‫عوامل همگرایی و واگرایی در روابط اقتصادی‪-‬سیاسی‪...

‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫فصلنامه راهبرد سیاسی‬

‫سال دوم‪ ،‬شماره ‪ ،6‬پاییز ‪9327‬‬
‫صفحات‪92-33 :‬‬
‫تاریخ دریافت‪ 9327/03/92 :‬؛ تاریخ پذیرش نهایی‪9327/07/99 :‬‬

‫عوامل همگرایی و واگرایی در روابط اقتصادی‪-‬سیاسی‪ ،‬هند‪-‬چین‬

‫(‪)9009-9093‬‬

‫مهدی هدایتی شهیدانی*‪ /1‬فاطمه پاک زاد**‪ /2‬زهرا پاک زاد***‪3‬‬ ‫دکتر‬

‫چکیده‬
‫چین و هند دو قدرت نوظهور آسیایی نگاه ویژهای به روابط میان خود دارند‪ .‬سیر جدیدد روابدط میدان دو‬
‫کشور بر اندیشههای نسل جدید رهبران دو کشور است که به دنبال حل و فصدل اختلافدات کهدن برآمدندد و‬
‫روابط جدیدی را پایهگذاری کردند که سرآغاز فصل نوین همکاری استراتژیک دو قدرت آسیایی شد‪ .‬ظرفیدت‬
‫بالای هند در زمینه کثرتگرایی به عنوان بزرگترین دموکراسی جهدان ابدراز قدرتمنددی اسدت کده در کندار‬
‫جمعیت زیاد‪ ،‬ظرفیت منابع انسانی و منابع زیرزمینی و رشد نسبتاً سریع اقتصادی توان رقابت را افدزای داده‬
‫است‪ .‬در مقابل چین هم با درآمد سرانه بالا‪ ،‬تدوان اقتصدادی بالدا و جایگداه مناسد در صدننه بینالملدل در‬
‫موقعیت خوبی قرار دارد‪ .‬همکاری و تعامل گسترده این دو قدرت بزرگ آسیایی میتواندد شدرایط جدیددی را‬
‫نهتنها در منطقه بلکه در عرصه جهانی بهوجود آورد‪ .‬بر این اساس در این پژوه به ایدن پرسد پاسدد داده‬
‫میشودکه‪ :‬با توجه به عوامل همگرایی و واگرایی موجود در روابط دو کشور‪ ،‬در نهایت کددا دسدته از عوامدل‬
‫نق مؤثری ایفا نموده و ساختار کلی روابط دو کشور را پی میبرد؟ با توجه به عوامل همگرایدی و واگرایدی‬
‫روابط دو کشورمورد بررسی قرار میگیرد‪.‬‬
‫کلید واژهها‬
‫واگرایی‪ ،‬همگرایی‪ ،‬هند‪ ،‬چین‪ ،‬روابط سیاسی‪ ،‬روابط فرهنگی‪.‬‬

‫* استادیار روابط بین الملل دانشگاه گیلان‪ ،‬گیلان‪ ،‬ایران‪.‬‬

‫** دان آموخته کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه گیلان‪ ،‬گیلان‪ ،‬ایران‪(.‬نویسنده مسئول)‬
‫‪pakzadf90@gmail.com‬‬
‫آموخته کارشناسی ارشد روابط بین الملل دانشگاه گیلان‪ ،‬گیلان‪ ،‬ایران‪.‬‬ ‫*** دان‬

‫‪92‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫فصلنامه راهبرد سیاسی؛ سال دوم‪ ،‬شماره ‪ ،6‬پاییز ‪9327‬‬

‫مقدمه‬
‫چین و هند دو قدرت نوظهورآسیایی هستند‪ ،‬روابط این دو کشور اهمیت بسیاری برای‬
‫دینامیکهای امنیتی آسیا و موازنه قوا دارد‪ .‬نقطه عطف در روابط هند و چین در سالهای اخیر‬
‫طرح «چشمانداز مشترک برای قرن بیستو یکم» در سفر نخستوزیر هند‪ ،‬مانموهان سینگ‪1‬‬

‫به چین در سال ‪ 8002‬بود‪ .‬در این سند دو کشور بر همکاری دوجانبه در مسائل منطقهای و‬
‫جهانی تأکید کردند‪ .‬در این دوره رسانههای رسمی چین از شتاب روابط دوکشور صنبت‬
‫کردند‪ .‬متخصصان چینی در مورد آینده روابط هند وچین از خوشبین بودند‪ .‬اصول ًا هند و چین‬
‫نمیتوانند الزامات تغییر ماهیت استراتژیک بینالملل را که در آن منافع اقتصادی از موضوعات‬
‫سیاسی پیشی گرفتهاند را نادیده بگیرند‪ .‬به دلیل ماهیت در حال توسعه بودن هر دو کشور‪،‬‬
‫بین آنها در بسیاری از موضوعات از جمله سیستم اقتصادی بینالملل‪ ،‬امنیت انرژی و‬
‫منیطزیست همگرایی منافع وجود دارد (روشن‪ ،‬فرجی‪.)882 :1931 ،‬‬
‫حوزه بسیار مهم برای همکاری بین هند و چین‪ ،‬تجارت و موضوعات اقتصادی است‪ .‬در‬
‫سال ‪ ،1321‬دو طرف یک توافق بسیار موفق یک قرارداد ممانعت از مالیات مضاعف را درسال‬
‫‪ 1331‬امضاکردند و حجم تجارت از آن زمان افزای یافت و ارزش مبادلات تجاری بین دو‬
‫کشور در سال ‪ ،8002‬به ‪ 1281‬میلیارد دلار در طول سال مالی ‪ ،8011-8012‬به ‪ 1881‬میلیارد‬
‫دلار رسید (خبرگزاری جمهوری اسلامیایران‪ .)1931/8/81 ،‬اما مسائل مرزی همچنین در‬
‫روابط دو کشور سنگینی میکند و حل و فصل نشده است‪ .‬مسائل مورد توجه چین مربوط به‬
‫طول مرز و همچنین اختلافات برسر خط مرزی مکماهون‪ 8‬که در سال ‪ 1311‬در سرحدات و‬
‫چین تعیین شد‪ ،‬میباشد‪ .‬چین همچنین ادعای مالکیت بر کل ایالت شمال شرقی هند‪،‬‬
‫آروناچالپرادش‪ 9‬که مرز مشترک بین دو کشور است را دارد‪ .‬در واقع چین و هند دارای یک‬
‫مرز طولانی با یکدیگر هستندکه توسط نپال‪ ،‬سیکیم یونان به سه بخ تقسیم میشود و این‬
‫شرح است که هیمالیا بین برمه و غرب پاکستان واقع شدهاست‪ .‬در طول چند سال اخیر‪ ،‬چین‬
‫اقدا به احداث سد بر روی رودخانه یارلونگ‪ 1‬کرده که از تبت نشأت و به رودخانه‬
‫آروناچالپرادش میریزد‪ .‬دریک مرحله گستردهتر‪ ،‬آرمان هند برای کس عضویت دئم در‬

‫‪1‬‬ ‫‪- Manmohan Singh’s‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪- McMahon Line‬‬
‫‪3 - Arunachal Pradesh‬‬
‫‪4 - Yarlung River‬‬

‫‪30‬‬
‫عوامل همگرایی و واگرایی در روابط اقتصادی‪-‬سیاسی‪...‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫شورای امنیت سازمان ملل نیز منجر به افزای رقابت بین دو کشور میشود؛ چین بسیار‬
‫خواهان عضویت و ارتقای جایگاه هند در سازمان ملل نیست‪ .‬درحالی که روابط هند و چین رو‬
‫به بهبود به نظر میرسد‪ ،‬دو طرف سوءظن بسیار عمیقی از منافع استراتژیکی یکدیگر دارند‬
‫(‪.)Gojree, 2013:48‬‬
‫در واقع دو کشور چین و هند دو مدل «توسعهای» برای سایر کشورهای در حال توسعه به‬
‫شمار می آیند‪ .‬هند کشوری است با زیر بناهای دموکراتیک بهگونهای که به مثابه بزرگترین‬
‫دموکراسی جهان مطرح است‪ .‬ساختار سیاسی‪ -‬اقتصادی هند حاکی از توزیع قدرت است‪ .‬در‬
‫حالی که چین کشوری کمونیستی با ساختار متمرکز است که اصلاحات از بالا به پایین صورت‬
‫میگیرد‪ .‬این دو کشور بیست درصد جمعیت جهان را در خود جا دادهاند‪ .‬علیرغم اشتراکات‬
‫اقت صادی و جمعیتی‪ ،‬روند توسعه روابط این دو کشور همسایه فراز و فرودهایی دارد‪ .‬اختلافات‬
‫مرزی دو کشور‪ ،‬مهم ترین عامل کندی در روابط دو جانبه است‪ .‬این امر منجر به رکود در‬
‫تعاملات دو کشور نشده است؛ زیرا که نخبگان دو کشور از روشهای دیگری برای بسط‬
‫ارتباطات و تعاملات استفاده می جویند‪ .‬دیدارهای مرت مقامات دو کشور موج القاء‬
‫خوش بینی و انتظارات بالا در مورد روابط شد‪ ،‬اما نگرانی از چال های پی رو همچنان باقی‬
‫است‪ .‬رابطه چین و هند همواره در برهههای مختلف تاریخی متفاوت و متنوع بودهاست‪ .‬از‬
‫همین روی منطقه جنوب آسیا به عنوان یکی از مناطق مهمی که در چارچوب نظا بینالملل با‬
‫توجه به ویژگی های استراتژیکی و جمعیتی که دارد از اهمیت زیادی برای هر دو کشور‬
‫برخوداراست‪ .‬اصولاً هند و چین نمیتوانند الزامات تغییر ماهیت منیط استراتژیک بینالملل را‬
‫که درآن منافع اقتصادی از موضوعات سیاسی پیشی گرفتهاند را نادیده بگیرند‪ .‬به دلیل ماهیت‬
‫در حال توسعه بودن هر دو کشور‪ ،‬بین آنها در بسیاری از موضوعات از جمله اقتصاد بینالملل‪،‬‬
‫امنیت انرژی و منیط زیست همگرایی منافع وجود دارد‪ .‬براین اساس در پژوه حاضر نگارنده‬
‫قصد دارد با این پرس پاسد گوید که با توجه به عوامل همگرایی و واگرایی موجود در روابط‬
‫دو کشور‪ ،‬در نهایت کدا دسته از عوامل نق مؤثری ایفا نموده و ساختار کلی روابط دو کشور‬
‫را پی میبرد؟ در این میان به طور واضح مهمترین پرس در مورد همکاری هند و چین در‬
‫حوزههای منطقهای و بینالمللی و رقابت آنها در حوزههای است که منافع دوکشور با یکدیگر‬
‫برخورد میکند‪.‬‬

‫‪39‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫فصلنامه راهبرد سیاسی؛ سال دوم‪ ،‬شماره ‪ ،6‬پاییز ‪9327‬‬

‫در پاسد به سؤال اصلی این فرضیه مطرح است که‪ ،‬با توجه به عوامل همگرایی و واگرایی‬
‫روابط دو کشور‪ ،‬براساس عواملی همچون مندودیتها و فرصتهای موجود بین دو کشور از‬
‫جمله (مسائل مرزی‪ ،‬مسابقه تسلیناتی ائتلافات منطقهای و فرامنطقهای‪ ،‬فرصتهایی چون‬
‫تجارت‪ ،‬روابط فرهنگی و انرژی و امنیت دریایی) ساختار کلی روابط سیاسی و اقتصادی دو‬
‫کشور چین و هند‪ ،‬به سوی همگرایی و واگرایی را مشخص کنیم‪ .‬در راستای پاسد به پرس‬
‫اصلی و بررسی فرضیه پژوه ابتدا به پیشینه روابط هند و چین مطرح میشود‪ .‬در بخ دو‬
‫به مندودیتهای روابط دو کشور و در بخ سو به فرصتهای همکاری در روابط دو کشور‬
‫پرداخته میشود‪.‬‬

