng hÒ cã khung thêi gian trÇn
thuËt, t¸c gi¶ b¾t ®Çu kÓ tõ ®©u vÉn ®−îc, kÕt thóc ë ®©u còng ®−îc, bëi v× c¶ t¸c gi¶ vµ
ng−êi nghe ®Òu ®· biÕt râ chuyÖn(2), nh−ng chñ yÕu lµ t¸c gi¶ sèng trong m«i tr−êng thêi
gian thÇn tho¹i, thêi gian, chØ lµ sù kÐo dµi, muèn kÐo dµi bao nhiªu còng ®−îc. Ch¼ng h¹n,
kÓ vÒ çi khiªn Asin th× kÓ tõ khi b¾t ®Çu rÌn nã. Cßn kÓ vÒ b÷a ¨n th× kÓ tõ khi giÕt sóc vËt.
§©y l¹i cã yÕu tè thêi gian khëi ®Çu cña thÇn tho¹i, vµ thêi gian kh«ng t¸ch rêi sù vËt còng
cña thÇn tho¹i. E. Auerbach nhËn xÐt HomÌre kÓ chuyÖn chØ dõng l¹i ë b×nh diÖn thêi gian
tr−íc m¾t, tøc thêi gian trÇn thuËt, kh«ng t¹o b×nh diÖn thêi gian thø hai tøc thêi gian ®−îc
trÇn thuËt ®Ó g©y ®îi chê cho ng−êi ®äc. VÝ dô, ë ca khóc m−êi chÝn, ®o¹n Pªnªlèp sai
(1) M. Bakhtin, Sö thi vµ tiÓu thuyÕt trong s¸ch Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc vµ mü häc, M¸txc¬va, 1975, tr. 456 - 460.
(2) A. Ph. L«xÐp, TriÕt häc lÞch sö cæ ®¹i, S®d, tr. 56 - 57.
69
¥riclª röa ch©n cho Uylix¬ vµ bÊt ngê nhËn ra vÕt sÑo do lîn lßi hóc Uylix¬ n¨m x−a.
ViÖc ph¸t hiÖn Uylix¬ vµo lóc nµy cã ý nghÜa rÊt lín, v× ai còng mong chµng. Nh−ng t¸c
gi¶ kh«ng quan t©m ®iÒu ®ã. ¤ng kh«ng véi g× c¶ ! T¸c gi¶ xen ngay mét ®o¹n dµi kÓ
chuyÖn Uylix¬ ®Õn nhµ «ng ngo¹i ¤t«licèt, ®i s¨n vµ bÞ lîn lßi hóc, sau ®ã th× ¥riclª míi
®¸nh r¬i ch©n chµng, lµm chËu n−íc trµn ra ! Th«ng th−êng ng−êi ta ng¾t c©u chuyÖn lµ ®Ó
g©y ®îi chê, g©y c¨ng th¼ng, t¹o thµnh hai thêi gian song song, nh− mét viÔn c¶nh thêi gian,
nh−ng HomÌre th× kh«ng thÕ. ¤ng ®Æt tÊt c¶ trªn mét b×nh diÖn thêi gian nh− mét chuçi liªn
tôc, hÕt çi nä ®Õn çi kia trong thêi hiÖn t¹i(1). Trong Iliade còng cã thêi gian song song :
cuéc chiÕn ®Êu vµ cuéc tranh c·i cña çc thÇn, nh−ng chØ nh»m th«ng b¸o, kh«ng g©y ®îi
chê. HoÆc nh− ë ca khóc V Iliade, khi cuéc chiÕn ®Êu ®ang gÊp, Enei xin Pan®ar ra trËn, th×
Pan®ar l¹i bµn xem ai gióp §i«mÐt vµ kÓ vÒ m×nh, vÒ ng«i nhµ, vÒ ngùa ! Ch¼ng cã ý thøc g×
vÒ thêi gian ! §Æc ®iÓm ®éc ®¸o nµy lµm cho thêi gian trÇn thuËt cña sö thi tÜnh l¹i, kh«ng
véi vµng, kÓ bao nhiªu còng ®−îc.
Trong Iliade cã mét ®é dµi thêi gian kho¶ng n¨m m−¬i ngµy trong n¨m thø m−êi v©y
®¸nh thµnh T¬roa. Nã b¾t ®Çu tõ ngµy thø chÝn cña n¹n dÞch h¹ch do Agamemn«ng b¾t con
g¸i cña CridÐt, vµ kÕt thóc ë lÔ an t¸ng cho HÐcto trong m−êi hai ngµy ®×nh chiÕn ®Ó lµm
ma. Nh−ng ®ã lµ thêi gian ngÉu nhiªn trong cuéc chiÕn tranh nh»m ®ßi l¹i Hªlen (vµ t−íc
®o¹t tµi s¶n T¬roa). MÆt kh¸c më ®Çu cña sö thi cã tÝnh chÊt më, nh−ng kh«ng ph¶i ®Ó håi
t−ëng, håi thuËt nh− truyÖn kÓ hiÖn ®¹i. MÇm mèng lý do cña cuéc chiÕn ph¶i ®Õn ca khóc
thø ba ng−êi ta míi biÕt ®−îc. Mèi quan hÖ cña n¨m m−¬i ngµy vµ m−êi n¨m kh«ng ®−îc
x¸c ®Þnh. OdyssÐe kÓ bèn mèt ngµy trong n¨m thø m−êi cña cuéc phiªu l−u cña Uylix¬.
§iÓm më ®Çu vµ kÕt thóc cã ý nghÜa, nh−ng çc b×nh diÖn thêi gian còng lÉn lén ®Õn møc
"kh«ng ph©n biÖt ®−îc ®©u lµ b×nh diÖn mét vµ ®©u lµ b×nh diÖn hai(2). Nh−ng kh¸c Iliade,
trong OdyssÐe ®· cã thêi gian gi÷a çc sù kiÖn ("theo t¸c gi¶ gäi lµ b¸nh xe thêi gian").
NÕu nh− t¸c gi¶ HomÌre tá ra v« c¶m víi thêi gian ®−îc trÇn thuËt trong tæ chøc trÇn
thuËt, th× thêi gian l¹i ®−îc ý thøc trong nh©n vËt. Thêi gian ®i ng−îc l¹i ý muèn cña hä,
hµnh ®éng diÔn ra rÊt chËm r·i, g©y ®îi chê. Nh©n vËt ý thøc thêi gian qua ®¬n vÞ "ngµy", cã
më ®Çu b»ng trêi s¸ng vµ kÕt thóc b»ng trêi ®ªm, cßn ban ngµy muèn dµi bao nhiªu còng
®−îc. Trong OdyssÐe, "ngµy lµ «ng chñ v¹n n¨ng cña con ng−êi yÕu ®uèi" (H. Frankel).
ChÝnh ®Æc ®iÓm trªn cho phÐp sö thi cã thÓ miªu t¶ sù kiÖn vµ nh©n vËt mét çch tÜnh l¹i,
khoan thai, t−êng tËn vµ hoµnh tr¸ng.
3. Thêi gian trong truyÖn cæ tÝch
Thêi gian trong truyÖn cæ tÝch thÓ hiÖn trong tÝnh liªn tôc cña çc biÕn cè. §ã lµ thêi gian
nÐn chÆt, v× chØ ®o b»ng sù kiÖn. Do ®ã, còng cã quan niÖm cho r»ng truyÖn cæ tÝch kh«ng
cã thêi gian. Thay v× thêi gian kh«ng ®−îc miªu t¶ thµnh dßng ch¶y, thêi gian truyÖn cæ tÝch
t¹o thµnh tõ çc thêi ®iÓm kh¸c nhau vµ çc ®iÓm çch qu·ng (h«m sau, n¨m sau,...). Thêi
gian ®−îc tÝnh b»ng ngµy, ®ªm, hoÆc b»ng vËt thÓ (thêi gian may ¸o, kh©u giµy, ¨n uèng,
(3)
lµm b¸nh th¸nh,...) . V. Prèpp còng x¸c nhËn trong cæ tÝch kh«ng cã quan niÖm chung vÒ
(3) E. Auerbach, VÕt sÑo trªn ch©n ¤®ixª trong s¸ch Mimesis, M¸txc¬va, 1976, tr. 27 - 28.
(1) A. Ph. L«xÐp, TriÕt häc lÞch sö cæ ®¹i, S®d, tr. 68.
(1) V. Sc¬lèpxki, Quy −íc thêi gian trong T¹p chÝ Nh÷ng vÊn ®Ò v¨n häc sè 3, 1969.
70
thêi gian. Nã chØ cã thêi gian kinh nghiÖm ®−îc ®o b»ng hµnh ®éng cña nh©n vËt. (Folklore
vµ hiÖn thùc).
M. Bakhtin ph©n tÝch thêi gian trong truyÖn cæ tÝch Hy L¹p vµ «ng kÕt luËn ë ®ã "hoµn
toµn kh«ng cã dÊu hiÖu cña thêi gian lÞch sö, kh«ng cã bÊt cø dÊu hiÖu thêi ®¹i nµo "(H×nh
thøc thêi gian cña tiÓu thuyÕt vµ h×nh thøc Khr«n«t«p).
Trong truyÖn cæ tÝch, thêi gian kh«ng cã ¶nh h−ëng g× tíi con ng−êi. Kh«ng ai lín lªn,
giµ ®i. §ã lµ v× thêi gian trong cæ tÝch chØ ®ãng khung trong sù kiÖn. Nã chØ mét líp thêi
gian duy nhÊt lµ thêi gian sù kiÖn nh©n qu¶. Çi nµy sinh ra çi kia, dÉn ®Õn çi nä, vµ cø thÕ
cho ®Õn hÕt.
Thêi gian trong truyÖn cæ tÝch do lµ thêi gian sù kiÖn, cho nªn nã chØ quay mét chiÒu theo
kim ®ång hå, tõ th¾t nót ®Õn më nót, kh«ng cã viÖc quay ng−îc trë vÒ qu¸ khø nh− trong
(1)
tiÓu thuyÕt . So víi thêi gian ng−êi kÓ th× thêi gian cæ tÝch thuéc qu¸ khø, "ngµy xöa, ngµy
x−a,..." nh−ng trong c¶m thô, nã lµ thêi hiÖn t¹i kÐo dµi. LikhachÐp l−u ý trong cæ tÝch Nga
lêi kÓ tá ra muèn bao qu¸t thêi gian hµnh ®éng, theo c«ng thøc "lµm th× chËm nh−ng kÓ th×
mau"(2). Trong cæ tÝch kh«ng cã thêi gian ®Ó dõng l¹i miªu t¶ hoµn c¶nh vµ phong c¶nh. NÕu
cã nãi ®Õn phong c¶nh th× phong c¶nh l¹i cã ý nghÜa tÝch cùc nh− lµ mét nh©n vËt, vÝ dô
phong c¶nh do phï thuû ho¸ phÐp ®Ó ®¸nh lõa.
Thêi gian cæ tÝch kh«ng ra khái ph¹m vi thêi gian cña truyÖn. Kh«ng cã thêi gian x¶y ra
tr−íc, vµ còng kh«ng cã g× chê ®îi sau khi hÕt truyÖn. Nã còng kh«ng cã vÞ trÝ trong thêi
gian lÞch sö. Nã chØ cã "ngµy xöa, ngµy x−a", hoÆc "ngµy Êy cã mét ng−êi,...".
NÕu thêi gian trong truyÖn cæ tÝch cã liªn hÖ víi thêi gian lÞch sö, th× ®ã lµ do ng−êi kÓ
®êi sau liªn hÖ, ®Æt ra, chø kh«ng ph¶i do thêi gian sù kiÖn. TÝnh khÐp kÝn, h÷u h¹n cña thêi
gian cæ tÝch g¾n víi tÝnh khÐp kÝn cña kh«ng gian truyÖn cæ tÝch.
Sc¬lèpxki cßn nhËn xÐt trong truyÖn cæ tÝch, ban ®ªm lµ thêi gian ®Ó g©y chuyÖn, th¾t
nót, hoÆc ®Ó gi¶i quyÕt tr−íc mäi viÖc ®èi víi nh÷ng ai kh«ng ngñ.
4. Thêi gian trong v¨n häc viÕt trung ®¹i
V¨n häc viÕt trung ®¹i chÞu ¶nh h−ëng nhiÒu cña v¨n häc d©n gian, cho nªn nhiÒu t¸c
phÈm tù sù còng mang tÝnh chÊt thêi gian sö thi, cæ tÝch. Tuy nhiªn, do chÞu ¶nh h−ëng cña
çc tr−êng ph¸i triÕt häc trong v¨n häc ®· thÓ hiÖn râ rÖt quan niÖm ®éc lËp vÒ thêi gian.
ë thêi trung ®¹i ph−¬ng T©y, trong hÖ thèng tiÕng Latinh, theo quan s¸t cña M. Bakhtin
"hÇu nh− biÕn mÊt mäi dÊu vÕt thêi gian. Nh−ng ý thøc con ng−êi th× l¹i ®−îc s«i ®éng lªn
trong çi thÕ giíi vÜnh h»ng, tÜnh t¹i vµ bÊt biÕn Êy" (S¸ng t¸c cña François Rabelais vµ
v¨n ho¸ d©n gian thêi trung ®¹i vµ Phôc h−ng). T−¬ng øng víi ®Æc ®iÓm ®ã, A. GurªvÝch
trong Çc ph¹m trï v¨n ho¸ trung cæ cã mét nhËn xÐt chung : "Nh÷ng ph¹m trï thêi gian
trung cæ lµ n¨m, th¸ng, ngµy, kh«ng ph¶i lµ giê, cµng kh«ng ph¶i lµ phót. Thêi gian trung cæ
chñ yÕu lµ thêi gian kÐo dµi, chËm r·i, cã tÝnh chÊt sö thi. Trong v¨n häc trung ®¹i ph−¬ng
T©y ngù trÞ quan niÖm thêi gian Thiªn Chóa gi¸o ; trong Kinh Th¸nh, Chóa ë ngoµi thêi gian
(2) D. Mª®rish, CÊu tróc thêi gian nghÖ thuËt trong v¨n häc vµ trong v¨n häc d©n gian trong s¸ch NhÞp ®iÖu,
kh«ng gian vµ thêi gian trong v¨n häc vµ nghÖ thuËt, Lªningr¸t, 1974.
(3) §. X. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, S®d, tr. 226.
71
cßn con ng−êi th× ë trong lÞch sö, mµ lÞch sö lµ lÞch sö s¸ng t¹o t−¬ng lai. Thêi hiÖn t¹i lµ
cuéc ®êi tu hµnh ®Êu tranh thiÖn vµ ¸c nh»m x©y dùng mét t−¬ng lai vÜnh viÔn n»m ngoµi tù
nhiªn ë n−íc Trêi. Theo GurªvÝch th× ®èi víi çc anh hïng trong sö thi trung ®¹i ph¹m trï
thêi gian kh«ng cã ý nghÜa quan träng g×. Trong tiÓu thuyÕt çc hiÖp sÜ kh«ng giµ ®i, çc
nh©n vËt nh− Lancelot, Parsifel vµ nh÷ng nh©n vËt kh¸c kh«ng cã tiÒn sö, kh«ng cã tuæi thä,
lu«n lu«n trÎ, bao giê còng dòng c¶m vµ s½n sµng lËp chiÕn c«ng. Mét nh©n vËt tiÓu thuyÕt
cã thÓ sèng ë n¬i mµ hoa në mïa ®«ng còng nh− mïa hÌ vµ c©y quanh n¨m ra qu¶. §¶o ®en
trong tr−êng ca Erec kh«ng cã mïa nµy mïa kh¸c vµ hoµn toµn sèng ngoµi thêi gian. Tãm
l¹i, ë v¨n häc trung ®¹i ph−¬ng T©y ngù trÞ quan niÖm thêi gian tÜnh t¹i, ngµy vÜnh cöu kÐo
dµi. Quan niÖm thø hai lµ thêi gian kh«ng ®¶o ng−îc, lµm mäi sù biÕn ®æi, hao mßn vµ diÖt
vong. Thêi gian lµm cho çc hoµng ®Õ giµ ®i vµ ®−a mäi ng−êi ®i theo thÇn chÕt (TiÓu thuyÕt
vÒ hoa hång). Quan niÖm nµy thóc giôc hµnh ®éng, t¹o ra t©m tr¹ng sèt ruét. ë Dante, thêi
gian trÇn thÕ th× tr«i nhanh, vµ v−¬n lªn thêi gian vÜnh cöu.
Trong th¬ tr÷ t×nh, vÝ nh− trong th¬ §−êng ®· xuÊt hiÖn n¨m h×nh thøc thêi gian víi çc
ph−¬ng thøc thÓ hiÖn cña chóng. §Çu tiªn, cã tõ ®êi H¸n, lµ ý thøc vÒ thêi gian sinh mÖnh
cña ®êi ng−êi. Cuéc ®êi ng¾n ngñi, chãng qua, v« th−êng, nhÊt lµ khi so víi nh÷ng g× bÊt
biÕn : "Ng−êi sinh trong trêi ®Êt - Qua nhanh nh− hµnh kh¸ch", "§êi ng−êi nh− kh¸ch trä -
Phót ®· bôi bay mê", "Lång léng ©m d−¬ng ®æi - §êi ng−êi nh− s−¬ng mai". Thêi gian tÝnh
b»ng sím, chiÒu, h«m nay, ngµy mai, n¨m nay, n¨m sau, tuæi trÎ, tuæi giµ,... ý thøc vÒ thêi
gian ®êi ng−êi khiÕn thi nh©n chØ høng thó víi thêi hiÖn t¹i, sî hiÖn t¹i tr«i mÊt : "§êi ng−êi
®¾c ý vui cho tho¶ chÝ - Chí ®Ó chÐn vµng kh«ng r−îu ®èi víi tr¨ng" (Lý B¹ch). "N¨m nay
mång b¶y nhí su«ng nhau - Mång b¶y sang n¨m biÕt ë ®©u !" (Cao ThÝch). Thø hai lµ thêi
gian vò trô, thiªn nhiªn. §©y lµ thêi gian bÊt biÕn, vÜnh cöu, ho¸ th©n trong m©y, nói, lµ n¬i
ng−êi ta t×m thÊy sù yªn tÜnh ®Ó b¨ng bã t©m hån : "Xuèng ngùa mêi anh r−îu - Hái anh ®i
vÒ ®©u ? Anh b¶o bÊt ®¾c chÝ - VÒ n»m trong nói s©u - §i ®i, ®õng hái n÷a - V« tËn m©y mét
mµu" (V−¬ng Duy). Thêi gian hoµ lÉn vµo kh«ng gian, bèn mïa tuÇn hoµn. Thø ba lµ thêi
gian lÞch sö, c¶m thÊy sù h−ng, vong, thÞnh, suy. Th¬ Lý Th−¬ng Èn ®êi §−êng, th¬ Bµ
HuyÖn Thanh Quan cã nhiÒu bµi tiªu biÓu cho thêi gian nµy. Thêi gian ®èi s¸nh b»ng x−a
nay, ngµy x−a thuë x−a. VÝ dô : "Ng−êi x−a c¶nh cò nµo ®©u t¸ ? - KhÐo ngÈn ng¬ thay lò
träc ®Çu !", "Sãng líp phÕ h−ng coi ®· rén - Chu«ng håi kim cæ l¾ng cµng mau". Thø t− lµ
thêi gian câi tiªn, tÝnh b»ng vÜnh viÔn, nh− th¬ cña Th«i §å hoÆc nh− thêi gian tiªn c¶nh
trong truyÖn Tõ Thøc lÊy vî tiªn. Thø n¨m lµ thêi gian sinh ho¹t tÝnh b»ng buæi, ngµy, víi
çc ho¹t ®éng cña ®êi sèng thùc tÕ, vÝ nh− bµi Th¹ch hµo l¹i cña §ç Phñ. Mçi h×nh thøc thêi
gian cã ®é ®o cña nã. Thêi gian th¬ thÓ hiÖn qua nh÷ng kho¶nh kh¾c bõng ngé.
Trong truyÖn trung ®¹i, ®¸ng chó ý lµ thêi gian vò trô − çc tiÓu thuyÕt lín cña Trung
Quèc nh− Tam quèc diÔn nghÜa, Thuû hö, T©y du ký, Hång l©u méng ®Òu b¾t ®Çu víi thêi
gian vò trô, tuÇn hoµn. Thêi gian tuÇn hoµn, lu©n håi lµm cho con ng−êi cã thÓ ho¸ kiÕp,
chÕt, sèng ®¾p ®æi. Nh−ng líp thêi gian quan träng nhÊt trong v¨n xu«i tù sù trung ®¹i lµ
thêi gian lÞch sö. Çc tËp sö ký (biªn niªn, ký sù) cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp, m¹nh mÏ tíi h×nh
thøc tù sù cña tiÓu thuyÕt. Thêi gian trong sö ®èi víi ng−êi chÐp sö biªn niªn lµ thêi hiÖn t¹i
− chÐp theo n¨m, th¸ng, ngµy, giê. Thêi gian lÞch sö ë ®©y nh− cã ng−êi ®· kh¸i qu¸t lµ thêi
hiÖn t¹i vÜnh viÔn. Thêi gian biªn niªn sö lµ nÐt rÊt ®Æc tr−ng, th−êng lµ thêi gian triÒu ®¹i
72
thÓ hiÖn ý thøc v¨n sö bÊt ph©n. VÝ dô, thêi gian trong Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ, Nam triÒu
c«ng nghiÖp diÔn chÝ, çc sù kiÖn ®Òu ®−îc ®Æt vµo çi khung biªn niªn. NhiÒu tr−êng hîp
yÕu tè biªn niªn chØ g©y ¶o gi¸c vÒ tÝnh ch©n thùc, cã thùc. Trong tiÓu thuyÕt ch−¬ng håi cæ
®iÓn Trung Quèc, çc h×nh thøc thêi gian trÇn thuËt rÊt ph¸t triÓn : ng¾t ®ét ngét gi÷a çc håi
®Ó g©y "huyÒn niÖm", ®îi chê ; kÓ lóc c¨ng, lóc chïng ®Ô g©y ®ét ngét, dïng håi thuËt ®Ó bæ
sung gi¶i thÝch. Thêi gian t©m tr¹ng th× ®Õn Hång l©u méng míi thÊy râ.
Trong truyÖn th¬ N«m ®· cã çc h×nh thøc thêi gian ®a d¹ng. Trong TruyÖn KiÒu, ®¸ng
chó ý lµ thêi gian sù kiÖn gÊp khóc theo kiÓu : "Hµn huyªn ch−a kÞp d·i dÒ - Sai nha ®· thÊy
bèn bÒ x«n xao" t¹o c¶m gi¸c thóc b¸ch, gÊp g¸p ; thêi gian t©m tr¹ng kiÓu : "§Õn b©y giê
míi thÊy ®©y - Mµ lßng ®· ch¾c nh÷ng ngµy mét hai", tõ b©y giê mµ xao ®éng c¶ qu¸ khø.
TruyÖn KiÒu cã thêi gian gi¸n çch gi÷a çc sù kiÖn : "Sen tµn cóc l¹i në hoa - SÇu dµi ngµy
ng¾n, ®«ng ®µ sang xu©n", t¹o tiÕt tÊu nhÞp nhµng cho truyÖn. C¶m gi¸c thêi gian cña nh©n
vËt kh¸ ph¸t triÓn, lu«n véi vµng hµnh ®éng, lo l¾ng cho t−¬ng lai, tranh chÊp víi sè phËn.
Trong thÓ ng©m khóc cã nh÷ng h×nh thøc thêi gian míi. Ngoµi ®èi s¸nh "x−a nay" th−êng
thÊy, trong Chinh phô ng©m cã h×nh thøc kÐo dµi thêi gian tiÔn ®−a chinh phu ra trËn. ChØ
