Peter Abraham'

ATLAS ANATOMII
Ciało człowiek
budowa
i funkcj

Świat Książki
 SPIS TREŚCI

Wstęp 6

Głowa * 8

Szyja 66

Klatka piersiowa 84

Kończyny górne 124

Brzuch " 154

Narządy płciowe 182

Miednica 196

Kończyny dolne 202

Układy 232

Indeks 248

Źródła zdjęć 256

ATLAS ANATOMII
Wstęp
W ciągu ostatnich kilkuset lat nastąpił ogromny rozwój medycyny
i anatomii człowieka, co było możliwe dzięki przełomowym odkry-
ciom, których dokonało kilku postępowych myślicieli.
ielka jest fascynacja naszym ciałem,
W tym jak ono działa, dlaczego coś za-
czyna źle funkcjonować i co zrobić,
aby powrócić do zdrowia. Na przestrzeni dzie-
jów wszelakiego autoramentu lekarze,
chirurdzy, szarlatani, szamani, alche-
micy, uzdrowiciele i astrolodzy,
którzy w swoim czasie byli po-
ważanymi i dobrze opłacany-
mi zawodowcami, wymy-
ślali mnóstwo, przeważnie Ą
błędnych teorii, mających
wyjaśnić anatomię i fi-
zjologię człowieka.
Pomimo długiej listy
złych praktyk historia
medycyny usiana jest też
jasnymi punktami, takimi
jak błyskotliwe odkrycia
i prawdziwie wizjonerskie
myślenie, które przywiodły
nas do nowoczesnej wiedzy
medycznej. Hipokrates, „ojciec
medycyny", praktykował medycy-
nę w V wieku przed naszą erą na
greckiej wyspie Kos i niewątpliwie był naj-
sławniejszą postacią w owym czasie. Jego osiągnię-
ciem było ustanowienie ścisłych reguł postępowa-
nia etycznego wśród lekarzy i wprowadzenie
obserwacji jako metody badań naukowych. Stwo-
rzył on podstawy nowoczesnej medycyny.
Cztery płyny ustrojowe
Prace Hipokratesa wywarły głęboki wpływ na me-
dycynę, a jego idee w następnych wiekach zostały
entuzjastycznie poszerzone przez kolejne pokole-
nia lekarzy. Niestety, jego teorie dotyczące anato-
mii człowieka i powstawania chorób były niepre-
cyzyjne. Wierzył on, że cztery płyny ustrojowe
(żółć czarna, żółć żółta, flegma i krew) decydują
o zdrowiu człowieka i że każda choroba jest skut-
kiem braku równowagi pomiędzy nimi. W śre-
6
dniowieczu teoria „humoralna" była ciągle uważa-
na za obowiązującą, a religia chrześcijańska i islam
znajdowały się pod jej silnym wpływem. Różnego
rodzaju metody leczenia, takie jak puszczanie krwi,
usuwanie trujących płynów z organizmu,
pobudzanie „nadmiaru płynów" do
swobodnego przemieszczania się
w organizmie, wprowadzano
w życie, często stosując miks-
tury sporządzone przez
aptekarzy, które zawierały
tak dziwaczne składniki
jak języki traszek i wą-
troby robaków.
Na tym XVII-wiecznym wykresie
wykonanym przez Anastasiusa
Kirchera ludzkie ciato reprezen-
tuje świat w mikrokosmosie, któ-
ry jest opisywany jako żyjący or-
ganizm z przebiegającymi w nim
procesami metabolicznymi.
Pod koniec XIV wieku
wraz z nastaniem we Wło-
szech epoki Renesansu doko-
nał się postęp w dziedzinie nauk
medycznych. Ponowne odkrycie
tego, co odkryto już w starożytności,
zachęciło lekarzy do zastosowania metod nau-
kowych w badaniach medycznych i uwolnienia
się spod wpływów religii i zabobonów. Wielki
człowiek tego okresu, Leonardo da Vinci,
przedstawił nowe poglądy. Uważał on, że aby
móc leczyć choroby, trzeba najpierw poznać
ciało i toczące się w nim procesy, a wiedzę tę
można zdobyć, przeprowadzając sekcje ludzkich
zwłok. Wykonywanie sekcji zwłok nie było
czymś nowym. Claudius Galen, lekarz, który
cieszył się wielkim uznaniem w II wieku, prze-
prowadzał sekcje zwierząt i zakładał, że taka sa-
ma jest budowa anatomiczna ludzkiego ciała.
Pogląd ten cieszył się uznaniem przez ponad
1500 lat. Lecz w XVI wieku Andreas Vasalius
zajmujący się anatomią człowieka wykazał, że

Chirurdzy mogą dziś wykonywać
takie zabiegi, które 200 lat temu
graniczyłyby z cudem; a obecne
współczynniki przeżyć pacjentów
oszołomiłyby ówczesnych lekarzy.
Galen się mylił i w książce z roku 1543 de Hu-
mani Corporis Fabrica opisał uprzednio niezna-
ne struktury. Jednak zdobywanie zwłok na po-
trzeby sekcji nie było zajęciem ani przyjemnym,
ani łatwym. Kościół w Europie zabraniał wyko-
nywania sekcji, tak więc lekarze studiujący ana-
tomię, chcąc zdobyć materiał do swoich badań,
musieli uciekać się do kradzieży zwłok z gro-
bów lub odcinania ciał wisielców z szubienic.
Do innych pionierskich prac Leonarda da Vinci
i Vasaliusa należą sporządzane przez nich lub na
ich zlecenie diagramy i ilustracje, na których
przedstawiono budowę anatomiczną człowieka.
Krążenie krwi
Jednak poglądy te i metody budziły wiele kontro-
wersji i były często odrzucane. W 1628 roku an-
gielski lekarz William Harvey zaszokował świat
medyczny publikacją An Anatomical Disquisition
on the Movement ofthe Heart and Blood.
W książce tej wykazał, że krew krąży po organi-
zmie oraz dowodził, że serce przepompowuje
krew przez tętnice. Opisał również znaczenie za-
stawek serca w kontrolowaniu przepływu krwi.
Choć poglądy te wydawały się na owe czasy dzi-
waczne, jednak ponownie udowodniono, że nau-
kowe metody badawcze stanowią drogę, którą
należy dalej kroczyć. Jego odkrycia zostały po-
twierdzone z chwilą wynalezienia mikroskopu
w końcu XVII wieku - po raz pierwszy naukowcy
mogli zobaczyć więcej niż nieuzbrojonym okiem.
Pod koniec XIX wieku wprowadzono wiele no-
wych sposobów postępowania, które dziś są
czymś zupełnie oczywistym. James Young Simp-
son opracował pierwsze środki znieczulające, Jo-
seph Lister środki odkażające, a w 1896 roku
Wilhelm Roentgen zadziwił świat wynalezieniem
aparatu rentgenowskiego, który umożliwiał ba-
WSTĘP
danie wnętrza ciała bez konieczności przeprowa-
dzania zabiegu chirurgicznego. Nowe horyzonty
ukazał Louis Pasteur, który ustalił związek po-
między zarazkami a chorobami, a Karl Landstei-
ner odkrył istnienie czterech grup krwi i przygo-
tował grunt dla bardziej skomplikowanych za-
biegów chirurgicznych, jakimi są przeszczepy
narządów. Chirurdzy mogą dziś wykonywać
takie zabiegi, które 200 lat temu graniczyłyby
z cudem, a obecne współczynniki przeżyć pa-
cjentów oszołomiłyby ówczesnych lekarzy.
Odkrywanie anatomii ludzkiego ciała
Co właściwie wiemy o tym, jak działają układy
naszego ciała i jak możemy lepiej zrozumieć to,
co lekarz lub chirurg widzi i robi? Atlas anatomii
daje możliwość poznania wszystkich elemen-
tów, z których się składamy. Książka ta podzie-
lona jest na dziewięć części przedstawiających
anatomiczną budowę organizmu od czubka gło-
wy aż po palce stopy. Są to: głowa, szyja, klatka
piersiowa, kończyny górne, brzuch, narządy
płciowe, miednica, kończyny dolne, układy.
W każdym rozdziale omówiono kości, mięśnie,
nerwy tkanki miękkie i narządy, przedstawiono
ich działanie oraz to, jak ze sobą współpracują.
Książka ta z pewnością będzie początkiem fa-
scynującej podróży.
Connor Kilgallon, Amber Books Ltd.
Technika rezonansu magnetycznego MRI (Magnetic Resonance
Imaging) umożliwia personelowi medycznemu uzyskanie przekro-
jów w postaci plastrów przez organizm. Można ją stosować w bada-
niach nowotworów tkanek miękkich, jak np. mózgu.
ATLAS ANATOMII

Czaszka - widok od przodu Kość czołowa

Kości czaszki są natu- (Os frontale)
Tworzy czoto i sklepie- Wcięcie nadoczo-
ralnym kaskiem ochron- nie oczodołu dołowe
(lucKura supraorbitalis)
nym osłaniającym mózg Olwór lub wcięcie w górnej
c/cści oczodołu, w którym
Sklepienie
i narządy zmysłów czaszki
przebiegają nerwy i naczynia
(Calvaria)
przed uszkodzeniami. Część czaszki mózgowej Oczodół
pokrywająca od góry mózg (Orbita)
Czaszka składa się z 28 Jama, w której leży gałka
oczna i przynależne do niej
oddzielnych kości i jest • mięśnie, nerwy i naczynia,
zwana też orbitą
(S^ Gtadzizna
najbardziej złożonym *& (Glabella)
Miejsce, w którym
elementem ludzkiego kość nosowa łą-
czy się z wyrost- Kość skroniowa
szkieletu. kiem czołowym (Os temporale)
szczęki Jedna z dwóch kości,
Kości czaszki stanowią podporę dla Nasion które tworzą boki
Punkt w miejscu podstawę czaszki
części miękkich twarzy i głowy. Jej
przecięcia linii środ-
podstawową funkcją jest ochrona kowej ciata ze Skrzydło mniejsze
mózgu, szczególnie narządów zmy- szwem nosowo-czo- kości klinowej
słów, np. oczu i przebiegających towym (Ala minor ossis
sphenoidale)
w obrębie głowy fragmentów ukła-
Jedno z dwóch skrzy-
dów oddechowego i pokarmowego. Kość nosowa deł bocznych odcho-
Czaszka stanowi również miejsce (Os nasale)
dzących od trzonu
Parzysta kość tworzą-
przyczepu dla wielu mięśni szyi kości klinowej
ca grzbiet nosa
i głowy. Kość jarzmowa
Chociaż często myśli się o czasz- (Os zygomaticum)
Tworzy kość policzka
ce jak o jednej kości, to jednak
/** Brzeg pod- i boczną ścianę
składa się ona z 28 oddzielnych \& oczodołowy oczodołu
kości. Dla wygody często dzieli się (Margo infraorbitalis) Otwór podoczodołowy
ją na dwie części: czaszkę [cra- Stanowi część brzegu (Incisura infraorbitalis)
nium) i żuchwę. Podstawą do ta- dolnego oczodołu Otwór, przez który przechodzą
kiego podziału jest fakt, że pod- naczynia krwionośne i nerwy
czas gdy większość kości czaszki
ma względnie stałe połączenia, to Szczęka
(Meocilla)
żuchwę można łatwo oddzielić.
Trzon Parzysta kość tworząca
Czaszkę [cranium) dzieli się na żuchwy szczękę górną
kilka mniejszych okolic, do któ- (Corpus mandibulae) Otwór bródkowy
rych należy: Kość w kształcie pod- (Foramen mentale) Otwór, przez który prze-
kowy tworząca szczę- chodzą nerwy i naczynia; punkt wrażliwości
• okolica sklepienia czaszki, kę dolną na ucisk przebiegającej tędy trzeciej gałązki
• podstawa czaszki, nerwu trójdzielnego do dolnej wargi i brody
• kości twarzy,
Małżowina
• szczęka, nosowa dolna Przegroda nosa KLUCZ j 0 nniejsce można
• przewody słuchowe (uszy), (Concha nasalis interior) (Septum nasi) ^PK bez trudu wyczuć
• jamy czaszki (wnętrze czaszki, Zwiększa powierzchnię ja- Ściana dzieląca jamę noso- 'jy pod skórą
w którym znajduje się mózg). my nosowej wą na prawą i lewą połowę

Zatoki czaszki
W ogólnym pojęciu zatoki są to jamy lub
puste przestrzenie ciała. W czaszce
znajdują się cztery zatoki, które
poprawnie nazywa się „zatokami
przynosowymi". Ich nazwy pochodzą
od kości, w których jamy te występują:
• zatoki czołowe,
• zatoki sitowe,
• zatoki szczękowe,
• zatoki klinowe.
Ten fragment czaszki przedstawia
trzy zatoki przynosowe: czołowe (1),
sitowe (2) i szczękowe (3).
Czwartych, klinowych, nie widać,
gdyż znajdują się one we wnętrzu
czaszki, za oczami. Wszystkie zatoki
przynosowe łączą się z jamą nosa.
Zatoki przynosowe są to przestrzenie
powietrzne łączące się z jamą nosa
cienkimi, a przez to łatwo zatykającymi
się kanałami. Ich rola ogranicza się do
nadawania głosowi brzmienia i, być
może, zmniejszania ciężaru czaszki.
Tkanka wyścielająca zatoki przynosowe
jest tak sama jak ta, która wyściela
jamy nosa, dlatego też łatwo ulega
zakażeniu (co prowadzi do zapalenia
zatok).
Najczęściej ulega zakażeniu zatoka
szczękowa. W przebiegu infekcji rozwija
się zapalenie btony śluzowej wyścielającej
zatoki, co wywołuje uczucie
zatkanego nosa, utratę powonienia oraz
wyciek ropy i śluzu z nosa.
W leczeniu stosuje się głównie drenaż
z antybiotykami lub bez nich.

8
i
 GŁOWA

Czaszka podświetlona Zatoki czołowe

(Sinus frontalis)
Przestrzenie powietrzne połączone z jamą
nosową; ich rola nie jest w petni wyjaśnio-
Większość kości czaszki na, ale uważa się, że wptywają one na
połączonych jest za pomo- kształt oczodotu i dwuoczne widzenie
cą szwów - nieruchomych
włóknistych złączy. Połą-
czenia te oraz kości czasz-
Skrzydło większe kości klinowej
ki znajdujące się w jej (Ala major ossis sphenoidale)
wnętrzu można dostrzec, Jedno z dwóch skrzydeł bocznych
Grzebień koguci odchodzących od trzonu kości
stosując silne oświetlenie. (Crista galli) klinowej
Niewielki grzebień kostny
Miejsca, w których kości czaszki łą- rzutujący się na kość si-
tową
czą się ze sobą, nazywa się szwami
czaszki. Szew wieńcowy łączy kości
czołowe i ciemieniowe, a szew
strzałkowy łączy dwie kości ciemie-
niowe. Ważne jest, by wiedzieć,
gdzie znajdują się te połączenia, po-
nieważ na zdjęciu rentgenowskim
można pomylić je ze złamaniami.
Szczelina oczodołowa
U noworodków odstępy pomiędzy górna
kośćmi czaszki są względnie szerokie, Zatoka sitowa - (Fissura orbitalis supe-
umożliwia to dopasowanie się kości (Sinus ethmoidalis) rior)
Utworzona z ośmiu- Otwór pomiędzy skle-
czaszki w czasie przechodzenia głowy
dziesięciu komórek si-
dziecka przez kanał rodny kobiety pieniem i boczną ścianą
towych znajdujących
i zabezpiecza przed złamaniem. Miej- oczodotu, przez który
się w zewnętrznej czę-
biegną naczynia i nerwy
sca styku kości są pokryte włóknisty- ści kości sitowej
Łuk jarzmowy
mi błonami zwanymi ciemiączkami. (Arcus zygomaticus)
W większości porodów główkowych Cienki most kostny
można, w czasie badania ginekolo- pomiędzy kośćmi
gicznego, opuszkami palców wykryć Małżowina nosowa skroniową i jarzmową
(Concha nasalis)
ciemiączka, co pozwala określić poło-
Kość w kształcie muszli rzu
żenie głowy dziecka. tująca się na jamę nosową Gałąź żuchwy
(Ramus mandi-
buiae)
ZMIANY PROPORCJI Kość rzutująca się
TWARZY ponad żuchwą za
Ponieważ dzieci mają tylko zawiąz- zębami; stanowi
ki zębów i zatok, ich twarze są pro- podporę dla mięśni
porcjonalnie mniejsze niż doro- żuchwy
słych. (Czaszka noworodka stanowi
V4 długości całego ciała). Gdy sta-
rzejemy się, zmniejsza się względna Zatoka szczękowa
wielkość twarzy, co spowodowane (Sinus maxillaris)
Zatoka w kształcie
jest kurczeniem się dziąseł, utratą piramidy położona
zębów oraz masy kości. w jamie szczękowej

L,zaszka pomalowana
Patrząc na czaszkę od przodu, wi- Kolorami zaznaczono najważniejsze kości czaszki widzia-
dzimy dziewięć ważnych kości. Po- nej od przodu. W tej projekcji - zwanej przednią (ante-
malowana farbami czaszka (po pra- rior) - niektórych kości, jak np. kości potylicznej (znajdu-
wej) ukazuje wyraźnie ich granice: jącej się z tylu głowy) i podniebiennej (tworzącej
podniebienie górne) nie można zobaczyć.
Kość czołowa
Kość potyliczna
Kość skroniowa
Radiogram wyraźnie
4 Kość nosowa
ukazuje szwy łączące
5 Kość klinowa
kości. Jednak wygląd
6 Kość Izowa
ich sprawia, że leka-
7 Kość jarzmowa
rze mają trudności
8 Szczęka
z ustaleniem rozpo-
9 Żuchwa
znania złamania. Żeby
znaleźć złamanie, le-
Innymi ważnymi częściami czaszki karze obserwują prze-
są oczodoły, jama nosowa i zęby. bieg pięciu czarnych
Niektóre kości czaszki, jak te linii na jasnej kości.
otaczające oczodół, są względnie Obecność jaśniejsze-
cienkie i podatne na złamania, jed- go obszaru we wnę-
nak dużo zachodzących na siebie trzu zatok może suge-
kości sprawia, że lekarzom podczas rować obecność
badania radiologicznego jest trudno w jamie płynu, takiego
takie złamania zauważyć. jak ropa lub krew.

I
ATLAS ANATOMII

Czaszka - widok z boku

Widok czaszki z boku Kość ciemieniowa — Szew wieńcowy — Kość czołowa
wyraźnie ukazuje (Os parietale)
Parzysta kość tworząca
(Sutura coronalis)
Szew łączący kość
(Os fronłale)
Tworzy czoto i górną część obu oczodo-
sklepienie i boki czaszki czotową z obiema
złożoność jej budowy kośćmi ciemienio-
łów. Przy porodzie składa się z dwóch
potówek, które później się tączą
wymi Kość łzowa
z wieloma oddzielnymi (Os lacrimalej
Pterion Najmniejsza kość twarzy, która
kośćmi i połączeniami Punkt zejścia kości tworzy część ściany oczodołu
czołowej, ciemienio-
pomiędzy nimi. wej, części skalistej
kości skroniowej
i skrzydła większego ^•S Kość nosowa
Wiele kości czaszki występuje kości klinowej ^S>r (Os nasale)
parami i są one ułożone Parzysta, czworoboczna kość
tworząca nasadę i grzbiet nosa
symetrycznie po obu stronach linii
przechodzącej przez środek głowy.
Parzystymi kośćmi są kości: Szew węgłowy
(Sułura lambdoi- Kość jarzmowa
nosowe, jarzmowe, ciemieniowe, (Os zygomaticum)
skroniowe. Inne kości, jak np. kości dea)
Tworzy wystającą
Znajduje się po-
sitowa i klinowa, występują część policzka i część
między kością
pojedynczo, jednak zlokalizowane oczodołu
potyliczną
są w linii pośrodkowej ciała. i kośćmi
Niektóre kości rozwijają się jako ciemieniowymi
dwie oddzielne połowy, a następnie Łuk jarzmowy
łączą się w linii pośrodkowej, jak (Arcus zygomaticusj
Poziomy luk utworzo-
np. kość czołowa i żuchwa. ny przez kości jarz-
Kości czaszki stale podlegają mową i skroniową
Zewnętrzny
procesom przebudowy. otwór słuchowy
Na zewnętrznej powierzchni kości Szczęka
w kości skronio-
tworzy się nowa jej warstwa, wej (Maxilla)
Szczęka górna
a nadmiar jej od strony Kanat prowadzący
do ucha środko- Kość klinowa
wewnętrznej ulega wchłanianiu i Os sphenoidaie)
wego i wewnętrz- Wyrostek sutko-
zwrotnemu do krwi. Dynamika Tworzy podstawę
nego waty kości skro-
tego procesu zależy od wielu niowej czaszki z tyłu za
różnych komórek i dobrego (Processus mastoideus) oczami
zaopatrzenia w krew. Kość potyliczna Wyniosłość kostna leżą- Łuskowa (płaska)
(Os occipitale) ca z tyłu za uchem Otwór bródkowy
Czasami niedobór komórek część kości skroniowej (Foramen mentale)
Kość w ksztatcie miejsce przyczepu wie- Tworzy część boku
odpowiedzialnych za wchłanianie spodka tworząca Trzon żuchwy Otwór do przejś-
lu mięśni szyi czaszki
zwrotne zaburza metabolizm kości, tyl i część podsta- (Corpus mandi- cia naczyń krwio-
co prowadzi do znacznego wy czaszki bulae) nośnych i nerwów
pogrubienia kości czaszki Wyrostek rylcowaty Szczęka dolna
Gałąź żuchwy
- osteopetrozy (choroby kości skroniowej (Ramus mandibulae)
marmurowej kości), lub choroby (Processus styloideus) Łączy się z kością skronio-
Pageta - w których przebiegu może Wyrostek kostny w kształcie pal- wą, tworząc staw skroniowo- KLUCZ To miejsce można
ca, miejsce przyczepu mięśni -żuchwowy
rozwinąć się ślepota i głuchota. bez trudu wyczuć
i ścięgien
pod skórą

kości czas
1 Szew węgłowy
2 Szew potyliczno-sutkowy
3 Szew ciemieniowo-sutkowy
4 Szew łuskowy
5 Szew klinowo-luskowy
6 Szew klinowo-czołowy
7 Szew czolowo-jarzmowy
8 Szew wieńcowy
9 Staw skroniowo-żuchwowy
Jedynym ruchomym stawem czaszki
jest staw skroniowo-żuchwowy. w którym
żuchwa łączy się z czaszką. Połączenie
to umożliwią jedzenie i mówienie.
Wszystkie pozostałe kości są
połączone ze sobą za pomocą szwów,
które występują tylko w czaszce.
Ta pomalowana czaszka przedstawia
umiejscowienie 11 głównych kości
U dorosłych tworzą je cienkie stref;
niezmineralizowanej tkanki włóknistej
łączące nieregularne, wzajemnie
zazębiające się brzegi sąsiednich kości.
U rozwijającego się małego dziecka
połączenie kości czaszki szwami ma
na celu umożliwienie ich wzrostu
w odpowiednim ustawieniu.
Podczas szybkiego zwiększania się
wymiarów czaszki, w okresie od
niemowlęctwa do wieku dziecięcego,
powiększający się mózg wywiera
nacisk na kości, oddzielając je od
siebie w miejscu szwów, a nowa kość
jest odkładana na brzegu szwu,
stabilizując czaszkę w jej nowym
wymiarze. W wieku siedmiu lat
spowalnia się wzrost w obrębie szwów
czaszkowych, a czaszka powiększa
się znacznie wolniej w procesie

I
oraz łączące je szwy. przebudowy kości

10
 GŁOWA

Wnętrze czaszki
Wnętrze lewej połowy Bruzda tętnicy Szew wieńcowy
czaszki ukazuje oponowej środkowej (Sutura coronalis)
(Sulcus arteriae menin-
sklepienie czaszki geae mediae) Siodto tureckie
(Sella turcica)
(calvańa) i przekrój Biegnie ku górze i w tyt
Zagłębienie, w którym znajduje się
do opon, które ieżą na
przez kości twarzy. zewnątrz mózgu przysadka
Pterion
(Pterion)
Porównując tę fotografię ze
zdjęciem czaszki od zewnątrz,
Część oczodołowa kości czołowej
widać wiele tych samych kości, jak (Pars orbitalis ossis frontalis)
Kość
również dodatkowe struktury. ciemieniowa Tworzy sklepienie oczodołu
Kostna część przegrody nosa (Os parietale)
(ściana dzieląca jamę nosa) Zatoka czołowa
utworzona jest z lemiesza oraz (Sinus frontalis)
blaszki pionowej kości sitowej.
Wewnętrzny 5S Kość nosowa
W tej czaszce powietrzne zatoki otwór słu- • ' (Os nasale)
klinowe są duże. W zagłębiającym chowy
się w zatokę siodle tureckim znajdu- w części ska-
je się przysadka mózgowa. Ma ona listej (pirami- Zatoka klinowa
dzie) kości (Sinus sphenoidalis)
wielkość ziarna grochu i wytwarza skroniowej
hormony. Kółkiem zaznaczono (Meatus Blaszka pionowa
pterion. Jego pozycja pokrywa się accusticus kości sitowej
z miejscem zaznaczonym na fotogra- internus) j (Lamina perpendicula-
fii przedstawiającej czaszkę z boku. ns ossis ethmoidalis)
Kość
Czaszka pokrywa mózg, a złama- potyliczna Lemiesz (Vomer)
nia czaszki mogą prowadzić do sta- (Os Część podnie-
nów zagrażających życiu. Jeśli doj- occipitale) bienna szczęki
dzie do złamania kości skroniowej,
Szew
mogą ulec uszkodzeniu naczynia węgłowy
krwionośne odchodzące od tętnicy (Sutura
oponowej środkowej, co prowadzi lambdoidea)
do powstania krwotoku nadopono-
wego. Naczynie to zaopatruje Trzon żuchwy
w krew kości czaszki i opony pokry- (Corpus
wające z zewnątrz mózg. Jeśli uleg- mandibulae)
nie ono rozerwaniu, wypływająca / 5 Ł Guzowatość Otwór żuchwy
z niego krew może wywierać nacisk ' ^ r potyliczna (Foramen
na położone w mózgu ważne dla ży- zewnętrzna mandibulae)
cia ośrodki. Jeśli nie zmniejszy się (Protuberantia
occipitalis externa) Brzeg Haczyk skrzydłowy
ciśnienia wewnątrz czaszki, może blaszki przyśrodko-
otworu
wystąpić nagły zgon. Do tętnicy tej wielkiego Gałąź żuchwy Kąt żuchwy wej wyrostka skrzy-
chirurg może dotrzeć z dojścia koło (Ramus (Angulus dłowatego
punktu określanego jako pterion. mandibulae) mandibulae)

mmm fypy kości czaszki

Kość jest gęstą, twardą, zminerali- się z dwóch zewnętrznych cienkich W szpiku kostnym wytwarzane Kości gąbczaste występują
zowaną tkanką łączną składającą się blaszek kości zbitej, pomiędzy są komórki krwi, podczas gdy tylko w czaszce. Stanowią one
z trzech składników: którymi znajduje się luźna kość same kości są źródłem jonów mocną i lekką ochronę mózgu
• macierzy organicznej (ok. 25% gąbczasta. W podobnej do kra- wapnia niezbędnych do oraz odżywiają mózg i ważne
wagowych) utworzonej głównie townicy kości gąbczastej znajduje prawidłowego funkcjonowania dla życia narządy zmysłów.
z włókien kolagenu, się szpik kostny. nerwów i mięśni.
• kryształów fosforanu wapnia
i węglanu wapnia (ok. 65%
wagowych) znanego pod nazwą
hydroksyapatytu,
• około 10% wody.
Połączenie materiałów
organicznych z mineralnymi
sprawia, że kość jest mocna
i sztywna, a jednocześnie giętka
i może znosić obciążenie, nie
krusząc się.
Kości czaszki - czołowa, cie-
mieniowa, potyliczna i skroniowa
- są kośćmi płaskimi składającymi
Prawa kość ciemieniowa, odcięta
Przekrój poprzeczny kości blaszka zewnętrzna (2), poniżej
szczęki górnej ukazuje budowę której znajduje się kość
zatok przynosowych podobną gąbczasta (1). Widać budowę
do plastra miodu - sprawia to, podobną do gąbki; poniżej
że są one lżejsze, lecz wcale znajduje się wewnętrzna blaszka
nie słabsze.
r r kości zbitej.

11
ATLAS ANATOMII

Sklepienie i podstawa czaszki

Sklepienie czaszki Sklepienie czaszki
Sklepienie czaszki widok z zewnątrz wnętrze
stanowi górny odcinek TYŁ
Kość potyliczna
czaszki, który otacza (Os occipitale)
Widoczna z góry;
i ochrania mózg. tworzy część tylu
i podstawy czaszki Szew strzałkowy
Cztery kości, które tworzą (Sulura sagittalisj
sklepienie czaszki, to kość czołowa, Guz ciemieniowy Łączy dwie kości
dwie kości ciemieniowe i część (Tuber pańetale) ciemieniowe
Wyniostość na bocznej
kości potylicznej. powierzchni czaszki
Kości te powstają w procesie,
w którym błony utworzone
z miękkiej tkanki łącznej „Płaska" kość
twardnieją (kostnieją), stając się ciemienia
kością, nie przechodząc przez Zbudowana
z trzech warstw:
pośrednie stadium chrząstki, jak
tuski wewnętrz-
to się dzieje z niektórymi innymi / 5 Ł Szczyt nej, śródkościa
kośćmi czaszki. Szczególnie ważne >& (Vertex) i tuski zewnętrznej
punkty w sklepieniu czaszki to: Środkowa część skle-
U szew strzałkowy, który przebiega pienia tworząca naj-
wyższy punkt czaszki
od szwu węgłowego położonego
z tyłu głowy do szwu wieńcowego; Kość ciemieniowa
B szczyt (najwyższy punkt (Os pańetale)
Parzysta kość leżąca — Bruzda tętnicy
sklepienia czaszki) - najwyższa po przeciwległych oponowej środ-
część środkowa przebiegająca stronach czaszki kowej
wzdłuż szwu strzałkowego; Szew (Sulcus arteriae me-
wieńcowy ningeae mediae)
• odległość pomiędzy dwoma
(Sutura coronalis) Umożliwia przejście
guzami ciemieniowymi jest naczyń do opon le-
najszerszym wymiarem czaszki; Przebiega między
żących na zewnątrz
kością czołową
B złożona natura wzajemnie mózgu
i dwiema kośćmi
zachodzących na siebie szwów, ciemieniowymi
które umożliwiają znaczne Grzebień czołowy
powiększenie się czaszki w okresie (Crista frontalisj
dojrzewania i zapewniają Uwypuklenie kości czoto-
Kość czołowa wej w gtąb jamy czaszki
wytrzymałość i stabilność czaszki
(Os frontale)
osoby dorosłej. Tworzy przednią
część sklepienia
KLUCZ To miejsce można
czaszki i czoto
bez trudu wyczuć
pod skórą
PRZÓD

Ponieważ czaszka rozwija się
w jedyny w swoim rodzaju sposób
- rosnący mózg wywiera nacisk na
kości, powodując rozszerzenie
szwów - każde zaburzenie
w obrębie samych kości lub szwów
może spowodować drastyczne
zmiany kształtu i wyglądu głowy
noworodka lub dziecka.
Izolowane przedwczesne zrastanie
się szwów (kiedy pojedyncze połą-
czenia przekształcają się w stałe, za-
nim mózg osiągnie swoją docelową
wielkość) nazywa się kraniosynosto-
zą. Powoduje ona znaczne zmniej-
szenie możliwości poszerzania się
wymiarów czaszki na szwach.
Mózg stale się powiększa w kie-
runkach, na które pozwalają mu
elastyczne szwy czaszkowe. Nie-
prawidłowości w rozwoju szwów
powodują powstanie różnych znie-
kształceń mózgu, zależnych od te-
go, w którym szwie występują;
U łódkogłowie polega na wydłu-
żeniu czaszki w kształt łódki
w następstwie zwężenia (przed-
i\ rozw ojoi
wczesnego zamknięcia) szwu
strzałkowego,
• krótkogłowie polega na skróceniu
czaszki spowodowanym
obustronnym zwężeniem szwu
wieńcowego,
• skośnogłowie polega na skośnym
asymetrycznym zdeformowaniu
czaszki będącym następstwem
zwężenia jednej połowy szwu
wieńcowego,
U wieżogłowie, stożkogłowie
polega na nieprawidłowym
nadmiernym nachyleniu czaszki
spowodowanym przedwczesnym
zamknięciem szwów strzałkowego
i wieńcowego.
Zaburzenia procesów tworzenia się Dziecko ze stożkoglowiem ma Ten mężczyzna ma klasyczne
kości mogą również powodować stożkowaty czubek głowy i niedo- objawy brachycefalii (krótkogto-
deformacje czaszki. Achondroplazja rozwinięte sklepienie czaszki. Ta wia) - wysoką, spiczastą głowę
- chondrodystrofia płodowa (karło- wada rozwojowa może też powo- i wypukłe oczy - spowodowane
watość) dotyczy chrząstek kości. dować upośledzenie widzenia. zarośnięciem szwu wieńcowego.
Oznacza to, że kości podstawy
czaszki są skrócone, podczas gdy Wodogłowie jest ciężką chorobą, to powiększanie się wymiarów
sklepienie czaszki jest prawidłowe w której dochodzi do gromadzenia głowy w wyniku wysokiego
(kostnienie na podłożu błoniastym się otaczającego mózg płynu ciśnienia działającego od wewnątrz.
nie jest zaburzone). mózgowo-rdzeniowego. Powoduje

12
ł GŁOWA

Podstawa czaszki
Niezwykły widok
Dół przysieczny
czaszki od spodu. Widać (Fossa incisiva)
szczękę górną i otwór, Zagłębienie wiodące do Szew podniebienny pośródkowy
korzenia kla
przez który przechodzi (Sutura palatina mediana)
Wyrostek podniebienny Biegnie między dwoma wyrostkami
rdzeń kręgowy. szczęki podniebiennymi szczęki
(Processus palatinus
Kości podstawy czaszki (kość maxillae)
sitowa, klinowa i część kości Blaszka pozioma
potylicznej), leżące w okolicy linii kości podniebiennej Kość jarzmowa
pośrodkowej, rozwijają się w inny (Lamina horizonłalis (Os zygomaticum)
ossis palatini)
sposób niż kości sklepienia czaszki.
Razem z wyrostkiem pod-
Wywodzą się one z wcześniej niebiennym szczęki two- Lemiesz
występujących chrzestnych rzy podniebienie twarde (Vomer)
struktur, które uległy kostnieniu Stanowi część
I Łuk jarzmowy
śródchrzęstnemu. (Arcus przegrody nosowej
Szczękę tworzą dwie symetryczne zygomaticus) Kość klinowa
kości, w których osadzone są zęby. (Os sphenoidale)
Podniebienie twarde tworzą Otwór owalny Otwór kolcowy
wyrostki podniebienne szczęki (Foramen ovale) (Foramen spinosum)
i blaszki poziome kości
podniebiennych. Otwór poszarpany Guzek gardłowy
(Foramen lacerum) (Tuberculum pha-
Kanał tętnicy szyjnej ryngeum)
WADY PODNIEBIENIA (Canalis caroticus) Miejsce przycze-
Rozszczep podniebienia występuje
pu mięśni gardta
wtedy, gdy w życiu płodowym Otwór szyjny
Otwór rylcowo-
struktury podniebienia nie złączą (Foramen jugulare)
-sutkowy
się prawidłowo, tworząc szczelinę (Foramen stylo-
Wyrostek
w sklepieniu jamy ustnej. Szczelina mastoideum)
sutkowaty
ta łączy jamę ustną i jamę nosową. (Processus
Jeśli szczelina obejmuje również Otwór wielki
masłoideus)
(Foramen magnum)
szczękę, to powstaje zajęcza warga Wyniosłość kości
Otwór, przez który
w wardze górnej. Defekt ten często skroniowej
przechodzi rdzeń
można skorygować zabiegiem Wcięcie sutkowe przedłużony łączący
chirurgicznym. (Incisura mastoidea) się z pniem mózgu
Dzieci z wąskim podniebieniem Grzebień potyliczny
i ciasno rosnącymi zębami mogą zewnętrzny Otwór sutkowy
mieć założony aparat ortodontyczny, (Crista occipitalis (Foramen mastoi-
externa) deum)
którego zadaniem jest stopniowe
zwiększanie nacisku w poprzek
podłużnie biegnącego podniebienia. Guzowatość poty-
' liczna zewnętrzna KLUCZ T- • •
W ciągu miesięcy brzegi szwu To miejsce można
(Protuberantia occipi-
ulegają rozszerzeniu, co umożliwia talis externa) "^" bez trudu wyczuć
wytwarzanie się nowej kości pod skórą
i powstanie dodatkowej przestrzeni
dla zębów.

I uianwid jest tu liczba mnuyct tizu. Najważniejszymi otworami'

łacińskiego słowa foramen oznaczające-
go otwór. Otwory te tworzą wiele pofą-
czeń w kształcie kanałów przechodzą-
\ cych przez kości czaszki, które
umożliwiają naczyniom krwionośnym
i 12 parom nerwów czaszkowych
wejście do jamy czaszki i wyjście z niej.
Inne mniej regularne kanały łączą żyły
leżące na zewnątrz czaszki z tymi
1 # położonymi wewnątrz. Są to żyły
wypustowe, które przechodzą przez
I
otwory wypustowe. Tymi drogami może
szerzyć się zakażenie z zewnątrz czaszki
i powodować ciężkie zakażenie w jej wnę-
To zdjęcie z bliska przedstawia lewą
potowe dołu środkowego czaszki
(jednego z trzech zagłębień w dnie
jamy czaszki) od wewnątrz i cztery
otwory: (1) otwór kolcowy, (2) otwór
owalny, (3) otwór poszarpany, (4)
otwór wielki.
w czaszce są.
• otwór wielki, przez który rdzeń
kręgowy łączy się z pniem mózgu,
• otwór poszarpany, który znajduje się
pomiędzy częścią skalistą kości
skroniowej a kością klinową,
• otwór owalny (po jednym otworze
z obu stron), przez który przechodzi
gałąź żuchwowa nerwu trójdzielnego
• otwór kolcowy, umożliwiający przejś-
cie tętnicy oponowej środkowej do
wnętrza jamy czaszki,
• otwór rylcowo-sutkowy, przez niego
przechodzi VII nerw czaszkowy (nerw
twarzowy),
• otwór szyjny, stanowiący ujście zatoki
esowatej i zatoki kości skalistej oraz
trzech nerwów czaszkowych,
• kanat tętnicy szyjnej, przez który
przechodzi przez niego tętnica szyjna
wraz z towarzyszącymi jej włóknami
nerwowymi.

13
ATLAS ANATOMII
Kości czaszki pokrywa pięć warstw tkanki.
Skóra przymocowana jest mocno do mięśni za pomocą tkanki łącznej,
przez którą przebiega dużo naczyń krwionośnych.
Skóra głowy pokrywa wierzchołek
głowy i rozciąga się od linii włosów
z tyłu głowy do brwi z przodu.
Stanowi ona grubą przesuwalną
ochronną warstwę pokrywającą
czaszkę. Można w niej wyróżnić
pięć warstw; pierwsze trzy są ze
sobą ściśle połączone.
OCHRONA
Skóra głowy jest najgrubsza
i najbardziej owłosiona na całym
ciele. Chroni ona czaszkę, a skóra
okolicy czoła ma szczególne
znaczenie dla mimiki twarzy,
ponieważ jest do niej przyczepio-
nych wiele włókien mięśniowych,
co umożliwia przesuwanie jej do
przodu i do tyłu.
TKANKA ŁĄCZNA ZBITA
Pod skórą głowy znajduje się ściśle
z nią związana warstwa zbitej
tkanki łącznej, przez którą
przebiega wiele tętnic i żył. Tętnice
te są gałązkami tętnic szyjnych
wewnętrznej i zewnętrznej, które
łącząc się ze sobą, zapewniają bogate
unaczynienie wszystkich okolic
skóry głowy.
Ta warstwa tkanki łącznej łączy
mięśnie ze skórą głowy w taki
sposób, że gdy nawet dochodzi do
rozdarcia skóry w czasie wypadku,
te trzy warstwy pozostają ściśle ze
sobą połączone.
Korzeń włosa
Opuszka
włosa
Mieszek włosa
Przekrój poprzeczny przez skórę
ukazuje włosy wraz z mieszkami.
Można zobaczyć również mięśnie
przywłosowe.
14
Skóra głowy
Czaszka
(Cranium)
Tkanka łączna
Skóra
(Cutis) zbita
Zewnętrzna warstwa, w któ- Druga warstwa;
rej znajduje się wiele miesz- łączy skórę
ków włosowych, gruczołów z czepcem ścięg-
potowych i łojowych nistym; prze-
biegają przez
Śródkoście nią liczne naczy-
(Diplóe) nia krwionośne
Porowata tkanka wy-
pełniająca przestrzeń Czepiec
znajdującą się między ścięgnisty
blaszką zewnętrzną (Aponeurosis
i wewnętrzną kości epicranialis)
Powierzchnia Cienka, mocna
mózgu błona ścięgnista,
Mózg pokryty jest która łączy brzu-
oponą miękką, któ- siec potyliczny
z tyłu głowy
ra leży najgłębiej ze
wszystkich opon z brzuścem czo-
towym z przodu
Pajęczynówka Mięsień
(opona pajęcza) \
skroniowy
(Musculus temporalis)
(Arachnoidea
encephali) Mięsień z boku głowy;
przyczepia się do dol-
Cienka włóknista
nej żuchwy i można go
warstwa pokrywająca
oponę miękką leży wyczuć przy zaciśnię-
tych zębach
pomiędzy oponą twar-
Tkanka tączna luźna
dą a oponą miękką
Umożliwia przesuwanie się
Opona twarda móz- górnej warstwy skóry głowy
gowia względem warstwy położo-
nej najgłębiej, okostnej
(Dura mater encephali)
Mocna, włóknista błona czaszki
wyścielająca czaszkę
Okostna czaszki
od wewnątrz
(Pericranium)
Żyta śródkościa Najgłębiej położona war-
(Vena diploica) stwa skóry głowy, okost-
Położona we wnętrzu kości na, jest błoną pokrywają-
gąbczastej czaszki cą kości czaszki
Odstonięło pięć warstw skóry owło- KLUCZ To miejsce możną
sionej głowy, aby ukazać ich wzajem- bez trudu wyczuć
ne położenie względem naczyń krwio- pod skórą
nośnych i położonej poniżej kości.
Skóra głowy jest najbardziej w poszczególnych mieszkach
owłosioną okolicą ciała. Włosy włosowych układają się
na skórze głowy izolują od zimna naprzemiennie, wypadania włosów
i chronią przed działaniem słońca zwykle się nie zauważa.
i w pewnej mierze osłaniają głowę Gruczoły łojowe, które
przed niewielkimi urazami. wytwarzają oleistą wydzielinę
Każdy włos składa się z korzenia nazywaną łojem skórnym, znajdują
położonego w skórze i łodygi się także w skórze kontaktującej się
wystającej ponad skórę. W skórze z mieszkiem włosa. Łój smaruje
korzeń otoczony jest mieszkiem łodygę włosa oraz chroni skórę
włosowym. Włos wystaje z mieszka przed bakteriami i grzybami.
włosowego pod kątem ostrym Do mieszka dochodzi mięsień,
i dlatego skutecznie okrywa skórę. który w czasie skurczu pociąga
Mieszki włosowe w skórze łodygę i prostuje włosy, przez co
głowy przechodzą przez fazę powstaje „gęsia skórka". Skurcz
mięśni powoduje również
wzrostu i spoczynku. Po aktywnej
fazie wzrostowej mieszki włosowe wyciśnięcie na zewnątrz zawartości
L
i opuszka włosa odpoczywają gruczołu łojowego.
Gruczoł łojowy przez krótki okres. Włosy
Mięśnie wypadają w czasie fazy spoczynku.
przywłosowe Ponieważ fazy wzrostu i spoczynku
 GŁOWA

Mięśnie skóry głowy

Mięśnie skóry głowy
znajdują się pod skórą Skóra
i warstwą tkanki łącznej. (Cutis)
Najbardziej zewnętrzna warstwa,
Przesuwają one skórę w której znajdują się włosy
czoła i szczęk podczas
Czepiec
żucia. Tkanka łączna zbita
scięgnisty
Znajduje się bezpo-
średnio pod skórą, (Aponeurosis
Mięsień potyliczno-czołowy jest z która jest złączona, epicranialis)
biegną w niej tętnice Warstwa włók-
dużym mięśniem składającym się nistej tkanki
i żyły, którymi płynie
z dwóch części, jednej położonej krew łącznej, która
z przodu, a drugiej z tyłu skóry łączy brzusiec
głowy, połączonych płatem czołowy z brzuś-
włóknistej tkanki łącznej (czepcem cem potylicz-
nym mięśnia
ścięgnistym). Brzusiec czołowy
Brzusiec / 5 potyliczno-
mięśnia potyliczno-czołowego -czotowego
czołowy ^&
znajduje się w okolicy czołowej. (Venter frontalis)
Rozpoczyna się na skórze brwi, Pokrywa czoto
kieruje się do tyłu i łączy z czepcem i sklepienie
ścięgnistym. Mięsień ten podnosi czaszki na odcin-
ku od czepca — Brzusiec
brwi i marszczy czoło lub pociąga potyliczny
ścięgnistego do
skórę głowy do przodu. (Venter
brwi; unosi brwi
Brzusiec potyliczny mięśnia i marszczy czoto occipitalis)
potyliczno-czołowego rozpoczyna Zaczyna się na
kości potylicznej
się w tylnym górnym odcinku szyi
i łączy z czep-
i kieruje się do przodu, gdzie łączy cem ścięgnistym;
Mięsień —
się z czepcem ścięgnistym. Skurcz okrężny oka pociąga skórę
mięśnia powoduje przesunięcie (Musculus orbi- głowy do tyłu
skóry głowy ku tyłowi. cularis oculi)
Mięsień
Mięśnie skroniowe położone są Piaski mięsień,
skroniowy
który otacza oko
z boku po obu stronach czaszki (Musculus temporalis)
nad uszami. Ich włókna przebiegają Mięsień okrężny — Położony z boku
od czaszki w kierunku żuchwy. ust głowy, przebiega
Uczestniczą one w procesie żucia. (Musculus orbiculans w dół do żuchwy;
oris) zamyka żuchwę
Mięsień zwieracz i przytrzymuje ją pod-
LUŹNA TKANKA ŁĄCZNA otaczający usta czas spoczynku
Czwartą warstwą znajdującą się pod
mięśniami i czepcem ścięgnistym
jest luźna tkanka łączna. Dzięki niej
warstwy znajdujące się powyżej
mogą względnie łatwo przesuwać
się po warstwie położonej poniżej.
Jest to miejsce, w którym skóra
głowy może się oderwać podczas
wypadku, gdy np. głowa wypada Brzusiec potyliczny mięśnia
przez przednią szybę samochodu. potyliczno-czołowego unieruchamia
Piątą warstwę stanowi okostna czepiec scięgnisty, przez co brzusiec KLUCZ To miejsce można
czaszki, która jest mocną błoną czołowy może uczestniczyć w mimice
bez trudu wyczuć
pokrywającą bezpośrednio kości twarzy. Mięsień skroniowy odpowiada pod skórą
czaszki. za zaciskanie żuchwy.

skóry głowy
Uszkodzenia skóry głowy i warstw
znajdujących się pod nią powodują
obfite krwawienie, nawet przy
niewielkim skaleczeniu. Za
długotrwałe i obfite krwawienie po
zranieniu odpowiadają dwa
czynniki.
Aby odżywić tak wiele mieszków
włosowych, tkanki pokrywające
czaszkę mają więcej głębokich
naczyń krwionośnych niż skóra
w pozostałych obszarach ciała.
Krew dopływa do skóry i tkanki
podskórnej głowy przez wiele tętnic,
Rozlegle zranienia skóry głowy
bardzo krwawią, gdyż tętnice się
nie obkurczają. Upośledza to
powstawanie skrzepu.
które łączą się ze sobą przez ana-
stomozy biegnące w tkance łącznej
zbitej położonej pod skórą. Te
łączące się ze sobą naczynia
krwionośne zapewniają bardzo
dobre ukrwienie wszystkich tkanek
pokrywających kości czaszki.
Warstwa tkanki łącznej zbitej
przytrzymuje naczynia i sprawia,
że nie mogą się one obkurczać po
urazie, tak jak tętnice w innych
okolicach ciała. Jeśli tętnice nie
mogą się zwężać, utrudnia to
tworzenie się skrzepu. Aby
zahamować krwawienie, konieczne
jest uciśnięcie krwawiącego Większość krwi zaopatrującej
miejsca. skórę głowy przepływa przez na-
czynia położone na powierzchni
mięśni pokrywających czaszkę.

I 15
ATLAS ANATOMII

Mózg
Mózg stanowi część ośrodkowego układu nerwowego, położoną we wnętrzu jamy czaszki.
Zarządza on wieloma funkcjami organizmu, takimi jak praca serca,
zdolność chodzenia i biegania oraz myśleniem i emocjami.
Mózg składa się z trzech głównych Lewa półkula mózgu Prawa półkula mózgu
części: przodomózgowia, śródmózgo-
wia i tyłomózgowia. Przodomózgo-
Biegun czołowy
wie dzieli się na dwie połowy, które (Polus frontalis)
tworzą lewą i prawą półkulę mózgu. Najbardziej do przodu wysunięta
część przodomózgowia
PÓŁKULE MÓZGU
Zakręt czołowy górny
Półkule mózgu stanowią największą Szczelina podłużna
(Gyrus frontalis superior)
część przodomózgowia. Ich zewnę- mózgu
trzna powierzchnia jest pofałdowa- (Fissura longitudinalis
na i tworzy wiele zakrętów i bruzd, cerebri)
Zakręt Oddziela prawą półkulę
które znacznie powiększają jego przedśrodkowy mózgu od lewej
powierzchnię. Większa część (Gyrus
powierzchni mózgu jest głęboko precentralisj
ukryta w bruzdach. Zawiera ośrodki
ruchowe, które
Każda półkula mózgu dzieli się
kontrolują mięśnie
na płaty: czołowy, ciemieniowy, szkieletowe.
potyliczny i skroniowy. Nazwy ich Ta część kory Bruzda
pochodzą od sąsiadujących z nimi mózgu zawiaduje przedśrodkowa
ruchami (Sulcus
kości czaszki. Obie półkule łączy
kończyn, precentralis)
spoidło wielkie (corpus callosuni),
palców rąk,
skupisko wielu włókien położonych kciuka, a także
głęboko w bruździe środkowej. warg

ISTOTA BIAŁA I SZARA Bruzda

Półkule zbudowane są z położonej środkowa
(Sulcus
zewnętrznie kory (istoty szarej) centralis)
i wewnętrznie położonego skupiska Zakręt
Oddziela płat
włókien nerwowych (istoty białej]. zaśrodkowy
czotowy od
(Gyrus ciemieniowego
• Istota szara zbudowana jest z ciał postcentralis)
komórek nerwowych; występuje Zawiera ośrodki
w półkulach kory mózgu czuciowe
Bruzda ciemie-
i móżdżku oraz w jądrach
niowo-potyliczna
podkorowych. (Sulcus parieto-
• Istota szara zbudowana jest occipitalis)
Bruzda
z włókien nerwowych (wypustek (Sulcus) Stanowi granicę
ciał komórek nerwowych) Zagłębienie w korze mózgu między ptatem
położonych poniżej kory. Tworzą ciemieniowym
a potylicznym
one sieć łączących się ze sobą
włókien, które mogą komunikować Zakręt Bruzda ostrogowa
(Gyrus) (Sulcus calcarinus)
się z innymi obszarami mózgu
Wypukły fałd kory mózgu Znajduje się w niej część
i rdzenia kręgowego.
wzrokowa kory

FafHy ITBruzcb
Bruzda środkowa mózgu biegnie od słuchowa leży w tylnym odcinku
Pierwotna kora Pierwotna kora somato-
sensoryczna szczeliny podłużnej mózgu do szczeliny bocznej. Na powierzchni
ruchowa Ośrodek bruzdy bocznej i stanowi granicę przyśrodkowej płata skroniowego,
Płat czołowy czuciowy mowy
pomiędzy płatem czołowym z przodu na zakręcie czołowym
Część przodo- (ośrodek
Wernickego) a ciemieniowym. Bruzda górnym, leży pierwotna kora
mózgowia od-
powiedzialna przedśrodkowa leży z przodu przed węchowa odbierająca zapachy.
Płat cie- bruzdą środkową i przebiega Wewnętrznie od zakrętu
za emocje
mieniowy przyhipokampowego leży
równolegle do niej; znajduje się
Obszar za-
Ośrodek angażowany w niej pierwotna kora ruchowa hipokamp, który jest częścią układu
ruchowy w orientację odpowiedzialna za ruchy celowe. limbicznego i odpowiada za
mowy w przestrzeni W zakręcie zaśrodkowym leży pamięć. Obszary nadzorujące
(ośrodek Broca) pierwotna kora somatosensoryczna, mowę leżą w półkuli dominującej
która odbiera bodźce z ciała. (zwykle lewej). Ośrodek ruchowy
Płat skroniowy Bruzdy ciemieniowo-potyliczne mowy (ośrodek Broca) leży na
Obszar mózgu Płat potyliczny (leżące na przyśrodkowych zakręcie czołowym dolnym i ma
odpowiedzialny Część tytomóz- powierzchniach obu półkul mózgu) zasadnicze znaczenie dla powstania
za dźwięk i język gowia i główny
mówiony są granicą między płatami mowy.
obszar odpo-
ciemieniowymi a potylicznymi.
wiedzialny
Pierwotna za interpretację W bruździe ostrogowej mieści
kora słuchowa bodźców
Cztery ptaty pótkul mózgowych się pierwotna kora wzrokowa, gdzie
wzrokowych
zaznaczone na lewej pótkul i powstają obrazy. Pierwotna kora

16

Wnętrze mózgu
Przekrój w linii pośrodko- Ciało modzelowate
(Corpus callosum)
wej ciała pomiędzy Grube pasmo włókien nerwowych
dwiema półkulami mózgu znajdujące się w dnie szczeliny
podłużnej, które zespala obydwie
ukazuje główne struktury, półkule mózgu
które kontrolują większość
czynności ciała. Podczas Prawa półkula
gdy określone obszary nad- mózgu
Jedna z dwóch
zorują czucie i przepływ półkul, które
informacji, inne kontrolują stanowią
największą
mowę i sen. część przodo-
mózgowia
MOWA, MYŚLI I RUCHY
Ośrodek czuciowy mowy (ośrodek Komora — tooccipitalis)
Wernickego) leży poza pierwotną (Ventriculus)
korą słuchową i jest niezbędny Jama wypeł-
niona płynem
do rozumienia mowy. Kora
przedczołowa spełnia wyższe
Wzgórze
funkcje poznawcze: odpowiada za (Thalamus)
myślenie abstrakcyjne, zachowania Przekazuje
społeczne i zdolność podejmowania informacje sensoryczne
decyzji. z narządów zmysłów do
odpowiednich obszarów
Wewnątrz istoty białej półkul
kory mózgu
mózgowych znajdują się liczne
Nerw wzrokowy
skupiska istoty szarej, które tworzą (Nervus opticus)
jądra podstawne. Struktury te Przekazuje informacje wzrokowe
są odpowiedzialne za funkcje z oka do mózgu
ruchowe, w tym programowanie
Przysadka
ruchów, planowanie, wybór
(Hypophysis)
kolejności wykonywania ruchów Mózg wyjęty z czaszki nie zawiera
i przywoływanie pamięci. przysadki
Podwzgórze
MIĘDZYMÓZGOWIE (Hypothalamus)
Odpowiedzialne za uczucia
Środkowa część przodomózgowia Śródmózgowie
zawiera struktury, które otaczają popędy, takie jak głód
(Mesencephalon)
i pragnienie; pomaga też
komorę trzecią. Tworzą one Ważne dla wzroku;
kontrolować temperaturę ciata
międzymózgowie, w skład którego i równowagą wodno-elektrolitową łączy przodomózgowie
z tytomózgowiem
wchodzą wzgórze, podwzgórze, krwi
nadwzgórze i niskowzgórze
zlokalizowane w obu półkulach.
Wzgórze jest ostatnią stacją mózgowej, która zwiesza się z jego
przekaźnikową dla informacji podstawy. Płat przedni przysadki
płynących z pnia mózgu i rdzenia wydziela substancje, które
kręgowego do kory mózgu. wpływają na nadnercza, tarczycę,
Podwzgórze mieści się pod gonady i wytwarza czynniki
wzgórzem na dnie międzymózgowia. wzrostu. Płat tylny produkuje
Odpowiada ono za wiele hormony, które zwiększają ciśnienie
mechanizmów homeostazy krwi, zmniejszają wytwarzanie
i kontroluje działanie przysadki moczu i powodują skurcze macicy.
Pień mózgtuFmozclżek
Płat ciemieniowy
I
Płat czołowy
Pierwotna kora
wzrokowa
Pierwotna
kora węchowa Płat
potyliczny
Zakręt hipokampa Pień mózgu
Zakręt przed Bruzda środkowa
środkowy (Sulcus centralis)
(Gyrus
precentralis)
Most
(Pons)
Część pnia
mózgu zawie-
rająca liczne
drogi nerwowe
Podwzgórze wpływa również na
układ współczulny (sympatyczny)
i przywspółczulny (parasympatyczny)
i kontroluje temperaturę
organizmu, apetyt i czujność.
Nadwzgórze jest względnie małą
częścią grzbietowo-ogonową
międzymózgowia, w której znajduje
się szyszynka wytwarzająca
Tylny odcinek międzymózgowia
łączy się ze śródmózgowiem, które
przechodzi w most i rdzeń
przedłużony w tyłomózgowiu.
Śródmózgowie i tyłomózgowie
zawierają włókna nerwowe łączące
półkule mózgu z jądrami nerwów
czaszkowych, a także z niższymi
ośrodkami w pniu mózgu
i rdzeniu kręgowym. Zawierają
one również jądra nerwów
czaszkowych.
Większość tworu siatkowatego,
sieci włókien nerwowych, leży
w śródmózgowiu i tyłomózgowiu.
Widok przyśrodkowej powierzchni
prawej półkuli mózgu po usunięciu
pnia mózgu, co umożliwia wgląd
w dolną część półkuli.
GŁOWA
Zakręt zaśrodkowy
(Gyrus postcentralis)
Szyszynka
(Corpus pineale)
Część nadwzgó-
rza, która synte-
tyzuje melatoninę
Bruzda
ciemieniowo-
-potyliczna
(Sulcus parie-
Oddziela płat
ciemieniowy od
potylicznego
- Bruzda ostrogowa
(Sulcus calcarinus)
Znajduje się tu
większość pierwotnej
kory wzrokowej
Móżdżek
(Cerebellum)
Kontroluje ruchy ciała
i równowagę; na
zewnątrz znajduje się
istota szara,
a wewnątrz istota biała
Rdzeń kręgowy
(Medulla Rdzeń przedłużony
spinalis) (Medulla oblongata)
Zawiera ważne dla życia
ośrodki kontrolujące
oddychanie i układ
sercowo-naczyniowy
melatoninę; zarządza ona kontrolą
cyklu sen/czuwanie. Niskowzgórze
leży poniżej wzgórza i obok
podwzgórza. W strukturze tej
znajdują się jądra, które kontrolują
ruch.
W układzie tym znajdują się
ważne ośrodki oddechowe, sercowe
i naczynioruchowe.
Móżdżek znajduje się z tyłu za
tyłomózgowiem i łączy się z nim
za pomocą trzech par wąskich
struktur, tzw. konarów móżdżku.
Konary te zapewniają też
połączenie móżdżku z resztą
mózgu i rdzeniem kręgowym.
Móżdżek koordynuje ruchy
zapoczątkowane przez inne obszary
mózgu. Sprawuje on również
kontrolę nad utrzymaniem
równowagi, a także wpływa na
postawę i napięcie mięśniowe.
17
ATLAS ANATOMII

Naczynia krwionośne
mózgu
Tętnice zaopatrują
Widok mózgu od dołu
mózg w krew
Prawa półkula Lewa półkula
utlenowaną.
Mózg waży około 1,4 kg, co Opuszka węchowa Mózg
stanowi około 2% masy całego (Bulbus olfactorius) (Cerebrum)
ciała, jednak do prawidłowego Narząd węchu
funkcjonowania potrzebuje
od 15% do 20% krwi pompowanej
przez serce. Jeśli mózg nie Tętnica przed-
nia mózgu
otrzymuje krwi przez 10 sekund,
(Arteria cerebri
człowiek traci przytomność, Tętnica środkowa — anterior)
a jeśli przepływ krwi nie zostanie mózgu Dostarcza
w ciągu kilku minut przywrócony, (Arteria cerebri media) krew do płata
Główna galąż czołowego
to następuje jego nieodwracalne tętnicy szyjnej
uszkodzenie. i do środkowej
wewnętrznej, która powierzchni
zaopatruje w krew półkuli mózgu
SIEĆ NACZYŃ dwie trzecie półkuli
mózgu i wiele struKtur
TĘTNICZYCH w głębi mózgu
Koło tętnicze
mózgu (koto
Krew tętnicza dopływa do mózgu
Willisa)
przez dwie pary tętnic. Tętnice (Circulus arterio-
szyjne wewnętrzne odchodzą od sus cerebri)
tętnic szyjnych wspólnych, Koto łączących
biegnących po obu stronach szyi, się ze sobą
i wnikają do jamy czaszki przez tętnic na pod-
Tętnica stawie mózgu
kanał tętnicy szyjnej, a następnie
podstawną Tętnica tylna
rozgałęziają się i zaopatrują korę (Arteria basilaris) mózgu
mózgową. Dwoma głównymi Duża tętnica, która (Arteria cerebri
gałęziami tętnicy szyjnej leży na dolnej posterior)
wewnętrznej są tętnica środkowa powierzchni Dostarcza krew
mózgu i tętnica przednia mózgu. mostu; rozdziela do dolnej części
się na dwie tętnice płata skroniowe-
Tętnice kręgowe będące tylne mózgu go i do płata
odgałęzieniami tętnic potylicznego
podobojczykowych wnikają do z tyłu mózgu
jamy czaszki przez otwór wielki Tętnica kręgowa
i zaopatrują w krew pień mózgu (Arteria vertebraiis) Móżdżek
i móżdżek. Łączą się ze sobą, tworząc Gatąź tętnicy (Cerebellum)
podobojczykowej;
tętnicę podstawną, która dzieli się wnika do jamy Tętnice
na dwie tętnice tylne mózgu, które czaszki przez otwór móżdżkowe
zaopatrują między innymi korę płata wielki, dostarczając (Arteriae cerebelli)
potylicznego lub korę wzrokową krew do pnia Gałęzie tętnic
leżącą z tyłu mózgu. mózgu, potem kręgowych
dwie tętnice łączą i podstawnych,
Te dwa źródła dostarczające krew się w tętnicę które dostarczają
do mózgu łączą się ze sobą i tworzą podstawną krew do móżdżku
Rdzeń kręgowy
koło tętnicze na podstawie mózgu
(Meduila spinalis)
zwane „kołem Willisa".

pryw Krwi WMr/,yiiidiiv

Znaczenie zaopatrzenia mózgu spowodować śmierć tkanki Inne objawy, któi

w krew szczególnie widać wtedy,
kiedy dopływ krwi zostaje prze-
rwany, jak np, w udarze.
Do udaru może dojść
w wyniku zahamowania dopływu
(niedokrwienie) lub krwawienia
(krwotok) do mózgu. Może to
Ten kolorowy obraz tomogra-
ficzny ukazuje obszar martwicy
(niebieski) spowodowanej
zamknięciem światła tętnicy
mózgowej zaopatrywanej przez
określone naczynie.
Ściślej mówiąc, u pacjenta
efekt kliniczny zależy od lokaliza-
cji uszkodzonego naczynia.
W „klasycznym udarze" jest to
tętnica środkowa mózgu
(patrz zdjęcie). Zamknięcie
tego naczynia powoduje
uszkodzenie obszaru kory
ruchowej, która kontroluje
zamierzone ruchy mięśni po
towarzyszyć uszkodzeniu tej
tętnicy, to;
• utrata czucia w połowie
ciata po stronie przeciwnej niz
ognisko,
• zaburzenia widzenia
• zaburzenia mowy (jeśli
uszkodzenie obejmuje domi-
nującą lewą półkulę)
Wielkość uszkodzenia i stopień
powrotu do zdrowia zalezą od
obszaru objętego zawatem (ob-

i
mózgowej, na przykład przez stronie przeciwnej, i porażenie szaru martwej tkanki) Czasem
skrzeplinę. połowy ciała. porażenie się nie cofa

18
 GŁOWA

Żyły mózgu
Żyły głębokie i powierz- Zatoka strzałkowa górna Zatoka strzałkowa dolna Zatoka prosta
(Sinus sagittalis superior) (Sinus sagittalis interior) (Sinus rectus)
chowne odprowadzają Największa z zatok żylnych; otrzymuje Znajduje się przy dolnym brzegu Odprowadza krew
krew z mózgu do krew z wielu powierzchownych żyl sierpu mózgu (dużej wypustki z zatoki strzałkowej
mózgu; jest również miejscem opony twardej oddzielającej obie dolnej i głębokich żył
skomplikowanego układu wchłaniania zwrotnego płynu pótkule mózgu); otrzymuje krew mózgu przez duże
zatok. Z zatok krew pod mózgowo-rdzeniowego do krwiobiegu z żyt powierzchownych naczynie żylne - żyłę
wielką mózgu
wpływem sił grawitacji
powraca do serca
- w przeciwieństwie do
innych żył nie ma tam
zastawek.

Żyty mózgu można podzielić na

układy żył powierzchownych
i głębokich. Żyły te nie mają zasta-
wek i odprowadzają krew do zatok
żylnych czaszki.
Zatoki znajdują się pomiędzy
warstwami opony twardej, mocnej
zewnętrznej błony otaczającej
mózg, i w przeciwieństwie do żył
znajdujących się w innych częściach
ciała nie mają włókien mięśniowych
w swoich ścianach.
Żyły powierzchowne mają różny
przebieg na powierzchni mózgu
i wiele z nich ma połączenia z innymi
żyłami. Większość żył powierzchow-
nych uchodzi do zatoki strzałkowej
górnej. Większość żył głębokich, od-
prowadzających krew ze struktur po-
łożonych wewnątrz mózgu, odpro-
wadza krew do zatoki prostej przez
żyłę wielką mózgu (żyłę Galena).

ZADANIA ZATOK
Zatoka prosta i zatoka strzałkowa Zatoka jamista
górna łączą się ze sobą. Krew prze- (Sinus cavernosus) Zatoka poprzeczna
Odprowadza krew (Sinus transversus)
pływa przez zatoki poprzeczną
z oczodołu, głębokich Łączy ze sobą zatoki
i esowatą i opuszcza jamę czaszki części twarzy i przysadki i przechodzi w zatokę
przez żyłę szyjną wewnętrzną, która esowatą
prowadzi ją z powrotem do serca.
Poniżej mózgu po obu stronach
kości klinowych znajdują się zatoki Zatoka skalista dolna Zatoka skalista Zatoka esowatą
jamiste, do których spływa krew (Sinus petrosus interior) górna (Sinus sigmoideus)
z oczodołów i głębiej położonych Biegnie wzdłuż tylnej krawędź (Sinus petrosus Odprowadza krew z zatoki
części twarzy. Zatoka ta stanowi części skalistej kości superior) poprzecznej do żyty szyjnej
skroniowej; odprowadza Odprowadza krew wewnętrznej; nazwa jej pochodzi
potencjalną drogę szerzenia się krew z zatoki jamistej do żyły od przebiegu w kształcie litery „S"
z zatoki jamistej do
zakażenia do wnętrza czaszki. szyjnej wewnętrznej zatoki poprzecznej

brązowanie zył
Żyły mózgu i zatoki zylne można Za pomocą tej techniki można
łatwo uwidocznić w badaniu uwidocznić miejsca, w których
angiograficznym. doszło do zakrzepu, a także wady
Badanie to polega na wstrzyknię- wrodzone połączeń pomiędzy
ciu środka cieniującego do tętnicy tętnicami a żyłami.
szyjnej wewnętrznej. Mniej więcej Jednak zaburzenia w żyłach
po 7 sekundach środek cieniujący mózgowych występują znacznie
powinien znaleźć się w krążeniu rzadziej niż w tętnicach mózgu.
żylnym. Następnie wykonuje się
seryjne zdjęcia rentgenowskie,
na których można tatwo
uwidocznić nieprawidłowości
w obrębie układu żylnego
mózgu.

Na tym arteriogramie tętnicy

szyjnej (faza żylna) widać żyty Ten model ukazuje zatoki żylne
mózgu. Środek cieniujący mózgu, które odprowadzają
w naczyniach krwionośnych odtlenowaną krew z powrotem
jest na zdjęciu czarny. do serca.

19
ATLAS ANATOMII
Komory mózgu
Mózg „pływa"
w ochronnej warstwie
płynu mózgowo-rdze-
niowego - wodnistej
cieczy, która jest wytwa-
rzana w układzie komór
leżących we wnętrzu
mózgu oraz w jego pniu.
Mózg zawiera układ łączących się
ze sobą jam, które określa się
mianem komór. W mózgu i pniu
mózgu znajdują się cztery komory.
Każda wytwarza płyn mózgowo-
-rdzeniowy, który otacza i nasiąka
mózg i rdzeń kręgowy, chroniąc go
przed urazami i infekcjami.
Trzy komory - dwie parzyste
komory boczne i komora trzecia -
znajdują się w przodomózgowiu.
Parzyste komory boczne są
największe, a każda z nich leży
w jednej z półkul mózgu.
W komorze bocznej można
wyróżnić część środkową i trzy
rogi, przedni (położony w płacie
czołowym), tylny (w płacie
potylicznym) i wewnętrzny (w pła-
cie skroniowym). Komora trzecia
jest wąską jamą leżącą pomiędzy
wzgórzem a podwzgórzem.
KOMORA CZWARTA
Komora czwarta znajduje się
w tylomózgowiu poniżej móżdżku.
Gdy patrzy się na nią z góry, ma
kształt diamentu, lecz w płaszczyźnie
strzałkowej (patrz na prawo) ma
kształt trójkąta. Łączy się z komorą
trzecią wąskim kanałem -
wodociągiem mózgu - znajdującym
się w śródmózgowiu. Sklepienie
czwartej komory jest niepełne,
przez co może się ona komunikować
z przestrzenią podpajęczynówkową
(patrz powyżej).
'Płyn mózgowo-rdzeniowy w komorach mózgy
20
Komora boczna
(Ventriculus lateralis)
Parzysta komora
potożona
w przodomózgowiu;
w każdej półkuli
znajduje się jedna
komora boczna
Kora mózgowa
(Cortex cerebn)
Otwór międzykomorowy
(Foramen interventriculare)
Kanał łączący obie komory
boczne z komorą trzecią
(dawniej nazywany
otworem międzykomorowym
Monroego)
Komora trzecia
(Ventriculus tertius)
Pojedyncza komora tącząca się
z dwiema komorami bocznymi
przez otwór międzykomorowy
Wodociąg mózgu
(Aqueductus cerebri)
Kanał łączący komorę trzecią
z komorą czwartą; przebiega
wzdłuż śródmózgowia
Ten przekrój strzałkowy mózgu
i pnia mózgu ukazuje cztery
komory oraz otwory i wodociąg
mózgu, które je łączą.
Wewnątrz każdej komory znajduje
się sieć naczyń krwionośnych zna-
nych jako splot naczyniówkowy.
Jest to miejsce, w którym wytwa-
rzany jest płyn mózgowo-rdze-
niowy. Płyn ten wypełnia komory,
a także przestrzeń podpajęczynów-
kową otaczającą mózg i rdzeń krę-
gowy, gdzie pełni funkcje ochronne.
Uważa się, że płyn ten usuwa szko-
dliwe produkty do układu żylnego.
Wygląd płynu może często dostar-
Na tym zdjęciu z rezonansu
magnetycznego wyraźnie widać
symetryczny układ komór mózgu
(w kółku).
Róg czołowy (przedni) Część środkowa Róg skroniowy (dolny)
(Cornu frontale [anterius])
Czołowa część
(Pars centralis)
Gtówna część komory
(Cornu temporale [inferius])
Część komory bocznej
bocznej, w skład której potożona w płacie skroniowym
komory bocznej; leży
ku przodowi od otworu wchodzą jeszcze trzy
międzykomorowego rogi: przedni, dolny
i tylny
Róg potyliczny (tylny)
(Cornu occipitale
[posterius])
Część komory boczne],
która sięga w obręb ptata
potylicznego (z tyłu głowy)
łat potyliczny
iLobus occipitalis)
Płat skroniowy
iLuhus tempOralis)
Otwór pośrodkowy komo-
ry czwartej (Magendiego)
(Apertura mediana ventriculi
quarti [Magendii])
Otwór w komorze czwartej
który umożliwia odpływ
płynu mózgowo-rdzeniowe-
go do przestrzeni
podpajęczynówkowej
Otwór boczny komory — Rdzeń kręgowy
czwartej (Luschki) (Medulla spinalis)
(Apertura lateralis ventriculi Komora czwarta
quarti [Luschkae]) (Ventriculus quartus)
Otwór, przez który płyn Jama w obrębie pnia mózgu
mózgowo-rdzeniowy sięgająca do kanału
odpływa do przestrzeni środkowego w centralnej
podpajęczynówkowej części rdzenia kręgowego
czyć ważnych informacji na temat
ewentualnej infekcji.
Płyn mózgowo-rdzeniowy można
pobrać z wielu miejsc, położonych
wzdłuż rdzenia kręgowego, podczas
zabiegu zwanego punkcją lędźwiową.
Igłę wkłuwa się przez oponę twardą
(najbardziej zewnętrzną warstwę
opon otaczających mózg i rdzeń krę-
gowy) do jamy podpajęczynówko-
wej, skąd aspiruje się (odciąga) płyn.
Zwykle płyn mózgowo-rdzeniowy
jest jasny, bezbarwny, a każda zmia-
na jego wyglądu może świadczyć
i
o chorobie. Czerwone zabarwienie Odlew z żywicy przedstawia układ
np. może wskazywać, że do płynu komór mózgu, który składa się
dostała się krew z ogniska krwotoku. z czterech połączonych ze sobą jam.
 GŁOWA

Krążenie płynu mózgowo-rdzeniowego

Płyn mózgowo-rdzeniowy Zatoka strzałkowa górna - Opona twarda Splot naczyniówkowy Ziarnistości pajęczynówki
wytwarzany jest w splocie (Sinus sagittalis superior) mózgowia komory trzeciej (Granulationes
Przestrzeń, do której spływa {Dum mater encephali) (Plexus choroideus ventriculi tertii) arachnoideales)
naczyniówkowym znajdu- krew żylna z pótkul mózgu Najbardziej zewnętrz- Odpowiada za wytwarzanie Przez te struktury płyn móz-
jącym się w komorach na spośród trzech ptynu mózgowo-rdzeniowego gowo-rdzeniowy przenika
opon mózgowia do uktadu żylnego
bocznych oraz w komo- Opona pajęcza
Przestrzeń (jama) pod-
rach trzeciej i czwartej. (pajęczynówka) pajęczynówkowa
(Arachnoidea)
(Cavitas subarachnoidealis)
Środkowa z trzech opon
Splot naczyniówkowy zawiera Przestrzeń pomiędzy paję-
mózgowych czynówka a oponą mięk-
dużo naczyń krwionośnych, które
ką, przez którą prze-
pochodzą z położonej najgłębiej pływa płyn
Komora boczna
i otaczającej bezpośrednio mózg (Ventriculus mózgowo-rdze-
opony miękkiej. W splocie tym lateralis) niowy; strzałki
znajduje się wiele wypustek wskazują kie-
kosmkowatych, które uwypuklają runek prze-
pływu
się do komór, i wytwarzany jest
w nich płyn mózgowo-rdzeniowy.
Ze splotu naczyniówkowego
znajdującego się w obu komorach
bocznych mózgu płyn mózgowo-
-rdzeniowy przechodzi przez otwór
międzykomorowy do komory trze-
ciej. Wraz z płynem, który powsta-
je w komorze trzeciej, przepływa
on przez wodociąg mózgu do śród-
mózgowia i komory czwartej. Do-
datkowo płyn mózgowo-rdzeniowy
wytwarzany jest przez splot naczy- Komora
niówkowy w komorze czwartej. trzecia
(Ventriculus
PRZESTRZEŃ Otwór Wodociąg mózgu tertius)
PODPAJ ĘCZYNÓWKOWA międzykomorowy (Aqueductus cerebri) Zbiornik żyły
(Foramen Odprowadza płyn wielkiej mózgu
Z komory czwartej płyn mózgowo- interventriculare) mózgowo-rdzeniowy (Cisterna venae
-rdzeniowy ostatecznie trafia do Otwór, przez który do komory czwartej cerebri magnae)
otaczającej mózg jamy podpajęczy- przepływa płyn móz- Obszar, z którego
nówkowej. Płyn mózgowo-rdze- gowo-rdzeniowy Przysadka mózgowa można pobrać do
niowy przepływa do przestrzeni z komory bocznej (Glandula pitiutaria) badania płyn móz-
do komory trzeciej. Reguluje wytwarzanie gowo-rdzeniowy
podpajęczynówkowej przez otwory Jego zablokowanie
znajdujące się w komorze czwartej hormonów Splot naczyniówkowy
może doprowadzić komory czwartej
- otwór pośrodkowy (Magendiego) do powstania (Plexus choroideus
i dwa otwory boczne (Luschki]. wodogłowia Otwór boczny komory
ventriculi quarti)
czwartej (Luschki]
Gdy płyn znajdzie się w jamie Wytwarza płyn mózgowo-
(Apertura lateralis ventriculi -rdzeniowy
podpajęczynówkowej, okrąża on quarti [Luschkae])
ośrodkowy układ nerwowy. Otwór, przez który płyn móz- Zbiornik móżdżkowo-
gowo-rdzeniowy przepływa Otwór pośrodkowy -rdzeniowy
W związku z tym, że płyn mózgo-
do przestrzeni podpajęczy- komory czwartej (Cisterna cerebello-
wo-rdzeniowy jest ciągle produko- (Magendiego)
nówkowej medullaris)
wany, musi on stale odpływać, aby Kanat środkowy — (Apertura mediana Jeden z wielu zbiorni-
nie wytworzyło się zbyt duże ciśnie- Na przekroju przez mózg i pień (Canalis centralis) ventriculi quarti [Magendii]) ków, poszerzonych
Stanowi przedłużenie Otwór potożony obszarów przestrzeni
nie. Za przepływ płynu do układu mózgu pokazano przepływ płynu komory czwartej, w sklepieniu komory podpajęczynówkowej,
zatok żylnych mózgu odpowiedzialne mózgowo-rdzeniowego. Strzałkami przebiega przez całą czwartej, przez który płyn z którego można
są wypustki, tzw. ziarnistości paję- niebieskimi oznaczono kierunek długość rdzenia mózgowo-rdzeniowy pobrać płyn mózgowo-
czynówki. Szczególnie dużo ich znaj- przepływu przez układ komór; żółtymi kręgowego przepływa do przestrzeni -rdzeniowy do
duje się w zatoce strzałkpwej górnej. przez jamę podpajęczynówkową. podpajęczynówkowej badania

Płyn mózgowo-rdzeniowy wytwarzany jest ciągle,
dlatego zaburzenia w jego odpływie prowadzą do
wzrostu ciśnienia śródczaszkowego. Do rozwoju
wodogłowia (gromadzenia się ptynu w mózgu) może
dojść w sytuacji zablokowania przepływu przez
otwór międzykomorowy, wodociąg mózgu lub
otworów w sklepieniu komory czwartej. U pacjenta
Wodogłowie jest stanem, w którym dochodzi
do zahamowania przepływu płynu mózgowo-
-rdzeniowego w układzie komór mózgu lub
przez przestrzeń podpajęczynówkową.
Przyczyną blokady w układzie komorowym
może być guz, a zaburzenia przepływu przez
jamę podpajęczynówkową - uraz głowy lub
zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych.
z tą chorobą występują boi ylowy, zawroty gtowy
i upośledzenie funkcji intelektualnych.
U noworodków wodogłowie może powodować
napięcie i tętnienie ciemiączka przedniego oraz
powiększanie się obwodu głowy, Stan ten wymaga
natychmiastowego obniżenia ciśnienia
śródczaszkowego. Jeśli u osoby dorosłej
konieczne jest pobranie ptynu mózgowo-rdzeniowe-
go do badania, wykonuje się punkcję lędźwiową
Podczas tego zabiegu wprowadza się igłę do
przestrzeni podpajęczynówkowej pomiędzy
trzonem czwartego a piątego kręgu lędźwiowego
Nie powoduje to uszkodzenia tkanki nerwowe),
gdyż w warunkach prawidłowych rdzeń kręgowy
kończy się znacznie wyżej (pomiędzy pierwszym
a drugim kręgiem lędźwiowym)

21
ATLAS ANATOMII
Lewa i prawa półkula mózgu
oddzielone są od siebie szczeliną
podłużną mózgu. Patrząc na
powierzchnię półkul mózgowych
od góry i z boku, widać wyraźnie
rowek schodzący w dół, położony
około 1 cm za punktem
wyznaczającym środek pomiędzy
przednim a tylnym biegunem
mózgu.
Jest to tzw. bruzda środkowa
mózgu lub bruzda Rolanda.
Schodząc dalej z boku mózgu,
widać drugi duży rowek tzw.
bruzdę boczną mózgu lub
bruzdę Sylviusa.
PŁATY M Ó Z G U
Półkule mózgu dzielą się na płaty,
które nazywają się tak jak położone
powyżej kości czaszki:
• płat czołowy znajduje się przed
bruzdą środkową mózgu i powyżej
bruzdy bocznej,
• płat ciemieniowy położony
jest za bruzdą środkową mózgu
i powyżej tylnego odcinka bruzdy
bocznej mózgu; rozciąga się on do
tyłu aż do bruzdy ciemieniowo-
-potylicznej, która oddziela ten
płat od leżącego z tyłu mózgu
płata potylicznego;
• płat skroniowy obejmuje
obszar znajdujący się poniżej
bruzdy bocznej mózgu, rozciąga
się on do tyłu i styka się z płatem
potylicznym.
Zakręt
(Gyrus)
Uniesiony obszar
kory mózgowej
Istota szara
(Substantla grisea)
Znajdują się w niej ciata
komórek nerwowych
22
Półkule mózgu
Półkule mózgu są największą częścią mózgu.
U ludzi są one bardziej rozwinięte niż inne części mózgu,
i to właśnie odróżnia nasze mózgi od mózgów zwierząt.
Płaty półkul mózgu
Ptat ciemieniowy
Bruzda środkowa (Lobus parietalis)
Odpowiada za czucie
(Sulcus centralis)
Bruzda Rolanda somatyczne
Ptat czołowy Bruzda ciemieniowo-
(Lobus frontalis) -potyliczna
Odpowiada (Sulcus
za planowanie parietooccipitalis)
przyszłych ruchów
i kontrolę ich
wykonania
Bruzda boczna
(Sulcus lateralis
- sulcus Sylvii)
Bruzda Sylviusa
Każda z pótkul mózgu dzieli się Ptat skroniowy
(Lobus temporalis) Ptat potyliczny —
na cztery płaty, które nazywają
Odpowiada za słyszenie (Lobus occipitalis)
się tak jak leżące bezpośrednio i niektóre elementy uczenia się, Odpowiada za
nad nimi kości czaszki. pamięć i emocje interpretację obrazów
aruzay
Bruzda Ponieważ mózg w życiu płodowym
(Sulcus) bardzo szybko rośnie, kora mózgu ule-
Płytki rowek znajdujący ga pofałdowaniu w wyniku nachodze-
się w korze mózgu nia na siebie tkanki mózgowej. Mózg
przypomina wyglądem powierzchnię
orzecha włoskiego. Fałdy nazywane są
zakrętami, a płytkie rowki znajdujące
się pomiędzy nimi to bruzdy.
Niektóre bruzdy znajdują się w tym
samym miejscu w mózgach wszyst-
r kich ludzi i dlatego wykorzystuje się je
jako punkty odniesienia przy podziale
kory mózgu na cztery płaty.
POWSTAWANIE
ZAKRĘTÓW I BRUZD
Zakręty i bruzdy pojawiają się
około trzeciego-czwartego miesiąca
życia płodowego. Do tego czasu
powierzchnia mózgu jest gładka,
jak w mózgach ptaków i gadów.
Taki skomplikowany układ
pofałdowania powierzchni pozwala
Istota biała -
Powierzchnia ludzkiego mózgu zwiększyć powierzchnię kory
(Substantia alba)
Znajdują się w niej wypustki jest bardzo pofałdowana, mózgu wewnątrz czaszki, która ma
komórek nerwowych (aksony) z wieloma zakrętami i bruzdami. ograniczoną pojemność.
 GŁOWA

Funkcje półkul mózgowych

Różne obszary kory
mózgowej spełniają Pierwotna kora — Pierwotna kora Kora asocjacyjna
odmienne, wysoko ruchowa somatosensoryczna (kojarzeniowa)
Kontroluje ruchy Docierają do niej informacje
specjalistyczne funkcje. zależne od woli po z receptorów czuciowych po
słuchowa
Odpowiada za
przeciwnej stronie stronie przeciwnej ciata interpretację i znaczenie Kora asocjacyjna
Kora mózgu dzieli się na: ciata; pobudzanie dotyczące dotyku, bólu, dźwięków (kojarzeniowa)
• Pola ruchowe, które inicjują elektryczne tego temperatury i pozycji mięśni wzrokowa
i kontrolują przebieg ruchów. obszaru powoduje oraz stawów Odpowiada za
ruchy określonych rozpoznawanie
Pierwotna kora ruchowa kontroluje
grup mięśni i znaczenie informacji
ruchy zamierzone po przeciwnej
wzrokowych
stronie ciała. Z przodu, przed
i odnoszenie ich
pierwotną korą ruchową, leży część do wcześniejszych
przednia (kora przedruchowa), doświadczeń
a strefa trzecia, dodatkowy obszar
ruchowy, znajduje się na
wewnętrznej powierzchni pląta
czołowego. Wszystkie obszary
współdziałają ze zwojami podstawy
mózgu i móżdżkiem, umożliwiając
wykonywanie skomplikowanych
sekwencji dokładnie kontrolowanych
ruchów.
• Pola czuciowe otrzymują
i zbierają informacje pochodzące
z receptorów czuciowych
znajdujących się w ciele. Pierwotna
kora czuciowa otrzymuje informacje
dotyczące dotyku, bólu, temperatury Ośrodek ruchowy —
i położenia stawów i mięśni (czucie mowy (Broca)
głębokie) z receptorów czuciowych Odpowiada za
umiejscowionych po przeciwnej wytwarzanie dźwięków
(mowę); u 97% ludzi
stronie ciała. obszar ten znajduje się Pierwotna kora
• Pola asocjacyjne kory mózgowej z lewej strony mózgu słuchowa
uczestniczą w integracji Przetwarza Pierwotna kora
skomplikowanych funkcji mózgu podstawowe wzrokowa
- wyższych procesów umysłowych Kilka z najważniejszych pod cechy dźwięków, Dochodzą do niej informacje
związanych z nauką, pamięcią, jak wysokość z oczu z przeciwległej polowy
względem funkcji obszarów przed-
tonu i rytm pola widzenia
mową, oceną, rozumowaniem, stawiono w postaci mapy
uczuciami i osobowością. na bocznej powierzchni mózgu.