‫‪-1‬پیشینه روابط هند و چین‬

‫روابط هند و چین به قرن دو قبل از میلاد برمیگردد‪ .‬فاهین و هلوثین تسانگ‪ 1‬دو راه‬
‫مشهور بودایی چین در این دوره به منظور یادگیری متون مقدس به هند مسافرت کردند‪ .‬راه‬
‫بودایی هند دارما به منظور تأسیس بخ بودایی چین به این کشور آمد‪ .‬در حمله گسترده و‬
‫نظامی ژاپن به چین در سال ‪ ، 1391‬هند اقدا به اعزا تیم پزشکی به چین کرد‪ .‬نهرو در سال‬
‫‪ 1339‬از چین دیدار و روابط دوستان ه قوی با این کشور برقرار کرد‪ .‬چین و هند در اوایل دهه‬
‫‪ 1320‬نیز روابط دوستانهای داشتند‪ .‬در سال ‪ ،1320‬روابط دیپلماتیکی بین هند و چین ایجاد‬
‫شد و هند اولین کشور غیرکمونیستی بود که جمهوری خلق چین را به رسمیت شناخت‪ .‬در‬
‫این دوره تبادلاتی بین نهرو نخستوزیر هند و ژئو انلای‪ 8‬نخستوزیر چین صورت گرفت‪ .‬در این‬
‫دوره پنج اصل معروف همزیستی مسالمتآمیز با تلاشهای دو رهبر تصوی و در روابط دو‬
‫کشورحکمفرما شد‪ .‬براساس این پنج اصل‪ ،‬چین متعهد به ایجاد روابط دوستانه با هند شد‪ .‬در‬
‫سال ‪ ،1310‬نخستوزیر ژائو برای گفتوگو پیرامون مسائل مرزی به هند مسافرت کرد؛ اما در‬
‫سال ‪ 1318‬هند یک حمله مسلنانه را به چین‪ ،‬در سرتاسر مناطق مرزی آغاز کرد‪ .‬این موضوع‬
‫منجر به دوره از سردی و انجماد روابط شد‪ .‬در سال ‪ ،1311‬دو کشور اقداماتی را برای تبادل‬
‫سفرا آغاز کردند‪ .‬در سال ‪ ،1313‬واجپایی‪ 9‬وزیرامور خارجه هند از چین دیدن و آقای هوانگ‬

‫‪1‬‬ ‫‪- Fahien and HuenTsang‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪- Zhou Enlai‬‬
‫‪3 - Vajpayee‬‬

‫‪39‬‬
 ‫عوامل همگرایی و واگرایی در روابط اقتصادی‪-‬سیاسی‪...‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫هوی‪ 1‬وزیرامور خارجه چین نیز در سال ‪ 1321‬به هند مسافرت کرد‪ .‬در سال ‪ 1321‬دو طرف‬
‫موافقتنامه تجاری امضا کردند‪ .‬دیدار رجیو گاندی در سال ‪ 1322‬از چین‪ ،‬سرآغاز تأسیس گروه‬
‫کاری مشترک در مسائل مرزی‪ ،‬ایجاد کمیتههای مشترک اقتصادی‪ ،‬علم و تکنولوژی و‬
‫هوانوردی شد (روشن‪ ،‬فرجی‪.)882-883 :1931 ،‬‬
‫چین و هند علیرغم منازعات ارضی لایننل‪ ،‬سوءظنهای متقابل در مورد اهداف‬
‫استراتژیک و افزای توان نظامی یکدیگر‪ ،‬رقابت اقتصادی بالقوه و ساختارها و موازنهقوای متغیر‬
‫در دهسال گذشته‪ ،‬از پیشرفتی بدون وقفه در روابط اقتصادی‪ ،‬سیاسی و امنیتی برخوردار بودند‪.‬‬
‫ارتباط میان دو غول آسیایی چین و هند بهعنوان دو کشوری که بزرگترین بازار اقتصادی را‬
‫داشته و از بیشترین رشد اقتصادی برخوردارند نه تنها در بعد منطقهای که در ابعاد جهانی نیز‬
‫اهمیت فوقالعادهای دارد‪ .‬در روابط دو کشور همواره شاهد فرازونشی هایی بودهایم اما در بافت‬
‫تاریخی میتوان آن را به سه مرحله مجزا تقسیم کرد‪:‬‬
‫الف) از زمان تأسیس جمهوری خلق چین در اکتبر ‪ 1313‬تا آغاز خصومتها در سال ‪1318‬‬
‫را می توان دورۀ دوستی و همکاری میان این دو غول آسیایی نامید‪ .‬قانون این دوره را «برادری‬
‫هند و چین» تشکیل میداد‪« .‬پنج اصل همزیستی صلحآمیز» که به طور مشترک توسط دو‬
‫کشور تنظیم و در کنفرانس سال ‪ 1321‬باندونگ مطرح شد‪ ،‬قانون این دوره به شمار میآمد‪.‬‬
‫ب) جنگ سال ‪ 1318‬به افزای عد اعتماد متقابل منجر گشت‪ ،‬زیرا چینیها تصور کردند‬
‫هندیها با شورشیان تبانی کرده بودند؛ این سوءظن با تصمیم دهلینو به اعطای پناهندگی‬
‫سیاسی به دالائیلاما و همدستان وی و اجازۀ تأسیس یک «دولت در تبعید تبتی» در هند به‬
‫آنها‪ ،‬تقویت شد‪ .‬اما این خصومتها به این مسئله نسبت دادهشد که چینیها از به رسمیت‬
‫شناختن خط مک ما هون‪ ،‬مرز تعیین شده از سوی بریتانیا‪ ،‬به عنوان مرز قانونی هند و چین‬
‫اجتناب کرده و ادعا کردند که هند بخشی از خاک چین را در مالکیت غیرقانونی خود دارد‪ .‬به‬
‫دنبال یک شکست خفت بار برای هند که منتقدان آن را موفقیتی واقعی برای چین به شمار‬
‫آوردند‪ ،‬دورهای از روابط خصومتآمیز میان هند و چین آغاز گشت‪ .‬در معادله پیچیده قدرت در‬
‫این دوره‪ ،‬اتکاء هند به کمک و همکاری شوروی به سطح مطلوبی رسیده که با امضای پیمان‬
‫دوستی میان آنها در سال ‪ 1311‬به اوج خود رسید‪ ،‬در حالی که ایالاتمتنده با ارزیابی شکاف‬

‫‪1‬‬ ‫‪- Huang Hue‬‬

‫‪33‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫فصلنامه راهبرد سیاسی؛ سال دوم‪ ،‬شماره ‪ ،6‬پاییز ‪9327‬‬

‫میان چین و شوروی روندی را برای جل توجه چینیها به سمت خود آغاز کردند‪ .‬روندی که‬
‫در آن زمان «دیپلماسی پینگپونگ»‪ 1‬نامیده شد‪.‬‬
‫ج) دوره دشمنی هند و چین به نقطه پرتگاه نرسید بلکه به روشی گا بهگا از شدت آن‬
‫کاسته شد تا آنکه در سال ‪ 1322‬به دنبال دیدار راجیو گاندی‪ ،‬نخستوزیر هند از چین‪ ،‬سازش‬
‫و آشتی بهطور رسمی برقرار شد‪ .‬این چرخ ‪ 120‬درجهای روابط به هیچوجه اننراف مسیر‬
‫نبود‪ ،‬بلکه نتیجه نهایی تغییری تاریخی در موضوع عقیدتی چین منسوب میگشت‪ .‬پایان عصر‬
‫مائو و دستیابی دنگشیائوپینگ به قدرت‪ ،‬نشانهای از آت بس و پایان منازعات بود‪ .‬در این‬
‫دوره سرمایهداری جهانی رهبری جدید پکن را برآن داشت تا ترتی اولویتهای توسعهای‬
‫کشور را دست خوش تغییر ساختاری اساسی کند‪ .‬بنابراین در حالی که رهبری چین وعده داد‬
‫فعالیت خود را به طور کامل بر توسعه اقتصادی متمرکز ساخته و از دخالت در هرگونه منازعه‬
‫منطقهای و بینالمللی اجتناب ورزد‪« ،‬تلاش برای مدرنیزه نمودن» به عنوان «منشور کبیر»‬
‫اعلا شد‪ .‬حرکت به سمت بهبود روابط با هند بخشی از فعالیتی گستردهتر در جهت قبولاندن‬
‫صلح و دوستی به تمامی همسایگان و تمرکز بر ایجاد یک رابطه همکاری اقتصادی بود‬
‫(فرزیننیا‪.)11-12 :1922 ،‬‬
‫از دسامبر سال ‪ 1322‬که دنگ شیائوپینگ در دیدار بدا نخدستوزیدر هندد‪ ،‬راجیدو گانددی‪،‬‬
‫گفت‪« :‬بیایید گذشته را به فراموشی سپرده و دوستی را احیاء کندیم» ( ‪Mahmoud,2007:‬‬
‫‪ )7‬و دو کشور قول دادند فصل جدیدی از همکاری و دوستی را آغاز کنند‪ ،‬روندد عدادیسدازی‬
‫روابط میان دو کشور شکل تازهای گرفت‪ .‬از آن زمان تاکنون رفدت و آمددهای دوطرفدهای از‬
‫سوی مقامات مختلف‪ ،‬هیاتهای بازرگانی و فرهنگی‪ ،‬گروههدای حدسن نیدت و غیدره انجدا‬
‫گرفته است‪.‬‬

‫‪ -1‬دیپلماسی پینگ پنگ به گفتگوهای پنهانی ایالات متنده آمریکا و چین در اواسط دهه ‪ 1310‬اطلاق میشود‪ .‬در آن‬
‫زمان دو کشور هنوز روابط سیاسی با یکدیگر نداشتند و برای انجا مذاکرات برگزاری یک تورنمنت پینگ پنگ را بهانه‬
‫کردند‪ .‬در مارس ‪ 1311‬چینی ها که در جریان مذاکرات صلح ویتنا گفتگوهایی را با آمریکاییها شروع کرده بودند تیم ملی‬
‫پینگ پنگ آمریکا را به پکن دعوت کردند‪ .‬در این تیم تعدادای از دیپلماتها نیز حضور داشتند که مخفیانه با مقامات‬
‫چینی گفتگو کردند‪ .‬این مذاکرات سرانجا به سفر پنهانی هنری کیسینجر مشاور امنیت ملی دولت ریچارد نیکسون به پکن‬
‫در ژوئیه سال ‪ 1311‬انجامید‪.‬‬