mét cuéc chia tay mµ t¸c gi¶ ®· kÓ ba lÇn : chia tay bªn nhau, chia tay trong hµng qu©n, chia
tay trong t©m t−ëng, lµm cho cuéc chia tay kÐo dµi ra m·i. T¸c gi¶ ®· dïng nhiÒu hÖ thèng
tÝnh mét lóc ®Ó tÝnh thêi gian. Cïng mét thêi gian xa çch, nh−ng khi th× tÝnh mïa, khi th×
tÝnh buæi, khi th× tÝnh ngµy, khi l¹i tÝnh n¨m. §ã lµ biÖn ph¸p nghÖ thuËt kÐo dµi thêi gian,
lµm cho thêi gian tr«ng ngãng dµi d»ng dÆc. Trong Cung o¸n ng©m khóc cã thêi gian h− ¶o.
ChÝnh thêi gian h− ¶o khiÕn cho ®êi ng−êi v« nghÜa.
Thêi trung ®¹i ë ViÖt Nam, Trung Quèc kh«ng chØ cã mét quan niÖm thêi gian. Çi
chung trong tam gi¸o lµ cã hai thêi gian : thêi gian trÇn thÕ h÷u h¹n vµ thêi gian NiÕt bµn,
thêi gian câi tiªn vÜnh viÔn bÊt biÕn. Trong v¨n häc Nho gi¸o còng cã hai thêi gian : thêi
gian nhËp thÕ víi thÕ sù h−ng vong vµ thêi gian Èn c−, nhµn dËt, hoµ vµo thiªn nhiªn thanh
tÜnh, tù t¹i. Çc thêi gian ®ã ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi m« h×nh thêi gian trong v¨n häc.
Nh×n chung, thêi gian nghÖ thuËt trong v¨n häc trung ®¹i, nh×n qua v¨n häc Nga cæ, theo
LikhachÐp, cã nh÷ng ®Æc ®iÓm sau :
Thêi gian trÇn thuËt phô thuéc vµo mËt ®é sù kiÖn nhiÒu hay Ýt, nghÜa lµ thêi gian trÇn
thuËt ch−a ph¸t triÓn. Ph−¬ng diÖn chñ quan cña thêi gian trÇn thuËt ch−a ®−îc ph¸t hiÖn,
cho nªn thêi gian khÐp kÝn trong sù kiÖn, mÆc dï tÝnh khÐp kÝn ®−îc kh¾c phôc dÇn.
Do t¸c ®éng cña quy luËt c¶m thô toµn vÑn vèn cã cña ng−êi trung ®¹i, khi kÓ mét truyÖn,
ng−êi ta kÓ tõ ®Çu cho ®Õn cuèi sù kiÖn, kh«ng bao giê kÓ tõ gi÷a, hay tõ mét bé phËn cña
nã. Do vËy, thêi gian nghÖ thuËt lu«n cã tÝnh ®¬n h−íng, lêi kÓ ®Òu ®Æn, lÆng lÏ(1). §©y còng
lµ quy luËt c¶m thô cña ng−êi trung ®¹i. Çch kÓ chuyÖn trong truyÖn cæ tÝch ViÖt Nam còng
thÕ, çch vÏ truyÒn thÇn ch©n dung ng−êi còng thÕ. Ng−êi ta ph¶i vÏ ®ñ ®Çu m×nh, tø chi, tay
ch©n ®ñ çc ngãn vµ ®· vÏ lµ vÏ chÝnh diÖn, ®ñ c¶ hai m¾t, hai tai. VÏ thiÕu bé phËn nµo
ng−êi ta sÏ c¶m thÊy nh− lµ cã sù khiÕm khuyÕt, quÌ quÆt vÒ c¬ thÓ. Do vËy, çc nh©n vËt
(1) §. X. LikhachÐp, Thi ph¸p v¨n häc Nga cæ, S®d, tr. 247 - 25.
73
trong truyÖn ®−îc kÓ tõ ®êi cha, ®êi «ng, vµ kÕt thóc víi ®êi con, ®êi ch¸u. NÕu kh«ng thÕ
ng−êi ta sÏ thÊy nghi ngê v× kh«ng cã cha, hoÆc lµ v« hËu.
Trong v¨n häc trung ®¹i ViÖt Nam, Trung Quèc, yÕu tè chñ quan cña thêi gian ®· ®−îc ý
thøc vµ vËn dông tõng b−íc, râ nÐt h¬n, song nh×n chung còng phï hîp víi ®iÒu kh¸i qu¸t
nãi trªn.
5. Thêi gian trong v¨n häc cËn, hiÖn ®¹i
Sau v¨n häc trung ®¹i lµ v¨n häc cËn, hiÖn ®¹i mµ thÓ lo¹i v¨n häc chñ ®¹o lµ tiÓu thuyÕt. V×
thÕ ë ®©y chñ yÕu ®i s©u vµo thêi gian trong tiÓu thuyÕt.
a) Thêi gian trong v¨n häc cËn, hiÖn ®¹i tr−íc thÕ kû XX
Thêi gian nghÖ thuËt trong thêi kú nµy ®¸nh dÊu sù ph¸t triÓn cña ph−¬ng diÖn chñ quan
cña nã, sù ®a d¹ng ho¸ çc h×nh thøc trÇn thuËt, lµm cho thêi gian nghÖ thuËt tho¸t khái sù
trãi buéc cña thêi gian sù kiÖn, nhµ v¨n cã kh¶ n¨ng chñ ®éng bao qu¸t vµ biÓu hiÖn nh÷ng
ph−¬ng diÖn míi cña con ng−êi.
Trong Don KihotÐ ®· cã mét dßng thêi gian ®éc lËp ch¶y qua gi÷a çc ch−¬ng (quyÓn).
Don Kihote ë nhµ ba tuÇn hay mét th¸ng. Lóc ®ã quyÓn s¸ch vÒ «ng ta ra ®êi, ®−îc in, ®−îc
dÞch vµ ®−îc khen. Gi÷a tËp I vµ tËp II thêi gian tr«i qua t¸m n¨m.
Nhµ v¨n Anh thÕ kû XVIII lµ Henry Fielding tù x−ng m×nh kh«ng ph¶i lµ nhµ lÞch sö, mµ
lµ nhµ v¨n, bëi v× «ng lµ chñ cña thêi gian : "MÆc cho ng−êi ®äc ng¹c nhiªn, nÕu nh− hä
thÊy trong s¸ch nµy cã nh÷ng ch−¬ng rÊt ng¾n vµ nh÷ng ch−¬ng rÊt dµi, nh−ng ®Òu viÕt vÒ
mét ngµy, vµ l¹i cã nh÷ng ch−¬ng kÓ vÒ nh÷ng n¨m ch½n, c©u chuyÖn cña t«i cã khi dõng
l¹i, cã khi l¹i lao nhanh vÒ phÝa tr−íc".
Trong Ðpghªnhi ¤nhªghin, thêi gian tÝnh theo lÞch, nh−ng Puskin ®· ®−a thêi gian trÇn
thuËt cña m×nh vµo thµnh mét yÕu tè kÕt cÊu lÊp ®Çy çc kho¶ng trèng sù kiÖn vµ suy nghÜ
vÒ çc sù kiÖn. Ngoµi ra ë çc t¸c phÈm kh¸c nh− Ph¸t sóng, B·o tuyÕt th× «ng ®¶o ng−îc
thêi gian, kÓ tõ hËu qu¶ ®Ó ng−êi ®äc ®i t×m nguyªn nh©n trong nh÷ng mÈu nhá x¶y ra bÊt
ngê. Puskin ®· sö dông thêi gian mét çch −íc lÖ, vÝ dô thùc tÕ Grinhèp cã m−êi tuæi, nh−ng
trong Ng−êi con g¸i viªn ®¹i óy, Puskin cho anh ta m−êi b¶y tuæi ®Ó cã ®ñ trÝ ph¸n ®o¸n mµ
quan s¸t sù kiÖn Pug¸tsèp, ng−êi n«ng d©n khëi nghÜa.
V¨n häc hiÖn thùc chñ nghÜa thÕ kû XIX ®æi míi quan niÖm vÒ hiÖn t¹i. NÕu "hiÖn t¹i"
trong bi kÞch cæ ®¹i hay cña chñ nghÜa cæ ®iÓn cã nghÜa lµ "m·i m·i", th× hiÖn t¹i trong L·o
G«ri« cña Balzac võa lµ cô thÓ (vÝ dô − n¨m 1819) võa lµ t−¬ng lai, lµ "b©y giê" vµ lµ "lóc
®ã". Thêi hiÖn t¹i ®· ph©n ho¸ thµnh hiÖn t¹i x· héi (tr¹ng th¸i x· héi) vµ thêi gian ç nh©n
− mçi nh©n vËt cã riªng thêi gian cña m×nh. Raxtinh¾c c¶m thô thêi gian kh¸c h¼n V«t¬ranh
vµ G«ri«. Thêi gian ç nh©n (thêi gian tiÓu sö mét mÆt g¾n víi çc sè phËn, sù kiÖn lÞch sö
theo chiÒu ngang (çch m¹ng, §Õ chÕ, thêi phôc håi) ®−¬ng ®¹i, mÆt kh¸c, theo chiÒu däc
g¾n víi huyÒn tho¹i, truyÒn thuyÕt − trong G«ri« cã bãng d¸ng cña vua Lia trong bi kÞch cña
Shakespeare vµ trong V«t¬ranh cã bãng d¸ng cña con quû, trong Raxtinh¾c cã bãng d¸ng
cña Fauxt¬, kÎ ®i t×m søc m¹nh chinh phôc thÕ giíi.
Thêi gian x· héi trong Bµ Bovary bÞ c¾t ®øt khái thêi gian ç nh©n vµ tr«i qua bªn c¹nh
mét çch trung tÝnh, v« t×nh.
74
Çc nhµ nghiªn cøu ®· nhÊt trÝ x¸c nhËn trong tiÓu thuyÕt L.T«nxt«i cã sù ®an bÖn, soi
chiÕu th−êng xuyªn gi÷a thêi gian ç nh©n, thêi gian lÞch sö, thêi hiÖn t¹i vµ thêi qu¸ khø
trong nh÷ng kho¶nh kh¾c ®ång thêi. Thêi gian ç nh©n cña nh©n vËt cã ý nghÜa riªng. Khi
T«nxt«i viÕt : "§èi víi c«ng t−íc An®r©y ®· tr«i qua b¶y ngµy tÝnh tõ khi chµng kh«i phôc
tri gi¸c", nghÜa lµ An®r©y c¶m nhËn thêi gian kh¸c Natasa, kh¸c Pie. Thêi gian chØ c¶m thÊy
trong t©m hån nh÷ng ai tù nhËn thøc, cßn nh− NapolÐon, £len th× thêi gian chØ lµ sè l−îng
vßng quay kim ®ång hå. Trong tiÓu thuyÕt cña T«nxt«i thêi gian kh«ng biÓu hiÖn qua sù
kiÖn, bëi sù kiÖn n»m sau quan hÖ çc nh©n vËt. Thêi gian chñ yÕu biÓu hiÖn qua chi tiÕt vµ
®èi chiÕu çc thêi gian. LÞch sö c¾t ngang çc tiÓu sö. ChiÕn tranh lµm thay ®æi tÝnh çch.
Vµ nhµ v¨n n¾m b¾t çc thêi ®iÓm t−¬ng quan : An®r©y trë vÒ khi con míi sinh vµ vî míi
chÕt. Chµng vÒ sau trËn AuxtÐclÝch. Kho¶ng thêi gian vî mang thai chØ lµ −íc lÖ − dµi m−êi
bèn th¸ng. T«nxt«i nãi : "T«i ®o thêi gian ®ang ch¹y b»ng thêi ®iÓm hiÖn t¹i bÊt ®éng, trong
®ã t«i thÊy m×nh ®ang sèng, vµ tÊt nhiªn lµ ë ngoµi thêi gian" (Toµn tËp, tËp 12, tr. 336,
tiÕng Nga). N¨m 1904 trong nhËt ký «ng viÕt : "NÕu ai hái lµm sao mµ tù nhËn thøc ®−îc
m×nh nÕu kh«ng cã thêi gian, t«i sÏ tr¶ lêi : T«i hoµ trén trong m×nh mét hµi nhi, mét chµng
trai, mét «ng l·o vµ cßn cã c¶ hµi nhi tõ xa x−a n÷a, vµ ®ã lµ c©u tr¶ lêi". T¸c gi¶ chän chç
®øng ngoµi thêi gian, n¬i giao nhau çc quan hÖ thêi gian. Chç ®øng ®ã dùa vµo thêi gian
nh©n vËt ®−îc kÐo dµi qua nhiÒu n¨m, víi ®êi sèng néi t©m cña chóng. §Æc ®iÓm nµy lµm
cho thêi gian trÇn thuËt cña T«nxt«i cã mét tÝnh chÊt tÜnh lÆng cña sö thi cæ ®iÓn.
Tr¸i víi T«nxt«i thêi gian trÇn thuËt cña thÕ giíi tiÓu thuyÕt §ètxt«iÐpxki bÞ co l¹i, tr«i
nhanh kh¸c th−êng. Thêi gian bÞ nÐn l¹i, chång chÊt çc sù kiÖn. VÝ dô, tiÓu thuyÕt Lò quû
¸m, sù viÖc diÔn ra chõng mét th¸ng, trong ®ã trõ tuÇn ®Çu lµ phÇn giíi thiÖu, tõ tuÇn tiÕp
theo hÇu nh− ngµy nµo còng cã vô viÖc ; ë tuÇn cao trµo, cã ngµy võa cã ng−êi sinh ®Î, võa
cã ng−êi bÞ giÕt, cã kÎ tù s¸t,... Trong t¸c phÈm Téi ¸c vµ trõng ph¹t thêi gian diÔn ra chõng
m−êi bèn ngµy. Ng−êi ta nãi thêi gian nµy cã nhÞp ®é th¸c lo¹n. T¸c gi¶ dån nÐn, ®Èy nhanh
tèc ®é thêi gian nh»m ®−a nh©n vËt vµo tr¹ng th¸i khñng ho¶ng tinh thÇn, béc lé çi n¨ng
l−îng bïng næ trong t©m hån nh©n vËt. Nh©n vËt sèng trong ®Çy rÉy nh÷ng ®ét biÕn "bÊt
ngê", "®ét nhiªn", "bçng nhiªn", vµ ý thøc lu«n d»n vÆt, nh¶y vät, t¹o ra mét cuéc sèng kh¸c
th−êng, cho phÐp ng−êi ta nh×n thÊy nh©n vËt ®Õn tËn ®¸y s©u cña nã. A. Belkin trong s¸ch
§äc §ètxt«iÐpxki vµ Sªkhèp ®· ph¸t hiÖn ra hµng tr¨m ch÷ "bçng nhiªn", "hÕt søc", "qu¸
thÓ", trong tiÓu thuyÕt §ètxt«iÐpxki mµ «ng gäi lµ nh÷ng c¶m xóc vÒ tai ho¹ gi¸ng xuèng
nh©n vËt trong mét bÇu kh«ng khÝ trµn ®Çy bi kÞch, nã t¹o nªn nhÞp ®iÖu riªng trong thÕ giíi
nghÖ thuËt cña §ètxt«iÐpxki.
Tãm l¹i, trong v¨n häc cËn, hiÖn ®¹i tr−íc thÕ kû XX, tr−íc hÕt lµ trong tiÓu thuyÕt ®·
ph¸t hiÖn yÕu tè thêi gian chñ quan trong thêi gian trÇn thuËt vµ thêi gian nh©n vËt, gi¶i
phãng søc s¸ng t¹o cña nhµ v¨n vµ më ®−êng ®i vµo thÕ giíi néi t©m nh©n vËt. ViÖc vËn
dông thêi gian x· héi, thêi gian lÞch sö vµ thêi gian ç nh©n sinh ho¹t ®êi th−êng t¹o kh¶
n¨ng lý gi¶i cuéc sèng ®−îc s©u s¾c, giµu néi dung triÕt lý.
b) Nh÷ng h×nh thøc thêi gian nghÖ thuËt trong v¨n häc thÕ kû XX
Trong çc nÒn v¨n häc çch m¹ng, ®Æc biÖt lµ v¨n häc hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa næi lªn
ph¹m trï thêi gian lÞch sö víi sù tÊt th¾ng cña giai cÊp c«ng nh©n vµ Nhµ n−íc v« s¶n. Trong
75
ThÐp ®· t«i thÕ ®Êy cña N. ¤xtrèpxki thêi gian lÞch sö tr«i nhanh kh¸c th−êng, vµ cïng víi nã
con ng−êi còng kh«ng ngõng tr−ëng thµnh v−ît bËc. Trong t¸c phÈm cø vµi trang xuÊt hiÖn mét
nh©n vËt míi, mét sù kiÖn míi, ng−êi trÇn thuËt kh«ng kÞp dõng l¹i l©u víi sù kiÖn nµo. Cã nh−
thÕ míi lý gi¶i ®−îc t¹i sao ë ®Çu t¸c phÈm Paven chØ lµ mét cËu bÐ nghÞch ngîm, lªu læng, mµ
cuèi t¸c phÈm anh ®· lµ ®¹i biÓu ®¹i héi thanh niªn céng s¶n toµn Nga, lµ nhµ v¨n xuÊt s¾c. ë
v¨n häc ph−¬ng T©y l¹i ngù trÞ mét quan niÖm kh¸c vÒ thêi gian :
− X¸o trén çc b×nh diÖn thêi gian. Vë kÞch B¶n nh¹c ban chiÒu cña J. B. Priestley ë mµn
mét, nh¹c sÜ ®ang biÓu diÔn t¸c phÈm ®Çu tiªn ®Ó tranh thñ ®ång t×nh cña cö to¹. Mµn tiÕp
theo tr×nh bµy çc nh©n vËt Êy trong qu¸ khø vµ t−¬ng lai.
Miªu t¶ qu¸ khø trong ký øc, kh¾c ho¹ Ên t−îng thêi gian kÐo dµi trong t©m hån so víi
thêi gian ng¾n ngñi trong thùc tÕ. Marcel Proust trong tiÓu thuyÕt §i t×m thêi gian ®· mÊt,
b»ng biÖn ph¸p håi t−ëng ®· cã ý ®å t¸i hiÖn c¶m gi¸c vÒ çi h«n cña ng−êi mÑ tr−íc khi ®i
ngñ hay mïi th¬m cña b¸nh ga t« lµm ë nhµ víi ®é dµi nhiÒu trang s¸ch. Thêi gian ®−îc
miªu t¶ nh− c¶m thô kh«ng gian.
− Víi thñ ph¸p dßng ý thøc, J. Joyce kh¾c ho¹ thêi gian vËt chÊt nh− ng−êi ta c¶m thÊy
(kh«ng ph¶i nÕm tr¶i hay suy nghÜ ). VÝ dô, trong Uylix¬ cã ®o¹n : "Anh ta cÇm ®iÕu thuèc
vµ ®ãng hép l¹i, anh ta ®ót hép thuèc vµo tói bªn, rót tõ tói ¸o gilª çi m¸y löa, më n¾p
®¸nh löa, ch©m thuèc råi ®−a cho Stiven",...Virginia Woolf trong t¸c phÈm ChuyÕn ®i ra
ngän H¶i ®¨ng (1927) thÓ hiÖn thêi gian bªn trong t©m hån. ChØ trong kho¶ng thêi gian bµ
Ramdi ®em chiÕc bÝt tÊt −ím vµo ch©n th»ng con trai Giªmx råi qu¸t nã ®øng yªn, trong
t©m hån bµ ®· tr¶i qua mét cuéc sèng néi t©m dµi, t¹i n¬i kh¸c, thêi gian kh¸c. Çc nhµ
v¨n hiÖn ®¹i cã xu h−íng rót ng¾n khung thêi gian sù kiÖn bªn ngoµi mµ kÐo dµi thêi gian
bªn trong t©m hån. Trong tiÓu thuyÕt ¢m thanh vµ cuång né cña W. Faulkner còng cã mét
x¸o trén thêi gian : Ch−¬ng I : Mång 7 - 4 - 1928 ; Ch−¬ng II : Mång 2 - 6 - 1910 ; ch−¬ng
III : Mång 6 - 4 - 1928, ch−¬ng IV : Mång 8 - 4 - 1928. §ång thêi còng rót ng¾n thêi gian
bªn ngoµi vµo çi khung bèn ngµy, ®Ó thÓ hiÖn thêi gian bªn trong dµi d»ng dÆc cña çc
nh©n vËt. §¸ng chó ý lµ bèn ngµy mµ nhµ v¨n lùa chän lµ bèn ngµy quan träng trong
truyÒn thuyÕt C¬ ®èc : Ngµy 7 - 4 lµ ®ªm tr−íc ngµy Chóa phôc sinh ; ngµy 2 - 6 lµ ngµy thø
t¸m trong kú lÔ M×nh Th¸nh ; ngµy 6 - 4 lµ ngµy Chóa chÞu n¹n ; ngµy 8 - 4 lµ ngµy lÔ Chóa
phôc sinh. Mét sù liªn hÖ víi Kinh th¸nh t¹o ra ý nghÜa ®Æc biÖt cña tiÓu thuyÕt.
Çc h×nh thøc thêi gian trªn ®©y g¾n liÒn víi quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi. §èi víi
nh÷ng ai theo M. Proust th× "con ng−êi lµ tæng thÓ cña çc ký øc". §èi víi Faulkner th× "con
ng−êi lµ tæng thÓ mäi qu¸ khø cña hä". §èi víi Virginia Woolf : "Cuéc sèng vèn lµ nh−
thÕ".
NhËn xÐt vÒ thêi gian trong çc tiÓu thuyÕt, nhµ v¨n Ph¸p Jean Paul-Sartre nãi : Çc nhµ
v¨n hiÖn ®¹i ®· "huû ho¹i thêi gian. Mét sè th× t−íc bá qu¸ khø vµ t−¬ng lai, rót vµo thêi
®iÓm trùc gi¸c thuÇn tuý, mét sè kh¸c th×, nh− Dos Passos biÕn nã thµnh mét thø ký øc h¹n
chÕ vµ c¬ giíi. Proust vµ Faulkner th× gi¶n ®¬n chÆt ®Çu thêi gian, hä t−íc bá t−¬ng lai cña
(1)
nã, tøc thay ®æi sù lùa chän vµ hµnh ®éng tù do" . Ta cã thÓ hiÓu tr−íc hÕt ®ã lµ quan niÖm
(1) T. M«t−l«va, VÒ thêi gian vµ kh«ng gian trong tiÓu thuyÕt ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i trong s¸ch NhÞp ®iÖu,
kh«ng gian, thêi gian trong v¨n häc vµ nghÖ thuËt, Lªningr¸t, 1974.
76
nghÖ thuËt vÒ thêi gian cña hä, cã −u ®iÓm vµ nh−îc ®iÓm cña hä, nh−ng mçi ng−êi më ra
nh÷ng khÝa c¹nh míi cña t©m hån ng−êi.
VÊn ®Ò thêi gian nghÖ thuËt trong v¨n häc kh«ng hÒ ®¬n gi¶n chØ lµ thêi gian trÇn thuËt,
chØ lµ kü thuËt trÇn thuËt, mµ cßn lµ mét ph¹m trï cña c¶m nhËn thÕ giíi mang néi hµm v¨n
ho¸ vµ s¸ng t¹o. ChØ cã g¾n viÖc nghiªn cøu thêi gian nghÖ thuËt víi ý h−íng s¸ng t¹o cña
nhµ v¨n, trong nhiÒu mèi liªn hÖ v¨n ho¸, triÕt häc th× kÕt qu¶ míi thùc sù cã ý nghÜa vµ
chiÒu s©u.