F Roprezonta
Reprezentacja ruchowa ciała
chowa ciah
Reprezentacja czuciowa ciała
reprezeniuA .n . ,-
czuciowych i ruchowych w sposób'
uporządkowany.
Kanadyjski neurochiruig Wilder
Penfield w latach 50. XX wieku
sporządził mapę kory mózgu, która
otrzymuje informacje z różnych
obszarów ciała. W znieczuleniu
miejscowym pobudza) on
powierzchnię mózgu pacjentów
i pytał ich, co czują,
Penfield odkrył, że pobudzanie ; 1
obszarów zakrętu zaśrodkowego
wywoływało wrażenia dotykowe
w określonych obszarach po
przeciwnej stronie ciata.
Inne badania wykazały, ze
objętość kory ruchowej
przyporządkowanej różnym
obszarom ciata zależy od stopnia
złożoności i precyzji ruchów, jakie
one wykonują, a nie od ilości tkanki
mięśniowej.

Pierwotna kora ruchowa Pierwotna kora somatosensoryczna

Nerwy kontrolujące określone Bardzo czule okolice ciała reprezentowane są
grupy mięśniowe układają się w korze mózgu przez duże obszary, które Kora nie otrzymuje i nie wysyła
w sposób uporządkowany odbierają docierające z nich bodźce czuciowe jednakowej ilości informacji do
każdego obszaru ciata.

23
ATLAS ANATOMII

Wzgórze (thalamus)
Wzgórze jest głównym ośrodkiem przekaźnikowym i integrującym w mózgu,
położonym głęboko w jego części centralnej. Zbudowane jest z dwóch połów
i odbiera bodźce czuciowe wszystkich rodzajów oprócz zapachu.
Wzgórze zbudowane jest z parzy-
stych, jajowatych skupisk istoty
szarej {ciała komórek nerwowych), Jądro boczne tylne
Jądro grzbietowo-
długości 3-4 cm i szerokości -przyśrodkowe (Nucleus lateralis posterior)
1,5 cm, położonych głęboko (Nucleus dorsomedialis) Zaangażowane w łączenie informacji
w środku mózgowia, w okolicy Łączy informacje czuciowych
nazywanej międzymózgowiem. dotyczące nastroju
Wzgórze tworzy około 80% i instynktu
międzymózgowia i znajduje się po Poduszka
obu stronach wypełnionej płynem (PuMnar)
Blaszka rdzenna tączy odczucia
mózgowo-rdzeniowym komory somatyczne oraz
wewnętrzna
trzeciej. Lewa i prawa część informacje słuchowe
(Lamina medullaris
wzgórza łączą się przez most interna) i wzrokowe
utworzony z istoty szarej - zrost Znajdują się w niej
międzywzgórzowy. jądra śródblaszkowe,
które kontrolują
czuwanie
NEUROANATOMIA
Z przodu wzgórze jest zaokrąglone
i węższe niż w odcinku tylnym,
który przechodzi w poduszkę.
Powierzchnię górną wzgórza
pokrywa cienka warstwa istoty
białej - warstwa obwodowa. Druga
warstwa istoty białej - blaszka
rdzenna zewnętrzna - pokrywa
powierzchnię boczną.
Budowa wzgórza jest bardzo
złożona. Wzgórze zawiera ponad
25 różnych jąder (skupiska Ciało kolankowate
Jądro przednie boczne
komórek nerwowych pełniących (Nucleus anterior) (Corpus geniculatum
tę samą funkcję). Uczestniczy laterale)
Jądra wzgórza oddzielone są w procesach Przekazuje informacje
związanych z pamięcią wzrokowe do kory
od siebie pionową warstwą istoty
i emocjami mózgowej pląta
białej, która ma kształt litery Y
potylicznego
- tzw. blaszką rdzenną wewnętrzną.
Jądro brzuszne
Jądro przednie znajduje się przednie Jądro brzuszne tylno-boczne
w rozwidleniu litery Y, której Wzgórze składa się z wielu od- (Nucleus ventralis (Nucleus ventralis
ogonek oddziela jądra boczne dzielnych jąder (skupisk komórek anterior) Jądro brzuszne posterolateralis)
i środkowe i dzieli się, obejmując nerwowych). Każde jądro odbiera Bierze udziat boczne Przekazuje informacje dotyczą-
jądra śródblaszkowe. w kontroli ruchów (Nucleus ventrolateralis) ce bólu, dotyku, ucisku, tem-
informacje czuciowe pochodzące
zamierzonych Bierze udziat w kontroli peratury, wibracji do obszarów
z różnych źródeł i przekazuje je ruchów zamierzonych czuciowych kory mózgowej
do określonych okolic mózgu.

Wyższa kontrola Funkcji mózgu]

Widok mózgu z boku Widok mózgu od wewnątrz Każde jądro wzgórza łączy się
z określonym obszarem kory
mózgowej poprzez pęczki włókien
nerwowych przebiegających
w torebce wewnętrznej.
Niektóre jądra wzgórza
przekazują informacje pochodzące
z różnych receptorów czuciowych,
np. bodźce somatyczne (fizyczne),
wzrokowe i słuchowe, do kory
somatosensorycznej.
Inne uczestniczą w przekazywaniu
informacji dotyczących ruchu,
z móżdżku i jąder podstawy,
do okolic ruchowych okolicy
••'T czołowej kory mózgu.
Wzgórze uczestniczy również
Każde jądro wzgórza łączy się z określonym obszarem kory w autonomicznych (bezwiednych)
mózgowej (zewnętrzną warstwą mózgu). Na obu powyższych funkcjach, jak zachowanie
ilustracjach pokolorowano obszary kory mózgu odpowiadające świadomości.
rysunkowi wzgórza znajdującego się na górze strony.

24

Podwzgórze (hypothalamus)
Podwzgórze jest złożoną
strukturą położoną
głęboko w mózgu.
Zarządza ono
podstawowymi funkcjami
organizmu i odgrywa
znaczną rolę w utrzyma-
niu homeostazy
- równowagi środowiska
wewnętrznego organizmu.
Podwzgórze jest małym obszarem
międzymózgowia; ma wielkość
paznokcia pokrywającego kciuk
i masę tylko 4 gramów. Położone
jest poniżej wzgórza i oddzielone
jest od niego płytkimi bruzdami.
Podwzgórze znajduje się tuż za
skrzyżowaniem nerwów
wzrokowych, w którym dwa
nerwy wzrokowe krzyżują się
po drodze z gałek ocznych do
kory wzrokowej położonej z tyłu
mózgu.
W podwzgórzu wyróżnia się
wiele wyraźnych struktur. Na jego
spodniej powierzchni znajdują się:
• ciała suteczkowate (corpora
mamilhria), dwie małe wyniosłości
wielkości groszku, które
zaangażowane są w zmysł
powonienia;
• lejek [infundibulum), czyli
szypuła przysadki, łączący
podwzgórze z leżącą poniżej tylną,
nerwową, częścią przysadki;
• guz popielaty [tuber cinerum),
szaroniebieskie wzniesienie
otaczające podstawę lejka.
Przedni płat przysadki
Wydzielanie hormonów
z przedniego płata
przysadki pobudzane
jest przez czynniki
uwalniane przez
podwzgórze
Jądro przykomorowe
(Nucleus paraventricularis)
Syntetyzuje hormon oksytocynę;
u kobiet hormon ten wpływa na
produkcję pokarmu w gruczołach
piersiowych i skurcz ściany
macicy podczas porodu
Jądro skrzyżowania
(Nucleus suprachiasmaticus)
Bierze udziat w kontroli rytmu
snu i czuwania
Podwzgórze, podobnie jak
wzgórze, składa się z licznych
jąder. Jądra te biorą udział
w kontroli funkcji autonomicznych
(niezależnych od woli).
Ko n t r o 1 a jg odw
Podwzgórze
Część guzowata
Wiele podwzgórzowych
hormonów regulujących
uwalnia się do małych
naczyń krwionośnych
w obszarze wyniosłości
pośrodkowej
Tylny płat przysadki
Tu do naczyń
krwionośnych uwalniane
są hormony produkowane
w jądrach nadwzrokowych
i przykomorowych
GŁOWA
Ciato modzelowate
(Corpus callosum)
Pasmo włókien ner-
wowych, które łączy
lewą i prawą półkulę
mózgu
Jądro grzbietowo-przy-
środkowe i brzuszno-
-przy środkowe
(Nucleus dorsomedialis et
nucleus ventromedialis)
Uczestniczy w kontroli
głodu i pragnienia
Przysadka
(Hypophysls)
(Glandula pituitaria)
Hormony wydzielane
przez ten gruczoł
pozostają pod
bezpośrednią kontrolą
Jądro nadwzrokowe podwzgórza
(Nucleus supraopticus)
Produkuje wazopresynę (hormon
antydiuretyczny), który zwiększa
wchłanianie zwrotne wody w nerkach
Junkc|i_
Podwzgórze reguluje wiele i pragnienie, a pobudzanie obszaru
podstawowych procesów przyśrodkowego zmniejsza głód
organizmu: i spożycie pokarmu.
• Przysadka • Temperatura ciała
Podwzgórze stanowi główne Pewne obszary podwzgórza
połączenie pomiędzy ośrodkowym kontrolują temperaturę krwi
układem nerwowym a układem i pełnią funkcję termostatu.
wewnątrzwydzielniczym, • Kontrola zachowań
kontrolującym funkcje przysadki. emocjonalnych
• Autonomiczny układ nerwowy Podwzgórze wraz z innymi obszarami
Włókna nerwowe łączą podwzgórze mózgu uczestniczy w wyrażaniu
z ośrodkami autonomicznymi strachu i agresji oraz wpływa na
położonymi w pniu mózgu. Dzięki zachowania seksualne.
temu podwzgórze może wpływać • Kontrola cyklu snu i czuwania
na częstość pracy serca i ciśnienie Jądro skrzyżowania odpowiada
krwi; pracę jelit i pęcherza za codzienny sen i czuwanie.
moczowego; pocenie się • Pamięć
i wydzielanie śliny. Uszkodzenie ciał suteczkowatych
• Jedzenie i picie wiąże się z upośledzeniem
Pobudzanie bocznego obszaru zdolności do nauki i przyswajaniem
podwzgórza zwiększa głód nowych informacji.
Podwzgórze kontroluje przysadkę za
pośrednictwem włókien nerwowych
dochodzących do tylnego płata
przysadki i naczyń włosowatych
zaopatrujących przedni płat przysadki.
25
ATLAS ANATOMII
Układ łimbiczny
Układem łimbicznym nazywamy zespół łączących się ze sobą struktur
położonych wewnątrz mózgu. Układ łimbiczny łączy się z innymi częściami mózgu.
Odpowiada on za nastrój i pamięć.
Układ łimbiczny jest zespołem
struktur położonych głęboko
w mózgu, który wiąże się
z odbiorem emocji i odpowiedzią
organizmu na nie.
Układ łimbiczny nie jest jedną
wyraźną częścią mózgu, lecz raczej
pierścieniem połączonych struktur
otaczających górny odcinek pnia
mózgu. Połączenia pomiędzy tymi
strukturami są złożone, często
tworzą pętle lub okręgi. Ich
dokładne znaczenie nie zostało
jeszcze w petni wyjaśnione.
BUDOWA
Układ łimbiczny składa się ze
wszystkich lub tylko niektórych
spośród wymienionych struktur:
• ciało migdałowate - jądro
w kształcie migdała wydaje się
wiązać z uczuciem strachu
i agresji;
I hipokamp - struktura
odgrywająca pewną rolę w procesie
nauki i pamięci;
• jądra przednie (wzgórza) - te
skupiska komórek nerwowych
tworzą część wzgórza. Do ich
zadań należy między innymi
kontrola zachowań instynktownych;
• zakręt obręczy - łączy układ
łimbiczny z korą mózgową, częścią
mózgu odpowiedzialną za
świadome myślenie;
• podwzgórze - reguluje
środowisko wewnętrzne organizmu,
w tym ciśnienie krwi, tętno
i stężenie hormonów. Układ
łimbiczny wpływa na organizm
za pośrednictwem podwzgórza,
do którego wysyła bodźce.
26
Układ łimbiczny we wnętrzu mózgu - widok od strony przyśrodkowej
Zakręt obręczy Ciało migdałowate
(Gyrus cinguli) (Corpus
Łączy układ amygdaloideum)
łimbiczny Skupisko istoty szarej
z korą mózgową w kształcie migdalą,
które łączy się
z układem węchowym
Podwzgórze
(Hypothalamus)
Obszar
przodomózgowia
regulujący
środowisko
wewnętrzne Hipokamp
organizmu (Hippocampus)
Odgrywa ważną rolę
w przetwarzaniu
nowych informacji
w pamięć długotrwałą
Połączenia układu limbicznego
obejmują górną część pnia
mózgu. Łączą się one z innymi
częściami mózgu i są
odpowiedzialne za emocje.
iczny i zmysł
Układ węchowy (odpowiedzialny Dzięki temu różne zapachy często
za zmysł węchu) często zaliczany kojarzą się z różnymi emocjami
jest do układu limbicznego. i uczuciami. Przykładem może być
Z pewnością istnieje ścisłe wstręt, jaki wywołuje woń
połączenie pomiędzy nimi. odchodów, lub uczucie
macierzyńskie, które wywołuje
EMOCJE zapach małego dziecka.
Włókna nerwowe przewodzące do
mózgu informacje z receptorów WSPOMNIENIA
czuciowych zlokalizowanych Zapach wiąże się również
w nosie łączą się ze strukturami z pamięcią; nie jest niczym
układu linibicznego, przede niezwykłym to, że jakiś zapach
wszystkim z ciałem migdałowatym. budzi w nas nagle wspomnienia,
które, jak się wydawało, zostały
Nasz zmyst węchu jest ściśle już dawno zapomniane. Zjawisko to
związany ze wspomnieniami z prze- można wyjaśnić rolą układu
szłości lub emocjami. Na przykład limbicznego, zwłaszcza hipokampu,
zapach noworodka może wyzwolić w procesach uczenia się i utrwalania
uczucia macierzyńskie. pamięci.
 GŁOWA

Połączenia układu limbicznego

Układ limbiczny łączy się Rozwój mózgu
z wyższymi ośrodkami
znajdującymi się w korze
mózgowej i z bardziej
Kora mózgowa
prymitywnym pniem Zewnętrzna warstwa
mózgu. Sprawia on, że mózgu rozwija się na
końcu i wiąże się
uczucia i emocje oddziałują z wyższymi funkcjami
na organizm, a także intelektualnymi
umożliwia regulację
odpowiedzi emocjonalnej.

Ludzki mózg można podzielić na

trzy części. Części te rozwijały się
kolejno przez tysiące lat.
PIEŃ MÓZGU
„Najstarszą" rozwojowo częścią
mózgu jest pień mózgu. Kontroluje
on głównie wewnętrzną
homeostazę organizmu. Pień
mózgu można postrzegać jako
rodzaj „układu podtrzymującego
życie".
UKŁAD LIMBICZNY
Wraz z rozwojem ssaków pojawiła
się druga „warstwa" mózgu — układ
limbiczny. Układ ten umożliwił
rozwój odczuć i emocji
w odpowiedzi na dopływające
bodźce czuciowe. Wiąże się
on również z rozwojem nowych
- w pojęciu ewolucyjnym
- zachowań więzi z potomstwem
(więzi macierzyńskiej).
KORA MÓZGOWA
Ostatnią warstwą ludzkiego
mózgu wspólną dla ssaków
wyższego rzędu jest kora
mózgowa, część mózgu, która
umożliwia myślenie
i posługiwanie się rozumem.
Za pomocą tej części mózgu
osoby postrzegają świat
zewnętrzny i podejmują świadome
decyzje dotyczące zachowania
i działań.
Układ limbiczny
Ten uktad rozwija się
w drugiej kolejności
i reguluje czynności
emocjonalne niezbędne
dla życia ssaków,
na przyktad troskę
o potomstwo
ZNACZENIE UKŁADU
LIMBICZNEGO
Układ limbiczny leży pomiędzy
korą a pniem mózgu i komunikuje
się z obiema tymi strukturami.
Dzięki połączeniom z pniem mózgu
układ limbiczny powoduje, że stan
emocjonalny może wpływać na
stan wewnętrzny organizmu. Może
on na przykład przygotować
organizm do zachowań zależnych
od „instynktu samozachowawczego",
np. ucieczki w sytuacji zagrożenia
lub do zbliżenia seksualnego.
Rozległe połączenia pomiędzy
układem limbicznym a korą mózgu
umożliwiają człowiekowi
wykorzystywanie wiedzy na temat
— Pień mózgu
Ta część mózgu
rozwija się najpierw
i jest odpowiedzialna
za instynkt
samozachowawczy
i agresję
Trzy warstwy mózgu rozwijały się
kolejno przez tysiące lat. Każda
z nich jest odpowiedzialna za
inne funkcje ciała i inne funkcje
intelektualne.
świata zewnętrznego do
odpowiedzi na bodźce emocjonalne.
W razie potrzeby kora mózgowa
może „przejąć władzę" nad bardziej
prymitywnym układem
limbicznym.

UKiauu iimDiczncgo
Ponieważ układ limbiczny jest
odpowiedzialny za emocje, nastrój
i pamięć, uszkodzenie jego struktur
może wywierać wpływ na te obszary.
ENCEFALOPATIA
nymi niedoborami pokarmowymi.
U osób chorych występuje splątanie,
które w końcu przechodzi w śpiączkę.
Objawy choroby często nie ustępują
całkowicie. Pozostają pewnego
stopnia amnezja i niemożność

I
WERNICKEGO
Encefalopatia Wernickego jest
chorobą mózgu, w której dochodzi
do krwawień z drobnych naczyń
krwionośnych do górnego odcinka
pnia mózgu i układu limbicznego.
Chorobę tę powoduje długotrwałe
nadużywanie alkoholu, z jednoczes-
Padaczka skroniowa może obej-
mować układ limbiczny. Elektro-
encefalografia ukazuje nieprawi-
dłową aktywność elektryczną
w określonych obszarach mózgu.
nauczenia się nowych rzeczy.
PADACZKA SKRONIOWA
W padaczce skroniowej ognisko
chorobowe znajduje się w płacie
skroniowym mózgu, w pobliżu
układu limbicznego. Jeśli procesem
chorobowym objęte są ciała migda-
łowate lub hipokamp, w czasie
napadu padaczkowego chory może
odczuwać różne zapachy, zmiany
nastroju czy zaburzenia pamięci.
Napady mogą być tak ciężkie, że
mogą przypominać schizofrenię.

27
ATLAS ANATOMII
Jądra podstawne
Jądra podstawne leżą głęboko w istocie białej półkul mózgu.
które sprawują kontrolę nad ruchami ciała.
Powszechnie używana nazwa, zwoje
podstawy mózgu, w rzeczywistości
jest terminem błędnym, gdyż
określenie „zwój" odnosi się do
skupiska wielu komórek
nerwowych znajdujących się
w obwodowym, a nie ośrodkowym
układzie nerwowym. Właściwym
terminem anatomicznym jest
określenie „jądra podstawne".
CZĘŚCI SKŁADOWE
Istnieje wiele struktur zaliczanych
do jąder podstawnych i wszystkie
są blisko powiązane anatomicznie
i czynnościowo. Należą do nich:
• Skorupa. Wraz z jądrem
ogoniastym skorupa otrzymuje
sygnały pochodzące z kory mózgu.
• Jądro ogoniaste. Nazwa
odzwierciedla jego kształt, gdyż ma
ono długi ogon. Jądro to łączy się
z przednim odcinkiem skorupy.
• Gałka blada. Jądro to przekazuje
informacje ze skorupy do
barwnikowego obszaru
śródmózgowia znanego jako istota
czarna, z którym ma wiele cech
wspólnych.
PODZIAŁ
Różne nazwy wiążą się z różnymi
grupami jąder podstawnych.
Określenie „ciało prążkowane"
odnosi się do całej grupy
wchodzącej w skład jąder
podstawnych, podczas gdy
prążkowie obejmuje tylko skorupę
i jądro ogoniaste. Inny termin
- jądro soczewkowate, odnosi się
do skorupy i gałki bladej, które
razem tworzą strukturę podobną
do soczewki.
przekrój w płaszczyźnie czołowej przez_móz
Lokalizacja przekroju
28
Są to skupiska komórek nerwowych,
Schodkowy przekrój przez mózg
ukazuje jądra podstawne położone
głęboko w półkulach mózgu.
Te skupiska komórek nerwowych Głowa jądra
sprawują kontrolę nad ogoniastego
ruchami. \ (Capuł nuclei caudati)
Torebka wewnętrzna
(Capsula interna)
Blaszka istoty białej
mózgu w kształcie
wachlarza położona
między jądrami
podstawnymi, nadająca
im wygląd pasów
Skorupa
(Putamen)
Otrzymuje informacje
z kory mózgowej
Gałka blada
(Globus pallidus)
Część jądra
soczewkowatego
mózgu
Ogon jądra
ogoniastego
(Cauda nuclei caudati)
Lokalizacja przekroju
Wzgórze
(Thalamus)
Skupisko istoty szarej potożone
po obu stronach przodomózgowia
Przekrój w płaszczyźnie czołowej zwęża się i kończy tępo. W bok od
przez mózg ukazuje dwie skorupy znajduje się pasmo istoty
— Wzgórze anatomiczne właściwości jąder szarej zwane przedmurzem
podstawnych - kształt i położenie (niepokazane), które czasami
- w odniesieniu do innych struktur włączane jest do jąder
Trzon
tej okolicy. podstawnych.
jądra
ogoniastego
KSZTAŁT JĄDER TOREBKA
Przekrój w płaszczyźnie czołowej Jądra podstawne znajdują się
Skorupa pokazuje, że jądro soczewkowate w pobliżu wzgórza, ważnego
ma kształt podobny do orzecha bra- obszaru mózgu, z którym mają
zylijskiego lub cząstki pomarańczy. wiele połączeń. Oddzielone są one
Skorupa leży na bocznej od podwzgórza torebką wewnętrzną,
(zewnętrznej) gałce bladej, która obszarem istoty białej zawierającym
Ogon
włókna nerwowe, które od kory
jądra
ogoniastego Ten przekrój czołowy przez mózgowej przechodzą w dół do
mózg ukazuje położenie jąder rdzenia kręgowego.
podstawnych w odniesieniu
do innych struktur mózgu.
 GŁOWA

Budowa i funkcje jąder podstawnych

Ogólny kształt jąder
podstawnych mózgu jest
złożony i na podstawie Jądro ogoniaste
dwuwymiarowego obrazu (Nucleus caudatus)
trudno sobie wyobrazić Wzgórze
rzeczywisty ich wygląd. Jądro soczewkowate (Thalamus)
(Nucleus lentiformis)
Trójwymiarowy obraz jąder
podstawnych pozwala łatwiej
zrozumieć ich położenie w mózgu,
wielkość oraz kształt.
Łatwiej można sobie wyobrazić
kształt jądra ogoniastego
- w okolicy głowy łączy się ono ze
skorupą, a następnie zagina się ku
tyłowi, tworząc łuk powyżej
wzgórza, i ponownie kieruje się ku
przodowi. Koniec ogona jądra
ogoniastego łączy się z jądrami
migdałowatymi stanowiącymi
część układu limbicznego
(odpowiedzialnego za nieświadome
funkcje autonomiczne).

ZNACZENIE JĄDER
PODSTAWNYCH
Badanie funkcji jąder podstawnych
mózgu nie jest łatwe, ponieważ leżą
one głęboko w mózgu i z tego
powodu są stosunkowo trudno
dostępne. Większość tego, co
wiemy na temat ich funkcji, Ciało migdałowate
pochodzi z obserwacji klinicznych (Corpus
tych pacjentów z chorobami jąder amygdaloideum)
podstawnych, które prowadzą do
określonych zaburzeń ruchowych
i zaburzeń postawy, jak np. choroba
Ogon jądra
Parkinsona. ogoniastego
Obecny stan wiedzy na temat (Cauda nuclei
funkcji jąder podstawnych pozwala caudati)
stwierdzić, iż pomagają one
wykonywać precyzyjne ruchy Ten diagram przedstawia
zamierzone i przeciwdziałają trójwymiarowy obraz mózgu.
wykonywaniu ruchów Ukazano na nim wielkość i kształt
niezamierzonych i mimowolnych. jąder podstawnych oraz ich
położenie w stosunku do innych
struktur mózgu.

v^iioroDy jąaer poastawnycn

Wiele zaburzeń ruchowych jest
skutkiem uszkodzenia jąder
podstawnych mózgu. Do chorób
tych należy choroba Parkinsona,
pląsawica Huntingtona i choroba
Wilsona.
ZABURZENIA RUCHOWE
Choroba Parkinsona jest chorobą
o nieznanej etiologii, która
występuje głównie u ludzi
starszych. Prowadzi do różnych
zaburzeń ruchowych - spowolnienia
ruchów, zwiększenia napięcia
mięśni, drżeń i pochylenia postawy
Choroba Parkinsona może być
spowodowana uszkodzeniem
jąder podstawnych. Do objawów
tej choroby należą: pochylenie
tułowia do przodu, drżenie i chód
powolny z szuraniem nogami.
ciała. Osoby dotknięte tą chorobą
mają trudności z rozpoczęciem
i zakończeniem ruchu, wyraz
twarzy chorego przypomina maskę.
W badaniach jąder podstawnych
chorych na chorobę Parkinsona
wykazano niedobór dopaminy,
substancji, która umożliwia
neuronom komunikowanie się
między sobą.
Pląsawica Huntingtona jest
chorobą wrodzoną, która nie
ujawnia się przed osiągnięciem
wieku średniego. Wiąże się
z powolną degeneracją części jąder
podstawnych i prowadzi do
występowania nieprawidłowych
ruchów i otępienia.
Choroba Wilsona jest chorobą
wrodzoną związaną z uszkodzeniem
jąder podstawnych i postępującym
otępieniem w młodym wieku.

29
ATLAS ANATOMII
Móżdżek, po łacinie cerebellum - „mały mózg",
znajduje się z tyłu, poniżej płatów potylicznych kory mózgu.
Część mózgu nazywana móżdżkiem
zlokalizowana jest z tylu głowy
poniżej płatów potylicznych
kory mózgu. Najważniejszym
zadaniem móżdżku jest
koordynacja ruchów, utrzymanie
równowagi ciała oraz postawy.
Móżdżek wykonuje swoje funkcje
w sposób podświadomy, więc
człowiek nie uświadamia sobie jego
działania.
BUDOWA
Móżdżek składa się z dwóch półkul
połączonych w linii pośrodkowej
robakiem. Półkule móżdżku
położone są z boku i z tylu
od linii pośrodkowej ciała.
Powierzchnia móżdżku ma
charakterystyczny wygląd.
W przeciwieństwie do dużych
zakrętów kory mózgowej
powierzchnię móżdżku tworzy
wiele drobnych zakrętów.
PŁATY
Pomiędzy zakrętami móżdżku na
jego powierzchni znajdują się
głębokie szczeliny, które dzielą
móżdżek na trzy płaty:
• płat przedni,
• płat tylny,
• ptat kłaczkowo-grudkowy.
Móżdżek ma dwie półkule, po
jednej z każdej strony robaka.
Powierzchnia móżdżku składa się
z wąskich fałdów (zakrętów).
Konar górny
móżdżku
30
Móżdżek 4
Kontroluje on ruchy w sposób podświadomy.
Płat przedni móżdżku
Robak
(Lobus anterior cerebelli)
(Vermis)
Stosunkowo maty płat, oddzielony od
Środkowa część
ptata tylnego przez pierwszą szczelinę
móżdżku łącząca obie
(fissura primaria)
półkule móżdżku,
przypominająca
kształtem robaka
Ptat tylny móżdżku
(Lobus posterior cerebelli)
Największy z trzech
ptatów, sięgający od
szczeliny pierwszej na
górnej powierzchni
mózgu do szczeliny
tylno-bocznej na spodzie
móżdżku
Most
(Pons)
Część pnia
mózgu łącząca
rdzeń
przedłużony
ze wzgórzem
Rdzeń przedłużony Zakręty móżdżku
(Medulla oblongata) (Folia cerebelli)
Górny koniec rdzenia Wąskie, utożone
kręgowego i najniższa poprzecznie fałdy na
część pnia mózgu powierzchni móżdżku
Płat kłaczkowo-grudkowy —
(Lobus flocculonodularis)
Mały płat w kształcie śruby Kanał środkowy (>
rdzenia kręgowego ;''
potożony na spodzie móżdżku;
sktada się z ktaczka i guzka (Canalis centraiis
środkowego (części robaka) medullae spinalis)
móżclżku
Móżdżek łączą z pniem mózgu, Nie ma bezpośredniego
czyli z resztą mózgu, trzy pary połączenia pomiędzy móżdżkiem
konarów móżdżku, które składają a korą mózgową. Wszystkie
się z wiązek włókien nerwowych. informacje przepływające do lub
Można je zobaczyć na dolnej z móżdżku przechodzą przez
Konar powierzchni móżdżku. Istnieją trzy konary.
środkowy
szlaki: W odróżnieniu od kory mózgu,
móżdżku
• konar górny móżdżku, łączy w której każda ze stron kontroluje
móżdżek ze śródmózgowiem, przeciwną stronę ciała, każda
• konar środkowy móżdżku, łączy połowa móżdżku kontroluje tę
móżdżek z mostem, samą połowę ciała. Oznacza to, że
• konar dolny móżdżku, łączy każde uszkodzenie jednej ze stron
móżdżek z rdzeniem móżdżku spowoduje wystąpienie
przedłużonym. objawów po tej samej stronie ciała.
Trzy pary konarów móżdżku
Konar dolny móżdżku stanowią połączenie móżdżku
z pniem mózgu. Konary składają
się z wiązek włókien nerwowych.

Struktury wewnętrzne móżdżku
Móżdżek ma zewnętrzną
szarą korę i rdzeń utworzo-
ny z włókien nerwowych,
czyli istoty białej.
Głęboko wewnątrz istoty
białej leżą cztery pary
jąder móżdżku: jądra
wierzchu, kulkowate,
czopowate i zębate.
Móżdżek utworzony jest z warstwy
powierzchownej, ciał komórek
nerwowych, czyli istoty szarej,
która pokrywa z zewnątrz rdzeń
składający się z włókien
nerwowych, czyli istoty białej.
Wewnątrz istoty białej leżą jądra
móżdżku.
KORA MÓŻDŻKU
Obecność wielu zakrętów na
powierzchni móżdżku powoduje,
że jego kora ma bardzo dużą
powierzchnię. Korę móżdżku
tworzą ciała komórek nerwowych
i dendryty (wypustki odchodzące
od ciała komórki), które stanowią
większość neuronów móżdżku.
Informacje spoza móżdżku
dochodzą do komórek kory po-
przez konary móżdżku. Komórki
te tworzą wiele połączeń między
sobą w obrębie kory.
SYGNAŁY
Zwykle sygnały z kory móżdżku
przewodzone są przez włókna
nerwowe istoty białej do jąder
móżdżku. Z jąder informacje te
opuszczają móżdżek i są
arzekazywane do reszty
ośrodkowego układu nerwowego.
JĄDRA MÓŻDŻKU
Istnieją cztery pary jąder móżdżku,
rtóre leżą od linii pośrodkowej
ciała w kierunku na zewnątrz.
Są to:
1 jądra wierzchu,
1 jądra kulkowate,
• jądra czopowate,
• jądra zębate.
lifsusi&BiiwaatJj."',
Przekrój móżdżku w płaszczyźnie poziomej
Konar górny móżdżku
(Pedunculus cerebellaris superior)
Pasmo włókien nerwowych łączące
móżdżek z pniem mózgu
Jądro wierzchu
(Nucleus fastigii)
Jego funkcja
wiąże się
z utrzymywaniem
równowagi
x
1
y Robak
Istota szara (Vermis)
(Substantia grisea)
warsiwd
powierzchowna
utworzona
z komórek lóżdżku
nerwowych (Folium cerebelli)
Istota biata
(Substantia alba)
Rdzeń utworzony
z włókien nerwowych
Warstwy kory móżdżku
Oglądając korę móżdżku pod
mikroskopem, można zobaczyć
wyraźny warstwowy układ komórek:
• Warstwa drobinowa (najbardziej
zewnętrzna) zawiera ciała komórek
nerwowych i dużo włókien
nerwowych pochodzących
z głębszych warstw komórek.
• Warstwa komórek Purkinjego
(następna warstwa), choć ma grubość
tylko jednej komórki, stosunkowo
Zdjęcie mikroskopowe zabarwio-
nego wycinka kory móżdżku
ukazuje jego skomplikowany
ukiad warstwowy. Każda warstwa
wyróżnia się typem komórek.
GŁOWA
Jądro kulkowate
(Nucleus globosus)
Wptywa na napięcie
mięśni i postawę
Jądro czopowate
(Nucleus emboliformis)
Wpływa na napięcie
mięśni i postawę
- Jądro zębate
(Nucleus dentatus)
Największe jądro
móżdżku;
odpowiedzialne za
koordynację ruchów
mięśni zainicjowanych
przez mózg
łatwo jest ją zauważyć z powodu
wielkości komórek Purkinjego.
Te wyspecjalizowane komórki
nerwowe są niezbędne do prawi-
dłowego funkcjonowania móżdżku.
Otrzymują one sygnały przez
dendryty, które znajdują się głów-
nie w warstwie powyżej i przesyłają
informacje dalej do jąder móżdżku.
• Warstwa ziarnista (położona
najgłębiej) zawiera ciała komórek
ziarnistych, które mają wiele
ziarnistości. Komórki te otrzymują
informacje przepływające przez
konary mózgu i przesyłają sygnały
przez aksony do warstwy drobinowej
móżdżku.
31
ATLAS ANATOMII

Nerwy czaszkowe
Z mózgu wychodzi dwanaście par nerwów czaszkowych,
które unerwiają różne struktury położone głównie w obrębie głowy i szyi.
Nerwy czaszkowe przekazują informacje z i do mózgu.
Nerwy są drogami, którymi
przepływają informacje pomiędzy
ośrodkowym układem nerwowym
(OUN) a resztą ciała. Od poziomu
szyi nerwy kierujące się z O U N na I Nerw węchowy
IV Nerw bloczkowy
obwód wychodzą z rdzenia (n. trochlearis) (n. olfactorius)
kręgowego i przechodzą przez
otwory znajdujące się w kręgosłupie. VI Nerw odwodzący
Natomiast nerwy czaszkowe (n. abducens)
wychodzą bezpośrednio z mózgu. I I I Nerw okoruchowy
Jest dwanaście par nerwów (n. oculomotorius)
V I I Nerw twarzowy
czaszkowych. Mają one swoje
(n. facialis)
nazwy i numerację rzymską. Dwie
pierwsze pary nerwów wychodzą
z przodomózgowia, a pozostałe
z pnia mózgu. Nerwy czaszkowe
unerwiają struktury znajdujące się Galąż pośrednia
V Nerw trójdzielny nerwu twarzowego
w obrębie głowy i szyi. Aby dotrzeć (włókna czuciowe)
do nich, muszą przejść przez (n. trigeminus)
specjalne otwory znajdujące się
w kościach czaszki.

WŁÓKNA NERWÓW
CZASZKOWYCH
Nerwy czaszkowe zawierają włókna
V I I I Nerw przedsionkowo-
czuciowe i ruchowe, dlatego mogą -ślimakowy
V Nerw trójdzielny (wtókna ruchowe)
przenosić informacje z i do mózgu: (n. vestibulocochlearis)
(n. trigeminus)
• włókna czuciowe przenoszą
takie informacje jak: ból, dotyk
i temperatura twarzy oraz smak,
bodźce wzrokowe i słuchowe;
• włókna ruchowe przesyłają
IX Nerw językowo-gardtowy
instrukcje do mięśni głowy, szyi
(n. glossopharyngeus)
i twarzy, umożliwiają wykonywanie
różnorodnych ruchów mimicznych X I I Nerw podjęzykowy
twarzy oraz gałek ocznych; (n. hypoglossus)
• włókna autonomiczne umożliwiają
bezwiedną kontrolę nad narządami Dwanaście par nerwów czaszko-
wewnętrznymi jak ślinianki, tęczówka wych wychodzi bezpośrednio
i niektórymi ważnymi narządami z mózgu. Każda para nerwów X Nerw błędny
znajdującymi się w klatce piersiowej jest odpowiedzialna za określony XI Nerw dodatkowy (n. vagus)
i jamie brzusznej. zmysł lub funkcję ruchową. (n. accesorius)

[Funkcje 12 nerwów czaszkowyc

Numer Nazwa Uwagi
I Nerw węchowy (n. olfactorius) Nerw czuciowy przewodzący bodźce węchowe
II Nerw wzrokowy {n. opticus) Nerw czuciowy przewodzący bodźce wzrokowe

III Nerw okoruchowy {n. oculomotorius) Unerwia cztery z sześciu mięśni poruszających okiem
IV Nerw bloczkowy (n. trochlearis) Unerwia mięsień, który porusza okiem
V Nerw trójdzielny (n. trigeminus) Przenosi bodźce czuciowe z twarzy i porusza mięśnie żwaczowe
VI Nerw odwodzący (n. abducens) Unerwia mięsień, który porusza okiem
VII Nerw twarzowy (n. facialis) Porusza mięśniami mimicznymi twarzy
VIII Nerw przedsionkowo-ślimakowy (n. uestibulocochlearis) Nerw czuciowy słuchu i równowagi
IX Nerw językowo-gardłowy (n. glossopharyngetis) Bierze udział w unerwianiu języka i gardła
X Nerw błędny (n. vagus) Unerwia wiele struktur, w tym narządy klatki piersiowej i brzucha
XI Nerw dodatkowy (n. accesorius) Unerwia struktury klatki piersiowej i niektóre mięśnie szyi
XII Nerw podjęzykowy (n. hypoglossus) Unerwia mięśnie języka

32

Nerwy węchowe
Nerwy węchowe są mały-
mi nerwami czuciowymi,
które odbierają bodźce
węchowe. Przebiegają one
od błony śluzowej nosa
do opuszki węchowej.
Nerwy węchowe przenoszą specjal-
ne wrażenia zapachowe z komórek
receptorowych znajdujących się
w jamie nosowej wyżej do mózgu.
NABŁONEK WĘCHOWY
Nabłonek węchowy jest częścią
wyściółki jamy nosowej, w której
znajdują się specjalne komórki
receptorowe odbierające bodźce
węchowe. Nabłonek ten znajduje
się w górnej części jamy nosowej
oraz na przegrodzie nosa dzielącej
jamę nosa na dwie części.
Receptory węchowe są
wyspecjalizowanymi neuronami
lub komórkami nerwowymi, które
mogą wykryć zapachy zawieszone
w powietrzu w postaci
mikroskopijnych kropelek.
NERWY WĘCHOWE
Informacje pochodzące z receptorów
węchowych (neuronów]
przechodzą do mózgu przez długie
wypustki (aksony), które łączą się,
tworząc około 20 pęczków. Pęczki
te, tzw. nici węchowe, są prawdzi-
wymi nerwami węchowymi, które
kierują się do góry poprzez cienką
perforowaną warstwę kości (blaszkę
sitową kości sitowej), aby dotrzeć
do opuszki węchowej położonej
w mózgu.
Włókna nerwów węchowych
tworzą połączenia (synapsy)
z neuronami opuszki węchowej.
Lokalizacja
Opuszka węchowa
(Bulbus olfactorius)
Dwie opuszki węchowe
otrzymują i przetwarzają
informacje z włókien
nerwów węchowych
Nici węchowe (nerwy
węchowe)
(Fila olfactoria [nen/i
olfactorii])
Wtókna te wychodzą
z komórek receptorowych
w btonie śluzowej nosa
Włókna nerwów węchowych
przechodzą z wyściółki nosa do
mózgu. Informacje przenoszone
są wzdłuż tych włókien i interpre-
towane w ośrodku węchowym.
OPUSZKA WĘCHOWA
Parzyste opuszki węchowe
stanowią część mózgu. Wystają one
w postaci wypustek z drogi
węchowej, którą przebiegają włókna
łączące je z półkulami mózgu.
Płat czołowy półkuli mózgu
(Lobus frontalis)
Wyściótka nosa
Nabłonek węchowy w części
węchowej wyściótki nosa zawiera
komórki receptorowe
Duże wyspecjalizowane neurony,
tzw. komórki dwubiegunowe, łączą
się z nerwami węchowymi
w opuszce. Połączenie to umożliwia
przesyłanie informacji o zapachach
z nerwów węchowych.
wecnu
Brak powonienia, określany termi-
nem anosmia, może wystąpić
po jednej lub po obu stronach nosa
i może być zaburzeniem
przejściowym lub trwałym.
Główną dolegliwością zgłaszaną
przez osoby z anosmią jest brak
smaku, a nie brak powonienia.
Spowodowane jest to tym, że wiele
z tego, co odbieramy jako wrażenia
smakowe, w rzeczywistości jest
odczuwaniem zapachów jedzonych
pokarmów. Bez powonienia język
może rozpoznać tylko cztery smaki:
słodki, gorzki, kwaśny i słony.
WPŁYW STARZENIA
Wraz ze starzeniem się organizmu
obserwuje się stopniowy zanik
włókien węchowych. Dlatego starsi
Zapalenie błony śluzowej nosa
powoduje obrzęk nozdrzy
w jamie nosowej, w efekcie
czego dochodzi do upośledzenia
węchu.
GŁOWA
Blaszka sitowa kości sitowej
(Lamina cribrosa)
Pasmo węchowe
(Tractus olfactorius)
Łączy dolną powierzchnię pląta
czołowego mózgu z opuszką
węchową
Wypustki komórek
dwubiegunowych przenoszą
informację dalej szlakiem
węchowym do ośrodka węchu
znajdującego się w mózgu.
ludzie często uskarżają się, że
- jedzenie „straciło zapach", co
spowodowane jest utratą
powonienia.
URAZY GŁOWY
Urazy głowy mogą doprowadzić do
rozerwania opuszki węchowej lub
złamania delikatnej blaszki sitowej.
Może to spowodować wystąpienie
anosmii, zwykle tylko po jednej
stronie.
NIEŻYT NOSA
Do nieżytu lub zapalenia błony
śluzowej nosa może dojść w wyniku
infekcji wirusowej, np. przeziębienia,
lub w przebiegu alergii, np. kataru
siennego. Powoduje to zatkanie nosa
lub katar i kichanie.
W takiej sytuacji powszechnie
obserwuje się wystąpienie
przejściowej utraty powonienia
spowodowanego zajęciem przez
proces chorobowy nabłonka
węchowego.
33
ATLAS ANATOMII

Mięśnie twarzy
Jedną z cech, która odróżnia ludzi od zwierząt,
jest zdolność komunikowania się za pomocą mimiki twarzy.
Przybieranie różnych wyrazów twarzy możliwe jest dzięki złożonemu układowi mięśni.
Tuż poniżej skóry na czaszce
Mięsień okrężny oka
i twarzy znajduje się grupa bardzo
(Musculus orbicularis oculi)
cienkich mięśni, które określa się Mięsień potyliczno Okrężny mięsień przebiega-
wspólnym mianem mięśni -czołowy jący dokoła oczodołu, który
mimicznych twarzy. Mięśnie te poza (Musculus occipito- mocno zamyka oko; część
frontalis) powiekowa mieści się
funkcjami fizjologicznymi mają inne
Piaski mięsień sięga- w powiekach i łagodnie
ważne znaczenie. Wpływają one na jący od kości zamyka oko, tak jak to się
wyraz twarzy, umożliwiając potylicznej do dzieje podczas snu lub
komunikację niewerbalną czołowej; marszczy mrugania
i przekazywanie wielu informacji brwi i porusza skórę
dotyczących emocji, a także są głowy
potrzebne do stymulacji mowy.
Oprócz tego mięśnie twarzy
Mięsień Mięsień nosowy
pełnią funkcję zwieraczy, które
dźwigacz (Musculus nasalis)
otwierają i zamykają naturalne wargi górnej Porusza nozdrza ze-
otwory w twarzy, takie jak oczy (Musculus wnętrzne (skrzydła nosa)
i usta. levator labii Mięsień jarzmowy
superioris) • większy
Unosi górną (Musculus zygomati-
SKÓRA I KOŚCI wargę cus major)
Większość mięśni twarzy łączy się Pociąga kąt ust i wargi
jednym końcem z kośćmi czaszki, Mięsień żwacz ku górze i w bok
a drugim z głęboką warstwą skóry (Musculus Mięsień policzkowy
masseter) (Musculus buccinator)
(skórą właściwą). Dzięki tym
Łączy kość jarz- Płaski mięsień w po-
połączeniom można zobaczyć, jak mową z żuchwą
wiele mięśni wpływa na mimikę liczku rozpostarty mię-
dzy szczęką a żu-
twarzy i jak w końcowym efekcie
chwą; umożliwia
powodują powstawanie zmarszczek Mięsień śmiechowy dmuchanie i ssanie
i zagłębień na pokrywającej je (Musculus rlsoriusj Mięsień okrężny ust
skórze. Pociąga kąty ust ku gó- (Musculus orbicularis oris)
rze i w bok, nadając twa- Okrężny mięsień otwierają-
Wiele małych mięśni uczestniczy rzy wyraz uśmiechnięty cy i zamykający usta
w otwieraniu ust. Rozchodzą się one
Mięsień obniżający — Mięsień bródkowy
promieniście od kącików ust i warg, kąt ust (Musculus mentalis)
przyczepiając się do kości. Usta (Musculus depressor Marszczy bródkę
i wargi mogą się unosić, opuszczać anguli oris)
i przemieszczać na boki. Pociąga usta i kąciki Mięsień szeroki szyi
warg ku dołowi i na bok, (Platysma)
nadając twarzy wyraz Ptat mięśnia rozpięty między klatką
smutku piersiową a żuchwą; pociąga ku
dołowi wargi, kąty ust i żuchwę

Mięsień szeroki szyi \p I city sina)

Duży, piaski mięsień szeroki szyi jest
powierzchownym mięśniem, który rozciąga
się od górnej części klatki piersiowej w skó-
rze szyi do mięśni ust i warg. Jego głów-
nym zadaniem jest opuszczanie dolnej
wargi i żuchwy w czasie robienia
grymasów twarzy.
Mięsień okrężny ust
(Musculus oricularls oris)
Mięsień obniżający
wargę dolną
(Musculus depressor
labii inferioris)
Mięsień szeroki
szyi
(Platysma)
Chociaż nie jest on ściśle mięśniem
głowy, mięsień szeroki szyi odgrywa
ważną rolę w mimice twarzy.
Ten płaski mięsień rozciąga się
pomiędzy górną częścią klatki
piersiowej a żuchwą. Pokrywa
od przodu szyję, napina skórę
i łączy się z mięśniami i skórą
kątów ust.
Mięsień szeroki szyi wpływa na
mimikę twarzy, powodując
napinanie skóry szyi i obniżanie
żuchwy. Przesuwa usta ku dołowi,
np. w wyrazie obrzydzenia.
Współuczestniczy w ruchach dolnej
wargi.
Mięsień szeroki szyi można
przeciąć i przyszyć za uchem,
podczas operacji plastycznej
mającej na celu zmniejszenie
„drugiego podbródka". Jest to inny Mięsień szeroki szyi jest dużym
kontrowersyjny sposób zmiany płaskim mięśniem, który napina
wyrazu twarzy przez mięsień się w czasie golenia podbródka.
szeroki szyi. Powoduje to rozciągnięcie
i naprężenie skóry szyi.

34

Otwieranie i zamykanie oka
Czy jest to zalotne
mruganie, czy zaciskanie
powiek, aby ochronić
oko, powieki przekazują
wiele sygnałów niewer-
balnych. Powieki pełnią
również ważną funkcję
polegającą na oczyszczaniu
i nawilżaniu oczu.
Mięsień okrężny oka jest odpowie-
dzialny za zamykanie powiek. Ten
piaski zwieracz zlokalizowany jest
na brzegu oczodołu, a jego różne
fragmenty mogą działać oddzielnie.
Część mięśnia okrężnego oka
znajduje się w powiekach (część
powiekowa). Ten fragment mięśnia
odpowiedzialny jest za delikatne
zamykanie powiek podczas snu
czy naturalnego mrugania. Ruch
ten ułatwia rozprowadzanie
produkowanych w gruczołach
tzowych lez po spojówce (błonie
pokrywającej oczy), oczyszczanie
jej z ciał obcych i nawilżanie.
SZPARA POWIEKOWA
Większa część mięśnia okrężnego
oka zbudowana jest z włókien
ułożonych koncentrycznie, które
pokrywają oczodół z przodu.
Zadaniem tej części mięśnia jest
przymykanie powiek (mrużenie
oczu), aby chronić je przed silnymi
podmuchami czy jasnym światłem.
Drugim mięśniem jest mięsień
dźwigacz powieki górnej. Tak jak
wskazuje jego nazwa, ten mały
mięsień unosi powiekę górną, aby
otworzyć oko. W przeciwieństwie
do dużego mięśnia, jakim jest
mięsień okrężny oka, znajduje się
on wewnątrz oczodołu.
/iv.Vo,w. onięzny ust kontroluje
zamykanie ust. Skurcz tego
mięśnia powoduje zamknięcie
jamy ustnej.
Dźwigacz powieki górnej
(Musculus levator palpebrae superioris)
Mięsień odpowiedzialny za podnoszenie
powieki górnej; położony w oczodole poniżej
mięśnia okrężnego oka
Mięsień tarczkowy górny i dolny
(Musculus tarsalis superior et interior)
Tkanka tączna tworząca powiekę
ość czołt
^"•"Kość czołowa
(Os frontale)
% /I.
Kość jarzmowa
fOs zygomalicum)
Więzadło powiekowe Tętnica i nerw podoczodołowy
boczne (Ligamentum (Arteria et nenus infraorbitalis)
palpebrale laterale)
Pasmo łącznotkankowe tą- Woreczek łzowy (Sacculus lacrimalis)
czące obie powieki, położone Część dróg odprowadzających łzy do
na zewnętrznej stronie oka jamy nosowej
Mięśnie policzka i wa
Mięsień policzkowy tworzy
policzek położony z boku twarzy.
Jego górny brzeg łączy się ze
szczęką wzdłuż linii biegnącej nad
zębodotami szczęki, a dolny brzeg
jest przyczepiony do żuchwy poniżej
dolnych zębodotów. Działa głównie
podczas jedzenia.
Mięsień policzkowy popycha
pokarm, który zgromadził się
w policzkach podczas żucia, na tyt
języka i pomiędzy powierzchnie
zębów gotowych do wykonania
kolejnego ugryzienia. Mięsień
policzkowy uczestniczy w takich
czynnościach jak nadmuchiwanie
balonu czy gra na instrumentach
muzycznych takich jak trąbka
(łacińskie słowo buccinator oznacza
trąbkę).
Mięsień znajdujący się wewnątrz
wargi górnej i dolnej, otaczający
GŁOWA
Część oczodołowa mięśnia
/ 5 1 Otwór nadoczodotowy
V j y (Foramen supraorbitale) okrężnego oka (Musculus orbicula-
ris oculi - pars orbitalis)
Otwór lub wcięcie w kości
Zamyka szczelnie oczy, chroniąc je
czołowej, przez które przechodzi
żyła, tętnica i nerw nadoczodotowy przed intensywnym światłem
i uszkodzeniem fizycznym
Tętnica i nerw Tętnica i nerw nadbloczkowy
nadoczodotowy (Arteria et nervus supratrochlearis)
(Arteria et nervus Unerwiają i dostarczają krew do
skóry czoła
-"*"%
supraorbitalis)
Tętnica
ł grzbietowa
nosa
[Arieria
dorsalis
nasi)
Część powiekowa mięś-
nia okrężnego oka
(Musculus orbicularis oculi
- pars palpebralis)
Szczęka Przymyka delikatnie powie-
(Maxilla) ki (jak np. podczas snu
czy mrugania) i myje łzami
błonę śluzową oczu, spra-
wiając, że jest ona czysta
Więzadło powieko- i wilgotna
we przyśrodkowe
(Ligamentum palpebrale
mediale) KLUCZ To miejsce można
Pasmo łącznotkankowe
bez trudu wyczuć
tączące obie powieki
pod skórą
wejście do ust 1' mięsień okrężny
ust. Tworzą go koncentrycznie
ułożone wtókna mięśniowe, które
zakrzywiają się w kącikach ust
i z jednego końca przytwierdzone są
do kości znajdującej się poniżej
nosa, a z drugiego powyżej brody.
Z przedniego brzegu mięśnia
policzkowego odchodzą włókna,
które krzyżują się przy wejściu do ust
i mieszają się z mięśniem okrężnym
ust.
Mięsień okrężny ust zamyka usta.
Jest on ciągle delikatnie napięty,
dociska wargi, zamykając szparę
ustną i zapobiega wypływaniu z ust
stale wytwarzanej śliny, jak również
zatrzymuje pokarm w ustach
podczas jedzenia. Jest on także Pierścień włókien mięśniowych
wykorzystywany w czasie gwizdania biegnących wokół warg pomaga
i przesyłania pocałunku człowiekowi artykułować szeroki
zakres dźwięków.
35
ATLAS ANATOMII

Tętnice
twarzy i szyi / J S Tętnica potyliczna
\& (Arteria occipitalis)
Tętno wyczuwalne ^ Ł Tętnica skroniowa powierzchowna
Zaopatruje w krew duży mię-
sień mostkowo-obojczykowo-
na szyi wywołuje fala ^ ^ (Arteria temporalis superficialis)
Zaopatruje skórę głowy przed uchem i od
-sutkowy znajdujący się
z boku szyi oraz tylną część
krwi płynąca z serca niej odchodzą gałęzie do głębszych
części twarzy
skory gtowy Tętnica
uszna tylna
przez tętnicę szyjną Tętnica oponowa
środkowa
(Arteria
auricularis
do głowy. (Arteria meningea media)
Ważna gatąż tętnicy
posterior)
Zaopatruje
szczękowej, która za- tylną część
Głowę i szyję zaopatrują w krew opatruje oponę twardą, ucha
dwie tętnice szyjne wspólne, które tącznotkankową ostonę i przyległą
biegną do góry po obu stronach pokrywającą mózg \czesc
szyi. Przebieg tętnic pokrywa się Tętnica szczękowa Lskóry

z przebiegiem żyły szyjnej (Arteria maxillaris) gtowy

wewnętrznej oraz nerwu błędnego; Od niej odchodzą
struktury te otoczone są wspólną gatęzie do mięśni
żwaczowych, zębów,
pochewką zbudowaną z tkanki nosa i podniebienia
łącznej. Tętnice te odchodzą
u podstawy szyi od różnych
struktur. Lewa tętnica wspólna
odchodzi bezpośrednio od łuku
aorty, a prawa od pnia ramienno-
-głowowego.
Tętnica Tętnica szyjna
ROZGAŁĘZIENIA TĘTNIC twarzowa zewnętrzna
(Arteria facialis, (Arteria carotis
Tętnica szyjna wspólna dzieli się na
Zaopatruje w krew externa)
wysokości górnego brzegu chrząstki twarz i podniebienie; Gałąź tętnicy szyjnej
tarczowatej (jabłko Adama) ma dostarcza krew do wspólnej; biegnie za
tętnicę szyjną wewnętrzną warg przez odcho- żuchwą do ślinianki
i zewnętrzną. Tętnica szyjna dzące od niej tętnice przyusznej, gdzie
wewnętrzna wnika do czaszki wargowe odchodzą liczne
gałęzie zaopatrujące
i zaopatruje w krew mózg; od Tętnica twarz i skórę głowy
tętnicy szyjnej zewnętrznej językowa
odchodzą gałązki, które zaopatrują (Arteria lingualis) Tętnica szyjna wewnętrz-
w krew twarz oraz skórę głowy. Dostarcza krew Tętnica tarczowa na (Arteria carotis interna)
do języka i dna górna (Arteria Gałąź zaopatrująca przed-
Wiele odgałęzień tętnicy szyjnej jamy ustne] thyreoidea superior) nią część mózgu i oko
zewnętrznej ma kręty lub falisty Zaopatruje gruczot
przebieg. Ta giętkość powoduje, tarczowy i krtań
Rozdwojenie tętnicy
że podczas ruchów ust, krtani lub Tętnica szyjna wspólna szyjnej
gardła, np. podczas połykania, nie KLUCZ To miejsce można (Arteria carotis communis) Miejsce podziału tętnicy szyjnej
dochodzi do rozciągnięcia naczyń bez trudu wyczuć Główne naczynie zaopatrujące w krew głowę wspólnej; tu leży zatoka tętnicy
i ich uszkodzenia. pod skórą i szyję; biegnie do chrząstki tarczowatej, gdzie szyjnej, struktura regulująca
dzieli się na tętnicę szyjną wewnętrzną i zewnętrzną ciśnienie tętnicze krwi

Wbtizyknięcio środka cieniującego

i natychmiastowe wykonanie serii zdjęć
rentgenowskich może ukazać rozgałęzienia
tętnicy szyjnej wspólnej.
Angiografię wykorzystuje się do oceny naczyń
krwionośnych i do badania nieprawidłowości,
takich jak upośledzenie drożności w tętnicach
szyjnych. Czasami w miejscu podziału tętnicy
szyjnej wspólnej, w ścianie tętnic można wykryć
złogi tłuszczu związane z miażdżycą. Chirurg
może wówczas wykonać zabieg delikatnego
usunięcia tych złogów bez uszkodzenia ściany
tętnicy. Zabieg ten nazywany jest endarterektomią
tętnicy szyjnej i skutecznie poprawia zaopatrzenie
•-'//A w krew gtowy i szyi. Zmniejsza on ryzyko
wystąpienia udaru mózgu.
Inną nieprawidłowością, którą można wykryć
Kolorowy angiogram tętnic biegnących od za pomocą angiografii, jest obecność tętniaka, To zdjęcie z cyfrowej angiografii

-d
aorty do gtowy (duże naczynie u podstawy czyli przypominającego balon rozdęcia ściany mej.
subtrakcyjnej ukazuje gałęzie tętnicy szyjnej. i
^djęcia). tętnicy. W kotku - kręta tętnica twarzowa.

36

Żyły twarzy i szyi
Żyły w obrębie twarzy
i szyi mają podobny
przebieg jak tętnice.
Wiele żył ma również te
same nazwy.
Krew spływa z głowy i szyi do serca
poprzez żyły szyjne wewnętrzne,
które znajdują się po obu stronach
szyi. Tak jak tętnice szyjne wspólne,
także żyły otoczone są ochronną
pochewką.
W przeciwieństwie do żył reszty
ciała w żyłach tych nie ma
zastawek i powrót krwi do serca
odbywa się dzięki sile grawitacji
i ujemnemu ciśnieniu w klatce
piersiowej.
Żyły powierzchowne (położone
blisko skóry) często można
zobaczyć podczas wysiłku, np.
u śpiewaków widać nabrzmiałe
żyły szyi.
ŻYŁA SZYJNA
Żyta szyjna wewnętrzna ma zwykle
stały przebieg. Z tego powodu
wykorzystuje się ją do pomiarów
ośrodkowego ciśnienia żylnego
(ciśnienia panującego w prawym
przedsionku serca). Do żyły
wprowadza się cienką kaniulę
(cewnik) i prowadzi do serca.
Drugi koniec kaniuli podłącza się
do przetwornika, urządzenia, które
przetwarza i rejestruje ciśnienie.
Pozwala to ocenić objętość krążącej
krwi.
Poza żyłami odprowadzającymi
krew z twarzy istnieje też wiele żyl
(tzw. żyły wypustowe) łączących
zatoki żylne (które odprowadzają
krew z mózgu) z żyłami skóry
głowy. Razem z żyłami
występującymi w kościach czaszki
mogą one stanowić wrota szerzenia
się infekcji ze skóry czaszki do
mózgu.
GŁOWA
Żyła nadbloczkowa i nadoczodotowa
Żyła skroniowa powierzchowna
(Vena supratrochlearis et supraorbitalis)
Naczynia te zbierają krew z czoła i odprowadzają do (Vena temporalis superficialis)
żyty twarzowej lub przez żyty oczne do zatoki jamistej Zbiera krew ze skóry głowy i łączy się
z żyłą szczękową, dając początek żyle
Żyła oczna górna zazuchwowei .
(Vena ophtalmica superior) Żyła potyliczna
Zbiera krew z oczodołu (Vena occipitalis)
i uchodzi do zatoki jamistej Duża żyła przebiegająca
przez boczną powierzch-
nię szyi oraz tylną
powierzchnię skóry głowy,
którą spływa krew do żyły
szyjnej wewnętrznej
Splot skrzydłowy
(Plexus pterygoideus)
Splot żylny ściśle
związany z mięśniami
skrzydłowymi,
używanymi podczas
żucia
Żyła uszna tylna
(Vena auricularis
Żyła szczękowa posterior)
(Vena rnaxillaris) Uchodzi razem
Zbiera krew ze z gałęzią żyły
splotu skrzydłowego zażuchowej do żyły
i łączy się z żyłą szyjnej zewnętrznej
zażuchwową na wysokości kąta
żuchwy
Żyła zażuchwową
Żyta twarzowa
(Vena retromandibularis)
(Vena facialis)
Duża żyła przebiegająca
Biegnie od przyśrodkowego
tuż za żuchwą, z której
kąta oka do dolnego kąta
krew uchodzi zarówno do
żuchwy, zbierając krew z dużej
żyty szyjnej zewnętrznej,
części twarzy
jak i wewnętrznej
Żyła szyjna zewnętrzna
(Vena jugularis externa)
Krew z głowy spływa do serca Żyła językowa Ta leżąca z boku szyi żyta często jest
(Vena lingualis) widoczna na powierzchni mięśnia
przez trzy pary dużych żył: żyłę
Zbiera krew z języ- mostkowo-obojczykowo-sutkowego,
szyjną wewnętrzną i zewnętrzną
ka i odprowadza zwłaszcza podczas śpiewu lub wysiłku
i żyły kręgowe (które przebiegają do żyły szyjnej we-
Żyła szyjna wewnętrzna
przez kręgi szyjne, a zatem na tej wnętrznej (Vena jugularis interna)
rycinie nie można ich zobaczyć). Końcowy wspólny odcinek, do którego
spływa większość krwi z głowy i szyi
Wzajemne
Pomiędzy naczyniami istnieje wiele połączeń, również z faktu, że naczynia w tym obszarze nie
zwanych anastomozami. Anastomozy łączą obkurczają się dostatecznie szybko, co jest
tętnice po lewej i prawej stronie twarzy oraz spowodowane obecnością włóknistej tkanki
gałęzie tętnicy szyjnej zewnętrznej i wewnętrznej. łącznej pod skórą.
Ma to istotne znaczenie w leczeniu np. skaleczonej Olbrzymia liczba połączeń pomiędzy żyłami
wargi, kiedy to w celu zatamowania krwawienia na głowie i szyi oznacza również, że istnieje duże
należy ucisnąć zarówno lewą, jak i prawą tętnicę ryzyko rozprzestrzeniania się zakażenia tymi
twarzową. drogami. Czyrak czy krosta zlokalizowane
Duża liczba naczyń krwionośnych w skórze w okolicy nosa mogą wywołać zakrzepicę
głowy oznacza też, że uraz w tej okolicy może (tworzenie się skrzepu) w żyle twarzowej. To
doprowadzić do bardzo obfitego krwawienia. z kolei może spowodować przemieszczenie się
Wynika to nie tylko z dobrego ukrwienia, ale materiału zakrzepowego przez żyłę oczną do
zatoki jamistej (parzysta zatoka w kości klinowej
Wykonany z żywicy odlew żyt i tętnic czaszki, do której spływa krew z mózgu, oczu
zaopatrujących twarz i szyję pokazuje złożoną i nosa). Powstaje wówczas zakrzepica zatoki
sieć naczyń krwionośnych i ich gałęzi. Warto jamistej, która nieleczona antybiotykami może
zwrócić uwagę na szczególne zagęszczenie spowodować zgon. Do leczenia tej choroby
naczyń z przodu szyi (gruczoł tarczowy) zaczęto w latach 40. XX wieku stosować
i w języku. penicylinę.
37
ATLAS ANATOMII
Nerwy twarzowe
Mięśnie twarzowe i funkcje mimowolne,
takie jak produkcja łez, są kontrolowane
przez nerwy twarzowe, które przewodzą
bodźce z mózgu.
Mięśnie mimiczne prawej i lewej po-
lowy twarzy unerwiają odpowiednio
włókna nerwowe prawego i lewego
nerwu twarzowego. Każdy z nerwów
przechodzi przez parzysty otwór
w czaszce, tzw. otwór rylcowy-sut-
kowy, znajdujący się poniżej ucha,
a jego włókna dochodzą do mięśni
mimicznych twarzy, uprzednio roz-
gałęziając się w śliniance przyusznej
położonej po obu stronach twarzy.
Nerwy są pęczkami włókien,
które przenoszą impulsy elektryczne
z mózgu i rdzenia kręgowego do
mięśni, lub z narządów zmysłów
do mózgu i rdzenia kręgowego.
Większość nerwów, w tym nerw
twarzowy, zawiera dwa typy
włókien - włókna przewodzące
impulsy do mózgu oraz z mózgu.
USZKODZENIE NERWU
Istnieje 12 par nerwów czaszkowych,
które pełnią różne funkcje, od
kierowania ruchami gałek ocznych
aż po zachowanie równowagi. Nerwy
twarzowe stanowią siódmą parę
i głównym ich zadaniem jest uner-
wienie ruchowe mięśni mimicznych
twarzy. Mięśnie odpowiedzialne
za żucie pokarmu unerwiane są przez
włókna nerwu piątego, trójdzielnego
(n. trigeminuś).
Poza włóknami ruchowymi
biegnącymi do mięśni (przesyłaniem
impulsów do mięśni] nerwy
twarzowe zawierają również włókna
autonomiczne, które regulują
wytwarzanie śliny i lez. Mają one
również włókna czuciowe, które
przenoszą wrażenia smakowe
z kubków smakowych.
W spoczynku twarz osoby z po-
rażeniem Bella ma charaktery-
styczny wygląd: widać opadnię-
cie lewej polowy twarzy.
38
Gałąź jarzmowa
(Ramus zygomaticus)
Unerwia mięśnie okrężny
oka, nosowy i dźwigacz
wargi
Nerw twarzowy
(Nervus facialis)
Przechodzi przez
przewód słuchowy^
w kości skronio-
wej; biegnie
wzdłuż ucha
wewnętrznego
i opuszcza kość
przez otwór
rylcowo-sutkowaty
Gałąź
policzkowa
(Ramus facialis)
Unerwia mięśnie
policzkowy
i okrężny ust
Gałąź żuchwowa
(Ramus muandibulans)
Unerwia mięśnie dolnej Gałąź skroniowa
wargi (Ramus temporalis)
Unerwia mięśnie
potylicy, czoła
i okrężne oka
Ślinianka przyuszna
(Glandula parotis)
Gruczot ślinowy często
obrzmiewa w czasie świnki
(zapalenie przyusznic) Gałąź szyjna
Nerw twarzowy dzieli się na pięć (Ramus cenicalis) Gałąź tylna
głównych gałęzi: skroniową, jarzmową, Unerwia mięsień (Ramus posterior)
szeroki szyi Zanim nerw twarzowy wniknie do
policzkową, żuchwową i szyjną. Tych
ślinianki przyusznej i podzieli się, od-
pięć gałęzi obejmuje wachlarzowato
chodzi od niego gałąź unerwiająca
twarz i dzieli się dalej, unerwiając mięśnie potylicy (skóra gtowy) i uszu
mięśnie mimiczne twarzy.
nor w u twarzowego
Do uszkodzenia nerwu twarzowego dobrze zamykać. Następstwom tego
może dojść w wyniku jest wypadanie pokarmu i wyciek
bezpośredniego urazu jednej strony śliny z ust.
lub w następstwie zapalenia, gdy Porażenie Bella najczęściej
dochodzi do obrzęku nerwu występuje przy obrzęku nerwu
w miejscu jego przechodzenia przez twarzowego. W chorobie tej
kości czaszki - kanat nerwu stwierdza się upośledzenia słuchu,
twarzowego. Może to doprowadzić smaku, widzenia i siły mięśniowe]
do powstania niedowładu Czasami do porażenia nerwu
(osłabienia) lub porażenia mięśni twarzowego może dojść w czasie
twarzy, co objawia się opadaniem porodu kleszczowego. U noworodków
jednej potowy twarzy. znajdujący się za uchem wyrostek
U osoby z uszkodzonym nerwem sutkowy jest jeszcze nierozwinięty
twarzowym oko nie zamyka się, co i nerw nie ma właściwej ochrony
Podczas uśmiechu i przymrużenia naraża rogówkę i spojówkę na Takie porażenie może uniemożliwić
oczu pacjent z porażeniem nie wysychanie. Mowa jest niewyraźna, ssanie.
może poruszyć lewą stroną ust gdyż wargi nie układają się
ani zamknąć oka. prawidłowo i usta nie mogą się

Mięśnie żucia
t
Mięśnie, które pomagają
nam żuć pokarm, biorą
też udział w mówieniu,
oddychaniu i ziewaniu.
Mięśnie żwaczowe to takie mięśnie,
które przesuwają żuchwę do góry
i w dól, do przodu i w tył, co
powoduje otwieranie i zamykanie
ust.
Mięśnie te biorą udział w takich
czynnościach jak mówienie,
oddychanie przez usta oraz
ziewanie. Unoszą one silnie żuchwę
w czasie odgryzania kęsów
pokarmu i przesuwają ją na boki
w czasie żucia.
PRZESUWANIE ŻUCHWY
Wszystkie ruchy żuchwy odbywają
się w parzystych, znajdujących się
po obu stronach czaszki przed
uszami stawach skroniowo-żuchwo-
wych.
Kości, które tworzą połączenie
stawowe, to główka kości
żuchwowej (górny odcinek
żuchwy) i dół żuchwowy kości
skroniowej (zagłębienie w czaszce,
w którym mieści się żuchwa).
Połączenie zawiasowe umożliwia
ruchy żuchwy w górę i w dół.
Ponadto główka żuchwy pokryta
jest ściśle przylegającym
chrzestnym krążkiem stawowym,
dzięki czemu możliwy jest ruch do
przodu i do tyłu. Ten ostatni ruch
umożliwia również przesunięcie
otwartej żuchwy w bok w stosunku
do nieruchomej szczęki
i wykorzystanie sil działających
z boku potrzebnych do kruszenia
twardych pokarmów podczas
zamykania ust i żucia.
Podczas otwierania ust głowa
żuchwy wraz z chrzestnym
krążkiem wysuwa się z panewki
stawu do przodu w kierunku guzka
(małej wyniosłości) z przodu. Ruch
do przodu można łatwo zauważyć
i wyczuć tuż przed wejściem do
ucha.
Jeśli ruch ten jest zbyt duży,
podczas szerokiego ziewania lub
entuzjastycznego śmiechu, główka
żuchwy może wysunąć się przed
guzek i utkwić pod kością
jarzmową. Powoduje to zablokowanie
otwartych ust i wymaga pomocy
lekarskiej. Do tego samego stanu
może dojść podczas uderzenia
w żuchwę z boku i dlatego bokserzy
w czasie walk muszą mieć
Mięsień skrzydłowy boczny
(Musculus pterygoideus lateralis)
Umożliwia rozcieranie pokarmów
i zgrzytanie zębami, przesuwając żuchwę
na boki, i wspomaga ruch otwierania ust
Mięsień skrzydłowy przyśrodkowy
(Musculus pterygoideus medialis)
Unosi i przesuwa żuchwę na przeciwną stronę,
współdziałając z mięśniem skroniowym
i mięśniem żwaczem; współpracuje również
z mięśniem skrzydłowym bocznym w czasie
zgrzytania zębami i rozcierania pokarmów
Mięsień żuchwowo-
-gnykowy
(Musculus mylohyideus)
Płaski mięsień tworzący
dno jamy ustnej; pomaga Kość gnykowa
w przesuwaniu pokarmu (Os hyoideum)
z jamy ustnej do gardła Kość w kształcie litery U
podtrzymująca język
Z chwilą otwarcia ust żuchwa
przesuwa się do przodu w kierun-
ku guzka i można ją wyczuć w po-
staci wypukłości przed uchem.
GŁOWA
/ 5 Ł Mięsień skroniowy
' • i r (Musculus temporalis)
Wachiarzowaty mięsień łączący kość czołową
z żuchwą; podnosi żuchwę, cofa wysuniętą
żuchwę i przesuwa ją nieco na zewnątrz,
utrzymuje ją na miejscu w spoczynku
Łuk jarzmowy
(Arcus zygomaticus)
Pozioma gałąź kości, pod którą
przebiega mięsień skroniowy;
miejsce przyczepu mięśnia żwacza
Żuchwa
(Mandibula)
Dolna szczęka
Mięsień żwacz
(Musculus masseter)
Silny, gruby mięsień rozpostarty
między łukiem jarzmowym a dolną
częścią żuchwy; główny mięsień
unoszący żuchwę
X
Usunięty fragment
żuchwy
Mięsień mostkowo-gnykowy
(Musculus sternohyideus)
Mięsień szyi; obniża kość gnykową,
uczestniczy w procesie połykania
i mówieniu, jeden z małych
„paskowatych" mięśni szyi
KLUCZ j 0 miejsce można
f^^ bez trudu wyczuć
> S ^ pod skórą
zamknięte usta i mocno zaciśnięte
zęby na osłonie gumowej.
Aby odblokować żuchwę
i zamknąć usta, żuchwę należy
zepchnąć do dołu, przeciwdziałając
sile mięśni skroniowych, żwaczy
i mięśni skrzydłowych
przyśrodkowych. Powoduje to
ponowne wprowadzenie głowy
żuchwy nad guzkiem do stawu. *
Podczas wykonywania tej
czynności nie powinno się kciukami
wywierać ucisku na zęby. Zamiast
tego skierowana w dół siła powinna
być przyłożona do żuchwy poniżej
Otwarcie zbyt szerokie lub linii zębów. Zapobiega to ugryzieniu
uderzenie wybija ze stawu główkę, palców lekarza zębami trzonowymi
prowadząc do skurczu mięśnia pacjenta w chwili wskakiwania
skroniowego i zablokowania stawu. główki na miejsce.
39
ATLAS ANATOMII

Gałka oczna
Oczy są wyspecjalizo-
wanymi narządami Wyrostki rzęskowe Komora tylna gaiki ocznej
Zatoka żylna Spojówka
wzroku, reagującymi twardówki
(Sinus venosus
(Coniunctiva)
Przezroczysta war-
(Processus ciliares)
Szereg fałdów łączących
(Camera posterior bulbi)
Komora położona za tęczówką,
na światło. sclerae)
Do niej następuje
stwa tkanki tącznej,
która stanowi
się z więzadtami, na
których zawieszona jest
wypełniona cieczą wodnistą

odpływ cieczy przedłużenie soczewka

wodnistej z oka; warstwy wyścielają- Komora przednia gałki
Oczy umożliwiają odbieranie
zwana również ka- cej wewnętrzną ocznej
informacji pochodzących powierzchnię powiek
natem Schlemma (Camera anterior bulbi)
z otoczenia poprzez rozpoznawanie
Przednia komora poło-
wzorów światła. Informacje te żona pomiędzy rogówką
przesyłane są do mózgu, który a soczewką; wypełniona
Rogówka
przetwarza je na obrazy. (Cornea) cieczą wodnistą
Każda gałka oczna otoczona jest Przezroczysta
warstwa pokrywa- Obwódka rzęskowa
ochronna tkanką tłuszczową
jąca przednią (Zonula cilians)
wyściełającą oczodół. Oczodół ma Cienkie wlókienka, na
część oka
dwa otwory: duży z przodu, przez których zawieszona
który dostaje się światło, oraz mały Torebka -, jest soczewka
soczewki
z tyłu, którym wychodzi nerw Ciało szkliste
(Capsula
wzrokowy kierujący się do mózgu, lentis) (Corpus vitreum)
naczynia krwionośne i nerwy Blonka Największa
wnikające do oczodołu. otaczająca komora oka
soczewkę
KOMORY OKA Siatkówka
Gałkę oczną można podzielić na (Retina)
Tęczówka Zawiera
trzy komory wewnętrzne. Dwie (Iris) fotoreceptory
komory z cieczą wodnistą położone Btona różnej reagujące na
w przednim odcinku oka to barwy światło
komory przednia i tylna. widoczna
Oddzielone są one od siebie przez
rogówkę Dołek środkowy
tęczówką. Komory te wypełnia plamki (żółtej)
przezroczysta ciecz wodnista, (Fovea centralis)
która jest wytwarzana w tylnej W tym miejscu uzy-
komorze przez warstwę komórek skuje się największą
ostrość obrazu
pokrywających ciało rzęskowe.
Ciecz wodnista przepływa Ciało rzęskowe Twardówka
przez źrenicę do komory przedniej, i mięsień rzęskowy (Selera)
(Corpus ciliare et Zewnętrzna, ochronna
a następnie do krwiobiegu przez
musculus cilians) warstwa oka
wiele małych kanalików Nerw wzrokowy
Ciało rzęskowe
znajdujących się w miejscu, wydziela ciecz wodnistą (Nervus opticus)
gdzie podstawa tęczówki styka się Przekazuje informacje
z rogówką. Soczewka z czopków i pręcików
(Lens) siatkówki do mózgu
Największą komorą jest ciało
Skupia światło na
szkliste, które położone jest za
siatkówce
komorą przednią i tylną, Naczyniówka Tarcza nerwu wzrokowego Naczynia środkowe
odgrodzone od nich soczewką (Choroidea) (Discus n. optici) siatkówki
i więzadłami, łączącymi soczewkę Leży między siatkówką W miejscu, w którym nerw (Arteria et vena centralis
z ciałem rzęskowym. Ciało szkliste i twardówką, przechodzi wzrokowy wnika w siatkówkę, retinae)
w ciało rzęskowe znajduje się plamka ślepa, Prowadzą krew do i z oka
wypełnia przezroczysty płyn
i tęczówkę nazywana tak dlatego, że nie
o konsystencji żelu. zawiera fotoreceptorów

Uszkodzenie OKU
Choroba lub uraz mogą spowodować,
że przezroczyste struktury oka
(rogówka lub soczewka) mogą
w różnym stopniu stracić swoją
przejrzystość. Zmętnienie soczewki
(zaćma) występuje dość często
szczególnie po przekroczeniu
średniego wieku. Leczenie polega
zwykle na usunięciu soczewki
i wszczepieniu sztucznej
soczewki.
W oku tego mężczyzny widoczna
jest zaćma dojrzała. Została ona
spowodowana stopniową denatu-
racją biatek w soczewce.
Choroba lub uraz mogą również
doprowadzić do uszkodzenia
siatkówki. Może dojść do odwar-
stwienia siatkówki, a odwarstwiona
siatkówka może ulec degeneracji.
Dość częstą przyczyną uszkodzenia
siatkówki jest jaskra. Spowodowana
jest ona utrudnieniem odpływu
cieczy wodnistej z komory przed-
niej oka, co prowadzi do wzrostu
ciśnienia wewnątrz gałki ocznej.
Podwyższone ciśnienie uszkadza
komórki nerwowe siatkówki. Badanie siatkówki pomaga rozpo-
W celu wczesnego wykrywania znać chorobę. W tym przypadku
jaskry wykonuje się rutynowo pomiar zmiany w naczyniach krwionośnych
ciśnienia wewnątrzgalkowego. wskazują na obecność cukrzycy.

40

Warstwy oka
Ściana gałki ocznej
utworzona jest z trzech
warstw, które pełnią
odmienne funkcje.
Gałka oczna pokryta jest
z zewnątrz ochronną warstwą
mocnej tkanki włóknistej, tak zwaną
twardówką. Od przodu twardówka
widoczna jest jako „białko oka".
Twardówkę pokrywa z zewnątrz
spojówka, która jest przezroczystą
warstwą tkanki łącznej. Z przodu
oka znajduje się przezroczysta
rogówka, przez którą światło wnika
do oka.
BŁONA
NACZYNIOWA O K A
Pod twardówką leży błona
naczyniowa oka, w której znajdują
się liczne naczynia krwionośne,
komórki barwnikowe i nerwy.
W błonie naczyniowej oka, tzw. ja-
godówce, można wyróżnić trzy części:
naczyniówkę (choroidea), ciało
rzęskowe {corpus ciliaris) i tęczówkę
(ińs). Błona naczyniowa rozciąga
się od miejsca, w którym nerw
wzrokowy wnika do gaiki ocznej aż
po przedni odcinek oka, gdzie
tworzy ciało rzęskowe i tęczówkę.
SIATKÓWKA
Najbardziej wewnętrzną warstwą
oka jest siatkówka, utworzona
z tkanki nerwowej, w której znajdują
się komórki wrażliwe na światło
nazywane fotoreceptorami.
Wyróżniamy dwa typy komórek
fotoreceptorowych: skupione na
obwodzie siatkówki pręciki, które
wykrywają intensywność oświetlenia,
i położone głównie w tylnej części
gałki ocznej czopki, które
wykrywają barwy.
Oftalmoskop stosowany jest do
badania wnętrza oka. Technika
ta pozwala rozpoznać niektóre
poważne choroby, na przykład
jaskrę, we wczesnym, jeszcze
bezobjawowym okresie.
GŁOWA
Spojówka (Coniunctiva)
— Siatkówka (Retina)
Btona śluzowa pokrywająca
Najgłębiej położona
spośród trzech warstw
Twardówka
gatkę oczną
wyścielających gałkę
(Selera) oczną; zawiera światło-
Zewnętrzna włóknista czułe pręciki i czopki
warstwa gatki ocznej
Wtókna
południkowe
(Fibrae
Ciato rzęskowe Mięsień
meridionales)
(Corpus ciliare) rzęskowy
Łączy naczyniówkę Włókna (Musculus
oka z tęczówką okrężne ciliaris)
(Fibrae
circulares)
Wyrostek rzęskowy
Zatoka żylna twardówki (Processus ciliaris)
(Sinus venosus selerae) Jeden z wyrostków
Znana też pod nazwą łączących się z włóknami,
kanatu Schlemma na których zawieszona
jest soczewka
Obwódka rzęskowa
(Zonula ciliaris)
Aparat, na którym
soczewka zawieszona
jest w oku
Rogówka
(Cornea)
Przezroczysta Mięsień rozwie-
racz źrenicy
okrągła
przednia (Musculu dilatator
część gaiki pupillae)
ocznej Pomaga
rozszerzać źrenicę,
np w ciemnych
pomieszczeniach
— Mięsień zwieracz źrenicy
Fałdy tęczówki (Musculus sphincter pupillae) Soczewka
Odpowiedzialny za zwężenie
(Plicae iridis) (Lens)
Tęczówka utworzona jest źrenicy, np. w jasnym oświe- Przezroczysta struktura
z włókien mięśni gładkich tleniu położona za źrenicą
Zaburzenia widzę m a
Widzenie może być zaburzone w róż- wane jest to albo zbyt długim
ny sposób. Jednak najczęstsze są wymiarem przednio-tylnym oka,
błędy refrakcji. W oku z prawidłową albo zbyt dużą krzywizną soczewki,
refrakcją (emmetropia) promienie w wyniku czego dochodzi do nad-
światła załamują się na rogówce miernego załamania promieni
i soczewce i skupiają się na siatków- świetlnych. U osób z nadwzroczno-
ce. Podczas patrzenia w dal soczewka ścią {hypermetropia) sytuacja jest
oka jest spłaszczona, rozciągana przez odwrotna. W astygmatyzmie krzy-
ciało rzęskowe, pociągające za więza- wizna oka nie jest jednolita, co po-
dła, na których jest ona zawieszona. woduje nierówne ogniskowanie ob-
Gdy patrzymy na przedmioty razów na siatkówce, które nie może
z bliska, włókna mięśnia rzęskowego być skompensowane przez akomoda-
w ciele rzęskowym kurczą się, co cję soczewki. Zaburzenia refrakcji
powoduje, że ciało rzęskowe koryguje się za pomocą soczewek
zmniejsza wielkość, rozluźniając (okularów lub soczewek kontakto-
więzadła. Soczewka staje się wtedy wych) umieszczanych przed okiem.
bardziej kulista, co zwiększa jej siłę
łamiącą i ułatwia zogniskowanie W normalnym oku (góra) promienie
obrazu na siatkówce. Proces ten światła skupiają się na siatkówce.
nazywa się akomodacją. W oku krótkowzrocznym (dót) oko
U osób z krótkowzrocznością jest za długie - promienie światła
[miopia] obrazy przedmiotów skupiają się przed siatkówką
powstają przed siatkówką. Spowodo- i powstaje nieostry obraz.
41
ATLAS ANATOMII

Mięśnie,naczynia
krwionośne i nerwy oka
Ruchy gałki ocznej LEWE OKO (WIDOK Z BOKU)
kontroluje sześć mięśni
zewnętrznych gałki Bloczek
(Trochlea)
Mięsień skośny
górny
Mięsień prosty
górny
Mięsień dźwi-
gacz powieki
ocznej podobnych Wtóknisto-
-chrzęstny
(Musculus obliquus
superior)
(Musculus rectus
superior)
górnej
(przecięty)
Nerw wzrokowy
(Nervus opticus)
do liny. bloczek, przez
który przechodzi
Odwodzi oko i odwraca
je do dołu i na zewnątrz
Obraca gałkę oczną
ku górze i w stronę
(Musculus leva-
tor palpebrae
Drugi nerw czasz-
kowy (II); wnika
Kość — mięsień skośny linii pośrodkowej ciata superioris) do jamy czaszki
czotowa górny Unosi górną przez otwór
(Os powiekę w oczodole za
frontale) gatką oczną
Mięśnie oka można podzielić na
trzy grupy: mięśnie wewnątrz gaiki
ocznej, mięśnie powiek i mięśnie
zewnętrzne oka, które odpowiadają
za ruchy gałek ocznych w oczodole.
Sześć mięśni zewnętrznych oka
przypomina kształtem liny
i bezpośrednio łączy się z twardówką.
Istnieją cztery mięśnie proste
- górny, dolny, boczny (od strony
skroni) i przyśrodkowy (od strony
nosa). Każdy z mięśni prostych
przyczepia się jednym końcem do
pierścienia ścięgnistego znajdującego
się za gałką oczną i kieruje się do
przodu, gdzie łączy się z gałką
oczną w miejscu styku twardówki
i rogówki.