‫‪33‬‬
 ‫عوامل همگرایی و واگرایی در روابط اقتصادی‪-‬سیاسی‪...‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫علت اصلی دیدار رسمی لیپنگ‪ ،‬نخستوزیر چین‪ ،‬از هندد در دسدامبر ‪ 1331‬کده اولین‬
‫سفر یک نخستوزیر چین از این کشور پس از ‪ 91‬سال به شمار میآمد‪ ،‬دستیابی بده توافق در‬
‫مورد «جدایی موضوع مرزی» از مسئله گسترش روابط تجاری‪ ،‬همکاری اقتصادی و مبادلات‬
‫فرهنگی بود‪ .‬دهلینو اگرچه در مورد بعضی از موضوعات مانندد کمدک چدین بده برنامههای‬
‫هستهای و موشکی پاکستان ابراز نگرانی کرد‪ ،‬اما کاملاً آماده بود تا مدسائل مدورداختلاف را کنار‬
‫گذاشته و به عادیسازی روابط بپردازد‪ .‬بندابراین دو طدرف موافقدت کردندد «بازرگانی مرزی را‬
‫براساس برابری و منافع متقابل» احیا کرده‪ ،‬پس از ‪ 83‬سال کنسولگریهای خدود را در‬
‫دهلدیندو و شدانگهای بازگدشایی کدرده و همکداریهایی را در زمینههای فضا‪ ،‬پزشکی‪،‬‬
‫تکنولوژی آغاز کنند (فرزیننیا‪.)13 :1922 ،‬‬
‫در سفر سه روزه نخستوزیر چین‪ ،‬ون جیابائو‪ 1‬به هند در سال ‪ ،8010‬ش توافق در زمینه‬
‫تبادل فرهنگی‪ ،‬تکنولوژیهای سبز‪ ،‬تبادلات رسانهای‪ ،‬داده هیدرولوژیکی و بانکداری امضا شد‪.‬‬
‫در این زمان عنوان شد که حجم تجارت دو جانبه تا سال ‪ 8012‬به ‪ 100‬میلیارد دلار رسید‪.‬‬
‫انجمن گفتوگوهای استراتژیک اقتصادی ایجاد و سال ‪ 8011‬به عنوان سال تبادلات هند و‬
‫چین اعلا شد‪ .‬در سپتامبر ‪ ،8011‬وزیران امور خارجه هند و چین به عنوان اعضای بریکس‬
‫(برزیل‪ ،‬روسیه‪ ،‬هند‪ ،‬چین و افریقای جنوبی) در جلسه مجمع عمومی سازمانملل با یکدیگر‬
‫دیدار کردند‪ .‬در این زمان دو وزیر مکانیسم گفتوگوهایی را در موضوعات مربوط به مبارزه با‬
‫تروریسم‪ ،‬برنامهریزی برای همکاری در حوزههای سیاسی‪ ،‬امنیتی‪ ،‬قضایی‪ ،‬علمو تکنولوژی‪،‬‬
‫حسابرسی‪ ،‬پرسنل‪ ،‬مالی و غیره ایجاد کردند (روشن‪ ،‬فرجی‪ .)891 :1931 ،‬پس از ترمیم روابط‬
‫دو کشور عوامل زیادی بر روابط تأثیرگذار بودهاند که در اینجا به مؤثرترین آنها اشاره میشود‪:‬‬

‫‪ -2‬محدودیتهای روابط چین و هند‬

‫‪ -1-2‬مسائل مرزی‬
‫مسائل مرزی یکی از موضوعات اصلی مناقشه در روابط دو کشور از زمان وقوع تعارضات‬
‫بین دو کشور است‪ .‬دو کشور به حلوفصل موضوعات مرزی تمایل نشان دادند و تبت را به‬
‫عنوان بخشی از خاک چین و سیکیم را به عنوان بخشی از خاک هند به رسمیت شناختند‪ .‬اما‬

‫‪1‬‬ ‫‪- Wen Jiabao‬‬

‫‪33‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫فصلنامه راهبرد سیاسی؛ سال دوم‪ ،‬شماره ‪ ،6‬پاییز ‪9327‬‬

‫ادعای چین بر بخشی از آروناچالپرادش که تنت سلطه هند است و در مقابل ادعای هند بر‬
‫بخشی از قلمرو آکسای‪ 1‬چین‪ ،‬یکی از مسائل حل نشده مرزی باقی ماند (‪Jain, 2004: 255-‬‬
‫‪ .)256‬پایان جنگ ‪ 1318‬روشن بود؛ نظامیگری چین منجر به پیروزی کامل آن کشور شد و‬
‫هند مطلق شکست خورد‪ .‬متعاق این جنگ کنترل چین بر فلات آکسای چین مورد تأیید قرار‬
‫گرفت و نفوذ چینیها به مناطق شمال شرقی با تلاشهای نظامی هند متوقف نشد‪ .‬در عوض‬
‫نیروهای چینی‪ ،‬پس از بیرون راندن نیروهای هند از مناطق مورد مناقشه آنها را مجبور به‬
‫عق نشینی به پشت خط مرزی مکماهون کردند‪ .‬در این جنگ هند تنقیر شد‪ .‬این وقایع‬
‫منجر به ایجاد یک تغییر و تنول افراطی در ادراک هند نسبت به چین شد‪ .‬بیاعتمادی هند‬
‫نسبت به چین یک عنصر بسیار تلد در سیاست جهانی است‪ .‬البته این بیاعتمادی و خصومت‬
‫منتج از یادمان تاریخی هند در جنگ مرزی سال ‪ 1318‬است (روشن‪ ،‬فرجی‪-892 :1931 ،‬‬
‫‪.)891‬‬
‫از سال ‪ ،1320‬تن در روابط دو کشور کاه یافت و دو کشور سعی به حفظ صلح و ثبات‬
‫در مناطق مرزی تنت کنترل خود داشتند‪ .‬در سال ‪ 8009‬هند‪ ،‬تبت را به عنوان یک منطقه‬
‫مستقل در قلمرو چین به رسمیت شناخت و متعاق آن در سال ‪ ،8002‬چین ایالات سیکیم را‬
‫در قلمرو هند به رسمیت شناخت )‪ .)Zhu, 2011: 31‬اگرچه اصول و پارامترهایی برای هدایت‬
‫مذاکرات در سال ‪ 8002‬مورد توافق دو طرف قرارگرفت‪ ،‬اما از طرف دیگر چین مکرراً ادعای‬
‫حاکمیت خود بر آروناچالپرادش را طی مسافرت هو جیان تائو‪ 8‬به هند در سال ‪ 8001‬و ‪8001‬‬
‫و متعاق آن در سفر مانموهان سینگ به چین در سال ‪ ،8002‬تکرار کرد‪ .‬برخی از اقدامات‬
‫اعتمادسازی در روابط دو کشور شامل؛ کاه نیروهای نظامی متقابل‪ ،‬جلسات و نشستهای‬
‫منظم فرماندهان نظامی منلی و اطلاع رسانی از مانورهای نظامی صورت گرفت‪ ،‬اما‬
‫زیرساخت های ارتباطی در هر دو طرف خط مرزی توسط هر دو کشور تقویت شد‪ .‬به طور کلی‬
‫با وجود اینکه چین در دورههای مشخصی ادعای حاکمیت خود را بر آروناچالپرادش یادآوری‬
‫میکند‪ ،‬اما مرزهای آرا و از اینرو بعید به نظر میرسد شاهد خصومت یکباره در مرزهای دو‬
‫کشور باشیم و با توجه به تجرییات و حوادث اخیر‪ ،‬کمترکسی میتواند امکان فوران‬

‫‪1‬‬ ‫‪- Aksai‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪-Hu Jintao‬‬

‫‪36‬‬
 ‫عوامل همگرایی و واگرایی در روابط اقتصادی‪-‬سیاسی‪...‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫درگیریهای خشونتآمیز را در روابط دو کشور پی بینی کند (روشن‪ ،‬فرجی‪.)892 :1931 ،‬‬
‫اما میتوان ادعا کرد که مشکلات مرزی بزرگترین مانع در روابط هند و چین است‪.‬‬
‫مسئله دیگر در روابط دو کشور‪ ،‬حکومت در تبعید تبت است‪ .‬بعد از شکست شورش تبت در‬
‫سال ‪ ،1323‬دالایی لاما‪ 1‬با حدود ‪ 100000‬پیروان خود وارد هند شد و حکومت در تبعید تبت‬
‫را در دارماسالا‪ 8‬ایجاد کرد‪ .‬حتی بعد از به رسمیت شناختن منطقه خودمختار تبت در قلمرو‬
‫چین در سال ‪ ، 8009‬هند دست از حمایت خود از حکومت در تبعید تبت در انجا فعالیتهای‬
‫تروریستی در چین کمک میکند (‪.)Zhu, 2011: 30‬‬

‫‪ -2-2‬مسابقه هستهای‬
‫یکی دیگر از موضوعات مناقشه برانگیز در روابط دو کشور هند و چین‪ ،‬دستیابی دو کشور‬
‫به سلاحهای هستهای تسلیناتی بین آن ها و همچنین با دشمن و متند طبیعی آنها پاکستان‬
‫است‪ .‬پاکستان با توجه به پی زمینههای تاریخی و مذهبی هند و پاکستان‪ ،‬دشمن طبیعی‬
‫هند است‪ .‬پاکستان در طول دوره جنگ سرد تبدیل به یک متند طبیعی چین و همچنین‬
‫ایالاتمتنده شد (‪ .)Malik, 2001: 73-90‬روابط چین و پاکستان بر تن بین هند و چین‬
‫تأثیرگذار است‪.‬‬
‫هند و چین دو کشور دارای سلاحهای هستهای هستند‪ .‬چین اولین آزمای اتمی را در‬
‫سال ‪ 1311‬انجا داد هند در سال ‪ 1311‬به آن دست یافت‪ .‬در تارید امضای معاهده منع‬
‫گسترش سلاحهای هستهای (‪ ،)NPT‬چین به عنوان یکی از پنج کشور هستهای جهان و هند‬
‫فاقد چنین وضعیتی شناخته شد‪ .‬چین درحدود ‪ 810‬کلاهک هستهای دارد‪ ،‬و احتمال ًا ‪ 112‬تا‬
‫از آنها هدفگیری شدهاند‪ .‬هند در مقابل در حدود ‪ 100- 180‬کلاهک هستهای دارد (روشن‪،‬‬
‫فرجی‪ .)891 :1931 ،‬تصور می شود که این کشور در حدود نزدیک به ‪ 100‬کیلوگر پلوتونیم با‬
‫درجه تسلیناتی تولید کردهاست‪ .‬چین به مدرنیزه کردن بازدارندگی هستهای خود شامل‬
‫توسعه زیردریاییهای قادر به حمل و پرتاب موشکهای بالستیک پرداختهاست‪ .‬همچنین در‬
‫سالهای اخیر‪ ،‬این کشور به استقرار موشکهای قارهپیمای بالستیک بسیار مدرن قادر به تهدید‬
‫ایالاتمتنده و موشکهای با برد کوتاه که هند آنها را به عنوان تهدید حاکمیت خود ادراک‬

‫‪1-Dalai‬‬ ‫‪lama‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪- Dharamsala‬‬

‫‪37‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫فصلنامه راهبرد سیاسی؛ سال دوم‪ ،‬شماره ‪ ،6‬پاییز ‪9327‬‬