1. Thêi gian nghÖ thuËt lµ g× ? Ph©n biÖt thêi gian nghÖ thuËt víi thêi gian thùc t¹i, thêi gian
lÞch sö.
2. CÊu tróc cña thêi gian nghÖ thuËt cã nh÷ng yÕu tè nµo, quan hÖ cña chóng biÓu hiÖn nh−
thÕ nµo ?
3. §é ®o thêi gian cã ý nghÜa g× ?
4. Çc b×nh diÖn thêi gian cã ý nghÜa g× ?
5. Ph©n biÖt thêi gian thÇn tho¹i, sö thi, cæ tÝch. Nªu vÝ dô.
6. Ph©n biÖt thêi gian v¨n häc trung ®¹i vµ thêi gian v¨n häc hiÖn ®¹i. VÝ dô.
7. So s¸nh çc bµi th¬ TiÕng h¸t s«ng H−¬ng, Xu©n ý cña Tè H÷u víi bµi Véi vµng cña Xu©n
DiÖu, nªu sù kh¸c biÖt vÒ quan niÖm nghÖ thuËt vÒ thêi gian.
77
Ch−¬ng V
Kh«ng gian nghÖ thuËt
I - kh¸i niÖm kh«ng gian nghÖ thuËt

1. Kh«ng gian trong v¨n häc lµ mét hiÖn t−îng nghÖ thuËt
Còng nh− thêi gian nghÖ thuËt, kh«ng gian nghÖ thuËt lµ h×nh thøc tån t¹i cña thÕ giíi
nghÖ thuËt. NÕu nh− mäi vËt trong thÕ giíi ®Òu tån t¹i trong kh«ng gian ba chiÒu : cao, réng,
xa vµ chiÒu thêi gian, th× kh«ng cã h×nh t−îng nghÖ thuËt nµo kh«ng cã kh«ng gian, kh«ng
cã nh©n vËt nµo kh«ng cã mét nÒn c¶nh nµo ®ã. Nh−ng kh«ng gian nghÖ thuËt cã ®iÓm ®Æc
biÖt. B¶n th©n ng−êi kÓ chuyÖn hay nhµ th¬ tr÷ t×nh còng nh×n sù vËt trong mét kho¶ng çch,
gãc nh×n nhÊt ®Þnh, tøc lµ trong kh«ng gian. VÝ dô, bµi th¬ Qua §Ìo Ngang :
B−íc tíi §Ìo Ngang bãng xÕ tµ,
Cá c©y chen ®¸ l¸ chen hoa.
Lom khom d−íi nói tiÒu vµi chó,
L¸c ®¸c bªn s«ng chî mÊy nhµ.
Nhí n−íc ®au lßng con quèc quèc,
Th−¬ng nhµ mái miÖng çi gia gia.
Dõng ch©n ®øng l¹i : trêi, non, n−íc,
Mét m¶nh t×nh riªng, ta víi ta.
(Bµ HuyÖn Thanh Quan)
Toµn bé khung c¶nh nhê cã ®iÓm nh×n cña chñ thÓ mµ kh«ng gian cã chiÒu cao thÊp,
réng hÑp, s©u c¹n, xa gÇn,... Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ m« h×nh thÕ giíi ®éc lËp cã tÝnh chñ
quan vµ mang ý nghÜa t−îng tr−ng cña t¸c gi¶.
§«i m¾t cña ng−êi yªu, «i vùc th¼m !
¤i trêi xa, võng tr¸n cña ng−êi yªu !
…
DÇu tin t−ëng : chung mét trêi, mét méng
Em lµ em, anh vÉn cø lµ anh.
Cã thÓ nµo qua V¹n Lý Tr−êng Thµnh
Cña hai vò trô chøa ®Çy bÝ mËt.
(Xa çch - Xu©n DiÖu)
§ã lµ kh«ng gian tinh thÇn cña con ng−êi :