MIĘŚNIE SKOŚNE
Dwa dodatkowe mięśnie
pozagalkowe są mięśniami skośnymi.
Mięsień skośny górny przyczepia
się jednym końcem w pobliżu tyłu
oczodołu i kieruje się do przodu
oka, gdzie zawija się na bloczku Pierścień
Wyrostek Mięsień prosty boczny ścięgnisty
utworzonym z włókien i chrząstki, (Musculus rectus lateralis) (Anulus tendi-
czołowy szczęki
następnie kieruje się ku tyłowi Odwodzi oko (odwraca neus)
(Processus
i wnika w twardówkę. frontalis maxillae) Mięsień prosty na zewnątrz od linii Pasmo lub
Mięsień skośny dolny przyczepia Mięsień skośny — dolny pośrodkowej ciata); pierścień
Spojówka dolny (Musculus (Musculus recłus mięsień prosty grubej tkanki
się na dnie oczodołu, kieruje się do
(Coniunctiva) obliquus interior) interior) przyśrodkowy włóknistej;
tyłu i bocznie pod gałką oczną Obraca gatkę oczną (niewidoczny) przyczepia ścięgnisty po-
Odwraca oko w dól
i wnika z tyłu w oko. ku górze i w bok i w stronę linii się po przeciwnej stronie czątek mięśni
(na zewnątrz) pośrodkowej ciała gaiki ocznej prostych oka

wego dziatama mięsni zewnętrznych oka Poza
tym, ze wpływa on na jakość widzenia, może
również być objawem ciężkie] choroby.
Istnieją dwa rodzaje zeza; nieporaźenny
i porazenny. Nieporaźenny występuje wtedy, gdy
funkcja mięśni nie jest zaburzona Może być
wynikiem niepełnego rozwoju mechanizmu
regulującego ruchy obu gałek ocznych (można go
korygować przesłonami na oczy i/lub operacyinie)
lub ciężkich zaburzeń widzenia (np. znaczna
Wytrzeszcz (exophtalmus) może być spowo-
dowany osłabieniem mięśni zewnętrznych
oka. U tego pacjenta osłabienie mięśni spo-
wodowane było tyreotoksykozą, nadmierną
produkcją hormonów gruczołu tarczowego.
, zaćma lub
nowotwór siatkówki retinoblastoma = siatkówczak).
W zezie porażennym jeden lub kilka mięśni
zewnętrznych oka nie funkcjonuje prawidłowo.
Zwykle jest to zaburzenie wrodzone lub nabyte
w późniejszym życiu. Występuje często u doro-
słych w przebiegu chorób (stwardnienie rozsiane,
zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i guzy
mózgu) lub urazów. Określenie, które ruchy gałek
ocznych są zaburzone, pokazuje, które mięśnie
są wyłączone i pozwala zlokalizować możliwe
miejsca uszkodzenia w oku lub w mózgu.
Wytrzeszcz gałek ocznych u osób z nadczyn-
nością tarczycy jest skutkiem jej oddziaływania na
mięśnie oka. W tej chorobie mięsień dźwigacz
powieki górnej, który unosi powiekę, jest nadmiernie
stymulowany, co daje efekt „gapienia się'

42
 GŁOWA

Nerwy i naczynia krwionośne oka

Mięśnie oka zaopatrywane LEWE OKO (WIDOK OD GÓRY)
są przez wiele nerwów
i naczyń krwionośnych,
które wspomagają nasz
dominujący narząd
Okostna (Periosteum) —
zmysłu, wzrok. Warstwa tkanki łącznej
pokrywająca kość;
Nerwy zaopatrujące oko wnikają do zawiera dużo naczyń Ścięgno mięśnia
krwionośnych skośnego górnego
oczodołu przez otwór położony
z tyłu oczodołu. Nerw czaszkowy Mięsień dżwigacz powiek Mięsień skośny górny
(II) - nerw wzrokowy, którym górnej (Musculus levator (Musculus obliquus
przesyłane są bodźce wzrokowe palpebrae superioris) superior)
z siatkówki do mózgu, przechodzi Ttuszcz pozagatkowy
Tkanka tłuszczowa Tętnica
z oczodołu do jamy czaszki przez
położona za gałką oczną nadoczodotowa
kanał nerwu wzrokowego. Inne ner- (Arteria supraorbitalis)
(w oczodole)
wy - w tym gałęzie nerwu ocznego, Mięsień prosty górny Gałąź tętnicy ocznej
unerwiające czuciowo oko - wnika- (Musculus rectus superior) zaopatrująca gałkę
ją do oczodołu przez jego tkanki. Gałka oczna oczną i czoło
Innym ważnym nerwem dla oka (Bulbus oculi)
Mięsień prosty
jest nerw twarzowy (VII). Unerwia Nerw tzowy
przyśrodkowy
on mięsień okrężny oka (mięsień (Nervus lacrimalis)
Gałąź czuciowa nerwu (Musculus rectus
mimiczny twarzy) odpowiedzialny ocznego unerwiająca okoli- medialis)
za mruganie oraz kontroluje wy- cę gruczołu łzowego Tętnica oczna
dzielanie gruczołu łzowego, który (Arteria ophtalmica)
Nerw odwodzący
nawilża gałkę oczną. Gruczoły łzo- (Nenus abducens) Zaopatruje oko, oczodół,
we wydzielają stale płyn - łzy, któ- nos i czoło
re są rozprowadzane po powierzch- Mięsień skośny górny
ni rogówki w czasie mrugania. Mięsień prosty boczny (Musculus obliquus
Podrażnienie rogówki może spowo- (Musculus rectus lateralis) superior)
dować zwiększone wydzielanie łez.
Nerw okoruchowy
(Nervus oculomotorius) Mięsień dżwigacz
TĘTNICE OKA powieki górnej
Główną tętnicą oka jest tętnica (Musculus levator
palpebrae superioris)
oczna, będąca gałęzią tętnicy
szyjnej wewnętrznej. Tętnica oczna Mięsień prosty górny
Nerw wzrokowy (II nerw czaszkowy) (Musculus rectus
wnika do oczodołu wraz z nerwem (Nervus opticus) superior)
wzrokowym we wspólnej pochewce, Pęczek około 1 miliona włókien
a następnie dzieli się na gałązki, nerwowych wychodzących z siatkówki; Skrzyżowanie
łączy się z mózgiem, przechodząc wzrokowe
które dochodzą do mięśni
przez otwór w tylnej ścianie oczodołu (Chiasma opticum)
zewnętrznych oka, samej gałki Skrzyżowanie włókien
ocznej, gruczołów łzowych Zwój trójdzielny (V nerwu przyśrodkowych nerwu
i otaczających tkanek. czaszkowego) wzrokowego w kształcie
(Ganglion trigeminale) litery X
Tętnica siatkówki biegnie we-
Skupisko komórek nerwowych,
wnątrz nerwu wzrokowego (II) do z których odchodzą włókna nerwowe Tętnica szyjna
miejsca, gdzie nerw tworzy tarczę (Arteria carotis)
nerwu wzrokowego. W tym miej- Nerw odwodzący Wnika do jamy czaszki przez
(VI nerw czaszkowy) kanał tętnicy szyjnej; odchodzi
scu rozgałęzia się, a jej gałązki odży- od niej tętnica oczna
wiają siatkówkę. Żyły odprowadza- (Nervus abducens)
Rozgałęzia się, unerwiając Nerw bloczkowy Nerw okoruchowy (III nerw czaszkowy)
ją krew z oczodołu do zatoki
mięsień prosty boczny, (IV nerw czaszkowy) (Nervus oculomotorius)
jamistej w jamie czaszkowej i do który obraca bocznie (Nervus trochleańs) Unerwia wszystkie zewnętrzne mięśnie oka
żyły twarzowej, tworząc połączenia (odwodzi) gałkę oczną Unerwia mięsień skośny oprócz mięśnia skośnego górnego i prostego
pomiędzy naczyniami krwionośny- wokół osi pionowej górny, poruszając oko bocznego; również odpowiedzialny za unoszenie
mi twarzy i mózgu. w dół i na zewnątrz powieki górnej i zwężanie źrenicy oka

Ruchy oka
Nerw okoruchowy Mięsień skośny Skurcze mięśni zewnętrznych mięsień prosty boczny powoduje
(III nerw czaszkowy) górny oka są kontrolowane przez nerwy obrócenie oka w prawo, podczas
Mięsień prosty Nerw bloczkowy czaszkowe, a szczególnie nerw gdy w oku lewym w lewo.
górny (IV nerw czaszkowy) bloczkowy (IV), okoruchowy (III) Ponieważ ruchy oczu odbywają się
i odwodzący (VI). Mięśnie działają równolegle, podczas poruszania
indywidualnie, jednak należy oczami w każdym oku
zdawać sobie sprawę z tego, że współdziałają ze sobą różne
kierunek ruchu dla określonych mięśnie.
Mięsień prosty —
przyśrodkowy mięśni jest inny w lewym i prawym Na przykład, aby spojrzeć
oku; na przykład w oku prawym w lewo, mięsień prosty boczny
Mięsień skośny obróci oko lewe, a mięsień
dolny Mięśnie zewnętrzne oka unerwiane przyśrodkowy prosty oko prawe.
są przez nerwy czaszkowe. Nerwy Ruch jednego oka jest zwykle
Mięsień prosty
i mięśnie poruszają gałką oczną wypadkową działania więcej niż
boczny
Mięsień prosty Nerw odwodzący w kierunkach zaznaczonych jednego mięśnia.
dolny (VI nerw czaszkowy) strzałkami.

43
ATLAS ANATOMII
Powieki są fałdami skóry które mogą zetknąć się ze sobą nad gałką oczną (zamknąć oko),
chroniąc ją przed uszkodzeniem lub jasnym światłem. Aparat łzo wy jest odpowiedzialny
za wytwarzanie i odprowadzanie łez.
Każda z powiek jest wzmocniona
pasmami gęstej, elastycznej tkanki
łącznej nazywanymi tarczkami.
Nadają one powiekom kształt
odpowiadający krzywiźnie oka.
BUDOWA POWIEKI
Tarczki powieki górnej są większe
niż powieki dolnej. Wewnętrzne
i boczne brzegi obu tarczek są
przymocowane, za pomocą małych
więzadeł, do leżących pod spodem
kości. Pomiędzy powierzchnią
przednią gruczołów tarczkowych
a skórą leżącą na wierzchu biegną
włókna mięśnia okrężnego oka.
Na wolnym brzegu powiek
znajdują się rzęsy. Mieszki,
z których wyrastają rzęsy, mają
zakończenia nerwowe, odbierające
każdy ruch rzęs.
Tarczki zawierają gruczoły
nazywane gruczołami tarczkowymi
(Meiboma), które wydzielają łój
zapobiegający zlepianiu się rzęs.
Są tam również małe gruczoły
rzęskowe, które łączą się
z mieszkami rzęs.
RUCHY POWIEK
Powieki zamykają się w wyniku
ruchu powieki górnej. Gdy
zamykamy oko, kurczy się mięsień
okrężny oka, a gdy otwieramy,
kurczy się mięsień dźwigacz
powieki górnej.
Spojówka
powieki górnej
Spojówka
powieki dolnej
44
Powieki
i aparat łzo wy
Przegroda
oczodołowa
(Septum orbitale)
Mięsień dźwigacz
powieki górnej
Gruczoły tarczkowe (Musculus levator
palpebrae superioris)
(gruczoły Meiboma)
(Glandulae tarsales)
Mięsień tarczkowy
górny
Mięsień okrężny oka
(część powiekowa) — (Musculus tarsalis
superior)
Musculus orbicularis oculi
(pars palpebralis)
Tarczka górna
(Tarsus superior)
Gruczoły łojowe
(Glandulae sebaceae)
Rzęsy
(Cilia)
Pozwalają wykryć
zagrożenie dla oka i reagują
zamknięciem powiek
Tarczka dolna
(Tarsus interior)
Mięsień okrężny oka Ruch dwóch powiek
(część powiekowa) pozwala je zamknąć, by
(Musculus orbicularis oculi) umożliwić ochronę oka.
Powieka górna jest więk-
sza i ma większą
ruchomość niż dolna.
Spojówka
•Mi
Spojówka jest bardzo cienką błoną, i dolnej powieki. W miejscu
która pokrywa i nawilża styku spojówki pokrywającej gałkę
powierzchnię gaiki ocznej oraz oczną z powieką powstają głębokie
wewnętrzne powierzchnie powiek. zachyłki, tzw. sklepienie spojówki.
Można wyróżnić dwie jej części:
Sklepienie • Część oczna - pokrywa ZAKAŻENIE/
górne
spojówki twardówkę oka [jej białą część). /PODRAŻNIENIE
W tym miejscu spojówka jest cienka Spojówka oczna pokrywająca gałki
i przezroczysta i jest oddzielona od oczne zwykle jest bezbarwna.
twardówki luźną tkanką łączną. Nie Jednak małe naczynia krwionośne
pokrywa rogówki, która znajduje mogą ulec rozszerzeniu
się przed tęczówką i źrenicą, lecz i przekrwieniu w odpowiedzi
Spojówka łączy się z jej obwodem. na miejscowe podrażnienie, np.
gałki ocznej • Część powiekowa - pokrywa dymem czy kurzem. Spojówki
pokrywająca wewnętrzną powierzchnię górnej mogą ulec zakażeniu przez wirusy
twardówkę lub bakterie, a zaczerwienieniu
V Spojówka jest błoną pokrywającą
twardówkę oka i wyściela
może wtedy towarzyszyć uczucie
obecności „piasku" w oku, a nawet
wewnętrzną powierzchnię powiek. wydzielina ropna.
Spojówka gaiki ocznej jest
przezroczysta.

Aparat łzowy
Oczy są chronione
i nawilżane przez
wydzielinę gruczołów
łzowych - łzy. Układ
łzowy wytwarza płyn
i nadmiar jego odprowadza
do jamy nosowej.
Oczy są wilgotne dzięki Izom stale
wytwarzanym w niewielkich
ilościach przez gruczoły łzowe. Łzy
zawierają lizozym, który ma
właściwości przeciwbakteryjne.
Większość wytwarzanych lez,
około 1 ml dziennie, jest tracona
przez parowanie. To, co pozostaje,
jest odprowadzane przez przewody
nosowo-łzowe uchodzące z tyłu
nosa.
GRUCZOŁ ŁZOWY
Gruczoł łzowy, który wytwarza
przejrzysty płyn, znajduje się
powyżej zewnętrznej strony oka _.-
w zachylku kości tworzącej
oczodół. Gruczoł ma długość około
2 cm i kształtem przypomina
migdał.
Gruczoł też dzieli się na dwie
części; część górną oczodołową
i dolną powiekową. Istnieją
również dodatkowe gruczoły łzowe,
które przeważnie znajdują się
w obrębie powieki górnej.
PRZEWÓD ŁZOWY
Każdy gruczoł łzowy ma około
12 małych przewodzików
wyprowadzających, przez które
wydzielina wypływa z gruczołu
i dostaje się do worka
spojówkowego przez otwory
zlokalizowane pod powieką górną
w sklepieniu spojówki.
KANALIKI
Po przejściu przez powierzchnię
oka, podczas mrugania, łzy zbierają
się w jeziorku łzowym
w przyśrodkowym kącie oka.
Część oczodołowa gruczołu
łzowego (Glandula lacrimalis -
pars orbitalis)
Kość czołowa
(Os frontale)
Górna brodawka
tzowa i punkt tzowy
(Papilla lacrimalis
superior et punctum
lacrimale)
Kanaliki łzowe
(Canaliculi lacrimales)
Woreczek łzowy -
(Sacculus lacrimalis)
Przewód nosowo- —
-łzowy
(Ductus nasolacrimalis)
Na obu górnych i dolnych W O R E C Z E K ŁZOWY
powiekach w przyśrodkowych I PRZEWÓD
końcach znajdują się nieco NOSOWO-ŁZOWY
wystające brodawki, w których Łzy przepływają przez kanaliki
są malutkie otworki, i zbierają się w woreczku łzowym.
tzw. punkty łzowe. Z tego miejsca łzy przepływają
Przez te otworki nadmiar łez w dól przewodem nosowo-łzowym
wnika do przewodów łzowych, do tylnej części jamy nosowej.
którymi jest odprowadzany Płyn opuszczający przewód
dalej. nosowo-łzowy odparowuje
grUCZQlOML.lZQ.WYCH
W warunkach prawidłowych oko
jest wilgotne przez cały czas.
Choroby układu łzowego oka mogą
powodować, że oko jest nadmiernie
wilgotne lub suche.
ŁZAWIENIE
Łzawienie może być spowodowane
nadmiernym wytwarzaniem łez, np.
przy podrażnieniu czynnikami
fizycznymi. Układ drenujący nie
jest w stanie odprowadzić tylu lez
i Izy wyciekają poza dolną powiekę.
Nadmierne wydzielanie łez może
W zespole Sjógrena dochodzi do
zmian w gruczołach łzowych.
Typowym zaburzeniem jest zbyt
matę wydzielanie tez, co powoduje
suchość i zaczerwienienie oczu.
GŁOWA
Część powiekowa gruczołu
łzowego (Glandula lacrimalis
- pars palpebralis)
Przewodzi ki
odprowadzające
gruczołu łzowego
(Ductuli excretorii
glandulae
lacrimalis)
Gruczoł łzowy
(Glandula lacrimalis)
Wydziela Izy
Fałd pólksiężycowaty
spojówki i jeziorko łzowe
(Plica semilunaris coniuncti-
vae et lacus lacrimalis)
Tu zbierają się tzy
Dolna brodawka łzowa
i punkt tzowy
(Papilla lacrimalis interior
et punctum lacrimale)
Ujście przewodu
nosowo-łzowego
Aparat tzowy jest uktadem, który
wytwarza i odprowadza tzy z oka.
Gruczot tzowy wydziela płyn,
który odpływa przez punkty
Izowe.
w jamie nosowej i pomaga
w nawilżaniu znajdującego się
tam powietrza.
być również spowodowane blokadą
przewodu wyprowadzającego, np.
w przebiegu infekcji woreczka
łzowego lub przewodu nosowo-
-łzowego. Infekcje te najczęściej
szerzą się z jamy nosowej i mogą
mieć charakter zakażenia
przewlekłego.
SUCHE OKO
Kiedy gruczoł łzowy nie wytwarza
dostatecznej ilości lez, oko
wysycha. Może to doprowadzić do
podrażnienia, a w skrajnych przy-
padkach do owrzodzenia rogówki.
Zmniejszone wydzielanie łez
może być spowodowane działaniem
leków, przerwaniem ciągłości nerwu
zaopatrującego gruczoł lub zwłóknie-
niem gruczołu w zespole Sjógrena.
45
ATLAS ANATOMII

Nos i jama nosowa

Słowo „nos" potocznie określa widoczną zewnętrzną strukturę,
lecz anatomicznie obejmuje również jamę nosową. Nos jest narządem zmysłu powonienia
i początkowym odcinkiem dróg oddechowych; ogrzewa i filtruje powietrze.
Nos zewnętrzny jest strukturą
w kształcie piramidy, położoną
w części środkowej twarzy,
a czubek nosa stanowi wierzchołek
piramidy. Leżąca poniżej jama
nosowa jest względnie dużą
przestrzenią i jest najbardziej na
zewnątrz położoną częścią układu
oddechowego.
Jama nosowa znajduje się
powyżej jamy ustnej i jest
oddzielona od niej poziomą płytką
kostną zwaną podniebieniem
twardym. Obie jamy łączą się
z gardłem, które jest przewodem
mięśniowo-błoniastym.
STRUKTURA
ZEWNĘTRZNA
Nos zewnętrzny zbudowany jest
w górnym odcinku z kości,
a z chrząstek i tkanki włóknistej
w dolnym. Górną część szkieletu
nosa tworzą głównie parzyste,
płaskie kości, tzw. kości nosowe.
Łączą się one górnymi brzegami
z kością czołową, a zewnętrznymi
brzegami z wyrostkiem czołowym
szczęki - wystającą częścią kości
tworzącej policzek znajdującą się
pomiędzy kością nosową
a wewnętrzną ścianą oczodołu.
Grzbiet nosa tworzą prawie
w całości dwie kości nosowe. Łączą
się one z kością czołową pomiędzy
dwoma oczodołami. Z powodu ich
położenia i dość dużej kruchości
kości te są podatne na złamania.
Dolna połowa nosa zewnętrznego
utworzona jest z chrzestnych
płytek położonych po obu stronach.
Łączą się one ze sobą i chrząstkami
znajdującymi się po drugiej stronie
Widok z boku
Kość czołowa
(Os frontale)
Główna kość czota; kości nosowe tączą się
z kością czołową pomiędzy oczodołami
Kość nosowa
(Os nasale)
Tworzy nasadę i górną część grzbietu nosa
Wyrostek czołowy szczęki
(Processus frontalis)
Wystaje powyżej kości policzka
Chrząstka przegrody nosa
(Cartilago septi nasi)
Dzieli ścianę nosa
Chrząstka boczna nosa
(Cartilago nasi lateralis)
Ptytka chrzestna po obu stronach nosa
Chrząstka skrzydłowa mniejsza
(Cartilago alaris minor)
Chrząstka skrzydłowa większa
(Cartilago alaris major)
Decyduje o kształcie nozdrzy;
skóra nad dolną potową nosa
zewnętrznego jest mocno związana
z chrząstką
Tkanka włóknisto-tłuszczowa
Widok z dołu
Chrząstka
Dolna struktura nosa zbudowana
jest z ptytek chrzestnych, zbitej
tkanki łącznej
Nozdrze przednie
Jeden z dwóch zewnętrznych
otworów nosa
Tkanka włóknisto-tłuszczowa
Chrząstka przegrody nosa
Oddziela dwa nozdrza;
wyłożona btoną śluzową

Część jamy nosa tuż powyżej objawem jej uszkodzenia jest

Krwawienie z nosa występuje
często, zwłaszcza u dzieci,
ponieważ dobrze ukrwiona
wyściótka nosa tatwo pęka.
nozdrzy nieco się rozszerza
i nazywana jest przedsionkiem.
Jest ona pokryta owłosioną skórą.
W innych miejscach jama nosa ma
bardziej delikatną wyściółkę
- błonę śluzową.
Wyściółka jamy nosowej jest
bogato unaczyniona i bardzo dobrze
ukrwiona. Sprawia to, że wdychane
powietrze, nim dotrze do płuc, jest
odpowiednio ogrzane i nawilżone
już w jamie nosowej.
Delikatna w\ suoika jamy
nosowi.i jest podatna na
uszkodzenie Naiczęstszym
krwawienie z nosa (episto.Y/s).
Błona wyściełająca jamę nosa
zawiera wiele komórek, które
w czasie zapalenia lub infekcji
wydzielają dużą ilość gęstej
wydzieliny (np. w czasie
przeziębienia).
W szczycie jamy nosowej
znajduje się nabłonek węchowy,
inny niż reszta nabłonka, gdyż
zawiera wyspecjalizowane komórki,
które są receptorami zmysłu Przedsionek nosa pokrywa skóra,
powonienia. z której wyrastają wtosy. Oczysz-
czają one wnikające do nosa
powietrze z cząsteczek kurzu.

46

Wnętrze jamy nosowej
Jama nosowa rozciąga się
od nozdrzy przednich do
gardła i przedzielona jest
przegrodą nosa.
Sklepienie jamy nosowej
stanowi dno jamy czaszki.
Jamę nosową dzieli na dwie połowy
pionowa przegroda nosa
- częściowo kostna, częściowo
chrzestna. Z przodu znajdują się
nozdrza przednie, które stanowią
wejście do każdej z połów jamy
nosa. Z tyłu jama nosowa łączy się
i. gardłem przez nozdrza tylne.
SKLEPIENIE
JAMY NOSOWEJ
Sklepienie jamy nosowej ma kształt
luku rozpiętego od przodu do tyłu.
Centralą część sklepienia stanowi
blaszka sitowa kości sitowej - pasek
kostny, w którym znajduje się wiele
otworów. Jest ona jednocześnie
częścią dna jamy czaszki, w której
leży mózg.
Nerw węchowy biegnie przez
blaszkę sitową z jamy nosowej do
mózgu i przewodzi bodźce
węchowe.
Taki układ anatomiczny wyjaśnia,
dlaczego urazy głowy, które
powodują złamanie sklepienia jamy
nosowej, prowadzą czasami do
wyciekania płynu mózgowo-
-rdzeniowego (przezroczystego
płynu, który otacza mózg) do jamy
nosowej. Poważne uszkodzenie
nerwu węchowego w następstwie
urazu głowy może spowodować
utratę zdolności rozpoznawania
zapachów. Stan ten nazywamy
anosmią.
GŁOWA
Blaszka sitowa Zatoka klinowa
kości sitowej (Sinus sphenoidalis)
(Lamina cribrosa) Jedna z powietrznych zatok
Miejsce przejścia nerwu przynosowych; do zatok
węchowego z mózgu wnika btona śluzowa z jamy
do jamy nosowej nosowej
Zatoka czołowa
(Sinus frontalis)
Łączy się z małżowiną
nosową środkową przez
przewód czolowo-nosowy
Małżowina nosowa górna
(Meatus nasi superior)
Tu znajdują się komórki
węchowe, a w błonie śluzowej
tej okolicy rzęski węchowe
Przewód nosowy górny
(Concha nasalis superior)
Małżowina nosowa środkowa
(Concha nasalis media)
Przewód nosowy środkowy /-
(Meatus nasi medius)
Małżowina nosowa dolna
(Concha nasalis interior)
Przewód nosowy dolny
(Meatus nasi interior)
Przedsionek nosa
(Vestibulum nasi)
Wejście do nozdrzy
przednich; wtosy filtrują
wdychane powietrze
Podniebienie twarde
(Palatum durum)
Kość oddzielająca
jamę ustną od jamy
nosowej Nozdrza tylne Podniebienie Gardło
(Choanae) miękkie (Pharynx)
Łączą jamę (Palatum molle) Transportuje
nosową Odgradza jamę powietrze
z gardtem nosową od jamy i pokarm;
ustnej podczas tączy się z ja-
przetykania mą nosową
i jamą ustną
Boczne ściany jamy noso\ve£
Boczną ścianę jamy nosowej tworzy znajduje się poniżej odpowiadającej
wiele kości. Niektóre częściowo mu małżowiny.
nakładają się na siebie. Trudno Wewnątrz kości przylegających
uwidocznić złożoności budowy do jamy nosowej znajdują się jamy
ściany bocznej, gdyż pokrywa ją wypełnione powietrzem - tzw.
błona śluzowa, która wyściela jamę zatoki przynosowe. Łączą się one
nosową. z jamą nosową przez małe ujścia
Na ścianie bocznej od wewnątrz znajdujące się na bocznej ścianie
widać trzy poziome zwisające do nosa, które uchodzą do przewodów
środka wypustki - górną, środkową nosowych. Błona śluzowa jamy
i dolną, zwane małżowinami. Każda nosowej wnika przez nie do
z nich ma zakręcony szkielet wnętrza zatok przynosowych.
kostny. Przewód nosowo-łzowy uchodzi
Poniżej każdej z małżowin do przewodu nosowego dolnego.
znajduje się przestrzeń nazywana Jest to przewód, który odprowadza
przewodem nosowym. Dlatego łzy z woreczka łzowego
mamy trzy przewody - górny, znajdującego się wewnątrz
środkowy i dolny, każdy z nich oczodołu do jamy nosowej.
Gęstość kości, które tworzą boczne Bezpośrednie badanie jamy
ściany nosa, jest zmniejszona nosowej przeprowadza się za
przez wypełnione powietrzem pomocą fiberoskopu, który wpro-
jamy - zatoki przynosowe. wadza się do jamy nosowej.
47
ATLAS ANATOMII

Zatokiprzynosowe
Zatoki przynosowe,
po łacinie sinuses
paranasales (z boku
Zatoka czołowa
nosa), są jamami (Sinus frontalis)
Położenie zatok
wypełnionymi powie- czotowych przed
mózgiem sprawia,
trzem, które znajduje ze toczące się
w nich zakażenie
może szerzyć się
się w kościach położo- Mózg do wnętrza jamy
czaszki
nych wokół jamy nosa. (Cerebrum)
Leży w czaszce

Zatoki przynosowe są strukturami Czaszka

parzystymi. Każdej zatoce z jednej (Cranium)
strony jamy nosowej odpowiada Małżowina no-
zatoka położona po drugiej stronie. sowa środkowa
Nazwy czterech par zatok (Concha nasalis
przynosowych pochodzą od kości, media)
Jedna z trzech Zatoka sitowa
w których się one znajdują. Są to: (Sinus
kości tworzących
• zatoki szczękowe, ściany jamy ethmoidalis)
• zatoki sitowe, nosowej Komórki zatoki
• zatoki czołowe, sitowej
• zatoki klinowe. Otwór zatoki Jama nosowa
Każda para zatok przynosowych szczękowej (Cavum nasi)
łączy się z odpowiadającą jej Leży w nosie ze-
połową jamy nosowej za pomocą wnętrznym i za nim
Przegroda nosa
cienkiego przewodu zwanego Przewód nosowy (Septum nasi)
ujściem zatoki. środkowy
Dzieli jamę nosową
Zatoki przynosowe są bardzo (Meatus nasi
na dwie potowy
małe, a u noworodków jeszcze medius)
Każdy przewód noso- Zatoka szczękowa
niewykształcone, i pozostają małe wy to droga, przez któ- (Sinus maxillaris)
aż do okresu pokwitania. Potem rą przepływa powietrze Uchodzi do przewodu
powiększają się dość szybka; nosowego środkowego
zmiana ich wielkości odpowiada za Przewód nosowy jamy nosowej
zmiany wyglądu i kształtu twarzy, dolny Język
do którego dochodzi w okresie (Meatus nasi interior) (Ungua)
dojrzewania.
Małżowina nosowa Zęby w szczęce
dolna
ZATOKI CZOŁOWE (Concha nasaiis
(górnej)
Zatoki czołowe zlokalizowane są interior)
w kości czołowej. Każda z nich ma Żuchwa
zmienną wielkość odpowiadającą Podniebienie twarde (szczęka dolna)
obszarowi znajdującemu się (Palatum durum) (Mandibuia)
powyżej wewnętrznej części Wspiera się na Kość w kształcie
oczodołów. częściach kości litery U, największa
podniebienia i szczęki i najmocniejsza
Zatoki czołowe znajdują się kość twarzy
powyżej wejścia do jamy nosowej
położonego w przewodzie nosowym
środkowym. Skutecznemu
usuwaniu wydzieliny śluzowej
z zatoki sprzyja siła grawitacji.

Funk c j c z'.a; tok pr/ynosowyc

Ważną funkcją zatok przynosowych
jest nadawanie głosowi ciepłego
i pełnego tonu, gdyż działają
one jako pudło rezonansowe. Głos
osób z przewlekłym zapaleniem
zatok często bywa wyraźnie
bezdźwięczny. Potwierdza to
przypuszczenie, że zdrowe zatoki
mają znaczenie w modulowaniu
i jakości głosu.
Uważa się, że zatoki przynosowe
pełnią również funkcję izolatora
- zapobiegają oziębianiu
otaczających struktur przez
wdychane zimne powietrze.
Inną funkcją zatok przynosowych
jest zmniejszenie ciężaru
czaszki.
W zatokach wytwarza się śluz,
który spływa do jamy nosowej.

Na tym zdjęciu rentgenowskim, Guz przysadki (w kółku)

poniżej oczodołów, widać zatoki często usuwa się chirurgicznie,
szczękowe. Są one jedną z czte- dochodząc do przysadki
rech par zatok przynosowych. przez zatokę klinową.

48

Wnętrze zatok
Sprawność opróżniania
się każdej pary zatok
z wydzieliny śluzowej
zależy od jej położenia.
Usuwanie wydzieliny
zmniejsza ryzyko
zapalenia zatok.
ZATOKA KLINOWA
Zatoki klinowe położone są za
sklepieniem jamy nosowej
wewnątrz kości klinowej. Dwie
zatoki klinowe leżące obok siebie
oddziela cienkie pionowe pasmo
kostne. Każda zatoka klinowa
uchodzi w najwyższym punkcie
bocznej ściany jamy nosowej (tuż
nad małżowiną nosową górną)
i dość sprawnie opróżnia się do
jamy nosowej.
ZATOKI SITOWE
Każda zatoka sitowa znajduje się
pomiędzy cienką wewnętrzną
ścianą oczodołu a ścianą boczną
jamy nosowej. W odróżnieniu od
innych zatok przynosowych zatoki
te utworzone są z wielu stykających
się ze sobą jam zwanych
komórkami sitowymi. Komórki te
dzielą się na trzy grupy - przednie,
środkowe i tylne. Komórki
przednie i środkowe łączą się
z przewodem nosowym
środkowym, podczas gdy tylne
uchodzą do przewodu nosowego
górnego. Zatoki klinowe nie
całkiem opróżniają się do jamy
nosowej.
ZATOKA SZCZĘKOWA
Największymi z parzystych zatok są
zatoki szczękowe, położone w kości
szczękowej. Spośród wszystkich
zatok przynosowych zatoki
szczękowe są najbardziej podatne
na infekcje i rozwój zapalenia,
ponieważ dość trudno oczyszczają
się z wydzieliny śluzowej.
GŁOWA
Zatoka klinowa Przysadka (Hypophysis;
(Sinus sphenoidalis) Glandula pituitaria)
Guzy przysadki często są usuwane Gruczoł wydzielający wiele
chirurgicznie przez dojście przez zatokę ważnych hormonów, położony
klinową tuż nad kością klinową
(w jamie czaszki)
Mózg
(Cerebrum)
Kość czołowa
(Os łrontale)
Tworzy czoło
Zatoka czołowa
(Sinus frontalis)
Wypełniona powietrzem
jama w kości czołowej
Komórki sitowe
(Cellulae ethmoidales)
Liczne łączące się ze sobą
jamy ułożone w trzy grupy
przednią, środkową i tylną
Ujście zatoki
szczękowej
Z zatoki szczękowej
śluz odptywa gorzej niż
z innych zatok
Małżowina
nosowa środkowa
(wycięta) (Concha
nasalis media)
Wyniosłość powyżej
przewodu nosowego
środkowego
Podniebienie twarde O,/
(Palatum durum) ,1
Przegroda między
jamą ustną i jamą
nosową
Małżowina nosowa dolna
(Concha nasalis interior)
Jeden z trzech wyrostków
kostnych znajdujących się na
bocznej ścianie jamy nosowej Ujście zatoki klinowej — Gardło
Dwie zatoki klinowe położone (Pharynx)
w kości klinowej obok siebie Wspólna droga dla
oddziela cienka pionowa powietrza i pokarmu
przegroda kostna
Zatoki przynosowe • ;.\, m | r >, . . ., *. [^ J . L *,,., ,'u ^Uv' .i^W, p'^fc£ h lOfe ^dtOM łączą
podobną do tej, która wyściela jamę nosową. Tak się z jamą nosową, oraz zalegania w nich
jak w btonie śluzowej nosa wyściółka zatok zawiera wydzieliny.
wiele komórek, które stale wydzielają ptyn. Ponieważ wyściółka jamy nosowej przechodzi
Inne komórki wyściółki mają na swojej przez otwory łączące jamę nosową z zatokami
powierzchni wypustki podobne do włosów zatoki przynosowe uważa się za przedłużenie
(rzęski) Rzęski te dzięki statym ruchom pomagają jamy nosowej. Taki układ sprzyja szerzeniu się
transportować wydzielinę przez ujścia zatok zakażenia z jamy nosowej na zatoki
do jamy nosowej. przynosowe.
Zapalenie zatok powoduje obrzęk Zapalenie zatok przynosowych (sinusitis)
wyściełających je błon śluzowych i prowadzi do prawie zawsze poprzedzone jest infekcją jamy
nosowej lub gardła. Objawami zapalenia zatok
Zdjęcie rentgenowskie osoby chorej jest ból, obecność ropnej wydzieliny i zatkanie
na zapalenie zatok ukazuje wypełnione nosa. Infekcja może czasami szerzyć się też na
śluzem zatoki przynosowe w kości czołowej. opony mózgu, powodując ich zapalenie
Przestrzeń ta jest zwykle wypełniona (meningitis), chorobę zagrażającą życiu i
powietrzem, lecz tu jest powiększona
i zmieniona zapalnie.
49
ATLAS ANATOMII

Jama ustna
Jama ustna
rozpościera się od Żyły i tętnice Fałd podniebienny
Przebiegają w pobliżu kości; Twarde grzebienie
warg do cieśni gardła tworzą arkadę zbudowaną btony śluzowej, które
z naczyń znajdujących się wspomagają proces
stanowiącej wejście z tylu i boku podniebienia
twardego oraz naczyń
żucia pokarmu

do gardła. przebiegających od przodu

do tylu

Siekacze
W sklepieniu jamy ustnej
Górna warga
oglądanym od dołu widać dwie
Liczne naczynia krwionoś-
różne struktury: luk zębowy ne i bogate unerwienie
i podniebienie. Łuk zębowy jest sprawia, ze wargi są
zakrzywioną częścią szczęki, bardzo wrażliwe Gruczoły śluzowe
położoną z przodu oraz z obu Kość szczęki Wydzielają śluz
boków sklepienia. Podniebienie jest i blaszka pozioma potrzebny do
poziomą płytką kostną, która kości podniebiennej zwilżania pokarmu
oddziela jamę ustną od jamy Dwie poziome blaszki, przed potknięciem
które tworzą
nosowej. podniebienie
Przednie dwie trzecie twarde
podniebienia jest twarde Ząb trzonowy
i utworzone z kości szczęki.
Podniebienie twarde jest pokryte
błoną śluzową, pod którą
biegną tętnice, żyły i nerwy. Mięsień zwieracz
Mięśnie — górny
Naczynia te odżywiają i unerwiają (Musculus con-
czuciowo podniebienie oraz podniebienia
miękkiego strictor superior)
gruczoły śluzowe, które często Napinają i uno- Biegnie do tylu,
tworzą poprzeczne włókniste fałdy szą podniebienie gdzie spotyka
podniebienne. Śluz wydzielany miękkie w cza- bliźniaczy mięsień
sie potykania, z drugiej strony;
przez te gruczoły nawilża
mówienia jest najwyżej poło-
spożywany pokarm, aby ułatwić żonym z trzech
i oddychania
jego połykanie. mięśni, które
Migdałek otaczają gardło
podniebienny
PODNIEBIENIE MIĘKKIE (Tonsilla palatina) Mięsień żwacz
Tylną jedną trzecią podniebienia Tkanka limfatyczna, (Musculus
tworzą mięśnie, ścięgna i gruczoły która tworzy boczny buccinator)
śluzowe. Największą część fragment pierścienia Tworzy mięsień
chtonnego gardła policzka; ważny
podniebienia miękkiego stanowią
mięsień, który
mięśnie; napinacz i dźwigacz przesuwa pokarm
podniebienia. Mięśnie te, napinając na tyt języka w celu
Mięsień podniebienno- Język
i unosząc podniebienie miękkie, (Lingua) połknięcia
-językowy i podnie-
odgradzają jamę nosową od jamy
bienno-gardlowy
ustnej podczas połykania pokarmu. (Musculus palatoglossus Języczek Widok przekroju jamy ustnej. Po
Współdziałają one również et musculus podniebienny prawej stronie odpreparowano tkanki
z innymi mięśniami w procesie palatopharyngeus) (Uvula palatina) do kości, ukazując nerwy i tętnice;
otwierania trąbki słuchowej, Mięsień podniebienno- Fatd btony śluzowej
po lewej nietknięta btona śluzowa
-językowy unosi nasadę zwisający w linii
co wyrównuje ciśnienie po obu z przodu i boku, lecz usunięta
języka; mięsień pośrodkowej na
stronach błony bębenkowej. tylnym brzegu w części środkowej, ukazuje leżące
podniebienno-gardlowy
unosi krtań podniebienia miękkiego poniżej gruczoły śluzowe.

Termin „rozszczep podniebienia" Wprawdzie nasilenie i zasięg

odnosi się do stanu, w którym
struktury tworzące podniebienie nie
uległy właściwemu zespoleniu.
Powoduje to powstanie szczeliny
w sklepieniu podniebienia biegnącej
wzdtuż linii pośrodkowej cała.
Choroba może obejmować wargę
górną, która jest również podzielona,
zniekształcenie to określa się
mianem zajęczej wargi.
rozszczepu mogą być różne, jednak
każda wada tego rodzaju może
prowadzić do poważnych zaburzeń
mowy i potykania. Rozszczep
podniebienia u niemowląt powoduje
trudności ze ssaniem piersi matki
Defekt ten można w większości
przypadków naprawić chirurgicznie,
często z bardzo dobrymi wynikami
kosmetycznymi.

To dziecko ma rozszczep podnie- Chirurgiczny zabieg koryguje obie

bienia i zajęczą wargę. Ta wada nieprawidłowości. A/a wardze
wrodzona może uniemożliwiać górnej widać później tylko małą
prawidłowe karmienie dziecka. bliznę.

50
 GŁOWA

Dno jamy ustnej

Dno jamy ustnej jest
podporą dla wielu mięśni Przewód ślinianki
Ślinianka podjęzykowa Wyrostek dziobiasty
podżuchwowej
i gruczołów, które są (Ductus submandibularis) (Glandula sublingualis) (Processus coronoideus)
niezbędne do jej Przewodzi ślinę ze ślinian- Leży na mięśniu żuchwowo-
-gnykowym, z przodu jamy
Miejsce przyczepu silnego
mięśnia skroniowego, który
ki podżuchwowej; uchodzi
funkcjonowania. w bok od linii pośrodkowej ustnej; produkowana przez tączy się z boczną powierzchnią
pod dolną powierzchnią nią ślina jest odprowadzana czaszki
Język leży nad mięśniem języka albo przez ostatni odcinek Wyrostek
przewodu podżuchwowego, kłykciowy
żuchwowo-gnykowym, który Nerw językowy albo przez wtasne drobne (Processus
tworzy mięśniowe dno jamy ustnej. (Nervus lingualis) ujścia, którymi wyptywa do condylaris)
Mięsień gnykowo-językowy tączy Przewodzi bodźce jamy ustnej Składowa część
język z kością gnykową i wspomaga czuciowe i sma- żuchwy służąca
kowe z większe]' do połączenia
pracę języka, a mięsień
części języka za pomocą
bródkowo-językowy powstrzymuje
stawu żuchwy
język przed cofaniem się do
z podstawą
gardła. czaszki
Mięśnie skroniowe biorą udział
w żuciu pokarmu. Języczek żuchwy
jest małym wyrostkiem kostnym.
Nerw żuchwowy przechodzi Otwór żuchwy
poniżej języczka żuchwy przez {Foramen
mandibualae)
otwór żuchwowy i biegnie Miejsce przejścia
wewnątrz trzonu żuchwy - unerwia nerwu żuchwowego,
czuciowo dolne zęby i dolną który unerwia
wargę. czuciowo
dolne zęby
^ ŚLINIANKI
Slinianki podżuchwowe Języczek żuchwy
i podjęzykowe występują parzyście (Lingula mandibulae)
po obu stronach w dnie jamy Blaszka kostna,
ustnej. Oprócz nich istnieje jeszcze która odgranicza
od przodu otwór
parzysta ślinianka przyuszna, tak żuchwy
więc w sumie jest sześć dużych
ślinianek. Ślina płynie przez Ślinianka
przewody ślinianek podżuchwowa
podżuchwowych wzdłuż mięśnia (Glandula
submandibularis)
żuchwowo-gnykowego i uchodzi Położona wokół
w przednim odcinku jamy tylnego wolnego brzegu
ustnej po obu stronach języka mięśnia żuchwowo- Kąt
za zębami dolnymi. -gnykowego; ślina żuchwy
wyptywa bocznie przy /CŁ Trzon kości Mięsień żuchwowo- (Angulus
Ślina ze ślinianki podjęzykowej linii pośrodkowej Vjy gnykowej -gnykowy mandibulae)
uchodzi albo do przewodu poniżej języka (Corpus ossis (Musculus Można go
podżuchwowego, albo wypływa hyoidei) mylohyoideus) wyczuć około
Łączy się z językiem Główny mięsień, który 2 cm poniżej
przez otwory w błonie śluzowej
przez mięsień tworzy większą część płatka ucha
z boku języka. Widok jamy ustnej dna jamy ustnej;
gnykowo-językowy
Nerw językowy przewodzi przedstawiający układ i z przeponą dna łączy się z nim język,
bodźce czuciowe i smakowe mięśniowo-szkieletowy dna jamy ustnej przez który znajduje się KLUCZ To miejsce można
z przednich dwóch trzecich jamy ustnej. Samego języka mięsień żuchwowo- na wierzchu tego bez trudu wyczuć
-gnykowy mięśnia pod skórą
języka. nie pokazano.

Wargi i policzki tworzą część jamy Zarówno wargi, jak i policzki

Różowa część powszechnie okre-
ślana jako wargi jest to czerwień
wargowa. W rzeczywistości wargi
sięgają od okolicy pod nosem do
okolicy nad brodą.
ustnej nazywaną przedsionkiem
jamy ustnej. Obie struktury
współpracują z łukami zębowymi,
językiem i podniebieniem w takich
czynnościach jak mówienie
i jedzenie.
Początkowym odcinkiem układu
trawiennego są wargi, które
stanowią wejście do jamy ustnej.
Są one bardzo wrażliwe, mają dużą
ruchomość, są bogato zaopatrzone
w nerwy, naczynia krwionośne
i limfatyczne. Zbudowane są
głównie z włókien mięśniowych
i elastycznej tkanki łącznej. Tkanki
te pokrywa cienka przezroczysta
warstwa zewnętrzna, z widocznymi
małymi wlośniczkami, które nadają
wargom charakterystyczny
czerwony kolor.
uczestniczą w przytrzymywaniu
pokarmu w jamie ustnej, tak by
zęby mogły go skutecznie
rozdrobnić. Wargi zawierają
specjalne zakończenia nerwowe,
które umożliwiają rozróżnienie
struktury pokarmu.
Wewnętrzna powierzchnia
policzków wysłana jest błoną
śluzową zbudowaną z komórek
nabłonkowych. Powierzchowne
komórki szybko się ścierają
i są zastępowane przez równie
szybko dzielące się komórki
leżące pod spodem.
Śluz wytwarzany przez błonę Zewnętrzna powierzchnia warg
śluzową policzków pomaga pokryta jest skórą, w której
nawilżać powierzchnię zębową znajdują się mieszki włosowe
policzków oraz kęsy pokarmu, i gruczoły potowe. Czerwona część
ułatwiając jego potknięcie. jest pokryta przezroczystą błoną.

51
ATLAS ANATOMII

Zęby
Zęby przystosowane ZĘBY GÓRNEJ SZCZĘKI

są do gryzienia i żucia Górne siekacze

Po dwa z każdej strony,
pokarmu i każdy każdy z ptaską koroną
w kształcie dłuta do Górny kieł
z nich ma własne siekania pokarmów Ostro zakończony ząb, który
stuży do rozrywania pokarmu,
przeznaczenie. jeden z każdej strony

- Górne zęby przedtrzonowe

Zęby są wyspecjalizowanymi, twar- Po cztery w każdej szczęce,
zwane też przedtrzonowca-
dymi obszarami dziąseł, częściowo mi; mają guzki do rozciera-
położonymi w kościach żuchwy nia pokarmu
i szczęki. Rozkruszają one stałe po-
karmy w procesie gryzienia i żucia.
Widoczną częścią zęba jest
korona zęba. Zbudowana jest ona
z twardej uwapnionej otoczki nazy-
wanej zębiną (podobnej do tej,
która występuje w kości zbitej, lecz
pozbawionej naczyń krwionośnych),
pokrytej cienką warstwą jeszcze
bardziej uwapnionego (twardego) Trzeci ząb trzonowy
materiału nazywanego szkliwem. Zwany także zębem
mądrości jest
Niewidoczną częścią zęba jest zębem, który wyrasta
korzeń, który tkwi w zębodole — Zęby trzonowe w ostatniej kolejności,
Inaczej trzonowce, trzy często dopiero po
znajdującym się w kości (żuchwy po każdej stronie
i szczęki). Korzeń zbudowany jest 20. roku życia; zęby
szczęki. Górne mądrości czasem
również z zębiny, którą pokrywa trzonowce mają trzy nie wyrastają,
warstwa cementu, i wraz z licznymi korzenie, dolne dwa ponieważ rosną pod
więzadłami kolagenowymi zakotwi- złym kątem (wadliwe
czony jest w kości, w zębodole. ustawienie) i wrastają
w 2. ząb trzonowy
Drugi ząb trzonowy (wklinowanie),
WNĘTRZE ZĘBA wymagają usunięcia
Wewnątrz zęba znajduje się miazga
utworzona z luźnej tkanki łącznej,
naczyń krwionośnych i nerwów. Pierwszy ząb trzonowy
Miazga łączy się z kością żuchwy Pierwszy z zębów stałych,
który wyrzyna się około
lub szczęki poprzez korzeń. szóstego roku życia
Układ zębów osoby dorosłej
w szczęce i żuchwie jest taki sam. Dolne zęby
przedtrzonowe
Każdy kwadrant ma osiem zębów:
Mają po dwa guzki
dwa siekacze, jeden kieł, dwa zęby
Kieł
przedtrzonowe i trzy trzonowe, czyli Ostatni ząb mleczny, który jest zastępowany
razem 32 zęby. Dzieci mają 20 mlecz- przez ząb stały około 11 .-12. roku życia
nych zębów i tylko po jednym zębie
trzonowym w każdym kwadrancie. ZĘBY DOLNEJ SZCZĘKI (ŻUCHWY)

Zęby mają rózno kształty i każdy jest korzenie. Udowodniono jednak, że z czasem
- Guzek zęba przystosowany do pełnienia szczególnych funkcji. przystosowało się ono do bardziej
(Cuspis dentis) Siekacze położone z przodu jamy ustnej są urozmaiconego pożywienia.
płaskie, podobne do dłuta i służą do cięcia. Za
- Szkliwo
(Enamelum) nimi znajdują się kty, które są ostre i służą do
oddzierania twardego pożywienia.
- Miazga zęba Powierzchnia korony zębów przedtrzonowych
(Pulpa dentis) i trzonowych jest szeroka, z guzkami
umożliwiającymi kruszenie. Zęby przedtrzonowe
Zębina
mają dwa guzki, a trzonowe cztery-pięć
(Dentinumj
guzków.
Układ zębów w szczęce i żuchwie jest
- Cement
w zasadzie identyczny, choć istnieją pewne
(Cementum)
różnice dotyczące kształtu i rozmiaru. Na
przykład siekacze szczęki są szersze niż żuchwy.
Różnią się również korzenie zębów; siekacze
mają jeden korzeń, dolne zęby trzonowe dwa,
Przekrój przez dolny ząb trzonowy w płasz- a górne trzy korzenie. Zdjęcie ortopantograficzne pokazuje wszystkie
czyźnie strzałkowej. Dwa duże korzenie po- Uważa się, że uzębienie ludzi, tak jak innych zęby w żuchwie i szczęce. Zdjęcie to wykonano
trzebują pewnego zamocowania w dziąsłach naczelnych, było początkowo przystosowane za pomocą specjalnego aparatu, który
i dobrego dopasowania w zębodole. do diety, w skład której wchodzą owoce, orzechy porusza się wokół twarzy.

52

Rozwój zębów
W rozwoju zębów
w okresie dzieciństwa
można wyróżnić dwie
główne fazy. Pozwala
to na wzrost czaszki
i rozwój zębów stałych.
Zawiązki zębów powstają już
w życiu płodowym, około
6. tygodnia ciąży. Sześć do ośmiu
miesięcy po porodzie rosnące
korzenie wypychają korony zębów
przez dziąsła w procesie nazwanym
ząbkowaniem.
Pierwszymi zębami są zęby
mleczne. Wyrastają one
w określonej kolejności. Zwykle na
początku pojawiają się siekacze
dolne, następnie siekacze górne.
W zębach mlecznych nie
występują zęby przedtrzonowe.
ZĘBY STAŁE
Zawiązki zębów stałych powstają
w tym samym okresie co zębów
mlecznych. Zęby stałe pozostają
w okresie spoczynku aż do 5.-7.
roku życia, kiedy to zaczynają
rosnąć i niszczą korzenie zębów
mlecznych.
Proces ten wraz z naciskiem
wywieranym od dołu przez zęby
stałe powoduje wypadanie zębów
mlecznych. Pojawiają się nowe
zęby; proces ten trwa do
10.-12. roku życia.
Zęby stałe wyrastają w podobnej
kolejności jak zęby mleczne (choć
pomiędzy kłami a trzonowcami
pojawiają się zęby przedtrzonowe).
Zestaw zębów stałych ma trzeci
dodatkowy ząb (ząb mądrości),
który pojawia się pomiędzy
15. a 25. rokiem życia.
Na zdjęciu rentgenowskim zębów widać dwa
metalowe wypełnienia w górnym zębie
przedtrzonowym. Strefy różowe oznaczają
miazgę.
GŁOWA
Szczęki noworodka
W mieszkach zębowych szczęki
górnej i dolnej można zobaczyć
zęby mleczne, które jeszcze się
nie wyrżnęły. Ząbkowanie
(pojawianie się zębów) zaczyna
się okoto 6. miesiąca życia
Szczęki sześciolatka
Wszystkie zęby mleczne już się
wyrżnęły. Pod nimi w mieszkach
zębowych widać zęby stale,
gotowe do wyrzynania.
Proces ten trwa do wieku
młodzieńczego
Żuchwa osoby dorosłej
Komplet stałych zębów. Część
żuchwy usunięto, by ukazać korzenie
dolnych zębów. Otwór w środku
żuchwy jest to otwór bródkowy
- kanał, przez który przechodzą nerwy
unerwiające czuciowo brodę i dolną
wargę
Próchnica zębów wywołana jest tworzeniem się Kamień nazębny jest osadem soli wapnia
płytki nazębnej, w skład której wchodzi ślina, pochodzących ze śliny. Jeśli nie jest on
resztki pokarmu i bakterie produkujące kwasy, systematycznie usuwany, może doprowadzić do
mogące strawić szkliwo i zębinę. Gdy próchnica uszkodzenia dziąseł i rozwoju próchnicy.
wniknie dostatecznie głęboko, rozwija się zapalenie
miazgi zęba. Ponieważ miazga jest żywą tkanką,
stan ten wywołuje silny ból. Nieleczony ząb ob-
umiera. Stan zapalny może również spowodować
powstanie ropnia zębodołowego i ropnia dziąsła.
Lekarz stomatolog może leczyć zęby
kanałowo, usunąć miazgę zęba (razem
z naczyniami i nerwami), oczyścić kanał
i wypełnić go odpowiednim materiałem.
Duży problem stanowią choroby dziąseł.
Zapalenie dziąseł [gingiuitis) może doprowadzić
do obluzowania zębów i ich wypadania; może W razie zakażenia miazgi ząb można
nawet dojść do zaniku kości szczęki lub żuchwy. uratować, rozwiercając kanał korzenia cienkim
Spowodowane jest to prawdopodobnie utratą wiertłem. Potem jamę się wypełnia, by
mechanicznego nacisku na kości podczas żucia. uniknąć nawrotu choroby.
53
ATLAS ANATOMII

Język
Język jest narządem mięśniowym, którego złożone ruchy umożliwiają mówienie,
żucie i połykanie. Jego górna powierzchnia jest pokryta wyspecjalizowaną tkanką,
która zawiera kubki smakowe.
Grzbietowa (górna) powierzchnia
Nagłośnia
języka pokryta jest (Epiglottis)
wyspecjalizowanym nabłonkiem, Migdałek podniebienny
Zamyka wejście do Dołki
(Tonsilla palatina)
który odbiera bodźce smakowe. dróg oddechowych nagfośniowe
Skupisko tkanki
Przednie dwie trzecie powierzchni limfatycznej położone po podczas potykania (Vallecula
języka w spoczynku leży wewnątrz obu stronach części epiglottica)
dolnego tuku zębowego. Tylna ustnej gardła Kanały, które
kierują przetykany
jedna trzecia języka opada do tyłu pokarm do tyłu
i do dołu i tworzy przednią ścianę Mięsień podnie- za nagłośnię
części ustnej gardła. Mięśnie i ruchy bienno-gardlowy
języka opisano na stronie obok. (Musculus palato-
pharyngeus) Migdałek języków;
Łączy podniebie- (Tonsilla lingualis)
POWIERZCHNIA nie z mięśniami Część pierścienia
GRZBIETOWA gardła, zbudowanego

P
Tylna jedna trzecia języka
Na górnej powierzchni języka leżą opuszcza z tkanki limfatyczne
charakterystyczne nitkowate bro- podniebienie który chroni gardło
dawki, przez które powierzchnia ta miękkie,
zwiera cieśń
sprawia wrażenie szorstkiej.
gardzieli
Brodawki te są zakończone kępkami
rogowymi, które wydłużając się, Mięsień
sprawiają wrażenie, że język jest podniebienno-językowy
„owłosiony". .Włoski" te mogą (Musculus palatoglossus) Brodawki okolone
zabarwić się pokarmem, spożywany- Łączy podniebienie (Papillae vallate)
z językiem, unosi nasadę 8-12 brodawek układających
mi lekami i nikotyną. Wśród nich się w kształt litery V; z dużą
języka i obniża podniebienie
leżą rozproszone większe brodawki miękkie ilością kubków smakowych,
grzybowate języka. Największymi rzadko występują w innych
Brodawki liściaste częściach języka, wytwarzają
brodawkami są brodawki okolone
(Paplliae foliatae) płynną wydzielinę; główny
języka, których jest od 8 do 12, Zanikające fatdy błony narząd smaku
ułożonym w kształcie odwróconej śluzowej z kubkami
litery V, w miejscu połączenia smakowymi lezące
przednich dwóch trzecich z tylną na brzegach języka Brodawki nitkowate
(Papillae filiformes)
jedną trzecią języka. W brodawkach
Najliczniejsze, występują
znajdują się głównie kubki smakowe, Bruzda pośrodkowa na grzbiecie języka;
rozproszone są na całej powierzchni języka sprawiają, że powierzchnia
języka, błonie śluzowej policzków (Sulcus medianus linguae) języka jest szorstka,
Płytki rowek położony nad wspomagają żucie,
i gardła. przegrodą języka (septum przewodzą tylko bodźce
Tylna jedna trzecia grzbietowa po- linguae); zaznacza dotykowe
wierzchnia języka ma wygląd kamieni miejsce, w którym w życiu
płodowym zrastają się
brukowych, co spowodowane jest
dwie połowy języka
obecnością 40-100 grudek chłon-
nych, tworzących migdałek językowy.

Powierzchnia języka
Brodawki Brodawki okolone Migdatek Kubki smakowe są skupiskami lub wszystkie smaki podstawowe,
nitkowate Ich rowki są wyłożone językowy komórek wrażliwych na jednak z różną czułością. Ponadto
Najliczniejsze; kubkami smakowymi Nadaje językowi rozpuszczalne w płynach substancje zmysł smaku zależy od zmysłu
nadają językowi wygląd zapachowe. Tradycyjnie rozpoznaje powonienia, co oznacza, że jedzenie
szorstkość „brukowanego"
się cztery podstawowesmaki: traci smak w przebiegu ciężkiego
słony, słodki, gorzki i kwaśny, lecz przeziębienia.
Brodawki w mózgu przetwarzanie danych Na języku znajdują się
grzybowate
Występują głównie dotyczących smaku jest bardziej zakończenia nerwowe odbierające
na brzegach złożone. Gdy włókna nerwowe „zwykłe" bodźce jak dotyk,
języka, zawierają przenoszą informacje z kubków ciśnienie i ból.
kubki smakowe smakowych, reagują one na kilka Już od najdawniejszych czasów
Kubki na podstawie wyglądu języka
smakowe oceniano ogólny stan zdrowia.
Występują na Ta ilustracja przedstawia Hipokrates w V wieku p.n.e.
różnych budowę języka w przekroju uważał, że suchy, obłożony,
brodawkach, strzałkowym, miejsce bruzdowany język jest objawem
najliczniejsze
połączenia tylnej jednej trzeciej gorączki i odwodnienia, a pacjenci
w ich rowkach
z przednimi dwiema trzecimi. z owrzodzeniami na czerwonym
Mięsień Tkanka limfatyczna —
W bruździe leżą brodawki języku i w jamie ustnej w przebiegu
Język jest w zasadzie Tworzy część
narządem pierścienia chroniącego okolone i liczne kubki przewlekającej się biegunki źle
mięśniowym przed zakażeniami smakowe. rokują.

54

Mięśnie języka
Mięśnie języka (mięśnie
położone wewnątrz języka)
składają się z trzech grup
pęczków włókien
mięśniowych
biegnących wzdłuż,
w poprzek i w głąb
narządu.
Mięśnie położone wewnątrz języka
zmieniają jego kształt, wspomagając
mowę, żucie i połykanie pokarmów.
Inne mięśnie łączące się z językiem
poruszają nim w całości. Nazwy
mięśni zewnętrznych wskazują na
miejsca ich przyczepów i mówią
0 ogólnym kierunku ruchu.
Wysuwanie języka, unoszenie
jego boków i obniżanie w środku
zależy od mięśni wewnętrznych
języka. Język wraz podniebieniem,
wargami i zębami umożliwia
tworzenie określonych dźwięków
mówionych.
POŁYKANIE
Przeżuty i wymieszany ze śliną
pokarm przesuwany jest do góry
1 do tyłu między górną powierzch-
nią języka a podniebieniem
twardym, co spowodowane jest
skurczem mięśnia
rylcowo-językowego, który przesuwa
język do góry i do tyłu. Następnie
kurczy się mięsień podniebienno-
-językowy i przesuwa kęs pokarmu
do ustnej części gardła. Mięsień
dźwigacz podniebienia unosi
podniebienie miękkie, by zamknąć
dostęp do jamy nosowej, a krtań
i krtaniowa część gardła, unosząc
się, uszczelnia drogi oddechowe
z pomocą nagłośni, gdy przesuwa
się nad nią kęs pokarmu.
Fotografia ukazuje
zaawansowanego raka języka
obejmującego większą część
przednich dwóch trzecich lewej
strony języka pacjenta.
GŁOWA
Mięsień rylcowo-językowy
Podniebienie — (Musculus styloglossus)
Szczęka — twarde Pociąga język do tytu i ku górze
(Maxilla) (Palatum durum) Mięsień
Kość górnej Tworzy część podniebienno-
szczęki sklepienia jamy -Ięzykowy tfct,'
ustnej (Musculus
Język palatoglossus)
(Lingua, Unosi nasadę
glossa) języka
Mięsień dwubrzuścowy
(Musculus digastricus)
Unosi kość gnykową lub
opuszcza żuchwę przy
unieruchomionej kości
gnykowej
Mięsień rylcowo-
-gardlowy
(Musculus
styiopharyngeus)
Unosi tylną część
języka, by zamknąć
jamę nosową w czasie
mówienia i potykania
Mięsień bródkowo- Mięsień rylcowo-
-językowy Mięsień bródkowo- -gnykowy
(Musculus -gnykowy (Musculus
genioglossus) (Musculus stylohyoideus)
Pociąga język ku geniohyoideus) Pociąga kość
przodowi lub Pomaga otworzyć gnykową ku górze
i ku tytowi; pomaga
w kierunku podbródka; usta i obniża żuchwę
obniża jego środek Mięsień żuchwowo- Mięsień gnykowo- ją unieruchomić
-gnykowy -językowy
Żuchwa (Musculus (Musculus
(Mandibula) Mięsień dwubrzuścowy mylohyoideus) hyoglossus)
Dolna szczęka (Musculus digasthcus) Tworzy większą część Pociąga język ku
Część przednia dna jamy ustnej tytowi i do dołu
Najczęściej występującym owrzodze- gach (tzw. zimno) W przeć iwien^twio
niem jamy ustnej jest owrzodzenie do aft w jamie ustnej zmiany tworzą
aftowe, pojedyncze lub mnogie. Duże się na btonie śluzowej, która potą-
owrzodzenia mają średnicę powyżej czona jest z nieprzesuwalnym podło-
1 cm i utrzymują się od kilku tygodni żem, jak np. na podniebieniu twar-
do kilku miesięcy; goją się z pozosta- dym, dziąsłach i btonie śluzowej
wieniem blizny. Matę afty mają średni- pokrywającej żuchwę i szczękę.
cę poniżej 1 cm, utrzymują się przez Są one bardzo bolesne, lecz zwykle
10-14 dni i nie powodują blizn. Oba trwają krócej niż 10 dni. Podanie
rodzaje są bardzo bolesne i występu- odpowiednio wcześnie leków
ją na ruchomej części btony śluzowej, przeciwwirusowych może przynieść
np. na języku, wargach i podniebieniu ulgę oraz skrócić czas trwania
miękkim. Leczenie jest gtównie obja- choroby.
wowe i polega na stosowaniu środ- Rak języka, najczęstszy nowotwór
ków do płukania jamy ustnej. Etiolo- jamy ustnej, może wyglądać jak na-
gia ich nie jest znana. Mogą być rośl lub niegojące się owrzodzenie.
spowodowane niedoborami witaminy Leczony dostatecznie wcześnie roku-
B l 2 , żelaza i kwasu foliowego, miej- je pomyślnie, lecz kiedy choroba jest Widać tu wyraźnie duże
scowymi urazami i stresem. już bardzo zaawansowana, nawet owrzodzenie aftowe. Kilka
Nawracające owrzodzenia w prze- rozległy zabieg operacyjny i/lub ra- mniejszych aft znajduje się na
biegu opryszczki wywołane są wiru- dioterapia tylko nieznacznie popra- spodzie lewej strony języka.
sem, ktoiy powoduje zmiany na war- wiają rokowanie.
55
ATLAS ANATOMII

Slinianki wytwarzają około trzech czwartych litra śliny dziennie.
Ślina odgrywa istotną rolę w nawilżaniu i ochronie jamy ustnej oraz zębów,
jak również wspomaga połykanie i żucie pokarmu.
W jamie ustnej występują trzy pary
dużych ślinianek, które wytwarzają
około 90% śliny, pozostałe 10%
śliny powstaje w małych
śliniankach położonych
w policzkach, wargach, języku
i podniebieniu. Główną rolą śliny
jest nawilżanie, umożliwiające
żucie, połykanie i mówienie. Ma
ona również działanie ochronne,
nawilża jamę ustną i dziąsła oraz
ogranicza rozmnażanie się bakterii.
Komórki wytwarzające ślinę
zgromadzone są w skupiskach,
które znajdują się na końcach
rozgałęziających się przewodów.
Dwa różne rodzaje komórek
- komórki surowicze i śluzowe
- wytwarzają dwa rodzaje śliny.
Komórki śluzowe wydzielają lepką
wydzielinę zawierającą mucynę,
a komórki surowicze wytwarzają
wodnistą wydzielinę zawierającą
enzym - amylazę.
ŚLINIANKA PRZYUSZNA
Największe wśród ślinianek są
slinianki przyuszne, które
wytwarzają wydzielinę surowiczą.
Slinianki te znajdują się tuż pod
skórą, pomiędzy żuchwą a uchem.
Przez śliniankę przyuszną
przechodzi wiele ważnych struktur.
Najgłębiej leży tętnica szyjna
zewnętrzna, a najbardziej
powierzchownie przebiega nerw
twarzowy, który unerwia mięśnie
mimiczne twarzy.
Slinianki
Ślinianka przyuszną
dodatkowa
(Glandula parotis
accessoria)
Dodatkowy gruczoł
wytwarzający ślinę,
nie występuje
u wszystkich ludzi
I Przewód
' slinianki
przyusznej
(Ductus parotideus,
Przepływa przez
niego ślina ze ślini
przyusznej do ust;
naprzeciwko drugiego
zęba trzonowego
Ślinianka podżuchwowa
(Glandula submandibularis)
Leży przy tylnym końcu
dolnej krawędzi żuchwy
Mięsień
żwacz
(Musculus masseter)
Unosi żuchwę; ważny
mięsień stuzący do żucia;
może do niego przylegać / S ^ Mięsień mostkowo-
przewód slinianki przyusznej V j ^ -sutkowo-obojczykowy
(Musculus
Na tym przekroju na bocznej Ślinianka przyuszną sternocleidomastoideus)
powierzchni twarzy uwidoczniono (Glandula parotis) Mięsień szyi; obraca gtowę
slinianki przyuszną i podżuchwowa. Największa ze ślinianek,
Wewnętrzna powierzchnia slinianki otacza ją mocna, zbita
KLUCZ To miejsce można
przyusznej leży przy wewnętrznej torebka wtóknista
zbudowana z tkanki tącznej bez trudu wyczuć
powierzchni żuchwy, blisko ściany gardła. pod skórą

Powiększenie slinianok pr/.yus/nych

Zgrubienie wokół ucha tej kobiety
wskazuje na obecność guza
slinianki przyusznej.
Powoli rosnące łagodne guzy
slinianki przyusznej mogą nie
powodować żadnych objawów poza
powiększeniem jej rozmiarów.
Szybko rosnące guzy złośliwe mogą
zniszczyć przebiegający przez
śliniankę nerw twarzowy,
powodując porażenie mięśni twarzy
po jednej stronie. Przypomina to
porażenie Bella.
Jeśli zaburzenie to dotyczy
większości mięśni unerwianych
przez ten nerw, porażona strona
twarzy jest pozbawiona wyrazu.
Chory ma trudności z mówieniem
i gwizdaniem i nie może zapobiec
wypadaniu jedzenia oraz
wyciekaniu śliny z kącika ust.
Jeśli uszkodzone są też nerwy
zaopatrujące mięsień zamykający
powieki - mięsień okrężny oka
— utracona jest zdolność mrugania
i rozprowadzania łez po gałce oka.
Może to doprowadzić do
owrzodzenia rogówki.
W zespole Sjógrena ślinianka
przyuszną powiększa się w wyniku
naciekania przez komórki krwi
zwane limfocytami, które prowadzą
do jej uszkodzenia i zaniku
komórek surowiczych. Zmniejszenie
wytwarzania śliny powoduje
suchość w jamie ustnej
[pcerostomia). W wyniku utraty
funkcji oczyszczających śliny
w jamie ustnej dochodzi do
ciężkich zapaleń dziąseł
i krwawienia z dziąseł oraz
zapalenia ozębnej (struktury Zespól Sjógrena powoduje zanik
mocującej zęby) i nasilonej ślinianek. Suchość błony śluzowej
próchnicy zębów. jamy ustnej frerostomiaj można
łagodzić płukaniem ust.

56
 GŁOWA

Ślinianki podżuchwowe i podjęzykowe

Dwie pary małych
Wyrostek dziobiasty , Wyrostek kłykciowy
gruczołów ślinowych, (Processus ' (Processus condylaris)
ślinianki podżuchwowe coronoideus) Stanowi część
Miejsce przyczepił stawu skroniowo-jf
i podjęzykowe, znajdują mięśnia skroniowego, -żuchwowego
się w dnie jamy ustnej. który uczestniczy
w żuciu
Ślinianka podżuchwowa położona Ślinianka podjęzykowa Przewody mniejsze
(Glandula sublingualis) ślinianki

I
jest poniżej dolnego brzegu żuchwy Gałąź żuchwy
Leży pod językiem przy podjęzykowej
w okolicy kąta żuchwy. Jest to wewnętrznej powierzchni Ślinianka (Ramus
ślinianka typu mieszanego żuchwy, blisko linii podjęzykowa ma mandibulae)
zawierająca komórki surowicze pośrodkowej w okolicy wiele matych Ma dwa wyrostk
(około 60%) i śluzowe (okoto podjęzykowej przewodów, które (dziobiasty
uchodzą oddzielnie i kłykciowy)
40%). Ma wielkość orzecha
w dnie jamy ustnej
włoskiego i można w niej wyróżnić
dwie części: dużą powierzchowną
i mniejszą położoną głębiej, za
mięśniem żuchwowo-gnykowym
tworzącym dno jamy ustnej. Ślina
wytwarzana w śliniance
podżuchwowej wypływa z niej
przez przewód ślinianki
podżuchwowej, który ma ujście
na brodawce podjęzykowej.

i
ŚLINIANKA
PODJĘZYKOWA
Ślinianka podjęzykowa jest
najmniejszą z trzech dużych
ślinianek i ma kształt migdała.
W 60% składa się z komórek
wytwarzających śluz i w 40%
z komórek surowiczych. Leży pod
językiem. Dwie ślinianki
podjęzykowe prawie stykają się
ze sobą w linii pośrodkowej i leżą
na mięśniu żuchwowo-gnykowym.
Za ślinianka podjęzykowa
znajduje się głęboko położona
część ślinianki podżuchwowej.
W przeciwieństwie do innych
ślinianek ślinianki podjęzykowe nie
mają jednego przewodu
wyprowadzającego, lecz wiele
małych oddzielnych ujść w dnie
jamy ustnej lub uchodzą do
przewodu podżuchwowego.
Kąt żuchwy
(Angulus mandibulae)
Ślinianka podżuchwowa
(Glandula submandibularis)
Położona w pobliżu tylnej
części dolnej krawędzi
żuchwy; jest ściśle związana
z gałęzią gruczołową tętnicy
twarzowej
Skóra —
(Cutis)
Trzon żuchwy Kość gnykowa
(Corpus mandibulae) (Os hyoideum)
Tu umieszczone są zęby Kość poniżej języka,
dolne która go podtrzymuje
Mięsień żuchwowo-
-gnykowy
Przewód ślinianki
(Musculus mylohyideus)
podżuchwowej
Tworzy dno jamy ustnej
(Ductus submandibularis) Przekrój przez jamę ustną
Leży w dnie jamy ustnej
i uchodzi pod językiem; przedstawia położenie ślinianek
KLUCZ To miejsce można podżuchwowej i podjęzykowej
krzyżuje się z nerwem
językowym, który unerwia język na wewnętrznej powierzchni
bez trudu wyczuć
żuchwy, w dnie jamy ustnej.
pod skórą

iNieuroznosc przewooow siinowycn

W przewodzie wyprowadzającym
ślinianki podżuchwowej łatwo
tworzą się małe uwapnione kamyki
ślinowe. Wpływają na to
następujące czynniki:
• ślina zawiera rozpuszczalne jony
wapnia i fosforany;
• przewód ma kręty przebieg, co
sprzyja zastojowi śliny;
• ślina wytwarzana w śliniance
podżuchwowej jest lepka
i gromadzi się za zębami siecznymi
dolnymi w pobliżu ujścia
przewodu.
Kamienie w przewodzie ślinianki
utrudniają przepływ śliny,
Mały uwapniony złóg blokujący
przewód ślinowy widoczny jest tu
jako żółta substancja (w kółku)
w środkowej części dna jamy
ustnej.
szczególnie w okresie zwiększonego
zapotrzebowania na nią podczas
jedzenia. Kamienie sprzyjają
powstawaniu infekcji w jamie
ustnej. Kamienie można z łatwością
wyczuć palcami i dostrzec na
zdjęciu rentgenowskim. Zabieg
chirurgicznego usunięcia kamieni
jest prosty.
W śliniance podżuchwowej,
podobnie jak przyusznej, mogą
rozwinąć się guzy. Aby mieć
pewność, że usunięto cały
nowotwór, czasami trzeba usunąć
przylegające nerwy, które mogą być
zajęte przez nowotwór. Wycięcie
nerwu podjęzykowego powoduje
utratę ruchomości połowy języka
po stronie nowotworu i może
doprowadzić do zaniku tej strony
języka.