‫میکند‪ ،‬دست زدهاست‪ .‬در مقابل هند نیز به مدرنیزه کردن فعالیتهای هستهای خود برای‬
‫ایجاد بازدارندگی در مقابل اقدامات چین و پاکستان دست زدهاست که شامل موشکهای با برد‬
‫کوتاه پریتوی‪ 1‬که تهدیدی برای پاکستان است و موشکهای با برد متوسط آگنی‪ 8‬که چین را‬
‫تهدید میکند (روشن‪ ،‬فرجی‪.)191-892 :1931 ،‬‬
‫پس از آزمای هستهای هند در سال ‪ 1332‬فرناندز وزیر دفاع وقت هند صراحتاً اعلا کرده‬
‫بود که « چین تهدیدی بسیار بیشتر از پاکستان برای امنیت هند منسوب میگردد»‪ .‬فرناندز‬
‫چین را «مادر غوری»‪ 9‬موشک آزمای شده پاکستان نامیده و طی سخنان ضد چینی‬
‫شدیدالننی این کشور را تهدید بالقوه شماره یک هند خطاب کرد (زیرا که ارت و نیروی‬
‫دریایی آن سرتا سر مرز هند با پاکستان‪ ،‬میانمار و تبت را احاطه کردهبود)‪ ،‬ناظران شاهد‬
‫امنیتی دهلینو از پاکستان به چین بودند‪ .‬آزمای هستهای هند (‪ 18‬و ‪ 19‬مه ‪ ،)1332‬یا‬
‫پخران‪ ،18-‬جنگ روانی تندی را به دنبال داشت‪ .‬چینیها آن را به عنوان یک اهر «اهانت‬
‫شر آور به خواست عمومی جامعه بینالملل در تنریم جامع آزمای های هستهای و ضربه‬
‫سختی به تلاشهای جهانی در جهت جلوگیری از تولید و تکثیر سلاحهای هستهای» منکو‬
‫کردند‪ .‬وزارت خارجه هند اتها در سر داشتن «برنامههای سلطهجویانه درآسیایجنوبی» توسط‬
‫هند از سوی چین را به عنوان طرحهایی «بیاساسوتوجیهناپذیر» رد کرد ( ‪Mahmoud,‬‬
‫‪.)2007, p.10‬‬
‫پکن در واکن به ادعاهای دهلی نو و نشان دادن اعتبار خود به عنوان قدرتی که مسؤل‬
‫حمایت از اصول عد اشاعه هستهای جهانی است‪ ،‬از ریاست دورهای خود در شورای امنیت‬
‫سازمان ملل در جهت تعهد به ابتکار عملهایی مانند تصوی قطعنامه ‪ 1118‬شورای امنیت‪،‬‬
‫منکو کردن آزمای های هستهای در آسیایجنوبی‪ ،‬تقاضای توقف برنامههای هستهای هند و‬
‫پاکستان و اجتناب از مسلح شدن به سلاح هستهای استفاده کرد‪ .‬همچنین چین به منظور ابراز‬
‫خشم خود نشست گروه کاری مشترک نوامبر ‪ 1332‬هند و چین را ملغی کرد (فرزین نیا‪،‬‬
‫‪ .)88 :1922‬عکسالعمل شدید چین و تلاشهای دیپلماتیک برای منزوی ساختن دهلینو این‬
‫کشور را وادار به تجدید روابط حسنه کرد‪ .‬سیاستگذاران هند علناً اظهارات خود را در مورد‬

‫‪1‬‬ ‫‪- short-range Prithvi missiles‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪-Agni missiles‬‬
‫‪3 - Mother of Ghauri‬‬
‫‪4 -Pokhran II‬‬

‫‪33‬‬
 ‫عوامل همگرایی و واگرایی در روابط اقتصادی‪-‬سیاسی‪...‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫تهدید چین را پس گرفتند‪ .‬در اکتبر ‪ 1332‬هند‪ ،‬چین را دیگر دشمن خود ندانسته و مایل به‬
‫مسابقه تسلیناتی با این کشور را نیز ندارد‪ .‬پکن عق نشینی هند را پذیرفت و دو طرف توافق‬
‫کردند که تن های بین خود را کنار بگذارند‪ .‬هندیها به این نتیجه رسیدند که هنوز آمادگی‬
‫رویار ویی آشکار با چین را ندارند پس رهبران هند تصمیم گرفتند که روابط خود را با چین‬
‫ارتقا دهند و به حسن نیت و سازش تأکید کردند‪ .‬روند عادیسازی روابط هند و چین از سر‬
‫گرفته شد‪ ،‬و درگیری کارگیل نیز که کانون توجه دهلی نو را در مورد تهدیدهای امنیتی به‬
‫پاکستان بازگرداند‪ ،‬ترمیم روابط با چین را تسهیل کردهاست‪ ،‬زیرا چینیها بیطرفی کامل را‬
‫میان هند و پاکستان بر سر این موضوع حفظ کردند (فرزیننیا‪.)81-82 :1922 ،‬‬
‫همچنین رقابت هستهای‪ ،‬روابط هند و چین را تنت تأثیر قرار میدهد‪ .‬مسابقه تسلیناتی‬
‫هستهای و تنگنای امنیت هستهای یک عنصر بسیار پیچیده رقابتی را در روابط دو کشور‬
‫میافزاید‪ .‬به طورکلی سیاست اعلامی چین این است که سلاحهای هستهای در جنگ بین‬
‫همسایگان قابلیت استفاده ندارد؛ اما چین نمیگوید که متوسل به سلاحهای هستهای در قلمرو‬
‫کشور خود نمی شود‪ .‬این موضوع در واقع تهدید هند است‪ ،‬بهویژه در مورد مسائل مرزی مورد‬
‫اختلاف که چین ادعا میکند قلمرو سنتیاش است‪ .‬حمایت و کمک چین به پاکستان در‬
‫مدرنیزه کردن ارت و تجهیزات نظامیاش‪ ،‬توسط هند به عنوان یک عمل تهاجمی چین در‬
‫سرتاسر مرزهای این کشور ادراک میشود (روشن‪ ،‬فرجی‪ .)818 :1931 ،‬بنابراین توسعه‬
‫سیستم های موشکی دو طرف تهدیدی برای یکدیگر است و با توجه به مناقشات مرزی بین دو‬
‫کشور‪ ،‬این موضوع روابط دو کشور را متأثر از خود میسازد‪.‬‬

‫‪ -3-2‬روابط چین و پاکستان‬

‫از آغاز استقلال پاکستان‪ ،‬روابط چین و پاکستان بر اساس‪ ،‬دوستی و مودت شکل گرفته بود‪.‬‬
‫چین و پاکستان از نیمه دو قرن بیستم؛ بهویژه دهههای اخیر از روابط سیاسی‪ ،‬اقتصادی و‬
‫امنیتی مستنکمی برخوردار بودهاند‪ .‬چین همچنین طرح ساخت و تجهیز بندر گوادر پاکستان‬
‫را به عهده گرفته است‪ ،‬توسعه بندر گوادر به لناظ اهمیت بالایی که دارد‪ ،‬نماد همکاری چینی‪-‬‬
‫پاکستانی است‪ .‬علاوه بر این‪ ،‬پاکستان برای پی برد طرحهای هستهای خود به شدت نیازمند‬
‫کمکهای تکنولوژیک و اقتصادی چین است (اطاعت‪ ،‬احمدی‪ .)2-3 :1931 ،‬اگر چه «عامل‬

‫‪32‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫فصلنامه راهبرد سیاسی؛ سال دوم‪ ،‬شماره ‪ ،6‬پاییز ‪9327‬‬

‫پاکستان» دیگر از اهمیت سابق در روابط دوستانه دهلینو با چین برخوردار نیست‪ .‬اما اتناد‬
‫چین‪ -‬پاکستان همواره موضوعی بوده که در قراردادهای هند و چین مد نظر قرار میگرفت‪.‬‬
‫چین و پاکستان همیشه متندان نزدیک بودهاند و این راوبط سنتی در پی همکاریهای‬
‫سیاسی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬نظامی و متغیرهای مختلف ابعاد تازه و گستردهای پیدا کردهاست‪ .‬منورچین‬
‫و پاکستان همچنین یک نق مرکزی در ژئوپلیتیک آسیا‪ ،‬از خیزش هند تا چشماندازهای‬
‫افغانستان پس از ایالاتمتنده‪ ،‬و از تهدید تروریسم هستهای تا نقشه جدید معادن‪ ،‬بندرها و‬
‫خطوط لوله‪ ،‬ایفاء مینمایند‪ .‬چین بزرگترین امید اقتصادی پاکستان و قابل اطمینانترین‬
‫شریک نظامی این کشور منسوب میگردد‪ .‬پاکستان نیز در قل بلندپروازیهای ژئواستراتژیک‬
‫چین‪ ،‬از برخاستن به عنوان یک قدرت دریایی جهانی تا برنامههای کلان برای مسیر جاده‬
‫ابریشم جدید که حوزه های انرژی خاورمیانه و بازارهای اروپا را به کلان شهرهای آسیایشرقی‬
‫پیوند میدهد‪ ،‬قرار دارد‪ .‬پاکستان همچنین میدان نبردی برای مقابله چین با ستیزهجویان‬
‫اسلا گرا قلمداد میگردد‪ .‬برای دههها است که دو کشور دیگری را دوستی برای تما فصول‬
‫خواندهاست (اسمال‪.)1931 ،‬‬
‫چین بهعنوان بزرگترین شریک تجاری پاکستان‪ ،‬درسال ‪ 8011‬چندین توافقنامه مهم‬
‫بهویژه در زمینههای عمرانی با پاکستان امضا کرده که قرارداد احداث فرودگاه در بندر گوآدر در‬
‫جنوب غربی پاکستان‪ ،‬قرارداد ساخت چند نیروگاه برق‪ ،‬احداث چند بزرگراه مهم و ایجاد مراکز‬
‫تنقیقاتی مشترک در زمینه فناوری‪ ،‬تولید انرژی برق آبی تنها برخی از قراردهای فیمابین‬
‫اسلا آباد و پکن است‪ .‬علا وه بر روابط تجاری‪ ،‬دو کشور همکاری قابل توجهی را در طرحهای‬
‫سرمایهگذاری مشترک آغاز کردهاند )‪.)https://www.mehrnews.com‬‬
‫وزیر دفاع چین در فوریه سال ‪ 8011‬در دیداری رسمی از پاکستان عنوان داشت که روابط‬
‫استراتژیک دو کشور در بُعد دفاعی و نظامی باید همچنان ادامه یابد و هر دو کشور باید در‬
‫حفظ و گسترش روابط دفاعی دوجانبه کوشا باشند‪ .‬وزرای دفاع دو کشورهمچنین بر اهمیت‬
‫ادامه همکاری دریایی و تمرینهای مشترک تاکید نمودند‪ .‬سفر سال ‪ 8011‬نواز شریف‬
‫نخست وزیر پاکستان به چین و امضاء قراردادهای دوجانبه در زمینههای متعدد به ارزش ‪12‬‬
‫میلیارد دلار که تقریب ًا چهار برابر حجم مبادلات تجاری دو کشور در سال ‪( 8019‬به ارزش‬
‫حدود ‪ 19‬میلیارد دلار) می باشد نیز بر روابط مستنکم طرفین تاکید دوباره گذاشت (کتابی‪،‬‬
‫دهقان‪ ،‬نصیری‪.)13 :1932 ،‬‬

‫‪30‬‬
 ‫عوامل همگرایی و واگرایی در روابط اقتصادی‪-‬سیاسی‪...‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫در سفر یاد شده همچنین بر روابط مستنکم طرفین و لزو گسترش این روابط در آینده‬
‫تأکید دوباره گذاشته شد‪ .‬چین به عنوان بزرگترین شریک تجاری پاکستان‪ ،‬در سال ‪8011‬‬
‫چندین توافقنامه مهم بهویژه در زمینههای عمرانی با پاکستان امضا کردهاند‪ .‬پاکستان دارای‬
‫یک ارتباط طولانی و قوی با چین میباشد و روابط بلندمدت بین دو کشور بر اساس منافع‬
‫متقابل‪ ،‬بودهاست‪ .‬مناسبات و روابط حسنه دو کشور چین و پاکستان را میتوان در مقابل روابط‬
‫همراه با تن چین‪-‬هند و هند‪-‬پاکستان قرار داد‪ .‬یکی دیگر از مواردی که درتقویت روابط‬
‫چین و پاکستان درسالهای اخیر تأثیر زیادی داشتهاست‪ ،‬حضور آمریکا در منطقه وگسترش‬
‫روابط با هند است‪ .‬به طوری که روابط آمریکا و هند بعد از سال ‪ 8002‬و انعقاد قرار داد‬
‫هستهای موسو به ‪ 189‬از حالت عادی به حالت استراتژیک تغییر پیدا کرد و در واقع با این‬
‫قرارداد آمریکا‪ ،‬پاکستان را کنار گذاشت و به سمت رقی دیرینه این کشور یعنی هند متمایل‬
‫شد واین کشور را به عنوان شریک راهبردی خود در منطقه برگزید (کتابی‪ ،‬دهقان‪،‬‬
‫دهقاننصیری‪ .)88-90 :1932 ،‬چند عامل باعث نزدیک شدن چین و پاکستان و شکلگیری‬
‫پیوند استراتژیک میان آن دو کشور شده‪ :‬آنها در صددند تا فضای استراتژیک هند را در‬
‫آسیایجنوبی مندود کنند‪ ،‬و چین برای سرکوب اسقلال طلبان ایغور در سین کیانگ از‬
‫پاکستان کمک می خواهد‪ ،‬چین با حضور در منطقه گوادر برای ایجاد موازنه دریایی با‬
‫ایالات متنده در منطقه خلیج فارس و در صورت مسدود شدن تنگه مالاکا‪ ،‬از خلیج گوادر بتواند‬
‫برای دسترسی به آسیایغربی استفاده کند و همچنین رقابت با هند و ایالاتمتنده مهمترین‬
‫هدف چین در توسعه بخشیدن مناشبات با پاکستان است‪.‬‬
‫‪ -1-3-1‬اهداف چین از توسعه حضور خود در بندر گوادر‬
‫منطقه آزاد گوادر در حال حاضر به نماد و اوج همکاریهای اقتصادی چین و پاکستان‬
‫تبدیل شد است‪ .‬توسعه و تجهیز این منطقه برای پاکستان و چین دارای آثار اقتصادی و‬
‫استراتژیک بسیاری است و دو کشور اهداف کلانی را از اجرا و مشارکت در آن جستجو‬
‫میکنند‪ 1‬عمدهترین اهداف چین را میتوان در موارد زیر خلاصه نمود‪:‬‬
‫اتصال مناطق غربی چین به بازارهای جهانی‪ :‬مهمترین هدف چینیها در بعد ملی‪ ،‬فراهم‬
‫کردن زمینه اتصال وارتباط مناطق غربی چین به بازارهای جهانی است‪ .‬این مهم ناشی از در‬