BÓ ¸i ngh×n trïng kh«n t¸t c¹n,
Nguån ©n tr¨m tr−îng khã kh¬i v¬i.
(Bµ HuyÖn Thanh Quan)
78
Lµ kh«ng gian sèng mµ con ng−êi c¶m thÊy trong t©m t−ëng :
Giã lïa gian g¸c xÐp
§êi tµn trong ngâ hÑp
(Vò Hoµng Ch−¬ng)
Ng−êi ta nãi kh«ng gian nghÖ thuËt thuéc lo¹i kh«ng gian topos, lµ kh«ng gian c¶m gi¸c
®−îc, kh«ng gian néi c¶m n»m trong ph¹m vi trªn, d−íi, tr−íc, sau, xa, gÇn ®èi víi ng−êi
c¶m gi¸c, chø kh«ng ph¶i lµ kh«ng gian mÆt ph¼ng kiÓu Euclid lµ nh− vËy.
Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ s¶n phÈm s¸ng t¹o cña nghÖ sÜ nh»m biÓu hiÖn con ng−êi vµ thÓ
hiÖn mét quan niÖm nhÊt ®Þnh vÒ cuéc sèng, do ®ã kh«ng thÓ quy nã vÒ sù ph¶n ¸nh gi¶n
®¬n kh«ng gian ®Þa lý hay kh«ng gian vËt lý, vËt chÊt. Trong t¸c phÈm ta th−êng b¾t gÆp sù
miªu t¶ con ®−êng, c¨n nhµ, dßng s«ng,... Nh−ng b¶n th©n çc sù vËt Êy ch−a ph¶i lµ kh«ng
gian nghÖ thuËt. Chóng chØ ®−îc xem lµ kh«ng gian nghÖ thuËt trong chõng mùc chóng biÓu
hiÖn m« h×nh thÕ giíi cña t¸c gi¶. Ch¼ng h¹n, §Ìo Ngang lµ mét ®Þa danh ®Þa lý. Nh−ng
trong bµi Qua §Ìo Ngang th× ®èi víi Bµ HuyÖn Thanh Quan nã l¹i lµ n¬i ph©n giíi cña
triÒu ®¹i cò, triÒu ®¹i míi, lµ n¬i tËn cïng xø nµy vµ b¾t ®Çu cña xø kh¸c, mµ viÖc b−íc
qua ®ã cã mét ý nghÜa ®¹o ®øc, chÝnh trÞ quan träng ®èi víi con ng−êi.
Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ m« h×nh thÕ giíi cña t¸c gi¶ cô thÓ, ®−îc biÓu hiÖn b»ng ng«n
ng÷ cña çc biÓu t−îng kh«ng gian. Ng«n ng÷ nµy tù nã Ýt tÝnh ç thÓ vµ phÇn lín lµ thuéc
vÒ thêi ®¹i, x· héi vµ çc nhãm nghÖ sÜ kh¸c nhau, nh−ng çi ®iÒu mµ nghÖ sÜ nãi b»ng ng«n
ng÷ Êy th× l¹i kh¸c − ®ã lµ m« h×nh thÕ giíi riªng cña anh ta.
Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ mét hiÖn t−îng khÐp kÝn nh− kh«ng gian trß ch¬i. Nhµ v¨n ho¸
häc Hµ Lan J. Huizinga trong s¸ch Con ng−êi biÕt ch¬i (Homo Ludens) nãi : "Mét ®Æc ®iÓm
quan träng nhÊt cña trß ch¬i lµ cã mét kh«ng gian çch biÖt víi ®êi sèng th−êng, mét kh«ng
gian khÐp kÝn mµ trong ®ã trß ch¬i ®−îc thùc hiÖn" (tr. 22). Mét s©n bãng, mét bµn cê, mét
bµn bia,... ®Òu cã kh«ng gian riªng vµ t«n träng luËt ch¬i lµ t«n träng çi kh«ng gian ®ã.
Kh«ng gian nghÖ thuËt còng cã tÝnh khÐp kÝn theo kiÓu luËt ch¬i nãi trªn vµ luËt ch¬i ë ®©y
n»m trong quy −íc chung gi÷a t¸c gi¶ vµ ng−êi ®äc, do t¸c gi¶ ®Ò xuÊt vµ ng−êi ®äc ®ång
c¶m. Kh«ng gian cã h÷u h¹n míi g©y khã kh¨n vµ hèi thóc ng−êi ch¬i h¨ng h¸i tham gia
nh»m tù thÓ hiÖn m×nh ë tr×nh ®é cao nhÊt. Trong nghÖ thuËt, ý niÖm kh«ng gian ®−îc nhËn
thøc kh¸ muén mµng. Tõ thêi cæ ®¹i, khoa häc ®· cã m«n h×nh häc nghiªn cøu kh«ng gian.
Tuy muén mµng, song kh«ng gian nghÖ thuËt lµ mét ph¹m trï nÒn t¶ng.
Kh«ng gian nghÖ thuËt còng nh− thêi gian nghÖ thuËt trong çc lo¹i h×nh nghÖ thuËt kh¸c
nhau cã çch biÓu hiÖn kh¸c nhau. ë ®©y chóng ta chØ t×m hiÓu kh«ng gian nghÖ thuËt trong
v¨n häc.
2. M« h×nh kh«ng gian vµ ng«n ng÷ kh«ng gian nghÖ thuËt
Kh«ng gian nghÖ thuËt trong t¸c phÈm lµ sù m« h×nh ho¸ çc mèi liªn hÖ vÒ thêi gian, x·
héi, ®¹o ®øc cña bøc tranh thÕ giíi thÓ hiÖn quan niÖm vÒ trËt tù thÕ giíi vµ sù lùa chän cña
nhµ v¨n. Iu. Lètman trong bµi Kh«ng gian nghÖ thuËt trong v¨n xu«i G«g«n nãi : lÊy s©n
khÊu lµm kh«ng gian nghÖ thuËt ®Ó h×nh dung, th× yÕu tè kÝch th−íc kh«ng tham gia vµo
kh¸i niÖm kh«ng gian nghÖ thuËt, bëi v× ë ®©y lµ mét hiÖn t−îng ®ång h×nh. Çi cã ý nghÜa ë
79
®©y lµ ®−êng ranh giíi, giíi h¹n, sù kh¸c biÖt. §−êng ranh giíi ë ®©y còng ®Æc biÖt : mét
mÆt cña nã ph¶i phï hîp víi ®iÓm nh×n cña t¸c phÈm, cßn çc mÆt kh¸c kh«ng ph¶i lµ çc
ranh giíi h×nh thøc. Kh«ng gian ®−îc vÏ trªn s©n khÊu cÇn ph¶i phï hîp víi ¶o gi¸c vÒ
kh«ng gian v« tËn, cã chiÒu s©u, mÆc dï sù biÓu diÔn chØ ë phÇn kh«ng gian h÷u h¹n. ChØ
khi nµo sù biÓu diÔn b¾t ®Çu th× kh«ng gian ®ã míi m« h×nh ho¸ ®−îc thÕ giíi mét çch
sèng ®éng. Trong th¬ vµ v¨n kh«ng gian nghÖ thuËt thÓ hiÖn ë çc ranh giíi mang ý nghÜa vµ
ë mèi liªn hÖ cu¶ çc tiÓu kh«ng gian. VÝ dô, bµi th¬ Cuèi xu©n tøc sù cña NguyÔn Tr·i :
Suèt ngµy nhµn nh· khÐp phßng v¨n
Kh¸ch tôc kh«ng ai bÐn ®Õn gÇn
Trong tiÕng cuèc kªu xu©n ®· muén
§Çy s©n m−a bôi në hoa xoan
(B¶n dÞch)
ë ®©y, kh«ng gian chia lµm hai phÇn ®èi lËp, hai tiÓu kh«ng gian : çnh cöa phßng v¨n
khÐp kÝn t−îng tr−ng cho n¬i thanh v¾ng, l¸nh xa n¬i ån µo, phµm tôc vµ kh«ng gian vò trô
víi mïa xu©n, m−a bôi. Nh−ng chØ ë n¬i thanh v¾ng th× míi nghe ®−îc tiÕng mïa xu©n ®ang
qua.
Trong truyÖn ng¾n §«i m¾t cña Nam Cao còng cã sù ®èi lËp hai tiÓu kh«ng gian : nhµ
anh Hoµng khÐp kÝn, cã chã d÷ gi÷ nhµ, lµ n¬i n¸u m×nh cña con ng−êi quay l−ng víi kh¸ng
chiÕn, rót vµo cuéc sèng riªng t−, thó vui riªng t−. Bªn ngoµi ng«i nhµ Êy mäi ng−êi h¨ng
h¸i tham gia kh¸ng chiÕn trong kh«ng gian réng lín.
Gi÷a çc tiÓu kh«ng gian cã çc ®−êng ranh giíi cã thÓ v−ît qua hoÆc kh«ng thÓ v−ît
qua. Trong bµi th¬ Nhí rõng cña ThÕ L÷ vµ Khi con tu hó cña Tè H÷u cã ranh giíi kh«ng
thÓ v−ît qua, lµm cho hoµi niÖm thªm ®au ®ín, tuyÖt väng, hoÆc kh¸t khao tranh ®Êu. Trong
Sèng mßn, Thø c¶m thÊy cã mét ranh giíi mµ nh©n vËt kh«ng v−ît qua ®−îc v× hÌn nh¸t, sî
h·i, vµ ph¶i cam chÞu nghÌo nµn.
Theo Iu. Lètman kh«ng gian nghÖ thuËt cã thÓ lµ kh«ng gian ®iÓm, kh«ng gian tuyÕn,
kh«ng gian mÆt ph¼ng (hoÆc lµ kh«ng gian khèi). Kh«ng gian tuyÕn, kh«ng gian mÆt ph¼ng
cã h−íng v−¬n ra chiÒu réng hay chiÒu th¼ng ®øng. Kh«ng gian tuyÕn cã chiÒu dµi, kh«ng
liªn quan tíi chiÒu réng, nh− con ®−êng cã tÝnh thêi gian ("®−êng ®êi"). Con ®−êng lµ
ph−¬ng tiÖn triÓn khai nh©n vËt trong thêi gian. VÝ dô TruyÖn KiÒu, th¬ Tè H÷u ®Òu cã
kh«ng gian con ®−êng, ®−êng ®êi. Kh«ng gian trong Nh÷ng linh hån chÕt cña G«g«n g¾n
víi chiÕc xe tam m· cña Chichicèp trªn con ®−êng mu«n dÆm,... còng lµ kh«ng gian tuyÕn,
nh−ng trong çc trang tr¹i l¹i lµ çc kh«ng gian ®iÓm.
Kh«ng gian ®iÓm (®Þa ®iÓm) th× ®−îc x¸c ®Þnh b»ng çc giíi h¹n vµ tÝnh chÊt chøc n¨ng
cña nã, tÝnh ®èi lËp cña nã. VÝ dô, kh«ng gian qu·ng tr−êng, b·i chiÕn tr−êng, ng«i nhµ,...
Qu¶ng tr−êng cã tÝnh chÊt c«ng céng, chiÕn tr−êng lµ n¬i chiÕn ®Êu, ng«i nhµ, n¬i sinh ho¹t
riªng t−. Kh«ng gian trong mét sè bµi th¬ nh− Qua §Ìo Ngang, Th¨ng Long thµnh hoµi
cæ,... kh«ng gian trong truyÖn §«i m¾t lµ kh«ng gian ®iÓm, kh«ng gian mÆt ph¼ng nh−
kh«ng gian qu¶ng tr−êng, rÊt tiªu biÓu trong Téi ¸c vµ trõng ph¹t cña §ètxt«iÐpxki : cöa
kh«ng ®ãng, nhµ nµy th«ng sang nhµ kia, cöa phßng Raxc«nhicèp më ra qu¶ng tr−êng.
80
Kh«ng gian h×nh khèi nh− kh«ng gian s©n khÊu.
øng víi çc kiÓu kh«ng gian Êy cã nh÷ng kiÓu nh©n vËt kh¸c nhau. Cã nh©n vËt khÐp kÝn
trong kh«ng gian ®iÓm, kh«ng thay ®æi.VÝ dô, nh©n vËt KarataÐp trong ChiÕn tranh vµ hoµ
b×nh cña T«nxt«i vµ anh Hoµng cña Nam Cao, nh©n vËt ®i ®©u th× mang theo kh«ng gian cña
m×nh ®Õn ®ã. KarataÐp mang n«ng th«n Nga vµo tËn tr¹i tï binh cña qu©n Ph¸p, cßn Hoµng
th× mang kh«ng gian khÐp kÝn cña anh ®Õn tËn n¬i t¶n c− ! Cã nh©n vËt vËn ®éng theo "con
®−êng", cã nh©n vËt vËn ®éng theo chiÒu réng.
Kh«ng gian nghÖ thuËt cßn cã thÓ chia ra kh«ng gian bªn trong vµ kh«ng gian bªn ngoµi.
Kh«ng gian bªn trong th× phi thêi gian, kh«ng biÕn ®æi, trõ khi th¶m ho¹ lµm nã huû diÖt.
Kh«ng gian bªn ngoµi th× ®æi thay, v« th−êng, ngÉu nhiªn.
Nghiªn cøu kh«ng gian nghÖ thuËt cã thÓ ph©n biÖt kh«ng gian hµnh ®éng vµ kh«ng gian
phi hµnh ®éng. VÝ dô, trªn s©n khÊu phÇn çnh gµ trë ra lµ kh«ng gian hµnh ®éng. Çi kh«ng
gian trang trÝ më ra viÔn c¶nh lµ phi hµnh ®éng − §ã lµ kh«ng gian tr÷ t×nh. XÐt tõ gãc ®é
nµy ta thÊy çc kh«ng gian trong TruyÖn KiÒu, trong khi kh«ng thay ®æi kh«ng gian hµnh
®éng cña nh©n vËt, ®· thªm vµo kh«ng gian vò trô tr÷ t×nh, lµm thay ®æi h¼n çch c¶m thô
thÕ giíi vµ nh©n vËt cña t¸c gi¶
Nh÷ng yÕu tè trªn ®©y gióp ta m« t¶ kh«ng gian nghÖ thuËt cô thÓ trong t¸c phÈm.
Kh«ng gian nghÖ thuËt cã t−¬ng quan chÆt chÏ víi thêi gian nghÖ thuËt. Khi nhµ v¨n
dõng l¹i kh¾c ho¹ kh«ng gian th× thêi gian bÞ h·m chËm hay triÖt tiªu. Ng−êi ta cã thÓ kh«ng
gian ho¸ thêi gian b»ng çch miªu t¶ çc sù kiÖn, biÕn ®æi theo trËt tù liªn t−ëng, çi nµy
bªn c¹nh çi kia.
Cã thÓ xem kh«ng gian nghÖ thuËt trong t¸c phÈm nh− lµ mét hÖ thèng mµ kh«ng gian
nh©n vËt nh− lµ mét yÕu tè. NÕu t¸c phÈm th−êng cã çc tiÓu kh«ng gian nh− thµnh phè,
v−ên hoa, trang tr¹i, ng«i nhµ, s©n, con ®−êng, v.v. th× kh«ng gian nh©n vËt bao gåm sù c¶m
nhËn kh«ng gian Êy, nh− cña m×nh hay cña ng−êi kh¸c, cã hay kh«ng dÊu Ên ç nh©n. NÕu lµ
kh«ng gian cña m×nh, nh©n vËt cã thÓ tù do ho¹t ®éng vµ dÞch chuyÓn ë trong Êy. Hµnh vi
nh©n vËt trong kh«ng gian Êy th−êng lµ ly t©m − tù biÓu hiÖn, sè l−îng tiÓu kh«ng gian tèi