57
ATLAS ANATOMII
Dół podskroniowy
Dół podskroniowy (fossa infratemporalis) jest to obustronne zagłębienie
na bocznej powierzchni czaszki, w którym znajdują się liczne ważne nerwy,
naczynia krwionośne i mięśnie biorące udział w żuciu (mięśnie żwaczowe).
Dół podskroniowy znajduje się
poniżej podstawy czaszki, pomiędzy
gardłem a ramieniem żuchwy. Jest
to bardzo ważny obszar dla
chirurgów szczękowych nie tylko
dlatego, że wiele elementów
położonych w tym obszarze ma
duże znaczenie dla procesu żucia,
ale również dlatego, że znajduje się
tam wiele nerwów i naczyń
krwionośnych zaopatrujących
jamę ustną.
ANATOMIA DOŁU
Zasięg dołu podskroniowego
określają granice kostne. Z przodu
ścianę stanowi tylna powierzchnia
szczęki, a ścianę tylną wyznacza
wyrostek rylcowaty (processus
styloideus) kości skroniowej
i pochewka tętnicy szyjnej. Ścianę
przyśrodkową tworzy blaszka
boczna wyrostka skrzydłowatego
kości klinowej, a ścianę boczną
ramię żuchwy. Dół podskroniowy
nie ma dna i przechodzi
w struktury szyi.
ZAWARTOŚĆ DOŁU
W dole podskroniowym mieści się
mięsień skrzydłowy, gałęzie nerwu
żuchwowego, struna bębenkowa
(gałąź nerwu twarzowego), zwój
uszny (część autonomicznego
układu nerwowego), tętnica
szczękowa i żylny splot skrzydłowy
(naczynia otaczające mięsień
skrzydłowy).
bębenków ii
58
Staw skroniowo-żuchwowy —
(Articulatio temperomandibularis)
Tętnica skroniowa
powierzchowna
(Arteria temporalis
superficialis)
Końcowa gatąż tętnicy
szyjnej zewnętrznej;
zaopatruje w krew
skórę owtosioną
głowy z boku
Nerw
zębodolowy
dolny
(Nen/us alveolaris
Nerw językowy
interior)
(Nervus lingualis)
Unerwia dolne
Unerwia czuciowo
zęby w żuchwie
większą część języka
i dno jamy ustnej
Żyta szyjna wewnętrzna
(Vena jugularis interna)
Prowadzi odtlenowaną krew
z gtowy i mózgu do serca
Dót podskroniowy jest to
zagłębienie, przez które
przebiega wiele ważnych nerwów,
naczyń krwionośnych i mięśni.
Większość kubków smakowych
znajduje się na języku. Jednak
smak jest specjalnym rodzajem
czucia, które nie jest przewodzone
przez nerw trójdzielny.
Gafąż nerwu twarzowego,
struna bębenkowa, łączy się
z nerwem językowym w dole
podskroniowym i przewodzi
bodźce smakowe. Przez strunę
bębenkową przewodzone są
również informacje do ślinianek
podżuchwowej i podjęzykowej,
kiedy powinna być wydzielana ślina
Struna bębenkowa (chorda tym-
pani) jest to gatąź nerwu twa-
rzowego, która prowadzi włók-
na czuciowe (smakowe)
z przedniej części języka.
Mięsień skrzydłowy
boczny
(Musculus pterygoideus
lateralis)
Wysuwa do przodu żuchwę
w czasie żucia i bierze
udziat w otwieraniu ust
Tętnica
szczękowa
(Arteria maxiliaris)
Większa gatąź
końcowa tętnicy
szyjnej zewnętrz-
nej; zaopatruje
wiele mięśni
biorących udziat
w żuciu
Gatąż policzkowa
nerwu
twarzowego
(Rarnus buccalis
nervi faciaiis)
Zaopatruje mięśnie
górnej wargi
i nozdrzy
Żuchwa
(Mandibula)
Nerw podjęzykowy
(Nervus hypoglossus)
- Tętnica szyjna Kontroluje ruchy
(Arteria carotis) języka
Prowadzi krew z serca do gtowy i szyi
Mięśnie skrzydłowe
Mięśnie skrzydłowe położone powoduje, że żuchwa wysuwa się
wewnątrz dołu podskroniowego są do przodu.
dwoma z czterech mięśni Działając naprzemiennie, lewe
określanych wspólnym mianem i prawe mięśnie poruszają żuchwą
mięśni żwaczowych. Wszystkie te na boki. Włókna mięśnia
mięśnie mają takie same skrzydłowego przyśrodkowego
pochodzenie i dlatego unerwia przyczepiają się na przyśrodkowej
je ten sam nerw - nerw powierzchni kąta żuchwy.
żuchwowy - gałązka nerwu Ponieważ włókna tego mięśnia
trójdzielnego. przebiegają w dół i do tyłu,
skurcz ich powoduje uniesienie
ŻUCIE żuchwy i zwarcie jej ze szczęką.
W procesie żucia żuchwa wykonuje Naprzemienne skurcze prawego
ruchy w kierunku czaszki. Dlatego i lewego mięśnia powodują ruch
mięśnie żwaczowe przyczepione są rozcierania (kruszenia) pokarmu
z jednej strony na czaszce, między zębami.
a z drugiej na żuchwie.
Włókna mięśniowe przebiegają
od przodu do tyłu, a ich skurcz
(skrócenie włókien mięśniowych)
po obu stronach głowy

Nerw żuchwowy
Nerw żuchwowy
opuszcza jamę czaszki
przez otwór owalny,
by wniknąć do dołu
podskroniowego,
w którym odchodzą od
niego liczne odgałęzienia.
Nerw żuchwowy jest nerwem
ruchowym, który zaopatruje we
włókna ruchowe wszystkie mięśnie
biorące udział w procesie żucia.
Nerw ten oddaje również gałąź
czuciową, nerw uszno-skroniowy,
który zaopatruje skórę skroni,
skórę wokół i skórę zewnętrznej
powierzchni policzka oraz nerw
policzkowy, który zaopatruje
błonę śluzową policzka i część
dziąseł.
GAŁĘZIE NERWU
ŻUCHWOWEGO
Gałąź nerwu żuchwowego, nerw
zębodolowy dolny, kieruje się
w dół, potem do przodu i wnika do
trzonu żuchwy. Przewodzi on
bodźce czuciowe z dolnych zębów,
oddaje również gałązkę, tzw. nerw
bródkowy, która opuszcza żuchwę
przez otwór znajdujący się
w okolicy dolnych zębów
przedtrzonowych. Przewodzi on
bodźce czuciowe z dolnej wargi.
Nerw językowy unerwia
czuciowo większą powierzchnię
języka oraz dno jamy ustnej
(przewodzi bodźce dotyku,
temperatury i bólu).
Nerw uszno
-skroniowy
(Nervus
auriculotemporalis)
Unerwia ucho
zewnętrzne
(małżowinę
uszną)
I
Nerw żuchwowy
(Nen/us mandibularis)
Dzieli się na wiele
gałęzi w dole
podskroniowym
Nerw zębodotowy dolny Nerw językowy
(Ner/us alveolańs interior) (Nervus iingualis)
Unerwia zęby dolne Unerwia czuciowo
większą część
języka i dno jamy
Nerw żuchwowy unerwia ustnej
mięśnie żwaczowe. Ponadto
przenosi informacje czuciowe
Nerw bródkowy
ze skóry w okolicy ucha, policzka (Nervus mentalis)
i brody. Unerwia skórę dolnej wargi i brody
rieczulenie zębów
kiedy lekarz dentysta przystępuje
do leczenia zęba i dziąsła żuchwy,
częsta wykonuje blokadę nerwu
zębodolowego dolnego. W czasie
tego zabiegu wstrzykuje się środek
miejscowo znieczulający w miejsce,
w którym nerw wnika w trzon
żuchwy po stronie wymagającej
leczenia. Następuje znieczulenie
nerwu, w tym gałęzi nerwu
bródkowego, czego efektem jest
zdrętwienie dolnej wargi - często
jest to pierwszy sygnał, że
znieczulenie już działa.
Aby znieczulić zęby górne, środki
znieczulające wstrzykuje się po obu
stronach określonego zęba, a czasami
w podniebienie; kość szczęki jest
wystarczająco cienka, aby środek
znieczulający przez nią przeniknął.
Znieczulenie miejscowe wykonuje
się w celu zniesieniu bólu w ob-
szarze, w którym przeprowadzane
będzie leczenie zębów. Aby znie-
czulić dolne zęby i dziąsło, znie-
czulenie wstrzykuje się w pobliżu
nerwu zębodolowego dolnego.
GŁOWA
Nerw
policzkowy
(Nervus
buccalis)
Unerwia skórę
małego obszaru
policzka
Guzy występujące w dole
podskroniowym są zwykle
tagodne. Najczęściej jest to
gruczolak wielopostaciowy ślinianki
przyusznej i nerwiak ostonkowy
(schwannoma, czyli guz z ostonki
Sohwanna). Objawiają się one
uczuciem pełności w szyi lub
obrzękiem z tytu gardta.
Rezonans magnetyczny lub
tomografia komputerowa
umożliwia określenie rozległości
zmiany i jej położenia w stosunku
do tętnicy szyjnej wewnętrznei
W badaniach tych można również
ocenić stan kości podstawy
czaszki.
Leczenie chirurgiczne polega
na usunięciu guza. Małe guzy
usuwa się przez szyję zza
żuchwy duże lub bardziej
unaczynione mogą wymagać
usunięcia pewnego fragmentu
kości aby uzyskać lepsze
dojście do tętnicy szyjnej
wewnętrznej i zapobiec
zagrażającemu życiu krwotokowi.
59
ATLAS ANATOMII
Dół skrzydłowo-
-podniebienny ma
kształt lejka i leży
pomiędzy kośćmi głowy.
Przebiegają przez niego
ważne nerwy i naczynia
krwionośne, które
zaopatrują oczy, usta,
nos i twarz.
LOKALIZACJA DOŁU
Dót jest małą przestrzenią
w kształcie lejka, który zwęża się
ku dołowi i znajduje się poniżej
tyłu oczodołu. Położony jest on
za szczęką, a jego tylną ścianę
tworzy wyrostek skrzydłowaty
i skrzydło większe kości klinowej.
Kość podniebienna stanowi jego
ścianę przyśrodkową i dno. Dół ten
łączy się ze wszystkimi ważnymi
obszarami głowy, w tym z ustami,
nosem, oczami i twarzą, dołem
podskroniowym i z mózgiem.
W dole tym znajduje się tętnica
szczękowa i nerw szczękowy
(gałąź nerwu trójdzielnego) oraz
zwój skrzydłowo-podniebienny.
Wnikają one do tego obszaru
i opuszczają go poprzez otwór
klinowo-podniebienny.
Tętnica klinowo-podniebienna
(Arteria sphenopalatina)
Przegroda nosa
(z usuniętą błoną śluzową)
(Septum nasi)
Lewa i prawa tętnica
podniebienna większa
(Arteria palatina major sinistra
et dextra)
60
Dół skrzydłowo-
-podniebienny
Kość klinowa
(Os sphenoidale) cg m o ż n a
bez trudu wyczuć Przewód słuchowy
Dót skrzydtowo-podniebienny znajduje się
przed wyrostkiem skrzydtowatym kości klinowej pod skórą zewnętrzny
(Meatus acusticus externus)
Kanat tączący ucho
zewnętrzne z uchem
środkowym
Otwór klinowo-podniebienny
(Foramen sphenopalatinum)
Przez ten otwór przechodzi tętnica i nerw szczękowy
Wyrostek skrzydłowaty
l Łuk jarzmowy (Processus pterygoideus)
(odcięty) i Szczęka Matę zwisające „skrzydto" kostne;
(Arcus zygomatius) (Maxilla) część kości klinowej
Łuk kostny pod okiem Parzysta kość tworząca Dół skrzydłowo-podniebienny (Fossa pterygopalatina)
Przestrzeń za szczęką, w której znajduje się tętnica i nerw
tworzący kość policzkową górną szczękę
szczękowy oraz zwój skrzydtowo-podniebienny
Tętnica podoczodołowa I Tętnice skroniowe Tętnica szczękowa jest jedną
(Arteria infraorbitalis) głębokie (Arteriae z końcowych gałęzi dużej tętnicy
temporales profundae) szyjnej zewnętrznej. Wewnątrz
dołu podskroniowego tętnica dzieli
się na trzy części, a odcinek
skrzydłowo-podniebienny zwykle
opisywany jest jako część
trzecia.
PODZIAŁ TĘTNICY
-/-
SZCZĘKOWEJ
Tętnica szczękowa wnika do dołu
skrzydłowo-podniebiennego przez
szczelinę skrzydłowo-szczękową.
Wewnątrz szczeliny tętnica dzieli
się na wiele gałęzi, które zaopatrują
w utlenowaną krew wszystkie zęby
szczęki, podniebienie twarde
i miękkie, jamę nosową, zatoki
Tętnica szyjna
zewnętrzna przynosowe, skórę powieki dolnej,
(Arteria carotis nos i wargę górną.
externa)
Tętnica podniebienna zstępująca
(Arteria palatina descendens)
 GŁOWA

Nerw szczękowy
Nerw szczękowy wnika
do dołu skrzydłowo-pod-
Opuszka węchowa Nerw szczękowy
niebiennego, a następnie (Bulbus olfactorius) (Nervus maxillaris)
dzieli się na gałązki, które Włókna nerwowe biegną przez Przebiega przez zwój skrzy-
sklepienie nosa do opuszki węchowej
unerwiają czuciowo Gatąź jarzmowo-skroniowa -
Zwój skrzydtowo- dlowo-podniebienny, po
-podniebienny — czym dzieli się na kilka gatęzi
znaczne obszary twarzy. (Ramus zygomaticotemporalis)
(Ganglion
Gałąź nerwu jarzmowego, Nerw trójdzielny
pterygopalatinum) (Nervus trigeminus)
który jest gtówną gałęzią
Zawiera włókna Największy nerw czaszko-
nerwu szczękowego \
Nerw szczękowy opuszcza czaszkę nerwowe z kilku wy; dzieli się na trzy gałę-
i wnika przez otwór okrągły Nerw podoczodołowy różnych gatęzi zie: nerw szczękowy,
bezpośrednio do dołu skrzydłowo- (Nervus infraorbitalis) oczny i żuchwowy
-podniebiennego. W dole tym nerw Gatąż końcowa nerwu
szczękowego
ma tylko włókna przewodzące
odchodząca po
czucie dotyku, bólu i temperatury. przejściu przez dót
Dzieli się on wewnątrz na gałązki, skrzydłowo-
które zaopatrują w te włókna nos, -podniebienny,
podniebienie, migdałki i dziąsła, unerwia skórę
skórę policzków, górną wargę policzka •
i górne zęby trzonowe.

GAŁĘZIE NERWU
SZCZĘKOWEGO
Głównymi gałęziami nerwu są:
gałąź jarzmowo-skroniowa,
jarzmowo-twarzowa, nerw
podniebienny mniejszy i większy,
nerwy zaopatrujące nos oraz tylny
górny nerw zębodołowy. Główny
pień nerwu szczękowego opuszcza
dół przez szczelinę oczodołową
dolną, znajdującą się w dolnej
ścianie oczodołu.
Po przejściu przez dół skrzydlowo-
-podniebienny nerw szczękowy
oddaje swą końcową gałąź - nerw
podoczodołowy. Przebiega on
w dolnej ścianie oczodołu i wychodzi
z niej przez otwór w szczęce Nerw skalisty
większy
znajdujący się poniżej oka. Nerw podniebienny większy (Nervus petrosus major)
Do gałązek nerwu Na ilustracji przedstawiającej nos (Nervus palatinus major) Główna gałąź nerwu
podoczodołowego należy przedni i górną szczękę w przekroju Gałąź nerwu szczękowego twarzowego
górny nerw zębodołowy, który strzałkowym uwidoczniono nerw
Nerw podniebienny mniejszy
zaopatruje czuciowo przednie górne szczękowy i jego gałęzie oraz (Nervus palatinus minor)
zęby. zwój podniebienno-gardlowy. Gałąź nerwu szczękowego

Zwój^kataru siennego"
Zwój skrzydłowo-podniebienny jest
miejscem, gdzie zbiegają się różne
nerwy, które kontaktują się i łączą
ze sobą. Poza nerwami przewodzą-
cymi bodźce czuciowe w dole
skrzydłowo-podniebiennym znajdu-
je się też stacja przekaźnikowa dla
włókien nerwowych, które kontro-
lują wydzielanie gruczołów. Są to
włókna wydzielniczo-ruchowe, któ-
re nie są naturalną częścią składową
nerwu szczękowego.
WŁÓKNA WYDZIELNICZO-
-RUCHOWE
Włókna wydzielniczo-ruchowe
pochodzą głównie z gałązek nerwu
twarzowego. Nerw skalisty większy
jest główną gałęzią nerwu
Zwój skrzydłowo-podniebienny za-
wiera włókna nerwowe, które kon-
trolują wydzielanie łez i śluzu. To
właśnie te włókna podlegają po-
budzaniu w katarze siennym.
twarzowego, która wnika do dołu
skrzy dłowo-podniebiennego
i zawiera włókna wydzielniczo-
-ruchowe. Tuż przed wejściem do
dołu łączy się z nerwem skalistym
głębokim odchodzącym od układu
współczulnego. Włókna tego nerwu
powodują skurcz naczyń krwio-
nośnych - zmniejszają przepływ
krwi w tym obszarze.
Połączony nerw nosi nazwę nerwu
kanału skrzydłowego. W obrębie
zwoju włókna wydzielniczo-ruchowe
i obkurczające naczynia krwionośne
(wazokonstrykcyjne) łączą się
z włóknami czuciowymi
pochodzącymi z nerwu szczękowego.
Tą drogą włókna wydzielniczo-
-ruchowe docierają do gruczołu
łzowego i do gruczołów śluzowych
położonych w nosie, na podniebieniu
i w zatokach. Z tego powodu zwój
skrzydłowo-podniebienny określany
jest przez anatomów jako zwój
„kataru siennego".

61
ATLAS ANATOMII

Ucho
Uszy są ważnymi narządami zmysłu słuchu i równowagi.
Każde ucho dzieli się na trzy części: ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne,
każda z tych części odbiera dźwięk lub ruch w inny sposób.
Anatomicznie ucho dzieli się na Małżowina uszna Kowadełko Strzemiączko — Ślimak (Cochlea)
(Auricula) (Incus) (Stapes) Kanał kostny
trzy różne części: ucho zewnętrzne,
Ksztatt małżowiny Środkowa kosteczka Młoteczek Ostatnia w kształcie ślimaka
środkowe i wewnętrzne. Ucho pomaga przenosić słuchowa; łączy się (Malleus) z kosteczek zawierający receptory
zewnętrzne i środkowe uczestniczą fale gtosowe do z młoteczkiem Pierwsza z kosteczek słuchowych, słuchowe
w zbieraniu i przesyłaniu fal przewodu i strzemiączkiem słuchowych, łącząca się połączona
słuchowego jednym końcem z kowadełkiem; Przewód słuchowy
dźwiękowych. Ucho wewnętrzne
zewnętrznego, z wewnętrzną jego podstawa wewnętrzny
jest narządem słuchu oraz ważnym powierzchnią błony
pomaga tez zamyka okienko (Meatus acusticus intemusj j
narządem umożliwiającym bębenkowei Kostny kanał, przez który
zlokalizować i owalne
utrzymanie równowagi ciała. źródło * przechodzi nerw
dźwięku przedsionkowo-ślimakowy,
PRZEKAZYWANIE przewodzący impulsy
do pnia mózgu
INFORMACJI
Ucho zewnętrzne składa się
z widocznej małżowiny usznej
i kanału, który prowadzi w głąb
głowy - przewodu słuchowego
zewnętrznego. Na końcu przewodu
słuchowego znajduje się błona
bębenkowa, która stanowi granicę
pomiędzy uchem zewnętrznym
a środkowym.
Ucho środkowe łączy się
z gardłem poprzez trąbkę słuchową.
Wewnątrz ucha środkowego
znajdują się trzy kości zwane
kosteczkami słuchowymi. Łączą się
one ze sobą w taki sposób, że ruchy
błony bębenkowej są przenoszone
przez młoteczek, kowadełko Przewód
słuchowy
i strzemiączko (podstawę
zewnętrzny
strzemiączka) do okienka owalnego (Meatus
stanowiącego połączenie pomiędzy acusticus Kanał półkolisty
uchem środkowym a wewnętrznym. externus) (Canalis
W uchu wewnętrznym znajduje Przewodzi fale semicircularis)
głosowe do Część układu
się główny narząd słuchu, ślimak, przedsionkowego,
btony
oraz układ przedsionkowy, który bębenkowej zawierająca
kontroluje zachowanie równowagi. Błona bębenkowa receptory narządu Trąbka słuchowa
Bodźce z obu części ucha (Membrana tympani) równowagi (Eustachiusza)
Przezroczysta błona oddzielająca (Tuba auditiva)
przewodzone są przez nerw
ucho środkowe od zewnętrznego; Przewód łączący ucho
przedsionkowo-ślimakowy do fale gtosowe wprawiają ją środkowe z przestrzenią
określonych obszarów pnia mózgu. w drgania nosowo-gardtową

UUIIIl UC
Błonę bębenkową można zbadać za
pomocą otoskopu, przyrządu, który
wprowadza się do przewodu
słuchowego zewnętrznego. Światło
oświetla błonę bębenkową, która ma
kolor perłowoszary. W małym
zagłębieniu, w części środkowej
błony bębenkowej (w tzw. pępku
błony bębenkowej), można zobaczyć
powstający tam odbity stożek światła,
który kieruje się w dół i do przodu.
Punkt ten wskazuje na miejsce
połączenia błony bębenkowej
z młoteczkiem znajdującym się
po drugiej stronie błony
bębenkowej.
Większość błony bębenkowej jest
grubsza i napięta (część napięta
= pars tensa). U góry błony
bębenkowej znajduje się mały
obszar, który nie jest tak włóknisty
(część wiotka = pars flacida). Bło-
na bębenkowa jest dobrze unerwio-
na, a jej zapalenie jest bolesne.
Obraz zdrowej błony bębenkowej
widzianej przez otoskop. Błona
bębenkowa jest przezroczysta.

Przed wprowadzeniem otoskopu

małżowinę uszną pociąga się
do góry i ku tyłowi. Jest to
konieczne, ponieważ przewód
słuchowy zewnętrzny nie ma
prostego przebiegu.
 GŁOWA

Ucho zewnętrzne
Małżowina uszna tworząca
ucho zewnętrzne
Obrąbek Dolna odnoga
zbudowana jest ze skóry (Helix) grobelki
i chrząstki. Służy ona do Zaokrąglona zewnętrzna Znajduje się powyżej
krawędź chrząstki górnej części muszli
przenoszenia dźwięków małżowiny
do ucha środkowego.
Małżowina uszna zbiera dźwięki Dół tódkowaty
z otoczenia i przesyła je do (Fossa scaphoidea)
przewodu słuchowego zewnętrznego. Wklęsła wewnętrzna
Zbudowana jest z cienkiej warstwy część obrąbka
elastycznej chrząstki i dolnej części
zwanej płatkiem usznym, Górna odnoga
grobelki Dół trójkątny
utworzonym głównie z tkanki
Górny brzeg grobelki (Fossa triangularis)
tłuszczowej i otoczonym ściśle skórą.
Zagłębienie
Małżowina uszna łączy się w chrząstce
z głową za pomocą wielu więzadeł
i mięśni. Ucho zewnętrzne ma
złożone unerwienie, które tworzą
włókna pochodzące z trzech
nerwów czaszkowych.
Górna część
muszli
OCHRONA UCHA małżowiny
Przewód słuchowy zewnętrzny ma Górny brzeg
muszli Przewód słucho-
kształt rury i rozciąga się od płatka wy zewnętrzny
usznego do błony bębenkowej. (Meatus acusticus
U dorosłych ma długość 2,5 cm. externus)
Muszla małżowiny Przewodzi fale
Zewnętrzna jedna trzecia przewodu
(Concha auriculae) gtosowe do błony
słuchowego zewnętrznego Fałd tkanki łącznej bębenkowej
zbudowana jest z chrząstki położony tuż za
(podobnej do tej, która tworzy przewodem Skrawek
małżowinę), a wewnętrzne dwie słuchowym (Tragus)
trzecie zbudowane jest z kości zewnętrznym, Mały występ tuż
wyposażony w liczne przed ujściem
(część kości skroniowej). przewodu słu-
gruczoły łojowe
W skórze pokrywającej chrzestną chowego ze-
część przewodu słuchowego Grobelka wnętrznego;
zewnętrznego znajdują się grube (Antihelix) rosną tu włosy
Wewnętrzna krawędź ucha chroniące
włosy i gruczoły woszczynowe,
przewód uszny
wydzielające woskowinę [cerumen).
Woskowina zwykle wysycha i wypada Przeciwpłatek
z przewodu, lecz może odkładać się (Antitragus) Wcięcie
Wyniosły fałd chrząstki międzyskrawkowe
wewnątrz i zaburzać słuch.
Woskowina i włosy zapobiegają (Incisura intertragica)
Zagłębienie poniżej
wnikaniu ciał obcych i kurzu do ucha. Dolna część skrawka, oddziela
Błona bębenkowa stanowi granicę muszli małżowiny skrawek od
pomiędzy uchem zewnętrznym przeciwskrawka;
a środkowym. Jest ona przezroczysta tu również rosną
wtosy
i można ją obejrzeć za pomocą
otoskopu. Błona bębenkowa może Płatek małżowiny usznej
(Lobulus auriculae)
pęknąć w przebiegu zapalenia ucha Dolna, miękka część małżowiny usznej
środkowego lub w wyniku działania zbudowana z tkanki tłuszczowej, częste miejsce
wysokiego ciśnienia. przekłuwania uszu; nie zawiera chrząstki

,• odstającymi uszami lub \^n Liti^ąsiKi Następnie iK nu i 'ky ,^. ,

Odstające uszy są częstą nie-
wielką wadą kosmetyczną.
Stopień odstawania uszu
bywa bardzoróżny
uszami „nietoperza" często wstydzą
się swoich uszu i cierpią z powodu
dokuczania im przez inne dzieci.
Dlatego niektórzy ludzie decydują się
na operacje plastyczne uszu. Aby
można było wykonać zabieg korek-
cyjny, dzieci muszą mieć co najmniej
pięć lat, gdyż u młodszych chrząstki
nie są jeszcze dostatecznie twarde.
Niekiedy odstające uszy powstają
przez nadmiar chrząstki wokót kanału
słuchowego - powoduje to odstawa-
nie uszu po obu stronach głowy.
W takich przypadkach chirurg nacina
ucho od tyłu i wytwarza fałd w obrębie
się, by umożliwić jego wygojenie.
Do rozwoju uszu kalafiorowatych
(ucho bokserskie) dochodzi w w v i ku
powtarzających się bezpośrednio! i
urazów. Powodują one uszkodzenie
chrząstki małżowiny usznej. Warto
pamiętać, że chrząstki nie są
odżywiane przez własne naczynia
krwionośne, lecz przez naczynia
znajdujące się w skórze. W wyniku
urazu ucha chrząstka może pęknąć
na wiele kawałków, między którymi W wyniku powtarzających się
gromadzi się krew z uszkodzonych urazów małżowiny usznej po-
naczyń. Prowadzi to do wstają blizny, które prowadzą do
powstawania blizn. rozwoju ucha kalafiorowatego.

f 63
ATLAS ANATOMII

Wnętrze ucha
Ucho środkowe jest jamą wypełnioną powietrzem, w której znajduje się błona bębenkowa
i trzy małe kosteczki. Kosteczki te pomagają przenosić dźwięki do ucha wewnętrznego.
Ucho środkowe łączy się z gardłem przez trąbkę słuchową.
Ucho środkowe jest jamą Błona bębenkowa Młoteczek
w kształcie pudełka wypełnioną (Membrana tympani) (Malleus)
powietrzem, położoną w kości Cienka półprzeźroczysta Pierwsza kosteczka przymocowana do wewnętrznej
błona oddzielająca powierzchni błony bębenkowej i do kowadełka
skroniowej. Wewnątrz niej znajdują ucho środkowe od
się małe kosteczki słuchowe - ucha zewnętrznego;
młoteczek, kowadełko i strzemiączko może dojść do jej Kowadełko (Incus)
zapalenia w przebiegu Środkowa kosteczka, która
- które łączą przestrzeń pomiędzy
infekcji ucha środkowego łączy się za pomocą stawów
błoną bębenkową a przyśrodkową (więzozrostów) z młoteczkiem
ściana jamy. i strzemiączkiem
Znajdują się tam również dwa Strzemiączko (Słapes)
małe mięśnie: mięsień napinający Trzecia kosteczka słuchowa
błonę bębenkową, który łączy się łącząca się z kowadełkiem
z rękojeścią młoteczka, i mięsień i z okienkiem (owalnym)
przedsionka ucha wewnętrznego
strzemiączkowy łączący się ze
strzemiączkiem. Oba wpływają na
ruchy kosteczek słuchowych. Ślimak
Ściana przyśrodkową oddziela ucho (Cochlea)
środkowe od ucha wewnętrznego. Znajduje się w nim |
Znajdują się w niej dwa otwory narząd Cortiego
pokryte błoną - otwór owalny oraz receptory
i okrągły. odbierające dźwięki!

TRĄBKA SŁUCHOWA
Ucho środkowe łączy się z gardłem
za pomocą trąbki słuchowej Mięsień napinający błonę
(Eustachiusza). Przewód ten bębenkową
stanowi drogę, po której może (Musculus tensor tympani)
Mięsień rozpoczyna się w kanalaj
przenosić się zakażenie do ucha
położonym powyżej trąbki
środkowego. Nieleczone zakażenie słuchowej (Eustachiusza)
może szerzyć się na powietrzne
komórki sutkowe, które znajdują
się tuż za jamą ucha środkowego, Trąbka słuchowa
może też naruszyć sklepienie kości (Eustachiusza)
Okienko okrągłe
(Tuba auditiva)
skroniowej oraz spowodować zapa- (Fenestra cochleae, [rotunda])
Przewód częściowo kostny,
lenie opon mózgowo-rdzeniowych. Otwór w kości pomiędzy uchem
O środkowym a uchem wewnętrznym,
a częściowo chrzestny łączący
Tuż poniżej dolnej ściany ucha Ucho środkowe jest jamę ucha środkowego
zamknięty przez wtórną błonę
środkowego znajduje się opuszka matą jamą szerokości z gardłem
bębenkową
żyły szyjnej wewnętrznej, z przodu 0,5 i długości 1,0 cm.
tętnica szyjna wewnętrzna.

osteczki słuchowe
Kosteczki słuchowe są tak ustawione,'
Kowadełko by drgania błony bębenkowej były
(Incus) przenoszone przez ucho środkowe
Ma duży, zaokrąglony do okienka owalnego i do ucha
trzon, który łączy się
stawem z głową wewnętrznego. Wszystkie trzy
Młoteczek kosteczki są połączone więzadłami,
młoteczka
(Malleus)
ich ruchy modulują dwa mięśnie.
Największa z trzech
kosteczek słuchowych Mięsień strzemiączkowy jest
Głowa młoteczka
długości ok. 8 mm; najmniejszym mięśniem
(Caput mallei)
długa rękojeść szkieletowym organizmu,
Zaokrąglona głowa, która
młoteczka łączy się rozpoczyna się na wierzchołku
łączy się z kowadełkiem
z wewnętrzną
wyniosłości piramidowej
powierzchnią błony Wyrostek soczewkowaty
bębenkowej i jest przyczepiony do głowy
kowadełka
(Processus lenticularis mallei) strzemiączka. Skurcz mięśnia
Łączy się stawem (więzozrostem) pomaga wytłumić głośne dźwięki.
ze strzemiączkiem Drugim mięśniem jest mięsień
Podstawa napinający błonę bębenkową.
Strzemiączko strzemiączka Wywiera on podobny efekt, lecz
Kosteczki słuchowe są trzema (Stapes) (Basis stapedis) działa przez zwiększanie napięcia
małymi kostkami w uchu Najmniejsza z kosteczek Łączy się z okienkiem błony bębenkowej. Osoby
środkowym. Wspólnie przewodzą słuchowych; głowa przedsionka z uszkodzeniem nerwu twarzowego
strzemiączka łączy się (owalnym), które
dźwięki w postaci wibracji z błony mogą uskarżać się na przeczulicę
z kowadełkiem - jest to oddziela ucho
bębenkowej do okienka owalnego miejsce przyczepu środkowe od słuchową - nadmierną wrażliwość
ucha wewnętrznego. mięśnia strzemiączkowego wewnętrznego słuchu.

64

Ucho wewnętrzne
W tej części ucha znajdują
się narządy odpowiedzialne
za równowagę i słuch.
Znajduje się tam błędnik,
który jest narządem
równowagi, oraz ślimak,
narząd słuchu.
Ucho wewnętrzne z powodu za-
krzywionego kształtu nazywane jest
też błędnikiem. Znajdują się w nim
narządy odpowiedzialne za zachowa-
nie równowagi (przedsionek) i słuch
(ślimak). Błędnik można podzielić
na zewnętrzny błędnik kostny
i wewnętrzny błoniasty. Błędnik
kostny wypełniony jest płynem,
przychłonką (perilympha), a błędnik
błoniasty płynem wodnistym,
śródchłonką (endolympha), które
różnią się składem chemicznym.
ZACHOWANIE
RÓWNOWAGI
W błędniku błoniastym znajdują się
łagiewka i woreczek. Obie struktury
mają kształt woreczka i łączą się
wewnątrz błędnika kostnego.
Pomagają one zachować orientację
w środowisku zewnętrznym.
Z łagiewka łączą się trzy przewody
półkoliste położone wewnątrz
kanałów półkolistych. W miejscu,
w którym stykają się z łagiewka ka-
naty półkoliste, poszerzają się i two-
rzą bańkę, w której znajduje się na-
błonek zmysłowy. Zmiany w ruchu
płynnej zawartości przewodów do-
starczają informacji na temat przy-
śpieszania i zwalniania ruchu głowy.
Ślimak jest spiralnym kanałem
kostnym zawiniętym wokół położo-
nego w środku wrzecionka.
Wewnątrz ślimaka znajduje się
nabłonek zmysłowy narządu słuchu,
który odbiera drgania śródchlonki
wywołane ruchami strzemiączka
w okienku owalnym.
Aparat słuchowy poprawia
słyszenie u osób częściowo
niedosłyszących dzięki
wzmacnianiu dźwięków
i przewodzeniu ich do ucha.
Kanały półkoliste kostne
(Canales semicirculares ossei)
Trzy kanały ustawione względem siebie
pod kątem prostym; znajdują się w nich
przewody półkoliste, które dostarczają
informacji na temat ruchów głowy
Łagiewka
(Urłiculus)
Większa niz woreczek
stanowi również częsc
błędnika btoniastego
wraz z woreczkiem
dostarcza informacji na
temat położenia głowy
Worek
śródchlonki
(Sacculus
Okienko
endolymphaticus)
przedsionka (owalne)
Znajduje się na (Fenestra vestibuli
końcu przewodu
śródchłonki; [ovalis])
Otwór, który oddziela
usuwa odpady
z ucha środkowego ucho środkowe od
ucha wewnętrznego;
podstawa strzemiączka
umocowana jest
w okienku przedsionka
i kontaktuje się
bezpośrednio z błoną
a p a r a t y słuchowo TTmpTanty ślimaków
Istnieją dwie postacie głuchoty.
Głuchota typu przewodzeniowego,
gdy występują zaburzenia
przewodzenia dźwięków, których
przyczyna leży w uchu zewnętrznym
i środkowym, oraz głuchota
czuciowo-nerwowa występująca
wtedy, gdy choroba rozwija się
w ślimaku lub na drodze
nerwowej pomiędzy ślimakiem
a mózgiem.
Głuchotę typu przewodzeniowego
można niekiedy skorygować zabiegiem
operacyjnym, lecz często stosuje się
elektryczne aparaty słuchowe.
Taki aparat składa się z mikrofonu,
wzmacniacza i baterii. Można go
nosić albo za małżowiną uszną, albo
zminiaturyzowany w uchu.
GŁOWA
Bańki kostne
(Ampulae osseae)
Poszerzone zakończenia
kanałów półkolistych; znajduje
się w nich nabłonek zmysłowy,
który rejestruje zmiany
ruchów endolimfy, dzięki
czemu dostarcza informacji
na temat ruchów głowy
Przedsionek
(Vestibulum)
Środkowa część błędnika kostnego położona
pomiędzy uchem środkowym a przewodem
słuchowym wewnętrznym, która zawiera
tagiewkę i woreczek
Ślimak (Cochlea)
Woreczek Położony jest z przodu przed
(Sacculus)
przedsionkiem, w jego wnętrzu
Maty woreczek stanowiący znajduje się przewód ślimaka
część błędnika btoniastego
- narząd spiralny odpowiedzialny
położony wewnątrz za słyszenie (dawniej nazywany
przedsionka kostnego
narządem Cortiego)
Złożone struktury stanowiące
Okienko ślimaka (okrągłe)
ucho wewnętrzne są otoczone
(Fenestra cochleae [rotunda])
Otwór w kości pomiędzy z zewnątrz przez kość zwaną
uchem środkowym błędnikiem kostnym. Chroni ona
a wewnętrznym pokryty błoną nabtonek zmysłowy narządu
bębenkową wtórną słuchu oraz delikatne narządy,
które wykrywają ruchy głowy.
U pacjentów z głuchotą
czuciowo-nerwową wspomaganie
słuchu jest bardziej skomplikowane.
Stosuje się implant ślimakowy lub
sztuczne ucho. Zabieg polega na
umieszczeniu mikroskopijnego
mikrofonu w uchu. Mikrofon
przetwarza dźwięki na impulsy
elektryczne, które następnie
przewodzone są przez elektrody
do ślimaka, gdzie wyzwalają impulsy
w nerwie przedsionkowo-ślimakowym
Metodę tę stosuje się u pacjentów,
którzy mają zniszczony nabłonek
zmysłowy narządu słuchu. U tych Przekaźnik z implantu ślimako-
pacjentów powraca dość prymitywne wego przymocowany jest do
słyszenie, pozwalające na skóry głowy. Poniżej znajduje się
odczuwanie rytmu i intensywności odbiornik. Elektrody przechodzą
dźwięków. od odbiornika do ślimaka.
65
ATLAS ANATOMII
Szyja jest jednym z najbardziej złożonych anatomicznie obszarów ciała.
W obrębie szyi znajduje się wiele ważnych dla życia narządów,
w tym rdzeń kręgowy i tarczyca, które są ściśle otoczone tkanką łączną i mięśniami.
Okolica szyi obejmuje obszar
pomiędzy dolną powierzchnią
żuchwy a górną powierzchnią
obojczyków. W obrębie tego
względnie małego obszaru znajduje
się wiele ważnych dla życia
struktur, leżących blisko siebie
między warstwami tkanki łącznej.
Najbardziej zewnętrzną warstwą
szyi jest skóra. Znajdują się w niej
zakończenia nerwów czuciowych
pochodzące od drugiego, trzeciego
i czwartego nerwu szyjnego.
Na skórze widać naturalne linie
napięcia (linie rozszczepienia)
biegnące poziomo wokół szyi.
W czasie operacji chirurgicznej
cięcie wykonuje się wzdłuż tych
linii, a nie w poprzek, po to by
zmniejszyć bliznę.
ŻYŁA SZYJNA
ZEWNĘTRZNA
Tuż poniżej skóry znajduje się
cienka warstwa podskórnej tkanki
tłuszczowej oraz tkanka łączna
zwana powięzią powierzchowną.
W tej warstwie biegną naczynia
krwionośne, takie jak żyła szyjna
zewnętrzna oraz jej dopływy. Żyła
ta odprowadza krew z twarzy, skóry
i tkanek podskórnych głowy oraz
szyi. W pobliżu tej żyły leżą
powierzchowne węzły chłonne.
Inną ważną strukturą, która
znajduje się w tej warstwie
z przodu szyi, jest mięsień szeroki
szyi, który pomaga obniżać
żuchwę.
66
Wnętrze szyi
Gardło
(Pharynx)
Wspólny otwór
prowadzący
do uktadów
oddechowego
i pokarmowego
Wyrostek
kolczysty
(Processus
Żuchwa — spinosus)
(Mandibula)
Przestrzeń
pozagardlowa
Mięśnie przyczepione
do kości gnykowej (Spatium
Mięśnie biorące udziat retropharyngeum)
w potykaniu, mówieniu Przestrzeń pomię
gardłem a blaszką I
i ruchach krtani
przedkręgową po1
szyjnej
Tchawica
(Tischea)
Rura mięśniowa, przez którą
powietrze dostaje się do pluć
Powięź szyjna (blaszka powierzchowna)
(Fascia cenicalis [lamina superficialis])
Warstwa tkanki łącznej otaczająca szyję
poniżej tkanki podskórnej
Gruczoł tarczowy
(Glandula thyroidea)
Gruczoł wydzielania wewnętrznego Przełyk Rdzeń kręgowy
przymocowany do krtani za pomocą (Esophagus) (Medulla spinalis)
luźnej powięzi tarczowej; wytwarza Część układu trawiennego, Przesyła
wiele hormonów, które mają wpływ która łączy gardło informacje do
na metabolizm i wzrost organizmu z żołądkiem mózgu i z niego
W obrębie szyi znajdują się węzły w węzłach chłonnych mają również
chłonne, które pełnią istotną ważne znaczenie dla obrony
funkcję w ochronie organizmu organizmu, gdyż wytwarzają
przed infekcjami. Węzły chłonne przeciwciała zwalczające
leżą w tkance łącznej w różnych infekcje.
częściach organizmu, szczególnie Choroby układu chłonnego są
w pachwinach, w dole pachowym niebezpieczne. Należą do nich:
i na szyi. Tkanka chłonna • obrzęk limfatyczny - będący
występuje również w narządach następstwem zablokowania
takich jak śledziona i migdałki. odpływu chłonki, które prowadzi
Zadaniem węzłów chłonnych do znacznych obrzęków. Może
jest filtrowanie chlonki, w której być wywołany przez niektóre
krążą po całym organizmie wyspe- pasożyty, uszkodzenie układu
cjalizowane komórki krwi chłonnego lub wrodzone
(limfocyty). Limfocyty osiadłe anomalie, np. chorobę Milroya;
H zapalenie naczyń chłonnych
Migdałki (w kółku) zawierają w przebiegu ostrej infekcji
tkankę chłonną i są paciorkowcowej.
odpowiedzialne za zwalczanie
infekcji. Są one podatne na
zakażenia i zapalenia.
 SZYJA

Przekrój poprzeczny przez szyję

Głębiej położone warstwy Gruczoł tarczowy Mięsień szeroki szyi Mięsień mostkowo-obojczykowo-
szyi ukazują położenie (Glandula thyroidea) (Platysma) -sutkowy
Ten gruczot wydzielania Jest to bardzo cienki mięsień (Musculus sternocleidomastoideus)
poszczególnych warstw wewnętrznego ma dwa płaty znajdujący się z przodu szyi, Ważny mięsień potożony z boku szyi,
tkanek. Łączą się one boczne i cieśń który odgrywa ważną rolę który umożliwia zginanie szyi i rotację gtowy
w mimice twarzy Powięź szyjna (blaszka
z różnymi strukturami powierzchowna)
Nerw błędny (Nervus vagus) Tchawica (Trachea)
i chronią je. Dziesiąty nerw czaszkowy, (Fascia cen/icalis [Lamina
który między innymi unerwia superficialis])
Wnikając w głąb szyi, głęboka serce, trzewia i naczynia Luźna tkanka tączna,
blaszka powięzi szyi dzieli się na krwionośne w które] znajdują się gałązki
wiele warstw. Pasma tej powięzi nerwów unerwiających skórę
Żyła szyjna
otaczają różne grupy mięśni, wewnętrzna Blaszka przedtchawicza
naczynia krwionośne i nerwy, (Vena carotis (Lamina pretrachealis)
umożliwiając im poruszanie się interna) Przełyk (Esophagus)
względem siebie z niewielkim Końcowa,
wspólna drogai Tętnica szyjna wspólna
tarciem. 1 (Arteria carotis communis)
spływu knr
Pierwszą z nich jest powięź z głowy Gtówne naczynie
szyjna: jej blaszka powierzchowna i szyi zaopatrujące w krew
gtowę i szyję
otacza szyję i jest przyczepiona
do wyrostków kolczystych kręgów Przestrzeń poza-
szyjnych. Obejmuje ona duży gardłowa (Spatium
mięsień mostkowo-obojczykowo- retropharyngeum)
-sutkowy z przodu i z boku szyi ^ - ; Pochewka
oraz mięsień czworoboczny z tyłu. naczyń szyjnych
Oba mięśnie odgrywają ważną rolę (Vagina carotica)
w ruchach głowy i szyi. Chroni tętnicę
szyjną, żytę szyjną
wewnętrzną i nerw
KRTAŃ I TCHAWICA błędny
Cienka blaszka przedtchawicza Kręg szyjny
łączy gruczoł tarczowy z krtanią (Vertebra cervicalis)
i tchawicą z przodu szyi. Jest ona Jeden z siedmiu
przyczepiona do chrząstki kręgów szyjnych
znajdujących się
pierścieniowatej i umożliwia
w szyi
wykonywanie ruchu podczas
połykania. Głębokie —
Powięź szyjna
mięśnie (blaszka
Blaszka przedtchawicza szyi
przechodzi w osłonkę tętnicy powierzchowna)
Prostują
(Fascia cen/icalis
szyjnej, żyły szyjnej wewnętrznej gtowę
[lamina
i nerwu błędnego. Za tchawicą leży superficialis])
przełyk, a powyżej krtani znajduje Warstwa tkanki
się gardło - rura mięśniowa, która Skóra łącznej łącząca
(Cutis) się z wyrostkami
łączy się z przełykiem.
kolczystymi
Ostatnim, najgłębiej położonym kręgów szyjnych,
pasmem tkanki łącznej jest blaszka Wyrostek kolczysty Mięsień
która obejmuje
przedkręgowa. Obejmuje ona kręgu szyjnego czworoboczny
mięsień mostko-
(Processus spinosus) (Musculus trapezius)
pozostałe mięśnie szyi i kręgosłup Przekrój poprzeczny przez szyję wo-obojczykowo-
Blaszka powierzchowna Mięsień znajdujący
z rdzeniem kręgowym. Rdzeń ukazuje ważne mięśnie biorące -sutkowy
powięzi szyjnej się na grzbiecie i mięsień
kręgowy wymaga największej udział w ruchach gtowy i szyi oraz przyczepia się do tego i szyi umożliwiający czworoboczny
ochrony i dlatego znajduje się w mimice twarzy. Pomiędzy nimi wyrostka unoszenie ramion
w samym środku szyi. leży tkanka łączna i naczynia
krwionośne.

po z a g a r dlo w a
Pomiędzy lozn/mi warstwami powięzi znajdują
się stiefy znacznie luźniejszej tkanki tacznej
i pizestrzenie, np pizestizen pozagardlowu
Przestrzeń ta położona ]esł pomiędzy tylna
ściana gał dla a blaszka pizedkięgową
i lozciąga się od podstawy czaszki do jamy
klatki piersiowej.
Przestrzeń ta ma szczególne znaczenie
kliniczne w razie szerzenia się zakażenia.
Z powodu waistwowei budowy powięzi iniekcja
Przestrzeń pozagardlowa może być
miejscem infekcji. Na zdjęciu
radiologicznym uv/idoczniono ropień
przestrzeni pozagardtowej (w kotku). Może
on być następstwem rozprzestrzeniania się
infekcji z migdatków.
w obrębie jamy ustnej lub zębów może
przenieść się na przestrzeń pozagardtową
i, rzadko, objąć narządy klatki piersiowej.
Ropień pozagardfowy rozwija się najczęściej
u dzieci, gdy infekcja przenosi się dalej z jamy
ustnej i migdatków. Może również rozwinąć się
na skutek uszkodzenia tylnej ściany gardła
przez różne przedmioty, takie jak np. patyk
od lizaka.
Chory gorączkuje i uskarża się na ból
podczas połykania Znaczny obrzęk może
utrudniać oddychanie Ropień można dostrzec
na zdjęciu radiologicznym z boku szyi Leczenie
obe|muje dienaz chnurgiczny ropnia oiaz
podawanie antybiotyków

67
ATLAS ANATOMII
Kręgosłup zapewnia
naszemu ciału giętkość
i sprawia, że możemy
stać prosto. Chroni on
również delikatny rdzeń
kręgowy.
Kręgosłup stanowi część szkieletu,
podpiera czaszkę oraz łączy się
z kośćmi miednicy, stanowiąc
podparcie dla kończyn dolnych.
Poza oczywistym znaczeniem dla
postawy i ruchów ciała kręgosłup
otacza i chroni rdzeń kręgowy.
Podobnie jak we wszystkich
kościach szpik w kościach
kręgosłupa jest źródłem komórek
krwi oraz zapasowym źródłem
jonów wapnia.
Patrząc z boku na kręgosłup,
można zauważyć cztery krzywizny.
Krzywizna odcinka szyjnego
i lędźwiowego skierowana jest
wypukłością do przodu, a odcinka
piersiowego i krzyżowego do tyłu.
Krzywizna odcinka szyjnego tworzy
się w niemowlęctwie, gdy dziecko
uczy się trzymać głowę prosto,
a krzywizna lędźwiowa trochę
później, gdy dziecko uczy się
chodzić.
Kręgosłup płodu ma tylko jedną
krzywiznę w odcinkach piersiowym
i krzyżowym. Inne krzywizny
powstają z chwilą, gdy dziecko
zaczyna siadać, stać i chodzić.
Pomiędzy trzonami poszczególnych
kręgów znajdują się krążki
międzykręgowe. Każdy krążek
międzykręgowy zbudowany jest
z tkanki łącznej z leżącym w środku
miękkim galaretowatym jądrem
miażdżystym i otaczającego je
pierścienia włóknistego.
Krążki międzykręgowe stanowią
około 25% całej długości
kręgosłupa. Są one elastyczne
i ulegają kompresji w czasie dnia,
co oznacza, że pod koniec dnia
68 • -—
Kręgosłup
Widok z przodu Widok z boku
Kręg szczytowy
(Atlas)
Pierwszy kręg szyjny zostat
nazwany imieniem greckiej
postaci mitycznej Atlasa, który
podtrzymywał sklepienie
niebios w taki sam sposób, jak
ten kręg podtrzymuje i tączy się
za pomocą stawów z czaszką
Kręg obrotowy
(Axis)
Drugi kręg szyjny;
uczestniczy
w ruchach
obrotowych (na
boki) głowy
Trzon kręgu
(Corpus vertebrae)
Część kręgu
w kształcie tarczy
występująca we
wszystkich kręgach
przenosi ciężar
Wyrostek kolczysty
(Processus spinosus)
Pojedyncza wypustka
występująca z tyłu każdego
kręgu; łączą się z nią mięśnie
i więzadta
Wyrostek poprzeczny
(Processus transversus)
Parzyste wyrostki w kształcie
skrzydeł odchodzące po obu
stronach kręgosłupa; łączą
się z nimi mięśnie
V
\
Kość krzyżowa (kręgi zrośnięte)
(Os sacrum)
Kości krzyżowa i guziczna
utworzone są odpowiednio
z pięciu i czterech złączonych
ze sobą kości
JKrażki
jesteśmy o kilka centymetrów niżsi Z wiekiem krążki międzykręgowe
niż z samego rana. Krążki stają się cieńsze, co częściowo
międzykręgowe umożliwiają odpowiada za zmniejszanie się
wykonywanie szerokiego zakresu wzrostu osób starszych.
ruchów i amortyzują wstrząsy,
chroniąc kręgosłup przed
nadmiernym obciążeniem.
Krążek międzykręgowy może
wypaść [prolapsus] do tyłu,
powodując ucisk na nerwy A/a zdjęciu widać krążki
rdzeniowe i ból. Odpoczynek międzykręgowe w kształcie
często przynosi ulgę, lecz czasami poduszki. Zapewniają one
konieczne jest leczenie chirurgiczne. kręgosłupowi giętkość.
I
 SZYJA

Połączenia kręgów
Kręgosłup dzieli się: im
na
pięć odcinków. Każdy
odcinek ma określoną
funkcję. Wszystkie razem
zapewniają stabilność
całego szkieletu.
Kręgosłup utworzony jest
z 33 kości, nazywanych kręgami.
Krzywizna szyjna
Jest siedem kręgów szyjnych, Siedem kręgów
dwanaście piersiowych, pięć szyjnych; podpiera
lędźwiowych, pięć krzyżowych czaszkę i zapewnia
i cztery guziczne. Kręgi szyjne, giętkość szyi
piersiowe i lędźwiowe są
oddzielnymi kośćmi, natomiast
kręgi krzyżowe i guziczne są ze
sobą zrośnięte (nieruchome).
Wzdłuż kręgosłupa widać pewne
różnice. Zostaną one omówione Krzywizna
na kolejnych stronach. piersiowa
Dwanaście
BUDOWA K R Ę G U kręgów łączy
się z żebram
Każdy kręg ma podobną budowę
i wzmacnia
i składa się z trzonu znajdującego kostny
się z przodu i łuku z tyłu. Łuk ten szkielet klatki
otacza i chroni rdzeń kręgowy. Od piersiowej
luku odchodzą wyrostki
poprzeczne oraz wyrostek
kolczysty, do których przyczepione
są więzadła i mięśnie. Sąsiadujące
ze sobą kręgi łączą się za pomocą Krzywizna
powierzchni stawowych, dzięki lędźwiowa
czemu możliwe jest wykonywanie Pięć kręgów
ruchów. Zakres ruchów pomiędzy dźwiga znaczny
ciężar ciata
sąsiednimi kręgami jest względnie
mały, lecz gdy zsumuje się je na
całej długości kręgosłupa, okazuje
się, że tułów ma znaczną
ruchomość. Kość krzyżowa
Nerwy wychodzą z rdzenia Pięć zrośniętych
kręgowego i wchodzą do niego kręgów łączy się za
pomocą stawów
przez otwory międzykręgowe,
z kośćmi biodrowymi
które znajdują się pomiędzy
sąsiednimi kręgami. Kość guziczna —
Cztery złączone
kręgi

>oh stawach występują Stan ten jest następstwom ., Kę) Mogą jej
le same choroby jak w innych zaburzenia rozwoju płodowego towaizyszyć nieprawidłowości
kościach, takie jak osteoporoza, Zwykle można go wykryć w badaniu w obrębie mózgu, np. wodogłowie.
zmiany zwyrodnieniowe stawów ultrasonograficznym po 16. tygodniu
oraz reumatoidalne zapalenie ciązy. Łagodne przypadki obejmujące W rozszczepię kręgosłupa rdzeń
stawów. W kręgach dochodzi zwykle odcinek lędźwiowo-krzyżowy kręgowy i otaczające go opony
również do złamań, które są bardzo kręgosłupa bywają jednak nierozpo- wystają poza skórę. Częstym
niebezpieczne ze względu na znane W najcięższych przypadkach objawem jest porażenie kończyn
bliskość rdzenia kręgowego. choroba może dotknąć cały kręgo- dolnych.
Rozszczep kręgosłupa {spina
bifida) jest wadą wrodzoną, która
polega na braku zespolenia tylnych
łuków kręgowych w linii pośrodkowej
ciała. Przez ubytek w kości mogą
się uwypuklać opony, niekiedy
łącznie z rdzeniem kręgowym.

Skrzywienie boczne kręgosłupa

(skolioza) jest nieprawidłowym
wygięciem kręgosłupa w odcinku
piersiowym. Koryguje się je
chirurgicznie lub za pomocą
aparatu korekcyjnego.
ATLAS ANATOMII

Kręgi szyjne
Istnieje siedem kręgów szyjnych, które wspólnie tworzą szkielet szyi.
Kręgi te chronią rdzeń kręgowy, są podporą dla czaszki
i umożliwiają wykonywanie szerokiego zakresu ruchów.
Spośród siedmiu kręgów szyjnych
pięć dolnych ma podobną budowę,
choć kręg siódmy ma pewne
Widok od przodu Widok z boku
wyróżniające go cechy. Pierwszy
kręg szyjny szczytowy (atlas)
i drugi kręg obrotowy mają Pierwszy kręg szyjny
odmienną budowę związaną (kręg szczytowy)
z obecnością połączeń stawowych (Atlas)
pomiędzy kręgosłupem a czaszką. Kręg szczytowy
(atlas) tączy się
z czaszką za ,J»»
TYPOWY KRĘG SZYJNY pomocą stawów
Kręgi szyjne od trzeciego do Drugi kręg szyjny
szóstego zbudowane są z dwóch (kręg obrotowy)
głównych elementów, trzonu (Axis)
znajdującego się z przodu i łuku Stanowi podstawę dla
z tyłu. Otaczają one otwór, który kręgu szczytowego
jest częścią kręgosłupa i wspólnie
Trzeci,
tworzą kanał kręgowy. Trzon tych
czwarty, piąty
kręgów jest mniejszy niż kręgów i szósty kręg
w pozostałych odcinkach szyjny
kręgosłupa, a jego kształt jest Te kręgi szyjne
zbliżony do walca. mają podobną
wielkość, budowę
W łuku kręgowym można i petnią podobne
wyróżnić dwa główne elementy. funkcje
W nasadach łuku kręgowego,
łączących się z trzonem kręgu,
znajdują się zagłębienia, przez które
przechodzą nerwy rdzeniowe.
Blaszki łuku kręgowego są cienkimi
płytkami kostnymi, które kierują
się ku tyłowi i zrastają ze sobą Siódmy —
kręg szyjny
w linii pośrodkowej i rozdzielają
Miejsce styku odcinka
na końcu. kręgosłupa szyjnego
Z każdym łukiem wiąże się z piersiowym Otwór wyrostka Wyrostek
para wyrostków poprzecznych, poprzecznego kolczysty
do których przyczepione są mięśnie (Foramen (Processus
processus spinosus)
umożliwiające wykonywanie Nierozdzielony
ruchów. Zawierają one otwory, transversi)
wyrostek kolczysty
przez które przechodzą naczynia KLUCZ To miejsce można z guzkiem na
krwionośne. bez trudu wyczuć szczycie
pod skórą

Uszkodzę strat mMWmin wmfsti nstw*

Przemieszczenie (zwichnięcie)
kręgów szyjnych jest bardzo
groźne, gdyż każdy brak stabilności
w tej okolicy może prowadzić do
przerwania ciągłości rdzenia
kręgowego przez ostry brzeg kręgu
szyjnego.
Mięsień przepony niezbędny do
oddychania jest unerwiany głównie
przez czwarty nerw rdzeniowy,
a przecięcie rdzenia kręgowego
powyżej tego poziomu powoduje
zgon. Gdy rozważa się miejsce
przecięcia, różnice zaledwie kilku
milimetrów decydują o życiu
i śmierci. Dlatego niezwykle ważne
jest, by na miejscu wypadku, jeśli
Po urazie ruchy głowy mogą być
ograniczone przez kołnierz
ortopedyczny. Zmniejsza to ryzyko
uszkodzenia rdzenia kręgowego.
nie można wykluczyć urazu
kręgosłupa szyjnego, nie poruszać
chorego do czasu fachowej oceny
i odpowiedniego zabezpieczenia.
W wyniku silnego urazu głowy
może dojść do złamania zęba kręgu
obrotowego (masywnego wyrostka
kostnego wystającego z kręgu
obrotowego), który łączy się za
pomocą stawu z kręgiem
szczytowym (atlasem). Dla
właściwej oceny należy wykonać
badanie radiologiczne, ponieważ nie
przy każdym złamaniu występuje
przemieszczenie fragmentu
kostnego. Jeśli dojdzie do
przemieszczenia się fragmentu tej
kości, zwykle kończy się to
zgonem. Uraz może też
spowodować zwichnięcie,
w miejscu gdzie szyja jest
najbardziej ruchoma, czyli
pomiędzy czwartym a piątym
i piątym a szóstym kręgiem.
W stawach maziówkowych
kręgosłupa szyjnego tak jak we
wszystkich innych stawach tego
typu może rozwinąć się
reumatoidalne zapalenie stawów.
Jest to choroba o podłożu
autoimmunologicznym, która
powoduje powstanie stanu
zapalnego na powierzchni stawowej
i prowadzi do zniszczenia kości
i zniekształcenia stawów.
Może to być bardzo niebezpieczne,
jeśli dojdzie do podwichnięcia
w stawie między zębem kręgu
obrotowego i kręgiem szczytowym,
gdy obie kości kontaktują się ze
sobą, lecz nie znajdują się w jednej
linii zęba. Ząb może uciskać na
rdzeń przedłużony, w którym
znajdują się ważne dla życia ośrodki.

70
 SZYJA

Badanie kręgosłupa szyjnego

#
Pierwszy, drugi i trzeci Pierwszy kręg szyjny (kręg szczytowy, atlas) Drugi kręg szyjny (kręg obrotowy, axis)
kręg szyjny różnią się
budową od innych, Bruzda tętnicy — Guzek tylny /•Ł Wyrostek kolczy-
kręgowej (Tuberculum posterius) k i ' sty (rozdwojony)
co jest związane z ich (Sulcus arteriae Nie ma wyrostka kolczystego (Processus spinosus)
wyjątkową funkcją. vertebralis) Miejsce, w którym spo-
W bruździe tej Otwór kręgowy tykają się dwie blaszki
znajduje się (Foramen vertebrale) tuku kręgowego
tętnica kręgowa Przez ten otwór Blaszka tuku krę-
PIERWSZY KRĘG SZYJNY i pierwszy nerw przechodzi rdzeń gowego (Lamina
Pierwszy kręg szyjny (kręg szyjny kręgowy arcus vertebrae)
szczytowy lub atlas) łączy się za Cienka płytka
pomocą stawów z kośćmi czaszki. kostna, która
tączy się
W odróżnieniu od innych kręgów
w linii
nie ma on trzonu, który włączony / pośrodkowej
jest do drugiego kręgu szyjnego ciała z ptytką
w postaci tzw. zęba. Ponieważ nie leżącą po
ma wyrostków, przyjmuje postać drugiej stronie
cienkiego pierścienia, w którym Dotek stawowy
(Fovea dentis) poprzeczny (Dens) górny
występują przedni i tylny luk. Na
Miejsce, w którym (Processus transversus) Wystaje do góry (Fovea articularis
powierzchni tego pierścienia
łączą się ze sobą Wystająca część kości, z przedniej powierzchni superior)
znajdują się rowki, przez które pierwszy i drugi trzonu kręgu i pełni
- do której przyczepione Łączy się za pomocą
przechodzą tętnice kręgowe, kręg szyjny za są mięśnie funkcję trzonu stawu z boczną
by potem wniknąć przez otwór pomocą stawu pierwszego kręgu powierzchnią kręgu
wielki do czaszki. szczytowego

DRUGI KRĘG SZYJNY

Drugim kręgiem szyjnym jest kręg
obrotowy. Od innych kręgów
szyjnych odróżnia go obecność Piąty (typowy) kręg szyjny Siódmy kręg szyjny (kręg wystający)
wyrostka kostnego, tzw. zęba, (Vertebra prominens)
który łączy się za pomocą stawu
z powierzchnią stawową znajdującą Wyrostek kolczysty jm± Guzek wyrost-
się z przodu, na dolnej powierzchni (Processus spinosus) Otwór kręgowy >ś? ka kolczystego
Kieruje się ku tytowi (Foramen Wyrostek kolczysty
kręgu szczytowego. W tym stawie Wyrostek kolczysty
z linii pośrodkowej vertebrale) zakończony jest
odbywa się obrót głowy na boki. ciata, kończy się (Processus spinosus) pojedynczym
Tworzy część
Trzon kręgu obrotowego dwoma guzkami kanału kręgowego Największy wyrostek guzkiem, który
przypomina kształtem trzony kolczysty wśród wystaje i można go
kręgów szyjnych łatwo wyczuć
innych kręgów.

SIÓDMY KRĘG SZYJNY

Ten kręg ma największy ze
wszystkich kręgów wyrostek
kolczysty i jest pierwszym kręgiem,
który można łatwo wyczuć.
Nazywany jest kręgiem wystającym.
Wyrostki poprzeczne są również
większe niż w pozostałych kręgach Otwór wyrostka po-
szyjnych, a przez otwór owalny Trzon kręgu przecznego (Foramen Nasada luku kręgowego Wyrostek poprzeczny
(Corpus vertebrae) processus transversus) (Pediculus arcus (Processus transversus)
wyrostka poprzecznego przechodzi
Mniejszy niż trzony kręgów Przez otwór wyrostka vertebrae) Większy niż w pozostałych
żyła kręgowa dodatkowa. w innych odcinkach poprzecznego przechodzą Wgtębiona powierzchnia, kręgach
kręgosłupa naczynia krwionośne przez którą przechodzą
nerwy kręgowe

Wyiosl 1 kostne lub osteofity
występujące w kręgach w miejscach
przechodzenia nerwów idzemowych
mogą uciskać na nerwy Może to
powodować ból i cierpnięcia
w okolicy unerwianej przez określony
nerw. Ponieważ dolne szyjne nerwy
rdzeniowe tworzą splot ramienny,
objawy te mogą występować
w obrębie ręki.
OJOWffl
U około 0,5% osób stwierdza sit;
małe zebro szyjne, zwykle w okolicy
siódmego kręgu szyjnego Choć na
ogół nie powoduje ono żadnych
objawów, jednak czasami zaburza
przepływ krwi przez tętnicę podoboj-
czykową. Tętnica ta doprowadza
krew do kończyny górnej, a w razie
nieodpowiedniego przepływu krwi
może dochodzić do bólu kończyny

Osteofity powstają zwykle Żebro szyjne spowodowane jest

w przebiegu zmian nadmiernym wydłużeniem
zwyrodnieniowych kości wyrostka poprzecznego kręgu
i stawów. Powodują ból szyjnego w kierunku żeber
i upośledzenie ruchów szyi. piersiowych.

71
ATLAS ANATOMII
Mięśnie położone z przodu szyi dzielą się na dwie grupy: mięśnie zlokalizowane
nad i pod kością gnykową. Łączą się one z kością gnykową i podnoszą ją oraz
Dwie grupy mięśni biegną
równolegle wzdłuż przedniego
odcinka szyi od żuchwy do mostka.
Mięśnie te biorą udział w ruchach
żuchwy, kości gnykowej oraz krtani
i mają szczególne znaczenie podczas
połykania. Kość gnykową dzieli te
mięśnie na dwie grupy - jedną
położoną powyżej kości gnykowej,
a drugą poniżej.
MIĘŚNIE NADGNYKOWE
Jest to grupa mięśni występujących
parzyście, które leżą pomiędzy
żuchwą a kością gnykową. Mięśnie
dwubrzuścowe mają dwa brzuśce
wrzecionowatego kształtu łączące
się w połowie za pomocą ścięgna.
Brzusiec przedni łączy się z żuchwą
w pobliżu linii pośrodkowej,
a brzusiec tylny z podstawą czaszki.
Łączące je ścięgno przesuwa się
wolno przez włóknistą „pętlę",
która łączy się z kością gnykową.
Mały mięsień rylcowo-gnykowy,
który łączy wyrostek rylcowaty
czaszki z kością gnykową, biegnie
do przodu i w dó). Wyrastające
z tyłu żuchwy po obu jej stronach
mięśnie żuchwowo-gnykowe łączą
się w linii środkowej ciała i tworzą
dno jamy ustnej, a od tyłu łączą się
z kością gnykową. Mięsień
bródkowo-gnykowy jest wąskim
mięśniem, który biegnie w linii
pośrodkowej wzdłuż dna jamy
ustnej od tyłu żuchwy do kości
gnykowej.
72
Mięśnie szyi
opuszczają podczas połykania.
Mięśnie podgnykowe i nadgnykowe
Kość gnykową Żuchwa (Mandibula)
(Os hyoideum) Kość dolnej szczęki
Podpiera język Mięsień dwubrzuśco-
Mięsień żuchwowo-gnykowy wy (brzusiec przedni)
(Musculus mylohyoideus) (Musculus digastricus
W czasie przełykania pociąga [venter anterior])
ku górze krtań i dno jamy ustnej Współpracuje z brzuścem
tylnym, unosi i stabilizuje
Mięsień rylcowo- — kość gnykową, otwiera
-gnykowy (Musculu, •*• usta i obniża żuchwę
stylohyoideus) Mięsień dwubrzuścowy
Pociąga ku górze kość (brzusiec tylny)
gnykową (Musculus digastricus
[venter posterior])
Mięsień tarczowo- —
Pętla tącznotkankowa
-gnykowy (Musculus
do napinania mięśnia
thyrohyoideus)
dwubrzuścowego
Przedłużenie mięśnia
Przyczepia się do kości
mostkowo-tarczowego;
unosi chrząstkę tarczowatą gnykowej; łączy obie części
Chrząstka tarczowatą mięśnia dwubrzuścowego
Mięsień łopatkowo-gnykowy
(Cartilago thyroidea)
„Jabłko Adama"; wystaje (brzusiec górny) (Musculus
omohyoideus [venter superior])
pomiędzy mięśniami
Obniża kość gnykową
mostkowo-gnykowymi
Mięsień czworoboczny
Żyta szyjna (Musculus trapezius)
wewnętrzna Duży powierzchowny
(Vena jugulans interna) mięsień grzbietu
Odprowadza
krew z głowy
Obojczyk
Clavicula
Mięsień
Mięsień pochyły
(Musculus scalenus) topatkowo-gnykowy
Unosi pierwsze dwa (brzusiec dolny)
Mięsień mostkowo- (Musculus omohyoideus
żebra podczas wdechu -gnykowy
mostkowo-tarczowy [venter interior])
(Musculus Obniża kość gnykową
Mięsień mostkowo-gnykowy (Musculus sternothyroideus) sternohyoideus)
(odcięty) (Musculus sternohyoideus) Obniża chrząstkę tarczowatą Obniża krtań
Grupa mięśni podgnykowych rozcią- Mięsień szeroki szyi jest cienkim,
ga się od kości gnykowej do mostka. płaskim mięśniem, który leży tuż
W jej skład wchodzą mięśnie pod skórą z przodu szyi, w tkance
mostkowo-gnykowy i mięsień łącznej podskórnej. Rozciąga się on
łopatkowo-gnykowy oraz leżące od warstwy powięzi głębokiej
obok siebie nieco głębiej, ale w tej pokrywającej mięśnie górnego
samej płaszczyźnie mięśnie tarczowo- odcinka klatki piersiowej do
-gnykowe i mostkowo-gnykowe. Ze żuchwy, a niektóre włókna biegną
względu na ich płaski kształt nazy- aż do kącików ust. W dolnym
wa się je „mięśniami paskowymi". odcinku dwie części mięśnia leżą
Po połknięciu mięśnie podgnykowe oddzielnie, w miarę wznoszenia się
przywracają kość gnykową i krtań stopniowo łączą się i na podbródku
do wcześniejszej pozycji. nachodzą na siebie.
Ponieważ włókna mięśnia
Krtań i kość gnykową w czasie szerokiego szyi przyczepione są do
potykania pociągane są ku górze podbródka i ust, jego rola jako
przez mięśnie nadgnykowe (fot. mięśnia mimicznego twarzy jest
pierwsza z lewej). Mięśnie podgny- niewielka. Skurcz mięśnia
kowe sprowadzają te struktury do umożliwia obniżenie wargi dolnej,
ich wyjściowej pozycji (fot. obok). by pokazać zęby.

Czynność mięśni szyi
Grupy mięśni
nadgnykowych
i podgnykowych działają
przeciwstawnie na krtań
i kość gnykową. Umożli-
wiają one wykonanie aktu
połykania.
Mięsień żuchwowo-gnykowy, bród-
kowo-gnykowy i brzusiec przedni
mięśnia dwubrzuścowego współ-
działają podczas połykania oraz
pociągają do góry i do przodu krtań
wraz z kością gnykową. Umożliwiają
one również otwarcie jamy ustnej
w razie oporu z zewnątrz.
Mięsień rylcowo-gnykowy oraz
tylny brzusiec mięśnia dwubrzuśco-
wego podnoszą i przesuwają ku
tyłowi kość gnykową i krtań.
Mięśnie nadgnykowe można zbadać,
gdy pacjent otworzy szeroko usta,
a my temu przeciwdziałamy.
DZIAŁANIE
PRZECIWSTAWNE
Po zakończeniu połykania grupa
mięśni położonych poniżej kości
gnykowej wspólnie przesuwa kość
gnykową i krtań w tyl i do dołu do
jej pozycji wyjściowej. Podczas
skurczu mięśnie podgnykowe
obniżają i ustalają położenie kości
gnykowej, tak aby mięśnie nadgny-
kowe, kurcząc się, otworzyły usta.
Mięśnie podgnykowe można
zbadać, gdy pacjent otwiera usta,
podczas gdy lekarz delikatnie
przytrzymuje kość gnykową. Kość
gnykową powinna przesunąć się ku
dołowi, gdyż opuszczają ją i ustalają
w tym położeniu mięśnie leżące
poniżej. W razie wystąpienia
osłabienia mięśni podgnykowych
kość gnykową unosi się, ponieważ
brak jest przeciwdziałania mięśni
położonych poniżej.
Mięsień
bródkowo-gnykowy
Mięsień
żuchwowo-
-gnykowy
Mięsień
mostkowo-gnykowy
SZYJA
Czynność mięśni podgnykowych i nadgnykowych
Mięsień rylcowo-
-gnykowy (Musculus
stylohyoideus)
Pociąga ku górze i do
Mięsień tytu kość gnykową
żuchwowo- i krtań
-gnykowy
(Musculus Mięsień dwubrzuścowy
(brzusiec tylny)
mylohyoideus)
Pociąga ku górze (Musculus digastricus [ven-
i do przodu krtań ter posterior])
i kość gnykową Współpracuje z mięśniem
zucńwowo-gnykowym
bródkowo-gnykowym
Mięsień bródkowo-
-gnykowy
Kość gnykową
(Musculus
geniohyoideus) (Os hyoideum)
Pociąga ku górze krtań
i kość gnykową Mięsień tarczowo-
-gnykowy
Mięsień dwubrzuścowy (brzusiec (Musculus thyrohy-
przedni)
oideus)
(Musculus digastricus [venter anterior]) Obniża kość
Współpracuje z mięśniami zuchwowo- gnykową i unosi
-gnykowym i bródkowo-gnykowym chrząstkę
tarczowatą
Mięsień mostkowo-gnykowy
(Musculus sternohyoideus)
Obniża kość gnykową i krtań
Mostek
(Sternum)
Kość klatki piersiowej
Ten schematyczny rysunek głowy Mięsień mostkowo-tarczowy Mięsień topatkowo- Łopatka
i szyi przedstawia powiązania (Musculus sternothyroideus) -gnykowy (Scapula)
między mięśniami a kośćmi. Obniża kość gnykową, (Musculus omohyoideus)
chrząstkę tarczowatą oraz Obniża kość gnykową
Niebieskie strzałki pokazują sche-
krtań pociąga ją do tylu
matycznie ruch poszczególnych
mięśni i ich wzajemne relacje.
v« otaoic puiyra.na u j
szyi, powyżej krtani, tezy mata kość wiele szybko następujących po
w kształcie litery U - kość gnykową. sobie ruchów tylnego odcinka jamy"
Kość gnykową jest od góry podporą ustnej, części krtaniowej gardła
dla krtani i tączy się z żuchwą za i szyi. Na początku połykania
pomocą mięśni oraz ścięgien. mięśnie nadgnykowe pociągają
Kość gnykową jest jedyną kością kość gnykową do góry i ku przodowi
w organizmie, która nie łączy się w kierunku żuchwy.
z innymi kośćmi, lecz tylko ze Kość gnykową jest połączona
Więzadio rylco-
ścięgnami i mięśniami. Kość ta z krtanią za pomocą mięśni i więzade
wo-gnykowe
stanowi przedmiot zainteresowania tak że krtań jest również pociągana
patologów sądowych, gdyż może do góry i ku przodowi. Można to
ulec złamaniu podczas zaobserwować, patrząc na unoszące
Mięsień
rylcowo- zadzierzgnięcia, co stanowi się na szyi „jabłko Adama". *
-gnykowy bezpośrednią przyczynę zgonu. Ruch krtani poszerza część ||
krtaniową gardła położoną tuż za
krtanią, przez co umożliwia przejście
1
Mięsień Na rycinie obok widać kość kęsa pokarmu Ważne jest również
łopatkowo-gnykowy gnykową, na której zaznaczono to, że pomaga zamknąć wejście do
miejsce przyczepu mięśni dróg oddechowych, co zapobiega
nadgnykowych i podgnykowych. przedostaniu się tam pokarmu
73
ATLAS ANATOMII

Pień mózgu
Pień mózgu leży w miejscu, w którym mózg łączy się z rdzeniem kręgowym.
Zarządza on oddychaniem, krążeniem krwi oraz wywiera
wpływ na stan świadomości.
Pień mózgu składa się z trzech Brzuszna powierzchnia pnia mózgu
części: śródmózgowia, mostu
i rdzenia przedłużonego. Śród- Lokalizacja
mózgowie łączy się ze strukturami
mózgu położonymi powyżej,
a rdzeń przedłużony z rdzeniem
kręgowym znajdującym się poniżej.

WYGLĄD PNIA MÓZGU

Od spodu można zobaczyć trzy
części pnia mózgu:
• Rdzeń przedłużony - wybrzusze- Śródmózgowie
nie położone na końcu rdzenia (Mesencephalon)
kręgowego. Piramidy lub kolumny
znajdują się po obu stronach linii
pośrodkowej. Włókna nerwowe
wewnątrz kolumn przenoszą
informacje z kory mózgu na obwód.
Po obu stronach piramid znajdują się
uniesione obszary zwane oliwkami. Odnogi mózgu
Most (Crura cerebri)
• Most - tworzą go włókna (Pons) Odnogi mózgu nazywane
nerwowe, które stanowią wypustki Rozciąga się są też konarami mózgu, gdyż
komórek nerwowych położonych od rdzenia do zdają się podtrzymywać
głęboko w moście. śródmózgowia półkule mózgu
• Śródmózgowie - wygląda jak
dwie duże kolumny, odnogi mózgu, Konar środkowy móżdżku
(Pedunculus cerebellaris
oddzielone zagłębieniem w linii
medius)
pośrodkowej ciała.

Oliwki
NERWY CZASZKOWE <Olivae)
Niektóre nerwy czaszkowe zaopa-
trujące większą część głowy znajdują
się również w pniu mózgu. Nerwy Rdzeń przedłużony
Piramidy
te zawierają włókna, które łączą się (Medulla oblongata)
Biegnie od podstawy (Pyramides)
z jądrami nerwów czaszkowych,
mostu do miejsca tuz
skupiskami istoty szarej, położonymi
powyżej nici korzeniowych
wewnątrz pnia mózgu. pierwszego nerwu szyinego
Skrzyżowanie piramid
(Decussatio pyramidum)
Pień mózgu łączy półkule mózgu
Miejsce, gdzie krzyżują się
z rdzeniem kręgowym. W jego wiązki wtókien drogi
skład wchodzą trzy części: piramidowej
most, rdzeń przedłużony
i śródmózgowie.

Półkula mózgu i Komora trzecia Przekrój strzałkowy przez mózg po-

•I
i jego krążenie pomiędzy mózgiem
- Szyszynka kazuje umiejscowienie pnia mózgu a rdzeniem kręgowym,
w
Wodociaa odniesieniu do innych
y części móz-
Wzgórze -i (. I Most - położony jest powyżej
mózgu gu i rdzenia kręgowego:
rdzenia przedłużonego na wyso-
• Rdzeń przedłużony - widać jako kości móżdżku, z którym ma
rozszerzenie rdzenia kręgowego wiele połączeń. Powyżej mostu
na wysokości otworu wielkiego, znajduje się śródmózgowie
znajdującego się w podstawie otaczające wodociąg mózgu,
czaszki. Kanał środkowy, który który łączy komorę czwartą
biegnie przez środek rdzenia z komorą trzecią.
kręgowego, poszerza się i tworzy
komorę czwartą, umożliwiając prze- • Śródmózgowie - jest najkrótszą
Śród- - pływ płynu mózgowo-rdzeniowego częścią pnia mózgu. Leży poniżej
mózgowie
Most Komora wzgórza, centralnego jądra mózgu,
Pień
mózgu czwarta Przekrój strzałkowy mózgu które otaczają półkule mózgu.
Rdzeń i rdzenia kręgowego ukazuje Śródmózgowie leży poniżej
przedłużony lokalizację różnych struktur. wzgórza i podwzgórza oraz
Móżdżek
Pień mózgu leży przed szyszynki.
Rdzeń kręgowy móżdżkiem.

74
 SZYJA

Struktury wewnętrzne pnia mózgu

Pień mózgu zawiera
obszary tkanki nerwowej,
która spełnia wiele
funkcji ważnych dla życia
i zdrowia. Tu kontrolowane
są również odpowiedzi
na bodźce wzrokowe
i słuchowe, które
wpływają na ruchy głowy.
Przekrój poprzeczny przez pień
mózgu ukazuje wewnętrzną
budowę i układ istoty białej oraz
szarej, różny w zależności od
poziomu, na którym dokonano
przecięcia.
RDZEŃ
Struktury widoczne po przecięciu
rdzenia przedłużonego:
• Jądro dolne oliwki - przypomi-
nające worek skupisko istoty szarej,
które leży pod oliwkami. Inne jądra
znajdujące się w rdzeniu przedłu-
żonym obejmują niektóre jądra
nerwów czaszkowych, np. nerwów
podjęzykowych i nerwów
błędnych.
• Jądra przedsionka - obszar,
który otrzymuje informacje z uszu
i wpływa na utrzymanie równowagi.
I Twór siatkowaty - złożona sieć
neuronów, które występują w tym
miejscu i w całym pniu mózgu.
Pełni wiele życiowo ważnych
funkcji, takich jak kontrola oddy-
chania i krążenia. Twór siatkowaty
występuje w śródmózgowiu
w postaci jąder wielu nerwów
czaszkowych.
ŚRÓDMÓZGOWIE
Przekrój przez śródmózgowie uka-
zuje obecność:
• Wodociągu mózgu - kanału,
który łączy trzecią i czwartą komorę.
Powyżej wodociągu leży obszar
nazywany pokrywą, a poniżej kona-
ry mózgu.
Przekrój poprzeczny pnia mózgu
Śródmózgowie (A) (Mesencephalon) Lokalizacja
Pokrywa
Wodociąg mózgu
(Tectumj
(Aqueductus cerebri)
Istota szara środkowa
(Substantia grisea centralis)
Wstęga rdzeniowa
(Lemniscus spinalis)
Jądro nerwu
wzrokowego
(Nucleus nervi
oculomotorii)
Istota czarna
(Substantia nigra) Jądro czerwienne
(Nucleus ruber)
Rdzeń (B) (Medulla)
Jądra nerwów Jądro grzbietowe
podjęzykowo- nerwu błędnego
-gardłowych (Nucleus dorsalis nen/i vagi)
(Nuclei nen/i hypoglossi) - Jądra przedsionkowe
(Nuclei vestibulares)
Jądro klinowate
(Nucleus Twór siatkowaty
cuneatus) (Formatio reticularis)
Jądro dolne oliwki
(Nucleus olivaris interior)
• Konary mózgu - w tych struk- • Część dolna - w większości Na tym przekroju poprzecznym
turach po każdej stronie znajduje tworzą ją włókna nerwowe widać liczne jądra i szlaki
się jądro czerwienne i istota czarna. biegnące poprzecznie od jąder znajdujące się w pniu mózgu.
Jądro czerwienne jest odpowie- położonych w moście do móżdżku. Wiążą się one z wieloma
dzialne za kontrolę ruchów, H Część górna - zawiera jądra funkcjami mózgu.
a uszkodzenie istoty czarnej wiąże wielu nerwów czaszkowych,
się z chorobą Parkinsona. w moście znajduje się również
istota czarna.
MOST
Most (niepokazany) dzieli się na
górną i dolną część:

śmierć mózgowa^
U niektóiych pacjentów w stanie
śmierci mózgowej (śmierć pnia
mózgu), przebywających
w oddziałach intensywnej opieki
medycznej, można zastosować
urządzenia podtrzymujące
oddech i krążenie krwi.
STWIERDZENIE ZGONU
W takich sytuacjach lekarze stwier-
dzają zgon na podstawie aktualnie
obowiązujących kryteriów rozpo-
znawczych, badań i oznak. Wiele
z tych badań ma wykazać śmierć
Istnieją ścisłe kryteria śmierci
pnia mózgu. Jednym z nich jest
niezdolność do samodzielnego
oddychania po odłączeniu
od respiratora.
pnia mózgu, części mózgu, która
kontroluje ważne życiowo funkcje,
takie jak świadomość, krążenie
krwi i oddychanie.
OCENA PNIA MÓZGU
Ocena pnia mózgu polega na poszu-
kiwaniach następujących odpowiedzi:
• zdolność do oddychania bez
pomocy maszyny,
• zwężenie źrenicy pod wpływem
światła,
• mruganie oczami przy dotknięciu
rogówki,
• ruch gałek ocznych w odpowiedzi
na przepłukanie zimną wodą ucha,
• kaszel w czasie drażnienia dróg
oddechowych.
Gdy pień mózgu nie funkcjonuje,
nie stwierdza się tych reakcji.

75
ATLAS ANATOMII

Splot ramienny
Splot ramienny znajduje się u podstawy szyi i ciągnie się w kierunku pachy.
Jest on złożoną siecią połączeń nerwowych, z którego powstają nerwy
zaopatrujące kończynę górną.
Na wysokości każdego kręgu
z rdzenia kręgowego wychodzą Pochodzenie sp\
nerwy rdzeniowe, które rozgałęziają
się na gałąź tylną (grzbietową)
i gałąź przednią (brzuszną).
Splot ramienny tworzą łączące
i przenikające się wzajemnie gałęzie
brzuszne nerwów rdzeniowych
wychodzących z rdzenia kręgowego C4
między piątym kręgiem szyjnym
a pierwszym piersiowym (C5-T1). C5
Gałęzie brzuszne nerwów
rdzeniowych określane są mianem Nerw rdzeniowy
Pnie splotu
„korzeni", z których powstaje splot Wytania się między dwoma C6 ramiennego
ramienny. kręgami i dzieli się na gałęzie
Zamknięte
grzbietowe i brzuszne, które
w osłonce z tkanki
między C5 a T1 tworzą splot
łącznej wtóknistej
BUDOWA ramienny C7
Gałęzie brzuszne nerwów rdzenio-
wych łączą się i tworzą trzy pnie
splotu ramiennego: górny, środko- T1
wy i dolny.
Układ tego splotu jest jeszcze
bardziej złożony, gdyż każdy
z trzech pni dzieli się na część T2
przednią i tylną. Włókna nerwowe
wchodzące w skład części przedniej
zaopatrują struktury kończyny
górnej położone z przodu, a włókna T3
części tylnej zaopatrują struktury
kończyny górnej położone z tyłu.
Z tego podziału na sześć części
powstają trzy pęczki nerwowe, T4
których nazwy związane są
z położeniem względem tętnicy
pachowej, przy której leżą. Są to: Pierwsze żebro
Łączy się za pomocą
pęczek boczny, przyśrodkowy i tylny.
stawu z pierwszym
Końcowy odcinek splotu Splot ramienny utworzony jest kręgiem piersiowym (T1) Drugie żebro
ramiennego składa się z gałązek przez nerwy rdzeniowe szyjne. Łączy się za
nerwowych odchodzących od tych Po przejściu nerwów nad pomocą stawu
trzech pęczków, natomiast inne pierwszym żebrem ich gałęzie z drugim kręgiem
gałązki odchodzą również na dzielą się i łączą ponownie, piersiowym (T2)
wyższych piętrach. a potem wnikają do pachy.

"zęści splotu ramiennej

Korzenie
Utworzone przez gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych Anatomicznie splot ramienny dzieli
się na odcinki, które zaczynają się
Pnie splotu
w rdzeniu kręgowym i noszą nazwy
Części splotu korzeni, pni, pęczków i nerwów.
Pęczki POŁOŻENIE
Otaczają tętnicę • Korzenie - gałęzie brzuszne
pachową
nerwów rdzeniowych pochodzące
od C5 do Tl leżą wewnątrz szyi
po obu stronach rdzenia kręgowego.
Gałęzie
(nerwy)
• Trzy pnie - leżą powyżej
obojczyka.
• Części splotu - odchodzą od pni
i przechodzą za obojczykiem,
wnikając do pachy.
Kolorowe strefy na tej ilustracji
oznaczają poziomy anatomiczne
poszczególnych odcinków
splotu ramiennego.
• Trzy pęczki - leżą wzdłuż
drugiego odcinka tętnicy pachowej
wewnątrz pachy i są otoczone
ochronną pochewką utworzoną
z tkanki łącznej.
Gałęzie (nerwy) końcowe -
splotu ramiennego opuszczają
pachę i dochodzą do kończyny
górnej.
URAZY SPLOTU
RAMIENNEGO
Uszkodzenie splotu ramiennego
może powodować różnego rodzaju
upośledzenie funkcji kończyny
górnej, w zależności od miejsca,
w którym doszło do uszkodzenia.
Im uszkodzenie zlokalizowane jest
bliżej rdzenia kręgowego, tym
bardziej uogólnione jest
upośledzenie funkcji kończyny.