‫‪1‬‬‫‪-Pan, Esther, “India, China and the United States: A Delicate Balance”, February 27. 2006. in‬‬
‫‪www.cfr.org.‬‬

‫‪39‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫فصلنامه راهبرد سیاسی؛ سال دوم‪ ،‬شماره ‪ ،6‬پاییز ‪9327‬‬

‫اولویت قرارگرفتن مناطق غربی چین در فرآیند توسعه اقتصادی این کشور میباشد چرا که این‬
‫مناطق عمدت ًا مسلماننشین میباشند و از منابع عظیم نفت و گاز نیز برخوردار هستند‪.‬‬
‫ایجاد مرکزی تجاری–اقتصادی اختصاصی درمنطقه خلیجفارس‪ :‬دولت چین در راستای‬
‫بازاریابی‪ ،‬توسعه مراکز فروش تولیدات داخلی و در چارچوب کلیتر بسط قدرت اقتصادی در‬
‫نقاط استراتژیک جهان‪ ،‬در صدد ایجاد تأسیسات و نهادهای اقتصادی و تجاری است‪.‬‬
‫بهرهبرداری نظامی‪ :‬یکی از اهداف مهم و در عین حال ناگفته چینیها از مشارکت در بندر‬
‫آزاد گوادر‪ ،‬احتمالاً فراهم کردن زمینههای حضور نظامی خود در دهانه منطقه حساس‬
‫واستراتژیک خلیجفارس است‪.‬‬
‫اهداف کلان و بلند‬ ‫اهداف اقتصادی‪ :‬حضور اقتصادی چین در پاکستان را باید در قال‬
‫مدت این کشور ارزیابی کرد‪ .‬مقامات پکن بدون تردید تداو رشد اقتصادی و فرآیند صنعتی‬
‫شدن خود را در قال استراتژی برونگرایی و گسترش فعالیتهای اقتصادی و تجاری فراتر از‬
‫مرزهای خود جستجو میکنند‪ .‬این مهم در نگاه اول به صورت ایجاد همکاریهای اقتصادی‬
‫ریشهدار و نهادینه شده با کشورهای مهم تبلور مییابد (آل احمد‪ ،‬سرایگرد افشاری‪:1931 ،‬‬
‫‪.)3-18‬‬
‫پاکستان میتواند برای چین نقطه تفوق استراتژیک برخط ساحلی خلیجفارس برای کنترل‬
‫مسیرهای عرضه نفت از خاورمیانه ای جاد کند‪ .‬البته این نکته را باید متذکر شد که هر دو کشور‬
‫هند و چین منافعی را در برخی حوزهها دارند‪ .‬برخی تنلیلگران هندی معتقدند که چین و‬
‫هند در برخی زمینهها از جمله به وجود آمدن یک پاکستان پر رونق‪ ،‬با ثبات و دارای امنیت که‬
‫پایگاه القاعده و وابستگان نباشد اشتراک منافع دارند‪ .‬هر دو کشور اهدافی را در پاکستان‬
‫دارند که شامل جلوگیری از گسترش و نفوذ افراطگرایی‪ ،‬تقویت توسعه اقتصادی در افغانستان‬
‫و پاکستان‪ ،‬ثبات سیاسی و همبستگی اجتماعی در پاکستان و امنیت داراییهای هستهای‬
‫پاکستان است در نگاه چینیها یک پاکستان قدرتمند و مستقل از نفوذ هند و وابسته به قدرت‬
‫نظامی چین عنصری اساسی در حفظ موقعیت چین در برابر هند خواهد بود‪ ،‬هند‬
‫تعیینکنندهترین عامل در سیاستهای چین و پاکستان بود (عسگرخانی‪ ،‬قهرمانی‪-12 :1938 ،‬‬
‫‪ .) 11‬پس برای هند و چین عامل پاکستان عاملی نیست که روابط دو کشور را دچار تن کند‪،‬‬
‫چرا که چین در اختلاف بین هند و پاکستان موضع بیطرفی را گرفت‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫عوامل همگرایی و واگرایی در روابط اقتصادی‪-‬سیاسی‪...‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫‪-4-2‬مشارکت استراتژیک هند‪ -‬ایالاتمتحدهآمریکا‬

‫اتکاء فرایند هند بر پشتیبانی ایالاتمتنده به دنبال اعلا رسمی ایجاد یک «مشارکت‬
‫استراتژیک هند و ایالاتمتنده»‪ ،‬بهویژه قرارداد هستهای‪ ،‬بهعنوان تنولی انگاشته شد که‬
‫میتوانست مخل روابط چین و هند گردد‪.‬‬
‫اولین نشانه های تغییر تفکر در خصوص هند در کاخ سفید زمانی بود که بوش دکترین‬
‫امنیت ملی جدید را به سال ‪ 8008‬بیان کرد‪ .‬در این دکترین‪ ،‬بوش به عواملی که زمینهساز‬
‫نزدیکی دو کشور بود اشاره کرد‪ .‬مهمترین تغییر درتفکر ایالاتمتندهآمریکا زمانی اتفاق افتاد‬
‫که سینگ‪ ،‬نخست وزیر هند در ژولای ‪ 8002‬از ایالاتمتنده دیدن کرد‪ .‬در اعلامیه مشترک‬
‫ایالاتمتنده در هند در ژولای ‪ ،8002‬ایالاتمتنده‪ ،‬هند را به عنوان یک دولت مستقل با‬
‫تکنولوژی هستهای پیشرفته دانست‪ .‬همچنین در این اعلامیه بیان شد که هند و ایالاتمتنده‬
‫برای پایان بخشیدن به تنریم های جهانی و آمریکایی علیه هند همکاری خواهند کرد‪ .‬بوش‬
‫همچنین شخصاً با کشورهای تولیدکننده هستهای برای پایان بخشیدن به تنریمهای جهانی‬
‫آمریکا علیه هند گفتوگو کرد (‪ .)Parthasarathy, 2009‬آنچه در موافقتنامهی هستهای هند‬
‫و ایالاتمتنده مشهود به نظر میرسد‪ ،‬تأثیر این توافقنامه بر توازن قدرت‪ 1‬در آسیا در مناسبات‬
‫استراتژیک ایالاتمتنده است‪ .‬ایالاتمتنده اگرچه قوانین بازی را با تغییر هند در جهت ایجاد‬
‫توازن در مقابل چین تغییر دادهاست‪ ،‬اما در همان حال‪ ،‬به هند اجازهی رسیدن به جایگاه یک‬
‫قدرت بزرگ را دادهاست‪ .‬این استراتژی بر پایهی توانایی ایالاتمتنده جهت شکل دادن به‬
‫شرکای منطقهای قابل اعتماد استوار است‪ .‬ایالاتمتنده دریافته است که چین هستهای‬
‫میتواند موازنه را در آسیا برهم زند‪ .‬توافقنامهی هستهای بین هند و ایالات متنده حاصل این‬
‫برداشت ایالات متنده میباشد که این توافقنامه میتواند موازنه را در آسیا برقرار کند (شفیعی‪،‬‬
‫فرجی نصیری‪ .)81 :1939 ،‬هدف اصلی ایالاتمتنده از قرارداد هستهای صلحآمیز‪ ،‬تبدیل هند‬
‫به یک قدرت نظامی منطقهای برای تنقق بخشیدن به منافع ایالاتمتنده میباشد که این‬
‫هدف‪ ،‬بردیگر قدرتهای منطقه نیز تأثیر گذاشته و مجبورند در مصالح امنیتیشان تجدیدنظر‬
‫کنند‪ .‬به طوری که هند به سمت ایالاتمتنده گرای پیدا کرد‪ ،‬پاکستان نیز برای مصالح‬
‫امنیتی خود به اتناد با چین گرای پیدا میکند‪..‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪- Balance of Power‬‬

‫‪33‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫فصلنامه راهبرد سیاسی؛ سال دوم‪ ،‬شماره ‪ ،6‬پاییز ‪9327‬‬

‫وقایع یازدهم سپتامبر ‪ 8001‬نقطه عطف دیگری در روابط هند و امریکا بود‪ .‬دولت هند‬
‫بدون وقفه پیشنهاد هرگونه استفاده از پایگاههای نظامی آن کشور را برای عملیات ضدتروریستی‬
‫به امریکا داد‪ .‬جورجبوش‪ ،‬رئیسجمهوری ایالاتمتنده نیز در ‪ 88‬سپتامبر ‪ ،8001‬دستور لغو‬
‫تمامی تنریم هایی را صادر کرد که در پی آزمای اتمی پوخران دو بر ضد هند اعمال میشد‪.‬‬
‫در دهه نخست قرن بیست و یکم هند بی از هر چیز دیگر مایل بود که از ایالاتمتنده در سه‬
‫زمینهی فناوری استفاده صلحآمیز از انرژی هستهای‪ ،‬فناوری فضایی غیرنظامی‪ ،‬و واردات‬
‫فناوریهای برتر استفاده کند‪ .‬ایالاتمتنده نیز که در آن دوران دو شعار ترویج دموکراسی و‬
‫مبارزه با تروریسم را سرلوحه سیاستخارجی خود قرار داده بود‪ ،‬به صورت طبیعی باید بی از‬
‫پی به هند نزدیک میشد زیرا هند بزرگترین دموکراسی جهان و خود از قربانیان عملیات‬
‫وسیع تروریستی بود که گفته میشد از جان بنیادگرایان اسلامی تنت حمایت ارت پاکستان‬
‫مدیریت میشدهاست (سمیعی‪.)21-22 :1930 ،‬‬
‫با نزدیک شدن هند به ایالات متنده موازنه نیروها و قدرت در آسیا به نفع هند تغییر میکند‬
‫زیرا کنار هم قرار گرفتن ایالاتمتنده و هند و ژاپن و استرالیا بهعنوان کشورهای دموکراتیک‪،‬‬
‫چین را از میدان بهدر میکند‪ .‬بهطور قطع سیاستها و اقدامات هند بهعنوان یکی از بزرگترین‬
‫قدرتهای منطقه جنوب آسیا‪ ،‬سیاستها و انتخابهای راهبردی و اقدامات کشورهای همسایه‬
‫و حتی قدرتهای فرامنطقهای را که منافعی در این منطقه دارند تنت تأثیر قرار میدهد‬
‫(سازمند‪ ،‬حق شناس‪ ،‬قنبری‪ .)22 :1939 ،‬چین این هدف هند را یک چال عمده و مهم‬
‫تلقی می کند‪ ،‬چرا که تبدیل شدن هند به یک مقصد مهم برای سرمایهگذاریهای مستقیم‬
‫خارجی‪ ،‬رقابت برای انرژی و بازارها را بیشتر میکند و از همه مهمتر قدرت فزاینده اقتصادی‪،‬‬
‫نفوذ سیاسی و توانمندی نظامی را برای هند به همراه دارد که برای چین قدرت نظامی هند‬
‫نگران کننده است‪.‬‬