®a. NÕu tiÓu kh«ng gian lµ xa l¹, cña ng−êi kh¸c th× hµnh vi nh©n vËt th−êng lµ h−íng t©m.
Sè l−îng tiÓu kh«ng gian lµ tèi thiÓu, ch¼ng h¹n trong m−êi l¨m n¨m l−u l¹c KiÒu kh«ng cã
kh«ng gian cña m×nh, hµnh vi cña KiÒu võa cã tÝnh chÊt h−íng t©m : th−¬ng m×nh, xãt m×nh, gi÷
m×nh ; võa cã tÝnh chÊt ly t©m : nhí nhµ.
3. TÝnh t−îng tr−ng, quan niÖm cña kh«ng gian nghÖ thuËt
Còng nh− thêi gian nghÖ thuËt, kh«ng gian nghÖ thuËt trong t¸c phÈm mang tÝnh biÓu tr−ng
vµ tÝnh quan niÖm. VÝ dô : héi ho¹ ph−¬ng T©y, xuÊt ph¸t tõ nguyªn t¾c m« pháng tù nhiªn ®·
ph¸t hiÖn ra luËt thÊu thÞ − nh×n sù vËt theo tû lÖ xa gÇn, s¸ng tèi, ®Ëm nh¹t, do ®ã gièng nh−
thËt. Héi ho¹ Trung Quèc theo nguyªn t¾c "phñ ng−ìng tù ®¾c", tøc lµ cói, ngöa, nh×n ng¾m,
thÓ nghiÖm trong lßng t¹o ra kh«ng gian trõu t−îng. ¢m d−¬ng ®an xen, h− thùc liÒn nhau.
Th¬ v¨n cæ nh×n kh«ng gian theo con m¾t siªu ç thÓ, thÓ hiÖn kh«ng gian theo çi hiÓu, chø
kh«ng chØ theo çi thÊy. Trong tranh ®êi §−êng, nh©n vËt quan träng th× vÏ to, nh©n vËt phô
th× vÏ nhá.
81
TÊt c¶ çc cÆp ®èi lËp kh«ng gian trong thÕ giíi ®Òu cã néi hµm t− t−ëng − ®¹o ®øc. VÝ dô :
cao − thÊp, khÐp kÝn − më ra, tr¸i − ph¶i, tr−íc − sau, to − bÐ, th¼ng − cong, xa − gÇn, rçng −
®Æc, chËt − réng, v.v. Ng«i nhµ (cöa sæ lµ h×nh ¶nh cæ x−a nhÊt cña kh«ng gian ng«i nhµ) cã
ý nghÜa rÊt kh¸c nhau trong Nh÷ng ng−êi ®Þa chñ cæ x−a cña G«g«n vµ trong EugÐnie
Grandet cña Balzac. Nhµ cña «ng Grandet ¶m ®¹m, l¹nh lÏo, lÆng lÏ kh«ng cã tiÕng nãi,
n»m ë phÇn ®Êt cao cña thµnh phè vµ nÐp m×nh vµo bøc t−êng thµnh ®æ n¸t, kh¸c víi l©u ®µi
cña F. Kafka. Çc biÓu t−îng nh− con ®−êng, ng· ba, ga tµu ®Òu cã thÓ lµ nh÷ng h×nh t−îng
kh«ng gian giµu ý nghÜa. Trong vë kÞch Ng· ba cña §oµn Phó Tø, "Ng· ba" lµ t−îng tr−ng
cho tuæi ba m−¬i : "Çi tuæi ba m−¬i lµ mét ng· ba ®−êng, ®Õn ®ã ng−êi ta kh«ng cßn mét t−
t−ëng g× ®Ó chän mét ng¶ mµ ®i,...".
Thiªn nhiªn trong th¬ cæ ®iÓn râ rµng cã ý nghÜa biÓu tr−ng cho m«i tr−êng thanh s¹ch,
nhµn nh·, l¸nh xa bôi trÇn. Kh«ng gian trong t¸c phÈm hiÖn thùc còng mang ®Çy tÝnh quan
niÖm. VÝ dô, trong tiÓu thuyÕt Sèng mßn cña Nam Cao cã mét kh«ng gian sèng mßn. Thø
muèn rêi bá lµng quª nghÌo khæ, tï ®äng mµ cuéc sèng cÇm ch¾c lµ mèc lªn, mßn ®i, rØ ra.
§Ó ®i t×m mét ch©n trêi xa réng cho lý t−ëng cña m×nh, anh ®· vµo Sµi Gßn, dù ®Þnh ®i
Paris, nh−ng råi èm, n»m l¹i Sµi Gßn. ë Sµi Gßn kh«ng ®−îc l¹i ra B¾c, lóc ®Çu d¹y ë mét
tr−êng t−, trä ë g¸c hai, sau ph¶i ra ngo¹i «, ë chung víi San trong mét gian buång kÒ
chuång ngùa. Nh−ng còng kh«ng l©u, anh l¹i ph¶i rêi Hµ Néi trë vÒ quª. ThÕ lµ çi kh«ng
gian m¬ −íc Êy cø teo l¹i m·i, vµ kÕt thóc tiÓu thuyÕt, nh©n vËt l¹i ®i trªn chuyÕn tµu trë vÒ
n¬i xuÊt ph¸t.
Trong bi kÞch cæ ®¹i vµ bi kÞch cæ ®iÓn cã nguyªn t¾c tam duy nhÊt, trong ®ã cã nguyªn
t¾c ®Þa ®iÓm duy nhÊt : hµnh ®éng kÞch trong hai m−¬i t− tiÕng ph¶i diÔn ra trong mét ®Þa
®iÓm thèng nhÊt. Nh×n bÒ ngoµi cã vÎ nh− t¸c gi¶ chØ tu©n thñ kh«ng gian kh¸ch quan,
nh−ng thùc ra ®ã còng lµ biÓu hiÖn cña mét quan niÖm vÒ kh«ng gian nghÖ thuËt cña chñ
nghÜa cæ ®iÓn, rÊt gß bã mµ çc trµo l−u vÒ sau sÏ ph¶i v−ît qua.
Tãm l¹i, kh«ng gian nghÖ thuËt lµ m« h×nh kh«ng gian cña thÕ giíi nghÖ thuËt. Sù ®èi lËp
vµ liªn hÖ cña çc yÕu tè kh«ng gian çc miÒn, ph−¬ng vÞ, çc chiÒu,... t¹o thµnh çc ng«n
ng÷ nghÖ thuËt ®Ó biÓu hiÖn thÕ giíi quan niÖm cña t¸c phÈm. Sù lÆp l¹i cña çc h×nh thøc
kh«ng gian t¹o thµnh tÝnh lo¹i h×nh cña kh«ng gian nghÖ thuËt mµ chóng ta sÏ xem ®¹i l−îc
d−íi ®©y.
II - ÇC H×NH THøC KH¤NG GIAN NGHÖ THUËT TRONG V¡N
HäC
1. Kh«ng gian thÇn tho¹i
ThÇn tho¹i lµ hiÖn t−îng v¨n ho¸ − nghÖ thuËt phæ biÕn cña nh©n lo¹i, cã ¶nh h−ëng s©u
réng tíi t− duy nghÖ thuËt ®êi sau, do ®ã nã lµ mét ph¹m trï cña thi ph¸p häc lÞch sö.
Kh«ng gian thÇn tho¹i cã nÐt khu biÖt quan träng víi çc thÓ lo¹i v¨n häc kh¸c. Nh−ng v×
thÇn tho¹i tån t¹i d−íi nhiÒu d¹ng : truyÖn kÓ, d¹ng lÔ héi, d¹ng çc biÓu t−îng v¨n ho¸
nguyªn s¬, cho nªn chóng ta sÏ nãi tíi hai d¹ng chÝnh víi mét sè ®Æc ®iÓm riªng cña chóng.
Trong truyÖn thÇn tho¹i, kh«ng gian cã mét tÝnh chÊt ®Æc thï, ®ã lµ tÝnh nguyªn s¬,
hoang d· cña n¬i xuÊt ph¸t ®Çu tiªn cña çc sù kiÖn (nh− ®Êt trêi ch−a ph©n, trêi sôp phÝa
®«ng nam, nói, hå, hang, n¬i ë cña thÇn linh vµ cña thó vËt nguy hiÓm). Mét tÝnh chÊt kh¸c
82
lµ ph©n biÖt linh vµ phµm, g¾n liÒn víi ý thøc t«n gi¸o. C. Strauss cho r»ng t«n gi¸o, thÇn
tho¹i cã cÊu tróc c¬ b¶n vÒ thÕ giíi bao gåm hai yÕu tè ®èi lËp : yÕu tè linh khiÕt (®Ñp, h¹nh
phóc) vµ yÕu tè bÈn thØu (xÊu xa, khæ n¹n). §©y còng lµ hai yÕu tè c¬ b¶n cña t©m lý nh©n
lo¹i, kh«ng chØ tån t¹i trong ng«n ng÷, v¨n ho¸ mµ c¶ trong thÇn tho¹i. §Æc ®iÓm th−êng
thÊy lµ tÝnh chÊt h− ¶o (Chóa gäi th× Abram nghe, nh©n vËt khãc th× bôt hiÖn, çc nói tiªn
Bång §¶o, Doanh Ch©u xuÊt hiÖn råi biÕn mÊt), trong phµm cã linh, ®èi lËp linh víi phµm,
víi kh«ng gian h»ng ngµy.
Cã thÓ nãi tíi kh«ng gian thÇn tho¹i nh− nh÷ng mÉu cæ vÒ kh«ng gian nh− nhµ minh ®−êng
(tæ miÕu) d−íi vu«ng trªn trßn, b¸nh ch−ng b¸nh dµy (trêi trßn, ®Êt vu«ng), Kim Tù Th¸p ch©n
vu«ng ®Ønh nhän, v.v. ph¶n ¸nh quan niÖm ph−¬ng vÞ cæ s¬. VÝ dô, thÇn s¸ng t¹o trong thÇn
tho¹i Ên §é Brahma cã bèn ®Çu, bèn mÆt h−íng vÒ bèn phÝa ®«ng t©y nam b¾c, bèn tay, mét tay
cÇm kinh VÖ ®µ, mét tay cÇm hoa sen, mét tay cÇm ch×a kho¸, mét tay cÇm chuçi h¹t. Hoµng ®Õ
Trung Quèc bèn mÆt, Giªh«va trong Kinh Th¸nh (s¸ch Exªchiªn) hiÖn ra çc vËt sèng bèn mÆt,
bèn tay,... Sè bèn lµ chØ bèn ph−¬ng, bèn mïa do thÇn mÆt trêi t¹o ra. Çc ph−¬ng vÞ cã ý nghÜa
thÇn tho¹i. VÝ dô, ph−¬ng §«ng mÆt trêi lªn, t−îng tr−ng søc sèng ; d−¬ng − ho¹t ®éng, h×nh
¶nh §«ng qu©n. Ph−¬ng T©y mÆt trêi lÆn t−îng tr−ng cho sù lÆng lÏ ; ©m − n÷ tÝnh. M¸i T©y,
T©y V−¬ng MÉu, T©y ph−¬ng cùc l¹c, v.v. ®Òu cã çc ý nghÜa t−îng tr−ng Êy. V× thÕ m« tÝp
"tr«ng bèn bÒ" trong H¸n phó hay trong Chinh phô ng©m khóc cã céi nguån thÇn tho¹i. Trong
Thuû hö, Tèng Giang "chinh tø khÊu" còng cã céi nguån kh«ng gian thÇn tho¹i.
Kh«ng gian thÇn tho¹i cã çc m« h×nh kh¸c nhau. Trôc §«ng T©y (mÆt trêi mäc, lÆn h×nh
thµnh ®Çu tiªn, sau ®Õn trôc Nam B¾c. Chia theo trôc Nam B¾c (c«n tÝch), ta cã :
Trªn = D−¬ng = Nam = Nam giíi = Trêi = S¸ng = ChÝnh = HÌ = Ban ngµy
D−íi = ¢m = B¾c = N÷ giíi = N−íc = Bãng tèi = Phô = §«ng = §ªm tèi.
M« h×nh ba giíi : Trêi, §Êt, N−íc (©m ty) víi thÇn linh, ng−êi, ma, quû lµm c¬ së cho
nhiÒu c©u chuyÖn trªn thÕ giíi.
Kh«ng gian thÇn tho¹i hoµ thÊm vµo ng«n ng÷, vµo truyÒn thuyÕt, biÓu t−îng. T×m hiÓu
ph−¬ng diÖn nµy sÏ gióp gi¶i m· çc ý t−îng nghÖ thuËt. VÝ dô, "H¶i ®−êng l¶ ngän ®«ng
l©n" th× ®«ng l©n chØ phÝa Kim Träng (nam) cßn "Hµn gia ë mÐ t©y thiªn" (TruyÖn KiÒu) th×
t©y thiªn lµ phÝa §¹m Tiªn (n÷).
2. Kh«ng gian sö thi
Sö thi cã nhiÒu lo¹i, sö thi cæ s¬ (thÇn tho¹i), sö thi anh hïng (cæ ®iÓn) vµ sö thi v¨n häc
(m« pháng cæ ®iÓn) ; mçi lo¹i cã ®Æc ®iÓm riªng, song tõ gãc ®é lo¹i h×nh tù sù lÞch sö d©n
téc cã thÓ nªu mét sè ®Æc ®iÓm kh«ng gian nh− sau. NÒn t¶ng kh«ng gian sö thi lµ kh«ng
gian thÇn tho¹i cã tÝnh chÊt h− ¶o, diÖu kú, kh«ng gian thay ®æi theo ý thøc cña thÇn linh.
MÆt kh¸c, kh«ng gian sö thi mang tÝnh ®Þa vùc. Trong Iliade vµ OdyssÐe cã kh«ng gian vïng
biÓn víi çc hßn ®¶o, trêi n−íc bao la, nghÒ hµng h¶i ph¸t triÓn. Trong sö thi Ên §é, B¾c ¢u
vïng rõng nói lµ n¬i c− ngô cña th¸nh thÇn, ma quû. Bµi ca vÒ binh ®oµn Igor mang kh«ng
gian n−íc Nga cæ x−a víi tõng ®oµn kþ binh, xe ngùa. Thø ba, sù ph©n chia, ®èi lËp xø m×nh
vµ xø ng−êi, ta vµ ®Þch, t¹o thµnh ý thøc vÒ quª h−¬ng xø së, víi t×nh yªu vµ lßng tù hµo vÒ
nã, vÒ dßng gièng ®· lµm chñ quª h−¬ng, nçi nhí nhung, bÞn rÞn gia ®×nh.
83
Trong nhiÒu sö thi cã mµu s¾c t«n gi¸o, kh«ng gian nghÖ thuËt cã ba tÇng : Th−îng giíi, trÇn
gian vµ ®Þa ngôc, cã chiÒu t©m linh h−íng vµo thÕ giíi siªu h×nh ë phÝa bªn kia thùc t¹i. §ã lµ
®iÓm kh¸c kh«ng gian thÇn tho¹i.
3. Kh«ng gian cæ tÝch
Theo §. X. LikhachÐp, kh«ng gian truyÖn cæ tÝch Nga cã mét ®Æc tÝnh lµ tÝnh kh«ng
chèng ®èi (c¶n trë) cña m«i tr−êng vËt chÊt, tøc lµ "tÝnh siªu dÉn" cña kh«ng gian. Mäi hµnh
®éng cña nh©n vËt ®Òu kh«ng gÆp trë ng¹i. Nh©n vËt di chuyÓn nhanh, nói s«ng kh«ng ng¨n
trë, ng−êi ®i còng kh«ng mÖt mái. Nh©n vËt giao tiÕp còng kh«ng bÞ trë ng¹i. Ng−êi cã thÓ
trß chuyÖn víi loµi vËt, d©n th−êng cã thÓ ®Õn gÆp vua, ngäc hoµng. Cæ tÝch kh«ng cã trë
ng¹i vÒ t©m lý. TÊm bÞ h¹i kh«ng biÕt kªu lªn, Çm bÞ tr¶ thï còng kh«ng bá ch¹y. Nh©n vËt
cæ tÝch kh«ng cã dao ®éng trong t©m lý, nghÜ g× lµ lµm ngay. Kh«ng gian kh«ng hÒ g©y khã
kh¨n trë ng¹i cho ho¹t ®éng cã môc ®Ých cña con ng−êi. ChÝnh tÝnh kú diÖu nµy ®· lµm s¶n