76

Dermatomy
Dermatom to obszar skóry,
który jest zaopatrywany
czuciowo przez pojedynczy
nerw rdzeniowy (pojedynczy
segment rdzenia kręgowego);
jednak unerwienie może
być doprowadzane do skóry
przez dwie lub więcej
gałązek skórnych.
Nerwy zaopatrujące czuciowo skórę
- a więc i dermatomy kończyny
górnej - pochodzą ze splotu
ramiennego z brzusznych gałązek
nerwów rdzeniowych od C5 do T l .
Segmentowy przebieg
dermatomów można łatwo dostrzet
na kończynie górnej trzymanej
w poziomie w odwiedzeniu
z kciukiem skierowanym do góry.
Układ dermatomów pochodzi
z rozwoju płodowego kończyny,
„pączkującej" z boku segmentarnie
zbudowanego zarodka, który
wydłuża się, rozciągając dermatomy
na zewnątrz.
UKŁAD D E R M A T O M Ó W
Dokładny przebieg dermatomów
kończyny górnej może się nieco
różnić, lecz na ogół wygląda on
następująco:
I C5 zaopatruje pas skóry
z przodu wzdłuż całej długości
kończyny górnej.
• C6 zaopatruje boczną
powierzchnię i obejmuje kciuk.
• C7 zaopatruje pas skóry wzdłuż
tylnej powierzchni kończyny
i obejmuje dwa pierwsze palce.
C2
C3
C4
• C8 zaopatruje dwa ostatnie
palce i tylny pas skóry całej
kończyny górnej.
• Tl zaopatruje pas skóry z przodu,
lecz nie dochodzi do dłoni.
Tylnie z no /hac/.ońioćlcrhiatonio£
C6
C5
Odcinkowe unerwienie przebiega
w dół wzdłuż całej długości ciała
i najbardziej widoczne jest
w obrębie klatki piersiowej
i brzucha.
Znajomość układu dermatomów
jest przydatna w badaniu
rozległości uszkodzenia nerwów
rdzeniowych. W tym teście używa
się igły do wykrywania zaburzeń
przewodnictwa w obrębie nerwów
czuciowych.
SZYJA
Układ dermatomów kończyny
górnej różni się u poszczególnych
ludzi, jednak przebiega zgodnie •
z podstawowym wzorcem.
Numeracja obszarów skóry
odpowiada poszczególnym
korzeniom nerwowym rdzenia
kręgowego.
Znajomość przebiegu dermatomów
ma istotne znaczenie, ponieważ
umożliwia lekarzowi zbadanie za
pomocą igły, czy określony segment
rdzenia kręgowego działa
prawidłowo. Szczególnie ważne jest
to u osób z podejrzeniem urazu
rdzenia kręgowego.
Jednak jeśli występuje
zaburzenie w obrębie jednego
nerwu rdzeniowego lub segmentu
rdzenia kręgowego, w dermatomie
może nie występować zaburzenie
czucia, gdyż sąsiednie dermatomy
mogą się pokrywać.
Oznacza to, że nawet
w przypadku uszkodzenia nerwu
rdzeniowego lub segmentu skóra,
którą on zaopatruje, może być
unerwiana czuciowo przez sąsiednie
nerwy. Istnieją jednak obszary
skóry na kciuku, które nie mają
takiego „podwójnego" unerwienia
i drętwieją w razie uszkodzenia
nerwu rdzeniowego.
77
 ATLAS ANATOMII
Gardło [pharynx)
Gardło jest narządem nieparzystym i symetrycznym; leży z przodu kręgosłupa szyjnego;
jest drogą transportu zarówno dla pokarmu do układu pokarmowego, jak i powietrza do płuc.
Można podzielić je na trzy części, a wejścia do niego chronią migdałki.
Gardło jest rurą włóknisto-
-mięśniową długości 15 cm położoną
z tyłu jamy ustnej i stanowi drogę
przejścia dla pokarmu i powietrza.
Mięśnie zwieracze gardła pomagają
przecisnąć kęsy pokarmu do przełyku.
CZĘŚĆ NOSOWA GARDŁA
Część nosowa gardła jest najwyżej
położoną częścią gardła leżącą
nad podniebieniem miękkim.
W tej części gardła leżą wzniesienia,
na których znajdują się ujścia
gardłowe trąbek słuchowych
(Eustachiusza). Służą do
wyrównywania ciśnienia pomiędzy
jamą nosowo-gardtową a uchem
środkowym. Na tylnej ścianie są
skupiska tkanki limfatycznej.
CZĘŚĆ USTNA GARDŁA
Część ustna gardła leży w tylnym
odcinku jamy ustnej. Sklepienie jej
tworzy dolna powierzchnia
podniebienia miękkiego, a ścianę
dolną tył języka. Migdałki
podniebienne znajdują się na ścianie
bocznej i otoczone są z przodu przez
fałdy językowo-podniebienne, a z tyłu
przez fałdy podniebienno-gardłowe.
CZĘŚĆ KRTANIOWA
GARDŁA
Część krtaniowa gardła rozciąga się
od górnego brzegu chrząstki nagłośni,
która zakrywa wejście do dróg odde-
chowych w czasie połykania,
do dolnego brzegu chrząstki pierście-
niowatej krtani, w którym to miejscu
przechodzi w przełyk. Wejście do
dróg oddechowych leży z przodu.
Część nosowa gardła
(Pars nasatis pharyn^
Część ustna gardta_
(Pars oralis pharyngts;
Część krtaniowa gardła
(Pars laryngea pharynyis)
Tchawica
(Trachea)
Przełyk
(Oesophagus)
Na przekroju w płaszczyźnie
strzałkowej wyraźnie widać,
jakie jest położenie względem
siebie trzech głównych części
krtani, tchawicy i przełyku.
78
Kość czaszki
Przyusznica
(ślinianka przyuszna)
(Glandula parotis)
Największa z trzech
par ślinianek
Przegroda nosa
(Septum nasi)
Dzieli nos na dwie jamy
Żuchwa
(Mandibula)
Szczęka dolna
Nasada języka
(Ftadix linguae)
Tylna jedna trzecia widziana od tyłu
Wejście do krtani
(drogi oddechowe)
Zachytek
gruszkowaty
(Recessus
piriformis)
Zagłębienie
w części krtaniowej
gardła, przez które
pokarm przechodzi
do przełyku
Gardło w przekroju czołowym
widziane od tyłu. Gardło można
podzielić na trzy części: część
nosową, ustną i krtaniową.
Ponieważ trąbka słuchowa leży
w nosogardle i łączy się z uchem
środkowym, infekcje górnego
odcinka dróg oddechowych mogą
przenosić się i wywoływać
zapalenie ucha środkowego
[otitis media). Infekcja może
spowodować niedrożność trąbki
słuchowej, przez co w uchu może
zbierać się płyn, który upośledza
słuch. Stan ten często określa się
jako przewlekle wysiękowe
zapalenie ucha środkowego.
Migdałek podniebienny jest
częstym miejscem rozwoju infekcji
bakteryjnej. Chorobą o cięższym
przebiegu jest ropień
okołomigdałkowy. Może on
powodować obrzęk, gorączkę i ból,
szczególnie podczas połykania
i mówienia. Może wystąpić
infekcja i zapalenie
szczękościsk wywołany skurczem
przylegających mięśni. Jeśli ropień
nie zostanie zdrenowany, może dojść
do ucisku na drogi oddechowe. Stan
ten kiedyś określano mianem „anginy
Vincenta", a określenie „angina"
wskazuje na charakter zaciskający
choroby.
Zapalenie chrząstki nagłośni jest
częstym schorzeniem, szczególnie
u dzieci poniżej drugiego roku
życia. Jest to niebezpieczna
choroba, gdyż może prowadzić do
zwężenia dróg oddechowych. Do
klasycznych objawów należy świst
krtaniowy słyszalny podczas
każdego wdechu powietrza. Jest to
objaw zagrażającej życiu
niedrożności dróg oddechowych
i wymaga natychmiastowego
leczenia.
Migdałek gardłowy
(Tonsilla pharyngea)
Tkanka limfatyczna
(gruczołowa)
rozmieszczona na
tylnej ścianie części
nosowej gardła
Nozdrza tylne
(Choanae)
Otwory łączące jamę
nosową z gardłem
Ujście gardłowe trąbki
słuchowej (Eustachiusza)
(Ostium pharyngeum tubae
auditivae)
Migdałki podniebienne
(Tonsillae palatinae)
Tkanka limfatyczna, chroni
przed infekcjami
Języczek podniebienny
(Uvula palatina)
Fatd błony śluzowej podnie-
bienia miękkiego zwisający
w linii pośrodkowej
Nagłośnia
(Epiglottis)
Pomaga zakryć wejście do
krtani w czasie przełykania
Wyniosłość nad chrząstką '
pierścieniowatą
Chrząstka pierścieniowatą
stanowi dolną granicę krtani
Przełyk
(Oesophagus)
Przejście do żołądka
Przecięty brzeg
otwartego przełyku
Migdałki podniebienne są
skupiskiem tkanki limfatycznej
położonej obustronnie na tylnej
ścianie jamy ustnej. Prawy migdałek
wykazuje cechy zapalenia.

Mięśnie gardła
Gardło tworzy sześć par
mięśni. Mięśnie te można
podzielić na dwie grupy.
Jedna grupa mięśni gardła obejmuje
trzy pary mięśni zwieraczy, które
biegną w poprzek gardła: mięśnie
zwieracze górne, środkowe i dolne.
Kurczą one gardło, przepychając
kęs pokarmu w dół do przełyku.
Inna grupa obejmująca trzy pary
mięśni biegnących od góry
ku dołowi gardła to: mięśnie
trąbkowo-gardłowy, rylcowo-
-gardłowy i podniebienno-gardłowy.
Powodują one uniesienie gardła
podczas połykania, wydłużają krtań
i chronią drogi oddechowe.
Mięśnie zwieracze nakładają się
jeden na drugi od dołu do góry
(jak trzy ułożone jeden w drugim
plastikowe kubki). W przerwach
pomiędzy tymi mięśniami łączą się
z gardłem ważne struktury. Mięśnie
zwieracze zakrzywiają się ku tyłowi
i przechodzą w podłużnie
przebiegające pasmo włókniste
położone w tylnej linii pośrodkowej
ciała, tzw. szew gardła, który łączy
się z podstawą czaszki.
UNERWIENIE
Większa część gardła jest
zaopatrywana w czuciowe włókna
nerwowe przez IX nerw czaszkowy
- nerw językowo-gardłowy.
Drażnienie tylnej ściany gardła
wyzwala odruch połykania
i krztuszenia się. Mięśnie gardła są
zaopatrywane głównie przez włókna
XI nerwu czaszkowego - nerwu
dodatkowego.
SZYJA
Podstawa czaszki
Mięsień rylcowo-
-gardłowy
(Musculus Trąbka słuchowa
(Eustachiusza)
stylopharyngeus) \
(Tuba auditiva)
Unosi krtań w czasie
przetykania Łączy nosogardto z jamą
ucńa środkowego
Mięsień rylcowo- -
Mięsień trąbkowo-gardłowy
-gnykowy
(Musculus stylohyoideus) (Musculus salpingopharyngeus)
Unosi i skraca kość Unosi gardło i krtań
gnykową
Żuchwa
Mięsień dwubrzuścowy (Mandibula)
(Musculus dlgastricus) Szczęka dolna
Unosi/ustala kość gnykową
w czasie przetykania Migdałek podniebienny
(Tonsilla palatina)
Mięsień zwieracz Tkanka limfatyczna
górny gardła Języczek podniebienny
(Musculus constrictor (Uvula palatina)
pharyngis superior) Część podniebienia
Zwieracz położony najgłębiej miękkiego
Mięsień podniebienno-
Mięsień zwieracz -gardłowy
środkowy gardła (Musculus palatopharyngeus)
(Musculus constrictor pharyngis medius) Podłużny mięsień, który unosi
Grupa mięśni zwieraczy przesuwa pokarm gardto i krtań w czasie
do przetyku przełykania
Chrząstka tarczowata
(Cartilago thyroidea)
Mięsień zwieracz
dolny gardła Największa cńrząstka krtani;
(Musculus constrictor pharyngis interior) tworzy „jabłko Adama" na
Zwieracz położony najbardziej przedniej stronie szyi
zewnętrznie i najniżej; pokrywa mięsień
zwieracz środkowy
Część pierścienno-
-gardłowa mięśnia zwieracza
dolnego gardła
(Pars cricopharyngea)
Pełni funkcję zwieracza u wlotu do przetyku Przełyk
(Oesophagus)
Droga prowadząca
Warstwa
podłużna błony do żołądka
mięśniowej przełyku
Szew gardła
(Raphe pharyngis)
Pasmo tącznotkankowe pomiędzy
Rycina ukazuje grupy mięśni dwiema połowami gardła; jest
gardła widziane od tylu. przyczepione do podstawy czaszki
Nagłośnia chroni drogi oddechowe Pomiędzy wejściem do krtani
przed wniknięciem ciał obcych. a ścianami krtaniowej części gardła
Mimo to możliwe jest przedostanie znajdują się zagłębienia zwane
się do dróg oddechowych pokarmu, zachyłkami gruszkowatymi. W czasie
zawartości żołądka czy ciała obcego. połykania cząstki pokarmu mogą
Prawdopodobieństwo takiego przylegać do zachyłków
zdarzenia jest większe u osób gruszkowatych. Szczególnie dotyczy
nieprzytomnych, znajdujących się to małych ości. Niektóre ości,
pod wpływem działania środków w zależności od stopnia ich
znieczulających, alkoholu lub uwapnienia i rozmiarów, można
z chorobami nerwów lub mięśni stosunkowo łatwo dostrzec na
gardła, które mogą prowadzić zdjęciu rentgenowskim.
do zaniku obronnego odruchu Osoby noszące sztuczne szczęki
kaszlowego. Niedrożność dróg są bardziej narażone na połknięcie
oddechowych w takich sytuacjach ciał obcych. Maja one osłabione
jest stanem bezpośrednio czucie w obrębie podniebienia,
zagrażającym życiu. gdyż pokrywa je część protezy
dentystycznej. Ponadto występuje
Jeśli ość (w kotku) nie zostanie u nich skłonność do niedokładnego
usunięta, może stać się źródłem żucia pokarmu. Takie ciała obce
zakażenia, a nawet pęknięcia tkwiące w gardle usuwa się za
ściany gardła. pomocą małego giętkiego wziernika.
79
ATLAS ANATOMII

Krtań znajduje się w obrębie szyi poniżej i z przodu gardła. Chroni ona wejście do płuc.
Znajdują się w niej fałdy głosowe zwane potocznie strunami głosowymi.
U mężczyzn krtań jest widoczna na szyi w postaci jabłka Adama.
W krtani można wyróżnić pięć
chrząstek (trzy pojedyncze i jedną
parzystą), które połączone są za
pomocą błon, więzadeł i mięśni.
U dorosłego mężczyzny krtań leży
na wysokości od trzeciego do
szóstego kręgu szyjnego (nieco
wyżej u kobiet i dzieci), pomiędzy
podstawą języka a tchawicą.
Krtań jest początkowym
odcinkiem dolnych dróg
oddechowych i przewodzi
powietrze z nosa i ust do tchawicy.
Ponieważ pokarm i powietrze
wykorzystują tę samą drogę,
pierwotną funkcją krtani jest
ochrona dróg oddechowych przed
wniknięciem do nich pokarmów
stałych i płynnych. Pomagają w tym
trzy mięśnie zwieracze oraz
unoszenie krtani. Krtań jest
również narządem fonacji -
wytwarzania dźwięków
umożliwiającym mówienie
(narząd głosowy).
CHRZĄSTKI KRTANI
U większości mężczyzn łatwo jest
dostrzec chrząstkę tarczowatą
(tzw. jabłko Adama). U mężczyzn
chrząstka ta wystaje do przodu
bardziej niż u kobiet, co jest
spowodowane działaniem
testosteronu.
Chrząstka tarczowatą ma z tyłu
po dwa wystające rogi - róg górny
i dolny. Chrząstka pierścieniowata
jest jedyną, która tworzy pełen
pierścień chrzestny w drogach
oddechowych. Od góry nachodzi na
nią częściowo chrząstka tarczowatą.
Krtań
Przekrój w płaszczyźnie strzałkowej Widok od przodu
Szczyt nagłośni
Zamyka drogi
oddechowe w czasie
przełykania
Trzon kości gnykowej
(Corpus ossis hyodei)
Błona tarczowo-
-gnykowa (Membrana
thyrohyoidea)
Górny róg
chrząstki tarczowatej
Chrząstka tarczowatą
(Cartilago thyroidea)
Prawa i lewa płytka
chrząstki tarczowatej
tączą się w linii pośrodko-
wej, tworząc „jabłko AdamaJ
Fałdy (struny) głosowe f
(Plicae vocalia) \
Źródto dźwięków
Chrząstka nalewkowata
(Cartilago arytenoidea)
Wyrostki głosowe są
miejscem przyczepu strun
głosowych
Więzadło pierścienno-
-tarczowe
(Ligamentum cricothyroideum)
Chrząstka pierścieniowata
(Cartilago cricoidea)
Ma kształt sygnetu
Tchawica
(Trachea)
Krtań jest wyspecjalizowanym narządem,
który chroni wejście do dróg oddechowych
i wytwarza dźwięk. Jej wewnętrzne
zwieracze zamykają drogi oddechowe
w czasie przetykania.

Wnętrze krtani
Struny głosowe biegną od nalewek
do wewnętrznej powierzchni
chrząstki tarczowatej. Możne je
zobaczyć, umieszczając lusterko
lub giętki laryngoskop w gardle.
Są one koloru białego.
Wnętrze krtani jest wysłane błoną
śluzową, która rozciąga się od
wolnego brzegu nagłośni fałdów
nalewkowo-naglośniowych (obejmuje
mięśnie nalewkowo-nagłośniowe),
wyścieła wejście do krtani, schodzi
w dół nad dwoma więzadlami
przedsionkowymi i tworzy dwa fałdy
błony śluzowej (fałdy
Okolica zaznaczona kółkiem, tuż
poniżej tzw. jabłka Adama, jest
miejscem, w którym w nagłych
sytuacjach wykonuje się nacięcie
więzadla pierścienno-tarczowego.
m
przedsionkowe). Następnie rozciąga
się bocznie, wnika w zachyłki
położone obustronnie i pokrywa
więzadła głosowe odpowiednich
strun głosowych. Głośnia jest
szczeliną położoną pomiędzy
strunami głosowymi z przodu
a chrząstką nalewkową z tyłu.
W razie „zatkania" przez ciało
obce oddychanie staje się bardzo
utrudnione. W takiej sytuacji może
być konieczne niezwłoczne
wykonanie zabiegu przywracającego
drożność dróg oddechowych:
w więzadle pierścienno-tarczowym
robi się mały otwór, aby umożliwić
przedostanie się powietrza do
krtani położonej poniżej
przeszkody. Zabieg ten nazywa
się laryngostomią i jest zabiegiem
ratującym życie.

Mięśnie krtani
Mięśnie krtani zamykają
wejście do dróg
oddechowych w czasie
przełykania i poruszają
1
strunami głosowymi,
wytwarzając dźwięki. -
Podczas potykania nagłośnia unosi
się wraz z resztą krtani. Przednia
powierzchnia uderza w tylną część
języka, który przesuwa się nad
wejście do krtani.
FAŁDY NALEWKOWO-
-NAGŁOŚNIOWE
Fałdy nalewkowo-nagłośniowe
stanowią górny wolny brzeg błon,
które rozciągają się pomiędzy
nagłośnią a chrząstkami
nalewkowymi. Zawierają parę
przebiegających poprzecznie
i skośnie mięśni nalewkowo-
-nagłośniowych. Biegną one od
wyrostków mięśniowych
przeciwległych chrząstek
nalewkowych i łączą się z bokiem
nagłośni. Działają jak zacisk,
zamykając wejście do krtani.
Dolne odcinki każdej z błon
czworokątnych tworzą fałdy
przedsionka, tzw. fałszywe struny
głosowe.
GRUCZOŁY ŚLUZOWE
Błony czworokątne są pokryte błoną
śluzową i błoną podśluzową, w której
znajduje się dużo gruczołów
śluzowych. Łączą się one
z wewnętrzną powierzchnią chrząstek
tarczowatej i pierścieniowatej.
Gruczoły te stale nawilżają struny
głosowe, które nie mają własnych
gruczołów. Zachyłek gruszkowaty
opada do tyłu i służy jako kanał dla
płynnych pokarmów, kierując je
w stronę przełyku.
Obraz w laryngoskopie ukazuje
struny głosowe podczas
mówienia. Kiedy struny głosowe
są blisko siebie, przepływające
powietrze powoduje ich wibracje
i powstawanie dźwięków.
SZYJA
Widok od tytu
Kość gnykowa
Nagłośnia
(Epiglottis)
(Os hyoideum)
Miejsce przyczepu
Elastyczna chrząstka więzadeł krtani,
w kształcie łyżki do nagtośni, mięśni
obuwia łącząca się języka oraz gardła
z kością gnykową
i chrząstką tarczowatą Błona tarczowo-
zamyka wejście do -gnykowa
krtani w czasie (Membrana thyrohyoidea)
przełykania Łączy kość gnykową
z chrząstką tarczowatą
Chrząstka Mięsień nalewkowo-
nalewkowata -nagłośniowy
(Cartilago arytenoidea) (Musculus
Miejsce przyczepu aryepiglotticus)
strun głosowych Zbliża chrząstki
wewnętrznych mięśni nalewkowate
krtani, które kontrolują Mięsień nalewkowy
wejście do krtani i ruch skośny
strun głosowych
(Musculus arytenoideus
obliquus)
Chrząstka tarczowatą
Razem z mięśniem
(Cartilago thyroidea)
Największa chrząstka nalewkowo-nagłośniowym
zamyka wejście do krtani
krtani stanowiąca
rusztowanie oraz Mięsień nalewkowy
miejsce przyczepu poprzeczny
mięśni i więzadeł (Musculus arytenoideus
transversus)
Zamyka tylną część
Chrząstka głośni
pierścieniowata
(Cartilago arytenoidea) Mięsień pierścienno-
Chrząstka w kształcie -nalewkowy tylny
sygnetu; jedyny pełny (Musculus
pierścień chrzestny cricoarytenoideus
w drogach oddechowych posterior)
Otwiera głośnię,
odwodząc (otwierając)
struny głosowe
Chrząstka tchawicza
Otwarte z tyłu, w kształcie
podkowy, chrząstki
Widok krtani od tytu przedstawia tchawicy umożliwiają
mięśnie i chrząstki związane przejście kęsów pokarmu
z wydawaniem dźwięków przez przełyk, który leży
bezpośrednio za
i ruchami nagłośni. tchawicą
zmianie strun gTosowycI
Wielkość szczeliny pomiędzy głośnię (rozchyla struny głosowe).
strunami głosowymi aparatu Porażenie jednego z mięśni pierścien-
głosowego krtani - szpary głośni - no-nalewkowych tylnych może nie
jest zmienna. Nasilony wydech dawać żadnych objawów, gdyż druga
wymaga szerokiej szpary głośni, struna głosowa kompensuje brak
a zwykłe mówienie - wąskiej. Do czynności porażonego mięśnia. Pora-
całkowitego zamknięcia szpary żenie obu mięśni powoduje ostre za
głośni dochodzi podczas defekacji burzenia oddychania.
lub porodu. Wielkość szpary głośni Dźwięki powstają w czasie
jest kontrolowana przez ruch przechodzenia powietrza przez struny
chrząstek nalewkowatych, głosowe, a od ich napięcia zależy
ponieważ struny głosowe są z nimi wysokość głosu. Przechylenie łuku
związane. chrząstki pierścieniowatej do tyłu
Chrząstki te mogą oddalać się zwiększa napięcie, a zbliżenie do
ocl siebie lub zbliżać, a także skręcać siebie chrząstki tarczowatej i nalew-
dzięki mięśniom pierścienno- kowatej powoduje rozluźnienie strun W spoczynku głośnia jest szeroka,
-nalewkowym i nalewkowym głosowych. Delikatne dostrojenie a struny głosowe są oddalone od
unerwianym przez nerw krtaniowy zależy od mięśni. Dźwięki, jakie siebie. Nagłośnia - widoczna jako
wsteczny. Najważniejszy z tej grupy mogą powstawać w krtani, są złożone biała klapka powyżej głośni i strun
mięśni iest mięsień pierścienno- i trzeba się ich nauczyć. Akcent jest głosowych - zamyka wejście do |
-nalewkowy tylny, który otwiera cechą nabytą. krtani podczas jedzenia. 1
81
ATLAS ANATOMII
Tarczyca i gruczoły
przytarczyczne
Gruczoł tarczowy (tarczyca) i gruczoły przytarczyczne (przytarczyce)
leżą w obrębie szyi. Produkują one ważne hormony regulujące wzrost,
Tarczyca jest gruczołem wydzielania
wewnętrznego (endokrynnym)
położonym w obrębie szyi, z przodu
i z boku krtani oraz tchawicy. Ma
ona kształt zbliżony do kokardy
i wytwarza dwa hormony zawierające
jod: trijodotyroninę (T3)
i tyroksynę (T4]. Hormony te
są odpowiedzialne za kontrolę
metabolizmu poprzez pobudzanie
wytwarzania enzymów biorących
udział w metabolizmie.
Ponadto tarczyca wytwarza
kalcytoninę, która bierze udział
w regulacji stężenia wapnia we
krwi. Hormony tarczycy wpływają
na rozwój i wzrost dzieci, gdyż
pobudzają metabolizm
węglowodanów, białek i tłuszczów.
PŁAT PIRAMIDOWY
Gruczoł tarczowy składa się
z dwóch stożkowych płatów
połączonych cieśnią (pasmo tkanki
łączące oba płaty], która zwykle
znajduje się przed drugą i trzecią
chrząstką tchawicy. Cały gruczoł
otacza torebka zbudowana
z cienkiej tkanki łącznej i warstwa
głębokiej powięzi szyi. Często
spotyka się mały trzeci płat
tarczycy, który wystaje ku górze
z okolicy cieśni i leży na więzadle
pierścienno-tarczowym.
j. Powiększenie gruczołu tarczo-
l wego i szyi może być spowodo-
l wane brakiem jodu, obecnością
t guzów lub tyreotoksykozą
.{nadprodukcją hormonów).
82
metabolizm i stężenia wapnia we krwi.
WIDOK OD PRZODU
Tętnica i żyła
tarczowa górna
(Arteria et vena
Kość gnykowa
thyreoidea superior)
(Os hyoideum)
Gatąź tętnicy szyjnej
Stanowi podporę języka
zewnętrznej i doptyw
zyly szyjnej wewnętrznej
££\ Chrząstka
Tętnica szyjna wspólna \ir tarczowata
(Arteria carotis communis) (Cartilago thyroidea)
Zaopatruje w krew głowę Tworzy „jabłko Adama"
i szyję z przodu krtani
Chrząstka Płat piramidowy
pierścieniowata (Lobus pyramidalis)
(Cartilago cricoidea) Często mały lub
Chrząstka w kształcie go brak; wystaje
pierścienia, która z cieśni
otacza krtań Lewy płat
tarczycy
(Lobus sinister
Żyła tarczowa glandulae
środkowa thyreiodeae)
(Vena thyreoidea Wytwarza horrr
media) kontrolujące m.in.
Uchodzi do żyły metabolizm
szyjnej
Prawy płat
tarczycy Cieśń
(Lobus dexter (Isthmus)
glandulae thyreiodeae) Wąski odcinek tarczycy
Łączy się z lewym łączący lewy i prawy płat
płatem przez cieśń
Żyła szyjna wewnętrzna
(Vena jugularis interna)
KLUCZ
To miejsce można
bez trudu wyczuć Żyła tarczowa dolna Tchawica
pod skórą (Vena thyreoidea interior) (Trachea)
Odprowadza krew z dolnej części płatów i cieśni
Tarczycę utrzymuje w miejscu Górny brzeg płatów tai i /\ i v
warstwa tkanki łącznej, która łączy ograniczała od góiy
się również ze skośną linią na przedtehawicze pasma mięśni
chrząstce tarczowatej. Dlatego gruczoł powiększa się
W warunkach prawidłowych zawsze w dolnym odcinku szyi,
tarczycy nie można wyczuć poniżej poziomu tych mięśni.
palcami, gdyż jest ona w większości Powiększenie gruczołu tarczowego
pokryta pasmami mięśni szyi. nazywamy „wolem".
Jednak gdy tarczyca jest powięk- Wole może upośledzać oddy-
szona, można zauważyć obrzmienie, chanie, powodować duszność (clys-
które w czasie połykania przemiesz- pnoe) przez ucisk na tchawicę oraz
cza się do góry, co spowodowane utrudniać połykanie lub wywoły-
jest połączeniem gruczołu z powięzią wać ból podczas połykania (dysfa-
szyi. Jest to objaw charakterystycz- gid] z powodu ucisku na przełyk.
ny, który nie występuje przy innych Powiększenie tarczycy może
wyczuwalnych zgrubieniach na szyi, wiązać się albo z niewystarczającym
np. wywołanych powiększeniem wytwarzaniem hormonów tarczycy Wole - powiększenie gruczołu
przedtehawiczych węzłów chłon- (wole niedoczynne), albo tarczowego - może mieć różne
n\ch (które nir niaią takiego samego nadmierną ich produkcją (wole rozmiary, od małego guzka do
połączenia )ak taiczyca). nadczynne). ogromnego guza tarczycy.
 SZYJA

Tarczyca widziana od tyłu

Na ilustracji
przedstawiającej tarczycę WIDOK Z TYŁU
od tylu widać małe
gruczoły przytarczyczne Tętnica szyjna
zewnętrzna
znajdujące się wewnątrz (Arteria carotis extema)
płatów tarczycy. Są one Żyła szyjna wewnętrzna Odchodzi od niej
(Vena jugularis externa) tętnica tarczowa górna
bardzo dobrze ukrwione. Odprowadza krew
z owłosionej skóry gtowy Mięsień zwieracz
Tarczyca jest gruczołem dobrze szyi, tarczycy i twarzy dolny gardta
(Musculus constrictor
zaopatrzonym w naczynia
pharyngis interior)
krwionośne. Bieguny górne otrzymują
Nerw krtaniowy górny
krew tętniczą z tętnicy tarczowej (Nervus lar/ngeus Tętnica szyjna
górnej będącej gałęzią tętnicy szyjnej superior) wspólna
zewnętrznej. Biegun dolny Gatąż zewnętrzna (Arteria carotis
zaopatrywany jest w krew communis)
Dostarcza krew do
pochodzącą z tętnicy tarczowej dolnej Nerw btędny gtowy i szyi
stanowiącej odgałęzienie pnia (Nervus vagus)
tarczowo-szyjnego. Płaty tarczycy Wychodzące z niego Prawy płat gruczołu
znajdują się w pobliżu tętnic szyjnych włókna ruchowe tarczowego
czuciowe docierają (Lobus dexter
wspólnych. Hormony przedostają się
do nerwów krtaniowych glandulae thyreiodeae)
do krwi poprzez sieć (splot) żył wstecznych
znajdujących się wewnątrz i na Tętnica
zewnątrz gruczołu, z których krew Gruczoł tarczowa
spływa do żyły szyjnej wewnętrznej przytarczyczny dolna
i żyły ramienno-głowowej. górny (Arteria
(Glandula thyreoidea
parathyreoidea interior)
POWIĄZANIA Z NERWAMI superior) Zaopatruje
Poza naczyniami krwionośnymi dolny biegun
Lewy nerw
gruczoł jest zaopatrywany w gałązki płata tarczycy
krtaniowy wsteczny
nerwowe. Z tyłu najważniejszym (Nervus laryngeus Gruczoł
nerwem jest parzysty nerw krtaniowy recurrens sinister) przytarczyczny
wsteczny - gałązka nerwu błędnego. Zaopatruje mięśnie dolny
Wspina się on w zagłębieniu między krtani (Glandula
przełykiem a tchawicą, kieruje się parathyreoidea
Lewa żyta ramienno- interior)
w stronę krtani, gdzie zaopatruje we -gtowowa
włókna ruchowe wszystkie mięśnie (Vena brachiocephalica sinistra)
Tchawica Pień tarczowo-szyjny
krtani (poza mięśniem pierścienno- Przyjmuje krew żylną z gruczołu (Truncus thyrocen/icalis)
(Trachea)
-tarczowym) oraz we włókna tarczowego Odchodzi od niego
Droga
czuciowe okolicę podgłośniową oddechowa tętnica tarczowa dolna
krtani. Powiększona tarczyca może Łuk aorty Prawy nerw krtaniowy
uciskać na te nerwy i powodować (Arcus aortae) wsteczny
Stąd odchodzą tętnice (Nervus laryngeus recurrens dexter)
chrypkę.
szyjne wspólne Zaopatruje mięśnie krtani

Gruczoły przytarczyczne (przytarczyce)

Gruczoły przytarczyczne mają
wielkość ziarna grochu (górne
i dolne) i są położone z tyłu tarczycy.
Wydzielają one parathormon, który
wraz z kalcytoniną i witaminą D
kontroluje metabolizm wapnia.
Choroby przytarczyc wywołują
zaburzenia ze strony nerwów, mięśni
i kości, gdyż tkanki te zużywają
wapń. Obniżenie stężenia
parathormonu powoduje
zmniejszenie stężenia wapnia we
krwi, co jest przyczyną nadmiernej
wrażliwości nerwów i mięśni. Może
to doprowadzić do skurczu mięśni
lub drgawek.
Nadczynność przytarczyc
(nadmierne wytwarzanie
parathormonu) prowadzi do
odwapnienia kości, zwiększając
ryzyko wystąpienia złamań.
To zdjęcie z mikroskopu
elektronowego pokazuje część
komórki przytarczyc. Gruczoły te
wydzielają substancje niezbędne
do metabolizmu wapnia.
Powoduje ona również zwiększenie
wydalania wapnia przez nerki, co
sprzyja powstawaniu kamieni
nerkowych.
Przytarczyce mogą czasem
znajdować się poza tarczycą. Dzieje
się tak, ponieważ podobnie jak
tarczyca rozwijają się one z tkanek
położonych w dnie gardła zarodka
i przesuwają się w dół. Torbiele
zawierające utkanie tarczycy można
znaleźć na drodze przemieszczania
się gruczołu tarczowego w okresie
embrionalnym. Przytarczyce znajdują
się zwykle za tarczycą, jednak można
je spotkać wszędzie pomiędzy kością
gnykową a górnym odcinkiem klatki
piersiowej za mostkiem.
Takie ektopowe przytarczyce
rzadko wywołuje dolegliwości,
podczas gdy ektopowa tarczyca
w górnym odcinku klatki piersiowej
może blokować wejście do klatki
piersiowej, powodując trudności lub
ból w czasie połykania [dysfagia],
zaburzenia oddychania [dyspnoe]
i obrzęk górnej połowy ciała.

83
ATLAS ANATOMII
Kręgosłuppiersiowy
Zebra przyczepione są do dwunastu kręgów piersiowych. Kręgi piersiowe
położone są między kręgami szyjnymi a lędźwiowymi.
Każdy kręg piersiowy składa się
z dwóch części, leżącego z przodu
trzonu w kształcie cylindra i łuku
kręgowego z tyłu. Pomiędzy
trzonem a łukiem kręgu znajduje
się okrągły otwór kręgowy. Gdy
wszystkie kręgi są połączone,
przestrzeń powstająca z połączonych
otworów kręgowych tworzy kanał
kręgowy. W kanale tym znajduje
się otoczony trzema ochronnymi
warstwami (oponami) rdzeń
kręgowy.
WYROSTKI KOSTNE
Łuk kręgowy łączy się z trzonem
poprzez nasadę, która przechodzi
w blaszkę łuku kręgowego. Dwie
blaszki stykają się w linii
pośrodkowej i tworzą wyrostek
kolczysty, który schodzi w dół jak
dachówka. Wyrostek ósmego kręgu
jest najdłuższy i biegnie prawie
pionowo w dół. W miejscu
połączenia nasad i blaszek łuku
kręgowego znajdują się wyrostki
poprzeczne. Ich wielkość zmniejsza
się do dołu.
PRZYCZEPY MIĘŚNI
Do wyrostków kolczystych
i poprzecznych kręgów
przyczepione są więzadła i mięśnie.
Kręgi piersiowe łączą się ze sobą
za pomocą stawów
między kręgowych. Pomiędzy
trzonami kręgów znajdują się
krążki międzykręgowe, które
amortyzują wstrząsy.
Każde żebro ma cztery wyrostki
stawowe (powierzchnie stawowe),
które tworzą ruchome stawy
maziówkowe z sąsiednimi kręgami.
Jedna para wyrostków stawowych
łączy się z kręgiem położonym
powyżej, a druga z kręgiem poniżej.
Wszystkie stawy wzmacniają
więzadła.
Widok z przodu Widok z boku
Pierwszy kręg
piersiowy
Łączy się za pomocą
stawów z siódmym
kręgiem szyjnym
Pierwsze żebro łączy się Nietypowy
za pomocą stawu tylko kręg
z pierwszym kręgiem piersiowy
piersiowym. Palcami
Pierwszy kręg
można wyczuć wyrostek
piersiowy ma
kolczysty pierwszego
charakterystyczną
kręgu piersiowego (T1)
budowę typową
dla kręgów
szyjnych
Typowe kręgi
piersiowe
(Vertebrae
thoracicae)
Kręgi piersiowe
Przestrzeń dla krążków
międzykręgowych od drugiego
do dziewiątego
mają taką samą
Wyrostek kolczysty
charakterystycz-
(Processus spinosus)
ną budowę
Ósmy kręg piersiowy ma —
największy wyrostek kolczysty
Otwór międzykręgowy
(Foramen inten/ertebrale)
Otwory te są wyraźnie
widoczne, gdy patrzymy na
kręgosłup z boku; znajdują
się pomiędzy nasadami
sąsiadujących luków. Przez
te przestrzenie przechodzą
nerwy rdzeniowe, które
wnikają do rdzenia
kręgowego i opuszczają go
Nietypowe
10. 11. i 12. kręg
piersiowy kręgi piersiowe
Te kręgi mają tylko jedną Dolne kręgi pier-
powierzchnię stawową, siowe są duże
którą łączą się z własny- i przypominają
mi, odpowiadającymi im kręgi lędźwiowe
numerycznie żebrami
KLUCZ
To miejsce można
bez trudu wyczuć
pod skórą
Nicleczona osteoporoza powoduje złamania. W takich sytuacjach rozwinąć się w każdym narządzie
stopniową utratę tkanki kostnej. w kręgosłupie piersiowym, który lub tkance, w tym i w kościach.
Występuje u kobiet szczególnie pomaga przenosić ciężar ciała, Zajęcie kości (jak w chorobie Potta,
po menopauzie i może być może dojść do kompresyjnych czyli gruźliczym zapaleniu kręgu)
związana z brakiem żeńskich złamań trzonów kręgów. Klinowy może być przyczyną bólów. Ponadto
hormonów płciowych. kształt trzonów kręgów może mogą występować ogólnoustrojowe
Osteoporoza sprawia, że kości spowodować powstanie nadmiernego objawy gruźlicy, takie jak gorączka
stają się słabsze i podatne na wygięcia kręgosłupa do tyłu (kifoza) i chudnięcie. W kości, wokół niej
i powstanie tzw. wdowiego garbu. oraz w krążku międzykręgowym
Kifoza jest nieprawidłowym Gruźlica jest chorobą zakaźną może powstać ropień powodujący
skrzywieniem kręgosłupa ku wywołaną przez prątki zniszczenie dużej części kręgu
tyłowi i prowadzi do rozwoju Mycobacterium tuberculosis. Choć i doprowadzić do zniekształcenia
charakterystycznego „garbu". częściej atakuje płuca, może postawy ciała.

Badanie kręgów piersiowych
Kręgi piersiowe można
łatwo odróżnić od
typowych kręgów
szyjnych.
Kręgi piersiowe różnią się od
kręgów szyjnych kilkoma cechami:
I Brakiem otworów w wyrostkach
poprzecznych (przez które
przechodzą nerwy i naczynia
w kręgach szyjnych).
I Pojedynczym, a nie
rozdwojonym na końcu,
wyrostkiem kolczystym.
• Kanał kręgowy, przez który
przechodzi rdzeń kręgowy, jest
mniejszy i bardziej okrągły.
I Najważniejszą cechą odróżniającą
kręgi piersiowe od innych jest
obecność powierzchni stawowych na
wyrostkach stawowych kręgu, dzięki
którym możliwe jest połączenie
stawowe kręgu z żebrami. Każdy
typowy kręg piersiowy ma sześć
powierzchni stawowych, którymi
łączy się z żebrami - trzy po każdej
jego stronie.
Głowa żebra leży z tyłu kręgu
w okolicy krążka międzykręgowego.
Ma dwie powierzchnie stawowe,
które łączą się za pomocą stawów
z kręgami. Górna powierzchnia
stawowa głowy żebra łączy się
z kręgiem o tym samym numerze
co żebro, a dolna z kręgiem leżącym
poniżej.
NIETYPOWE KRĘGI
Wyjątkiem od tej reguły są kręgi
piersiowe: 1., 10., 11. i 12.
W pierwszym kręgu piersiowym
powierzchnia stawowa jest pełna,
gdyż pierwsze żebro łączy się tylko
z jednym własnym kręgiem.
Kręgi 10., 11. i 12. mają tylko po
jednej pełnej powierzchni stawowej,
którą łączą się z własnym,
odpowiadającym mu numerycznie
żebrem. Kręg 11. i 12. nie ma
połączenia stawowego w obrębie
guzka odpowiadającego mu
numerycznie żebra. Te dwa końcowe
żebra nazywane są żebrami wolnymi,
gdyż nie łączą się z żebrami
położonymi powyżej.
Wyrostek stawowy górny —
(Processus articularis superior)
Łączy się z wyrostkiem
stawowym dolnym wyżei
położonego kręgu s>
Nasada tuku kręgu
(Pediculus arcus vertebrae)
Wąski wyrostek kostny
tworzący boczną (tylną)
ścianę kręgu
Wyrostek poprzeczny —
(Processus transversus)
Stanowi miejsce przyczepu
mięśni kręgosłupa; wyciąga
się w bok i dziata jak
dźwignia, wspomagając
działanie mięśni i więzadet
podczas ruchu kręgów
Pierwszy (nietypowy) kręg piersiowy
(widziany z boku)
Wcięcie kręgowe górne
(Incisura vertebralis superior)
Razem z wcięciem kręgowym dolnym
sąsiedniego kręgu tworzy otwór,
przez który przechodzi
nerw rdzeniowy -
Powierzchnia stawowa
„Polowa" powierzchni stawowej
stużąca do połączenia stawowego
z drugim żebrem
Dołek żebrowy
wyrostka poprzecznego
(Fovea costalis processus
transversi)
Okrągta powierzchnia stawowa,
która tączy się z gtową
pierwszego żebra c lędźwiowych
Rak kości
W kost i nio/c i o/w mac sio rak
pierwotny lub wtórny, czyli
przerzuty nowotworów o innej
lokalizacji. Do raków, które dają
przeizuty do kości, należą: rak
piersi, płuca, nerki, gruczołu
tarczowego i gruczołu
kiokowego. W przypadku
W badaniu scyntygraficznym
widać „gorące punkty"
(jasne obszary) odpowiadające
przerzutowi raka.
KLATKA PIERSIOWA
Piąty (typowy) kręg piersiowy
(widziany od przodu)
Dołek żebrowy wyrostka
poprzecznego
(Fovea costalis processus
transversi)
Ptaska powierzchnia, która
z guzkiem żebra (zaokrąglonym
wyrostkiem żebra) tworzy
połączenie stawowe
Trzon kręgu
(Corpus vertebrae)
Podtrzymuje ciężar ciata,
trzon każdego leżącego
coraz niżej kręgu zwiększa
swoją wielkość, gdyż musi
podpierać coraz większy
ciężar
Wyrostek kolczysty
(Processus spinosus)
Wystająca z tytu wypustka
kostna, do której przyczepione
są więzadta i mięśnie
Dwunasty (nietypowy) kręg piersiowy
(widok z boku)
Trzon kręgu
(Corpus vertebrae) Wyrostek poprzeczny
Budowa trzonów dolnych kręgów (Processus transversus)
piersiowych zaczyna przypominać 11. i 12. kręg piersiowy
Dołek żebrowy
budowę kręgów lędźwiowych; po nie mają powierzchni
wyrostka
obu stronach występuje tylko jedna stawowych na wyrostkach
poprzecznego
okrągta powierzchnia stawowa poprzecznych
(Fovea costalis
processus transversi)
Okrągta powierzchnia
stawowa, która tączy
się z pierwszym żebrem
znajdująca się na
wyrostku poprzecznym
Wcięcie kręgowe
dolne
Razem z wcięciem
Wyrostek kręgowym górnym
kolczysty Wyrostek kolczysty
sąsiedniego kręgu
(Processus spinosus) tworzy otwór (Processus spinosus)
W dolnym odcinku kręgosłupa
Długa wypustka kostna, międzykręgowy, przez
skierowana do dotu pod piersiowego wyrostki kolczyste są
który przechodzi nerw
kątem ostrym rdzeniowy małe i zaokrąglone i przypominają
te występujące w kręgach
pr/ci /utow ilu kręgosłupa
występuje ból, któremu może
towarzyszyć osłabienie lub
porażenie kończyn dolnych
wywołane uciskiem na rdzeń
kręgowy. Zmiany nowotworowe
można dostrzec w czasie badanit
izotopowego kości.
W tym badaniu scyntygraficznym
uwidoczniono przerzuty raka
do odcinków piersiowego
'iowego kręgosłup
85
ATLAS ANATOMII

Kręgi lędźwiowe
Pięć kręgów
lędźwiowych należy
do najmocniejszych Widok z boku Widok z przodu
kręgów dolnego
odcinka kręgosłupa.
Pierwszy kręg
L1 lędźwiowy
Pojedyncze kręgi lędźwiowe są U osób dorosłych rdzeń
największe i najmocniejsze kręgowy zwykle kończy
się na wysokości
w całym kręgosłupie. Ta cecha jest
pomiędzy 1. a 2. kręgiem
bardzo ważna, gdyż im niżej lędźwiowym
znajdują się kości w kręgosłupie,
tym większy spoczywa na nich
ciężar ciała. Budowa stawów Drugi kręg
lędźwiowy
w lędźwiowym odcinku kręgosłupa
Poniżej znajduje się
pozwala na wykonywanie zgięcia ogon koński (cauda
o największym zakresie (możemy equina) utworzony
dotknąć palców u nogi) oraz zgięcia z nerwów
bocznego, ale tylko na ograniczony rdzeniowych
ruch skrętny (obrót odbywa się
w obrębie kręgosłupa piersiowego).

PODSTAWOWA BUDOWA
Podobnie jak kręgi szyjne i piersiowe,
wszystkie kręgi w odcinku Trzeci i czwarty
lędźwiowym kręgosłupa mają taką kręg lędźwiowy
samą budowę. Składają się Punkcję
lędźwiową
z położonego z przodu wykonuje się
cylindrycznego trzonu i luków zwykle na
kręgowych z tyłu, które obejmują wysokości
przestrzeń zwaną otworem pomiędzy
kręgowym. L3al_4
Każdy łuk kręgowy ma wiele
wyrostków, dwa boczne Piąty kręg
poprzeczne, położony w środku lędźwiowy
wyrostek kolczysty i dwie pary L5 Łączy się z kością
powierzchni stawowych, jedną krzyżową
powyżej, a drugą poniżej. Wyrostki
poprzeczne i wyrostek kolczysty
są grubsze i krótsze niż podobne
wyrostki w innych kręgach i są one Gdy patrzy się na kręgosłup lędźwiowy, widać Pięć kręgów lędźwiowych poddanych jest
dobrze przystosowane do łączenia jego wygięcie do przodu, tzw. lordozę działaniu większych sit ściskających niż
się z mocnymi więzadlami oraz lędźwiową. Zwiększa to wytrzymałość pozostałe odcinki kręgosłupa. Z tego powodu
dużymi mięśniami grzbietu. kręgosłupa i amortyzuje wstrząsy. kręgi te są większe i mocniejsze.

Typowy kręg lędźwiowy

Kręgi lędźwiowe różnią się budową
od innych kręgów. Nie mają
Wyrostek stawowy górny
stawów, przez które łączyłyby się (Processus arłicularis superior) '
z żebrami, a umiejscowienie Tylne granice są zaznaczone
wyrostków stawowych zapobiega przez wyrostek stawowy
obrotowi tego odcinka kręgosłupa. Wyrostek kolczysty skierowany ku górze; miejsce
(Processus spinosus) przyczepu mięśni
Skierowany do tylu,
a nie do dołu, jak to
ma miejsce w kręgach
piersiowych

Wyrostek
Wyrostek poprzeczny
poprzeczny ' (Processus transversus)
(Processus transversus) Dobrze przystosowany
Trzon kręgu Nie ma otworów do przyczepu silnych
(Corpus vertebrae) Wyrostek stawowy w wyrostkach więzadet i dużych
Górne i dolne powierzchnie dolny poprzecznych mięśni pleców
trzonów kręgów (Processus articularis (w przeciwieństwie do
amortyzowane przez interior) wyrostków poprzecznych
krążki międzykręgowe Łączy się z wyrostkiem kręgów szyjnych)
stawowym górnym kręgu
znajdującego się niżej
86

Więzadła lędźwiowe
Kości kręgosłupa
wzmacniają krążki
między kręgowe i więzadła.
Pełnią one funkcje
amortyzatorów, zmniejszając
zużywanie kręgów.
Krążki międzykręgowe łączą kości
dwóch sąsiadujących ze sobą
kręgów. Zapobiegają one
przemieszczeniu się kręgosłupa
i odgrywają rolę amortyzatorów.
Krążki międzykręgowe stanowią
okoto jedną piątą długości całego
kręgosłupa i są najgrubsze
w odcinku lędźwiowym, w którym
siły zgniatające są największe.
WYTRZYMAŁOŚĆ
I STABILNOŚĆ
Aby zwiększyć stabilność kręgosłupa,
trzony kręgów są wzmocnione
przez mocne więzadła utworzone
z tkanki włóknistej biegnące
wzdłuż kręgosłupa, z przodu
i z tyłu. Więzadła te łączą się mocno
z krążkami międzykręgowymi
i sąsiadującymi brzegami trzonów
kręgowych, a luźno z pozostałymi
tkankami ciała.
Ruchy pomiędzy kręgami
powstają w wyniku skurczów
mięśni, które łączą się
z wyrostkami odchodzącymi od
łuków kręgowych. Na wyrostkach
stawowych znajdują się stawy typu
maziówkowego, dzięki czemu
sąsiadujące powierzchnie ślizgają
się gładko.
Każdy staw maziówkowy
otoczony jest luźną torebką
stawową. Stawy znajdujące się na
łukach kręgowych wzmacniają
różnorodne więzadła. Więzadła
żółte utworzone z tkanki
elastycznej łączą blaszki
sąsiadujących ze sobą kręgów.
Badanie za pomocą rezonansu
magnetycznego (MRI) ukazuje
krążek międzykręgowy (w kółku)
w kręgosłupie lędźwiowym
wystający spomiędzy kręgów.
KLATKA PIERSIOWA
T12
12. kręg piersiowy
tączy się za pomocą
stawów z pierwszym
kręgiem lędźwiowym
i L1
Więzadła nadkolcowe
(Ligamenta supraspinalis)
Łączą szczyty wyrostków
L2 kolczystych, biegną wzdłuż
kręgosłupa
Nerw kręgowy L2
Poniżej -kręgu L1 rdzeń
kręgowy przechodzi
w ogon koński utworzony Więzadła międzykolcowe
z nerwów rdzeniowych (Ugamenta interspinalia)
Szerokie pasmo łączące
4 sąsiednie wyrostki koiczyste
Miejsce wykonywania
punkcji lędźwiowej
Krążek międzykręgowy
(Discus intewertebralis)
Utworzony jest z mocnego
L4 llf' Można pobrać płyn
mózgowo-rdzeniowy, bez
uszkodzenia rdzenia
kręgowego, wprowadzając
zewnętrznego pierścienia
włóknistego otaczającego igłę punkcyjną z tyłu
galaretowaty obszar kręgosłupa, zwykle
pomiędzy trzecim
znajdujący się w środku
a czwartym kręgiem
L5 lędźwiowym
Więzadto podłużne
przednie
(Ligamentum longitudinale anterius)
Łączy się z krążkami
międzykręgowymi i brzegami Otwory krzyżowe
kręgów; pomaga zachować (Foramina sacralia)
stabilność kręgosłupa Istnieją cztery otwory
krzyżowe, przez które
Powierzchnia
wychodzą nerwy rdzeniowe
uchowała
(Facies auricularis)
Łączy się za pomocą
stawu z kością Kość krzyżowa
biodrową (Os sacrum)
Kręgi krzyżowe ulegają
zespoleniu i tworzą kość
krzyżową
Widok z boku ukazuje odcinek
lędźwiowy kręgosłupa
i wzmacniające go więzadła.
Trzony sąsiednich kręgów pokryte Kość guziczna
są cienką warstwą chrząstki (Coccyx)
i połączone ze sobą ' Miejsce, w którym
za pomocą krążków kończy się rdzeń
międzykręgowych. kręgowy
Każdy krążek międzykręgowy miażdżystego może bezpośrednio
utworzony jest z mocnego uciskać na rdzeń kręgowy,
zewnętrznego pierścienia włóknisto- wywoływać porażenie kończyn
-chrzęstnego, który otacza dolnych czy zaburzenia funkcji
galaretowate jądro miażdżyste. pęcherza moczowego. Każdy
W pozycji wyprostowanej na jądro z tych stanów jest wskazaniem
miażdżyste wywierany jest stały do chirurgicznego usunięcia
nacisk. Zmiany zwyrodnieniowe fragmentu wpuklonego jądra
krążka międzykręgowego pojawiają miażdżystego.
się z wiekiem i mogą doprowadzić Najczęstszą przyczyną
do wysunięcia się jądra miażdżystego przewlekłego bólu pleców są
do tyłu przez naderwany pierścień zmiany zwyrodnieniowe krążków
ścięgnisty. międzykręgowych oraz zmiany
Część krążka, która wyślizguje powierzchni stawowych. W kości
się i wpukla do kanału kręgowego, leżącej pod uszkodzoną chrząstką
może uciskać na korzonek powstają nierówne wypustki Zwyrodnienie krążków
nerwowy i wywołać ostry ból (osteofity), które upośledzają międzykręgowych (w kółku)
zwany rwą kulszową, promieniujący ruchy stawów, prowadząc do może spowodować ucisk
wzdłuż nerwu kulszowego. ucisku na korzenie nerwowe sąsiadujących kręgów, częsty
Rzadziej przepuklina jądra i wywołując ból. efekty starzenia się organizmu.
87
ATLAS ANATOMII

Kości krzyżowa i guziczna

Kości krzyżowa i guziczna tworzą końcowy odcinek kręgosłupa. Obie są utworzone ze zrośniętych
ze sobą kręgów, dzięki czemu mogą się do nich przyczepiać więzadła i mięśnie odpowiedzialne
za dźwiganie ciężaru ciała. Ponadto ochraniają one narządy leżące w miednicy.
Kość krzyżowa powstaje ze
zrośnięcia się ze sobą pięciu kręgów Miedniczna (wewnętrzna) powierzchnia kości Kość krzyżowa widziana
krzyżowych, między okresem krzyżowej (po wyłuszczeniu ze stawu) z boku
pokwitania a 30. rokiem życia. Pełni
Podstawa kości
ona wiele funkcji: łączy kręgosłup Powierzchnia krzyżowej
z obręczą kończyny dolnej, podpiera miedniczna — (Basis ossis sacri)
ciężar ciała i przenosi go na (Facies peiyina.) tączy się za pomocą stawu
kończyny dolne, chroni narządy Wewnętrzna, z piątym kręgiem lędźwiowym
położone w miednicy, jak macicę miedniczna
powierzchnia kości Wzgórek
i pęcherz moczowy, jest miejscem krzyżowej jest wklęsła (Promontorium)
przyczepu mięśni, które poruszają i zwrócona ku dołowi Przedni brzeg pierwszego kręgu
udem. w pozycji stojącej krzyżowego; tworzy kąt z piątym Si

I
kręgiem lędźwiowym,
Kość krzyżowa ma kształt trójkąta wyróżnia się na
odwróconego wierzchołkiem do zdjęciu
dołu. Pięć złączonych ze sobą rentgenowskim ,
kręgów zmniejsza swoje wymiary
Część boczna —
od najszerszego leżącego na górze kości krzyżowej
(pierwszy kręg krzyżowy) do dołu (Pars lateralis)
w kierunku wierzchołka, do którego
przyczepiona jest kość guziczna.
Położone w środku i biegnące
poziomo wystające kostne kresy Kresy poprzeczne
poprzeczne wskazują na miejsce (Lineae transversae)
Znaczą miejsce
łączenia poszczególnych kręgów;
zrośnięcia kręgów
są one pozostałościami po krążkach krzyżowych
międzykręgowych. Po obu stronach
Otwór krzyżowy
kości krzyżowej znajdują się cztery
(Foramen sacrale)
pary otworów krzyżowych, przez Otwór, przez który
które przechodzą gałęzie przednie przechodzą korzenie
nerwów krzyżowych. nerwów zaopatrujących
kończyny dolne
miednicę
KOŚĆ GUZICZNA Kość guziczna
Kość guziczna łączy się z podstawą (Os coccygis
kości krzyżowej i stanowi pozostałość [Coccyx]) Rożek guziczny
po ogonie występującym u naszych Końcowy odcinek (Cornu coccygeum)
przodków. Utworzona jest ona kręgosłupa składają- Wyrostek
z małej kości w kształcie piramidy, na cy się z czterech pierwszego Powierzchnia uchowała
zrośniętych kręgów; tu szczątkowego (Facies auricularis)
którą składają się zrośnięte ze sobą przedstawiona po kręgu kości Łączy się za pomocą stawu
cztery kręgi. Kość guziczna jest wytuszczeniu ze stawu z kością miednicy w stawie
guzicznej
miejscem przyczepu więzadeł (oddzieleniu od kości krzyżowo-biodrowym
i mięśni tworzących zwieracz odbytu. krzyżowej)

Staw krzyżowo-biodrowy
Podstawa kości krzyżowej Kość krzyżowa Staw krzyżowo- Po obu stronach kości krzyżowej We wczesnych latach życia staw
-biodrowy znajduje się połączenie stawowe ten jest dość ruchomy. Wraz ze
(Articulatio sacroiliaca)
z kośćmi miednicy - staw krzyżowo- starzeniem się organizmu jego
Kość
biodrowa -biodrowy. Powierzchnia stawowa ruchomość maleje. W czasie
(Os ilium) kości krzyżowej określana jest jako porodu staw ten się przesuwa,
powierzchnia uchowata (kształtem powiększając wyjście z miednicy.
przypomina małżowinę ucha). U kobiet i mężczyzn występują
Powierzchnia stawowa kości różnice w budowie kości
Grzebień krzyżowej pokryta jest chrząstką krzyżowej, na podstawie których
? biodrowy szklistą (chrząstka ta występuje można określić płeć. Kość krzyżowa
/f± Kolec (Crista iliaca) w stawach, w których możliwe jest kobiety jest szersza i krótsza, co
S ^ r biodrowy Kolec wykonywanie wielu ruchów), a staw sprzyja przechodzeniu płodu przez
przedni górny kulszowy krzyżowo-biodrowy jest wąskim
Kość guziczna miednicę w czasie porodu.
(Spina iliaca (Spina ischiadica) stawem typu włóknisto-chrzęstnego.
, (Os coccygeum) Średnica miednicy podczas porodu
anterior superior)
powiększa się dzięki ruchomości
Kość łonowa
(Os pubis) W projekcji przedniej widać kości guzicznej, która przesuwa się
Kość kulszowa
wyraźnie położenie kości do tyłu, gdy płód przechodzi przez
(Os ischii)
KLUCZ krzyżowej w stosunku do miednicę. U mężczyzn krzywizna
To miejsce można kości krzyżowej jest większa niż
/^S Spojenie bez trudu wyczuć miednicy. Kość krzyżowa jest
\0 łonowe pod skórą wygięła na zewnątrz (wklęsła) u kobiet.
(Symphysis pubica) i kończy się kością guziczna.

88

Korzenie nerwów rdzeniowych
Narządy płciowe, pośladki
i kończyny dolne nerwiają
korzenie nerwowe, które
wychodzą z odcinka
kręgosłupa lędźwiowego
i krzyżowego.
Nerwy czuciowe i ruchowe
unerwiające miednicę i kończyny
dolne unerwiają korzenie nerwowe
splotu krzyżowego. Znajduje się on
na tylnej ścianie jamy miednicy
z przodu przed mięśniem
gruszkowatym. Splot krzyżowy
tworzą gałęzie brzuszne nerwów
krzyżowych. Dochodzą do niego
również gałązki z pnia lędźwiowo-
krzyżowego, który tworzy gałąź
4. i 5. kręgosłupa lędźwiowego.
W splocie krzyżowym korzenie
nerwowe wymieniają między sobą
włókna i ponownie tworzą nerwy.
Są to nerw pośladkowy górny
i dolny, które zaopatrują pośladki,
oraz nerw kulszowy, który unerwia
mięśnie kończyny dolnej.
Przywspółczulne nerwy trzewne
(Sl, S2, S3) regulują oddawanie
moczu i defekację przez kontrolę
mięśni zwieraczy wewnętrznych,
a także nadzorują erekcję przez
rozszerzanie tętniczek prącia.
OTWORY KRZYŻOWE
Na zewnętrznej powierzchni kości
krzyżowej leży grzebień krzyżowy
pośrodkowy. Jest on miejsce
zespolenia wyrostków kolczystych
kręgów. Przez cztery tylne otwory
krzyżowe przechodzą korzenie
grzbietowe. Nerwy przechodzą w dół
kości krzyżowej przez kanał
krzyżowy.
Fizjologiczny ubytek kostny
w okolicy piątego kręgu
krzyżowego z tyłu wykorzystują
lekarze do znieczulenia dolnych
nerwów rdzeniowrych.
( ki '. i i (i UL i yalgia - dosłownie
hol kosu ąu/Rznei) |est bolesnym
- zespoleni obejmującym podstawę
i kręgosłupa, odbyt, pośladki i dolny
KLATKA PIERSIOWA
Nerw lędźwiowy 4.
(Nervus lumbalis 4.)
Unerwia stopy, przednią
i wewnętrzną powierzchnię
kończyn dolnych oraz mięśnie
kończyn dolnych
Nerw lędźwiowy 5.
(Nervus lumbalis 5.) Jądro miażdżyste
Unerwia tylną i zewnętrzną (Discus intervertebralis)
powierzchnię kończyn dolnych Wysunięcie jądra
oraz mięśnie kończyn dolnych miażdżystego między
czwartym i piątym kręgiem
Nerw lędźwiowym może
krzyżowy 1. spowodować ucisk na
(Nervus sacralis 1.) 5. nerw lędźwiowy i nerwy
Unerwia podeszwy stóp, krzyżowe
tylną i zewnętrzną
powierzchnię
kończyn dolnych
i pośladków
Nerw Powierzchnia
krzyżowy 2. uchowała
(Nervus sacralis 2) (Facies auricularis)
Unerwia Powierzchnia
zwieracze odbytu, stawowa stawu
narządy miednicy, krzyżowo-
przewodzi bodźce -biodrowego
czuciowe ze skóry
stóp, tylnej Otwór krzyżowy
powierzchni nóg (Foramen sacrale)
i narządów Otwór, przez który
płciowych przechodzą korzenie
nerwowe
Nerw krzyżowy 3. Grzebień krzyżowy boczny
(Nervus sacralis 3) (Crista sacralis lateralis)
Unerwia zwieracze, Biegnie równolegle do grzebienia
pośladki i narządy krzyżowego pośrodkowego
ptciowe
Grzebień krzyżowy pośrodkowy
Nerw krzyżowy 4. (odcięty)
(Nervus sacralis 4.) (Crista sacralis mediana)
Unerwia skórę w okolicy Zewnętrzna ściana kości krzyżowej;
kości otaczającej odbyt pokrywa kanał krzyżowy
Rożek guziczny
Nerw krzyżowy 5. (Cornu coccygis)
(Nervus sacralis 5.)
Unerwia skórę w okolicy
kości guzicznej i odbytu
Nerw guziczny
Kanał krzyżowy (Nervus coccygeus)
Unerwia skórę w okolicy
(Canalis sacralis)
kości guzicznej
Kanał, przez który przechodzą nerwy
odcinek pleców. Ból nasila się najczęściej w tak zwany i. h luitgenowsłcłm obseiuuje sio
podczas siedzenia i zmniejsza się spondyloartrpatiach. obecność meregulatn\ch nad/erek,
podczas stania i leżenia na boku. Najczęstszą / nieb. jest zwężenie i pogmbienie stawu
Przyczyną tego stanu może być zesztywniające zapalenie stawów kizyzowo-biodrowego oiaz stawów
uraz lub złamanie kości guzicznej, kręgosłupa (ZZSK), które kręgosłupa. Innymi przyczynami
zwłóknienie i choroby krążków występuje zwykle u mężczyzn zapalenia stawów krzyżowo-
międzykręgowych czy zakażenie. pomiędzy 20. a 40. rokiem życia. -biodrowych są choroba Crohna,
Coccydynia może też występować Choroba ta powoduje bóle pleców zespól Rertera i zapalenie stawów
samoistnie. i usztywnienie stawów kręgosłupa, w przebiegu wrzodziejącego
Zapalenie stawów krzyżowo- a w ciężkich przypadkach trwałe zapalenia jelita grubego.
-biodrowych (sacroilitis) występuje wygięcie kręgosłupa. W badaniu
Na tym obrazie scyntygraficznym Badanie za pomocą rezonansu
pokazano zapalenie stawów magnetycznego ukazuje obecność
krzyżowo-biodrowych miednicy. złamania w talerzu prawej kości
Obszary objęte zapaleniem biodrowej (w kotku). Złamanie
przedstawiają czerwone i białe tego typu często jest skutkiem
plamy. upadku na twarde podłoże.
89
ATLAS ANATOMII

Rdzeń kręgowy
Rdzeń kręgowy jest drogą łączącą mózg z resztą ciała. Dzięki niemu możliwe jest przechodzenie
sygnałów z mózgu w dół w celu kontroli funkcjonowania organizmu oraz przekazywanie
informacji ze wszystkich narządów i układów do mózgu.
Rdzeń kręgowy jest nieznacznie Rdzeń kręgowy widziany od tytu
spłaszczoną cylindryczną strukturą,
u ludzi dorosłych ma długość
42-45 cm i średnicę około 2,5 cm.
Móżdżek
Wychodzi z rdzenia przedłużonego, (Cerebellum)
Lewa i prawa półkula
najniżej położonego odcinka pnia mózgu Część mózgu odpowiedzialna
mózgu, na wysokości otworu za koordynację ruchów mięśni
wielkiego znajdującego się niezbędnych do zachowania
w podstawie czaszki. Następnie równowagi i chodzenia
biegnie w dół w kanale kręgowym
Rdzeń kręgowy Zgrubienie szyjne
przez całą długość szyi {Intumescentia cenicalis)
i pleców, gdzie chroniony jest przez (Medulla spinalis)
Rozciąga się od poziomu
Leży wewnątrz kręgosłupa
kostne kręgi kręgosłupa. składa się z komórek
trzeciego kręgu szyjnego do
drugiego kręgu piersiowego,
nerwowych i pęczków
jest źródłem nerwów
ROZWÓJ włókien nerwowych; od
unerwiających kończyny górne
Do trzeciego miesiąca życia rdzenia odchodzi 31 par
nerwów rdzeniowych
płodowego rdzeń kręgowy biegnie
na całej długości kręgosłupa. Później
kręgosłup „wyprzedza" rdzeń
kręgowy, który w momencie porodu
sięga do wysokości trzeciego kręgu
lędźwiowego. Ten szybszy wzrost
kręgosłupa trwa dalej i u osoby
dorosłej rdzeń kręgowy kończy się \
na wysokości krążka
międzykręgowego pomiędzy
pierwszym a drugim kręgiem
lędźwiowym.

ANATOMIA RDZENIA
Rdzeń kręgowy jest szerszy
w obrębie szyi oraz w dolnym
odcinku tułowia. Dolny koniec
rdzenia zwęża się i przyjmuje
kształt stożka, tworząc tzw. stożek
rdzeniowy. Od tego miejsca Zgrubienie lędźwiowe
(Intumescentia lumbalis)
rozciąga się nić końcowa, cienkie
Sięga od 9. do 12. kręgu
pasmo zmodyfikowanej opony piersiowego i oddaje
miękkiej (jednej z błon otaczających Ogon koński gałęzie do nerwów
mózg i rdzeń kręgowy), które (Cauda equina) unerwiających kończyny
biegnie w dół i jest przyczepione Pęczek korzeni dolne i miednicę
z tyłu kości guzicznej, kotwicząc nerwowych
rdzeń kręgowy. znajdujący się
Stożek rdzeniowy
w dolnej części
(Conus medullaris)
kręgosłupa
Stożkowato zwężony
koniec rdzenia
kręgowego; kończy
się na wysokości
pierwszego lub
drugiego kręgu
lędźwiowego

Kość guziczna
(Os coccygis [Coccyx])
Miejsce przyczepu nici
końcowej

Nerw kulszowy
(Nervus ischiadicus)
Główny nerw kończyny
dolnej; biegnie ku
31 par nerwów rdzeniowych dołowi z tyłu uda, dzieli
się za kolanem i biegnie
wychodzących od rdzenia dalej aż do pięty
kręgowego przenosi impulsy
nerwowe między mózgiem
a resztą ciała.

90
 KLATKA PIERSIOWA

Przekrój poprzeczny rdzenia kręgowego

Wygląd rdzenia kręgowego
jest różny na poszczegól-
nych poziomach,
co spowodowane jest
liczbą mięśni, do których
muszą dotrzeć nerwy
wywodzące się z rdzenia
kręgowego.

Rdzeń kręgowy składa się

z położonej wewnątrz istoty szarej,
która utworzona jest głównie Szyjny: rdzeń jest stosunkowo szeroki i ma kształt Piersiowy: rdzeń na przekroju jest prawie okrągły
z komórek nerwowych i komórek owalny. Wyraźnie widać istotę szarą (ciemnoczerwona). i ma mniejszą średnicę. Niewiele jest istoty białej,
podporowych, otoczonej przez Odpowiada ona zgrubieniu szyjnemu, które zaopatruje a istota szara nie jest tak dobrze widoczna.
istotę białą, zbudowaną z włókien w nerwy kończynę górną.
nerwowych pokrytych bogatą
w tłuszcze osłonką mielinową.
Na przekroju poprzecznym istota
szara ma typowy kształt litery H
lub motyla. Wyróżnia się w niej
dwa słupy przednie lub rogi, dwa
słupy tylne i cienką warstwę istoty
szarej pośredniej, która łączy obie
połowy. Pośrodku znajduje się
wąski kanał, przez który przepływa
płyn mózgowo-rdzeniowy do
IV komory mózgu położonej
w pniu mózgu.
Na różnych poziomach rdzenia
kręgowego wygląd i przekroje
poprzeczne są inne. Ilość substancji
szarej zależy od ilości masy Lędźwiowy: rdzeń ma większy przekrój, co wiąże się Krzyżowy: w rejonie stożka rdzeniowego istota szara
mięśniowej, do której dochodzą z większą ilością istoty szarej w zgrubieniu przybiera kształt dwóch owalnych tworów, które
nerwy. lędźwiowym zaopatrującym kończyny dolne. Istota zajmują większość rdzenia; istoty białej jest
biała występuje tu w mniejszej ilości. niewiele.

Drogi iu kręgowyi
Lokalizacja dróg rdzeniowych Droga międzypęczkowa Droga nerwowa jest zbiorem Komórki drogi piramidowej lub
Niebieski: Drogi wstępujące (Tractus interfascicularis) wypustek (aksonów) komórek inaczej korowo-rdzeniowej leżą
Czerwony: Drogi zstępujące nerwowych, które mają jednakowe w korze mózgu i są odpowiedzialne
Czerwony: Włókna, które biegną Droga korowo-
-rdzeniowa boczna pochodzenie, przeznaczenie i funkcje. za zainicjowanie świadomego ruchu.
W Obu kierunkach siupy tylne (grzbietowe) (Tractus Droga biegnie w dół do rdzenia
Pęczki własne , 'Columnae posteriores [dorsales])
(Fasciicuii proprii)
; corticospinalis
lateralis)
DROGI WSTĘPUJĄCE kręgowego i przewodzi impulsy
Droga rdzeniowo- Przenoszą bodźce czuciowe przez brzuszne korzenie rdzenia
-móżdżkowa tylna z organizmu do mózgu. kręgowego do mięśni szkieletowych.
(Tractus
spmocerehpllarr
D Słupy tylne przenoszą do rdzenia
przedłużonego w mózgu informacje DROGI
o delikatnym dotyku i ucisku POZĄPIRĄMIDOWE
z receptorów znajdujących się II Droga pokrywowo-rdzeniowa
w skórze. Odpowiedzialne są one zaczyna się w śródmózgowiu
również za odczuwanie pozycji ciała i biegnie w dół w słupach
(proprioceptory) i odbierają bodźce przednich. Uczestniczy w kontroli
z receptorów znajdujących równowagi i koordynacji.
w stawach, ścięgnach i mięśniach. B Droga czerwienno-rdzeniowa
B Przednia i boczne drogi rozpoczyna się w jądrze czerwiennym
rdzeniowo-wzgórzowe przenoszą śródmózgowia i schodzi do słupów
informacje o trudnym do bocznych, pomagając w kontroli
umiejscowienia dotyku, ucisku, postawy i napięcia mięśniowego.
bólu i temperaturze. B Droga siatkowo-rdzeniowa
D Przednie i tylne drogi rdzeniowo- rozpoczyna się w pniu mózgu,
Droga czerwienno- -móżdżkowe przenoszą informacje w tworze siatkowatym, i schodzi
Droga -rdzeniowa o dotyku i ucisku do móżdżku, aby
(Tractus w słupach bocznych i przednich. Jest
rdzeń iowo-
-móżdżkowa rubrospinalis) umożliwić mu udział w wykonywaniu odpowiedzialna za napięcie mięśni.
przednia Droga przedsionkowo- świadomych ruchów. B Droga przedsionkowo-rdzeniowa
(Tractus Droga -rdzeniowa rozpoczyna się jądrami
spinocerebella- rdzeniowo- Droga korowo- J {Tractus vestibuiospinalis)
przedsionkowymi w rdzeniu
ris anterior) -wzgórzowa -rdzeniowa Droga siatkowo- DROGI ZSTĘPUJĄCE
(Tractus spino- przednia -rdzeniowa Przenoszą sygnały z mózgu do reszty i schodzi w przednich i bocznych
thalamicus) (Tractus (Tractus reticuiospinaiisj słupach. Również uczestniczy
corticospinalis Droga pokrywowo-rdzeniowa organizmu. Uczestniczą w kontroli
anterior) (Tractus tectospinaiis) ruchów. w kontroli napięcia mięśni.

91
ATLAS ANATOMII

Nerwy rdzeniowe
Po obu stronach rdzenia kręgowego na całej jego długości odchodzi 31 par nerwów rdzeniowych.
W odcinku szyjnym odchodzi osiem par nerwów rdzeniowych, w piersiowym dwanaście,
w lędźwiowym pięć, w krzyżowym pięć, a w guzicznym jedna para.
Każdy nerw rdzeniowy ma dwa WIDOK OD PRZODU
korzenie. Korzeń przedni, czyli
brzuszny, zawiera włókna
(aksony) ruchowe, które Istota szara Nici korzeniowe
przewodzą sygnały kontrolujące (Substantia grisea) (Filia radicularis)
ruchy mięśni. Korzeń tylny, lub Komórki nerwowe Łączą się w wiązki -
grzbietowy, zawiera włókna i komórki podporowe korzenie grzbietowe
neurogleju jednego nerwu
przewodzące bodźce czuciowe
rdzeniowego
z ciała do rdzenia kręgowego Korzeń grzbietowy
nerwu rdzeniowego Istota biała
1 mózgu.
(Radix dorsalis nervi (Substantia alba)
spinalis) Włókna nerwowe
SEGMENTY Przewodzi bodźce z osłonką mielinową
Każdy korzeń składa się z wielu czuciowe do rdzenia
kręgowego Zwój rdzeniowy
małych nici korzeniowych, które
(Ganglion spinalis)
łączą się z rdzeniem. Fragment Skupisko komórek
Korzeń brzuszny
rdzenia kręgowego, od którego nerwu rdzeniowego nerwów czuciowych
odchodzą nici korzeniowe do (Radix ventralis nervi
jednego korzenia grzbietowego, spinalis)
określa się mianem segmentu. Przewodzi bodźce
W okolicach szyjnej i lędźwiowej nici ruchowe z rdzenia Gałąź brzuszna nerwu
kręgowego rdzeniowego
korzeniowe leżą w zbitych pęczkach,
Gałąź grzbietowa (Ramus ventralis nervi
a segmenty rdzenia kręgowego mają
nerwu rdzeniowego spinalis)
około 1 cm długości. Jednak Unerwia kończyny oraz
w okolicy piersiowej są one bardziej (Ramus dorsalis
nervi spinalis) K
przód i boki tułowia
rozproszone w segmencie, który ma Zaopatruje mięśnie
2 cm długości. i skórę pleców Szare i białe gałęzie
łączące
Słupy brzuszne — (Rami communicantes)
POWSTAWANIE (Columnae ventrales) Należą do autonomicznego
NERWÓW uktadu nerwowego, regulując
Korzenie brzuszne i grzbietowe, Szczelina pośrodkowa przednia automatyczne ruchy mięśni
(Fissura mediana anterior)
przechodząc wspólnie przez mały Biegnie w niej tętnica rdzeniowa przednia
otwór międzykręgowy, tworzą
jeden nerw rdzeniowy. GAŁĄZKI • Gałązki grzbietowe: zaopatrują dolnych nerwów wychodzą
Tuż przed miejscem połączenia Tuż po przejściu przez otwór mięśnie głębokie i skórę grzbietu. i biegną skośnie ku dołowi.
z korzeniem brzusznym, na międzykręgowy każdy nerw B Gałązki łączące: stanowią część Korzenie okolicy krzyżowo-
każdym korzeniu grzbietowym, rdzeniowy dzieli się na wiele autonomicznego układu -lędźwiowej tworzą wspólny
znajduje się rozszerzenie. Jest to gałązek lub gałęzi: nerwowego. pęczek, który schodzi prawie
tzw. zwój rdzeniowy, który zawiera pionowo. Stąd pochodzi nazwa
ciała komórkowe nerwów • Gałązki brzuszne: zaopatrują OGON KOŃSKI ogon koński (łac. Cauda eąuina),
czuciowych. kończyny i przednią powierzchnię Ponieważ rdzeń kręgowy jest który przypominają z wyglądu te
tułowia. krótszy niż kręgosłup, korzenie dolne korzenie.

Chociaż rdzeń kręgowy kończy się

KLUCZ j 0 miejsce można na poziomie krążka międ/ykręgo-
bez trudu wyczuć - Węzeł chłonny wego pomiędzy 1, a 2. kręgiem
pod skórą lędźwiowym, to jednak przestrzeń
- Trzon kręgu
podpajęczynówkową ciągnie się aż
. Jama podpaję- do drugiego kręgu krzyżowego.
J czynówkowa Poniżej rdzenia kręgowego ciągnie
się worek utworzony z opon,
Otwór
międzykręgowy w którym znajduje się koński
ogon, nić końcowa i płyn
Galąż -Wyrostek
poprzeczny mózgowo-rdzeniowy.
brzuszna
tuku kręgowego Pomiędzy dwa wyrostki
kolczyste kręgu można wprowadzić
cienką igłę, aby pobrać do badania
Odgałęzienie gałęzi
grzbietowej Wyrostek małą ilość płynu mózgowo-
kolczysty -rdzeniowego. Ten całkiem Punkcję lędźwiową wykonuje się
bezpieczny zabieg, określany jako w celu uzyskania płynu mózgowo-
Bezpieczna strefa dla punkcji lędźwiowej ogranicza się do dolnej punkcja lędźwiowa, zwykle -rdzeniowego tub podania leków
przestrzeni międzykręgowej ze względu na obecność rdzenia wykonuje się, wkłuwając igłę bezpośrednio do rdzenia
kręgowego wypełniającego przestrzeń podpajęczynówkową. pomiędzy 3. a 4. kręgiem kręgowego. Igłę wprowadza się
lędźwiowym. do jamy podpajęczynówkowej.

92
 KLATKA PIERSIOWA

Ukrwienie rdzenia kręgowego

Rdzeń kręgowy zaopatrywany jest w krew przez złożony
układ tętnic. Odpowiednie ukrwienie jest niezbędne do
prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego.
Tętnice rdzeniowe przednie odchodzą wzdłuż nerwów poprzez otwory
od dwóch tętnic kręgowych między kręgowe.
w podstawie mózgu i łączą się, Zwykle jedna z tętnic
tworząc jedną tętnicę biegnącą korzeniowych przednich jest większa
w dóf z przodu rdzenia kręgowego niż inne i nazywana jest tętnicą
w szczelinie pośrodkowej przedniej. korzeniową wielką Adamkiewicza.
Gałązki segmentalne odchodzące od Najczęściej odchodzi od odgałęzienia
tej tętnicy zaopatrują przednie dwie aorty zstępującej na pograniczu
trzecie rdzenia kręgowego. części piersiowej i lędźwiowej
Dwie tętnice rdzeniowe tylne rdzenia kręgowego, przeważnie po
również odchodzą od tętnic stronie lewej. Tętnica korzeniowa
kręgowych i biegną ku dołowi wielka może być głównym
wzdłuż rdzenia kręgowego. Leżą one naczyniem zaopatrującym w krew
obustronnie w bruździe bocznej dolne dwie trzecie rdzenia
tylnej rdzenia, do przodu i w bok od kręgowego, a jej uszkodzenie podczas
korzeni grzbietowych. Naczynia te urazu lub zabiegu chirurgicznego
zaopatrują w krew tylną jedną może spowodować martwicę rdzenia
trzecią rdzenia kręgowego. kręgowego na znacznym obszarze
Rdzeń kręgowy zaopatrują też i poważne zaburzenia neurologiczne.
gałęzie rdzeniowe odchodzące od
tętnic szyjnych głębokich w szyi, Odlew aorty (kolor czerwony) i jej
tętnic międzyżebrowych w klatce gałęzi uwidacznia bogate
piersiowej i tętnic lędźwiowych odcinkowe naczynia rdzenia
w dolnej części pleców. Naczynia kręgowego; korzeniom nerwowym
te wnikają do rdzenia kręgowego towarzyszą naczynia.

Korzeń brzuszny Przestrzeń (Jama) Kości kręgosłupa stanowią -rdzeniowy. Jest on „amortyzatorem"
nerwu rdzeniowego podpajęczynówkowa najważniejszą ochronę rdzenia rdzenia kręgowego i pomaga usuwać
(Radix ventralis nervi (Cavum subarachnoideale) kręgowego, tak jak kości czaszki produkty przemiany materii
spinalis) Istota — Wypełniona ptynem mózgowo- chronią mózg. Jednak podobnie jak powstające podczas metabolizmu
szara -rdzeniowym; znajduje się między oponą
miękką a btoną podpajęczynówkowa mózg, rdzeń kręgowy jest komórek nerwowych. Płyn
(Substantia
dodatkowo chroniony przez trzy mózgowo-rdzeniowy jest
Korzeń grzbietowy grisea) Istota biała
(Substantia alba) błony, które biegną w dół z wnętrza wytwarzany w splocie
nerwu rdzeniowego
czaszki przez otwór wielki. naczyniówkowym wewnątrz komór
(Radix dorsalis
nervi spinali^) Opona twarda jest wytrzymałą mózgu i krąży dookoła mózgu
I włóknistą błoną zewnętrzną. Od i rdzenia kręgowego.
trzonów i kości kręgów oddziela ją Około 21 trójkątnych wypustek
jama nadtwardówkowa zawierająca opony miękkiej - więzadeł
tkankę tłuszczową i liczne żyły. ząbkowanych - przechodzi na
Błona środkowa, tak zwana zewnątrz pomiędzy korzeniami
pajęczynówka, jest cieńsza i bardziej przednimi a tylnymi, by połączyć
delikatna, znajdujący się w niej się z pajęczynówka i wewnętrzną
układ włókien tkanki łącznej powierzchnią opony twardej. Służą
przypomina sieć pajęczą. Jama one do „zawieszania" rdzenia
podtwardówkowa, znajdująca się kręgowego na jego oponie twardej.
pomiędzy oponą twardą
a pajęczynówka, zawiera zwykle
niewiele płynu.

k OPONA MIĘKKA
Najbardziej wewnętrznie położoną
błoną jest opona miękka, która
przylega bezpośrednio do
powierzchni rdzenia kręgowego.
Jest przezroczysta i znajduje się
w niej wiele drobnych naczyń
krwionośnych, zaopatrujących rdzeń
kręgowy w tlen i substancje
odżywcze. Pomiędzy pajęczynówka
a oponą miękką mieści się jama
podpajęczynówkowa, w której
Opona miękka znajduje się płyn mózgowo-
(P/a mater) Na tym specjalnym zdjęciu
Pajęczynówka Opona twarda - Delikatna, najbardziej
Rdzeń kręgowy, tak jak mózg, rentgenowskim rdzenia kręgowego
(Arachnoidea) (Dura mater) wewnętrznie położona
Btona środkowa, leżąca Mocna, włóknista btona; ściśle przylega otaczają i ochraniają trzy błony - widać koniec rdzenia i pasma
pomiędzy oponą twardą btona; najbardziej do powierzchni rdzenia opona twarda, pajęczynówka opony miękkiej kotwiczące go
a miękką zewnętrzna z trzech opon kręgowego i opona miękka. do kości guzicznej.

93
ATLAS ANATOMII

Mięśnie grzbietu
Mięśnie grzbietu umożliwiają utrzymanie wyprostowanej pozycji ciała oraz wykonywanie
ruchów kręgosłupa. Mięśnie powierzchowne pleców współdziałają z innymi mięśniami
w wykonywaniu ruchów ramion i barków.
Mięśnie głębokie pleców podpierają
i umożliwiają wykonywanie ruchów
w obrębie kręgosłupa. Mięśnie
powierzchowne wspierają ruchy
ramion i barku. Mięsień zębaty tylny górny
Kość potyliczna
(Os occipitale) (Musculus serratus posterior superior)
MIĘŚNIE Kość czaszki, która łączy się Dźwiga górne żebra podczas wdechu
POWIERZCHOWNE za pomocą stawu z pierwszym
Mięsień czworoboczny jest dużym kręgiem (atlasem)
Mięsień naramienny
mięśniem w kształcie wachlarza, Mięsień płatowaty głowy (Musculus deltoideus)
a jego górny brzeg tworzy widoczne (Musculus splenius capitis) Okrywa staw barkowy;
Zgina głowę w bok i obraca odwodzi ramię do
wzniesienie ciągnące się od szyi do
w bok oraz do tylu poziomu i obraca je
barku. Jest on przyczepiony do kości
czaszki i podtrzymuje, skręca głowę Mięsień dźwigacz Mięsień podgrzebieniowy |
oraz umożliwia odciągnięcie barków łopatki (Musculus infraspinatus)
ku tyłowi. Mięsień najszerszy (Musculus levator scapulae) Leży częściowo za mięśnie
grzbietu jest największym Współdziała z mięśniem naramiennym
czworobocznym, pociągając i czworobocznym grzbietu;
i najsilniejszym mięśniem grzbietu.
łopatkę ku górze i do środka stabilizuje kość ramienną
Łączy się z kręgosłupem powyżej w stawie barkowym i jest
dolnego brzegu mięśnia Łopatka częścią stożka rotatorów
czworobocznego i biegnie ku dołowi (Scapula)
do tylnej powierzchni miednicy. Mięsień czworoboczny
Mięsień najszerszy grzbietu pozwala (Musculus trapezius)
Mięsień Różne wtókna mięśnia
przenieść uniesione ramię ku tyłowi prostownik grzbietu czworobocznego unoszą
do linii tułowia, nawet pokonywać (Musculus erector spinae) łopatkę, opuszczają ją,
duży opór. Kontroluje ruch zginania przesuwają w stronę
tułowia do przodu i utrzymuje kręgosłupa i z powrotem
Do grupy mięśni
wyprostowaną postawę
powierzchownych należy również
warstwa małych mięśni. Mięsień Mięsień zębaty Mięsień najszerszy
dźwigacz łopatki, mięsień tylny dolny grzbietu
równoległoboczny większy (Musculus serratus (Musculus latissimus
i mniejszy przebiegają pomiędzy posterior interior) dorsi)
kręgosłupem a łopatką i poruszają Obniża żebra Współdziała z innymi
w czasie wydechu mięśniami przy ruchach
łopatką do góry i do środka.
Miednica ramienia; przywodzi do
Stożek rotatorów barku stanowią tyłu ramię
(Pelvls)
mięśnie, które biegną pomiędzy Sktada się
łopatką a głową kości ramiennej z kości biodrowych, Kość krzyżowa
w stawie barkowym. Mięśnie te kości krzyżowej (Os sacrum)
wspólnie utrzymują głowę kości i kości guzicznej Dolna część kręgosłupa:
ramiennej ściśle w stawie barkowym. ma połączenie stawowe
Mięsień zębaty tylny biegnie od z piątym kręgiem
lędźwiowym i kością
kręgosłupa do żeber i porusza klatką
guziczną
piersiową podczas oddychania.