‫‪ -1-4-1‬منافع مشترك هند و ایالات متحدهآمریکا‬

‫تکثیر سلاحهای هستهای در آسیایجنوبی‪ :‬بخشی از یک زنجیرۀ رقابتی است بهگونهای که‬
‫هند تلاش می کند به بازدارندگی در برابر چین دست یابد و پاکستان نیز خواهان دستیابی به‬
‫برابری در مقابل هند است‪.‬‬

‫‪33‬‬
 ‫عوامل همگرایی و واگرایی در روابط اقتصادی‪-‬سیاسی‪...‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫قدرت روزافزون چین‪ :‬افزون بر موضوع هستهای در آسیایجنوبی‪ ،‬عامل دیگر همگرایی‬
‫در روابط هند و ایالاتمتنده نگرانی امنیتی از جان چین است‪ .‬این نگرانی شامل حوزۀ وسیعی‬
‫است‪ :‬از تهدیدات امنیت ذهنی و مادی‪ ،‬نظامی‪ ،‬ایدئولوژیک‪ ،‬استراتژیک‪ ،‬ژئواستراتژیک‪،‬‬
‫اقتصادی گرفته تا ایجاد بلوک یا توازنی علیه ایالاتمتنده در همکاری با قدرتهای منطقهای‪.‬‬
‫هند و ایالاتمتنده هر دو از جان این تهدید چند بُعدی احساس خطر کرده و درصدد ایجاد‬
‫توازن در برابر این قدرت در حال ظهور هستند‪.‬‬
‫تروریسم‪ :‬به بیان دیگر میتوان حوادث ‪ 11‬سپتامبر ‪ 8001‬در «واشنگتن» و حملة‬
‫تروریستی ‪ 19‬دسامبر ‪«8001‬بمبئی» را سومین عامل سرعتدهنده به همگرایی در روابط هند‬
‫و ایالاتمتنده دانست‪ .‬دو قدرت از جان تهدید مشترکی که پایتختهای اقتصادی آنها را‬
‫مورد حمله قرار داد نگران بودند و تلاش برای مبارزه با آن را در دستور کار خود قرار دادند‪.‬‬
‫پاکستان‪ :‬تروریسم و تولید تروریست‪ ،‬مسائل هستهای و کشمیر در کنار رابطة پاکستان و‬
‫چین ذیل موضوع پاکستان قابل بررسی است‪ .‬پاکستان علاوه بر آنکه مأمنی برای تروریستهای‬
‫فعال در افغانستان است‪ ،‬کانون گروههای افراطگرایی هم است که از جنوبآسیا به سمت هند‬
‫سرریز می شوند‪ .‬منازعات پاکستان و هند بر سر کشمیر و منازعات داخلی در پاکستان با هم‬
‫مرتبطند و هر یک دیگری را تغذیه مینماید‪ .‬پاکستان هستهای برای هند یک تهدید در‬
‫دسترس و برای ایالات متنده یک تهدید بالقوه منسوب میگردد (سجادپور‪ ،‬پهلوانی‪:1931 ،‬‬
‫‪.)11-21‬‬
‫یکی از دلایلی که هندیها برای دست یابی به مقا یک بازیگر جهانی در پی جل پشتیبانی‬
‫ایالاتمتنده هستند انگیزه کس قدرت اقتصادی و نیروی نظامی کافی برای رقابت با چین‬
‫میباشد‪ .‬آمریکایی ها سعی دارند تا هند را به عنوان وزنه مقابل چین بالا برند‪ .‬کمک به هند در‬
‫ایجاد برتری سیاسی در منطقه و میان همسایگان و حمایت از نق رهبری در جهان سو ‪،‬‬
‫بهویژه در آسیا‪ ،‬بخشی از این برنامه است‪ .‬بنابراین رقابت و مجادله با چین در موضوع مرزی به‬
‫راه ستیزهجویانهتری روی آورده و پس از جنگ سال ‪ 1318‬خواستار تخلیه ذره ذره از خاک‬
‫اشغال شده هند توسط چین هستند اما احتمال روی آوردن آنها به جنگ برای حل مناقشات‬
‫مرزی بسیار دور میباشد (فرزین نیا‪.)91 :1922 ،‬‬
‫بهرغم روابط گسترده بازرگانی‪ ،‬دو دولت چین و هند رقبایی ژئوپلیتیکی هستند بهگونهای‬
‫که ترس رقابت با چین عاملی مهم در دگرگونی راهبرد هند از عد تعهد به ائتلاف با‬

‫‪33‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫فصلنامه راهبرد سیاسی؛ سال دوم‪ ،‬شماره ‪ ،6‬پاییز ‪9327‬‬

‫ایالاتمتنده بوده است‪ .‬هند جزو قدرتهای نوظهوری است که ایالاتمتنده برای موازنه چین‬
‫به روابطی پررونقتر‪ ،‬عمیقتر و گستردهتر و بهعنوان شریکی مهم در معماری صلح و ثبات‬
‫منطقهای به آن نگاه میکند‪ .‬از طرفی ایالاتمتنده سعی کردهاست که هند‪ ،‬ژاپن و استرالیا را‬
‫بهعنوان متندین خود در نظا منطقهای به پیوندهای قویتر سوق دهد‪ .‬ظهور چین‪ ،‬ایالات‬
‫متنده و هند را به پیوندهای نیرومند سیاسی و امنیتی سوق دادهاست (‪.)Morley, 2015: 87‬‬
‫بنابراین رقابت و مجادله با چین مسیر احتمالی آینده هندیها خواهد بود‪ .‬آنها ممکن است در‬
‫مورد موضوع مرزی به «راه ستیزهجویانهتری» روی آورند و همانگونه که پس از جنگ ‪1318‬‬
‫تقاضا کردند‪ ،‬خواستار «تخلیه ذرهذره از خاک اشغال شده هند توسط چین» باشند اما احتمال‬
‫رویآوری آن ها به جنگ برای حل این درگیری بسیار دور میباشد‪ ،‬بهطوری که روابط این دو‬
‫کشور تاکنون بیشتر به سمت همکاری اقتصادی پی رفته تا تن ‪.‬‬

‫‪ -3‬فرصتهای همکاری چین و هند‬

‫‪ -1-3‬تجارت‬
‫در کنار ژئوپلیتیک‪ ،‬در قرن بیستویکم ژئواکونومیک نیز اهمیت یافت‪ .‬رشد اقتصادی بی‬
‫از ده درصد چین‪ ،‬با رشد اقتصادی دو رقمی هند همراه شد‪ .‬چنین رشد مشابهی سرآغاز‬
‫گفتوگوهای خوشبینانه بهویژه در طرف چینی شد‪ .‬چنین وضعیتی یک شرایط برد‪-‬برد را در‬
‫روابط دو کشور ایجاد کرد و از آن به عنوان قرن آسیایی نا بردهاست (روشن‪ ،‬فرجی‪:1931 ،‬‬
‫‪ .) 818‬گروه کاری مشترک هند و چین جلسات خود را از آوریل ‪ 1333‬از سرگرفت‪ .‬در ماه‬
‫نوامبر سال ‪ 8001‬پکن و دهلینو برای اولین بارنشستی را برگزار کردند‪ .‬به پیشنهاد‬
‫رئیسجمهور چین‪ ،‬جیانگ زمین‪ 1‬و همتای هندی او نارایانان‪ 8‬گروهی از افراد برجسته هند و‬
‫چین متشکل از دیپلماتها‪ ،‬دانشمندان‪ ،‬دانشگاهیان و افراد دیگر در سپتامبر ‪ 8001‬اولین‬
‫نشست خود را در دهلی نو برگزار کردند‪ .‬این گروه پیشنهاداتی در مورد چگونگی ارتقاء روابط‬
‫دوجانبه و موضوعات دیگر ارائه دادند‪ .‬در ضمن دو کشور گفتوگوهای امنیتی‪ ،‬تبادل نظر راجع‬
‫به مبارزه با تروریسم و گفت وگویی استراتژیک در سطح معاونین وزیر را آغاز کردند‪ .‬بعد از‬

‫‪1-‬‬ ‫‪Jiang Zemin‬‬

‫‪2-‬‬ ‫‪Narayanan‬‬

‫‪36‬‬
 ‫عوامل همگرایی و واگرایی در روابط اقتصادی‪-‬سیاسی‪...‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫آزمای اتمی هند در روابط دو کشور نگرانیهایی احساس شد اما این امر باعث مناقشه و تن‬
‫بین آنها نشد‪ ،‬و دو کشور تصمیم بر توسعه روابط شدند‪.‬‬
‫سیاست دهلینو از اواخر دهة ‪ 1320‬که مبتنی بر تعامل فعال با چین بودهاست‪ ،‬تن را به‬
‫عنوان ویژگی اصلی روابط دو کشور طی دهههای ‪ 1320‬تا ‪ ،1310‬به فراموشی سپردهاست‪.‬‬
‫تجارت دو جانبه‪ ،‬در سالهای اخیر رشد چشمگیری یافتهاست‪ ،‬این روابط از کمتر از ‪800‬‬
‫میلیون دلار در اوائل دهة ‪ ،1330‬نزدیک به ‪ 80‬میلیارد دلار در سال ‪ 8002‬ارتقا یافته است و‬
‫اینک چین دومین شریک تجاری هند بعد از ایالاتمتنده است و پی بینی میشود طی‬
‫سالهای آینده‪ ،‬ایالاتمتنده و اتنادیهاروپا را بهعنوان شرکای تجاری اصلی هند پشت‬
‫سربگذارد‪ .‬نکته جال تر آنکه بزرگترین شرکتهای فنی هند‪ ،‬فعالانه در پی سرمایهگذاری‬
‫مشترک با طرفهای چینی خود میباشند‪ .‬همة این اقدامات‪ ،‬در واقع پیامد بهبود روابط دو‬
‫جانبه طی دو دهة اخیر میباشد‪ .‬ماجیالی‪ ،‬دانشمندی چینی است در مارس ‪ ،8000‬بیان کرد‬
‫که ایجاد «مشارکتی سازنده و توأ با همکاری» بی ن این دو کشور در عصر بعد از جنگ سرد‬
‫یک الزا تاریخی و همچنین در جهت منافع دو کشور بودهاست‪ .‬از تغییر این سیاست میتوان‬
‫به عنوان تغییر تئوری «تهدید چین»‪ 1‬به «فرصت چین»‪ 8‬یاد کرد (فرزین نیا‪.)11 :1922 ،‬‬
‫البته این امر‪ ،‬به معنای پایان رقابت سنتی هند و چین نیست و هنوز این رقابت در هند بی از‬
‫چین جایگاه دارد‪ .‬همواره چین به عنوان شاخصی در ذهن سیاستمداران هندی به منظور‬
‫قضاوت پیرامون پیشرفت های اقتصادی و جایگاه سیاسی خود مورد توجه است‪ .‬به هر حال‪،‬‬
‫وسعت‪ ،‬قرابت جغرافیایی و رشد سریع و تلاش در جهت رسیدن به استانداردهای قدرت بزرگ‬
‫اقتصادی و سیاسی‪ ،‬مطمئناً رقابت را به ویژگی روابط دو کشور تبدیل خواهد کرد‪.‬‬
‫در آوریل سال ‪ 8002‬نخستوزیر چین از هند دیدار کرد‪ ،‬که دو دولت اعلامیه مشترکی‬
‫صادر کردند که روابط آنها به عنوان یک « مشارکت استراتژیک و همکاری برای صلح و آرام »‬
‫تأکید داشت‪ .‬بدین ترتی ‪ ،‬پیشرفت قابل ملاحظهای در زمینه همکاری تجاری و مرزی به دست‬
‫آمد‪ .‬پکن و دهلینو همچنین توافقنامه حمایت و ارتقاء سرمایهگذاری دو جانبه را به امضاء‬
‫رسانده و میزان تجارت دو جانبه را برای سال ‪ 8010‬رقم بسیار بالای ‪ 10‬میلیارد دلار تعیین‬
‫کردند‪ .‬در حالی که این کشور تلاش می کند روابط با هند را بهبود بخشد سعی دارد ارتباط‬