sinh ra çc ®å vËt kú diÖu nh− chiÕc th¶m bay, ®«i hµi b¶y dÆm, nåi c¬m Th¹ch Sanh ¨n m·i
kh«ng hÕt,... ChÝnh ®Æc ®iÓm nµy lµm cho truyÖn cæ tÝch cã thÓ tho¶ m·n mäi −íc m¬ cña
con ng−êi.
Kh«ng gian trong truyÖn cæ tÝch ®−îc më réng tíi v« h¹n, nh−ng lu«n lu«n g¾n víi hµnh
®éng cña con ng−êi, hµnh ®éng tíi ®©u, kh«ng gian réng tíi ®ã, nh−ng kh«ng gian nµy
kh«ng cã quan hÖ víi kh«ng gian thùc t¹i. §ã lµ kh«ng gian khÐp kÝn.
Kh«ng gian truyÖn cæ tÝch cã tÝnh chÊt ng−îc víi kh«ng gian tiÓu thuyÕt. NÕu tiÓu thuyÕt
trong mçi b−íc ®i ®Òu g©y khã kh¨n cho nh©n vËt, ®ßi hái nh©n vËt v−ît khã, th× cæ tÝch
ng−îc l¹i. §Æc ®iÓm nµy lµm cho ng−êi tèt lu«n lu«n ®−îc may m¾n, thËm chÝ chó ngèc
còng ®−îc gÆp may.
4. Kh«ng gian trong v¨n häc viÕt trung ®¹i
Trung ®¹i lµ mét ph¹m trï v¨n häc lín, sù ®a d¹ng cña kh«ng gian nghÖ thuËt trong çc
thÓ lo¹i vµ çc t¸c gi¶, t¸c phÈm cã thÓ nhËn thÊy ®−îc. Song do chÞu ¶nh h−ëng cña mét hÖ
thÕ giíi quan mµ kh«ng gian nghÖ thuËt cã nÐt thèng nhÊt. ë v¨n häc Trung Quèc, ViÖt
Nam, çc häc thuyÕt Nho, PhËt, §¹o cã chung mét m« h×nh vò trô, cho nªn nÐt chung cña
kh«ng gian nghÖ thuËt ë ®©y lµ kh«ng gian vò trô. §©y lµ mét nÐt ®Æc s¾c cña v¨n häc nghÖ
thuËt Trung Quèc vµ çc n−íc chÞu ¶nh h−ëng cña nã. ë nghÖ thuËt ph−¬ng T©y kh«ng gian
®−îc h×nh dung qua çc quy luËt kû hµ, thÇn tho¹i, gÇn nh− trïng víi nhËn thøc khoa häc. ë
Trung Quèc theo nhµ mü häc T«n B¹ch Hoa, ý thøc kh«ng gian h×nh thµnh trong t©m hån.
Nhµ th¬ §ç Phñ cã c©u "Cµn kh«n v¹n lý nh·n - Thêi tù b¸ch niªn t©m" (nghÜa lµ : M¾t nh×n
cµn kh«n v¹n dÆm - Lßng theo dâi thêi gian tuÇn tù tr¨m n¨m). Nhµ th¬ §µo Uyªn Minh
tr−íc ®ã còng viÕt : "Phñ ng−ìng chung vò trô - BÊt l¹c phôc hµ nh− ! (nghÜa lµ : Cói ngöa
nh×n xuyªn hÕt vò trô - Kh«ng vui th× cßn thÕ nµo n÷a !). Nh− thÕ nghÖ sÜ Trung Hoa l¾ng
t©m hån mµ chiÕm lÜnh vò trô, cµn kh«n, tõ ®ã mµ vÏ ra çc c¶nh cô thÓ theo nguyªn t¾c "dÜ
®¹i kiÕn tiÓu" − nh×n c¶nh nhá tõ tÇm m¾t lín. TÇm m¾t lín lµ çi mµ t«i gäi lµ çi nh×n siªu
ç thÓ. Víi tÇm m¾t nµy çc ho¹ sÜ, thi nh©n cã thÓ vÏ nªn nh÷ng bøc tranh s¬n thuû bao la
xa réng, hïng vÜ mµ kh«ng mét nguyªn t¾c thÊu thÞ nµo cña ph−¬ng T©y cã thÓ thùc hiÖn
®−îc. Hä võa bao qu¸t s¬n xuyªn, l¹i võa nh×n vµo chi tiÕt tinh vi nh− çc ®−êng g©n trªn
çnh con chuån chuån !
84
Kh«ng gian vò trô ®−îc t¹o thµnh bëi nhËt, nguyÖt, sao, m©y, giã, s«ng, nói, chim
mu«ng, c©y cá, hoa l¸,... Çc yÕu tè Êy t¹o thµnh kh«ng gian tån t¹i vµ biÓu hiÖn cña con
ng−êi. Trong t−¬ng quan víi kh«ng gian con ng−êi (con ®−êng, ng«i nhµ,...) vò trô lu«n
lu«n lµ yÕu tè chñ ®¹o. VÝ dô, bµi th¬ BÕn ®ß xu©n ®Çu tr¹i cña NguyÔn Tr·i :
Cá xanh nh− khãi bÕn xu©n t−¬i
L¹i cã m−a xu©n n−íc vç trêi.
Qu¹nh quÏ ®−êng ®ång th−a v¾ng kh¸ch
Con ®ß gèi b·i suèt ngµy ng¬i.
(B¶n dÞch)
Kh«ng gian con ng−êi khi kh«ng cã ho¹t ®éng, v¾ng lÆng, lµ lóc ng−êi ta c¶m thÊy ®−îc
cuéc sèng tù nhiªn s«i ®éng cña thiªn nhiªn.
Kh«ng gian vò trô ®Æc tr−ng bëi bèn bÒ − bèn ph−¬ng. VÝ dô, nh− nµng chinh phô tr«ng
bèn bÒ, Tõ H¶i ®éng lßng bèn ph−¬ng. Kh«ng gian nµy còng ®Æc tr−ng bëi chiÒu cao vµ tÇm
xa - ng−êi ta thÝch ®¨ng cao, väng viÔn. Kh«ng gian nµy cã tÝnh t−¬ng th«ng, t−¬ng c¶m
gi÷a con ng−êi vµ vò trô. Con ng−êi c¶m høng víi bèn mïa, víi kh«ng gian xa réng, víi giã
tr¨ng, nhËt nguyÖt, hoa l¸. Bµi §¨ng cao cña §ç Phñ tiªu biÓu cho c¶m nhËn kh«ng gian vò
trô trong th¬ : trêi cao, giã m¹nh, v−în kªu, n−íc s«ng, b·i çt, v« biªn l¸ rông, bÊt tËn
tr−êng giang. Mét con ng−êi tr¬ träi gi÷a kh«ng gian cao réng.
Kh«ng gian vò trô t¹o thµnh çi nh×n siªu ç thÓ trong th¬ v¨n. Con ng−êi tù c¶m nhËn
m×nh nh− mét kh¸ch thÓ trong vò trô, tù nh×n m×nh tõ bªn ngoµi, trªn cao hoÆc ngoµi xa, tõ
®ã mµ c¶m nhËn th©n thÕ, s−íng vui, ®au khæ. H·y ®äc l¹i bµi Phong KiÒu d¹ b¹c, bµi ChiÒu
h«m nhí nhµ th× râ, ng−êi kh¸ch trªn thuyÒn hay l÷ kh¸ch trªn ®−êng chÝnh lµ t¸c gi¶.
Kh«ng gian vò trô trë thµnh m« h×nh nghÖ thuËt lµ bëi v× vò trô ®−îc c¶m nhËn nh− lµ
giíi h¹n cuèi cïng cña tån t¹i con ng−êi. Con ng−êi chØ c¶m thÊy lµ m×nh trong kh«ng gian
®ã. Do ®ã ng«i nhµ, cöa song, cöa sµi chØ lµ giíi h¹n −íc lÖ bªn trong vµ bªn ngoµi, nh−ng
kh«ng bao giê ph©n c¾t con ng−êi víi vò trô. Con ng−êi chØ ®ãng cöa tr−íc thÕ giíi trÇn tôc.
V¨n häc trung ®¹i còng cã ®èi lËp kh«ng gian cè h−¬ng vµ tha h−¬ng. Çi tr−íc Êm ¸p −
gÇn gòi, mang ý vÞ ®ång quª ngät ngµo, çi sau xa l¹, l¹nh lïng, ®em l¹i bao ®iÒu hiÓm ho¹.
Kh«ng gian trong v¨n häc chÝnh lµ kh«ng gian t©m hån con ng−êi - nh÷ng s©n, t−êng,
m¸i ngãi, lÒu tranh, cöa sµi, cöa song, con ®−êng nhá,... t−îng tr−ng kh«ng gian th©n thuéc.
Ngän suèi, nói v¾ng, luèng cóc, giß lan, c©y tïng,... t−îng tr−ng kh«ng gian Èn dËt, v¾ng vÎ,
thanh s¹ch ; chî bóa, quyÒn m«n t−îng tr−ng danh lîi. Ch©n trêi, gãc bÓ, cuèi ®Êt cïng trêi,
quan t¸i, ¶i xa,... t−îng tr−ng sù xa çch, chèn tha h−¬ng c« ®¬n, l¹nh lÏo. §ã lµ kh«ng gian
®Ëm mµu quan niÖm vµ lý t−ëng, kh¸c xa víi kh«ng gian thùc t¹i ®êi th−êng.
Kh«ng gian trong th¬ s¬n thuû th−êng cã xu h−íng thêi gian ho¸, çc biÓu t−îng kh«ng
gian ®Òu trë thµnh dÊu hiÖu thêi gian. Trong bµi §¨ng Qu¸n t−íc l©u cña V−¬ng Chi Ho¸n :
"MÆt trêi ch×m sau nói - S«ng Hoµng xu«i biÓn s©u - Muèn nh×n xa mu«n dÆm - Lªn n÷a
mét tÇng lÇu". C¶ kh«ng gian ®ang chuyÓn h−íng theo thêi gian ! Trong Hoµng H¹c l©u cña
Th«i HiÖu, §¨ng cao cña §ç Phñ, h×nh ¶nh kh«ng gian trë thµnh biÓu t−îng thêi gian. T«n
B¹ch Hoa gäi ®ã lµ kh«ng gian biÕn thµnh thêi gian, thµnh ©m nh¹c, ®−îc nhÞp ®iÖu ho¸ (ý
thøc kh«ng gian trong th¬, ho¹ Trung Quèc).
85
Theo thêi gian, kh«ng gian vò trô trong v¨n häc trung ®¹i h¹ dÇn xuèng kh«ng gian ®êi
th−êng. Trong th¬ NguyÔn KhuyÕn lµ kh«ng gian lµng quª, ao chu«m, v−ên t−îc, cßn trong
th¬ Tó X−¬ng lµ kh«ng gian ®« thÞ nhén nh¹o cña buæi giao thêi.
ë ph−¬ng T©y cæ ®¹i vµ trung ®¹i cã tiÓu thuyÕt phiªu l−u, trong ®ã biÓu hiÖn mét kh«ng
gian xa l¹ (mµu s¾c xø l¹ ®a d¹ng) v« cïng tËn, nh©n vËt tr«i d¹t tõ xø nµy sang xø (®Êt
n−íc) kh¸c. TiÕp ®ã lµ tiÓu thuyÕt hiÖp sÜ víi t− çch lµ tiÓu thuyÕt thö th¸ch t×nh yªu, ý chÝ,
tµi n¨ng, kh«ng gian lµ m«i tr−êng xa l¹ thö th¸ch cña nh©n vËt : vµo rõng, v−ît biÓn, tíi
n−íc xa l¹, ®¸nh nhau víi qu¸i vËt,...
Trong thi ca trung ®¹i cßn cã kh«ng gian ®ång quª ®−îm ý vÞ môc ca ngät ngµo. Kh«ng
gian trong v¨n häc thÓ hiÖn râ m« h×nh thÕ giíi trong t©m thøc cña ng−êi trung ®¹i.
5. Kh«ng gian trong v¨n häc cËn ®¹i, hiÖn ®¹i
Do sù ®æi thay trong quan niÖm vÒ x· héi, ç nh©n, ho¹t ®éng cña con ng−êi mµ kh«ng
gian nghÖ thuËt trong v¨n häc ®· thay ®æi. ë ch©u ¢u sù ®æi thay ®ã thÓ hiÖn kh¸ râ rÖt.
Nhµ nghiªn cøu v¨n häc Nga G.P. Mac«ganenc« nhËn xÐt r»ng ë v¨n häc T©y ¢u tõ thÕ
kû XVIII kh«ng gian bªn trong, néi thÊt cã chøc n¨ng míi. Diderot trong Ng−êi cha cña gia
®×nh nªu t− t−ëng : "Mét con ng−êi sèng ®éc lËp th× kh«ng thÓ ë qu¶ng tr−êng, s©n khÊu −íc
lÖ nh− ph¸p ®iÓn cña chñ nghÜa cæ ®iÓn, mµ ph¶i ë trong m«i tr−êng quen thuéc. "Nh− vËy,
kh«ng gian nh©n vËt ®−îc ý thøc. BiÓu hiÖn mét nhµ t− s¶n th× ph¶i ®Ó anh ta ë phßng kh¸ch.
Kh«ng gian bªn ngoµi còng ®æi thay. §ã lµ toµn bé ®êi sèng x· héi − kh«ng gian mµ con
ng−êi ph¶i vËt lén víi ng−êi kh¸c. R«binx¬n Crux« më ra çi kh«ng gian thiªn nhiªn bªn
ngoµi ®Ó thÝch nghi vµ c¶i t¹o. Trong tiÓu thuyÕt Nga thÕ kû XIX kh«ng gian bªn ngoµi
chiÕm vÞ trÝ chñ ®¹o ®Ó thÝch nghi víi nhËn thøc x· héi (Kþ sÜ ®ång, Ng−êi con g¸i viªn ®¹i
uý, Tarat Bunba, ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh,...). M« h×nh kh«ng gian nµy tiÕp tôc ë Cuéc ®êi
Klim Xamghin cña M.Goãcki, Suèi thÐp cña Xªraphim«vÝch, ChiÕn b¹i cña Pha®ªÐp, Vaxili
Chiorkin cña Tra®èpxki, S«ng §«ng ªm ®Òm cña S«l«khèp,... §ã lµ tiÓu thuyÕt gi¶i quyÕt
(1)
vÊn ®Ò con ng−êi trong x· héi .
Trong TÊn trß ®êi, Balzac xem x· héi nh− mét çi biÓn lín, mét vùc s©u ®Çy bÝ Èn. M«i
tr−êng sèng (kh«ng gian nhá) thÊm nhuÇn ®Æc ®iÓm ç tÝnh. Mçi t¸c phÈm chØ lµ biÓu hiÖn
chÊm ph¸ cña kh«ng gian lín kia. Balzac t¹o ra cÆp ®èi lËp Paris vµ tØnh lÎ ®Ó thÓ hiÖn qu¸
tr×nh t− b¶n ho¸ x· héi. §èi víi Flaubert, tØnh lÎ l¹i lµ t−îng tr−ng cho n−íc Ph¸p ng−ng trÖ
vµ tan r· nh− Ru¨ng, I«ngvin ë trong Bµ Bovary. Trong tiÓu thuyÕt nµy chiÕm vÞ trÝ chñ ®¹o
lµ kh«ng gian sinh ho¹t ®êi th−êng (nh− Balzac) nh−ng cßn cã thªm kh«ng gian vò trô (c¶nh
triÓn l·m n«ng nghiÖp), kh«ng gian t©m hån (thÕ giíi t−ëng t−îng cña nh©n vËt) h− ¶o ®èi
lËp víi thùc t¹i, Bµ Bovary sèng mét lóc ë hai kh«ng gian thùc vµ ¶o.
IiI - PH¢N TÝCH KH¤NG GIAN NGhÖ THUËT Cô THÓ