Obrót Zgięi ie do przodu

Obrót (ruchy skrętne) Zgięcie boczne
Skurcz krótkich mięśni
międzykręgowych oraz innych
mięśni głębokich umożliwia
wykonanie ruchu skrętnego,
jednak największy skręt pleców
odbywa się w obrębie bioder.
Zgięcie boczne
Skurcz mięśni głębokich po jednej
stronie umożliwia wykonanie
zgięcia bocznego kręgosłupa.
Te cztery rysunki pokazują
zakres ruchów (włącznie ze
Zgięcie do przodu Prostowanie zwyczajnym staniem), w którym
biorą udział mięśnie grzbietu.
Zgięcie do przodu możliwe jest
dzięki zmniejszeniu napięcia
mięśni głębokich i zadziałaniu sih
ciężkości, która zgina ciało do
przodu.
Prostowanie
Skurcz długich głębokich mięsni
grzbietu powoduje wyprostow ame
kręgosłupa. Podczas stania grupa
tych mięśni jest stale aktywna,
aby przeciwdziałać sile ciężkośu,
która zgina kręgosłup do pi/oilu

94

Mięśnie głębokie grzbietu
Mięśnie głębokie grzbietu
są przyczepione do
leżących poniżej kręgów,
miednicy i żeber.
Współdziałają one ze sobą,
umożliwiając wykonywanie
płynnych ruchów Mięsień półkolcowy głowy
kręgosłupa. (Musculus semispinalis capitis)
Przyczepiony do podstawy
Mięśnie muszą iączyć się z kośćmi, czaszki; pomaga podtrzymywać
aby zyskać punkt podparcia (ramię gtowę
dźwigni), potrzebny im do
pełnienia swoich funkcji. Mięśnie
głębokie grzbietu są przyczepione Mięsień półkolcowy
do kręgów, żeber, podstawy czaszki klatki piersiowej
(Musculus
i miednicy.
semispinalis thoracis)
Prostuje kręgosłup
WARSTWA MIĘŚNI i gtowę
GŁĘBOKICH
Mięśnie
Mięśnie głębokie grzbietu tworzą
międzyżebrowe
kilka warstw; najgłębiej leżą zewnętrzne
najkrótsze mięśnie biegnące skośnie,
(Musculi -
które łączą sąsiednie kręgi. Nad nimi intercostales extemi)
znajdują się mięśnie dłuższe, które Przybliżają do
biegną pionowo siebie żebra w czasie
oddychania
i łączą ze sobą kręgi oraz żebra.
Bliżej powierzchni mięśnie stają
się dłuższe, niektóre łączą się Mięsień
poprzeczny
z miednicą i potylicą (z tyłu
brzucha
podstawy czaszki), jak również (Musculus transversus
z kręgami. abdominis)
Przebiega dookoła, od
W tej warstwie znajduje się
brzucha do pleców
wiele mięśni. Chociaż każdy
mięsień ma swoją nazwę, która Mięsień
odpowiada jego umiejscowieniu, to wielodzietny
praktycznie współdziałają one (Musculus multifidus)
w różnych „zespołach", a nie Pomaga prostować
i skręcać kręgi
pojedynczo. Wspólnie tworzą dużą
grupę mięśni głębokich leżącą po
Miednica
obu stronach kręgosłupa i razem
(Pelvis)
sprawiają, że kręgosłup przyjmuje Miejsce przyczepu
kształt litery S, umożliwiając wielu mięśni
przepływ płynu w rdzeniu.
Podtrzymywanie głowy i szyi
Mięsień mostkowo-
-sutkowo-obojczykowy
(Musculus
sternocleidomastoideus)
Zgina gtowę do przodu
i skręca ją
I
Mięsień czworoboczny
(odcięty)
(Musculus trapezius)
Stabilizuje, skręca
łopatkę; przyczepiony
z tyłu głowy (potylica)
Mięsień pochyły
(Musculus scalenus)
Zgina i skręca szyję;
unosi dwa pierwsze żebra
w czasie wdechu
— Mięsień płatowy
(Musculus splenius)
Prostuje, skręca szyję
w bok i do tytu
KLATKA PIERSIOWA
Mięśnie skręcające szyi
• (Musculi rotatores cenicis)
Wprawiają w ruch kręgi szyjne;
prostują i skręcają ten odcinek
kręgostupa
Łopatka
(Scapula)
Łączy się za pomocą stawu z kością
ramienną w stawie barkowym
Kość
ramienną
(Humerus)
MHB Kość ramienia
— Mięśnie skręcające
klatkę piersiową
(Musculi rotatores
thoracis)
Działają razem,
prostując i skręcając
kręgosłup
Mięśnie dźwigacze
żeber
(Musculi levatores
costarum)
Pomagają unosić żebra
IRKSBE'
w czasie oddychania
Mięsień
czworoboczny lędźwi
(Musculus quadratus
lumborum)
Pomaga utrzymać
wyprostowaną
sylwetkę; zgina
tułów w bok
Kość krzyżowa
(Os sacrum)
Część kręgostupa;
łączy się z kością
guziczną i piątym
kręgiem lędźwiowym
Mięśnie głębokie, przymocowane miejsce przy podnoszeniu się
w górnym odcinku kręgosłupa z pozycji leżącej.
szyjnego, łączą się również Mięśnie płatowe są szerokimi
z czaszką i utrzymują szyję oraz płaszczyznami utworzonymi
głowę w wyproście. Środek z włókien mięśniowych, które
ciężkości głowy znajduje się przed otaczają z zewnątrz mięśnie
kręgosłupem, konieczny jest więc głębokie szyi. Mięśnie płatowe
stały skurcz mięśni z tyłu szyi, aby jednym końcem są przyczepione
zapobiec opadaniu głowy do przodu do kręgów szyjnych, a drugim do
- stąd bierze się „kiwanie" głowy kości potylicznej z tyłu czaszki.
do przodu, kiedy mięśnie się Kiedy działają mięśnie tylko
rozluźniają i zasypiamy. z jednej strony szyi, głowa obraca
się w stronę przeciwległą i skręca
Mięśnie mostkowo-sutkowo-
się; działając obustronnie i razem
-obojczykowe są dużymi mięśniami
znajdującymi się po obu stronach z innymi mięśniami, odchylają
szyi. Są najsilniejszymi mięśniami głowę i szyję do tyłu.
zginającymi głowę i mogą też się Prostowanie szyi wspomaga
napinać, aby podtrzymywać również mięsień czworoboczny,
wyprostowaną głowę, jak ma to który łączy się z kością potyliczną,
kręgosłupem piersiowym
i łopatką.
Widok z boku mięśni szyi
przedstawia kilka głównych
mięśni podtrzymujących
i zginających głowę oraz szyję.
95
ATLAS ANATOMII

Obręcz kończyny górnej

Obręcz kończyny górnej jest strukturą kostną, która łączy się za pomocą stawów i stanowi
punkt podparcia dla mięśni kończyn górnych. W jej skład wchodzą z przodu
klatki piersiowej obojczyki, a z tyłu łopatki.
Kończyna górna łączy się ze Obręcz kończyny górnej widziana z góry
szkieletem za pomocą obręczy
kończyny górnej, która składa się Łopatka
z obojczyka i łopatki. Obręcz (Scapula)
kończyny górnej ma tylko jeden Leży z tytu po obu stronach klatki
staw, którym łączy się z pozostałą piersiowej; wraz z obojczykami
tworzy obręcz kończyny górnej
częścią szkieletu. Jest nim staw
(obręcz barkową)
mostkowo-obojczykowy, połączenie ^ 3 Wyrostek barkowy
mostka z przyśrodkowym końcem ' S r (Acromion)
Pierwszy kręg gg\ Grzebień
Łączy się z obojczykiem, tworząc staw
obojczyka. Stabilność obręczy piersiowy W łopatki
barkowo-obojczykowy; wystaje ponad
kończyny górnej zapewniają mięśnie głowę kości ramiennej (Yertebra thoracica) (Spina scapulae)
i więzadła łączące się z czaszką, Wystający grzebień
kostny, na którego
żebrami, mostkiem i kręgami. końcu znajduje się
wyrostek barkowy
OBOJCZYK
Obojczyk jest kością w kształcie
litery S, która leży poziomo
w górnym odcinku klatki piersiowej.
Przednia i górna powierzchnia
obojczyka są gładkie, podczas gdy
dolne powierzchnie są szorstkie # #
— *
i wyżłobione przez przyczepione
więzadła i mięśnie.
Koniec przyśrodkowy d- ^ 5 \ Obojczyk
(mostkowy) obojczyka ma dużą ^ f (Clavicula)
owalną powierzchnię, którą styka Ostania duże naczynia
Wyrostek kruczy krwionośne i nerwy, które
się z mostkiem w stawie mostkowo- (Processus przechodzą z podstawy
-obojczykowym. Mniejsza coracoideus) szyi do ramienia;
powierzchnia stawowa znajduje się Wyniosłość kostna adaptuje się do nacisku
po drugiej stronie, w miejscu gdzie topatki wywieranego od góry -
obojczyk tworzy staw barkowo- staje się grubszy
-obojczykowy z wyrostkiem i bardziej wygięty
barkowym łopatki. / 5 a Staw mostkowo-obojczykowy
**& (Articulatio sternoclavicularis) Pierwsze żebro
Obojczyk działa jak rozporka Staw panewkowy; kości tworzące staw (Costa I)
odciągająca kończynę górną od są oddzielone od siebie ptynem Pierwsze żebro jest
ciała, co umożliwia wykonywanie wypełniającym jamę stawową, w której połączone z obojczykiem
znajduje się maty krążek włóknisto- za pomocą silnego więzadła
szerokich ruchów w wielu Mostek
-chrzęstny żebrowo-obojczykowego
płaszczyznach. Wraz z łopatką (Sternum)
i przyłączającymi się mięśniami Ptaska kość położona
KLUCZ z przodu klatki piersiowej, Obręcz kończyny górnej
przenosi również siłę uderzenia To miejsce można
bez trudu wyczuć która tączy się z obojczykami (obręcz barkową) tworzą łopatki
działającą na kończyny górne. pod skórą i pierwszymi sześcioma lub i obojczyki. Do tej struktury kostnej
siedmioma żebrami przymocowane są kończyny górne.

Stawy oBojczyka^
Więzadło żebrowo- Staw mostkowo-obojczykowy Staw mostkowo-obojczykowy jest Do stabilizacji stawu przyczynia się
-obojczykowe (Articulatio sternoclavicuiaris) jedynym kostnym połączeniem również więzadło żebrowo-
Pierwsze żebro (Ugamentum Obojczyk pomiędzy obręczą barkową a resztą -obojczykowe, które wiąże go
fCosfa I) sternoclavilure) (Clavicula)
szkieletu. Można go wyczuć pod z leżącym od spodu pierwszym
Wcięcie szyjne mostka skórą przy mostkowym końcu żebrem.
(Incisura lugulans) obojczyka, jest on dość duży W stawie mostkowo-
i wystaje ponad rękojeść mostka -obojczykowym możliwe są tylko
(górny odcinek mostka); po obu niewielkie ruchy; zewnętrzny
stronach tworzy dobrze widoczne koniec obojczyka może przesuwać
wybrzuszenie u podstawy szyi. się do góry, w czasie np. wzruszania
Jama stawowa jest podzielona na ramionami, lub do przodu, gdy
'_ _ Rękojeść mostka
(Manubnum sterni) dwie części poprzez krążek ramię się wyciąga, by chwycić coś
i-*• śródstawowy zbudowany znajdującego się z przodu ciała.
z chrząstki włóknistej, który Staw barkowo-obojczykowy
sprawia, że końce są lepiej stanowi połączenie zewnętrznego
dopasowane, a staw jest stabilny. końca obojczyka z wyrostkiem
barkowym. Staw barkowo-
Staw mostkowo-obojczykowy -obojczykowy obraca łopatkę na
stabilizuje twarda torebka obojczyku pod wpływem działania
włóknista oraz otaczające mięśni, które łączą łopatkę z resztą
Trzon mostka
(Corpus sterni) go mocne więzadta. szkieletu.

Łopatka
Łopatka jest płaską,
trójkątną kością położoną
z tyłu pleców. Wraz
z obojczykiem tworzy
obręcz kończyny górnej
(obręcz barkową).
Łopatka (tac. scapula) znajduje się
z tylu klatki piersiowej po obu
stronach i pokrywa obszar od
drugiego do siódmego żebra.
Łopatka ma kształt trójkąta -
występują w niej boki
- przyśrodkowy, zewnętrzny i górny
oraz trzy kąty pomiędzy nimi.
POWIERZCHNIE
Łopatka ma dwie powierzchnie:
przednią i tylną. Powierzchnia
przednia lub inaczej żebrowa
znajduje się naprzeciw żeber
tworzących tył klatki piersiowej.
Jest ona wklęsła i ma duże
zagłębienie, tzw. dół podlopatkowy,
który stanowi rozległą
powierzchnię dla przyczepu mięśni.
Tylna powierzchnia jest podzielona
przez wystający grzebień topatki. Dół
nadgrzebieniowy jest małym
obszarem położonym nad
grzebieniem łopatki, a dól
podgrzebieniowy znajduje się
poniżej. Do tych wgłębień są
przyczepione mięśnie o tych samych
nazwach.
WYROSTKI KOSTNE
Grzebień topatki jest grubą
wyniosłością kostną przechodzącą
w kostny wyrostek barkowy -
spłaszczoną wyniosłość kostną, która
stanowi wierzchołek barku. Kąt
boczny, najgrubsza część łopatki,
zawiera wydrążenie stawowe łopatki
(panewkę stawową), w którą
wchodzi głowa kości ramiennej
w stawie ramiennym. Wyrostek
kruczy jest ważnym miejscem, do
którego przyczepione są mięśnie
i więzadta; można go również
wyczuć w tej okolicy.
KLATKA PIERSIOWA
Łopatka widziana od tyłu
/ 3 Ł Wyrostek Grzebień topatki
' • J barkowy (Spina scapulae) Brzeg górny
Biegnie prawie poziomo na (Margo superior)
(Acromion)
grzbietowei powierzchni łopatki;
Łączy się z zewnętrznym
końcem obojczyka w stawie można go wyczuć pod skórą
w górnej części pleców
barkowo-obojczykowym
Kąt górny
(Angulus superior)
Brzeg
przyśrodkowy
(Margo medialis)
Biegnie równolegle do
kręgostupa przy utożeniu
ręki wzdłuż tułowia
Brzeg boczny
(Margo lateralis)
Wzmocniony na całej swej
długości przez grube pasmo kostne
Dót podgrzebieniowy
— Kąt górny (Fossa infraspinata)
(Angulus Miejsce przyczepu mięśni, gtównie
superior) mięśnia podgrzebieniowego
Górny brzeg
topatki £j£k Wyrostek
> S ' kruczy
Brzeg górny (Processus coracoideus)
(Margo superior) Miejsce przyczepu mięsni
Najcieńszy i najkrótszy i więzadeł
z trzech brzegów Brzeg
łopatki przyśrodkowy
(Margo medialis)
Wyrostek barkowy
(Acromion) |_ £5S Kąt dolny
^mr (Angulus interior)
Brzeg wydrążenia Utworzony przez
stawowego zetknięcie się brzegów
(Cavitas glenoidalis) przyśrodkowego
Wydrążenie stawowe i bocznego łopatki;
(panewka stawowa), które można go łatwo
łączy się z główką kości wyczuć pod skórą
ramiennej, tworząc staw ramienny
Brzeg przyśrodkowy
(Margo medialis)
KLUCZ To miejsce można
Dót podłopatkowy bez trudu wyczuć
(Fossa subscapularis) pod skórą
Rozległe zagłębienie,
do którego przyczepione
są mięśnie Widok łopatki od tylu (góra) ukazuje
grzebień kostny, który można bez
trudu wyczuć pod skórą. Wyrostek
Łopatka widziana od przodu kruczy i dól podlopatkowy widoczne
są na rycinie przedstawiającej
łopatkę od przodu (z lewej).
odstająca
Łopatka, pomimo że nic ma 7. pachy po powierzchni mięśnia pod
połączenia kostnego z kręgosłupem skórą i w związku z tym jest
i żebrami, przylega ściśle do tylnej narażony na urazy. Uszkodzenie
ściany klatki piersiowej dzięki tego nerwu, np. w wyniku głębokiej
działaniu mięśni, głównie mięśnia rany, prowadzi do porażenia mięśnia
zębatego przedniego. zębatego, przez co ustępuje skuicz
Mięsień zębaty przedni mięśnia, który przytrzymywał
unerwiany jest przez nerw łopatkę płasko przy żebrach.
piersiowy długi, który schodzi W takiej sytuacji przyśrodkowy :
brzeg i dolny kąt łopatki odsuwa
Ustawienie lewej łopatki tego się od linii pośrodkowej ciała,
chorego jest spowodowane a łopatka może ostawać od klatki
uszkodzeniem nerwu piersiowej jak skrzydło. Dlatego tez
piersiowego długiego. Nerw ten stan ten, który się jeszcze bardzie)
zaopatruje mięsień zębaty nasila, określany jest jako łopatka
przedni, który obniża i przyciąga odstająca {scapula alata; ala po
łopatkę do klatki piersiowej. łacinie znaczy skrzydło).
97
ATLAS ANATOMII

Mięśnie obręczy
barkowej
Obręcz barkowa, czyli obręcz kończyny górnej, składa się z łopatki i obojczyka.
Jest ona odpowiedzialna za łączenie kończyn górnych ze szkieletem. Mięśnie obręczy
barkowej zapewniają stabilność łopatkom i obojczykom.
Zgodnie z definicją obręcz kończyny
górnej jest to struktura łącząca Mięśnie obręczy kończyny górnej widziane od przodu
kończyny górne z kośćcem tułowia,
łopatkami i obojczykami, do których
przyłączają się mięśnie obręczy Powierzchowne Głębokie
barkowej. Jest jednak kilka mięśni,
które bezpośrednio łączą kończynę Obojczyk Mięsień mostkowo-sutkowo-
(Clavicula) -obojczykowy
górną ze szkieletem i pośrednio
Łączy się stawem (Musculus sternocleidomastoideus)
wpływają na ruchy obręczy barkowej. Mięsień naramienny z łopatką i mostkiem Umożliwia zginanie i obracanie gtowy
Grupa tych mięśni należy do (Musculus w bok w stronę przeciwległą
zewnętrznych mięśni tułowia - np. deltoideus)
Pokrywa staw Mięsień podobojczykowy
mięsień piersiowy większy z przodu barkowy; nadaje (Musculus subclavlusj
i mięsień najszerszy grzbietu z tyłu. barkowi zaokrąglony Pomaga unieruchomić obręcz
kształt kończyny górnej i chroni
ące głębiej naczynia
MIĘSIEŃ PIERSIOWY
WIĘKSZY
Mięsień piersiowy większy ma dwa
miejsca przyczepu - do mostka
i przyległych chrząstek żebrowych
oraz do przyśrodkowej jednej
trzeciej obojczyka. Jego ścięgno
owija się w kierunku przeciwnym
do ruchu wskazówek zegara, na Mięsień trójgtowy
Mięsień podłopatkowy
bruździe międzyguzkowej w górnym ramienia
(Musculus subscapularis)
końcu kości ramiennej. Nadaje to (Musculus triceps Obraca ramię do
brachii) wewnątrz i unieruchamia
głowie obojczyka większą Prostuje ramię
wytrzymałość mechaniczną podczas (stabilizuje) staw barkowy
i przedramię
zginania ramienia.
Mięsień najszerszy Mięsień piersiowy
Mięsień piersiowy większy jest grzbietu mniejszy
unerwiany i unaczyniany z wielu (Musculus latissimus dorsi) (Musculus pectoralis minor)
źródeł. Przyczep mostkowo-żebrowy Szeroki mięsień grzbietu; Łączy się z wyrostkiem
mięśnia piersiowego większego jest silny mięsień prostujący kruczym łopatki; bierze
silnym przywodzicielem ramienia ramię udział w wypychaniu
ramienia do przodu
(przyciąga ramię do ciała) i jest
dobrze rozwinięty u osób
Mięsień piersiowy większy Mięsień zębaty przedni
uprawiających wspinaczkę oraz
(Musculus pectoralis major) (Musculus serratus anterior)
dźwigających ciężary. Jeśli ramię jest Jest przyczepiony do mostka, Otacza klatkę piersiową;
unieruchomione, mięsień ten może obojczyka i chrząstki żeber; odgrywa istotną rolę
unosić żebra i działać jak dodatkowy przyciąga ramię do ciała w unoszeniu ramienia
mięsień oddechowy podczas i ku przodowi Mostek i ruchach ręki ustawionej
Rękojeść mostka — - (Słernum) w poziomie (np. przy
wdechu. (Manubńum stemi) Miejsce przyczepu mięśnia wbijaniu gwoździ)
Górna część mostka piersiowego większego

morsioiwm
Poniżej mięśnia piersiowego
większym i pod nim leżą mięśnie
piersiowy mniejszy i podobojczykowy.
Mięsień podobojczykowy ma
niewielkie znaczenie - unieruchamia
on obojczyk podczas wykonywania
ruchów obręczy barkowej. Przy
złamaniu obojczyka mięsień
Jeśli ramię jest unieruchomione,
mięsień piersiowy większy może
unosić żebra, przez co działa jak
dodatkowy mięsień oddechowy
(wdechowy). Wyczerpany sprinter
z rękami wspartymi o kolana
wykorzystuje jego działanie.
podobojczykowy razem z mięśniem
naramiennym i działaniem siły
ciężkości przemieszcza zewnętrzny
fragment obojczyka w dół, natomiast
odcinek przyśrodkowy jest
przesuwany do góry przez mięsień
mostkowo-sutkowo-obojczykowy.
Przesunięcie tych fragmentów
kostnych jest niebezpieczne dla
leżących pod obojczykiem naczyń.
Mięsień mostkowo-sutkowo-
-obojczykowy jest przyczepiony do
przyśrodkowej jednej trzeciej
obojczyka i trzonu mostka, bierze
udział głównie w wykonywaniu
ruchów głową i szyją. Mięsień
piersiowy mniejszy jest przyczepiony
do drugiego, trzeciego, czwartego
i piątego żebra oraz do wyrostka
kruczego łopatki. Współuczestniczy
on w przesuwaniu łopatki wzdłuż
ściany klatki piersiowej. Ruch ten
jest potrzebny np. przy zadawaniu
ciosu pięścią.
Głównym mięśniem, który
pociąga łopatkę ku przodowi, jest
mięsień zębaty przedni. Mięsień ten
otacza dookoła ścianę klatki
piersiowej i łączy się z wewnętrznym
brzegiem łopatki. Mięsień wspomaga
czworoboczny obrót łopatki.

98

Obręcz barkowa widok z tyłu
Duży mięsień
czworoboczny i najszerszy
grzbietu są mięśniami
powierzchownymi grzbietu,
które łączą się i wpływają
na ruchy obręczy barkowej.
Mięsień najszerszy grzbietu jest
przyczepiony do dolnych kręgów
piersiowych, lędźwiowych
i krzyżowych oraz do powięzi
piersiowo-lędźwiowej i tylnego
odcinka grzebienia biodrowego,
a kilka włókien mięśniowych łączy
się z czterema dolnymi żebrami.
Z tak szerokiej podstawy włókna
mięśnia zbiegają się na bruździe
międzyguzkowej kości ramiennej.
Mięsień najszerszy grzbietu
wspomaga mięsień piersiowy większy
w przyciąganiu (przywodzeniu)
ramienia do tułowia. Ponieważ
mięsień ten otacza również dolne
żebra, wspomaga on nasilony
wydech, np. podczas kaszlu.
MIĘSIEŃ
CZWOROBOCZNY
Mięsień czworoboczny jest
mięśniem, który częściowo pokrywa
mięsień najszerszy grzbietu. Mięsień
czworoboczny ma wiele miejsc
przyczepu, począwszy od podstawy
czaszki (guzowatości potylicznej)
do wyrostków kolczystych dwunastu
kręgów piersiowych. Dolne włókna
mięśniowe są przyczepione do
grzebienia łopatki; włókna pośrednie
do wyrostka barkowego, a położone
najwyżej włókna do zewnętrznej
jednej trzeciej obojczyka. Górna
część zbliża łopatki do siebie,
a środkowa i dolna obraca łopatkę
w stosunku do klatki piersiowej.
I 99
Powierzchowne
Mięsień
czworoboczny
(Musculus trapezius)
Stabilizuje, unosi
i obraca łopatkę
Grzebień łopatk
(Spina scapulae)
Mięsień
podgrzebieniowy
(Musculus infraspinatus)
Stabilizuje kość ramienna
w panewce stawowej;
obraca ramię jak przy
uderzeniu z bekhendu
Mięsień obły większy
(Musculus teres major)
Współdziała z mięśniem
najszerszym grzbietu
przy zginaniu ramienia
Mięśnie obręczy barkowej widziane od tyłu
Mięsień rownoległoboczny mniejszy
(Musculus rhomboideus minor)
Pociąga łopatkę do środka i ku górze
Wyrostki kolczyste Powięź piersiowo-lędźwiowa
kręgów (Fascia thoracolumbalis)
Tkanka łączna, do której przyczepiony współpracuje przy nasilonym
jest mięsień najszerszy grzbietu
Mięśnie głębokie
Skurcz mięśni równoległoboczncgo
większego i mniejszego cofa łopatkę.
Mięśnie te łączą przyśrodkowy
brzeg łopatki z kręgosłupem
i umożliwiają cofnięcie łopatki
przed zadaniem ciosu pięścią lub
przed wykonaniem silnego
pchnięcia. Pokryte są mięśniem
czworobocznym, trudno je
zobaczyć i wyczuć. Przy porażeniu
po jednej stronie łopatka po tej
stronie odstaje od linii pośrodkowej
ciała.
Mięsień równolegloboczny
mniejszy i większy wraz
z dźwigaczem łopatki obracają
Mięśnie równolegloboczne
współdziałają w odciąganiu
łopatki, która ma umożliwić silne
pchnięcie. Działanie to można
zobaczyć w momencie
poprzedzającym wyprowadzenie
silnego ciosu przez boksera.
KLATKA PIERSIOWA
Głębokie
Mięsień nadgrzebieniowy
(Musculus supraspinatus)
Stabilizuje
Kość ramienna
(unieruchamia)
staw ramienny (Humerus)
odwodzi ramię Dtuga kość
przedramienia
Mięsień obły mniejszy
(Musculus teres minor)
Utrzymuje kość ramienna
w stawie, odwraca ramię,
napina torebkę stawową
lięsień podgrzebieniowy
(Musculus infraspinatus)
Utrzymuje kość ramienna
w stawie, obraca ramię na
zewnątrz
Mięsień równolegloboczny
większy
(Musculus rhomboideus major)
Współdziała z mięśniem
równolegtobocznym mniejszym
przy ruchach łopatki
Mięsień najszerszy grzbietu
(Musculus latissimus dorsi)
Szeroki mięsień grzbietu; silny
mięsień przywodzący do tyłu
i obracający ramię do wewnątrz,
oddychaniu, np. w czasie kaszlu
łopatkę przyśrodkowo,
przeciwdziałając mięśniowi
czworobocznemu i zębatemu
przedniemu.
R U C H Y ŁOPATKI
Ruchy łopatki są niezbędne, by
można było wykonywać szeroki
zakres ruchów w stawie ramiennym.
Choć nie ma anatomicznego
połączenia łopatki z tułowiem,
klinicyści często używają
sformułowania „staw łopatkowo-
-piersiowy", gdyż struktury te
stanowią anatomiczny układ
umożliwiający wykonywanie
ruchów.
Ruchy te są również przenoszone
do stawu mostkowo-obojczykowego
poprzez obojczyk. Staw mostkowo-
-obojczykowy jest jedynym
połączeniem pomiędzy obręczą
barkową a tułowiem.
ATLAS ANATOMII

Klatka piersiowa
Klatka piersiowa chroni ważne narządy znajdujące się wewnątrz, jak również jest miejscem,
do którego przyczepione są mięśnie grzbietu, klatki piersiowej i barków. Jest ona też
wystarczająco lekka, aby ruszać się podczas oddychania.
Klatkę piersiową od tyłu wzmacnia
12 kręgów piersiowych i 12 par
żeber, a od przodu chrząstki
żebrowe i mostek.
Rękojeść
ŻEBRA mostka
Każda z 12 par żeber łączy się (Manubrium sterni)
Część mostka, która
z tylu z odpowiednimi kręgami
łączy się
kręgosłupa piersiowego. Żebra z obojczykiem
następnie zaginają się ku dołowi i chrząstką
i kierują się w stronę przedniej pierwszego żebra
powierzchni ciała.
Dwanaście par żeber można
Trzon mostka
podzielić na dwie grupy. (Corpus sterni)
Przyjmując za kryteria podziału Żebra Na przedniej
miejsce ich przyczepu z przodu prawdziwe (1-7) powierzchni mostka
do mostka, są to: (Costa verae) znajdują się trzy
Te żebra fączą się poprzeczne grzebienie,
• Zebra prawdziwe - siedem
bezpośrednio świadczące o tym, że
górnych par żeber łączących się z mostkiem za trzon mostka powstał
bezpośrednio z mostkiem za pomocą swoich ze scalenia się
pomocą własnych chrząstek. chrząstek żebrowych czterech oddzielnych
• Żebra rzekome - pięć dolnych kości
par żeber, które nie łączą się
bezpośrednio z mostkiem, lecz 4 ^ Wyrostek
połączenie odbywa się za pomocą ^ S ' mieczykowaty
wspólnej chrząstki żebrowej. (Processus xiphoideus)
Zebra 11. i 12. pary nazywane są Najniżej położona
żebrami „wolnymi", gdyż nie łączą Żebra rzekome z trzech kości
(8-12) tworzących mostek;
się z chrząstką żebrową, a ich (Costa spuriae) często można go
przednie końce leżą wolno Te żebra nie mają wyczuć w postaci
wewnątrz mięśni tworzących bezpośredniego twardego „guzka"
boczną ścianę brzucha. połączenia w dole nadbrzusznym
z mostkiem Chrząstki żebrowe (dołku sercowym)
(Cartilago costalis)
Zebra 1-10 tączą się
z mostkiem za pomocą KLUCZ To miejsce można
Klatka piersiowa zbudowana chrząstek żebrowych,
tworząc brzeg żebrowy bez trudu wyczuć
jest z mostka i 12 par żeber pod skórą
z ich chrząstkami żebrowymi.

Iowa zel
Szyjka żebra Żebra od 3. do 10. są do siebie najkrótsze i najbardziej spłaszczone;
(Collum costae) bardzo podobne, a różnice w ich ma tylko jedną powierzchnię
Łączy głowę żebra
Głowa żebra budowie na tyle małe, że można je stawową w obrębie głowy, którą
z jego trzonem
(Caput costae) określić jako „typowe". Składają łączy się z pierwszym kręgiem
Łączy się się one z następujących części: piersiowym. Na górnej powierzchni
z przyporządkowa- ma wystający guzek, tzw. guzek
• Głowa żebra. Łączy się z kręgiem
nym mu kręgiem
piersiowym o tym samym numerze mięśnia pochyłego przedniego.
piersiowym
i jednocześnie z kręgiem położonym • Drugie żebro. Jest cieńsze niż
Guzek żebra
Trzon żebra powyżej (np. czwarte żebro łączy się żebro pierwsze, a trzon jest bardzo
(Tuberculum costae)
(Corpus costae) Łączy się zarówno z trzecim, jak i czwartym podobny do „typowego żebra".
Wewnętrzna z wyrostkiem kręgiem piersiowym]. W połowie długości znajduje się na
powierzchnia poprzecznym kręgu • Szyja żebra. Ta zwężona część nim wyniosłość, do której
trzonu zebra jest piersiowego o tym żebra łączy głowę żebra z trzonem. przyczepiony jest mięsień zębaty
wklęsła samym numerze
i ma wyżłobione • Guzek żebra. Guzkowata szorstka przedni.
podłużne wyniosłość stanowi połączenie • Żebra 11. i 12. (tzw. żebra
zagłębienia, które pomiędzy szyją a trzonem. Znajduje wolne). Mają one jedną
chronią biegnące się na niej powierzchnia stawowa, powierzchnię stawową znajdującą
przez nie nerwy która łączy się z wyrostkiem się na głowie żebra i nie mają
i naczynia
krwionośne poprzecznym kręgu piersiowego. powierzchni stawowej na guzku,
• Trzon żebra. Utworzony jest ze którą żebro łączyłoby się
Pierwsze i drugie prawe żebro spłaszczonej, zakrzywionej kości, z wyrostkiem poprzecznym
widziane z góry. Żebra te nie która otacza klatkę piersiową. przyporządkowanego mu kręgu
przypominają żeber od 3. do 10., piersiowego. Zakończone są
ponieważ są od nich krótsze, INNE ŻEBRA chrząstką i nie łączą się z innymi
bardziej płaskie i bardziej zagięte. • Pierwsze żebro. Jest najszersze, żebrami.

100

Mostek
Mostek jest długą płaską
kością, która leży
pionowo na środku
przedniej ściany klatki
piersiowej.
Mostek składa się z trzech części:
• Rękojeść. Ta kość tworzy górną
część mostka; ma kształt zbliżony
do trójkąta z wystającym i łatwo
wyczuwalnym wcięciem
położonym na środku jego górnego
brzegu, tzw. wcięciem szyjnym.
• Trzon. Rękojeść i trzon mostka
nie znajdują się w jednej
płaszczyźnie, tak więc ich ruchome
połączenie (chrząstkozrost) tworzy
kąt rozwarty ku tyłowi, tzw. kąt
mostka lub inaczej kąt Ludwiga.
Trzon jest dłuższy od rękojeści
i stanowi najdłuższy element
mostka.
B Wyrostek mieczykowaty. Jest
to mała spiczasta kość, położona
poniżej i nieco do tyłu od dolnego
końca trzonu mostka. U młodych
osób wyrostek mieczykowaty może
być strukturą chrzestną, jednak
w wieku 40-50 lat ulega zwykłe
całkowitemu skostnieniu.
Mostek składa się z trzech części:
rękojeści, trzonu i wyrostka
mieczykowatego.
Więzadlo międzyobojczykowe
Łączy dwa obojczyki
Połączenie chrzęstno-
-żebrowe
Połączenie między chrząstką
żebrową i żebrem kostnym
Jama stawowa
Połączenie między mostkiem
a chrząstką żebrową; mały
staw maziówkowy
Połączenia
międzychrząstkowe
Połączenia chrząstek
przylegających do siebie
dwóch lub więcej żeber
KLATKA PIERSIOWA
} Wcięcie obojczykowe
(Incisura clavicularis) -
W tym miejscu obojczyk łączy się
z rękojeścią mostka za pomocą
ruchomego stawu maziówkowego
Rękojeść mostka
(Manubrium sterni)
Pierwsza z trzech kości
mostka
Kąt mostka, tzw. kąt
Ludwiga
(Angulus sterni)
Rękojeść i trzon mostka
i tączą się za pomocą
chrząstkozrostu, tworząc
rozwarty ku tyłowi kąt;
połączenie to pozwala na
ruchy mostka w czasie
oddychania
Trzon mostka
(Corpus sterni)
Na bokach trzonu mostka
widać zagłębienia (wcięcia
żebrowe), miejsca
przyczepów chrząstek
żebrowych, które łączą się
z mostkiem za pomocą
małych stawów
maziówkowych
Wyrostek mieczykowaty
(Processus xiphoideus)
Miejsce przyczepu
niektórych mięśni brzucha
Zebra łączą się z mostkiem za pomo*
Obojczyk cą chrząstek żebrowych, utworzo-
(Clavicula) nych z mocnej i elastyczne! chrząstki
Obojczyk łączy się szklistej, co sprawia, że ściana klatki
z rękojeścią mostka
piersiowej jest ruchoma.
Rękojeść mostka Podczas oddychania chrząstka
(Manubrium sterni) żebrowa może się rozciągać
Pierwsza kość mostka
i skręcać, co pozwala klatce
piersiowej (żebrom) na unoszenie '
się i zwiększanie objętości podczas
Chrząstkozrost nabierania powietrza do płuc,
rękojeści z trzonem
a następnie na „skurcz" i powrót
mostka
• ! . _
(Synchondrosis do wcześniejszej pozycji i kształtu
manubriosternalis) w czasie wydechu.
Pierwszych siedem chrząstek
Trzon mostka
(Corpus sterni) żebrowych łączy się bezpośrednio
Druga kość mostka z mostkiem, kolejne trzy żebra
łączą się z chrząstką żebrową
leżącą poniżej, a końce dwóch
ostatnich trzonów żeber
zakończone są „czapeczkami"
zbudowanymi z chrząstki. Żebra te
łączą się z tkankami miękkimi
bocznej ściany klatki piersiowej.
Wyrostek
mieczykowaty Chrząstki żebrowe łączą mostek
(Processus xiphoideus) z 10 parami górnych żeber. Te
Trzecia kość mostka giętkie połączenia są w duże]
mierze odpowiedzialne za
ruchomość klatki piersiowej.
101
ATLAS ANATOMII

Mięśnie i ruchy klatki

piersiowej
Szkielet kostny klatki piersiowej pokryty jest kilkoma warstwami mięśni, do których
należą bardzo silne mięśnie kończyny górnej i grzbietu, jak również mięśnie
głębokie, czyli właściwe mięśnie klatki piersiowej.
Mięśnie właściwe klatki piersiowej Ściana klatki piersiowej widziana od wewnątrz
wykonują ruchy oddechowe. Łączą
się one tylko z żebrami i kręgosłupem Mięsień pochyły
piersiowym. Mięśnie te wzmacniają Mięśnie przedni
ścianę klatki piersiowej, zamykając międzyżebrowe (Musculus
i chroniąc ważne dla życia narządy zewnętrzne scalenus anterior)
klatki piersiowej. (Musculi Podnosi pierwsze
intercostales externi) żebro w czasie

MIĘŚNIE
Ich wtókna biegną
skośnie ku tyłowi Wr % oddychania; jest

W m
dodatkowym
MIĘDZYŻEBROWE i do przodu mięśniem
Mięśnie międzyżebrowe wypełniają w przestrzeniach oddechowym
międzyżebrowych,
11 przestrzeni międzyżebrowych
podnosząc żebra Mostek
znajdujących się pomiędzy żebrami. w czasie wdechu (Sternum)

V;
Tworzą one trzy warstwy: mięśnie Stanowi miejsce
międzyżebrowe zewnętrzne
położone powierzchownie, leżące
Mięśnie
międzyżebrowe
mm przyczepu
różnych mięśni
pod nimi mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne
wewnętrzne oraz mięśnie (Musculi

ł
międzyżebrowe najgłębsze. intercostales
B Mięśnie międzyżebrowe interni)
zewnętrzne. Włókna każdego Ich włókna i
biegną skośnie i
mięśnia międzyżebrowego

4
ku tytowi i do
zewnętrznego biegną skośnie ku dotu w prze-
przodowi w dól i łączą się z żebrem strzeniach
leżącym niżej, a ich skurcz podczas między sąsied-
wdechu powoduje uniesienie żeber. nimi żebrami
• Mięśnie międzyżebrowe
Mięśnie
wewnętrzne. Włókna tych mięśni międzyżebrowe
leżą pod włóknami mięśni najgłębsze
międzyżebrowych zewnętrznych (Musculi
i biegną skośnie ku tyłowi do dołu, intercostales
intimi)
od górnego do dolnego żebra.
Najgłębsza
Podobnie jak mięśnie międzyżebrowe warstwa mięśni
zewnętrzne wspomagają wdech. położona pod
• Mięśnie międzyżebrowe mięśniami
najgłębsze. Leżą pod mięśniami międzyżebrowymi
międzyżebrowymi wewnętrznymi wewnętrznymi
i ich włókna mają taki sam przebieg. Widok klatki piersiowej od wewnątrz Mięsień poprzeczny klatki Mięsień poprzeczny brzucha
Od mięśni międzyżebrowych ukazuje mięsień poprzeczny klatki piersiowej (Musculus transversus
wewnętrznych oddziela je tkanka piersiowej, który jest przyczepiony (Musculus transversus thoracis) abdominis)
Biegnie wachlarzowato od miejsca Wtókna mięśnia biegną
łączna, w której znajdują się nerwy do mostka oraz warstwy mięśni połączenia trzonu żebra kostnego poziomo
i naczynia krwionośne. międzyżebrowych. z chrząstką żebrową

piersiowej
Wyrostki kolczyste Mięsień zębaty Do mięśni właściwych klatki co włókna mięśnia międzyżebrowego
kręgów tylny górny piersiowej należą: wewnętrznego i wspomagają
(Musculus serratus
posterior superior) • Mięśnie międzyżebrowe. Tworzą unoszenie żeber.
Podnosi górne trzy warstwy, wypełniając • Mięsień poprzeczny klatki
żebra przestrzeń międzyżebrową. piersiowej. Jest małym mięśniem,
w czasie
wdechu • Mięśnie podżebrowe. Są to małe którego wielkość i kształt może się
mięśnie, które biegną w dół po zmieniać; leży z przodu klatki
wewnętrznej powierzchni tylnej piersiowej.
ściany klatki piersiowej pomiędzy • Mięsień zębaty tylny. Położony
Mięśnie
międzyżebrowe dolnymi żebrami. Ich włókna jest z tyłu ściany klatki piersiowej
Mięsień zębaty zewnętrzne przebiegają w tym samym kierunku i składa się z dwóch części: górnej,
tylny dolny (Musculi intercostales
która w czasie wdechu unosi górne
(Musculus serratus __ ezterni)
posterior interior) 11 par mięśni Widok klatki piersiowej od tylu żebra, i dolnej, która utrzymuje
Leży z tytu klatki międzyżebrowych ukazuje mięśnie międzyżebrowe żebra na miejscu w czasie
piersiowej; utrzymuje zewnętrznych zajmuje
zewnętrzne oraz mięsień zębaty oddychania.
żebra na miejscu przestrzeń
w czasie oddychania .,.«. międzyżebrową dolny i górny.

102
 KLATKA PIERSIOWA

Ruchy klatki piersiowej

Podczas oddychania jama
klatki piersiowej rozszerza Klatka piersiowa podczas wdechu
się i zwęża, co powoduje, Górne żebra
Pierwsze i drugie żebra mogą
że powietrze dostaje się być unoszone przez dodatkowe
do środka i wychodzi na Dolne żebra mięśnie oddechowe, gdy
Dolne żebra w ptuca trzeba nabrać więcej
zewnątrz. Zwiększanie poruszają się ruchem powietrza
objętości klatki piersiowej „rączki od wiadra"
osiąga się poprzez skurcz
przepony oraz ruchy
żeber.
Podczas spokojnego oddychania
ruchy żeber spowodowane są
działaniem mięśni oddechowych,
z których najważniejsze są mięśnie
międzyżebrowe. Skurcz mięśni
międzyżebrowych powoduje
rozszerzanie się klatki piersiowej
w kierunku przednio-tylnym oraz
na boki.

POWIĘKSZANIE KLATKI
PIERSIOWEJ
Dolne żebra są unoszone i rozsuwają
się na boki ruchem podobnym do
tego, jaki wykonuje rączka przy
wiadrze. Ruch ten rozszerza klatkę
piersiową. Kiedy górne żebra są
uniesione, mostek przesuwa się
również do góry i nieznacznie
obraca, tak że jego dolny koniec
przesuwa się do przodu. Ruch ten
powoduje zwiększenie głębokości
klatki piersiowej.
Oba te ruchy zwiększają objętość
klatki piersiowej, co z kolei
powoduje rozprężenie znajdujących
się w niej pluć i nabranie powietrza.
Kiedy mięśnie międzyżebrowe W czasie wdechu żebra unoszą 1
Mostek
rozluźniają się pod koniec wdechu, się i klatka piersiowa się W czasie wdechu dolny odcinek
klatka piersiowa zapada się pod rozszerza. Mostek również się mostka przesuwa się ku przodowi,
wpływem działania siły ciężkości unosi, dodatkowo zwiększając zwiększając objętość klatki
piersiowej ruchem „dźwigni pompy"
i naturalnej elastyczności płuc. objętość klatki piersiowej.

Mięsień mostkowo-sutkowo-
-obojczykowy Mięsień piersiowy większy W pewnych sytuacjach uruchamiają
(Musculus sternocleidomastoideus) (Musculus pectoralis major) się dodatkowe mięśnie oddechowe,
Silny mięsień szyi, który obraca Duży mięsień, który przy np. gdy do płuc musi dotrzeć dużo
głowę; używany też w czasie unieruchomionych ramionach więcej powietrza niż zwykle lub
głębokiego wdechu może wspomagać
gdy w wyniku chorób płuc
unoszenie klatki
pieisiowej wdychane powietrze napotyka
Mięsień pochyły opór.
(Musculus scalenus)
Dodatkowe mięśnie oddechowe
Unosi pierwsze dwa
żebra podczas
łączą się zarówno z klatką piersiową,
wdechu jak i z innymi częściami górnego
szkieletu. Ich podstawowym
Mięsień piersiowy
zadaniem jest poruszanie głową,
mniejszy szyją i kończynami górnymi. Jeśli
(Musculus pectoralis minor) jeden koniec tych silnych mięśni
Przy unieruchomionych jest unieruchomiony, ich skurcz
ramionach pociąga klatkę powoduje uniesienie żeber
piersiową ku górze i na
i rozszerzenie klatki piersiowej.
zewnątrz Mięsień prosty brzucha
(Musculus rectus Działanie tych mięśni można
abdominls) zaobserwować u lekkoatletów po
Ten silny mięsień, biegu, kiedy trzymają głowę
składający się z kilku
pochyloną do przodu, a napięte
segmentów, bierze udział
Dodatkowe mięśnie oddechowe ręce wspierają na biodrach lub
w nasilonym wydechu, na
są wykorzystywane w sytuacji, przykład w czasie kaszlu kolanach. W tej pozycji mięśnie
gdy potrzebna jest większa szyi i obręczy barkowej mogą
ilość powietrza, na przykład znacząco zwiększyć objętość klatki
po wysiłku. piersiowej.

103
ATLAS ANATOMII

Gruczoł sutkowy
W różnych okresach życia kobiety w jej gruczołach sutkowych zachodzą zmiany strukturalne.
Najbardziej widoczne zmiany występują w czasie ciąży, gdy gruczoł sutkowy
przygotowuje się do wytwarzania pokarmu dla dziecka.
Zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet Mięsień piersiowy większy
(Musculus pectoralis major) -Tkanka
występują gruczoły sutkowe, lecz
Leży pod gruczołem tłuszczowa
tylko u kobiet są one dobrze W czasie dojrzewa-
piersiowym; zgina i odwodzi
rozwinięte. Dwie piersi mają nia płciowego
ramię (odchyla od tutowia)
w przybliżeniu kształt półkul, które w sutkach odkłada
zbudowane są z tkanek tłuszczowej się tkanka tłuszczo-
i gruczołowej. Leżą one po obu wa, przez co sutki
się powiększają
stronach mostka na warstwie mięśni
pokrywającej przednią ścianę klatki
piersiowej. Brodawka
sutkowa
(Papilla
BUDOWA GRUCZOŁU mammae)
SUTKOWEGO Uwypukla się
Podstawa piersi ma kształt prawie ponad
okrągły i rozciąga się od poziomu Przewody powierzchnię
mleczne sutka; znajdują
2. żebra u góry do 6. żebra na dole.
(mlekonośne) się w niej
Ponadto tkanka tłuszczowa gruczołu (Ductuli lactiferi) ujścia
sutkowego może rozciągać się Odprowadzają przewodów
w kierunku pachy jako ogon pokarm z płatów mlekowych
pachowy lub ogon Spence'a. w kierunku
brodawki sutkowej Otoczka
Wielkość piersi może się znacznie (Areola
różnić; spowodowane jest to głównie mammae)
ilością tkanki tłuszczowej, gdyż ilość Okrągłe, silniej
tkanki gruczołowej u poszczególnych Płat gruczołu przebarwione
kobiet jest taka sama. sutkowego pole skóry,
(Lobus glandulae które otacza
Gruczoł piersiowy (sutkowy) brodawkę
zbudowany jest z 15-20 płatów mammae)
Skupisko tkanki i zawiera
zawierających tkankę wydzielniczą, pasma mięśni
gruczołowej; każda pierś
w której wytwarzany jest pokarm składa się z 15-20 gładkich
kobiecy. Z każdego płata pokarm ptatów
przepływa w kierunku powierzchni
przez przewód mleczny, który
Zatoki mleczne
uchodzi na brodawce sutkowej. (mlekonośne)
Brodawka sutkowa jest wystającą Pierś (sutek) kobieca (Sinus lactiferi)
strukturą, którą otacza przebarwiona zbudowana jest z tkanek tłuszczowej Rozszerzona część
okrągła otoczka. Skóra na brodawce i gruczołowej. Gruczoły piersiowe składają się przewodów mlecznych;
leżą tuż przed ujściem
jest bardzo cienka i delikatna. Jest z 15-20 płatów; pokarm płynie do otworu przewodu w brodawce
ona pozbawiona włosów i gruczołów położonego w brodawce sutkowej przez sutkowej
potowych. przewody mlekonośne (mleczne).

Naczyni
Prawa tętnica — Ta ilustracja przedstawia tętnice, Piersi są zaopatrywane w krew
podobojczykowa które dostarczają krew do przez wiele tętnic; tętnice
(Arteria subclavia dexti gruczołu piersiowego, i żyły, piersiowe wewnętrzne, które
Oddaje gałęzie do które ją z niego odprowadzają. schodzą w dół z przodu klatki
tętnicy piersiowej Naczynia chłonne biegną piersiowej, tętnice piersiowe
wewnętrznej i tętnicy wzdłuż naczyń krwionośnych. boczne, która unaczyniają
pachowej
zewnętrzne części piersi, i niektóre
Prawa żyła
podobojczykowa tętnice międzyżebrowe tylne.
(Vena subclavia dextra) Pod skórą piersi, szczególnie
Uchodzi bezpośrednio do żyły Tętnica i żyła w okolicy otoczki, biegnie sieć żył
szyjnej wewnętrznej, tworząc piersiowa wewnętrzna powierzchownych, które dobrze
prawą żyłę ramienno-gtowową (Arteria et vena thoracica
widać w czasie ciąży.
interna)
Tętnica piersiowa boczna Naczynia te oddają Krew, którą zbierają żyły
(Arteria thoracica iateralis) gałęzie, które piersiowe wewnętrzne, żyły
Biegnie ku dołowi wzdłuż ciała przechodzą przez
oddając gałęzie piersiowe piersiowe boczne i żyły
mięśnie klatki piersiowej, międzyżebrowe tylne, odpływa
boczne, które zaopatrują
wnikając do tkanek sutka
zewnętrzną część sutka w różnych kierunkach do dużych
Żyła piersiowa boczna żył, którymi powraca do serca.
Tętnica i żyła sutkowa
(Vena thoracica Iateralis)
wewnętrzna
Zasilana przez żyły
(Arteria et vena mammaria interna)
sutkowe z zewnętrznych
części sutka Przedłużenie gatęzi
przeszywających; zaopatrują tkanki
sutka położone bliżej mostka

104

Drenaż limfatyczny piersi
Chłonka, płyn, który
wycieka z naczyń krwio-
nośnych do przestrzeni
międzykomórkowej,
powraca do krwiobiegu
przez układ chłonny.
Chłonka przechodzi przez
wiele węzłów chłonnych,
pełniących funkcję •
filtrów, na których
osadzają się bakterie,
komórki i inne cząsteczki.
Naczynia chłonne powstają
w przestrzeniach tkankowych, tączą
się ze sobą i tworzą naczynia
o większej średnicy, którymi zwykle
przezroczysta chłonka płynie
do układu żylnego.
Chłonka odpływa z brodawki,
otoczki i płatów gruczołu sutkowe-
go do sieci małych naczyń chłon-
nych, splotu chłonnego otoczki
brodawki sutkowej. Z niego chłonka
może płynąć w wielu kierunkach.
SCHEMAT D R E N A Ż U
Około 75% chlonki pochodzącej ze
splotu otoczki brodawki sutkowej,
głównie z kwadrantów zewnętrznych,
odpływa w kierunku węzłów chłon-
nych pachowych. Po drodze chłonka
przepływa przez wiele węzłów
chłonnych w okolicy pachy i docho-
dzi do pnia podobojczykowego, aby
trafić do przewodu chłonnego
prawego, a dalej do żył położonych
powyżej serca.
Większość pozostałej chłonki
pochodzącej głównie z przyśrodko-
wych kwadrantów piersi spływa
do węzłów chłonnych przymostko-
wych, które znajdują się w pobliżu
linii pośrodkowej ciała z przodu
klatki piersiowej. Niewielki procent
naczyń chłonnych z gruczołu pier-
siowego łączy się z węzłami chłon-
nymi międzyżebrowymi tylnymi.
KLATKA PIERSIOWA
Pień podobojczykowy lewy Żyła podobojczykowa
(Truncus subclavius) (Vena subclavia)
Odprowadza chtonkę z kończyny górnej Odprowadza krew
i piersi (przez węzty chtonne w dole pachowym) z kończyny górnej do żyły
ramienno-głowowej
Tętnica i żyła
pachowa
(Arteria et vena
axillaris) Przewód piersiowy
prawy
(Ductus thoracicus dexter)
Tym przewodem chtonka
powraca do zyt
znajdujących się powyżej
Węzły chłonne serca
szczytu pachy
(Nodi lymphatici
apicales)
Położone pod
obojczykiem;
sptywa do nich
chłonka z węzfów
chłonnych
pachowych
Węzty chłonne
pachowe
(Nodi lymphatici axillares)
Chłonka spływająca
z gruczołu piersiowego
filtrowana jest przez
węzły pachowe, zanim
przepłynie przez węzły
chtonne przy obojczyku
Węzły chłonne
pachowe piersiowe
(Nodi iymphatici axiiiares
pectorales)
Znajdują się przy mięśniu Węzły chłonne
piersiowym większym, filtrują przymostkowe
(Nodi lymphatici
chtonkę spływającą
z gruczołu piersiowego parasternales)
Sptywa do nich
Większa część chlonki pochodzącej Splot chłonny otoczki brodawki sutka większość chłonki
z gruczołu piersiowego przepływa przez (Plexus lymphaticus subareolaris) z przyśrodkowych
Utworzony przez sieć łączących się ze kwadrantów
węzły położone w dole pachowym, zanim
sobą naczyń chłonnych, które zbierają gruczołu
przepłynie przez węzły chłonne szczytu piersiowego
chtonkę z brodawki, otoczki i płatów
pachy (położone przy obojczyku) i wpłynie gruczołu piersiowego
do uktadu żylnego.
urenaz chłonny a rak pierM
W chłonce często znajdują się różne nowotworów, jak np. pierś. Z chwilą
cząsteczki, np. komórki, które wykrycia guza lekarz powinien
oddzieliły się z tkanek. Jeśli chłonka zbadać odpowiednie węzły chłonne
pochodzi z obszarów, gdzie znajduje w poszukiwaniu przerzutowych
się rosnący rak, mogą znaleźć się ognisk nowotworu.
w niej komórki, które oddzieliły się
od nowotworu. Komórki te mogą MAMMOGRAFIA
zatrzymać się w filtrze, jakim jest Do badań profilaktycznych
węzeł chłonny, i osiąść w nim, wykonywanych w celu wczesnego
tworząc przerzut. wykrywania raka należy badanie
Dlatego też lekarze muszą znać piersi przez lekarza, samodzielne
drogi odpływu chłonki z różnych badanie piersi przez kobietę,
okolic ciała, a szczególnie a także mammografia (badanie
z obszarów podatnych na rozwój radiologiczne piersi).
Mammogramy pomagają wykryć
To zdjęcie mammograficzne obecność raka w piersi we
ukazuje złośliwy guz piersi. Guz wczesnym, a dzięki temu łatwym
widoczny jest jako obszar do leczenia stadium.
o wzmożonej gęstości (w kółku)
w tkance piersi.
105
ATLAS ANATOMII

Przepona 1
Przepona jest płaskim szerokim mięśniem, który oddziela jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej.
Jest ona bardzo ważnym mięśniem oddechowym, gdyż jej skurcz zwiększa objętość klatki
piersiowej, co pozwala na wnikanie powietrza do środka.
Przepona jest najważniejszym
mięśniem biorącym udział Brzuszna p o w i e r z dbjłi*L P r ze Pflśly
w oddychaniu. Znajduje się w niej Część mostkowa przepony
wiele otworów, przez które Środek ścięgnisty (Pars sternalis diaphragmae)
przechodzi dużo ważnych struktur (Centrum tendineum) Składa się z wąskich, krótkich
łączących narządy klatki piersiowej Ptaska warstwa pęczków mięśniowych, które
tkanki łącznej rozpoczynają się na najniższej
z narządami jamy brzusznej.
tworząca środek części mostka
Przepona zbudowana jest z włókien
przepony; ma \
mięśniowych leżących na obwodzie,
charakterystyczny Żyła główna
łączących się z położoną centralnie trójplatowy ksztatt -' dolna
warstwą ścięgnistą, która liścia koniczyny - (Vena cava
w odróżnieniu do innych ścięgien interior)
nie ma połączenia z kością. Przełyk
'Oesophagus)
MIĘŚNIE PRZEPONY
Mięsień przepony łączy się w trzech
miejscach ze ścianą klatki
piersiowej. Jego trzy części zlewają
się ze sobą i tworzą jednolitą
warstwę, która zbiega się na środku
ścięgnistym stanowiącym miejsce
ich przyczepu.
Zależnie od przyczepów
Aorta
przeponę dzieli się na: część (Aorta)
mostkową, żebrową i lędźwiową
lub kręgową, od których odchodzą
odnogi i więzadla łukowate.
Część żebrowa Więzadło łukowate
ŚRODEK ŚCIĘGNISTY przepony boczne i przyśrodkowe
Włókna mięśniowe przepony łączą (Pars costalis (Ugamentum arcuatum
się ze środkiem ścięgnistym, który diaphragmae) laterale et mediale)
Wtókna mięśniowe Utworzone przez
ma kształt trójpłatowego listka
rozpoczynające się włókniste końce powięzi,
koniczyny. Środkowa część która pokrywa
na wewnętrznej
znajduje się pod spodem i jest powierzchni dolnych powierzchnię leżących
uciskana przez serce. Łączy się ona sześciu żeber i ich pod nią mięśni
za pomocą więzadeł z osierdziem, chrząstek Więzadło łukowate
błoną otaczającą serce. Dwa pośród kowe
boczne liście leżą z tyłu i tworzą Ta ilustracja przedstawia Odnoga prawa przepony (Ligamentum arcuatum
lewą i prawą kopułę przepony. powierzchnię brzuszną (spód) (Crus dextrum diaphragmae) medianum)
Pionowa wiązka tkanki mięśniowej, która Przechodzi bezpośrednio
przepony. Widać przechodzące rozpoczyna się na przedniej powierzchni przy aorcie; jest utworzone
przez przeponę przełyk i duże górnego odcinka kręgosłupa lędźwiowego przez zbiegające się prawą
naczynia. i tworzy „pętlę" wokół rozworu przełykowego i lewą odnogę

Jnerwienie przepony^
Nerwy przeponowe Unerwienie ruchowe przepony
prowadzą do przepony Serce (które powoduje skurcze przepony]
włókna czuciowe i ruchowe. (Cor) pochodzi w całości z dwóch
Każdy z dwóch nerwów Zamknięte we nerwów przeponowych leżących
zaopatruje jedną stronę włóknistym worku po obu jej stronach. Nerwy te
osierdziowym serce
przepony. zaczynają się w odcinku szyjnym
leży na środkowej
części przepony, rdzenia kręgowego na wysokości
lekko ją uciskając trzeciego, czwartego i piątego kręgu
szyjnego.
Nerwy przeponowe
(Nervi phrenici)
Powstają w obrębie
UNERWIENIE CZUCIOWE
szyi; dochodzą do Nerw przeponowy zawiera również
przepony wzdłuż włókna czuciowe, które przewodzą
Mięsień przepony osierdzia bodźce bólowe oraz informacje
(Diaphragma) dotyczące pozycji środkowej części
Ruchy przepony są przepony. Obwodowa część
kontrolowane przez Dolne nerwy międzyżebrowe przepony jest unerwiana czuciowo
nerwy przeponowe, i podżebrowe poprzez gałązki dolnych nerwów
których gałęzie
biegną na międzyżebrowych i podżebrowych.
powierzchni
przepony

106
 KLATKA PIERSIOWA

Powierzchnia piersiowa przepony

Górna powierzchnia WiHnk nr /pn
1

przepony jest wypukła

i stanowi dno jamy klatki Opłucna przeponowa
Aorta leżąca w rozworze aortowym
(Pleura diaphragmatica) (Hiatus aorticus)
piersiowej. Znajdują się Tu odcięta, by ukazać
Przez ten otwór w przeponie ograniczony od
w niej otwory, przez położoną pod nią przeponę
PRZÓD tylu przez kręgosłup biegnie aorta oraz
przewód piersiowy i żyta nieparzysta
które przechodzą duże
Prawy płatek
naczynia i struktury środka
anatomiczne zmierzające ścięgnistego
(Centrum
do jamy brzusznej. tendineum)
Niemięśniowa
Środkowa część przepony styka się (włóknista)
z osierdziem, błoną, która otacza część
serce. Po obu stronach górną przepony
powierzchnię przepony pokrywa
przeponowy odcinek opłucnej
ściennej (cienka błona, która
wyściela całą jamę klatki piersiowej).
Błona ta biegnie dookoła brzegów
przepony i łączy się z opłucną
żebrową, która przylega do
wewnętrznej powierzchni ściany
klatki piersiowej.

OTWORY PRZEPONY
Chociaż przepona oddziela jamę
klatki piersiowej od jamy
brzusznej, pewne struktury
anatomiczne przechodzą przez
otwory przepony. Trzy
najważniejsze otwory to:
I Otwór żyły głównej. Jest to
otwór mieszczący się w środku
ścięgnistym, przez który przechodzi
żyła główna dolna - główna żyła
jamy brzusznej i kończyn dolnych.
Ponieważ otwór znajduje się środku
ścięgnistym, a nie w mięśniach, nie
zamyka się podczas skurczu
przepony w czasie wdechu;
w rzeczywistości poszerza się
i zwiększa przepływ krwi. Przez
otwór ten przechodzą również
gałązki prawego nerwu
przeponowego i naczynia
limfatyczne.
Otwór żyły
głównej
(Foramen venae cavae)
Otwór w obrębie środka
ścięgnistego, po prawe]
stronie od linii
pośrodkowej, przez
który przechodzi zyla
główna dolna
Ten przekrój poprzeczny klatki
piersiowej przedstawia przeponę
widzianą od góry. Przepona jest
przegrodą odgraniczającą jamę
klatki piersiowej od jamy
brzusznej.
• Rozwór przełykowy. Otwór ten
pozwala na przejście przełyku przez
przeponę i dotarcie do żołądka.
Włókna mięśniowe prawej odnogi
przepony działają jak zwieracz,
zamykając przełyk w czasie skurczu
przepony podczas wdechu. Poza
przełykiem przez otwór ten
Żyła główna dolna
(Vena cava interior)
Główna żyła zbierająca krew
z brzucha i kończyn dolnych
przechodzą nerwy (nerw błędny],
tętnice i naczynia chłonne.
• Rozwór aortowy. Otwór ten
jest położony za przeponą, a nie
w niej. Aorta nie „przekłuwa"
przepony, a przepływ krwi przez
aortę nie ulega zmianie pod
wpływem skurczu przepony
Osierdzie
(Pencardium)
Woiek, w którym
zna|duje się
serce
Nerw przeponowy lewy
(Nervus phrenicus sinisterj
Tu widoczny odcinek biegnący
wzdłuż ściany osierdzia
Przełyk
(Oesophagus)
Leży w rozworze przełykowym, po
lewej stronie tuż przy linii pośrodkowej,
w obrębie prawej kopuły przepony
podczas oddychania. Aorta
wychodzi pod więzadłem
łukowatym pośrednim na
wysokości dwunastego kręgu
piersiowego. Przez rozwór
aortowy przechodzi również
przewód piersiowy (główny kanał
spływu chłonki) oraz żyła

Przepona leży w poprzek ciała tego, które mięśnie są skurczone.

i oddziela jamę klatki piersiowej
od jamy brzusznej. Uwypukla się
Wydech do góry, tworząc dwie kopuły lewą
(Expiratio) i prawą, oddzielone centralnie
Gdy przepona się
rozluźnia, jej kopuły
położonym zagłębieniem, w którym
unoszą się, znajduje się serce. Prawa kopuła
zmniejszając objętość przepony jest położona wyżej niż
klatki piersiowej lewa, gdyż pod nią znajduje się
i następuje wydech wątroba.
Obwodowe odcinki przepony
biegną na tej samej wysokości
i są złączone ze ścianą klatki
piersiowej, lecz wysokość kopuł
Wdech przepony jest różna i zależy od
(Inspiratio)
W czasie skurczu przepony
Przepona jest głównym mięśniem
jej kopuły się obniżają,
zwiększając objętość klatki oddechowym. Praca przepony
piersiowej; powoduje to w połączeniu ze zmianą kształtu
nabranie powietrza do płuc klatki piersiowej umożliwia
(wdech) wdychanie i wydychanie powietrza.
Prawa kopuła może dochodzić do
wysokości piątego żebra, lewa
znajduje się nieco niżej.
DZIAŁANIE PRZEPONY
Skurcz włókien mięśniowych
powoduje, że kopuły przepony
obniżają się, co wpływa na
powiększenie objętości położonej
nad nią jamy klatki piersiowej
i następuje wdech. Rozluźnienie
mięśni przepony umożliwia
uniesienie się kopuł przepony
i wydech.
Skurcz przepony powoduje
również zmniejszenie się objętości
jamy brzusznej i wzrost w niej
ciśnienia. Skurcze te pomagają
usunąć zawartość brzucha, jak ma
to miejsce podczas defekacji.

107
ATLAS ANATOMII
Parzyste płuca mają kształt stożków i są narządem położonym w jamie klatki piersiowej,
odpowiedzialnym za oddychanie. Płuca leżą po obu stronach serca, dużych naczyń
krwionośnych i innych struktur znajdujących się w środkowym śródpiersiu.
Lewe i prawe płuco są oddzielnymi
strukturami i znajdują się
w workach utworzonych z opłucnej.
Każde płuco leży swobodnie
w klatce piersiowej i połączone jest
ze śródpiersiem jedynie za pomocą
dużych oskrzeli i naczyń
krwionośnych.
Tkanka płuc jest delikatna,
elastyczna i ma wygląd gąbki.
U dzieci płuca mają kolor różowy,
lecz w późniejszym okresie życia
stają się ciemniejsze i cętkowane,
co spowodowane jest ekspozycją
na cząstki kurzu, które są
wychwytywane przez komórki
obronne wyścielające drogi
oddechowe.
Każde płuco ma:
• Szczyt, który wystaje do góry
i wchodzi za obojczykiem
w podstawę szyi.
• Podstawę, która jest wklęsła
i spoczywa na górnej powierzchni
przepony.
I Wklęsłą powierzchnię
śródpiersia, która otacza różne
struktury położone w śródpiersiu.
PŁATY I SZCZELINY
Płuca dzielą się na płaty, które są
oddzielone głębokimi szczelinami.
Płuco prawe składa się z trzech
płatów, a lewe, nieco mniejsze
(z powodu umiejscowienia serca),
z dwóch. Każdy płat jest niezależny
od pozostałych, ma własne
rozgałęzienia drzewa oskrzelowego,
którym dopływa powietrze,
i własną tętnicę płatową
zaopatrującą je w krew.
Szczeliny są głębokie, obejmują
całą grubość płuc i są wysłane
opłucną.
Prawe płuco
108
Płuca
Płuca widziane od przodu
Prawe płuco (Pulmo dexter) Lewe płuco (Pulmo sinister)
i m
Szczelina pozioma
płuca prawego
(Fissura horizontalis
pulmonis dextri)
Leży z przodu wzdluz
czwartego zebra;
biegnie ku tyłowi
przez tkankę płucną
i styka się ze
szczeliną skośną
mniej więcej
w połowie jej
długości
Wcięcie sercowe
(Incisura cardiaca)
„Wycięcie" w lewym płucu,
w którym mieści się serce
Płuco prawe sktada się z trzech
płatów, a lewe tylko z dwóch. Szczelina skośna płuca
prawego
Taka budowa spowodowana
(Fissura obliqua pulmonis dextri)
jest położeniem serca w lewej Leży pomiędzy płatami środkowym
połowie klatki piersiowej. i dolnym płuca prawego
Segmenty oskrzelowo-płucne
Lewe płuco Płaty płuca dzielą się dalej na
jednostki określane jako segmenty,
które są oddzielone od siebie
warstwą tkanki łącznej. Każdy
z segmentów ma kształt podobny
do piramidy, o podstawie
skierowanej w stronę opłucnej
i szczycie w kierunku wnęki płuca,
przez którą wnikają do płuc
oskrzela i duże naczynia
krwionośne.
Płaty obu płuc dzielą się na
kilka części zwanych segmentami
oskrzelowo-płucnymi. Na ilustracji
przedstawiono powierzchnię
śródpiersiową prawego i lewego
płuca.
Tchawica
(Trachea)
Dzieli się na dwa
oskrzela główne
Wnęka płuca
{Hilum pulmonis)
Zagłębienie
w środku
wewnętrznej
powierzchni,
w którym wnikają
do płuca naczynia
krwionośne
oskrzela
Szczelina skośna płuca lewego
(Fissura obliqua pulmonis sinistri)
Biegnie w dót i ku przodowi przez
tkankę płucną od punktu
położonego na tylnej powierzchni,
6 cm poniżej szczytu płuca
ZNACZENIE KLINICZNE
Dokładna znajomość budowy
i układu segmentów płuc jest
szczególnie potrzebna
torakochirurgom, którzy muszą
niekiedy usunąć guz płuca lub
ropień.
Podobnie jak cały płat, każdy
segment płuca ma własne naczynie,
którymi dopływa krew, i własne
oskrzele, przez które dochodzi
powietrze, dzięki czemu jest on
niezależny od innych segmentów.
Dlatego jeden lub kilka
segmentów można chirurgicznie
usunąć - np. z powodu choroby
lub urazu - bez wpływu na
pozostałe segmenty płuc.

Opłucna
Płuca pokrywa cienka
błona surowicza, nazywana
opłucną. Opłucna pokrywa
zarówno zewnętrzną
powierzchnię płuc, jak
i wewnętrzną powierzchnię
klatki piersiowej.
Warstwa opłucnej pokrywająca płuca
nazywa się opłucną płucną (trzewną),
a opłucna wyściełająca wnętrze klatki
piersiowej opłucną ścienną.
OPŁUCNA PŁUCNA
Ta cienka błona pokrywa
powierzchnię płuc i wnika
głęboko w szczeliny znajdujące się
pomiędzy płatami płuc.
OPŁUCNA ŚCIENNA
Opłucna ścienna łączy się opłucną
trzewną w zachyłkach opłucnowych.
W tych miejscach opłucna trzewną
zawija się i wyściela wewnętrzną
powierzchnię jamy klatki piersiowej.
Opłucna ścienna jest jedną ciągłą
błoną, której poszczególne odcinki
biorą swoje nazwy od pokrywanych
przez nią obszarów:
• Opłucna żebrowa - pokrywa
wewnętrzną powierzchnię żeber,
tył mostka i trzony kręgów
kręgosłupa.
I Opłucna śródpiersiowa — pokrywa
śródpiersie, centralnie położony
obszar jamy klatki piersiowej.
• Opłucna przeponowa - pokrywa
górną powierzchnię przepony poza
miejscem, w którym jest ona
pokryta przez osierdzie.
• Osklepek opłucnej - pokrywa
szczyt płuca wystający ponad
górnym żebrem u podstawy szyi.
Zachyłek żebrowo- -
-przeponowy
(Recessus
costodiaphragmaticus)
Leży w przejściu
opłucnej żebrowej
w opłucną
przeponową
Zachyłek
opłucnowy
(Recessus
pleuralis)
W tym miejscu
jedna część
opłucnej ściennej
przechodzi w drugą;
w czasie wdechu
płuco, rozprężając
się, wnika w ten
zachyłek
KLATKA PIERSIOWA
Położenie płuc w opłucnej
Kąt mostka
(Angulus sterni)
Połączenie między Tchawica
rękojeścią a trzonem (Trachea)
Dzieli się na dwa
mostka
główne oskrzela na
wysokości kąta mostka
• % ' :
Mostek
(Sternum)
Opłucna trzewną
(płucna)
(Pleura visceralis
[pulmonalis])
Łączy się bezpośrednio
z tkanką ptuc i dlatego
nie można jej od nich
oddzielić
L- Opłucna ścienna
Optucna tworzy gładką śliską (Pleura parietalis)
powierzchnię, dzięki niej płuca łatwo Leży na warstwie luźnej tkanki
przesuwają się wewnątrz jamy klatki łącznej, co pozwala odsunąć ją od
ściany klatki piersiowej i przepony
piersiowej. w czasie zabiegu chirurgicznego
Zachyłek Jama opłucnej znajduje się pomiędzy zachyłków. W obrębie zachyłków
żebrowo- opłucną płucną a opłucną ścienną. opłucnowych istnieje przestrzeń,
-śródpiersiowy
Jest to wąski obszar wypełniony którą można wypełnić. Zwykle
(Recessus
costomediastinalis) niewielką ilością płynu. Płyn ten zachyłki te są puste i opłucna
Leży z przodu nawilża powierzchnię opłucnej, ścienna styka się w tym miejscu
za mostkiem, ułatwia ruch płuc wewnątrz jamy sama ze sobą, a nie z opłucną
w miejscu gdzie klatki piersiowej oraz, dzięki płucną. Płuca wypełniają te
opłucna żebrowa napięciu powierzchniowemu, zachyłki tylko podczas głębokiego
styka się z opłucną
zapewnia mocne przyleganie płuc oddychania przy maksymalnym
śródpiersiowa
do ścian klatki piersiowej i przepony. wypełnieniu powietrzem.
Napięcie powierzchniowe powoduje,
że elastyczna tkanka ptuc przylega WYSIĘK OPŁUCNOWY
do ścian klatki piersiowej i rozpręża U podstawy klatki piersiowej
się podczas wdechu, gdy przepona w najniżej położonych miejscach,
kurczy się, a klatka piersiowa się w których opłucna żebrowa styka
się z opłucną przeponową, znajdują
się zachyłki żebrowo-przeponowe.
ZACHYŁKI OPŁUCNOWE Zachyłki te mają istotne znaczenie
Podczas spokojnego oddychania kliniczne, gdyż w niektórych
płuca nie wypełniają w całości chorobach, np. niewydolności
serca, może gromadzić się w nich
płyn, tzw. wysięk opłucnowy.
Na rycinie przedstawiającej klatkę
piersiową z prawej strony widać, Zachyłek żebrowo-śródpiersiowy
że płuco nie wypełnia w całości jest mniejszy i ma mniejsze
jamy opłucnej, w której się znaczenie kliniczne.
znajduje.
109
ATLAS ANATOMII
Drogi oddechowe
Drogi oddechowe to sieć przewodów, przez którą powietrze wnika do płuc, wychodzi z nich, oraz
przemieszcza się w ich wnętrzu. Drogi oddechowe rozgałęziają się wielokrotnie, a każde rozgałęzienie
jest coraz węższe aż do przewodzików pęcherzykowych i końcowych pęcherzyków płucnych.
Podczas wdechu powietrze wnika
przez usta i nos, a następnie
przechodzi w dót do krtani
i tchawicy. Z tchawicy przepływa do
oskrzeli, przewodów o mniejszej
średnicy, którymi wnika w głąb płuc.
Oskrzela dzielą się stopniowo na
przewody o coraz mniejszej średnicy,
które dochodzą do wszystkich
obszarów płuc. Z oskrzeli powstają
tzw. oskrzelka oddechowe, które
kończą się woreczkami
z pęcherzykami płucnymi
stanowiącymi główną masę płuca.
W tych cienkościennych woreczkach
zachodzi wymiana gazowa pomiędzy
powietrzem a krwią.
TCHAWICA
Tchawica rozciąga się ku dołowi
od chrząstki pierścieniowatej
położonej poniżej krtani na szyi
i wnika do klatki piersiowej. Na
wysokości kąta mostka dzieli się
na lewe i prawe oskrzele główne.
Tchawica zbudowana jest z mocnej
tkanki włóknisto-chrzęstnej,
wewnątrz której znajduje się wiele
niepełnych (otwartych z jednej
strony) pierścieni chrzestnych
utworzonych z chrząstki szklistej.
U dorosłych tchawica jest szeroka
(ma około 2,5 cm), u niemowląt
jest znacznie węższa, ma grubość
ołówka.
Tylna powierzchnia tchawicy nie
ma chrzestnej podpory; zamiast
chrząstki znajduje się tam tkanka
włóknista i włókna mięśniowe.
Tylna ściana styka się z przełykiem
leżącym bezpośrednio za nim.
Pierścień
chrzestny
Zapewnia statą
drożność
tchawicy; ma
kształt podkowy
otwartej z tylu
Nabłonek oddechowy
Wyściela tchawicę; obecne
w nim komórki kubkowe
wydzielają śluz, a migawki na
jego powierzchni są w ciągłym
ruchu, usuwając drobne
zanieczyszczenia z ptuc
110
Główne^dro^i oddechowe
Wdychane powietrze przedostaje
się przez krtań do tchawicy. Stąd
płynie dwoma strumieniami,
Krtań - z których każdy trafia przez
(Larynx)
oskrzele główne do płuca.
Chrząstka
pierścieniowata
(Cartilago crieoidea)
Łączy się od góry
z chrząstką tarczowatą,
a od dołu z tchawicą
Tchawica
(Trachea)
Mocny, giętki przewód
Chrząstki tchawicze
dtugości okoto 12 cm;
(Cartilagines
na poziomie kąta mostka
tracheales)
(miejsca, w którym
Chrząstki szkliste
rękojeść styka się
w kształcie podkowy
z trzonem mostka)
(otwarte na stronie
tchawica dzieli się na
tylnej); zapewniają
dwie duże drogi
statą drożność
oddechowe, prawe
tchawicy, aby mogło
i lewe oskrzele główne
przez nią przepływać
powietrze, nawet przy
pochylonej szyi
Lewe oskrzele
główne
Prawe oskrzele główne (Bronchus principalis
(Bronchus principalis dexter) sinister)
Szersze, krótsze Dłuższe i biegnące
i biegnące bardziej pionowo bardziej poziomo
niż oskrzele główne lewe; oskrzele niż oskrzele
wnika przez wnękę prawego główne prawe, gdyż
płuca, a następnie musi dopasować się
rozgałęzia się, by zaopatrzyć do serca; wnika przez
obszar całego płuca wnękę lewego płuca
przed dalszym
Ostroga podziałem na mniejsze
drogi oddechowe
tchawicy
(Carina tracheae)
Miejsce podziału
tchawicy na dwa
oskrzela główne
przez tchaw_ice
Przekrój poprzeczny przez tchawicę
Powierzchnia tylna ukazuje niepełny pierścień.
Mięśniowa, tylna ściana W nabłonku wyścielającym tchawicę
tchawicy jest spłaszczona
znajdują się komórki kubkowe, które
i leży bezpośrednio przy
przełyku; ściana tylna wydzielają do światła tchawicy śluz,
uwypukla się do środka oraz mikroskopijne, podobne do
w czasie przechodzenia szczoteczki rzęski, które usuwają
kęsa pokarmu przez przylepione do śluzu cząsteczki
przełyk kurzu z płuc, przesuwając je
z powrotem w kierunku krtani.
Pomiędzy nabłonkiem
a chrzestnymi pierścieniami leży
warstwa tkanki łącznej, w której
znajdują się małe naczynia
krwionośne, nerwy, naczynia
chłonne i gruczoły wytwarzające
Tkanka łączna
Zawiera nerwy, naczynia i wydzielające do tchawicy wodnisty
krwionośne, naczynia śluz. Znajduje się tam również wiele
chłonne i śluzowe gruczoły elastycznych włókien, które nadają
wydzielnicze tchawicy sprężystość i giętkość.
 KLATKA PIERSIOWA

Małe drogi oddechowe i pęcherzyki płucne

Po wejściu do płuc
oskrzela główne dzielą
się, tworząc „drzewo
oskrzelowe", którym
powietrze dociera do
wszystkich części płuc.
Podczas pierwszego podziału oskrzeli
głównych powstają oskrzela płatowe,
trzy po prawej stronie i dwa po
lewej. Każde z nich zaopatruje jeden
płat płuca. Oskrzela płatowe dzielą
się na mniejsze oskrzela
segmentowe, które dostarczają
powietrze do niezależnych
segmentów oskrzelowo-płucnych.
BUDOWA OSKRZELA
Oskrzela mają podobną budowę jak
tchawica, ale są bardziej elastyczne
i gładkie. W ścianach oskrzeli
znajdują się chrząstki, a ich światło
wystane jest nabłonkiem
oddechowym. W oskrzelach
znajduje się też wiele włókien
mięśniowych, które umożliwiają
zmianę średnicy światła oskrzela.
OSKRZELKA fOSKRZELIKF)
Wewnątrz segmentów oskrzelowo-
-plucnych oskrzela dzielą się dalej
około 25 razy, zanim zakończą się
ślepo woreczkami pęcherzykowymi.
Z każdym podziałem oskrzela
stają się coraz mniejsze, jednak
całkowita powierzchnia ich
przekrojów staje się coraz większa.
Drogi oddechowe średnicy poniżej
1 mm noszą nazwę oskrzelków.
Oskrzelka różnią się od oskrzeli
tym, że w ich ścianach nie ma
chrząstek, a wyściełająca je błona
nie zawiera komórek wydzielających
śluz. W ścianach oskrzelków
znajdują się włókna mięśniowe.
Dalsze podziały prowadzą do
powstawania oskrzelków
końcowych, które dzielą się dalej,
Oskrzelka^ i pęcherzyki ^^^^^^^^^^^B
Oskrzelko końcowe
(Bronchiolus terminalis)
Prowadzi do końcowego
odcinka drzewa
oskrzelowego
Mięśnie gładkie
Oskrzelko oddechowe Rozciągają i obkurczają
(Bronchiolus respiratorius) światło oskrzelków
Średnicy poniżej 1 mm; wzmacniają ich ścianę
oskrzelko oddaje zamiast chrząstki
2-11 przewodzików
pęcherzykowych, z których
każdy rozszerza się, tworząc
pięć do sześciu pęcherzyków
płucnych
Woreczki
pęcherzykowe
(Sacculi alveo!ares)
Cienkościenne
podstawowe struktury
przystosowane do
wymiany gazowej
Włókna sprężyste
Umożliwiają
rozciąganie ściany
pęcherzyków
płucnych
Ujście przewodzików
napełniających
pęcherzykowych
się powietrzem Miejsce, gdzie przewodziki
pęcherzykowe (odgałęzienia
oskrzelków) uchodzą do
pęcherzyków płucnych
Odgałęzienia drzewa oskrzelowego
tworząc oskrzelka oddechowe - pęcherzyki płucne. Jednak kończą się licznymi oskrzelkami
najmniejsze drogi oddechowe, większość pęcherzyków występuje końcowymi, od których odchodzą
którymi przepływa powietrze. w postaci gronek odchodzących od oskrzelka oddechowe, przewodziki
Oskrzelka oddechowe zwane przewodzików pęcherzykowych pęcherzykowe i pęcherzyki płucne.
są również oskrzelkami powstających w wyniku podziału Grona pęcherzyków płucnych
pęcherzykowymi, ponieważ w ich oskrzelków oddechowych. zapewniają dużą powierzchnię dla
ścianie występują poszczególne wymiany gazowej.