‫‪1‬‬ ‫‪- China's Threat‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪- China Opportunity‬‬

‫‪37‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫فصلنامه راهبرد سیاسی؛ سال دوم‪ ،‬شماره ‪ ،6‬پاییز ‪9327‬‬

‫خود با پاکستان را نیز حفظ کند‪ .‬از زمانی که روندترمیم روابط دوستانه و همکاری چین‪ -‬هند‬
‫در سال ‪ 1322‬آغاز شد‪ ،‬کانون توجه آن بر همکاریهای تجاری و اقتصادی قرار داشته است نه‬
‫امنیتی‪ .‬به فراموشی س پردن موضوعات مورد اختلاف و تمرکز بر ایجاد همکاری اقتصادی راهی‬
‫است که چینی ها از زمان پایان عصر مائو در روابط خارجی خود در پی گرفته و به کشورهای‬
‫دیگر نیز توصیه کردهاند‪.‬‬
‫در سال ‪ ،8002‬تجارت دو طرفه هند‪-‬چین نسبت به سال ‪ %91 ،8001‬افزای پیدا کرده و‬
‫به ‪ 12/1‬میلیارد دلار رسید‪ .‬تنها سهسال پی از آن در سال ‪ 8008‬حجم کل تجارت دو جانبه‬
‫آنها فقط ‪ 2‬میلیارد دلار بود‪ .‬تجارت دو جانبه ظرف هفت ماه اول سال ‪ 8001‬به ‪ 19/1‬میلیارد‬
‫دلار‪ ،‬یعنی ‪ %81‬بیشتر از دوره مشابه سال قبل از آن‪ ،‬رسیده بود‪ .‬بنابراین چین به عنوان‬
‫شریک تجاری اصلی هند در آسیای شمال شرقی جایگزین ژاپن شده و در مسیر پیشی گرفتن‬
‫از آمریکا برای تبدیل شدن به شریک تجاری شماره یک این کشور ظرف چند سال آینده قرار‬
‫دارد (‪ .)The Hindu,7 September 2007‬در سال ‪ 8010‬حجم روابط دو کشور به ‪10‬‬
‫میلیارد دلار رسیده است‪ .‬بر این مبنا میتوان گفت که حجم تجارت دو کشور در طول یک دهه‬
‫‪ 8000-8010‬بیست برابر شده است که رشد شگفتانگیزی را نشان میدهد‪ .‬افزون بر این‪،‬‬
‫اختلافات تجاری متعددی نیز میان دو کشور وجود دارد؛ بهگونهای که هند بیشترین اقدامات‬
‫ضددامپینگ را علیه چین انجا داده و بسیار بی از سایر شرکای تجاری چین از رفتار تجاری‬
‫این کشور به سازمان تجارت جهانی شکایت بردهاست‪ .‬اما منافع مشترک روابط اقتصادی به‬
‫میزانی برای دو کشور اهمیت دارد که اختلافات تجاری را به موضوعی حاشیهای تبدیل‬
‫کردهاست (سیمبر‪ ،‬بهرامیمقد ‪ ،‬زیبایی‪ ،)111-112 :1931 ،‬و وضعیت کنونی روابط دو کشور‬
‫حاکی از آن است که «دیپلماسی همگرایی اقتصادی»‪ 1‬باعث شدهاست تا اشتراکات بر افتراقات‬
‫برتری پیدا کند (منمودی بورنگ‪ ،)19 :1939 ،‬به همین سب ‪ ،‬رهبران چین و هند تصمیم‬
‫گرفتند روابط اقتصادی و بازرگانی دو کشور را تقویت کنند‪ .‬در خطمشی هند برای تجارت‬
‫خارجی در سالهای ‪ 8012‬تا ‪ 8080‬پی بینی شدهاست که ارزش واردات هند از چین در سال‬
‫مالی ‪ ،8011-8011‬در صورت ادامه وضعیت جاری‪ ،‬از ‪ 20‬میلیارد دلار فراتر رود و ارزش‬
‫صادرات هند به چین حدود ‪ 80‬میلیارد دلار و در نتیجه کسری تجاری هند ‪ 10‬میلیارد دلار‬
‫خواهد بود‪ .‬و در طول سال مالی ‪ 8011-8012‬به ‪ 18/1‬میلیارد دلار و کسری تجاری هند از‬
‫‪1‬‬ ‫‪- Diplomacy of Economic Convergence‬‬

‫‪33‬‬
 ‫عوامل همگرایی و واگرایی در روابط اقتصادی‪-‬سیاسی‪...‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫تجارت با چین در سال ‪ 8012-8011‬به ‪ 10/1‬میلیارد دلار بالغ شد‬ ‫انجا‬

‫(‪.)http://persian.cri.cn‬‬
‫بنابراین واضح است که روابط تجاری بین دو کشور در دو دهه اخیر افزای یافتهاست‪ .‬آمار‬
‫و ارقا سال ‪ 8011‬تا ‪ ،8012‬بیانگر این موضوع است که چین اولین واردکننده منصولات‬
‫تولیدی از هند و هند نهمین واردکننده منصولات تولیدی چین است جدول زیر میزان واردات‬
‫چین و هند را از یکدیگر از سال ‪ 8011‬تا ‪ 8012‬را نشان میدهد‪.‬‬
‫روندهای کلان اقتصاد سیاسی بینالملل به همکاری دو کشور کمک کردهاست‪ .‬چین و هند‬
‫به عنوان دوکشور درحال توسعه از منافع مشترکی در برابر جهان توسعه یافته برخورداند‪ .‬هردو‬
‫کشور درچارچوب گروهبندی بریکس درصدد نهادینهسازی همکاری خود برآمدهاند‪ .‬اقتصاد‬
‫وتجارت سب شدهاست ت ا دو کشور فراتر از موضوعات امنیتی‪ ،‬سطح همکاری خود را افزای‬
‫دهند‪ .‬افزای حجم روابط تجاری چین و هند بیانگر این واقعیت بوده و میتواند احتمال منازعه‬
‫نظامی میان دو طرف را کاه دهد (سلیمانپور‪ .)188 :1939،‬بنابراین چین و هند بهعنوان‬
‫بزرگترین کشورهای در حالتوسعه جهان‪ ،‬بهطور پیوسته روابط خود را توسعه داده و تبادلات‬
‫اقتصادی و بازرگانی آنها نیز روزبهروز بیشتر میشود‪.‬‬
‫آمار و ارقا صادرات و واردات جهانی بیانگر این موضوع است که از سال ‪ 8011‬به بعد چین‬
‫دومین واردکننده بعد از ایالاتمتنده و اولین صادر کننده کالا است؛ در حالی که هند‬
‫سیزدهمین کشور واردکننده منصولات و نوزدهمین کشور صادرکننده است‪ .‬جدول زیر واردات‬
‫و صادرات جهانی چین و هند را از سال ‪ 8011‬به بعد‪ ،‬به تصویر کشیدهاست (روشن‪ ،‬فرجی‪،‬‬
‫‪.)819 :1931‬‬

‫‪ -2-3‬انرژی و امنیت دریایی‬

‫دو قدرت نوظهورآسیایی در قرن ‪ 81‬با افزای نیاز به منابع انرژی برای تغذیه اقتصادهای‬
‫در حال رشد خود‪ ،‬سعی در ایجاد روابط امنیتی نزدیک با کشورهای سرشار از انرژی و همچنین‬
‫سعی در حفظ امنیت خطوط دریایی خود دارند‪ ،‬که بخ عمدهای از تجارت از آن طریق‬
‫صورت میگیرد‪ .‬چین دومین مصرفکننده نفت بعد از ایالاتمتنده است‪ .‬مصرف انرژی هند‬
‫انتظار میرود رشدی بین ‪ 9/1‬تا ‪ %1/9‬در هر سال داشتهباشد و در سال ‪ 8090‬بیشتر از دو‬
‫برابر شود‪ .‬بر این اساس‪ ،‬هند به سومین واردکننده نفت در جهان قبل از سال ‪ 8082‬میشود‬

‫‪32‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫فصلنامه راهبرد سیاسی؛ سال دوم‪ ،‬شماره ‪ ،6‬پاییز ‪9327‬‬

‫)‪ .)Gojree, 2013: 51‬هر دو کشور از عمدهترین واردکنندگان انرژی هستند‪ .‬در سال ‪،8001‬‬
‫کل انرژی مصرفی چین و هند به ترتی ‪ 93/1‬و ‪ %18/1‬بود‪ .‬پی بینی میشود که این رقم تا‬
‫سال ‪ 8082‬در مورد چین به ‪ %10/9‬و در مورد هند به ‪ %89/2‬برسد‪ .‬افزای رشد اقتصادی‬
‫همچنین منجر به افزای نیاز دو کشور به واردات انرژی میشود‪ ،‬و افزای نیاز دو کشور به‬
‫حفظ امنیت منابع انرژی مورد استفاده و دسترسی به آنها گاهی اوقات همراه با هزینههایی‬
‫برای دو طرف میباشد‪ .‬رقابت بر سر کنترل و دسترسی به منابع انرژی در سالهای آتی مهمتر‬
‫و افزای مییابد‪ .‬بر همین اساس است که چین در سالهای اخیر سرمایهگذاری زیادی در‬
‫توسعه بنادر و پایگاه های دریایی در پاکستان‪ ،‬بنگلادش‪ ،‬میانمار و سریلانکا کردهاست‪ .‬اگر چه‬
‫چین مرز مشترکی با اقیانوس هند ندارد‪ ،‬اما در منافل چینی از اقیانوس هند به عنوان مرز‬
‫بعدی چین نا برده میشود‪ .‬از طرف دیگر هند نیز یک نظارهگر منفعل به این تنولات‬
‫نبودهاست‪ ،‬آن کشورتما این اقدامات را با افزای و ارتقای روابط نظامی با مالدیو‪ ،‬ماداگاسکار‪،‬‬
‫سیشل و ایالات متنده در اقیانوس هند و با میانمار‪ ،‬سنگاپور‪ ،‬اندونزی‪ ،‬تایلند‪ ،‬ویتنا ‪ ،‬تایوان‪،‬‬
‫فیلیپین‪ ،‬استرالیا‪ ،‬ژاپن و ایالاتمتنده در شرق پاسد میدهد (‪.)Gojree, 2013: 51‬‬
‫با توجه به تنولات ذکرشده بالا میتوان پی بینی کرد که در آینده رقابت دریایی بین دو‬
‫غول آسیایی تنت عنوان برخورد نیروی دریایی هند و چین‪ ،‬در اقیانوس هند و آرا تشدید‬
‫می شود و رقابت دریایی بُعد جدیدی به رقابت ژئوپلیتیکی سنتی هند و چین میبخشد‪ .‬بنابرین‬
‫آ ینده روابط هند و چین بسیار حساس و ظریف است و احتمال وخیم شدن و زوال ناگهانی‬
‫روابط در نتیجه سوءبرداشت و نگرش خصمانه بهویژه در موضوعات مرزی وجود دارد‪ .‬رقابت بر‬
‫سر منابع‪ ،‬تداخل حوزه های نفوذ و روابط نزدیک با رقبای یکدیگر‪ ،‬بیانگر این موضوع است که‬
‫روابط آینده بین دو غول آسیایی بیشتر دربرگیرنده ویژگیهای رقابتی تا همکاری جویانه است‪.‬‬
‫در اینجا باید یکبار دیگر عنوان کرد که در یک چنین فضای پیچیده و ظریفی‪ ،‬هیچ یک از‬
‫طرفین اقدا بیثباتکننده ای در روابط دو جانبه اقتصادی یا روابط دیگر انجا نمیدهد‪ .‬اما دو‬
‫کشور همزمان سعی در تثبیت قدرت و موقعیت خود و حلو فصل مسائل و مشکلات د اخلی و‬
‫خارجی خود دارند‪.‬‬