Kh«ng gian lµ m«i tr−êng béc lé cña nh©n vËt, nh©n vËt chØ hµnh ®éng, tù béc lé trong
kh«ng gian cña nã. Mçi kh«ng gian cho phÐp ®−îc béc lé mét ph−¬ng diÖn cña con ng−êi.
(1) VÒ kh«ng gian nghÖ thuËt trong v¨n häc nghÖ thuËt trong s¸ch Di s¶n v¨n ho¸ Nga cæ x−a, M¸txc¬va,
1976, tr. 240 - 244.
86
Do vËy, çc nhµ v¨n muèn thÓ hiÖn mét quan niÖm nhÊt ®Þnh vÒ con ng−êi ®Òu ph¶i t¹o ra
mét kh«ng gian thÝch hîp. D−íi ®©y lµ mét sè vÝ dô vÒ ph©n tÝch kh«ng gian nghÖ thuËt.
1. Kh«ng gian trong ¤bl«mèp cña nhµ v¨n Nga I. G«ncharèp
¤bl«mèp lµ mét t¸c phÈm næi tiÕng cña v¨n häc Nga thÕ kû XIX, ®· s¸ng t¹o h×nh t−îng
¤bl«mèp, ®iÓn h×nh cho cuéc sèng Nga tr× trÖ. §Ó thÓ hiÖn tÝnh tr× trÖ, t¸c gi¶ ®· thay ®æi
kh«ng gian lµm cho nh©n vËt béc lé tÝnh chÊt kÐm thÝch nghi cña nã. Trong phÇn mét kÓ vÒ
cuéc sèng cña nh©n vËt ®ãng kÝn trong gian phßng víi ba ®iÓm : ®i v¨ng − ghÕ bµnh vµ
gi−êng n»m. Nh©n vËt hÇu nh− ngÇn ng¹i ®i ra ngoµi. TÝnh çch nµy ph¶n ¸nh t×nh tr¹ng l−êi
nh¸c ®−îc nu«i d−ìng tõ tÊm bÐ. Mét lÇn tuyÕt xuèng, bÐ ¤bl«mèp thÝch qu¸, ch¹y ra ngoµi
trêi. C¶ nhµ n¸o ®éng bÕ vµo, mÆc Êm, s−ëi Êm, la m¾ng gia nh©n l¬ ®Ônh ®Ó cËu ch¹y ra
ngoµi. Lín lªn ¤bl«mèp quen ngåi ë bµn ®äc s¸ch b¸o, vÒ sau quen l−êi : b×nh mùc kh« ruåi
lµm tæ ë trong, tê b¸o më ®Ó trªn bµn nh−ng lµ b¸o cò v× kh«ng ai ®äc, v.v. PhÇn hai kÓ
chuyÖn t×nh yªu gi÷a ¤bl«mèp víi Onga, kh«ng gian ®−îc më réng : nhµ Onga ë PªtÐcbua,
nhµ nghØ cña Onga, nhµ nghØ cña ¤bl«mèp ë ven thµnh phè, çc v−ên hoa. Cµng ra ngoµi,
¤bl«mèp cµng trÎ trung, nhanh nhÑn, hång hµo, −íc m¬ h¹nh phóc. Sù më réng kh«ng gian
lµm sèng l¹i −íc m¬ bay nh¶y thêi th¬ Êu. PhÇn ba tiÓu thuyÕt kh«ng gian l¹i më réng h¬n.
Ng−êi yªu mêi ¤bl«mèp ®Õn nhµ m×nh, ®i nhµ h¸t, ch¬i v−ên mïa hÌ, ra dßng s«ng Nhªva,
®i ra biÓn. ¤bl«mèp ngÇn ng¹i, kh«ng muèn ®i xa qu¸, anh ta c¶m thÊy khã ë. ¤bl«mèp
®µnh chia tay víi ng−êi yªu. ë phÇn bèn cña tiÓu thuyÕt, kh«ng gian bÞ thu hÑp l¹i. Ng«i nhµ
quen thuéc, s©n nhµ ng−êi t×nh − bµ go¸ Psªnhixina, chËt chéi, buån ch¸n. Khi nh©n vËt
¤bl«mèp bÞ bÖnh thÊp khíp ngåi mét chç trªn gi−êng th× kh«ng gian nh©n vËt thu l¹i chØ
cßn mét ®iÓm cho ®Õn khi chÕt.
Nhµ v¨n dïng phÐp thay ®æi kh«ng gian : thu hÑp, më réng, råi thu hÑp, thÓ hiÖn mét
cuéc sèng ng−ng ®äng ®· xãi mßn n¨ng lùc con ng−êi, cho ®Õn khi cuéc sèng cÇn bay nh¶y,
nh©n vËt kh«ng cßn n¨ng lùc ®Ó ®¸p øng vµ quay vÒ chÕt giµ trªn gi−êng bÖnh. Kh«ng gian
nghÖ thuËt lµ h×nh thøc thÓ hiÖn quan niÖm vÒ thÕ giíi vµ con ng−êi.
2. Kh«ng gian trong truyÖn Tar¸t Bunba cña G«g«n
Kh«ng gian trong truyÖn mang tÝnh chÊt v« h¹n. Tiªu ®iÓm cña kh«ng gian lµ XÐt
Dap«r«gie, doanh tr¹i cña qu©n C«d¾c, n¬i dßng s«ng XÐt tõng ch¶y qua tr−íc khi ®æi dßng −
mét dßng s«ng lu«n thay ®æi vÞ trÝ. ë XÐt kh«ng cã hµng rµo, kh«ng cã nhµ ë cè ®Þnh. ë ®Êy
ng−êi ta kh«ng thÊy cã hµng rµo, kh«ng cã çc ng«i nhµ nhá víi çc tÊm rÌm che n¾ng chèng
trªn çc cét gç thÊp nh− ë çc vïng ngo¹i «. Mét t−êng ®Êt vµ mét çi kho kh«ng lín, kh«ng
ai b¶o qu¶n ®· cho thÊy mét sù v« t©m l¹ lïng. Bøc t−êng ®−îc c¶m nhËn nh− mét søc m¹nh
thï ®Þch víi ng−êi Dap«r«gie. Hä còng kh«ng thÝch thµnh qu¸ch, kh«ng coi ®ã lµ sù che ch¾n,
b¶o vÖ cho m×nh mµ coi lµ kÎ thï. Mét kÎ thï kh¸c lµ ®å vËt. Mçi khi ra ®i, hä ®Òu ®Ëp vì çc
®å vËt, kh«ng xem ®Êy lµ tµi s¶n, còng nh− nhµ cöa ë xong råi th× vøt bá, çc ranh giíi lµm ra
®Ó mµ ph¸ huû, vµ v−ît qua, nh− mét cuéc gi¶i phãng. §å vËt, nhµ cöa ®èi lËp víi bÇu trêi vµ
th¶o nguyªn lµ hai thø toµn vÑn, kh«ng thÓ c¾t chia. Vµ kh«ng gian Êy hoµ hîp víi tÊt c¶ mäi
thø kh«ng thÓ c¾t chia nh− ©m nh¹c, móa nh¶y, cuéc say, t×nh ®ång ®éi. Kh«ng gian v« h¹n
®−îc gîi ra b»ng çch vÏ ra mét ®−êng ranh giíi, råi v−ît qua nã, råi më réng ra m·i. Hµnh
qu©n ®èi víi ng−êi Dap«r«giª lµ v−ît ra khái giíi h¹n cña m×nh. Kh«ng gian Êy lu«n ®éng.
87
Khi ®oµn C«d¾c phi ngùa nhanh, mÊt hót trong ®ång cá, ng−êi ta thÊy mét ¸nh chíp loang
lo¸ng cña cá nÐn l¹i. Hä nh− ®−îc n©ng lªn bÇu trêi. Hµnh vi con ng−êi g¾n víi c¶m quan
kh«ng gian cña hä, kh«ng gian Êy trë l¹i quy ®Þnh hµnh vi con ng−êi. ë Tar¸t Bunba hiÓn hiÖn
kh«ng gian bao la cña nh÷ng con ng−êi v−¬n tíi tù do.
3. Kh«ng gian nghÖ thuËt trong th¬ Tè H÷u
Tè H÷u ®· s¸ng t¹o ra mét kh«ng gian nghÖ thuËt tõ trong lßng th¬ cæ ®iÓn, th¬ míi, dÇn
dÇn trë thµnh mét thÕ giíi th¬ míi h¼n. Th¬ Tè H÷u h−íng tíi s¸ng t¹o nh÷ng kh«ng gian
mang tÇm kh¸i qu¸t míi nh− tr−êng giao chiÕn, tr−êng tranh ®Êu, sù ®èi lËp tÇng cao vµ hÇm
ng−êi, l©u ®µi x· héi. DÇn dÇn Tè H÷u ph¸t hiÖn ra kh«ng gian con ®−êng çch m¹ng xuyªn
suèt th¬ «ng, tõ Tõ Êy, qua ViÖt B¾c ®Õn Giã léng, Ra trËn, M¸u vµ hoa. Th¬ Tè H÷u ph¶i
t¹o ra mét kh«ng gian cña cuéc chuyÓn m×nh x· héi ®Çy hµo høng vµ cao c¶. Iu. Lètman cã
nhËn xÐt : "Muèn trë thµnh cao c¶ th× kh«ng gian kh«ng chØ cÇn ph¶i bao la (hoÆc v« bê
bÕn), mµ cßn ph¶i cã ph−¬ng h−íng vµ con ng−êi ë trong ®ã còng ph¶i vËn ®éng vÒ mét môc
®Ých. Kh«ng gian Êy ph¶i trë thµnh con ®−êng". §óng nh− vËy − con ®−êng, ®ã lµ mét trong
nh÷ng h×nh thøc kh«ng gian c¬ b¶n nhÊt tæ chøc nªn th¬ Tè H÷u. Con ®−êng vµ ng−êi ®i lµ
hai mÆt cña kh«ng gian. Con ®−êng vËn ®éng cã h−íng, do ®ã g¾n víi ph−¬ng h−íng ph¸t
triÓn cña lÞch sö, cña thêi gian. Con ®−êng lµ kh«ng gian lé thiªn, do ®ã g¾n víi kh«ng gian
vò trô truyÒn thèng trong th¬ cæ ®iÓn víi giã, n¾ng, thiªn nhiªn bèn mïa, m©y bay, chim
hãt...
NhiÒu bµi th¬ miªu t¶ con ®−êng nh− Ta ®i tíi, ViÖt B¾c, Trªn ®−êng thiªn lý, §−êng
sang n−íc b¹n, Bµi ca mïa xu©n 1961, v.v. NhiÒu bµi chØ miªu t¶ ng−êi ®i còng gîi ra con
®−êng. Cã bµi nh©n vËt ngåi trong phßng vÉn c¶m thÊy nh− ®øng trªn ®−êng, nh− S¸ng
th¸ng n¨m. Râ rµng kh«ng chØ lµ h×nh ¶nh con ®−êng mµ cßn mét c¶m thøc vÒ con ®−êng
ngËp trµn trong th¬ Tè H÷u. Vµ th¬ «ng nh− lµ th¬ lµm trong kh«ng gian con ®−êng Êy. Con ®−êng
lµ kh«ng gian c«ng céng, ®èi lËp víi kh«ng gian cña cuéc sèng riªng t−. ChÞ con män B¾c
Giang ®Ó con ë nhµ, bµ mÑ anh bé ®éi ru ch¸u ë nhµ,... Nh÷ng kh«ng gian riªng t− ®Òu ®Æt ra
con ®−êng chung. Trªn con ®−êng cã thÓ gÆp ®ñ mäi tÇng líp ng−êi tham gia kh¸ng chiÕn,
tõ l·nh tô ®Õn em thiÕu nhi, anh c«ng nh©n lµm ra ¸nh s¸ng, nh÷ng c« d©n qu©n, v.v. Con
®−êng lµ kh«ng gian cña ngµy héi. ë ®©y nghe ®ñ çc thø tiÕng gäi, tiÕng reo, tiÕng h¸t
hß,...
Con ng−êi trªn ®−êng ®Òu lµ ng−êi ®i tíi. Ai còng cã d¸ng ®i tíi m¹nh mÏ, hµo hïng.
Anh bé ®éi :
RÊt ®Ñp h×nh anh lóc n¾ng chiÒu
Bãng dµi trªn ®Ønh dèc cheo leo
Nói kh«ng ®Ì næi vai v−¬n tíi
L¸ ngôy trang reo víi giã ®Ìo.
Ng−êi ViÖt Nam míi :
Ngùc d¸m ®ãn nh÷ng phong ba d÷ déi
Ch©n ®¹p bïn kh«ng sî nh÷ng loµi sªn.
B¸c Hå :
88
Nhí Ng−êi nh÷ng s¸ng tinh s−¬ng
Ung dung yªn ngùa trªn ®−êng suèi reo
Nhí ch©n Ng−êi b−íc lªn ®Ìo
Ng−êi ®i rõng nói tr«ng theo bãng Ng−êi.
§ã lµ d¸ng dÊp, t− thÕ cña h×nh t−îng con ng−êi trong th¬ Tè H÷u. Con ng−êi ®−îc ®Æc t¶
víi bµn ch©n :
− Ch©n «ng cßn m·i dÊu son trªn ®−êng
− Nh÷ng bµn ch©n tõ than bôi lÇy bïn
§· b−íc d−íi mÆt trêi çch m¹ng...
− §«i gãt ®á l¹i trë vÒ quª mÑ
Em sÏ ®i trªn ®−êng Êy thªnh thang
Nh− nh÷ng ngµy x−a rùc rì sao vµng
− Nhí ®«i dÐp cò nÆng c«ng ¬n
Yªu B¸c lßng ta trong s¸ng h¬n.
Çc h×nh ¶nh t−îng tr−ng cã tÝnh chÊt vËn ®éng : con thuyÒn, cç xe, çnh chim, con tµu.
Kh«ng gian trong th¬ liÒn m¹ch liÒn ®−êng. Con ®−êng g¾n víi kh«ng gian vò trô, ®Çy thiªn
nhiªn, n¾ng, giã. H×nh ¶nh nhµ th¬ còng lu«n lu«n ch¹y, ®i, bay trong cuéc hµnh qu©n v« tËn
:
KÕ ho¹ch n¨m n¨m. Mêi nh÷ng ®oµn qu©n
Mêi nh÷ng bµn ch©n, tiÕn lªn phÝa tr−íc
TÊt c¶ d−íi cê, h¸t lªn vµ b−íc !
Trªn con ®−êng nµy, ng−êi ta nghÜ ®Õn lÞch sö, nhí l¹i h«m qua, m¬ tíi ngµy mai.
C¶m thøc con ®−êng lµ c¶m thøc cã thËt cña con ng−êi ViÖt Nam tõ sau n¨m 1945, nã lµ
c¶m thøc ®iÓn h×nh nhÊt, phæ biÕn nhÊt. Cuéc çch m¹ng ®· l«i kÐo mäi ng−êi ra khái gia
®×nh, ng«i nhµ riªng t− ®Ó hµnh qu©n ®i vµo ®éi ngò míi, thêi ®¹i míi, ®Õn nh÷ng miÒn ®Êt
míi. Ai còng tõng tr¶i nh÷ng lóc trªn ®−êng, gi÷a ®−êng. ChÝnh v× vËy, kh«ng gian th¬ Tè
H÷u gÇn gòi víi mäi t©m hån ViÖt Nam trong nh÷ng n¨m th¸ng chiÕn tranh çch m¹ng.
1. Kh«ng gian nghÖ thuËt lµ g× ? Nã cã kh¸c g× víi çc hiÖn t−îng kh«ng gian kh¸c trong
thùc tÕ ?
2. CÊu tróc cña kh«ng gian nghÖ thuËt vµ tÝnh quan niÖm cña nã. Nªu vÝ dô thuyÕt minh.
3. Ph©n biÖt kh«ng gian nghÖ thuËt trong thÇn tho¹i, sö thi vµ cæ tÝch ? Nªu vÝ dô.
4. Ph©n biÖt kh«ng gian nghÖ thuËt trong v¨n häc trung ®¹i vµ v¨n häc hiÖn ®¹i.
5. Ph©n tÝch kh«ng gian nghÖ thuËt trong mét bµi th¬ hay truyÖn ng¾n tù chän. (Gîi ý : Bµi
ChiÒu h«m nhí nhµ, Trµng giang, Com chim tu hó, §«i m¾t, Rõng xµ nu,...).
89