Pęcherzyki płucnej
Pęcherzyki płucne są cienkościennymi
woreczkami, w których zachodzi
wymiana gazowa. Poprzez ścianę
pęcherzyków płucnych tlen przenika
z powietrza do krążenia płucnego,
a dwutlenek węgla z krwi na
zewnątrz.
Płuca człowieka utworzone są
z milionów pęcherzyków płucnych,
mających olbrzymią powierzchnię
całkowitą (około 140 m 2 ), na
której odbywa się wymiana gazowa.
Pęcherzyki wokół przewodzików
pęcherzykowych tworzą gronka
Pęcherzyk płucny w bardzo dużym
powiększeniu. Przez jego cienkie
ściany tlen wnika do krwi, a dwu-
tlenek węgla jest usuwany. Każdy
dorosły człowiek ma około 300
milionów pęcherzyków płucnych.
podobne do winogron, a każdy
pęcherzyk łączy się wąskim otworem
z przewodzikiem. Pęcherzyki mają
również małe otworki lub pory, przez
które komunikują się z sąsiednimi
pęcherzykami. Ściany pęcherzyków
tworzą płaskie komórki nabłonkowe,
które wzmacniają elastyczne włókna
kolagenowe.
W pęcherzykach płucnych
znajdują się dwa inne typy
komórek: makrofagi, czyli tzw.
komórki żerne (pełniące funkcje
obronne), pożerające wszystkie
obce substancje, które dostały się
do płuc, oraz komórki, które
wytwarzają surfaktant, substancję,
która zmniejsza napięcie
powierzchniowe płynu znajdującego
się wewnątrz pęcherzyków
i zapobiega ich zapadaniu się.

111
ATLAS ANATOMII

Naczynia płuc
Najważniejszą funkcją płuc jest ponowne utlenowanie krwi, która oddała tlen
tkankom organizmu, i usunięcie zgromadzonego we krwi dwutlenku węgla.
Proces ten zachodzi dzięki płucnemu krążeniu krwi.
Krew z organizmu powraca do
prawej połowy serca, z której płynie
bezpośrednio do płuc przez tętnice Układ naczyń żylnych
płucne. płuc
Po przejściu przez płuca Pień płucny Prowadzi utlenowana krew
(Truncus pulmonalis) z pluć do lewej potowy
utlenowana krew wraca przez żyły
Prowadzi odtlenowana serca, zylne gałązki tączą
płucne do lewej połowy serca. krew z prawej komory się, tworząc cztery żyły
Bogata w tlen krew jest następnie serca do pluć; dzieli się płucne, które uchodzą
rozprowadzana po całym na prawą i lewą tętnicę do lewego przedsionka
organizmie. Tętnice i żyły płucne płucną
są odpowiedzialne za krążenie
płucne krwi.

NACZYNIA PŁUCNE
Z prawej komory wychodzi duża Tętnica
tętnica, nazywana pniem płatowa
płucnym, którą płynie z całego (Arteria lobaris)
ustroju do płuc ciemnoczerwona Biegnie wraz
żyta ptatową
odtlenowana krew. i prowadzi
Pień płucny dzieli się na dwie krew do
mniejsze gałęzie - prawą i lewą jednego
tętnicę płucną, które biegną ptata ptuca
poziomo i wnikają przez wnękę
do płuc. Przechodzą one wzdłuż
dużych oskrzeli głównych.
Wewnątrz płuc tętnice dzielą się
na gałęzie zaopatrujące każdy płat,
dwie po stronie lewej i trzy po
prawej. Tętnica płatowa dzieli się
dalej na tętnice segmentowe, które
zaopatrują w krew segmenty
oskrzelowo-plucne (strukturalne
jednostki budowy pluć). Każda
tętnica segmentowa kończy się
siecią naczyń włosowatych.
Utlenowana krew powraca do
lewej połowy serca przez układ
naczyń żylnych przebiegających Żyły płucne
wzdłuż tętnic. Tętnice i żyty płucne biegną razem przez (Venae pulmonales)
tkankę pluć. Łączą się w łożysku naczyń Te cztery główne żyty prowadzą
włosowatych, gdzie zachodzi wymiana utlenowana krew do lewego przedsionka
gazowa.

itc pęcherzyków płucnych

Oskrzelko Naczynie chłonne Wielokrotne podziały tętnic płucnych zmienia się z ciemnoczerwonej na
Prowadzi powie- Zbiera chłonkę z przestrzeni prowadzą w końcu do powstania sieci
międzykomórkowej i przez sieć jasnoczerwoną. Świeżo utlenowana
trze do pęche- bardzo wąskich naczyń krwionośnych,
naczyń odprowadza do krwi krew zbiera się w małych żyłkach,
rzyków
tzw. naczyń włosowatych lub inaczej do których spływa krew ze splotów
płucnych
Tętniczki płucne włośniczek, które oplatają każdy • kapilarnych. Żyłki te łączą się,
Prowadzą odtlenowana z milionów pęcherzyków płucnych. tworząc żyły płucne, które
krew do sieci naczyń Ściany włośniczek są bardzo cienkie „zamykają" krążenie płucne,
włosowatych, w których i płynąca w nich krew kontaktuje się odprowadzając krew z powrotem
zachodzi wymiana ze ścianą pęcherzyków płucnych,
gazowa do serca.
Żyłki płucne
przez które odbywa się wymiana
Prowadzą
utlenowana krew gazowa. UNACZYNIENIE
do żyt płucnych Gdy tlen wnika do krwi WEWNĘTRZNE
Sieć naczyń w naczyniach płucnych, a dwutlenek Tkanki najmniejszych fragmentów
włosowatych węgla jest z niej usuwany, barwa krwi dróg oddechowych mogą pobierać
Skupisko tlen bezpośrednio z powietrza,
cienkościennych Każdy pęcherzyk płucny opleciony jednak nie dotyczy to dużych dróg
naczyń jest siecią naczyń włosowatych. oddechowych, podporowej tkanki
krwionośnych,
Odtlenowana krew zostaje w nim łącznej płuc i opłucnej pokrywającej
gdzie tlen wnika
do krwi, a dwutle- utlenowana na drodze wymiany płuca. Struktury te otrzymują krew
nek węgla jest gazowej, która odbywa się przez z małych tętniczek oskrzelowych
usuwany ścianę pęcherzyków. odchodzących bezpośrednio z aorty.

112

Drenaż chłonny płuc
Chłonka spływająca z płuc
pochodzi z dwóch splotów,
które łączą się ze sobą:
splotu powierzchownego
(znajdującego się pod
opłucną) oraz ze splotu
głębokiego.
Chlonka jest płynem, który zbiera
się w przestrzeniach pomiędzy
komórkami i płynie naczyniami
chłonnymi łączącymi się z układem
żylnym. Po drodze przechodzi
przez wiele węzłów chłonnych,
których zadaniem jest jej
filtrowanie i zatrzymywanie
różnych drobin i mikroorganizmów.
SPLOT POWIERZCHOWNY
Sieć drobnych naczyń
limfatycznych obejmuje całą
powierzchnię płuc i rozciąga się tuż
pod opłucną trzewną (płucną).
Splot powierzchowny przewodzi
chłonkę z płuc w kierunku oskrzeli
i tchawicy, gdzie znajdują się
główne grupy węzłów chłonnych.
Chłonka ze splotu
powierzchownego spływa najpierw
do grupy węzłów chłonnych
oskrzelowo-płucnych położonych
we wnęce płuca.
SPLOT GŁĘBOKI
Naczynia chłonne splotu
głębokiego zaczynają się w tkance
łącznej otaczającej drogi
oddechowe małej średnicy,
oskrzelka i oskrzelka oddechowe
(pęcherzyki płucne nie mają
naczyń chłonnych). Małe naczynia
chłonne znajdują się również
w obrębie większych dróg
oddechowych.
Naczynia chłonne łączą się
i przebiegają wzdłuż oskrzeli
i naczyń krwionośnych,
przechodząc przez węzły chłonne
położone wewnątrz płuca. Z tych
Tchawica
(Trachea)
Droga oddechowa, która
łączy oba płuca i zapewnia
dopływ powietrza
atmosferycznego z nosa
i jamy ustnej do płuc
Prawy pień
podobojczykowy
(Truncus subclavius dexter)
Odprowadza chłonkę
z kończyny górnej i łączy
się z naczyniami
zbierającymi chłonkę
z prawego płuca
Szczelina
(pozioma)
płuca
prawego
(Fissura
(horizontalis),
pulrnonis
dextri)
Oddziela Węzły chłonne
tchawiczo-
płat górny
od środ- oskrzelowe
kowego (ostrogi tchawicy)
(Noduli lymphatici
tracheobronchiales)
Zbierają chłonkę
z węztów chłonnych
wnęki płuc
Naczynia chłonne głębokie Węzeł chłonny płucny
(Vasa lymphatica profunda) • (Nodulus lymphaticus
Zbierają chtonkę z miąższu pulmonalis)
płucnego Filtruje chłonkę w splocie
naczyń chłonnych głębokich
węzłów chłonnych chłonka płynie WĘZŁY CHŁONNE
w kierunku wnęki płuc do węzłów OSKRZELI I TCHAWICY
chłonnych oskrzelowo-płucnych. Z węzłów oskrzelowo-płucnych
Do węzłów chłonnych chłonka spływa do węzłów
oskrzelowo-płucnych spływa chłonnych tchawiczo-
chłonka pochodząca zarówno ze -oskrzelowych (zlokalizowanych
splotu powierzchownego, jak w okolicy ostrogi tchawicy).
i głębokiego. Z tych węzłów chłonka płynie do
Żyjąc w mieście, w którym powie-
trze jest bardzo zanieczyszczone,
lub paląc papierosy, wdychamy
powietrze, które zawiera wiele
zanieczyszczeń w postaci kurzu
i węgla.
Wyspecjalizowane komórki znaj-
dujące się w płucach, zwane fago-
cytami, są w stanie wchłonąć je
i ochronić delikatną tkankę płuc
przed potencjalnie drażniącymi
substancjami. Proces wchłaniania
zwany jest fagocytozą.
Ten wypreparowany fragment płuca
ukazuje czarne przebarwienia typo-
we dla płuca palacza. Widać nad-
miernie poszerzone przestrzenie
powietrzne w przebiegu rozedmy.
KLATKA PIERSIOWA
Żyła ramienno-
-glowowa
(Vena
brachiocephalica)
Uchodzi do lewej żyły
podobojczykowej
Przewód piersiowy
(Ductus thoracicus)
Zbiera chtonkę z lewej
potowy klatki piersiowej
i większej części ciała
poniżej przepony
odprowadza do lewej żyły
ramienno-głowowej
Węzły chłonne
tchawicze
(Nodulus
lymphaticus
trachealis)
Zbiera chłonkę
z płuc przez
węzły chłonne
ostrogi tchawicy
wnęki płuc
Węzły chłonne
oskrzelowo-plucne
(Noduli lymphatici
bronchopulmonales)
Węzły chłonne we wnęce płuc
góry, do położonych wzdłuż
tchawicy węzłów chłonnych
tchawiczych, do parzystego pnia
oskrzelowo-śródpiersiowego,
z którego uchodzi do szyjnego
układu żylnego.
Fagocyty zawierające wchłonięte
substancje mogą przenosić się dro-
gami limfatycznymi i zatrzymywać
w limfatycznym splocie powierz-
chownym, tuż pod powierzchnią
płuc. Powoduje to powstanie
widocznego ciemnego cętkowania
i nadaje powierzchni płuc wygląd
plastra miodu. To ciemne zabarwie-
nie może również pojawić się
w różnych grupach węzłów
chłonnych rozsianych w płucach.
Poznanie przebiegu naczyń
i lokalizacji węzłów chłonnych
w płucach ma istotne znaczenie
kliniczne w ocenie zaawansowania
raka płuca, który może rozprzes-
trzeniać się na drodze naczyń
układu limfatycznego.
113
ATLAS ANATOMII

Serce
Serce dorosłego człowieka ma wielkość zaciśniętej pięści i znajduje się
w śródpiersiu w jamie klatki piersiowej. Leży na środku ścięgnistym
przepony i jest otoczone z obu stron przez płuca.
Serce jest zamknięte w osierdziu - Położenie serca
worku ochronnym zbudowanym
z tkanki włóknistej.
Żyta główna górna Łuk aorty
Serce jest prawie w całości (Vena cava superior) (Arcus aorłae)
zbudowane z wydrążonego mięśnia. Odprowadza krew Aorta wychodzi
Waży zwykle 250-350 gramów, z ciata do prawego z lewej komory serca;
lecz obdarzone jest niewyobrażalną przedsionka doprowadza
siłą i wytrzymałością. Kurczy się utlenowaną krew
[o całego ciała
około 70 razy na minutę, pompując
krew do całego organizmu. Lewe płuco
(Pulmo sinister)
Osierdzie - Odsunięte
POWIERZCHNIE SERCA (Pericardium) do tytu, by
Serce jest kształtem zbliżone do Włóknisty uwidocznić
piramidy, ma podstawę, trzy ściany worek
serce
stanowiący
oraz koniuszek. warstwę
• Podstawa serca skierowana jest ochronną
ku tyłowi i tworzy ją głównie lewy wokót serca
przedsionek, jama serca, która
otrzymuje utlenowaną krew z płuc.
• Powierzchnia dolna, lub
przeponowa, znajduje się na
spodzie i tworzą ją lewa i prawa
komora, które są oddzielone bruzdą
międzykomorową. Komory serca są
dużymi jamami, komora lewa
przepompowuje krew na obwód -
do całego ciała, a prawa do płuc.
• Powierzchnia przednia lub
mostkowo-żebrowa położona jest
z przodu serca tuż za mostkiem
i żebrami i tworzy ją głównie prawa
komora.
• Powierzchnię lewą, lub inaczej
płucną, tworzy głównie duża lewa
komora, która położona jest Lewa
Prawa komora komora
w zagłębieniu lewego płuca. (Ventriculus (Ventriculus
dexter) sinister)
Powierzchnia Koniuszek serca
przeponowa (Apex cordis)
Prawe płuco (dolna) serca Serce ma kształt piramidy, a jego
(Pulmo dexter) (Facies koniuszek skierowany jest ku dołowi,
Odsunięte do tytu, diaphragmatica do przodu i w stronę lewą; utworzony
by uwidocznić serce (interior) cordis) jest on przez lewą komorę

Serce leży za mostkiem (za trzonem Granica ta biegnie do góry oraz do

mostka) i obejmuje obszar od
drugiego żebra do piątej przestrzeni
międzyżebrowej. Mniej więcej dwie
trzecie serca leży na lewo od.linii
pośrodkowej klatki piersiowej,
a pozostała jedna trzecia na prawo
od niej.
GRANICE
Serce ma cztery granice. Prawą
granicę tworzy prawy przedsionek;
jest ona nieco wypukła. Granicę
lewą tworzy głównie lewa komora.
Serce z koniuszkiem skierowanym
w lewą stronę wypełnia środkową
część klatki piersiowej. Jego
kształt i położenie zmieniają się
i zależą od fazy pracy serca oraz
od oddychania.
środka i łączy się z górną granicą
utworzoną przez przedsionki i duże
naczynia. Granica dolna, która
przebiega prawie poziomo,
utworzona jest głównie przez prawą
komorę.
K O N I U S Z E K SERCA
Koniuszek serca zwykle leży za
piątą przestrzenią międzyżebrową,
w odległości odpowiadającej szero-
kości dłoni od linii pośrodkowej
ciała. W tym miejscu można
wyczuć i zobaczyć uderzenie
koniuszkowe.
Ponieważ serce łączy się z innymi
tkankami miękkimi, może się prze-
mieszczać wewnątrz klatki piersiowej
podczas skurczów i rozkurczów
przepony, na której leży.

Osierdzie
Serce położone jest
wewnątrz ochronnego
worka zwanego
osierdziem, zbudowanego
z trzech warstw.
Osierdzie składa się
dwóch części - osierdzia
surowiczego oraz
osierdzia włóknistego.
OSIERDZIE WŁÓKNISTE
Osierdzie włókniste tworzy
warstwę zewnętrzną i składa się
włóknistej zbitej tkanki łącznej.
Spełnia ono trzy ważne funkcje:
• Ochronną. Osierdzie włókniste
jest wystarczająco mocne, aby
zapewnić sercu - ważnemu
narządowi - pewien rodzaj ochrony
w razie urazu.
• Połączenia. Istnieją włókniste
połączenia pomiędzy obszarami
osierdzia a mostkiem i przeponą.
Ponadto osierdzie włókniste łączy
się z mocnymi ścianami tętnic,
które przechodzą przez nie,
kierując się do serca. Połączenia te
pozwalają zakotwiczyć serce
w otaczających tkankach.
• Zapobieganie przepełnieniu
serca. Ponieważ osierdzie włókniste
nie jest elastyczne, nie dopuszcza
do tego, by serce rozszerzyło się
ponad bezpieczne granice pod
wpływem napływającej krwi.
OSIERDZIE SUROWICZE
Osierdzie surowicze pokrywa
i otacza serce w taki sam sposób
jak opłucna płuca. Ta część
osierdzia jest utworzona z cienkiej
błony, która składa się z dwóch
blaszek przechodzących jedna
w drugą, osierdzia trzewnego
i ściennego.
Osierdzie ścienne (tzw. blaszka
ścienna) wyścieła wewnętrzną
powierzchnię osierdzia
#
Osierdzie włókniste
(Peficardium iibrosum)
Duże naczynie
Blaszka ścienna osierdzia
surowiczego
(Pericardium serosurn
- lamina parieiaiis)
Blaszka trzewna osierdzia
surowiczego (nasierdzie)
(Pericardium serosum
- lamina visceraiis
[epicardium])
Mięsień sercowy —
(Myocardium)
Wsierdzie
(Endocardium)
Jama serca — —
KLATKA PIERSIOWA
Worek osierdziowy po usunięciu serca
Żyła główna górna Rozdwojenie pnia
(Vena cava superior) płucnego
Uchodzi do prawego (Bifurcatio trunci
przedsionka pulmonalis)
Miejsce podziału pnia
płucnego na tętnice
prawą i lewą,
którymi płynie
odtlenowana
krew do obu
płuc
Osierdzie
surowicze
Prawe żyły ptucne - (Pericardium
(Venae pulmonales serosum)
dextrae) Tworzą je dwie
Odprowadzają cienkie warstwy
utlenowaną krew - blaszka
z ptuc do lewego trzewna, leżąca
przedsionka na powierzchni
mięśnia
sercowego
i blaszka
ścienna,
która wyściela
osierdzie
włókniste
Osierdzie
włókniste
Żyła główna dolna
(Vena cava interior) (Pericardium
Zbiera krew z żyt fibrosum)
biodrowych Mocna
wspólnych zewnętrzna
i prowadzi ją warstwa
do prawego osierdzia,
przedsionka która łączy się
z przeponą
włóknistego, zawraca i w okolicy niewielką ilością płynu. Obecność osierdziowym, przez co nie może
dużych naczyń krwionośnych płynu oraz śliskość obu warstw prawidłowo funkcjonować.
przechodzi na powierzchnię serca, osierdzia surowiczego umożliwiają Skrajne przypadki określane jako
tworząc osierdzie trzewne (tzw. swobodne przesuwanie się komór „tamponada serca" są stanem
blaszka trzewna), zwana inaczej serca w osierdziu w czasie ich bezpośrednio zagrażającym życiu
nasierdziem. skurczów. pacjenta.
Pomiędzy tymi dwiema blaszkami Jeśli jama osierdzia wypełnia się
osierdzia surowiczego znajduje się dużą ilością płynu, np. w czasie
wąska przestrzeń, tzw. jama infekcji lub zapalenia, serce zostaje
osierdzia, która jest wypełniona uciśnięte we włóknistym worku
warsiwy ściany serca
Wewnątrz jamy osierdzia leży mięśnia sercowego wspierają się
serce, a jego ściana utworzona jest i utrzymują na rusztowaniu
z trzech warstw: nasierdzia, utworzonym z przeplatających się
mięśniówki serca i wsierdzia. włókien tkanki łącznej.
• Nasierdzie jest to blaszka • Wsierdzie jest gładką delikatną
trzewna osierdzia, która pokrywa błoną utworzoną z cienkiej
zewnętrzną powierzchnię serca warstwy komórek. Wsierdzie
i jest z nią ściśle związana. wyściela wewnętrzną
• Mięsień sercowy stanowi powierzchnię jam serca oraz
główną masę serca i utworzony zastawki. Wnętrze naczyń
jest ze specjalnych włókien krwionośnych wnikających
mięśniowych. Mięsień tego typu i opuszczających serce jest
występuje tylko w sercu i jest pokryte podobną warstwą
przystosowany do wykonywania komórek śródbłonka, które
właściwej pracy serca. Włókna stanowią przedłużenie wsierdzia.
Przekrój przez serce w miejscu
styku z typowym dużym
naczyniem przedstawia różne
warstwy osierdzia i ścianę serca.
115
ATLAS ANATOMII

Jamy serca
W sercu znajdują się cztery jamy: dwa cienkościenne przedsionki, do których
spływa krew żylna, i dwie większe grubościenne komory, które
przepompowują krew do układu tętniczego.

Serce dzieli się na dwie polowy, Zastawka aorty Tętnica płucna Stożek tętniczy
lewą i prawą, a w każdej znajduje (Valva aortae) (Arteria pulmonalis) (Conus arteriosusj
się przedsionek i komora. Przez nią tłoczona jest Prowadzi odtlenowaną krew Gładkościenna droga
krew z lewej komory z prawej komory przez pień odpływowa z prawej
serca do aorty płucny do płuc komory do zastawki
KOMORY
Żyła główna górna — Lewy płucnej, przed
Dwie komory tworzą większość uiściem do pnia
(Vena cava supeno przedsionek
mięśnia sercowego, komora lewa Zbiera krew płucnego
(Atrium
jest większa i silniejsza niż prawa. z głowy, szyi sinistrum)
Komora prawa leży z przodu i górnej potowy Otrzymuje |
i tworzy większą część ściany ciała i prowadzi utleń • .
przedniej serca, podczas gdy do prawego
przedsionka
komora lewa znajduje się za nią
i poniżej i tworzy większą część
ściany dolnej. Koniuszek serca
utworzony jest przez czubek
lewej komory.
Prawa komora otrzymuje krew Żyła płucna
(Vena pulmonalis),
z prawego przedsionka, a cofaniu
Jedna z czte-
się jej zapobiega zastawka rech żyt pro-
trójdzielna. Podczas skurczu mięśni wadzących
komory krew jest pompowana krew z ptuc
przez zastawkę płucną do pnia do lewego
płucnego, a z niego do płuc. przed-
sionka
Komora lewa otrzymuje krew
z lewego przedsionka przez ujście
Prawy
przedsionkowo-komorowe, przedsionek
w którym znajduje się zastawka (Atrium dextrum,
dwudzielna. Silne skurcze lewej Otrzymuje \
komory przepompowują krew odtlenowaną krewł
przez zastawkę aorty do tętnicy z żyły głównej
górnej i dolnej
głównej (aorty). Przegroda
Zastawka trójdzielna międzykomorowa
(Valva tricuspidalis) Struny ścięgniste (Septum
Zapobiega cofaniu się
(Chordae tendineae) interventriculare)
krwi z prawej komory Kotwiczą płatki Ściana oddzielają-
do prawego
zastawek, przebiegają ca obie komory
przedsionka
pomiędzy płatkami serca; w większo-
Ta ilustracja przedstawia Żyła główna dolna zastawek a mięśniami ści mięśniowa,
(Vena cava interior) Prawa komora Lewa komora brodawkowatymi a w najwyższym
wewnętrzną budowę serca
Zbiera krew z dolnej (Ventriculus dexter) (Ventriculus sinister) Koniuszek w ścianie komory odcinku część
przeciętego w płaszczyźnie połowy ciała Otrzymuje krew serca Zastawka dwudzielna błoniasta
Otrzymuje krew
łączącej podstawę serca i prowadzi do z prawego z lewego (Apex cordis) (Valva mitralis) Zapobiega cofaniu się krwi
z jego koniuszkiem. prawego przedsionka przedsionka przedsionka Czubek serca z lewej komory do lewego przedsionka

Architektura ściany komór

-r
Lewa komora Przegroda .Mięsień ściany lewej jest dwa razy w struny ścięgniste. Struny
(Ventriculus sinister) międzykomorowa grubszy niż mięsień tworzący ścianę ścięgniste łączą się z płatkami
Gruby mięsień z pasmarri (Septum
na wewnętrznej po- komory prawej i na przekroju zastawek trójdzielnej i dwudzielnej
interventriculare)
wierzchni tworzącymi poprzecznym tworzy okrąg. Komora oraz przytrzymują je podczas
Oddziela obie
beleczki mięśniowe, komory serca prawa na przekroju poprzecznym przepompowywania krwi.
które kierują ma kształt półksiężyca i jest Wewnętrzna powierzchnia
krew w stronę zniekształcona przez bardziej ściany komór, szczególnie
odpływu ,
umięśnioną komorę lewą. w miejscu gdzie krew do nich
z komory 9j
Różnice w grubości ścian obu napływa, jest nierówno
komór odzwierciedlają wysokości pożebrowana przez beleczki
ciśnień potrzebnych do tego, by mięśniowe. Beleczki te wygładzają
opróżnić je z krwi podczas skurczu się w pobliżu drogi wypływu,
mięśnia. przez którą krew jest
Ze ścian obu komór wychodzą wypompowywana z serca.
mięśnie brodawkowate, które W komorze lewej występuje tylko
zwężają się na szczycie i przechodzą mały gładki obszar tuż pod
zastawką aorty. W komorze
Przekrój poprzeczny serca przez prawej, poniżej zastawki płucnej,
komory ukazuje różnice znajduje się duży gładki obszar
Prawa komora w kształcie lejka zwany lejkiem
(yentriculus dexter) w grubości ściany mięśniowej
Ściana mięśniowa; cieńsza i mniej lewej i prawej komory. lub stożkiem tętniczym.
beleczkowana niż ściana prawej komory

116

Przedsionki serca
Przedsionki są dwoma
małymi cienkościennymi
jamami serca. Znajdują
się powyżej komór serca,
od których oddzielone są
zastawkami przedsionko-
wo-komorowymi.
Cala krew żylna z organizmu
spływa do prawego przedsionka
przez dwie duże żyły, żyłę główną
górną i dolną. Do prawego
przedsionka uchodzi również
zatoka wieńcowa, naczynie, które
zbiera i odprowadza krew żylną
z mięśnia serca.
Wnętrze prawego przedsionka
jest na tylnej ścianie gładkie, a na
przedniej szorstkie. Oba obszary
oddziela grzebień graniczny.
Szorstka ściana przednia jest
grubsza niż ściana tylna; utworzo-
na jest z mięśni grzebieniastych,
które wyglądem przypominają
grzebień. Dół owalny jest zagłębie-
niem w ścianie sąsiadującej
z przedsionkiem.
Mięśnie grzebieniaste wnikają
do małego, podobnego do ucha
wybrzuszenia, zwanego uszkiem.
Ta jama w kształcie stożka otacza
z zewnątrz główną tętnicę wycho-
dzącą z serca - aortę i zwiększa
objętość prawego przedsionka.
DOPŁYWY PRAWEGO
PRZEDSIONKA
Żyła główna górna, którą płynie
krew z górnej połowy ciała, uchodzi
do górnego, gładkiego odcinka
prawego przedsionka.
Żyła główna dolna, którą płynie
krew z dolnej połowy ciała,
uchodzi w dolnym odcinku
prawego przedsionka. Żyła główna
górna nie ma zastawek, które by
zabezpieczały ją przed cofaniem
się krwi. Żyła główna dolna ma
szczątkowe, niedziałające
Otwór owalny
(Foramen ovale)
Otwór łączący oba
przedsionki, przez który
przepływa krew
w życiu ptodowym
Żyta główna górna
(Vena cava superior)
Odprowadza krew
z gtowy szyi
i górnej potowy
ciata do serca
Naczynia
płucne
Tętnice i żyły,
które prowadzą
do i z płuc
Dół owalny
(Fossa ovalis)
Pozostałość istniejącego
w życiu płodowym otworu
owalnego między prawym
i lewym przedsionkiem,
który zamyka się przy
porodzie
Żyła główna dolna
(Vena cava interior)
Odprowadza krew z dolnej potowy
ciała i kończyn dolnych do serca
zastawki. Ujście zatoki wieńcowej
znajduje się pomiędzy ujściem
żyły głównej dolnej a otworem,
przez który przepływa krew
z przedsionka do prawej komory
- ujściem przedsionkowo-
-komorowym.
Prawy przedsionek serca
1
Ujście zatoki
wieńcowej
Krótki pień żylny,
który odprowadza do
prawego przedsionka
krew z żyt serca
LEWY PRZEDSIONEK
Lewy przedsionek jest mniejszy niż
prawy i stanowi główną część
podstawy serca. Ma on kształt
sześcianu. Ściana przedsionka jest
gładka oprócz uszka, które wewnątrz
jest pokryte licznymi mięśniami
grzebieniastymi. Cztery żyły płucne,
U płodu przepływ krwi przez serce
odbywa się inaczej niż w sercu
dziecka po porodzie. Krew nie
płynie tu z prawej komory do płuc,
lecz przepływa bezpośrednio
z prawego do lewego przedsionka,
skąd jest tłoczona na obwód i roz-
prowadzana po całym organizmie.
Krew przepływa przez otwór
owalny, który mieści się w ścianie
oddzielającej oba przedsionki. Jest
on wyposażony w zastawkę
w kształcie klapki, która zapobiega
cofaniu się krwi.
Krążenie w sercu płodu przebiega
inaczej niż w sercu dziecka po
porodzie. Przez otwór owalny krew
płynie bezpośrednio z jednego
przedsionka do drugiego.
KLATKA PIERSIOWA
Grzebień graniczny
(Crista terminalis)
Płytki pionowy fałd,
który oddziela gładką
ścianę przedsionka
od szorstkiej
Uszko prawe
(Auricula dextra)
Spłaszczone
uwypuklenie
przedniej ściany
prawego przedsionka
Prawy przedsionek serca
otrzymuje krew żylną z żyl
głównej górnej i dolnej. Stąd
krew ttoczona jest do prawej
komory.
którymi płynie utlenowana krew
z ptuc, uchodzą do przedsionka na
jego tylnej ścianie. W ujściach tych
nie ma zastawek.
W przylegającej do lewego
przedsionka ścianie znajduje się
zagłębienie, któremu odpowiada dół
owalny położony po prawej stronie.
ZMIANY PO PORODZIE
Po porodzie otwór owalny zamyka
się, a krew z prawej komory
pompowana jest do płuc. Miejsce
po otworze owalnym widać jako
zagłębienie (dół owalny) w ścianie
przegrody międzyprzedsionkowej.
UBYTEK PRZEGRODY
MIĘDZYPRZEDSIONKOWEJ
U około 15-20% dorosłych mały
otwór w opisywanym miejscu może
być stale obecny, choć wykrywa się
go przypadkowo, w czasie badań
serca. Zwykle nie powoduje on
dolegliwości. Otwory tego typu
są znane jako ubytki przegrody
międzyprzedsionkowej.
117
ATLAS ANATOMII

Zastawki serca
Serce jest silną pompą mięśniową, przez którą krew przepływa tylko w jednym kierunku.
Przepływowi wstecznemu przeciwdziałają cztery zastawki serca, które mają olbrzymie
znaczenie w utrzymaniu przepływu krwi.
Każda z dwóch połów serca ma po Serce w rozkurczu po usunięciu przedsionków
dwie zastawki. W prawej połowie
serca zastawka przedsionkowo- Zamknięta zastawka płucna
Tętnica wieńcowa lewa (Valva pulmonalis)
-komorowa (zastawka trójdzielna) (Arteria coronana sinistra) Leży na początku pnia
oddziela przedsionek i komorę, Zaopatruje serce w krew płucnego, zapobiega cofaniu
a zastawka tętnicy płucnej leży z zatoki aorty się krwi do prawe] komory
w miejscu połączenia prawej
komory z pniem płucnym.
Zamknięta zastawka aorty
W lewej połowie serca zastawka
(Valva aortae)
przedsionkowo-komorowa, Otwarta zastawka Zapobiega cofaniu się krwi
mitralna (zastawka dwudzielna), dwudzielna z aorty do lewej komory
oddziela przedsionek i komorę, (Valva mitralis)
Umożliwia naptyw
a zastawka aorty położona jest
krwi z lewego
w miejscu połączenia komory z aortą. przedsionka
do lewej
ZASTAWKI TRÓJDZIELNA komory
I DWUDZIELNA
Zastawki te znane są również pod
nazwą zastawek przedsionkowo-
-komorowych, gdyż leżą po obu
stronach serca pomiędzy
przedsionkami a komorami.
Zbudowane są one z mocnej tkanki
włóknistej pokrytej przez komórki
wsierdzia, które wyściela całą
wewnętrzną powierzchnię serca.
Górna powierzchnia zastawek jest
gładka, podczas gdy do dolnej
przyczepione są struny ścięgniste.
Zastawka trójdzielna ma trzy
płatki. Zastawka dwudzielna ma
tylko dwa płatki i dlatego nazywana
jest również zastawką mitralna,
gdyż przypomina wyglądem mitrę,
nakrycie głowy biskupa.

SKURCZ SERCA
W zdrowym sercu podczas skurczu
słychać dźwięk składający się Otwarta zastawka trójdzielna
z dwóch składowych (dwóch (Valva tricuspidalis)
Umożliwia naptyw krwi
tonów często opisywanych
z prawego przedsionka
jako „lub-dup"), które można do prawej komory
wysłuchać za pomocą
stetoskopu. Pierwszy z nich jest W czasie skurczu serca komory W czasie rozkurczu mięsień
wynikiem zamknięcia zastawek kurczą się, a zastawka aorty komór serca jest rozluźniony.
przedsionkowo-komorowych, i zastawka płucna są otwarte, Zastawka trójdzielna i dwudzielna
a drugi zamknięcia zastawek aorty umożliwiając tłoczenie krwi są otwarte, umożliwiając napływ
i pnia płucnego. z serca do pluć i na obwód. krwi z przedsionków do komór.

S t r u ny^^ś ci
Z brzegami oraz dolnymi
powierzchniami zastawek
dwudzielnej i trójdzielnej łączy
się wiele cienkich strun ścięgnistych
zbudowanych z kolagenu. Struny
ścięgniste schodzą do leżących
poniżej mięśni brodawkowatych,
wyniosłości mięśniowych
wystających do światła komory.
Struny ścięgniste zastawki
dwudzielnej łączą płatki zastawki
z mięśniami brodawkowatymi,
które z kolei łączą się ze ścianą
komory.
DZIAŁANIE STRUN
Struny ścięgniste działają
podobnie do naciągu namiotu,
kotwiczą zastawki i zapobiegają
wywinięciu się ich (jak parasol na
wietrze) lub wepchnięciu do
środka przedsionka przez wysokie
ciśnienie krwi panujące w komorze
podczas jej skurczu. Struny
łączące sąsiednie płatki
uszczelniają je również, tak by
podczas skurczu komór krew nie
przeciekała przez nie.

Zastawki aortalna i płucna
Zastawki aorty i tętnicy
płucnej nazywane są
również zastawkami
półksięży cowatymi.
Zamykają one drogę
wyjścia krwi z serca,
zapobiegając cofaniu się
krwi do komór podczas
rozkurczu, który
następuje po skurczu.
Każda z dwóch zastawek składa się
z trzech kieszonek w kształcie
półksiężyców zbudowanych z tkanki
łącznej pokrytej śródbłonkiem.
Śródblonek sprawia, że
powierzchnia, po której przepływa
krew, jest gładka.
ZASTAWKA AORTY
Zastawka aorty znajduje się
pomiędzy lewą komorą a aortą -
tętnicą główną, którą przepływa
do organizmu utlenowana krew.
Jest ona mocniejsza i bardziej
odporna niż tętnica płucna, gdyż
musi wytrzymać napór wyższego
ciśnienia krwi panującego
w tętnicach (ciśnienie systemowe).
Powyżej każdego płatka
stanowiącego wybrzuszenie ściany
aorty znajdują się zatoki aorty.
Z dwóch zatok wychodzą tętnice
wieńcowe, które prowadzą krew
do mięśnia serca i jego
powierzchni.
ZASTAWKA P Ł U C N A
Zastawka płucna oddziela komorę
od pnia płucnego, dużej tętnicy,
którą płynie krew z serca do płuc.
Tuż powyżej każdego płatka
zastawki pień płucny nieznacznie
się poszerza, tworząc zatokę pnia
płucnego, przestrzeń, która
zapobiega przyleganiu otwartych
płatków zastawki do ściany tętnicy.
Gdy zastawka przedsionkowo-komorowa
jest otwarta, mięsień brodawkowaty jest
rozluźniony i płatki opadają. Krew
z przedsionka może wpłynąć do komory.
KLATKA PIERSIOWA
Lewa komora po otwarciu
Zatoka aorty
(Sinus aortae)
Wypuklenie ściany na początku
aorty nad każdym z płatków Trzy płatki zastawki
aorty:
pólksiężycowatych; z lewego
Prawy płatek (valvula
i prawego odchodzą tętnice
semilunaris dextra)
- Tylny ptatek (valvula
semilunaris posterior)
Lewy ptatek (valvula
r
;emilunans sinistra)
Zastawka
dwudzielna
(Valva mitralis)
Znajduje się między
lewym przedsionkiem
a lewą komorą
Struny ścięgniste
(Chordae tendineae)
Zastawka aorty leży pomiędzy Włókniste nici,
lewą komorą i aortą. Trzy piątki Mięsień brodawkowaty przebiegają między
zastawki uniemożliwiają cofanie (Musculus papillaris) płatkami zastawek
Większy w lewej komorze a mięśniami
się krwi do lewej komory w czasie niż w prawej, gdyż brodawkowatymi
rozkurczu. pokonuje tu większy opór
Kiedy przedsionki się kurczą, krew przeph u a
przez rozluźnione zastawki trójdzielną
i dwudzielną do komór.
Z kolei gdy komory się kurczą, nagły
wzrost ciśnienia w każdej komorze powoduje
zamknięcie zastawek, co zapobiega cofaniu się
krwi do przedsionków. Pociąganie za struny
ścięgniste unieruchamia zastawki i pozwala
im przeciwstawić się ciśnieniu krwi wewnątrz
komory.
Z chwilą zamknięcia się zastawek
przedsionkowo-komorowych krew musi płynąć
ku górze przez zastawki półksiężycowate do
pnia płucnego i aorty. Zastawki półksiężycowate
otwierają się pod wpływem wysokiego ciśnienia
krwi wypływającej z komór i zamykają się
Gdy komora jest wypełniona krwią, zastawka ponownie z trzaskiem, w chwili gdy tylko
zamyka się, napinając struny ścięgniste. Gdy komory przestają się kurczyć i następuje ich
komora się kurczy, krew tłoczona jest do rozkurcz.
przodu.
119
ATLAS ANATOMII

Naczynia serca
Krew dopływa do serca przez dwie duże żyły - żyłę główną górną i żyłę główną dolną,
a wypływa z serca przez aortę. Żyły główne i aorta
określane są mianem dużych naczyń.
ŻYŁY GŁÓWNE Serce i duże naczynia
Zyla główna górna jest dużym
Łuk aorty
naczyniem żylnym, które odbiera (Arcus aortae)
krew z górnej polowy ciała i uchodzi Przedłużenie aorty
do prawego przedsionka serca. Aorta wstępująca wstępującej, od
Tworzą ją prawa i lewa żyła (Aorta ascendens) którego odchodzą
ramienno-głowowa, które z kolei Wychodzi z lewej komory ważne gałęzie
i biegnie ku górze na zaopatrujące głowę,
utworzone są przez mniejsze żyły,
odcinku okoto 5 cm; szyję i kończyny górne
zbierające krew z głowy i szyi oraz
oddaje tętnice wieńcowe
kończyn górnych.
Żyła główna dolna jest najszerszą
Część piersiowa
żyłą w organizmie, lecz tylko jej aorty
końcowy odcinek leży w klatce (Pars thoracica
piersiowej, ponieważ przechodzi ona aortae)
przez przeponę, aby doprowadzić Część aorty zstępu-
Żyła główna górna jącej; biegnie
krew do prawego przedsionka.
(Vena cava anter/or) w kierunku brzucha,
Leży w klatce piersiowej; oddając małe tętni-
AORTA ptynie nią krew pochodząca ce zaopatrujące
Aorta jest największą tętnicą z części ciata położonych ścianę klatki pier-
w organizmie. U dorosłych jej powyżej przepony siowej, przeponę,
wewnętrzna średnica osiąga 2,5 cm. płuca i przełyk
Jej względnie grube ściany utworzone
są z elastycznej tkanki łącznej, co
sprawia, że naczynie nieznacznie
rozszerza się pod wpływem
przepływającej pod ciśnieniem krwi,
a następnie powraca do wyjściowej
Żyta główna dolna
średnicy, utrzymując na stałym
(Vena cava interior)
poziomie ciśnienie krwi między W większości leży w jamie
kolejnymi skurczami serca. brzusznej; płynie nią krew
Aorta wychodzi z lewej komory pochodząca z części ciała
serca i kieruje się do góry, następnie położonych poniżej
przepony
zagina się w lewo i schodzi do jamy
brzusznej. Składa się ona z odcinka
wstępującego, łuku aorty oraz
odcinka zstępującego (aorta
piersiowa). Różne odcinki aorty
mają nazwy, które zależą od ich Żyły główne zaopatrują prawy
kształtu i umiejscowienia. przedsionek, który tłoczy Środek ścięgnisty przepony
Z każdego odcinka aorty odchodzą odtlenowaną krew do płuc. (Centrum tendineum diaphragmae)
tętnice, którymi płynie krew do Lewa komora tłoczy utlenowaną W środkowej, ścięgnistej części przepony
tkanek organizmu. krew do aorty. jest otwór dla żyły głównej dolnej

Tak sorte p ł o d u zmienili si^ po porodzie

Serce płodu Serce noworodka U płodu istnieje połączenie pomię-
dzy naczyniami krwionośnymi, które
umożliwia przepływ krwi z pnia
płucnego do aorty z pominięciem
Przewód tętniczy
(Ductus arteriosus) płuc. Połączenie to nosi nazwę prze-
Krótki przewód, wodu tętniczego Botalla. Po porodzie
który przed porodem przewód tętniczy zamyka się, dzięki
łączy krążenie czemu krew z prawej komory prze-
płucne z krążeniem — Więzadło tętnicze
pływa tylko do krążenia płucnego.
systemowym (Ligamentum
arteriosum) Miejsce po obecnym w życiu
,; Pasmo płodowym naczyniu jest zaznaczone
łącznotkankowe jako więzadło tętnicze, pasmo tkanki
stanowiące włóknistej, które rozciąga się od pnia
pozostałość
przewodu płucnego do łuku aorty. Czasami
tętniczego z życia przewód tętniczy nie zamyka się po
płodowego, który porodzie i krew z aorty wnika pod
U płodu krew może zamyka się po wysokim ciśnieniem do krążenia
porodzie płucnego, gdzie panuje stosunkowo
płynąć bezpośrednio
z pnia płucnego do aorty. niskie ciśnienie. W takich
Po porodzie przewód przypadkach konieczne jest jego
tętniczy zamyka się. chirurgiczne zamknięcie.

120

Ukrwienie serca
Mięsień serca
i pokrywające go tkanki
muszą mieć własne
zaopatrzenie w krew,
którą dostarczają tętnice
wieńcowe.
Istnieją dwie tętnice wieńcowe -
prawa i lewa. Obie wychodzą
z aorty wstępującej tuż powyżej
zastawki aortalnej. Biegną one
w tkance tłuszczowej pod
nasierdziem, oplatając serce
dookoła.
• Tętnica wieńcowa prawa. Zaczy-
na się w prawej zatoce wieńcowej,
w małym zagłębieniu w ścianie tętni-
cy tuż za zastawką aorty. Kieruje się
do dołu i w prawo wzdłuż bruzdy
wieńcowej prawej pomiędzy prawym
przedsionkiem i prawą komorą, dopó-
ki nie przejdzie na dolną powierzch-
nię serca. Tutaj kończy się i tworzy
sieć anastomoz (połączeń tętniczo-
-tętniczych) z lewą tętnicą wieńcową.
Od prawej tętnicy wieńcowej odcho-
dzi wiele bocznych gałązek.
• Tętnica wieńcowa lewa. Zaczyna
się w lewej zatoce aorty powyżej
zastawki aorty i kieruje się w dół
w kierunku koniuszka serca. Tętnica
wieńcowa lewa szybko dzieli się na
dwie gałęzie.
ODPŁYW ŻYLNY
Krew żylna z serca spływa głównie
do zatoki wieńcowej. Zatoka
wieńcowa zbiera krew z żyt serca
i uchodzi do prawego przedsionka.
W ogólnych zarysach żyły serca
mają taki sam przebieg jak tętnice
wieńcowe.
Normalne tętnice
wieńcowe
U większości ludzi
prawa i lewa tętnica
wieńcowa zaopatrują
podobny obszar
mięśnia serca
Pojedyncza
tętnica wieńcowa
Nieliczni ludzie mają
tylko jedną tętnicę
wieńcową, która
zaopatruje obie
polowy serca
KLATKA PIERSIOWA
Aorta Tętnica wieńcowa prawa Tętnica wieńcowa lewa
wstępująca (Arteria coronaria dextra) (Arteria coronaria sinistra)
(Aorta Położona jest w bruździe Rozpoczyna się w zatoce aorty
ascendens) wieńcowej prawej; zaopatruje powyżej zastawki aorty i kieruje
prawy przedsionek i prawą się w dól w kierunku koniuszka serca
komorę oraz część lewej
komory Gałąź międzykomorowa
przednia
(Ramus interventricularis anterior)
Odchodzi od lewej tętnicy
wieńcowej; zaopatruje obie komory
i przegrodę międzykomorowa
Odlew tętnic wieńcowych i ich
gałęzi widziany od przodu. Odlew
Gatąż brzeżna prawa
sporządzono przez wstrzyknięcie (Ramus marginalis dexter)
do tętnic żywicy, a następnie Biegnie w dól w kierunku koniuszka serca;
usunięcie otaczających je tkanek. zaopatruje prawy brzeg i przylegte obszary
Tętnice wieńcowe i ich odmiany
U większości ludzi prawa i lewa tętni-
ca są w równym stopniu odpowie-
dzialne za zaopatrzenie mięśnia serca
w krew, jednak u poszczególnych osób
mogą występować istotne różnice ana-
Dominująca tętnica tomiczne dotyczące przebiegu i liczby
wieńcowa lewa rozgałęzień tętnic wieńcowych.
W tym wariancie
gałąź tylna odchodzi ODMIANY
od lewej, a nie od
U około 15% osób lewa tętnica
prawej tętnicy
wieńcowej zaopatruje większy obszar serca,
gdyż odchodzi od niej duża tętnica
- gałąź międzykomorowa tylna
(która zwykle odchodzi od prawej
tętnicy wieńcowej). Bardzo rzadko
może występować tylko jedna
tętnica wieńcowa lub czasami
tętnica wieńcowa dodatkowa.
Istnieje również wiele innych
Tętnica wieńcowa
możliwych odmian.
dodatkowa
Bardzo niewielu ludzi
ma dodatkową Ukrwienie serca może się różnić;
tętnicę wieńcową zarówno lewa, jak i prawa tętnica
wieńcowa może być tętnicą domi-
nującą, może brakować jednej
tętnicy lub może występować
dodatkowa tętnica wieńcowa.
121
ATLAS ANATOMII
Układ przewodzący serca
(przedsionkowo-komorowy)
W spoczynku serce kurczy się z częstością od 70 do 80 razy na minutę. Wewnątrz ściany
mięśniowej znajduje się układ przewodzący serca, który uruchamia serce i sprawia,
że mięsień serca kurczy się w skoordynowany sposób.
WĘZEŁ ZATOKOWO-
-PRZEDSIONKOWY
Jest skupiskiem komórek, które
leżą w ścianie prawego przedsionka.
Każdy skurcz komórek węzła
generuje impuls elektryczny, który
rozprzestrzenia się do innych
komórek mięśniowych prawego
i lewego przedsionka i węzła
przedsionkowo-komorowego.
WĘZEŁ PRZEDSIONKOWO-
-KOMOROWY
Komórki węzta przedsionkowo-
-komorowego mogą same inicjować
skurcz komór i przewodzić
impulsy, ale z mniejszą częstością.
PĘCZEK
PRZEDSIONKOWO-
-KOMOROWY
Pęczki przedsionkowo-komorowe
przechodzą z przedsionków do
komór przez izolującą warstwę
tkanki włóknistej. Następnie dzielą
się na dwie odnogi prawą i lewą,
które docierają do prawej i lewej
komory serca.
Wewnętrzny układ przewodzący
przesyła fale impulsów
nerwowych, które synchronizują
skurcze komórek mięśnia
sercowego.
Nerwy współczulne
(We™ symphatyci)
Bodźce z tych nerwów
zwiększają zarówno siłę
skurczu, jak i częstość
pracy serca
Nerwy zaopatrujące serce należą
do wegetatywnego
(autonomicznego) układu
nerwowego. Układ ten reguluje
pracę narządów wewnętrznych,
która nie podlega naszej woli.
122
Wewnętrzny układ przewodzący serca
Włókna przewodzące
Gałęzie wychodzące
Prawy przedsionek z węzła zatokowo-
(Atrium dextrum) -przedsionkowego,
Obszar w sercu,
sięgające do lewego
w którym powstają przedsionka
bodźce wyzwalające
skurcz serca
Węzet zatokowo- Pęczek
-przedsionkowy przedsionkowo-
(rozrusznik) -komorowy
(Nodus sinuatrialis) (Fasciculus
Petni funkcję atrioventricularis)
rozrusznika serca; Dzieli się na prawą i lewą
wytwarza bodźce odnogę, które zaopatrują
regulujące rytmiczne na początku mięśnie
skurcze mięśnia brodawkowate,
sercowego a następnie resztę
mięśnia komory serca
Węzeł przedsionkowo-
-komorowy Włókna Purkinjego
(Nodus atrioventricularis) Końcowe rozgałęzienia
Owalne skupisko tkanki pęczka przedsionkowo-
węzłowej; znajduje się na -komorowego
dnie prawego przedsionka
Unerwienie serca
Bez zewnętrznej stymulacji serce
Nerwy przywspólczulne kurczy się miarowo; dochodzące do
(Nervi parasymphatyci)
Nerwy te działają jak serca nerwy wpływają na częstość
„hamulec" i zwalniają i siłę skurczu serca.
pracę serca
UNERWIENIE SERCA
Unerwienie autonomiczne serca
pochodzi ze splotu sercowego,
skupiska tkanki nerwowej, które
zlokalizowane jest powyżej serca,
za aortą wstępującą.
Nerwy autonomiczne dzielą się
na dwa rodzaje - włókna
współczulne, które pochodzą z pnia
współczulnego położonego wzdłuż
kręgosłupa szyjnego i górnych
odcinków kręgosłupa piersiowego;
oraz włókna przywspółczulne,
które pochodzą z nerwu błędnego
(X nerwu czaszkowego).
 KLATKA PIERSIOWA

Cykl pracy serca

Cykl pracy serca (ewolucja Fazy c serca
serca) jest ciągiem zmian
zachodzących w sercu,
w wyniku których odbywa
się rozprowadzanie krwi
po organizmie. Ewolucja
serca dzieli się na okres,
w którym mięsień serca
się kurczy - skurcz serca,
i okres, w którym się
rozkurcza - rozkurcz.

WYPEŁNIANIE KOMÓR
Podczas rozkurczu zastawki
trójdzielna i dwudzielna są otwarte.
Krew napływa z dużych naczyń
żylnych do przedsionków i następnie
przez otwarte zastawki do komór.
K B Napełnianie komór C l Skurcz przedsionków
SKURCZ PRZEDSIONKÓW UM\ Mięsień serca jest K S Powoduje naptyw
Pod koniec okresu rozkurczu rozluźniony, co umożliwia dodatkowej ilości krwi do
komór rozpoczyna się skurcz napełnienie się jam serca komór aż do całkowitego
ich wypełnienia
przedsionków. Węzeł zatokowo-
-przedsionkowy wysyła impuls,
pod wpływem którego następuje
skurcz przedsionków i krew
z przedsionków napływa do komór.

SKURCZ KOMÓR
Bodziec elektryczny inicjujący
skurcz dochodzi do komór przez
pęczki przedsionkowo-komorowe
i włókna Purkinjego. Gdy
w komorach wzrasta ciśnienie krwi,
zastawki trójdzielna i dwudzielna
zamykają się z trzaskiem. Krew
napiera na zamknięte zastawki
tętnicy płucnej oraz aorty
i powoduje ich otwarcie.

Wraz z zanikiem fali skurczu ko-

mory się rozkurczają. Po chwili
wraz z nowym impulsem pocho-
dzącym z węzła zatokowo-
-przedsionkowego rozpoczyna
się kolejna ewolucja serca.
• £ • Skurcz komór Napełnianie komór
KM Zastawki ptucna i aortalna • Gdy fala skurczu zamiera,
otwierają się, umożliwiając komory rozluźniają się
wyrzut krwi z komory do pnia i umożliwiają ponowny
ptucnego i aorty napływ krwi

•Włókniste rusztowanie serca

Podobnie jak mięśnie szkieletowe,
Zastawka płucna
Zastawka aorty (Valva pulmonaria) mięśnie ściany serca potrzebują
(Valva aortae) jakiegoś podparcia, które
umożliwiłoby im skuteczny skurcz.
W sercu nie ma kości ani stałych
Zastawka struktur, lecz ich funkcję pełni
trójdzielna
szkielet utworzony z mocnej
(Valva
tricuspidalis) włóknistej tkanki łącznej, do
której przyczepione są włókna
mięśnia sercowego.
SZKIELET PODPOROWY
Włóknisty szkielet serca pomaga
również podtrzymać zastawki
i zapobiega ich odkształcaniu się
Rusztowanie serca utworzone
jest z mocnej włóknistej tkanki
łącznej. Tworzy ono sztywny
szkielet, który podczas skurczu
wykorzystuje mięsień serca.
pod wpływem panującego podczas
skurczu wysokiego ciśnienia krwi.
Stanowi on również podstawę, do
której przyczepione są płatki
zastawek.
IZOLACJA
Inną ważną funkcją szkieletu
włóknistego jest oddzielenie
i odizolowanie od siebie mięśnia
przedsionków od mięśnia komór,
tak by fala pobudzenia elektrycznego
podczas skurczu serca przechodziła
tylko przez pęczki przedsionkowo-
-komorowe.
Dzięki temu skurcz mięśni
komór serca odbywa się nieco
później, po skurczu przedsionków,
co daje im czas do wypełnienia się
krwią napływającą podczas skurczu
przedsionków.

123
 KOŃCZYNY GÓRNE

Rotacja ramienia i stożek rotatorów

W skład stożka rotatorów wchodzą mięśnie podłopatkowy, nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy
i mięsień obły mniejszy. Mięśnie te wzmacniają i zwiększają stabilność stawu barkowego.
Działają one również indywidualnie, poruszając kością ramienną i ramieniem.
Mięsień piersiowy większy, przednie Mięśnie poruszające barkiem (od przodu) Mięśnie poruszające barkiem (od tyłu)
włókna mięśnia naramiennego,
mięsień obły większy i najszerszy Wyrostek kruczy Obojczyk Mięsień nagrzebieniowy
(Processus coracoideus) (Clavicula) (Musculus supraspinatus)
grzbietu powodują również obrót
Miejsce przyczepu mięsni Mięsień należący do stożka - Grzebień łopatki
(rotację) przyśrodkową kości rotatorów, który (Spina scapulae)
ramiennej. Najsilniejszym rotatorem Mięsień naramienny (odgięty) stabilizuje staw Wystający grzebień kostny na
przyśrodkowym jest jednak mięsień (Musculus deltoideus) barkowy zewnętrznej powierzchni łopatki
podłopatkowy. Mięsień ten zajmuje Główny mięsień odwodzący,
także zgjna ramię Guzek większy
całą przednią powierzchnię łopatki
Mięsień podtopatkowy (Tuberculum majus)
i łączy się z torebką stawową wokół
(Musculus Miejsce przyczepu mięśnia
guzka mniejszego kości ramiennej. podgrzebieniowego
subscapularis)
Mięsień należący
STOŻEK ROTATORÓW do stożka rotatorów,
utrzymuje kość ra- Mięsień podgrzebieniowy
Mięsień podłopatkowy jest jednym (Musculus infraspinatus)
mienną w jamie
z czterech krótkich mięśni Mięsień należący do stożka
stawowej
określanych wspólnym mianem rotatorów; utrzymuje kość
Mięsień piersiowy ramienną w panewce stawu
stożka rotatorów, które łączą się
większy
i wzmacniają torebkę stawową. (Musculus pactoralis Mięsień obły mniejszy
Ponadto wpychają one główkę kości major) (Musculus teres minor)
ramiennej w panewkę stawową, Zgina ramię; przywodz Należy do stożka rotatorów;
zwiększając kontakt elementów ramię, pokonując opór obraca kość ramienną w bok
kostnych między sobą. Jest to jeden Mięsień kruczo- —
-ramienny Mięsień obły większy
z najważniejszych czynników
(Musculus (Musculus teres major)
zapewniających stabilność stawu. Prostuje i obraca kość
coracobrachialis)
Inne mięśnie z tej grupy to mięśnie Stabo zgina ramię ramienną do środka
nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy i przywodzi kość Mięsień trójgłowy ramienia
i obły mniejszy. Mięśnie te są ramienną (Musculus triceps brachii)
przyczepione z trzech stron na guzku Mięsień Prostuje przedramię; również
większym kości ramiennej. Mięsień piersiowy mniejszy stabilizuje staw ramienny
podgrzebieniowy i obły mniejszy wraz (Musculus pactoralis/
z tylnymi włóknami mięśnia minor)
Pociąga topatkę ku '
naramiennego obracają ramię w bok przodowi i do dotu i
w stawie ramiennym.
Uraz stożka rotatorów prowadzi
Mięsień najszerszy grzbietu Wyrostek Kość ramienną
do inwalidztwa, ponieważ dochodzi (Musculus latissimus dorsi) łokciowy (Humerus)
do utraty stabilności kości ramiennej Stożek rotatorów i wchodzące Ważny mięsień biorący udziat (Olecranon) Kość ramienia
wstawię ramiennym. Inne mięśnie w jego skład mięśnie, które w prostowaniu i przywodzeniu; Miejsce przyczepu
ramienia tracą zdolność prawidłowego poruszają barkiem i ramieniem, wykorzystywany do wykonywania ścięgien mięśnia
poruszania kością ramienną, co ruchów podczas uderzania trójglowego
widziane od przodu (strona lewa)
mtotkiem lub pływania ramienia
prowadzi do zwichnięcia stawu. i od tylu (strona prawa).

Oilwodzrnie ramienia
Obojczyk
(Clavicula) Panewka stawowa
(Cavitas glenoidalis)

Guzek
większy
(Tuberculum
majus)

Łopatka
(Scapula)
Odwodzenie (ruch w kierunku od sie-
bie) jest wynikiem działania mięśnia
nadgrzebieniowego (S) i części środ-
kowej mięśnia naramiennego w okoli-
cy wyrostka barkowego łopatki (D).
KLUCZ S = m. nadgrzebieniowy
D = m. naramienny
T = m. czworoboczny
SA = m. zębaty przedni
Z pozycji spoczynkowej mię-
sień naramienny może unieść
kość ramienną, ale nie może
przesunąć jej na zewnątrz.
Mięsień nadgrzebieniowy ma
znacznie dogodniejszą pozycję
i może zainicjować ruch odwo-
dzenia. Gdy tylko ruch zostanie
zainicjowany, działanie przej-
muje mięsień naramienny.
Następnym dużym utrudnieniem
w odwodzeniu jest stykanie się
guzka większego kości
ramiennej z wyrostkiem
barkowym łopatki. Można temu
zapobiec, unosząc ramię wyżej
niż do pozycji poziomej (na
przykład gdy ramię jest
wyprostowane na zewnątrz na
wysokości barku).
Możemy unieść ręce powyżej gło-
wy dzięki obrotowi łopatki za po-
mocą mięśnia czworobocznego
(T). Obrót łopatki sprawia, że pa-
newka stawowa wraz z wyrost-
kiem barkowym łopatki skierowa-
na jest do góry. Dochodzi również
do obrotu kości ramiennej, dzięki
czemu zachowany jest kontakt
kości w stawie barkowym.

127
ATLAS ANATOMII
Ruchy w stawie
ramiennym
Staw ramienny jest stawem kulistym wolnym, który umożliwia wykonywanie
ruchów o zasięgu 360 stopni. Poza tym tak szerokie ruchy możliwe są
dzięki mięśniom obręczy barkowej, które stabilizują staw.
Ruchy w stawie ramiennym
odbywają się w trzech osiach: osi
poziomej przebiegającej przez
środek zagłębienia panewki, osi
prostopadłej do niej przebiegającej
od przodu do tyłu przez głowę
kości ramiennej, oraz trzeciej osi
pionowej przechodzącej przez trzon
kości ramiennej. W tych osiach
odbywa się zginanie i prostowanie,
przywodzenie (ruchy w kierunku
do siebie) i odwodzenie (ruchy
w kierunku od siebie) oraz rotacja
do środka (wewnętrzna) i boczna
(zewnętrzna). Połączenie tych
ruchów umożliwia wykonanie
ruchu okrężnego kończyny górnej.
MIĘŚNIE STAWU
RAMIENNEGO
Wiele mięśni biorących udział
w wykonywaniu ruchów łączy się
z obręczą barkową (obojczyki
i łopatki). Na łopatce mięśnie są
przyczepione do jej tylnej
i przedniej powierzchni oraz
do wyrostka kruczego łopatki.
Niektóre mięśnie przyczepione są
bezpośrednio do tułowia (mięsień
piersiowy większy i najszerszy
grzbietu). Inne mięśnie mają wpływ
na ruchy kości ramiennej, nawet
jeśli nie łączą się z nią bezpośrednio
(np. mięsień czworoboczny) -
poruszają łopatką, a przez to
i stawem ramiennym.
Przywodzenie ręki (ruch w kierunku
ciała) nadzorują mięśnie piersiowy
większy i najszerszy grzbietu;
odwodzenie (ruch w kierunku
od dala) - mięśnie naramienny
i nadgrzebieniowy.
126
Mięśnie ramienia widziane od przodu
Wyrostek barkowy
(Acromion)
Miejsce przyczepu mięśnia
naramiennego
Mięsień naramienny (odcięty)
(Musculus deltoideus)
Silny zginacz ramienia.
Wyspecjalizowane włókna tego
mięśnia odwodzą, obracają,
zginają i prostują ramię
Mięsień piersiowy
większy (odcięty)
(Musculus pectoralis major)
Odgrywa ważną rolę w zginaniu
i przywodzeniu ramienia
Mięsień dwugłowy
ramienia (głowa krótka)
(Musculus biceps brachii
[caput breve])
Słabo zgina ramię w stawie
ramiennym; wspomaga
zginanie
Nerw pośrodkowy (odcięty)
(Nervus medianus)
Zaopatruje liczne mięśnie
przedramienia
Mięsień ramienno-
-promieniowy
(Musculus brachioradialis)
Zgina przedramię,
szczególnie gdy jest już
częściowo zgięte w stawie
tokciowym
I\ii(liv w stawie rumicnn\ ni.
Obrót (rotację) boczną w stawie
ramiennym powodują mięśnie
podgrzebieniowy, obły mniejszy
i tylne włókna mięśnia naramien-
nego. Rotację przyśrodkową po-
wodują mięśnie stożka rotatorów.
Mięsień nawrotny obły
(Musculus pronator teres)
Nawracanie i zginanie
w stawie tokciowym
Zgięcie (ruch do przodu) powodu-
ją mięśnie dwugłowy ramienia,
kruczo-ramienny, naramienny
i piersiowy większy. Wyprostowa-
nie powodują mięśnie naramienny,
najszerszy grzbietu i obły większy.
Wyrostek kruczy
(Processus coracoideusj
Wyrostek łopatki, który
stanowi miejsce przyczepu
mięśni zginaczy
Mięsień podłopatkowy
(Musculus subscapulańs)
Stabilizuje staw barkowy;
nawraca i przywodzi kość
ramienną
Mięsień kruczo-ramienny
(Musculus
coracobrachialis)
Słaby zginacz ramienia
Mięsień obły większy
(Musculus teres major)
Przywodzi, zgina do tyłu
i nawraca ramię
Mięsień najszerszy grzbietu
(Musculus latissimus dorsi)
Mięsień prostownik ramienia;
przywodzi do tyłu i obraca ramię
do wewnątrz
Tętnica ramienną
(Odcięta)
(Arteria brachialis)
Główna tętnica
ramienia
Na rysunku przedstawiono wiele
mięśni zginaczy ramienia i miejsca
ich przyczepów w obrębie stawu
ramiennego oraz mięsień
naramienny odciągnięty do tylu.
Ruch okrężny w stawie ramien-
nym jest kombinacją opisanych
ruchów. Zależy od obojczyka,
który przytrzymuje staw ramienny
w panewce stawowej, oraz skur-
czów różnych grup mięśniowych.
ATLAS ANATOMII
Pacha, lub dół pachowy, ma kształt zbliżony do piramidy i obejmuje przestrzeń, w której
kończyna górna łączy się z klatką piersiową. W dole pachowym znajduje się
wiele ważnych struktur, np. naczynia krwionośne i nerwy.
Przez pachę przechodzą naczynia
chłonne oraz naczynia krwionośne
i nerwy zaopatrujące kończynę
górną. Struktury te położone są
w tkance tłuszczowej znajdującej
się w dole pachowym.
TĘTNICA PACHOWA
Tętnicą pachową i jej gałęziami
płynie utlenowana krew do
kończyny górnej.
Po przejściu przez pachę od
tętnicy odchodzi wiele gałęzi, które
zaopatrują struktury otaczające
staw ramienny i okolicę piersi.
ŻYŁA PACHOWA
Żyła pachowa przechodzi przez
pachę po przyśrodkowej stronie
tętnicy pachowej.
Odpływ krwi żylnej i przebieg
żył bywa różny, jednak ogólnie
żyła pachowa otrzymuje krew
z dopływających żył, które
przebiegają podobnie jak gałęzie
tętnicy pachowej.
NERWY PACHY
Nerwy, które przebiegają przez
pachę, są częścią złożonej sieci
nerwowej określanej mianem
splotu ramiennego.
NACZYNIA CHŁONNE
Wewnątrz tkanki tłuszczowej pachy
znajduje się wiele grup węzłów
chłonnych, które są połączone
naczyniami chłonnymi. Węzły te
leżą w różnych miejscach tkanki
tłuszczowej.
Pochewka pachowa
Utworzona przez
powięź głęboką szyi,
która obejmuje ważne
struktury pachy
128
Pacha
Widok z przodu na okolicę barku - widoczne są struktury pachy
Żyta pachowa
(Vena axillaris)
Powstaje w następstwie
potączenia żyty odtokciowej
żyt ramiennych, a gdy żyta
pachowa opuszcza pachę,
staje się żyią podobojczykową
Nerw pośrodkowy
(Nervus medianus)
Jeden z wielu nerwów
odchodzących ze splotu
ramiennego - sieci nerwów,
które otaczają i schodzą
wzdłuż tętnicy pachowej
Tętnica podtopatkowa
(Arteria subscapularis)
Największa gałąź tętnicy pachowej;
biegnie w dót po zewnętrznym brzegu
mięśnia podtopatkowego
Okolica pachy jest miejscem
krzyżowania się ważnych struktur
anatomicznych zaopatrujących
kończynę górną, w którym znajduje
się gęsta sieć naczyń krwionośnych,
nerwów, węzłów i naczyń chłonnych.
LokaHzacjajtierwów i
Pęczek
nerwowo-
-naczyniowy
Żyta położona
jest po
wewnętrznej
stronie tętnicy,
którą otaczają
nerwy
Tętnica pachowa
(Arteria axillaris)
Jest przedłużeniem
tętnicy
podobojczykowej,
która po opuszczeniu
pachy staje się tętnicą
ramienną
Tętnica piersiowo-
-barkowa
(Arteria
thomcoacromialis)
Dzfci się na cztery
gałązki, które
zaopatrują okolicę
piersiową i okolicę
barku
Tętnica piersiowa
górna
(Arteria thoracica
superior)
Biegnie w dót
zaopatruje mięśnie
w dwóch pierwszych
przestrzeniach
międzyżebrowych
i mięsień zębaty
przedni
Węzty chłonne
(Nodi lymphatici)
Chłonka z kończyny
górnej, gruczołu
piersiowego i ściany
kiatki piersiowej zbiera
się i przepływa przez
te węzty chłonne,
Tętnica piersiowa boczna w których jest
(Arteria thoracica lateralis) filtrowana
Biegnie wzdtuż bocznego brzegu
mięśnia piersiowego mniejszego
i oddaje gałązki, które zaopatrują
zewnętrzną część gruczotu
piersiowego
Sąsiadujące ze sobą naczynia i nerwy pachowej żyła leży przyśrodkowo
często tworzą pęczki nerwowo- od tętnicy pachowej, którą otaczają
-naczyniowe. W dole pachowym nerwy (gałązki splotu ramiennego).
naczynia i nerwy znajdują się Tętnica, żyła i nerwy zaopatrujące
w takim pęczku i kierują się kończynę górną leżą wewnątrz
wspólnie do kończyny górnej. ochronnej pochewki pachowej.
Ze względu na swoje położenie
POCHEWKA PACHOWA pochewka jest ważnym miejscem
W dole pachowym (który jest podawania środków znieczulających.
szczególnie narażony na urazy Jeśli dolny odcinek pochewki
zostanie zamknięty w wyniku
skierowane od dołu) te ważne
struktury są chronione i zamknięte uciśnięcia palcami, środki
w pochewce pachowej - rurze znieczulające wstrzyknięte do
utworzonej z mocnej tkanki odcinka bliższego pochewki
łącznej. Wewnątrz pochewki powodują blokadę nerwów splotu
barkowego.
Przekrój przez pachę ukazuje
mięśnie, naczynia, kości i węzty
chłonne. Można zobaczyć nerwy
i naczynia przechodzące przez
pochewkę pachową.
 KOŃCZYNY GÓRNE

Powięź obojczykowo-piersiowa
Jest to warstwa Powięź obojczykowo-piersiowa, widok z przodu
utworzona z mocnej
tkanki łącznej, która łączy Żyta Tętnica piersiowo-
się z górnym brzegiem odpromieniowa -barkowa
(Vena cephalica) (Arteria thoracoacromialis)
wyrostka kruczego łopatki Przechodzi przez Przechodzi przez powięź
i obojczykiem. powięź i łączy się i dzieli się na gałązki ^.S^IPBI
z żyłą pachową końcowe

Powięź obojczykowo-piersiowa
zstępuje ku dołowi i obejmuje mię-
sień podobojczykowy oraz mięsień
piersiowy mniejszy, a następnie, Więzadto
u podstawy pachy, łączy się z leżącą wieszadłowe pachy
(Ligamentum
poniżej powięzią pachową.
suspensorium axillae)
Część górna powięzi Dolny brzeg powięzi,
obojczykowo-piersiowej leżąca który tączy się
powyżej mięśnia piersiowego i podtrzymuje skórę
mniejszego, przez którą przechodzą pachy
nerwy unerwiające mięsień
piersiowy mniejszy, nazywana jest
błoną żebrowo-szyjną.
Część dolna powięzi
obojczykowo-piersiowej leżąca
poniżej mięśnia piersiowego
mniejszego nosi nazwę więzadła
wieszadłowego pachy. Łączy się
ono ze skórą dołu pachowego i jest
odpowiedzialne za pociąganie skóry
ku górze przy podnoszeniu
kończyny górnej.
Powięź obojczykowo-piersiowa
obojczykowo-
stanowi przedłużenie powięzi
-piersiowa
ramiennej, która otacza ramię (Fascia clavipectoralis)
podobnie jak rękaw. Powięź obojczykowo-piersiowa Część powięzi, która
Przez powięź przechodzi wiele ochrania zawartość dołu otacza mięsień
żył, tętnic i nerwów, np. żyła pachowego dzięki wypełnianiu piersiowy mniejszy
odpromieniowa, tętnica piersiowo- przestrzeni pomiędzy
-barkowa (gałąź tętnicy pachowej) obojczykiem a mięśniem
i nerw piersiowy boczny. piersiowym mniejszym.

vjramce aoiu pacnowcgo

Kształty dołu pachowego zmieniają Szczyt pachy W dole pachowym można wyróżnić
się w zależności od pozycji Przez szczyt pachy wnikają szczyt pachy, podstawę oraz cztery
ramienia. Gdy ramię jest uniesione, do dołu pachowego naczynia ściany.
dół pachowy przyjmuje kształt i nerwy, które unerwiają
• Szczyt pachy jest przestrzenią
piramidy o szerokiej podstawie, kończynę górną
zawartą pomiędzy obojczykiem
a gdy ramię jest opuszczone, (z przodu), pierwszym żebrem
stanowi wąską przestrzeń. (od wewnątrz) i szczytem łopatki
Ściana (z tyłu).
Ściana boczna przyśrodkowa • Podstawę tworzy skóra dołu
Znacznie węższa W tym miejscu pachy i warstwa mocnej powięzi
niż pozostate ściany; ściana klatki pachowej.
sprawia, że dót piersiowej
• Przednią ścianę tworzą mięśnie
pachowy na przekroju zbudowana jest
poprzecznym z górnych 4-5 piersiowy i podobojczykowy oraz
przyjmuje kształt żeber, powięź obojczykowo-piersiowa.
trójkąta, a nie odpowiednich • Tylną ścianę tworzy mięsień
kwadratu mięśni podłopatkowy leżący na łopatce,
międzyżebrowych
a niżej mięsień najszerszy grzbietu
i położonego nad
nimi mięśnia i mięsień obły większy.
zębatego • Ścianę przyśrodkowa tworzy
przedniego ściana klatki piersiowej.
• Ścianę boczną (zewnętrzną)
tworzą mięśnie przyczepione do
Ściana tylna kości ramiennej. Mięśnie te to
Utworzona mięsień kruczo-ramienny i mięsień
przez mięśnie dwugłowy ramienia.
położone
Podstawa wzdłuż tylnej
Utworzona przez ściany
skórę dołu pachowego
i położoną pod nią
powięź

129
ATLAS ANATOMII

Budowa kości
ramiennej
Kość ramienna {humerus), jest typową kością długą, która znajduje się w ramieniu. Składa się
ona z długiego trzonu, którego końce rozszerzają się, i łączy się z łopatką w stawie
barkowym oraz z kością promieniową i łokciową w stawie łokciowym.
Na górnym (proksymalnym) końcu
Kość ramienna od tyłu Kość ramienna od przodu
kości ramiennej znajduje się gładka
Głowa Guzek mniejszy
półkolista głowa, która pasuje do (Tuberculum minus)
(Caput humeri)
panewki stawowej łopatki w stawie Łączy się w stawie Guzek większy Miejsce przyczepu mięśni
ramiennym. Za głową kości ramiennym (Tuberculum majus)
ramiennej leży płytkie przewężenie z łopatką Miejsce przyczepu Szyjka anatomiczna
mięśni Collum anatomicum
zwane „szyjką anatomiczną", które
Szyjka anatomiczna
oddziela głowę kości ramiennej od (Collum anatomicum) Szyjka
dwóch wyniosłości, guzka większego Zaznaczone miejsce, chirurgiczna Bruzda
i mniejszego. Miejsca te stanowią w którym (Collum chirurgicum) międzyguzkową
w dzieciństwie Zwężenie; częste (Sulcus
punkty przyczepu mięśni i są
odbywa! się wzrost miejsce złamania intertubercularis)
oddzielone bruzdą międzyguzkową.
kości na długość Zagłębienie
w ksztatcie rowka,
TRZON w którym biegnie
Trzon ścięgno mięśnia
Górny koniec trzonu kości ramiennej
(Corpus humeri) dwugłowego
jest nieco przewężony i nosi nazwę Gładka kość dtuga ramienia
„szyjki chirurgicznej". Jest to
miejsce, w którym często dochodzi
do złamań. Na względnie gładkim Bruzda nerwu Guzowatość
promieniowego naramienna
trzonie znajdują się dwie wyraźnie
(Sulcus nervi (Tuberositas deltoidea)
zaznaczone struktury. Mniej więcej radialis) Wyniosłość na trzonie
w połowie trzonu po stronie Biegnie skośnie kości ramiennej;
zewnętrznej mieści się guzowatość na tylnej miejsce przyczepu
naramienna, miejsce przyczepu powierzchni kości mięśnia
mięśnia naramiennego. Drugą jest ramiennej w jej naramiennego
środkowym
bruzda nerwu promieniowego, która odcinku
przebiega z tyłu kości, skośnie KLUCZ To miejsce można
i poprzecznie przez środkowy jego bez trudu wyczuć
odcinek. W tym rowku znajdują się pod skórą
nerw promieniowy i tętnica głęboka
ramienia.
Bloczek kości
Brzegi boczny i przyśrodkowy, Bloczek kości Główka ramiennej
znajdujące się po obu stronach ramiennej (Capitulum humeri) (Trochlea humeri)
(Trochlea humeri) Ma kształt pitki; Ma kształt walca;
dolnego odcinka trzonu, biegną w dół łączy się stawem
Ma ksztatt walca; łączy łączy się stawem
i kończą się dwiema wyniosłościami się stawem z kością z głową kości z kością łokciową
kostnymi - nadkłykciem tokciową promieniowej
przyśrodkowym i bocznym. Na
Nadkłykieć
powierzchni stawowej mieszczą się | ^ Ł Nadkłykieć przyśrodkowy
^ ^ przyśrodkowy £51 Nadkłykieć
dwie ważne struktury: bloczek kości ' S r boczny (Epicondylus
ramiennej, który tworzy staw (Epicondylus medialis) medialis)
(Epicondylus lateralis)
Wyniosłość kostna Wyniosłość kostna,
z kością łokciową, oraz główka, która Wyniosłość kostna
bardziej wystająca niż którą można wyczuć
tworzy staw z kością promieniową. nadkłykieć przyśrodkowy w zgiętym łokciu

Większość złamań górnego końca w następstwie porażenia IIHCMH

kości ramiennej ma miejsce
w obrębie szyjki chirurgicznej,
często na skutek upadku na
wyprostowaną rękę. Złamania
trzonu kości ramiennej mogą
spowodować uszkodzenie nerwu
promieniowego, przebiegającego
w bruździe nerwu promieniowego.
Objawia się ono opadaniem ręki,
położonych z tyłu przedramienia,
unerwianych przez ten nerw.
U dzieci często dochodzi do
złamania nadkłykciowego kości
ramiennej, gdy dziecko upada na
zgiętą w łokciu rękę. Może wtedy
dojść do uszkodzenia
przebiegających w pobliżu nerwów
i tętnic.

To zdjęcie rentgenowskie ukazuje Niektóre złamania kości ramiennej

złamanie górnego odcinka kości wymagają stabilizacji metalowym
ramiennej. Może do niego dojść gwoździem. Zespala on złamane
po upadku na wyprostowaną rękę. końce kości.

130

Wnętrze kości ramiennej
Kość ramienna ma
typową budowę kości
długiej. W kości tej
można wyróżnić trzon
(diaphysis) oraz dwie
nasady [epiphysis)
znajdujące się na obu
końcach.
Kości długie są dłuższe niż szersze.
Większość kości kończyn należy do
kości długich, nawet małe kości
palców, ponieważ mają wiele cech
wspólnych z kością ramienna.
Kość ramienna składa się
z trzonu oraz z poszerzonych nasad
na obu jego końcach. Trzon kości
ma kształt walca. Jego zewnętrzna
część zbudowana jest z grubej kości
zbitej otaczającej położoną
w środku część centralną - jamę
szpikową, w której znajdują się
komórki tłuszczowe. Nasada kości
ramiennej tworzy u góry głowę
kości, a u dołu kłykcie. Nasady
zbudowane są z cienkiej kości
zbitej pokrywającej kość gąbczastą,
która stanowi większą część kości.
POWIERZCHNIA KOŚCI
Powierzchnia kości ramiennej
(i wszystkich kości długich)
pokryta jest cienką błoną, okostną.
Jedynie powierzchnie stawowe nie
są pokryte okostną. Powierzchnie
te pokrywa mocna chrząstka
szklista, dzięki której kości
w stawach ślizgają się po sobie.
Zewnętrzną kość zbitą zaopatrują
w krew tętnice wnikające w nią
z okostnej. W razie odwarstwienia
okostnej kość obumiera.
Wewnętrzne części kości zaopatrują
w krew tętnice odżywcze, które
przechodzą przez kość zbitą.
Kość gąbczasta. Ten rodzaj kości, pokazany
na zdjęciu z mikroskopu elektronowego, wypet-
nia wnętrza kości. Kość gąbczasta ma budowę
kratownicy i ma matą gęstość.
KOŃCZYNY GÓRNE
Chrząstka stawowa -,
(Cartilago articularis) '
Pokrywa powierzchnię
Nasada kości długiej
stawową i umożliwia
•(Epiphysis)
wykonywanie gładkich ruchów
Głowa kości utworzona
Kość gąbczasta z kości gąbczastej
(Substantia spongiosa otoczonej cienką warstwą
[trabecularis]) korową
Wewnętrzna część kości, Linia nasadowa
która ma budowę Pozostałość płytki
podobną do gąbki chrzestnej nasady
i jest bardzo wytrzymała występującej w kościach
u rosnących dzieci
Tętnica odżywiająca —
(Arteria)
Doprowadza utlenowaną
krew do komórek kości
Żyta
(Vena)
Odprowadza krew z kości
szpiku kostnego
Istota korowa kości
(Substantia corticalis)
Twarda zewnętrzna warstwa Trzon kości
kości utworzona z gęsto
(Diaphysis)
ułożonych kanałów Haversa Stanowi najdłuższy odcinek
przez które przechodzą kości i ma cylindryczną
naczynia krwionośne budowę; zewnętrzna
warstwa utworzona jest
z kości (istoty) zbitej
Jama szpikowa otaczającej położony
(Cavitas medullaris) w środku rdzeń, w którym
Pusta przestrzeń w środku znajduje się szpik kostny
trzonu kości, w której i naczynia krwionośne
znajduje się szpik kostny,
miejsce wytwarzania
komórek krwi
Okostną
(Periosteum)
Błona, która pokrywa Przynasada
(Mataphysis)
powierzchnię kości;
Rosnący odcinek
zawiera naczynia
krwionośne i nerwy znajdujący się pomiędzy
trzonem kości a nasadą
Chrząstka stawowa Nasada kości długiej
(Cartilago articularis) (Epiphysis)
Pokrywa nasadę kości w miejscu, W dolnym odcinku kości
w którym istnieje połączenie stawowe odcinek ten nazywany
z kością łokciową i promieniową jest okolicą kłykci
Istota korowa. Utworzona jest z równolegle Szpik kostny. Wypełnia przestrzeń pomiędzy
biegnących kanałów Haversa, zbudowanych beleczkami kości gąbczastej. W szpiku kost-
z koncentrycznych warstw, w których leżą nym znajdują się komórki macierzyste, które
naczynia krwionośne i nerwy. wytwarzają wiele rodzajów komórek.
131
ATLAS ANATOMII

Kości łokciowa i promieniowa

Kości łokciowa i promieniowa są długimi kośćmi przedramienia. Łączą się za pomocą stawu
z kością ramienną oraz z kośćmi nadgarstka. Umożliwiają one
obrót ręki i przedramienia.
Kości łokciowa i promieniowa są Kość łokciowa (od przodu) Kość łokciowa (od tyłu)
dwiema parzystymi kośćmi
przedramienia, które znajdują się
Wyrostek dziobiasty
pomiędzy stawem łokciowym (Processus coronoideus) Wyrostek
a stawem nadgarstka. Kość łokciowa Wcięcie bloczkowe Trójkątny obszar, który łączy się łokciowy
leży po stronie małego palca, a kość (Incisura trochlearis) stawem z kością promieniową (Olecranon)
promieniowa po stronie kciuka. W tym miejscu kość Wyrostek kostny
Stawy łokciowo-promieniowe łokciowa łączy się łokcia, miejsce
z kością ramienną, tworząc Grzebień mięśnia przyczepu mięśnia
pozwalają na obrót kości łokciowej połączenie stawowe trójgtowego
i promieniowej względem siebie odwracacza
(Crista musculi supinatoris) i mięśnia
podczas ruchu przedramienia Guzowatość kości łokciowego
Miejsce przyczepu mięśni
zwanego nawracaniem lub pronacją łokciowej
biorących udziat
(obrót przedramienia prowadzący (Tuberositas ulnae) £ S \ Powierzchnia
w odwracaniu
Stanowi miejsce *Sr przyśrodkowa
do zwrócenia powierzchni dłoniowej przyczepu silnych (Facies medialis)
ręki do dołu) i odwracania, czyli mięśni ramienia
supinacji (obrotu przedramienia
prowadzącego do zwrócenia
powierzchni dłoniowej ręki do góry).