‫‪30‬‬
 ‫عوامل همگرایی و واگرایی در روابط اقتصادی‪-‬سیاسی‪...‬‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫نتیجهگیری‬
‫ماهیت و چگونگی کن ‪ ،‬تعامل و رقابت چین و هند‪ ،‬تا حدود زیادی میتواند تعیینکننده‬
‫سامان یافتگی نظم منطقهای و بینالمللی و یا برعکس بروز تن و بیثباتی در منطقه و حتی‬
‫نظا بینالملل باشد‪ .‬روابط چین و هند به عنوان مهمترین روابط دوجانبه قرن ‪ 81‬توصیف‬
‫میشود و با توجه به فاکتورهای تاریخی و تمدنی این دو بازیگر‪ ،‬نتایجی که به دست میآید این‬
‫است که ماهیت این روابط میتواند تعیینکننده چشماندازهای صلح و امنیت منطقهای و‬
‫بینالمللی باشد‪ .‬در مجموع باید بیان داشت که همکاری در زمینههای تجاری و اقتصادی‪ ،‬به‬
‫دلیل سطوح پایین حساسیتزایی‪ ،‬بتواند مهمترین حوزههای همکاری بین چین و هند را به‬
‫منظور کاستن از تن ها و اصلاح سوء برداشتهای بین دو بازیگر‪ ،‬تشکیل دهد‪ .‬چین و هند‬
‫تلاش دارند تا با استفاده از استراتژی «مدیریت همسایگان»‪ ،‬علاوه بر اینکه بتوانند ائتلافهای‬
‫همسو با خود در آسیا را پدید آورند‪ ،‬در همان حال قدرت روبه رشد یکدیگر را نیز مهار کرده و‬
‫زمینة ارتقاء جایگاه خود در سلسله مرات قدرت بینالمللی را نیز فراهم آورند‪ .‬در این میان‬
‫چین از جایگاه مطلوبتری نسبت به هند‪ ،‬به دلیل برخورداری از یک استراتژی منسجم و‬
‫برقراری ارتباط مناس بین سه مرحلة تنظیم استراتژی یعنی تنلیل منیط‪ ،‬تصمیمگیری و‬
‫اجرا برخوردار میباشد‪ .‬نکته اساسی که در تبیین دوره کنونی روابط چین و هند اهمیت دارد‬
‫این است که در هر دو کشور‪ ،‬دولتهای توسعهگرا حاکماند‪ ،‬دولتهایی که انتخاب استراتژیک‬
‫آنان پیشبرد سریع توسعه اقتصادی است‪ .‬پیشبرد توسعه اقتصادی نیاز به منیط امنیتی‬
‫مسالمتآمیز دارد‪ .‬دقیق ًا از همین روست که دو کشور از تن در روابط دو جانبه دوری‬
‫میکنند و با اهمیت بخشیدن به منافع مشترک‪ ،‬حوزههای رقابت را نیز مدیریت میکنند‪ .‬این‬
‫موضوع در سفر نخست وزیر چین به هند و بهویژه اعلامیه مشترک دو کشور‪ ،‬به خوبی بروز و‬
‫ظهور دارد‪ ،‬با وجود این‪ ،‬وضعیت کنونی روابط دو کشور حاکی از آن است که «دیپلماسی‬
‫همگرایی اقتصادی» باعث شده است تا اشتراکات بر افتراقات برتری پیدا کند‪.‬‬

‫‪39‬‬
‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫فصلنامه راهبرد سیاسی؛ سال دوم‪ ،‬شماره ‪ ،6‬پاییز ‪9327‬‬

‫فهرست منابع‬
‫آل احمد‪ ،‬سیدمهرداد‪ ،‬چابهار‪ ،‬سرایگرد افشاری‪ ،‬بابک (‪« .)1931‬چابهار‪ ،‬کلید موازنه قدرت در شمال‬
‫اقیانوس هند»‪ ،‬اولین همایش ملی توسعه سواحل مکُران و اقتدار دریایی جمهوری اسلامی‬
‫ایران‪ 82 -‬لغایت ‪ 90‬بهمن‪.‬‬
‫اسمال‪ ،‬اندرو (‪ .)1931‬محور چین‪-‬پاکستان؛ ژئوپلیتیک نوین آسیا‪ ،‬مترجم‪ :‬منمد حسین‬
‫دهقانیان‪ ،‬مؤسسه فرهنگی مطالعات و تنقیقات بینالمللی ابرار معاصر تهران‪ ،‬معاونت پژوهشی کتاب‬
‫تخصصی‪.‬‬
‫اطاعت‪ ،‬جواد‪ ،‬احمدی‪ ،‬ابراهیم (‪« .)1931‬تنلیل ژئوپلیتیک روابط پاکستان و همسایگان‪ :‬تن ها و‬
‫تهدیدها»‪ ،‬فصلنامه تحقیقات سیاسی بینالمللی‪ ،‬شماره ‪ ،81‬پاییز‪.‬‬
‫روشن‪ ،‬امیر؛ فرجی‪ ،‬منمدرضا (‪« .)1931‬روابط هند و چین»‪ ،‬فصلنامه روابط خارجی‪ ،‬سال نهم‪،‬‬
‫شماره دو ‪ ،‬تابستان‪ ،‬صص ‪.889-822‬‬
‫سازمند‪ ،‬بهاره؛ حق شناس‪ ،‬منمدرضا؛ قنبری‪ ،‬لقمان (‪« .)1939‬چشمانداز موازنه قدرت در روابط هند‬
‫‪-‬پاکستان در پرتو تنولات اخیر»‪ ،‬فصلنامه روابط خارجی‪ ،‬سال ششم‪ ،‬شماره اول‪ ،‬بهار‪.‬‬
‫سجادپور‪ ،‬سیدمنمدکاظم؛ پهلوانی‪ ،‬مهرداد (‪« .)1931‬جایگاه جمهوری اسلامی ایران در روابط هند و‬
‫ایالات متندۀ آمریکا»‪ ،‬پژوهش نامة ایرانی سیاست بینالملل‪ ،‬سال اول‪ ،‬شماره ‪ ،1‬پاییز و‬
‫زمستان‪ ،‬صص ‪.12-39‬‬
‫سلیمانپور‪ ،‬هادی (‪« .)1939‬آمریکا و چین و چشمانداز نظا بینالملل»‪ ،‬پژوهشنامه علوم سیاسی‪،‬‬
‫سال نهم‪ ،‬شماره سو ‪ ،‬تابستان‪ ،‬صص ‪.111-119‬‬
‫سمیعی‪ ،‬منمد (‪« .)1930‬آیا هند دگر بار به دامان امپریالیسم بازگشته است؟»‪ ،‬فصلنامه مطالعات‬
‫جهان‪ ،‬دوره اول‪ ،‬شماره ‪ ،8‬زمستان‪ ،‬صص ‪.13-18‬‬
‫سیمبر‪ ،‬رضا‪ ،‬بهرامیمقد ‪ ،‬سجاد‪ ،‬زیبایی‪ ،‬مهدی (‪« .)1931‬سیاستخارجی هند»‪ ،‬گیلان‪ :‬انتشارات‬
‫دانشگاه گیلان‪.‬‬
‫شفیعی‪ ،‬نوذر؛ فرجینصیری‪ ،‬شهریار (‪« .)1939‬ترتیبات سیاسی‪ -‬امنیتی در جنوبآسیا و تأثیر آن بر‬
‫امنیت ملی ج‪ .‬ا‪ .‬ایران»‪ ،‬فصلنامه سیاست پژوهی‪ ،‬سال اول‪ ،‬شماره ‪ ،1‬زمستان‪ ،‬صفنات‪.3- 91 :‬‬
‫ایالات متنده و‬ ‫قدرت چین و واکن‬ ‫عسگرخانی‪ ،‬ابومنمد؛ قهرمانی‪ ،‬منمدجواد (‪« .)1938‬افزای‬
‫هند در برابر آن»‪ ،‬فصلنامه تحقیقات سیاسی بینالمللی‪ ،‬شماره هفدهم‪ ،‬زمستان‪ ،‬صص ‪.29-92‬‬
‫فرزیننیا‪ ،‬زیبا (‪« .)1922‬روابط چین و هند‪ :‬همکاری و رقابت»‪ ،‬ماهنانه رویدادها و تحلیلها‪ ،‬سال‬
‫بیستوسو ‪ ،‬شماره ‪ ،891‬مرداد‪ ،‬صص‪.11 – 82 .‬‬

‫‪39‬‬
 ...‫سیاسی‬-‫عوامل همگرایی و واگرایی در روابط اقتصادی‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬

‫ «تبیین روابط استراتژیک چین و‬.)1932( ‫ سارا‬،‫ یدالله؛ دهقاننصیری‬،‫ منمود؛ دهقان‬،‫کتابی‬
.‫ بهار‬،‫ شمارۀ اول‬،‫ دورۀ پنجم‬،‫ فصلنامه علمی پژوهشی سیاست جهانی‬،»‫پاکستان‬
‫ پایان نامه‬،‫ راهبرد امنیتی چین در نظم جهانی آمریکایی‬.)1939( ‫ فاطمه‬،‫منمودی بورنگ‬
.‫کارشناسی ارشد رشته روابط بینالملل دانشگاه گیلان‬
،)1931،‫ (اردیبهشت‬،»)‫ (عوامل همگرایی و واگرایی‬،‫«گسترش روابط چین با پاکستان‬
https://www.mehrnews.com/news/2539493.
http://persian.cri.cn.
Goldestone, Jacka A, (2004). More Social Movements or Fewer? Beyond Political
Opportunity Structures and Relational Fields, Theory and Society, vol 33, .....343
Gojree, M.U, (2013), "India and China: Prospects for Challenges", International
Research Journal of Social Sciences, 2.
Jain, B.M, (2004), "India- China Relations: Issues and emerging trends" The
Round Table: The Commonwealth Journal of International Affairs.
Mahmoud Khalid, (2007), "Sino-Indian Relations: Future Prospects- Friendship,
rivalry or Contention?", Regional Studies, Spring.
Malik, M, (2001), "South Asia in China’s Foreign Relations: Peace, Security and
Global Change", Pacific Publishing Company Review, 13(1), 73-90.
Morley, James William, (2015), Driven by Growth: Political Change in the Asia-
Pacific Region. Routledge.
Parthansarthy. G, (2009), "Emerging Trends in India-Us Relations", India
Quarterly: a Journal of International Affairs, 65, (37)373-381.
Ratha, K. C, and Mahapatra, S. K, (2012), "India-China Bilateral Relations:
Confrontation and Conciliation, Sustainable Growth, Economic Development,
and Global Competitiveness", Conference: 23rd International Business
Information Management Association Conference (IBIMA) on “Vision 2020
Sustainable Growth, Economic Development, and Global Competitiveness”, At
Valencia, Spain, Volume: 23.
Zhu, Y, (2011), "Sino – Indian Relations – From Hostility to Mutual Cooperation
and Complementation", Japan Center for Economic Research, Asia Research
Report.

33