Giao Trinh Dan Luan Thi Phap Hoc

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Giao Trinh Dan Luan Thi Phap Hoc

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

§¹i häc HuÕ

Trung t©m ®µo t¹o tõ xa

GS.TS. TrÇn §×nh Sö

I - Thi ph¸p häc trong khoa nghiªn cøu v¨n häc

g) Thi ph¸p häc lÞch sö

C©u hái h−íng dÉn häc tËp

1. Thi ph¸p häc vµ h×nh thøc nghÖ thuËt

(1) V. Girmunxki, NhiÖm vô cña thi ph¸p häc, S®d.

(1) M. Bakhtin, Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, ch−¬ng V, S®d.

(1) Xem : Nh÷ng vÊn ®Ò thi ph¸p §ètxt«iÐpxki, ch−¬ng I, S®d.

IV - Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu thi ph¸p häc

I - Kh¸i niÖm quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi

3. ý nghÜa cña quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ng−êi

III - Sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña quan niÖm nghÖ

(3) E. Auerbach, M« pháng (Mimesis), M¸txc¬va, 1976, tr. 32.

C©u hái h−íng dÉn häc tËp

(1) TrÇn §×nh Sö :

I - kh¸i niÖm thêi gian nghÖ thuËt

II - CÊu tróc vµ biÓu hiÖn cña thêi gian nghÖ thuËt

(1) A. Einstein, VËt lý vµ thùc t¹i, M¸txc¬va, 1965, tr. 180.

III - C¸C H×NH THøC THêI GIAN TRONG V¡N HäC

C©u hái h−íng dÉn häc tËp

I - kh¸i niÖm kh«ng gian nghÖ thuËt

§ã lµ kh«ng gian tinh thÇn cña con ng−êi :

You might also like