Trzon kości łokciowej

KOŚĆ ŁOKCIOWA (Corpus ulnae)
Kość łokciowa jest dłuższa od kości Górna część trzonu jest
Kość —
promieniowej. Jest ona główną kością łokciowa gruba i ma kształt walca;
stabilizującą przedramię. Składa się (Ulna) biegnąc w dół, ma
z długiego trzonu, który jest zakoń- przekrój trójkątny
czony dwoma poszerzonymi końca-
mi. Koniec górny ma dwa widoczne
Brzeg międzykostny
występy kostne - wyrostek łokciowy (Margo interosseus)
i wyrostek dziobiasty oddzielone Ostry brzeg biegnący
głębokim wcięciem bloczkowym, wzdłuż kości łokciowej
które tworzy połączenie stawowe (dosłownie „pomiędzy
z bloczkiem kości ramiennej. kośćmi"), graniczy
z kością promieniową; ^5>l Powierzchnia
Na zewnętrznej (bocznej) \& tylna
do niego jest przyczepiona
powierzchni wyrostka dziobiastego silna błona międzykostna (Facies posłerior)
znajduje się małe okrągłe Głowa kości Częściowo pokryta
wgłębienie - wcięcie promieniowe. łokciowej przez mięśnie
(Caput ulnae) przedramienia
W tym miejscu kość łokciowa
Łączy się za pomocą
i głowa kości promieniowej łączą krążka stawowego
się za pomocą stawu. Głowa kości z kością
łokciowej oddzielona jest od kości promieniową, / 3 1 Wyrostek rylcowaty —
nadgarstka za pomocą krążka tworząc staw *mr (Processus słyloldeus) KLUCZ To miejsce
Mata głowa w kształcie krążka, można bez
stawowego i nie odgrywa znaczącej trudu wyczuć
która na wewnętrznej po-
roli w tworzeniu stawu nadgarstka. wierzchni ma wyrostek kostny pod skórą

Przekrój przez kości przedramienia
Kość łokciowa
(Ulna)
Jest dłuższa niż promieniowa,
jest główną kością
stabilizującą przedramię
Ufona mięcTzylćostria"
Istota korowa kości
Pierścień zbudowany z kości
zbitej otaczający jamę
wypełnioną szpikiem kostnym
Kości łokciowa i promieniowa są
połączone przez cienką włóknistą
tkankę łączną, która mocno je ze
sobą wiąże. Błona międzykostna
jest wystarczająco szeroka, aby
zapewnić odpowiedni zakres
ruchów pomiędzy kośćmi podczas
supinacji i pronacji (odwracania
i nawracania dłoni). Błona ta jest
również bardzo mocna i stanowi
miejsce przyczepu niektórych
głębokich mięśni przedramienia.
Błona międzykostna pełni ważną
funkcję w przenoszeniu sił
w obrębie przedramienia. Jeśli siła
zadziała na nadgarstek, np. podczas
upadku na wyprostowaną rękę,
zadziała najpierw na koniec kości
promieniowej, gdyż tworzy on
większą część stawu nadgarstka.
Mocne włókna błony
międzykostnej są tak ułożone, że
siła ta jest skutecznie przenoszona
na kość łokciową, która tworzy
większą część stawu łokciowego.
Przenoszenie siły przez błonę
międzykostna na kość łokciową
powoduje, że część energii jest
pochłaniana przez kość ramienną.

Błona międzykostna zbudowana

Błona międzykostna przedramienia
(Membrana interossea antebrachii)
Mocna tkanka łączna, która łączy kość
łokciową z kością promieniową
Kość promieniowa
jest z mocnej tkanki łącznej
(Radius)
Łączy się za pomocą i łączy kość promieniową z kością
stawów z kością łokciową łokciową. Dzieli ona również
i nadgarstkiem przedramię na dwa przedziały.

132
 KOŃCZYNY GÓRNE

Kość promieniowa
Kość promieniowa jest Kość promieniowa - widok od przodu Kość promieniowa - widok od tyłu
krótszą z dwóch kości
przedramienia i łączy się Głowa kości promieniowej
KLUCZ
To miejsce można
bez trudu wyczuć
za pomocą stawu z kośćmi (Caput radii)
pod skórą
Łączy się za pomocą
nadgarstka. Jest ona ściśle stawów z kośćmi ramienną
połączona z kością 1 łokciową
Guzowatość kości Szyjka kości
łokciową przez mocne promieniowej promieniowej Guzowatość kości
pasmo tkanki łącznej. (Tuberositas radii) (Collum radii) promieniowej
Miejsce przyczepu Zwężenie poniżej gtowy (Tuberositas radii)
mięśnia dwugłowego kości promieniowej Miejsce przyczepu
Kość promieniowa ma długi trzon ramienia otoczone przez więzadto mięśnia dwugłowego
oraz rozszerzone górny i dolny ko- pierścieniowate, które ramienia
niec. Kość łokciowa tworzy głównie* łączy kość promieniową
staw łokciowy, a kość promieniowa 2 kością łokciową
tworzy główne połączenie stawowe i umożliwia jej obrót
z kośćmi nadgarstka.

GŁOWA KOŚCI Guzowatość mięśnia

nawrotowego obłego
PROMIENIOWEJ Kość — Miejsce przyczepu
Głowa kości promieniowej ma promie- mięśnia nawrotnego
kształt wklęsłego krążka, który niowa 'obłego
łączy się z główką w stawie (Radius)
łokciowym kości ramiennej.
Chrząstka pokrywająca wklęsłą Trzon kości —
promieniowej
powierzchnię głowy kości
(Corpus radii)
promieniowej schodzi w dół na jej Brzeg tylny
boczną powierzchnię, co zapewnia (Margo posterior)
gładkie połączenie stawowe
pomiędzy głową kości
promieniowej a górnym końcem
kości łokciowej.
Brzeg międzykostny
TRZON (Margo interosseus)
Miejsce przyczepu
W okolicy nadgarstka trzon kości błony międzykostnej
promieniowej staje się coraz grub-
szy. Do ostrego brzegu międzykost-
nego jest przyczepiona błona
międzykostna. Na wewnętrznej
powierzchni dystalnego końca kości
promieniowej od strony kości łok-
ciowej leży wcięcie łokciowe, miej-
Wcięcie
sce połączenia stawowego kości
łokciowe
łokciowej z promieniową. Po (Incisura ulnaris)
przeciwnej stronie leży wyrostek Łączy się
rylcowaty kości promieniowej, stawem z kością
bardziej wysunięty niż wyrostek promieniową Ęg\ Wyrostek Guzek
rylcowaty kości łokciowej. ^ i ' rylcowaty grzbietowy
W dolnym końcu kości (Processus styloideus) Miejsce przebiegu
Można go wyczuć ścięgna mięśnia
promieniowej z tyłu nadgarstka leży
u nasady kciuka prostownika kciuka
łatwo wyczuwalny guzek grzbietowy.

U osób dorosłych po 50 roku
zyuj, j szczególnie u kobiet,
u których z powodu osteoporozy
kości maja mniejszą gęstość,
najczęstszym złamaniem kości
Afamanie Collesa
przedramienia jest złamanie
Collesa.
Jest to złamanie dolnego końca
kości promieniowej w pobliżu sta-
wu promieniowo-nadgarstkowego.
Dochodzi do niego zwykle
w następstwie upadku na wyciąg-
niętą rękę, która pierwsza styka
się z podłożem. Złamany dystalny
odcinek kości promieniowej wraz
z nadgarstkiem i dłonią przemiesz-
cza się w stronę grzbietową,
powodując charakterystyczne
ułożenie dłoni i przedramienia -
w kształcie „widelca".
W 40% przypadków złamań
Collesa ulega również złamaniu
wyrostek rylcowaty kości łokcio-
wej. Ponieważ koniec kości
promieniowej jest dobrze
ukrwiony, proces gojenia po
złamaniu przebiega szybko.

Do złamania Collesa dochodzi

w wyniku upadku na wyciągniętą
rękę. Charakterystyczne jest
złamanie dolnego końca kości
promieniowej (w kółku) powyżej
stawu nadgarstka.

133
ATLAS ANATOMII

Staw łokciowy
Staw łokciowy jest wypełniony płynem maziówkowym, w którym kość ramienna łączy się
z kośćmi łokciową i promieniową przedramienia. Staw łokciowy jest bardzo stabilny,
a jego budowa umożliwia wykonywanie ruchów typu zawiasowego.
Staw łokciowy jest stawem typu Prawy staw łokciowy z przodu Prawy staw łokciowy z tyłu
maziówkowego, w którym łączą się
ze sobą dolny koniec kości ramiennej
i górne odcinki kości łokciowej Dół wyrostka
i promieniowej. Jest on najlepszym łokciowego
przykładem stawu typu (Fossa olecrani)
zawiasowego, w którym możliwe jest Wydrążenie, w które
Kość ramienna
tylko wykonywanie ruchów zginania wchodzi wyrostek
(Humerus)
łokciowy kości łokciowej
i prostowania. Budowa stawu Długa kość ramienia
Nadklykieć boczny -, — Nadkłykieć
łokciowego zapewnia mu dużą Wyrostek łokciowy
(Epicondylus boczny
stabilność. U osób dorosłych bardzo (Olecranon)
lateralis) (Epicondylus
rzadko dochodzi do jego zwichnięcia. Kiedy ramię jest wyprostowane,
Wyrostek kostny lateralis)
wyrostek łokciowy wchodzi do
zlokalizowany na Miejsce,
dołu wyrostka łokciowego
zewnętrznym brzegu w którym
BUDOWA STAWU kości ramiennej
kości ramiennej
Nadkłykieć zaczyna się
ŁOKCIOWEGO więzadło
przyśrodkowy
W stawie łokciowym dolny koniec Główka kości poboczne
(Epicondylus medialis)
kości ramiennej, bloczek w kształ- ramiennej Miejsce przyczepu promieniowe
cie wielokrążka, łączy się z głębo- (Capitulum humeri) więzadła
kim wcięciem bloczkowym kości Tworzy staw pobocznego
łokciowej, a półkolista główka kości z gtową kości łokciowego

,*:
promieniowej
ramiennej tworzy połączenie stawo- Głowa kości
we z głową kości promieniowej. Głowa kości promieniowej
promieniowe (Caput (Caput radii)
Wszystkie powierzchnie stawowe
radii) Otoczona przez Łączy się za

t
pokrywa gładka szklista chrząstka więzadlo Bloczek kości ramiennej pomocą stawu
stawowa, która podczas ruchów pierścieniowate kości z główką kości
(Trochlea humeri)
zmniejsza tarcie pomiędzy promieniowej Wyrostek kostny dolnego ramiennej
powierzchniami kostnymi. Kość końca kości ramiennej
Cały staw jest otoczony torebką promieniowa w kształcie wielokrążka Kość
(Radius) promieniowa
włóknistą, która biegnie w dół od
Łączy się (Radius)
powierzchni stawowej kości Wyrostek dziobiasty
za pomocą Łączy się za
ramiennej do górnego odcinka kości stawów (Processus coronoideus)
pomocą
Miejsce przyczepu więzadta
łokciowej. Z tyłu torebka stawowa z kośćmi ,stawu
pobocznego łokciowego
jest luźna, dzięki czemu możliwe tokciową z kością
i mięśnia ramiennego
jest zginanie i prostowanie. Torebka i ramien; łokciową
ną
jest wysłana błoną maziową Kość łokciowa
wytwarzającą gęsty płyn maziowy, (Ulna)
który wypełnia jamę stawową. Płyn Kość przedramienia, która
ten odżywia i smaruje staw. Jama tworzy połączenie stawowe
stawowa łączy się z jamą stawową z kośćmi promieniową
i ramienna
stawu łokciowo-promieniowego.

Stabilność [.fuchy w sławie lokc iow \nv!

Zginanie w stawie łokciowym W stawie łokciowym możliwe jest ZGINANIE
wykonywanie tylko dwóch ruchów, I PROSTOWANIE
Kość ramienna zginania i prostowania, dzięki Zginanie w stawie łokciowym na-
(Humerus) czemu jest on bardzo stabilny. Staw stępuje w wyniku skurczu silnych
łokciowy zawdzięcza swą stabilność mięśni leżących z przodu ramienia,
Zginanie wielkości i głębokości wcięcia np. mięśnia ramiennego i mięśnia
bloczkowego kości łokciowej, które dwugłowego ramienia. Ruch
obejmuje dolny koniec kości zginania jest najsłabszy, gdy ramię
ramiennej. i przedramię są wyprostowane -
Dół dziobiasty Głębokość wcięcia bloczkowego znajdują się w jednej linii.
Kość
Nadkłykieć (Fossa coronoidea) promieniowa zwiększa jeszcze obecność więzadła Prostowanie w stawie łokciowym
boczny (Radius) pobocznego przyśrodkowego. Kształt następuje głównie w wyniku skur-
(Epicondylus stawu i występowanie mocnych czu mięśnia trójgłowego ramienia,
lateralis) więzadeł pobocznych po obu stronach leżącego z tyłu ramienia, którego
stawu sprawiają, że w stawie można działanie wspomaga siła ciężkości.
wykonywać tylko ruchy podobne do W pełnym wyproście wyrostek
Oś
ruchu w zawiasach. łokciowy kości łokciowej wchodzi
do dołu wyrostka łokciowego znaj-
dującego się w dolnym odcinku
Główka kości W stawie łokciowym możliwe jest kości ramiennej. Zapobiega to
ramiennej wykonywanie dwóch ruchów - nadmiernemu prostowaniu
Kość łokciowa .
(Capitulum) zginania i prostowania, pokazują kończyny w stawie łokciowym
(Ulna) /
Prostowanie - je fioletowe strzałki. i zapewnia stabilność stawu.

134
 KOŃCZYNY GÓRNE

Więzadła stawu łokciowego

Staw łokciowy stabilizują
z obu stron więzadła Więzadto pierścieniowate kości — Kość ramienna
promieniowej (Humerus)
poboczne. Są to pasma (Ligamentum annulare mdii) Dtuga kość ramienia
łącznotkankowe, które Otacza gtowę kości promieniowej
i tączy się z więzadlem pobocznym
wzmacniają torebkę promieniowym po zewnętrznej stronie — Nadktykieć
stawową. stawu łokciowego przyśrodkowy
(Epicondylus medialis)
Więzadto poboczne promieniowe Miejsce przyczepu
więzadła pobocznego
ma kształt wachlarza, który KOŚĆ
łokciowego
rozpoczyna się na nadkłykciu promieniowa
bocznym - występie kostnym (Radius)
Łączy się z kością Ścięgno mięśnia —
położonym po zewnętrznej stronie dwugłowego ramienia
łokciową poprzez
dolnego końca kości ramiennej - mocną błonę (Tendo musculi bicipitis brachu)
biegnie w dół i łączy się międzykostną Łączy mocny mięsień dwugłowy
z więzadlem pierścieniowatym przedramienia ramienia z kością promieniową;
powoduje zgięcie ramienia
kości promieniowej, które otacza
głowę kości promieniowej. Samo
nie łączy się z kością promieniową,
a zatem nie ogranicza jej ruchów
Wyrostek
w czasie nawracania (pronacji, gdy dziobiasty
dłoń skierowana jest do dołu) (Processus
i odwracania (supinacji, gdy dłoń coronoideus)
kieruje się do góry). Najsilniejsza część
więzadta
Więzadlo poboczne łokciowe pobocznego
rozciąga się pomiędzy nadkłykciem łokciowego;
przyśrodkowym kości ramiennej biegnie pomiędzy
i górnym końcem kości łokciowej. wyrostkiem
Składa się z trzech części, które dziobiastym
a nadkłykciem
tworzą w przybliżeniu trójkąt. przyśrodkowym
i napina się, gdy
KĄT „NOSZENIA" łokieć jest
Kiedy ramię jest w pełni wyprostowany
wyprostowane i zwisa w dół, a dłoń Ścięgno mięśnia trójgłowego
skierowana jest do przodu, długa oś ramienia
przedramienia nie stanowi Struna skośna
Btona międzykostną (Tendo musculi tricipitis brachii)
przedramienia (Chorda oblioqua)
przedłużenia długiej osi ramienia, Jest przyczepione do mięśnia
Biegnie pomiędzy
lecz zbacza nieco na zewnątrz. (Membrana interossea trójgtowego ramienia, który
kością promieniową
antebrachii) prostuje ramię
Powstający w ten sposób kąt a łokciową
Silne więzadto, które tączy Kaletka podskórna łokcia
w stawie łokciowym określany jest kość promieniową z kością Kość łokciowa (Bursa subcutanea olecrani)
mianem „kąta noszenia" i jest łokciową (Ulna) Znajduje się w tkance łącznej położonej
on większy o blisko 10 stopni Kość przedramienia pomiędzy wyrostkiem łokciowym kości
u kobiet niż u mężczyzn, łokciowej a leżącą nad nim skórą, w miejscu,
prawdopodobnie z powodu Zgięty pod katem 90 stopni staw w którym zgina się staw łokciowy
szerszych bioder u kobiet. Kąt łokciowy, widok od strony Więzadto poboczne łokciowe
noszenia zanika, gdy przedramię przyśrodkowej więzadel stawu (Ligamentum collaterale ulnare)
jest nawrócone (skierowane dłonią łokciowego, które wzmacniają Rozpoczyna się na nadkłykciu
w kierunku ciała). przyśrodkowym kości ramiennej
staw i stabilizują kości.

Przekrój przez staw łokciowy ZWICHNIECIE ŁOKIEĆ TENISISTY

U dzieci kości tworzące staw Wbrew nazwie łokieć tenisisty nie
Kość ramienna Dół dziobiasty łokciowy nie są jeszcze w pełni jest chorobą samego stawu
(Humerus) (Fossa coronoidea) rozwinięte. Z tego powodu, łokciowego, ale bolesnym stanem
Kość ramienia Wgłębienie w kości przy zwichnięciu w stawie zapalnym miejsca, w którym mięśnie
Torebka stawowa ramiennej łokciowym, do którego może są przyczepione do nadkłykcia
(Capsula articularis) dojść w następstwie upadku na bocznego kości ramiennej. Mięśnie
Pokryta od wewnątrz wyciągnięte i częściowo zgięte te to prostowniki nadgarstka i palców
błoną maziową ramię, kości łokciowa używane np. podczas uderzania
Dół wyrostka i promieniowa przesuwają się w piłkę tenisową z bekhendu.
łokciowego do tyłu w stosunku do kości Stan ten rozwija się w wyniku
(Olecranon lossa) ramiennej. Często dochodzi ostrego urazu lub zwykłych, lecz
Zagłębienie w kości ramiennej wtedy do rozdarcia więzadła nazbyt często powtarzanych
Chrząstka pobocznego łokciowego, a czasami ruchów z udziałem tych mięśni.
stawowa do złamania górnego odcinka kości Ból zlokalizowany jest w okolicy
(Cartilago articularis) promieniowej i łokciowej. nadkłykcia bocznego i promieniuje
Chroni kości przed
wytarciem w dół z tyłu przedramienia,
szczególnie wtedy gdy używa
Kość łokciowa się ręki.
Przekrój przez staw łokciowy
(odcięta)
(Ulna) Więzadło pierścieniowate ukazuje powierzchnie stawowe
Cienka warstwa zewnętrznej warstwy kości promieniowej i położenie torebki stawowej
kości zbitej pokrywająca kość gąbczastą (Ligamentum annulare radii) z przodu i z tylu kości ramiennej.
Otacza głowę kości promieniowej

135
ATLAS ANATOMII

Mięśnie
ramienia
Mięśnie ramienia tworzą dwie oddzielne grupy. Grupa przednia mięśni
zgina ramię, a grupa tylna mięśni prostuje.

Mięśnie grupy przedniej ramienia

to zginacze. Należą do nich:
H Mięsień dwugłowy ramienia.
Mięsień ten ma dwie głowy, które Guzek większy —
(Tuberculum majus)
łączą się, tworząc wrzecionowaty Potożony na kości
brzusiec. Brzusiec zwęża się ku ramiennej Wyrostek kruczy
dołowi i przechodzi w mocne ścięgno. łopatki
Kiedy staw łokciowy jest (Processus
coracoideus)
wyprostowany, mięsień dwugłowy Mięsień dwugłowy
powoduje zgięcie przedramienia. ramienia
Jednak gdy ramię jest już zgięte, (Musculus biceps brachii)
Ten duży mięsień tworzy Mięsień kruezo-
mięsień dwugłowy ramienia staje -ramienny
się silnym mięśniem odwracającym wystające wzniesienie
z przodu ramienia (Musculus
przedramię, który obraca je na coracobrachialis)
zewnątrz, zwracając rękę f Zgina i przywodzi ramię,
również stabilizuje staw
powierzchnią dłoniową do góry.
ramienny
• Mięsień ramienny. Rozpoczyna się Rozcięgno mięśnia
w dolnej połowie przedniej po- dwugłowego ramienia Mięsień dwugłowy
wierzchni kości ramiennej i przecho- (Aponeurosis musculi bicipitis ramienia
brachii) (Musculus biceps brachii)
dzi w dół, przykrywając od przodu
Cienka warstwa włóknistej Łączy się z wyrostkiem
staw łokciowy. Ścięgno tego mięśnia tkanki łącznej, która powstaje kruczym łopatki
łączy się z wyrostkiem dziobiastym ze ścięgna mięśnia
i guzowatością kości łokciowej. dwugłowego i biegnie
Mięsień ramienny jest w kierunku przyśrodkowego
brzegu przedramienia; Mięsień ramienny
najważniejszym mięśniem pomaga ochraniać wrażliwe (Musculus brachialis)
zginającym staw łokciowy, bez struktury dotu łokciowego Bardziej płaski i większy niż
względu na pozycję wyjściową (z przodu stawu łokciowego), mięsień dwugłowy ramienia,
przedramienia. szczególnie tętnicę ramienną leży bezpośrednio pod nim
• Mięsień kruczo-ramienny. Ten i zgina kończynę górną
w stawie tokciowym
mięsień zaczyna się na wyrostku
kruczym łopatki, schodzi w dół na I Miejsce przyczepu
zewnątrz i przyczepia się do ścięgna mięśnia
wewnętrznej powierzchni kości dwugłowego ramienia
ramiennej. Pomaga zginać ramię Można je wyczuć pod skórą,
w stawie ramiennym i zbliżać gdyż przechodzi nad dołem " To miejsce można
łokciowym w drodze do punktu Mięśnie zginacze ramienia leżą
bez trudu wyczuć
je do pośrodkowej linii ciała przyczepu na guzowatości pod skórą z przodu. Powodują one zgięcie
(przywodzenie). kości promieniowej w stawie łokciowym.

wego ramienia
Pochewka Głowa długa mięśnia dwugłowego w pochewce smaruje ścięgno,
maziowa ramienia ma początek na guzku zmniejszając tarcie podczas ruchów.
Wydziela płyn, nadpanewkowym łopatki i na Położenie przyczepów ścięgna
który służy do obrąbku stawowym. Zaokrąglone mięśnia dwugłowego ramienia
smarowania
ścięgna ścięgno tego mięśnia przechodzi pomaga ustabilizować staw
i zmniejszania przez głowę kości ramiennej ramienny, jak również unieruchomić
tarcia w jamie stawu ramiennego, by ramię.
następnie ukazać się na górnym
odcinku ramienia. PĘKNIĘCIE ŚCIĘGNA
Po opuszczeniu łopatki ścięgno Bardzo rzadko (zwykle po
głowy długiej biegnie przez bruzdę zapaleniu) ścięgno głowy długiej
Panewka międzyguzkową pomiędzy guzkiem może pęknąć, gdyż przechodzi ono
stawowa mniejszym a większym kości przez bruzdę międzyguzkową.
Ścięgno
Zagłębienie ramiennej, otoczone pochewką W czasie zginania ręki w stawie
głowy długiej
w kości wystane
mięśnia maziową międzyguzkową. Płyn łokciowym może pojawić się duże
chrząstką
dwugłowego wybrzuszenie, które jest długą
stawową, w którą
ramienia Przekrój pod kałem przez staw głową mięśnia dwugłowego
wchodzi głowa
Rozpoczyna się
IŁaS kości ramiennej ramienny, widać długą głowę z widocznym powyżej
na łopatce i na
w stawie mięśnia dwugłowego ramienia. zagłębieniem. Wskazuje to, że
obrąbku stawowym, ramiennym
przechodzi na ramię, pomaga utrzymać Nazwa „biceps" oznacza „mający długa głowa nie jest w swojej
kość ramienną w prawidłowej pozycji dwie głowy". zwykłej pozycji.

136

Mięśnie grupy tylnej
Mięśnie grupy tylnej
kończyny górnej prostują
kończynę w stawie
łokciowym.
W skład grupy tylnej mięśni
ramienia wchodzi tylko jeden duży
i silny prostownik - mięsień
trójglowy ramienia oraz mały
mięsień łokciowy, który jednak ma
stosunkowo niewielkie znaczenie.
MIĘSIEŃ TRÓJGLOWY
RAMIENIA
Jest dużym mięśniem, który leży
z tyłu kości ramiennej, a nazwa
jego wskazuje, że tworzą go trzy
głowy:
• głowa długa,
• głowa boczna,
I głowa przyśrodkowa.
W połowie ramienia wszystkie
trzy głowy łączą się i przechodzą
w szerokie spłaszczone ścięgno,
które kieruje się w dół ponad małą
kaletką maziową i jest przyczepione
do wyrostka łokciowego kości
łokciowej.
Głównym zadaniem mięśnia
trójglowego jest prostowanie stawu
łokciowego. Ponadto, dzięki
swojemu położeniu, głowa długa
mięśnia trójgłowego ramienia
pomaga stabilizować staw
ramienny.
MIĘSIEŃ ŁOKCIOWY
Mały mięsień łokciowy leży z tyłu,
poniżej stawu łokciowego i ma
kształt trójkąta. Podobnie jak
mięsień trójgłowy, prostuje
i stabilizuje staw łokciowy.
Komora mięśnia:
Mięśnia ramiennego
Dwugłowego ramienia
Przegroda
międzymięśniowa
przyśrodkowa ramienia
Rozciąga się od powięzi do
przyśrodkowego brzegu
kości ramiennej
Pęczek nerwowo-
-naczyniowy
Przebiegają przez niego
nerwy i naczynia
krwionośne; leży
wewnątrz powięzi
Komora mięśnia
trójgtowego ramienia:
Gtowa przyśrodkowa
Gtowa boczna
Gtowa dtuga
Łopatka
(Scapula)
Gtowa długa mięśnia
trójglowego ramienia
rozpoczyna się na guzku
podpanewkowym topatki
Głowa przyśrodkowa
mięśnia trójgtowego
ramienia
(Caput mediale musculi
tricipitis brachii)
Rozpoczyna się na tylnej
powierzchni kości
ramiennej poniżej bruzdy
nerwu promieniowego
Ścięgno mięśnia trójgłowego —
ramienia
(Tendo musculi tricipitis brachii)
Leży na malej kalece maziowej,
która chroni ścięgno przed otarciem
o leżącą poniżej kość ramienną
Na rysunku pokazano łopatkę
i ramię od strony tylnej. Widać
trzy głowy mięśnia trójglowego
przyczepione do wspólnego
ścięgna.
Przekrój poprzeczny przez ramię
KOŃCZYNY GÓRNE
Gtowa długa mięśnia
trójgłowego ramienia
(Caput longum musculi
tricipitis brachii)
Rozpoczyna się na guzku
podpanewkowym łopatki
(wyniosłości kostnej
topatki) tuz poniżej stawu
ramiennego
Głowa boczna mięśnia
trójgłowego ramienia
(Caput laterale musculi
tricipitis brachu)
Rozpoczyna się na tylnej
powierzchni kości
ramiennej powyżej
bruzdy nerwu
promieniowego
Mięsień łokciowy
(Musculus anconeus)
Rozpoczyna się na
nadktykciu bocznym
kości ramiennej i jest
przyczepiony do
wyrostka łokciowego
kości łokciowej
^ a Wyrostek łokciowy
' * ' (Olecranon)
Wyrostek kostny kości
łokciowej, do którego
przyczepione są ścięgno
mięśnia trójgłowego
ramienia i mięsień łokciowy
Żyła Patrząc na przekrój poprzeczny
odpromieniowa ramienia, widać, że jest ono
Powierzchowna żyła podzielone na dwa wyraźne
ramienia; leży poza przedziały, otoczone przez tkankę
powięzią i widać ją łączną, tzw. powięź mięśniową.
pod skórą
Położona pod skórą powięź
ramienną obejmuje, jak rękaw,
leżące tam ważne struktury.
Kość ramienną
Powięź ta dzieli się dalej;
Przegrody
międzymięśniowe odchodzą od niej przegrody
boczna i przyśrodkowa międzymięśniowe boczna
łączą się z brzegami po i przyśrodkowa, które dzielą ramię
obu stronach kości na dwie komory: mięśnia
ramiennej
dwugłowego ramienia (przednia)
i mięśnia trójgłowego ramienia
(tylna).
Przegroda
międzymięśniowa
boczna ramienia PĘCZEK NERWOWO-
Rozciąga się od powięzi
ramiennej do bocznego -NACZYNIOWY
brzegu kości ramiennej W „rękawie" powięzi leży pęczek
nerwowo-naczyniowy, który
zawiera nerwy i naczynia
zaopatrujące kończynę górną.
Mięśnie przedniej (ciemniejszej) Nerwy i naczynia krwionośne
i tylnej (jaśniejszej) grupy mięśni
ramienia oddzielają od siebie często biegną razem, tworząc
przegrody międzymięśniowe boczna pęczki nerwowo-naczyniowe,
i przyśrodkowa. tak jak tu w ramieniu.
137
ATLAS ANATOMII
Mięśnie przedramienia
Przednia grupa mięśni przedramienia powoduje zgięcie dłoni, nadgarstka i palców.
Mięśnie te dzielą się na grupy mięśni zginaczy i prostowników
Mięśniezginaczepowierzchowne
Ten przedział mięśniowy znajduje
się z przodu przedramienia
i obejmuje mięśnie, które zginają
nadgarstek i palce, oraz pewne
mięśnie, które nawracają
przedramię (obracają rękę stroną
dłoniową do dołu). W zależności
od położenia dzieli się je na mięśnie
głębokie i powierzchowne.
Do grupy mięśni powierzchow-
nych należy pięć mięśni przycze-
pionych do nadklykcia przyśrodko-
wego kości ramiennej, na którym
ich włókna łączą się i tworzą wspól-
ne ścięgno mięśni zginaczy:
• Mięsień nawrotowy obły.
Nawraca przedramię i zgina
w stawie łokciowym.
• Mięsień zginacz promieniowy
nadgarstka. Powoduje zgięcie
i odwodzenie ręki w stronę
promieniową.
Mięśnie zginacze głębokie
Mięsień odwracacz
(Musculus supinator)
Odwraca przedramię
(dłonią ku górze)
Mięsień zginacz długi kciuka
(Musculus flexor pollicis longus)
Zgina kciuk
138
powierzchownych i głębokich.
• Mięsień dłoniowy długi. Ten
mały mięsień nie występuje u 1,4%
ludzi; zgina nadgarstek.
• Mięsień zginacz łokciowy
nadgarstka. Zgina i odwodzi
nadgarstek w stronę łokciową;
w odróżnieniu od innych mięśni
zginaczy jest unerwiany przez
nerw łokciowy.
• Mięsień zginacz powierzchowny
palców. Jest największym mięśniem
powierzchownym przedramienia
i jak sama nazwa wskazuje,
powoduje zginanie palców.
Przedstawiono tu pięć głównych
zginaczy warstwy powierzchownej
mięśni przedramienia. Ich
początkowy przyczep mieści się
na kłykciu przyśrodkowym kości
ramiennej.
Mięsień zginacz
głęboki palców
(Musculus flexor
digitorum profundus)
Zgina dalszy staw
międzypaliczkowy
Mięsień nawrotny
czworoboczny
(Musculus pronator
quadratus)
Nawraca przedramię
Mięśnie zginacze powierzchowne
Mięsień nawrotny obły
(Musculus pronator teres)
Nawraca i zgina
przedramię w stawie
łokciowym
Mięsień dłoniowy długi
(Musculus palmaris longus)
Staby zginacz dtoni
Mięśnie zginacze głębokie
W skład głębokiej warstwy mięśni
zginaczy wchodzą trzy mięśnie:
• Mięsień zginacz głęboki palców.
Ten duży mięsień jest przyczepiony
do dużej powierzchni kości łokcio-
wej oraz do sąsiadującej z nią błony
międzykostnej (mocnej warstwy
tkanki łącznej łączącej kość łokciową
z kością promieniową). Jest jedy-
nym mięśniem, który zgina stawy
międzypaliczkowe dalsze i współ-
działa z bardziej powierzchownie
położonym zginaczem palców. Tak
samo jak od mięśni zginaczy po-
wierzchownych palców, od mięśni
zginaczy głębokich palców odchodzą
cztery ścięgna, które przechodzą
przez kanał nadgarstka otoczone tą
Mięśnie zginacze warstwy głębokiej
leżą blisko kości przedramienia
(łokciowej i promieniowej). Zginają
one dłoń, nadgarstek i palce.
Mięsień zginacz
promieniowy
nadgarstka
(Musculus flexor
carpi radialis)
Zgina i odwodzi rękę
w stronę promieniową
Mięsień zginacz
łokciowy
nadgarstka
(Musculus flexor
carpi ulnaris)
Zgina i odwodzi rękę
w stronę łokciową
Mięsień zginacz
powierzchowny
palców
(Musculus flexor
digitorum superficialis)
Zgina palce
samą pochewką maziową. Ścięgna te
są przyczepione u podstawy dystal-
nych paliczków czterech palców.
• Mięsień zginacz długi kciuka.
Mięsień ten zgina kciuk. Jego długie
płaskie ścięgno przechodzi przez
kanał nadgarstka we własnej
pochewce maziowej i łączy się
z podstawą dystalnego paliczka
kciuka (w odróżnieniu do pozosta-
łych palców ręki kciuk ma tylko
dwa paliczki).
• Mięsień nawrotowy
czworoboczny. Jest najgłębiej po-
łożonym mięśniem przedniej gru-
py mięśni przedramienia. Mięsień
ten nawraca przedramię i jest
jedynym mięśniem, który w cało-
ści przyczepia się do kości promie-
niowej i łokciowej. Wspomaga on
również błonę międzykostną
w mocnym łączeniu ze sobą tych
dwóch kości.

Zginanie ręki
Mięśnie przedramienia dzielą się na mięśnie grupy przedniej oraz
grupy tylnej. Mięśnie zginacze należące do grupy przedniej zginają
nadgarstek oraz palce, a mięśnie z grupy tylnej prostują je.
W zależności od funkcji mięśnie
przedramienia dzielą się na dwie
grupy. Grupy te oddzielają od
siebie kość promieniowa i kość
łokciowa oraz warstwy powięzi
(warstwy tkanki łącznej), które
otaczają mięśnie, tworząc przednią
grupę zginaczy i tylną grupę
prostowników przedramienia.
DZIAŁANIE
PRZECIWSTAWNE
Mięśnie zginacze zginają nadgarstek
i palce, a prostowniki prostują je.
W tych dwóch grupach znajdują
się zarówno mięśnie głębokie, jak
i powierzchowne, które
współdziałając, zapewniają szeroki
zakres ruchów, charakterystyczny
dla nadgarstka i dłoni. ^-
ŚCIĘGNA
PRZEDRAMIENIA
Aby nadgarstek i dłoń mogły
poruszać się swobodnie, wielkość
mięśni leżących dookoła dolnego
końca kończyny górnej musi być
zredukowana do minimum.
Przyczyniają się do tego długie
ścięgna, które biegną od mięśni
położonych wysoko na
przedramieniu do nadgarstka
i palców.
Aby mięśnie przedramienia
mogły pracować jak najwydajniej,
muszą być dłuższe niż przedramię,
dlatego wiele z nich ma przyczepy
na dolnym końcu kości ramiennej.
Na kości ramiennej wytworzyły się
dwa nadkłykcie przyśrodkowy
(wewnętrzny) i boczny
(zewnętrzny). Mięśnie zginacze
są przyczepione do nadkłykcia
przyśrodkowego, a mięśnie
prostowniki do nadkłykcia
bocznego.
KOŃCZYNY GÓRNE
Przekrój poprzeczny przedramienia
Mięsień zginacz
Mięsień zginacz powierzchowny palców promieniowy nadgarstka
(Musculus flexor carpi radialis)
(Musculus flexor digitorum superficialis)
Zgina i odwodzi rękę w stronę
Zgina palce
promieniową
Mięsień dłoniowy długi Przekrój poprzeczny-
^Musculus palmaris longus)
Zgina rękę
Mięsień zginacz
łokciowy nadgarstka
(Musculus flexor carpi ulnaris)
Zgina i odwodzi rękę
w stronę łokciową
Mięsień nawrotny obły
(Musculus pronator teres)
Nawraca przedramię
zgina w stawie
nkciowym
Mięsień zginacz Mięsień ramienno-
głęboki palców -promieniowy
(Musculus flexor (Musculus
digitorum brachioradialis)
profundus) Zgina przedramię
Zgina dalszy staw w stawie łokciowym
międzypaliczkowy Mięsień prostownik
promieniowy długi
Kość łokciowa nadgarstka
(Ulna) (Musculus extensor
Kość carpi radialis longus)
przedramienia Prostuje i odwodzi rękę
w nadgarstku
Mięsień prostownik Mięsień prostownik
wskaziciela promieniowy krótki
(Musculus extensor indicis) nadgarstka
Prostuje palec wskazujący (Musculus extensor carpi
radialis brevis)
Mięsień prostownik Stabilizuje nadgarstek przy
łokciowy nadgarstka
zgiętych palcach
(Musculus extensor carpi ulnaris)
Prostuje nadgarstek i odwodzi Kość promieniowa
w stronę łokciową (Radius)
Mięsień prostownik palców Kość przedramienia
(Musculus extensor digitorum)
Główny prostownik palców Mięsień zginacz— Mięsień prostownik krótki kciuka
długi kciuka (Musculus extensor pollicis brevis)
(Musculus flexor Prostuje kciuk
Przekrój poprzeczny przedramienia, pollicis longus)
gdy ręka jest odwrócona dłonią Zgina kciuk
do góry.
Mocne warstwy pouic/i m 1/ wać wzrost ciśnienia wewnątrz prze-
z kośćmi 1 błoną międzvkostną, działów pow lęziowych przedramie-
które otaczają i zamykają grupy nia Ucisk na położone tam zyt\
mięśni w komorach przedramienia, uniemożliwia odpływ krwi z tego ob-
mają istotne znaczenie kliniczne szaru, co dodatkowo zwiększa obrzęk.
w razie złamania kości przedramie- Dalszy wzrost ciśnienia powodu-
nia, zwłaszcza gdy opatrunek je ucisk na tętnice, zmniejsza się
gipsowy założony jest zbyt ściśle. dopływ krwi oraz tlenu do mięśni
W takiej sytuacji krwawienie i nerwów, które w wyniku niedo-
i obrzęk tkanek, które towarzyszą tlenienia zaczynają obumierać.
każdemu złamaniu, mogą spowodo- Martwa tkanka zastępowana jest
przez włóknistą tkankę bliznowatą,
Ważne jest, by opatrunek uszkodzone mięśnie ulegają trwałe-
gipsowy na przedramieniu nie mu skróceniu, co powoduje znie-
byt założony zbyt ciasno. W razie kształcenie dłoni, a czasem i nad-
nadmiernego ucisku może dojść garstka. Zniekształcenie nosi nazwą
do uszkodzenia leżących pod przykurczu z niedokrwienia lub
nim tkanek. Yolkmanna.
139
ATLAS ANATOMII
Naczynia krwionośne
kończyny górnej
Tętnice kończyny górnej zaopatrują w krew tkanki miękkie i kości. Główne tętnice
dzielą się na wiele mniejszych naczyń tętniczych, które łączą się przez
anastomozy w okolicy łokcia i nadgarstka.
Kończyna górna zaopatrywana jest
w krew głównie przez tętnicę
ramienną, która jest przedłużeniem
tętnicy pachowej i przebiega w dół
wzdłuż wewnętrznej powierzchni
ramienia. Odchodzi od niej wiele
małych gałązek, które zaopatrują
mięśnie położone wokół kości
ramiennej. Największą z nich jest
tętnica głęboka ramienia, która
zaopatruje mięśnie prostujące staw
łokciowy.
Tętnica głęboka ramienia oraz
odchodzące inne mniejsze tętnice
w jej dolnym odcinku otaczają staw
łokciowy. W tym miejscu naczynia
tworzą sieć łączących się ze sobą
tętniczek, które potem łączą się z
głównymi tętnicami przedramienia.
PRZEDRAMIĘ I DŁOŃ
Poniżej stawu łokciowego tętnica
ramienną dzieli się na dwie tętnice -
promieniową i łokciową. Tętnica
promieniowa biegnie od zgięcia
łokciowego wzdłuż kości
promieniowej (kości przedramienia).
Na końcowym odcinku kości
promieniowej przebiega pod skórą
i tkanką łączną; w tym miejscu
można wyczuć tętno (puls). Tętnica
łokciowa biegnie w kierunku
końcowego odcinka kości łokciowej
(drugiej kości przedramienia).
Dłoń jest bogato unaczyniona
przez końcowe gałązki tętnic
promieniowej i łokciowej.
Odgałęzienia tych tętnic łączą się
na dłoni, tworząc powierzchowne
i głębokie łuki, od których
odchodzą małe tętniczki
zaopatrujące palce.
140
tętnice Kończyny górnej
Tętnica podobojczykowa
(Arteria subclavia)
Po stronie lewej odchodzi od
tuku aorty i biegnie za
obojczykiem
Tętnica pachowa
(Arteria axillaris)
Jej przedłużeniem jest
tętnica ramienną
Tętnica okalająca ramię
przednia i tylna
(Arteria circumflexa humeri
anterior et posterior)
Biegnie wokół kości ramiennej
Kość ramienną
(Humerus)
Tętnica głęboka ramienia
(Arteria profunda brachii)
Biegnie na tylnej stronie kości
ramiennej, towarzysząc ner-
wowi promieniowemu w bruź-
dzie nerwu promieniowego
Tętnica głęboka ramienia
(gałąź przednia)
Tętnica głęboka ramienia
Tętnica ramienną (gałąź tylna)
(Arteria brachialis)
Oddaje mniejsze gatęzie, które
zaopatrują okoliczne mięśnie Anastomozy tętnicze
i kość ramienną łokcia
Sieć tętnic łączących;
zapewniają one dopływ krwi
Miejsce badania tętna
do przedramienia przy
Wykorzystywane do pomiaru
zgiętym stawie łokciowym,
ciśnienia krwi za pomocą aparatu
gdy tętnica ramienną jest
z mankietem zakładanym na ramię
zaciśnięta w dole łokciowym
Tętnica międzykostna wspólna
(Arteria interossea communis) Tętnica promieniowa
Biegnie w dót między tętnicami (Arteria radialis)
promieniową i łokciową, Leży pod mięśniem
zaopatruje gtębokie struktury ramienno-promieniowym
przedramienia
Tętnica łokciowa
(Arteria ulnaris) Miejsce
Rozpoczyna się w dole badania tętna
łokciowym i wkrótce oddaje Tętno na tętnicy
gatąż do mięśni przedramienia promieniowej można
wyczuć na nadgarstku
Tętno można wyczuć po stronie kciuka
w kilku miejscach; na ^ 3 Ł Miejsce badania tętna
tętnicy ramiennej >& W zgięciu nadgarstka
w zgięciu Łuk dłoniowy głęboki
łokciowym; na (Arcus palmaris profundus)
tętnicy łokciowej Luk utworzony z tętnicy, zaopatrujący rękę '
na zewnętrznej Łuk dłoniowy powierzchowny
stronie (Arcus palmaris superficialis)
Zespolenie tętnicy promieniowej
nadgarstka;
z tokciową tworzące tuk dłoniowy
na tętnicy
promieniowej Tętnice dłoniowe
na wewnętrznej (Arteriae digitales)
Gatęzie odchodzące od tuków
stronie nadgarstka
dłoniowych, które zaopatrują palce
(na zdjęciu).

Żyły kończyny górnej
Żyły kończyny górnej
dzielą się na powierz-
chowne i głębokie. Żyły
powierzchowne leżą tuż
pod skórą i często są
dobrze widoczne.
Odpływ krwi z kończyny górnej
odbywa się przez dwa układy żył
łączących się ze sobą - żyły
powierzchowne i głębokie. Żyły
głębokie biegną wzdłuż tętnic,
a żyły powierzchowne leżą
w tkance podskórnej. Układ żył
jest bardzo zmienny, lecz często
przypomina opisany poniżej.
ŻYŁY G Ł Ę B O K I E
Zwykle żyły głębokie występują
parzyście i biegną po obu stronach
tętnicy (tzw. żyły towarzyszące),
tworząc sieci połączeń otaczających
tętnicę. Fala krwi płynącej
w tętnicy wywiera zmienny nacisk
na otaczające je żyły i wspomaga
powrót krwi żylnej do serca.
Żyły promieniowa i łokciowa
powstają z łukowatych splotów
dłoniowych i biegną do góry wzdłuż
przedramienia, aby połączyć się na
łokciu, gdzie tworzą żyłę ramienną.
Ta z kolei łączy się z żyłą odłokciową,
tworząc dużą żyłę pachową.
ŻYŁY POWIERZCHOWNE
Przez ramię biegną dwie żyły
powierzchowne, żyła odłokciową
i odpromieniowa, które powstają
w grzbietowym splocie ręki. Żyła
odpromieniowa biegnie wzdłuż
przedramienia pod skórą, po
stronie kości promieniowej.
Żyła odłokciową biegnie na
przedramieniu po stronie kości
łokciowej, przechodzi przez łokieć
i dalej biegnie przy brzegu mięśnia
dwugłowego ramienia. Mniej
I
więcej w połowie ramienia wnika
w mięśnie i staje się żyłą głęboką.
promieniowa
Żyła pośrodkowa łokcia
Żyła pośrednia przedramienia
I Żyła odłokciową
Żyła odłokciową
(Vena basilica)
W połowie ramienia żyła ta staje się żyłą
głęboką, biegnącą wzdłuż tętnicy
ramiennej; uchodzi do żyły ramiennej,
tworząc razem z nią żytę pachową
Miejsce wkłucia do żyły
Żyła pośrodkowa łokcia
(Vena mediana cubitij
Ta duża żyła łączy żyłę odpromieniowa
z żyłą odtokciową; można w tym
miejscu wykonywać wkłucia dożylne
Anastomozy żylne przedramienia
Żyły ręki i przedramienia tworzą sieć
żylną o licznych połączeniach
Powierzchowne żyły kończyny
górnej leżą w tkance podskórnej
(tuż pod skórą) ramienia,
przedramienia i ręki.
ucic żyły
Żyła
Anastomozy poprzeczne
Poprzeczna sieć naczyń
zbierających krew z dłoni
i palców
Żyły dłoniowe palców —
(Venae digitales palmares)
Naczynia te zbierają krew
z palców
Obecność dużej żyły pośrodkowej
w zgięciu łokciowym sprawia, że jest
to idealne miejsce do pobierania krwi
żylnej do badań laboratoryjnych. Tę
dużą żyłę można zwykle bez trudu
zobaczyć lub wyczuć, ale nie jest
łatwe u ludzi otyłych.
Powierzchowne żyły na męskiej
ręce są często bardzo dobrze
widoczne, a to dlatego, że
mężczyzna ma zwykle mniej niż
kobieta podskórnej tkanki
tłuszczowej pokrywającej żyły.
KOŃCZYNY GÓRNE
Żyła podobojczykowa
(Vena subclavia)
Odprowadza krew do żyły
głównej górnej przez lewą żytę
ramienno-gtowową
Żyła pachowa
(Vena axillaris)
Ta duża żyła uchodzi do żyły
podobojozykowej
Żyła ramienną
(Vena brachialis)
Powstaje z połączenia żyły
promieniowej i łokciowej
w zgięciu łokciowym
Żyła odpromieniowa
(Vena cephalica)
Powyżej łokcia żyta biegnie
wzdłuż zewnętrznej strony
ramienia, wnika w gtąb
przez głęboką powięź mięśni
w okolicy barku i łączy się
z żyłą pachową
Żyła odpromieniowa
dodatkowa
(Vena cephalica accessoria)
Łączy się z żyłą odpromieniowa
nad tokciem
Miejsce wkłucia do żyły
Żyła odpromieniowa
(Vena cephalica)
Nakłuwanie żyły pośrodkowej
łokcia wiąże się z pewnym
ryzykiem, gdyż pod nią leży ścięgno
mięśnia dwugłowego ramienia oraz
tętnica ramienną. Należy więc
zachować szczególną ostrożność
i uważać, by nie wkłuć igły zbyt
głęboko.
Czasem trzeba założyć opaskę
uciskową wokół ramienia, aby
lepiej uwidocznić żyły
przedramienia.
141
ATLAS ANATOMII

Nerwy kończyny górnej

Nerwy ramienia unerwiają skórę i mięśnie przedramienia oraz dłoni. W obrębie
ramienia znajdują się cztery ważne nerwy: nerw promieniowy,
mięśniowo-skórny, pośrodkowy i łokciowy.
Kończynę górną unerwiają cztery Nerwy kończyny górnej widziane od tyłu
główne nerwy oraz ich gałązki.
Przewodzą one bodźce czuciowe Ta rycina przestawiająca
Mięsień naramienny
z ręki i ramienia oraz unerwiają kończynę górną widzianą od tylu
(Musculus deltoideus)
ruchowo wiele mięśni kończyny Odwodzi ramtę (odsuwa ukazuje przebieg nerwu
górnej. Nerwy mięśniowo-skórny od tutowia) promieniowego i jego gałęzi.
i promieniowy unerwiają mięśnie Zaznaczono obrysy ramiennej,
i skórę wszystkich części kończyny promieniowej i łokciowej.
górnej, a nerwy pośrodkowy
i łokciowy struktury położone
poniżej łokcia. Kość ramienna
(Humerus)
Kość ramienia; styka się z kością
NERW PROMIENIOWY promieniową i łokciową w stawie
Nerw promieniowy ma duże łokciowym
znaczenie, gdyż jest głównym
nerwem unerwiającym mięśnie Nerw pachowy
prostowniki, które prostują rękę (Nervus axillaris)
w stawie łokciowym, nadgarstek Unerwia mięsień naramienny i mięsień
1 palce. Jest on największą gałęzią obły mniejszy oraz część skóry
w okolicy barku
splotu ramiennego utworzonego
przez szyjne nerwy rdzeniowe.
W pobliżu nadkłykcia bocznego
Nerw promieniowy
kości ramiennej nerw promieniowy (Neivus radialis)
dzieli się na dwie gałązki końcowe: Biegnie do dotu i na zewnątrz za
• gałąź powierzchowną - która kością ramienna, gdzie położony jest
przewodzi bodźce czuciowe ze w bruździe nerwu promieniowego;
unerwia mięśnie i skórę tylnej
skóry położonej na grzbiecie dłoni,
powierzchni ramienia i przedramienia
kciuka oraz ze skóry sąsiednich
2 palców, a także z połowy palca
serdecznego; Końcowa gałąź
• gałąź głęboką - która unerwia powierzchowna (nerwu
promieniowego)
ruchowo wszystkie mięśnie Unerwia czuciowo skórę kilku
prostowniki przedramienia. palców, kciuk i grzbiet dłoni

•\X
NERW MIĘŚNIOWO-
-SKÓRNY
Unerwia zarówno mięśnie, jak
i skórę z przodu ramienia. Poniżej
łokcia kończy się jako nerw skórny
boczny przedramienia, unerwiający
czuciowo dużą powierzchnię skóry
przedramienia. Końcowa galąż głęboka
(nerwu promieniowego)
KLUCZ To miejsce można
Unerwia mięśnie
bez trudu wyczuć prostowniki przedramienia
pod skórą

Nerwpioiiuenio\\\ ust ner- Kość łokciowa Kość promieniowa

wem na|bardzie] nara/on) m Ponieważ nerw promieniowy (Ulna) (Radius)
na uszkodzenie, gdyż biegnie unerwia mięśnie kończyny górnej, Kość przedramienia, Kość przedramienia
która łączy się za stanowiąca główny
wzdłuż tylnej powierzchni kości które prostują nadgarstek, palce
pomocą stawów element stawu
ramiennej w bruździe nerwu i dłoń, jego uszkodzenie może z kośćmi promieniową nadgarstkowego
promieniowego. Do jego spowodować „zwisanie" dłoni. i ramienna
uszkodzenia może dojść Stan ten określa się jako „ręka
podczas złamania trzonu kości opadająca". \
ramiennej. Może też ulec
'Kgmeceniu o kość w razie
bezpośredniego uderzenia
w ramię od tyłu.
Uszkodzenie może
; spowodować porażenie
wszystkich mięśni
prostowników nadgarstka
i paków, co daje charaktery-
styczny obraz kliniczny ,ręki
opadijjL t-1

142
 KOŃCZYNY GÓRNE

Nerwy pośrodkowy i łokciowy

Nerw pośrodkowy unerwia mięśnie przedramienia, które wykonują ruchy zginania i nawracania - pronacji
(obracania grzbietem do góry). Nerw łokciowy biegnie za stawem łokciowym, gdzie przy uderzeniu
można go poczuć „jako przebiegający w łokciu prąd" - unerwia niektóre małe mięśnie dłoni.
Nerw pośrodkowy kończyny górnej Nerwy kończyny górnej widziane od przodu
powstaje w splocie barkowym
i schodzi do środka łokcia. Jest on Na tym rysunku przedstawiającym
głównym nerwem przedniego kończynę górną widać przebieg
odcinka przedramienia, który nerwów łokciowego,
unerwia mięśnie odpowiedzialne za pośrodkowego i mięśniowo-
zginanie i pronację. -skórnego.
W nadgarstku nerw pośrodkowy
przechodzi przez kanał nadgarstka. KLUCZ To miejsce można
Oddaje on wiele gałązek, które bez trudu wyczuć Kość ramienna
unerwiają niektóre małe mięśnie pod skórą (Humerus)
Kość ramienia
dłoni, skórę kciuka i kilku
sąsiednich palców.

NERW Ł O K C I O W Y
Nerw łokciowy biegnie w dół
wzdłuż kości ramiennej do łokcia,
gdzie zawija się dookoła nadklykcia
przyśrodkowego pod skórą, i tu
można go łatwo wyczuć. Oddaje
gałązki, które unerwiają łokieć, dwa
mięśnie przedramienia i pewien
obszar położonej nad nimi skóry, a
potem dzieli się na gałęzie końcowe
unerwiające rękę. Na ręce nerw
łokciowy dzieli się na gałązki
głębokie i powierzchowne.
Nerw mięśniowo-skórny
(Ner/us musculocutaneus)
USZKODZENIE NERWU Unerwia zarówno mięśnie, jak i skórę
POŚRODKOWEGO kończyny górnej; jest osłonięty przez
Nerw pośrodkowy może ulec uszko- mięśnie biegnące równolegle do niego
i rzadko ulega uszkodzeniu
dzeniu w razie złamania dalszego
odcinka kości ramiennej lub w wyni-
ku ucisku spowodowanego obrzę-
kiem ścięgien mięśni biegnących
przez kanał nadgarstka [zespól cieśni
nadgarstka). Nerw pośrodkowy
unerwia małe mięśnie kłębu kciuka Nerw pośrodkowy
i dlatego uszkodzenie tego nerwu (Netvus medianus)
Unerwia zarówno mięśnie zginacze Nerw łokciowy
utrudnia „chwyt pęsetowy", czyli
z przodu przedramienia, jak i mięśnie (Nervus ulnaris)
trzymanie przedmiotu pomiędzy Unerwia tokieć i niektóre mięśnie zginacze
zewnętrznej części nadgarstka
kciukiem a pozostałymi palcami. i pierwszych dwóch palców; również przedramienia; leży blisko powierzchni
Nerw łokciowy jest najbardziej unerwia czuciowo skórę kłębu łokcia, a uderzony, powoduje uczucie
narażony na urazy, gdyż biegnie tuż dwóch i pót palca po stronie „przebiegającego prądu"; można go
za nadklykciem przyśrodkowym grzbietowej wyczuć tuż za kłykciem przyśrodkowym
kości ramiennej. Uczucie mrowienia
towarzyszące uderzeniu w łokieć
powstaje w wyniku przyciśnięcia ner-
wu do leżącej poniżej kości. Ciężkie
uszkodzenie może prowadzić do utra-
ty czucia, porażenia i zaniku mięśni
unerwianych przez ten nerw.

Uszkodzenie nerwu łokciowego

może spowodować zanik
pierwszego mięśnia
międzykostnego grzbietowego.
Zanik tego mięśnia zaznaczono
kółkiem na zdjęciu poniżej.

Gatąź nerwu łokciowego

Unerwia liczne mięśnie wewnętrzne
dłoni oraz czuciowo skórę półtora
palca na ich powierzchniach
grzbietowej i dłoniowej
Zaznaczona strefa ręki odpowiada
obszarowi unerwienia nerwu
łokciowego. Mięśnie promieniowy
i pośrodkowy unerwiają inne
części ręki.

143
ATLAS ANATOMII

Kości nadgarstka
Nadgarstek znajduje się pomiędzy kośćmi promieniową i łokciową przedramienia a kośćmi palców.
Tworzy go osiem kości wielkości kostki do gry, które wspólnie zapewniają elastyczność
i ruchomość stawu nadgarstka i śródręcznej części ręki.
Zwyczajowo nadgarstkiem Na tym zdjęciu ukazane są stosunki Kości lewego nadgarstka widziane od tyłu

. P 1'
określamy koniec kości promieniowej anatomiczne kości nadgarstka i ich
i łokciowej. Nadgarstek położenie względem siebie. Górny
w rzeczywistości leży u podstawy dalszy (dystalny) rząd kości -
środkowej części ręki i tworzy go najbliższy palców - pomalowany jest
osiem kości łączących się za pomocą na pomarańczowo; dolny bliższy Kość
więzadel. Są one ruchome względem (proksymalny) rząd kości - najbliższy gtówkowata
siebie, co sprawia, że nadgarstek jest przedramienia jest fioletowy.
elastyczny.
Kości nadgarstka ułożone są
w dwóch rzędach, po cztery kości
w rzędzie bliższym (bliżej kości
przedramienia) i rzędzie dalszym
[bliżej kości palców). Najważniejszy Kość czworo-
boczna mniejsza
staw nadgarstka znajduje się pomię- Kości (Os trapezoideum)
dzy dolnym odcinkiem kości promie- nadgarstka
Kość czworoboczna
niowej a kośćmi pierwszego rzędu. większa
(Os trapeziumj
Kość
RZĄD BLIŻSZY grochowatą Kość łódeczkowata
Rząd bliższy kości nadgarstka (Os pisiformej (Os scaphoideum
składa się z następujących kości: Kość [os navicu!are]j
KLUCZ To miejsce można księżycowata
• Kość łódeczkowata - na kształt (Os lunatum)
bez trudu wyczuć
łódki, dużą powierzchnią stawową pod skórą
łączy się z dolnym odcinkiem kości
promieniowej; tworzy połączenie Dolny (bliższy) rząd kości nadgarstka Dolny bliższy (proksymalny)
stawowe z trzema kośćmi leżącymi rząd kości nadgarstka za-
w rzędzie dalszym. wiera dwie kości, które
Kość
• Kość księżycowata - ma kształt trójgraniasta można łatwo wyczuć: kość
księżyca i łączy się z dolnym (Os grochowatą i kość łódecz-
odcinkiem kości promieniowej. triguetrum)
• Kość trójgraniasta - ta kość ma
kształt piramidy łączy się przez
krążek stawowy z dolnym stawem
promieniowo-lokciowym i kością
grochowatą.
• Kość grochowatą - choć zalicza
się ją do bliższego rzędu, to jednak
nie uczestniczy ona w tworzeniu
Kość tódeczkowata
stawu nadgarstka. Ma ona wielkość (Os scaphoideum [os naviculare])
małego groszku i jest trzeszczką, Kość księżycowata Ma wąską „talię", która ma duże
Kość grochowatą (Os lunatum)
czyli kością, która leży wewnątrz (Os pisiforme) znaczenie kliniczne, gdyż w miejscu
ścięgna mięśnia. tym może ona ulec złamaniu

Córny arstka
Górny (dystalny) rząd kości nadgarstka Dystalny (dalszy) rząd kości położoną pomiędzy dalszym
nadgarstka obejmuje następujące końcem kości łódeczkowatej
Kość haczykowata r Kość r Kość czworoboczna kości: a drugą kością śródręcza; znajduje
(Os hamatum) główkowała mniejsza • Kość czworoboczna większa - się u podstawy palca wskazującego.
Łączy się za pomocą (Os capitatum) (Os trapezoideum) znajduje się pomiędzy I kością ' • Kość główkowata - największa
stawu z kośćmi Największa Leży między dalszym końcem śródręcza (najniżej położona kość z kości nadgarstka. Nazwę
księżycowata z kości kości lódeczkowatej i drugą kciuka) a kością łódeczkowata. zawdzięcza dużej okrągłej głowie,
i trójgraniasta nadgarstka kością śródręcza
Ma dużą, podobną do siodła która leży w zagłębieniu
powierzchnię stawową, którą łączy w kształcie miseczki utworzonym
się z pierwszą kością śródręcza i ma przez kości łódeczkowata
wyraźnie wyczuwalny guzek na i księżycowata. Dalszym końcem
stronie dłoniowej. łączy się z trzecią kością, a także
• Kość czworoboczna mniejsza - z drugą i czwartą kością śródręcza.
jest małą kością w kształcie klina • Kość haczykowata - jest
trójkątna, szersza na dalszym niż na
Górny (dystalny) rząd kości bliższym końcu. Tworzy połączenie
nadgarstka leży między kośćmi stawowe z kośćmi księżycowata i
śródręcza a dolnym trójgraniasta. Na
Kość czworoboczna większa
(Os trapezium) (proksymalnym) rzędem. jej powierzchni dłoniowej znajduje
Ma dużą, siodlowatą powierzchnię, która stuży do Oba rzędy kości są połączone się wyrostek w kształcie haczyka.
połączenia stawowego z pierwszą kością śródręcza więzadlami.

144

Stawy nadgarstka
Kości nadgarstka pokrywa
chrząstka i otacza błona
maziowa. Błona maziowa
wydziela lepki płyn, który
smaruje kości, dzięki cze-
mu mogą się one wzglę-
dem siebie przesuwać
przy minimalnym tarciu.
Tak zwany popularnie nadgarstek,
czyli staw promieniowo-nadgarst-
kowy, jest stawem maziówkowym.
Po jednej stronie znajduje się dolny
odcinek kości promieniowej i krą-
żek stawowy stawu promieniowo-
-łokciowego dalszego. Po drugiej
znajdują się trzy kości z pierwszego
rzędu kości nadgarstka: kości
tódeczkowata, księżycowata i trój-
graniasta. Czwartą kością w tym
rzędzie jest kość grochowata, która
nie należy do stawu nadgarstka.
STAW PROMIENIOWO-
-NADGARSTKOWY
Staw promieniowo-nadgarstkowy
utworzony jest przez trzy obszary
oddzielone od siebie dwoma
wzniesieniami.
• Obszar boczny (zewnętrzny, poło-
żony po tej samej stronie co kciuk]
tworzy boczna połowa końcowego
odcinka kości promieniowej połączo-
na stawem z kością lódeczkowatą.
• Obszar środkowy, w którym
przyśrodkowa (wewnętrzna)
polowa końca kości promieniowej
łączy się za pomocą stawu z kością
księżycowata.
• Obszar przyśrodkowy (położony
po stronie małego palca), gdzie
krążek stawowy, który oddziela staw
nadgarstka od stawu promieniowo-
łokciowego dalszego, łączy się za
pomocą stawu z kością trójgraniastą.
Wszystkie powierzchnie stawo-
we pokrywa gładka chrząstka szkli-
sta, która zmniejsza tarcie podczas
ruchów. Staw promieniowo-nad-
KLUCZ To miejsce można
bez trudu wyczuć
pod skórą
r « j Kość promieniowa
^& (Radius)
Kość promieniowa, krótsza
z dwóch kości przedramienia
odgrywa gtówną rolę
w tworzeniu stawu
nadgarstkowego
Kość tódeczkowata
^& (Os scaphoideum [os naviculare])
Ma wystający guzek, wyniosłość kostną
zwróconą w stronę powierzchni
dłoniowej, który można wyczuć
u podstawy kłębu kciuka (wypukłość
utworzona z mięśni pomiędzy
kciukiem i nadgarstkiem)
Kość czworoboczna większa —
(Os trapezium)
Ma dużą powierzchnię, która łączy
się za pomocą stawu z pierwszą
kością śródręcza (kciuka)
Kość czworoboczna — grochowata
mniejsza
(Os trapezoideum)
Leży między kością
lódeczkowatą a drugą
kością śródręcza
Kość główkowała —-
(Os capitatum) ^
Największa z kości
nadgarstka
Rysunek lewej ręki widzianej
od góry przedstawia położenie
kości nadgarstka, ich położenie
względem siebie oraz kości
śródręcza i przedramienia.
garstkowy wyściela błona maziowa,
która wydziela gęsty pełniący funk-
cję smaru płyn. Staw ten otoczony
jest torebką włóknistą wzmocnioną
przez więzadła.
Powierzchnia stawowa ma
w całości kształt elipsy, której długa
oś przebiega w poprzek nadgarstka.
Taki kształt powierzchni stawowej
wyznacza zakres ruchów; kształt
amanie kości TocTeczKowaie]
eliptyczny nie pozwala na rotację
w tym stawie. Powierzchnia stawowa
jest wypukła, wypukłością
skierowana w stronę grzbietu ręki.
STAWY
MIĘDZYNADGARSTKOWE
Tak jak dolny koniec kości przedra-
mienia łączy się z pierwszym rzędem
kości nadgarstka, tak i poszczególne
Złamanie kość łódeczkowatei |cst
najczęstszym uszkodzeniem kości
nadgarstka. Do złamania dochodzi
w wyniku upadku na wyciągniętą
rękę. Linia złamania przebiega
zwykle w poprzek najwęższego
miejsca kości.
Złamanie kości łódeczkowatej
może mieć poważne następstwa
kliniczne. Układ tętnic wokół
Kość lódeczkowatą jest
narażona na złamania ze
względu na znajdującą się
w środkowej części kości cienką
„talię". Zdjęcie rentgenowskie
ukazuje złamanie (w kółku),
które jednak nie zawsze bywa
widoczne.
KOŃCZYNY GÓRNE
£W\ Kość łokciowa
^6r (Ulna)
Kość łokciowa, dłuższa
od kości promieniowej,
jest gtówną kości
stabilizującą
przedramię
Kość księżycowata
(Os lunatum)
Łączy się za pomocą
stawu z dolnym
końcem kości
promieniowej
Krążek stawowy
(Discus articularis)
Zbudowany z chrząstki
przyczepionej do dalszego odcinl
kości promieniowej, tworzy część
stawu nadgarstkowego
4 ^ Kość grochowata
^ 3 * ' (Os pisiforme)
Ta mata kość nie odgrywa
żadnej roli w stawie nadgarstkowy
Kość trójgraniastą
(Os triquetrum)
Łączy się za pomocą
stawu z kością
Kość haczykowata
(Os hamatum)
Łączy się za pomocą stawu
z kośćmi księżycowata
i trójgraniastą
Więzadło
międzynadgarstkowe
(Ligamentum
intercarpeum)
Łączy mocno kości
nadgarstka
£ ^ | Kości śródręcza
^ S ' (Ossa metacarpi
[metacarpalia])
Kości ręki
kości nadgarstka łączą się ze sobą
za pomocą stawów. Pomiędzy
dwoma rzędami kości nadgarstka
znajduje się duży, nieregularny staw
śródnadgarstkowy. Jest to staw
maziówkowy z jamą stawową, która
obejmuje szczeliny wnikające pomię-
dzy osiem kości. Umożliwia on śliz-
ganie się jednych kości po drugich,
co sprawia, że nadgarstek jest giętki.
kości łódeczkowatej jest taki, że
złamanie środkowego odcinka
może odciąć dopływ krwi do
część kości i doprowadzić do
martwicy z niedokrwienia.
W końcowym efekcie może to
spowodować utratę funkcji całego
nadgarstka.
Złamanie kości łódeczkowatej
można podejrzewać wtedy, gdy
podczas uciskania tzw. tabakierki
anatomicznej (zagłębienia z tyłu
nadgarstka u podstawy kciuka -
u podstawy tego zagłębienia leży
kość łódkowata) występuje ból.
Rozpoznanie może być trudne,
gdyż w badaniu radiologicznym
nie zawsze widać wyraźne zmiany.
145
ATLAS ANATOMII

Kości ręki
Kościec ręki składa się z kości śródręcza, które stanowią szkielet i podparcie dla dłoni,
oraz kości palców ręki. Stawy umożliwiają wykonywanie szerokich
ruchów palców i kciuka.
Szkielet ręki tworzy osiem kości Kości śródręcza
nadgarstka, pięć kości śródręcza,
które stanowią podporę dłoni, Trzecia kość
Gtowa kości
Czwarta kość śródręcza
i 14 paliczków, inaczej kości palców. śródręcza
śródręcza (III os metacarpale)
(Caput ossis
(IV os metacarpale) Krótsza i bardziej
metacarpi)
ŚRÓDRĘCZE Kości śródręcza ruchoma od drugiej
Łączy się za pomocą
Pięć smukłych kości stanowiących trzecia, czwarta kości śródręcza *r>~~
i piąta łączą się za stawu z paliczkiem
kostny szkielet dłoni promieniście bliższym
pomocą stawu tylko
odchodzi od kości nadgarstka z jedną kością Kości śródręcza
w kierunku palców ręki. Oznaczone nadgarstka, przez co (Ossa metacarpi
są one numerami od 1 do 5, połączenie to nie jest A [metacarpaiia])
a numeracja ich rozpoczyna się bardzo mocne
od kciuka.
Każda z kości śródręcza składa się
z trzonu i dwóch nieco poszerzo-
nych końców. Koniec bliższy (bliżej
nadgarstka), lub podstawa, łączy się
za pomocą stawu z jedną z kości
nadgarstka. Koniec dystalny (położo-
ny dalej od nadgarstka), lub głowa
kości, łączy się za pomocą stawu
z pierwszym paliczkiem odpowiada-
jącego mu palca. W zaciśniętej pięści
głowy kości śródręcza stają się jej
kostkami. Piąta kość
śródręcza Pierwsza kość
(V os metacarpale) śródręcza
KCIUK Łączy się stawem (I os metacarpale)
Pierwsza kość śródręcza, leżąca z kośćmi matego palca; jest Najbardziej ruchoma
u podstawy kciuka, jest najkrótsza najmniejszą i najbardziej kość kciuka; ruch
ruchomą z kości śródręcza przeciwstawny kciuka
i najgrubsza z pięciu kości i lekko od- jest bardzo ważny,
chylona wzdłuż osi długiej. Jest ona Druga kość śródręcza pozwala ludziom
bardzo ruchoma, co sprawia, że kciuk Pięć kości śródręcza tączy się za (II os metacarpale) pracować, używając
ma szerszy zakres ruchów niż pozo- pomocą stawów zarówno z kośćmi Łączy się stawem z palcem różnych narzędzi
stałe palce. Dzięki ruchowi przeciw- nadgarstka, jak i z bocznymi wskazującym, jest najdłuższą Podstawa kości śródręcza
stawiania ma możliwość stykania się powierzchniami podstaw i najmniej ruchomą z tych (Basis ossis metacarpi)
z opuszką każdego palca z osobna. pięciu kości Łączy się za pomocą stawu
sąsiednich kości śródręcza.
z kością nadgarstka

Paliczki są kośćmi palców. Palce

są numerowane, od jednego do
Paliczki pięciu, przy czym kciuk ma numer 1.
(Phalanges) Pierwszy palec, kciuk, ma tylko
— Paliczek dalszy dwa paliczki, pozostałe cztery mają
_l (Phalanx distalis) po trzy.
Te kości znajdują się Każdy paliczek jest kością długą
w opuszkach palców; w miniaturze z wąskim trzonem
każda kość jest
i dwoma poszerzonymi końcami.
Paliczek środkowy spłaszczona w miejscu,
(Phalanx media) gdzie leży łożysko W każdym palcu paliczek pierwszy
Ta kość łączy się za paznokcia lub bliższy (proksymalny) jest
pomocą stawu największy, a ostatni - dalszy
z paliczkiem bliższym (dystalny) najmniejszy. Paliczki
i dalszym w stawach kciuka są krótsze i grubsze niż
międzypaliczkowych
paliczki pozostałych palców.
Każdy z małych dystalnych
paliczków jest charakterystycznie
spłaszczony na końcu, tworząc
kostne podparcie dla paznokcia.
Kciuk
Paliczek bliższy (Pollex)
(Phalanx proximalis) Kciuk nie ma paliczka
Ta kość leży najbliżej środkowego; składa
nadgarstka i tączy się się tylko z paliczków Każdy z palców, z wyjątkiem
za pomocą stawu bliższego i dalszego kciuka, składa się z trzech kości.
z kością śródręcza Kości te łączą się ze sobą oraz
w stawie śródręczno-
z kośćmi śródręcza za pomocą
-paliczkowym
stawów.

148
 KOŃCZYNY GÓRNE

Stawy palców
Błona maziowa Kość śródręcza
Stawy pomiędzy paliczkami otoczone są torebkami (Membrana synovialis) (Os metacarpale)
Pięć kości śródręcza podtrzymuje
włóknistymi, które wyściela błona maziowa. Wydziela gęstą maź
dtoń; gtowa każdej z nich łączy się
stawową, która wypetnia
Wzmacniają je mocne więzadła poboczne. jamę stawową stawem z pierwszym paliczkiem
odpowiedniego palca, tworząc
Połączenia pomiędzy kośćmi śród- „kostki"
Staw śródręczno-paliczkowy
ręcza a kośćmi nadgarstka, tzw. (Articulatio
stawy nadgarstkowo-śródręczne, są metacarpophalangea)
stawami maziówkowymi (wypeł- Staw maziówkowy, który tączy
nionymi płynem). Połączenie kość śródręcza ręki
stawowe kciuka z kością czworo- z paliczkiem bliższym
boczną większą ma kształt siodła,
co umożliwia wykonywanie ruchów
0 szerokim zakresie. Pozostałe połą-
czenia stawowe mają powierzchnie
stawowe płaskie; dlatego mają one
ograniczony zakres ruchów.
Stawy nadgarstkowo-śródręczne
otacza torebka włóknista wysłana
błoną maziową. Wytwarza ona treść
płynną, która wypełnia jamę stawo-
wą i smaruje staw. U większości lu- Torebka stawowa
dzi jest to jedna wspólna jama sta- (Capsula articulans)
wowa obejmująca stawy Każdy staw jest otoczony włóknistą
torebką stawową wysianą od
nadgarstkowo-śródręczne od drugiej wewnątrz błoną maziową
do piątej kości śródręcza. Staw mię- i wzmocnioną po bokach przez
dzy pierwszą kością śródręcza mocne więzadto poboczne
a kością czworoboczną większą ma
własną oddzielną jamę stawową.

STAWY ŚRÓDRĘCZNO-
-PALICZKOWE
Połączenia stawowe pomiędzy
kośćmi śródręcza a paliczkami bliż-
szymi są stawami maziówkowymi
typu ograniczonego stawu kulistego.
Kształt ich umożliwia wykonywanie
ruchów w dwóch płaszczyznach.
Palce mogą się zginać i prostować
lub (rozszerzać i łączyć). Sprawność
ruchowa dłoni jest duża, gdyż palce
mogą przybierać różne pozycje.
STAWY
MIĘDZYPALICZKOWE
Stawy pomiędzy poszczególnymi
paliczkami są prostymi stawami
zawiasowymi, w których można
wykonywać tylko ruchy zginania
1 prostowania.
Paliczek środkowy
(Phalanx media)
Występuje tylko
w palcach od
drugiego do piątego,
nie występuje
w kciuku Paliczek dalszy
Staw międzypaliczkowy ręki—
(Articulatio interphalangea manus) (Phalanx distalis)
Staw zawiasowy łączący Kość w opuszce
poszczególne paliczki; stawy palca, która jest
spłaszczona
te umożliwiają wykonywanie
w miejscu łożyska
ruchów zginania i prostowania
paznokcia
Każdy palec ma dwa stawy Przypominające zawiasy stawy
międzypaliczkowe, które łączą palców - stawy międzypaliczkowe
ze sobą poszczególne paliczki. - pozwalają na zginanie
Stawy te umożliwiają zginanie i prostowanie. Palce można
i prostowanie palców. zginać bez zginania ręki.

Zwichnięcie palca
Zwichnięcie jest wynikiem urazu
stawu, który powoduje przemiesz-
czenie się względem siebie kości
tworzących staw. Zwichnięciu
może towarzyszyć uszkodzenie
tkanek miękkich otaczających
staw, błony maziowej wyścielającej
jamę stawową, więzadeł, mięśni,
nerwów i naczyń krwionośnych.
Stosunkowo często dochodzi
do zwichnięcia stawów między-
To zdjęcie rentgenowskie ukazuje
zwichnięcie palca w stawie
międzypaliczkowym bliższym.
Leczenie polega na repozycji,
tzw. nastawieniu (ręcznym
odprowadzeniu kości na
pierwotną pozycję).
policzkowych. Zwykle wtedy pa-
lec wygina się do góry tak silnie,
że otaczające staw więzadła nie
mogą utrzymać kości razem. Inną
przyczyną zwichnięcia palców jest
reumatoidalne zapalenie stawów,
w którym otaczające staw tkanki
są osłabione przez proces zapalny.
Zwichnięty palec może być si-
ny, obrzęknięty; boli przy próbie
zgięcia. Może być widoczne wy-
raźne zniekształcenie zarysów pal-
ca z utratą jego funkcji.
Niezbędne jest wtedy nastawie-
nie, w którym przywraca się pra-
widłowe położenie kości wzglę-
dem siebie. Uszkodzenie
otaczających tkanek może wyma-J
gać interwencji chirurgicznej.

149
ATLAS ANATOMII
Ludzka ręka jest wyjątkowo wszechstronnym „narzędziem", które może wykonywać zarówno
delikatne, jak i silne ruchy. Są one wynikiem działania i współdziałania wielu mięśni.
Wiele silnych ruchów ręki
wywołanych jest skurczem dużej
masy mięśni położonych w obrębie
przedramienia, których działanie
przekazywane jest na rękę poprzez
ich ścięgna. Ruchy te nie zależą od
samej ręki.
Za precyzyjne i delikatne ruchy
ręki odpowiedzialne są małe,
inaczej „wewnętrzne" mięśnie ręki.
Wyróżnia się trzy grupy mięśni:
B mięśnie kłębu kciuka
(wybrzuszenie położone pomiędzy
podstawą kciuka a nadgarstkiem);
poruszają kciukiem;
B mięśnie kłębika (mięśnie
położone pomiędzy małym palcem
a nadgarstkiem), poruszają małym
palcem;
• krótkie mięśnie położone
głęboko po stronie dłoniowej ręki.
Dwie grupy mięśni znajdują się
głęboko i biegną wzdłuż dłoni
- są nimi mięśnie glistowate
i międzykostne.
MIĘŚNIE GLISTOWATE
Są cztery mięśnie glistowate.
Są one przyczepione po stronie
dłoniowej, do ścięgna mięśnia
zginacza głębokiego palców, silnego
mięśnia przedramienia. Cztery
mięśnie glistowate przechodzą
z boku palców od strony kciuka na
powierzchnię grzbietową ręki i łączą
się z rozcięgnem grzbietowym
palców, przez które biegną ścięgna
prostowników palców.
Ścięgna mięśni
prostowników palców
(Tendo musculi extensori
digitorum)
Umożliwiają prostowanie
palców i nadgarstka
(widoczne odcięte końce)
Mięśnie
międzykostne grzbietowe
(Musculi interossei dorsales)
Najgłębiej położone
z wewnętrznych mięśni ręki,
działają przeciwstawnie do
mięśni międzykostnych
dłoniowych, odwodząc
i rozstawiając palce
Mięsień odwodziciel krótki
kciuka
(Musculus abductor pollicis brevis)
Unosi kciuk i przesuwa na zewnątrz
od strony dłoniowej ręki
Nadgarstek
(Carpus)
Kości nadgarstka łączą
się zą pomocą stawów
z kośćmi śródręcza
150
Mięśnie ręki
Mięśnie glistowate
Ścięgno mięśnia zginacza
powierzchownego palców (odcięte)
(Tendo musculi flexoris digitorum
superficialis)
Łączy się z mięśniem zginaczem
powierzchownym palców, który zgina
nadgarstek i palce; na każdym z palców
ścięgna mięśni gtębokich zginaczy
palców przechodzą przez ścięgna mięśni
powierzchownych
zginaczy palców
um^i
Trzeci i czwarty mięsień
glistowaty Pierwszy i drugi
(III et IV musculus — mięsień glistowaty
lumbricalis) (I et II musculus
Ponieważ mięśnie lumbricalis)
glistowate odpowiadają za Każdy z nich zaczyna
precyzję ręki, a nie jej silę, się w ścięgnie
nie muszą mieć dużej zginacza głębokiego
kurczliwej masy mięśniowej palców
i mogą zmieścić się
w obrębie ręki Ścięgna mięśnia zginacza
głębokiego palców
(Tendo musculi flexori$
digitorum profundus)
Znajduje się pod ścięgnem
Mięśnie glistowate zginają palce mięśnia zginacza
w stawach sródręczno-paliczkowych powierzchownego,
i prostują je w stawach wspomaga ruchy zginania
międzypaliczkowych. palców i nadgarstka
Mięśnie międzykostne leżą w dwóch
Rozciągania warstwach, jednej położonej blisko
prostownika
powierzchni dłoniowej, a drugiej
lub daszek
blisko powierzchni grzbietowej ręki.
B Mięśnie międzykostne dłoniowe.
Te małe mięśnie rozpoczynają się na
dłoniowej powierzchni śródręcza
(z wyjątkiem trzeciego). Dwa
pierwsze przechodzą dookoła strony
przyśrodkowej każdego palca i są
przyczepione do jego powierzchni
Mięsień odwodziciel grzbietowej. Te, które łączą się
palca małego
z palcem czwartym i piątym,
(Musculus abductor
digiti minimi} przechodzą z boku (po stronie
Leży tuż pod skórą kciuka). Skurcz ich powoduje
zaczyna się w troczku
zginaczy zbliżenie do siebie palców ręki.
• Mięśnie międzykostne
Mięśnie międzykostne grzbietowe ręki.
zawdzięczają nazwę swemu Te większe mięśnie leżą pomiędzy
położeniu „między kośćmi". kośćmi śródręcza, głębiej niż
Ta rycina przedstawia mięśnie mięśnie międzykostne. Każdy
międzykostne prawej ręki z mięśni przyczepiony jest z boku
kości śródręcza. Ich skurcz
widziane od strony
grzbietowej. powoduje rozszerzenie palców.
 KOŃCZYNY GÓRNE

Ruchy kciuka i małego palca

Strona dłoniowa prawej ręki
Mięśnie, które poruszają
kciukiem, leżą w kłębie
Na ilustracji ukazującej stronę
kciuka u jego nasady; dłoniową prawej ręki
Mięsień zginacz krótki kciuka
(Musculus flexor pollicis brevis)
mięśnie, które poruszają przedstawione są mięśnie Zgina kciuk
małym palcem, leżą poruszające kciukiem
i małym palcem.
w kłębiku, pomiędzy
małym palcem
a nadgarstkiem. Mięsień przeciwstawiacz
palca małego
Cztery małe mięśnie kłębu kciuka (Musculus opponens
działają wspólnie i umożliwiają digiti minimi)
Pociąga 5. palec
wykonywanie bardzo ważnego dla
w kierunku dtoni
człowieka ruchu kciuka, tzw. ruchu
przeciwstawnego. W tym ruchu
koniec kciuka może zetknąć się
Mięsień zginacz —
z końcem każdego z czterech
palca małego
pozostałych palców. Mięsień odwodziciel
(Musculus flexor
krótki kciuka
Do mięśni kłębu kciuka, które digiti minimi)
(Musculus abductor
poruszają kciukiem, należą: Krótki mięsień, który
poliicis brevis)
• Mięsień odwodziciel krótki kciuka. zgina maty palec
Odwodzi kciuk od
Nazwa tego mięśnia dosłownie dłoni; zaczyna się
oznacza krótki mięsień, który przy kości
odwodzi kciuk (unosi i przesuwa tódeczkowatej
Mięsień odwodziciel i kości czworobocznej
w bok od dłoni). większej nadgarstka
palca małego
• Mięsień zginacz krótki kciuka. oraz w troczku
(Musculus abductor
Mięsień ten zgina kciuk i położony digiti minimi) zginaczy
jest w pobliżu środka dłoni. Odwodzi maty palec;
• Mięsień przeciwstawiacz kciuka. leży tuż pod skórą
Mięsień przeciwstawia kciuk innym i zaczyna się w troczku
palcom. Jest przyczepiony do zginaczy
troczka zginaczy oraz kości Mięsień przeciwstawiacz
czworobocznej większej nadgarstka, kciuka
a także do zewnętrznego brzegu Troczek zginaczy (więzadło (Musculus opponens pollicis)
pierwszej kości śródręcza. poprzeczne nadgarstka) Przywodzi kciuk i przeciwstawia
(Retinaculum flexorum [ligamentum go innym palcom; zaczyna się
• Mięsień przywodziciel kciuka. w troczku zginaczy; leży
carpi transversum])
Mięsień przywodziciel przywodzi Mocne pasmo lącznotkankowe położone
gtęboko pod mięśniami
odwiedzony kciuk z powrotem do w poprzek wewnętrznej powierzchni zginaczem i odwodzicielem
dtoni. Mięsień ten leży głęboko i ma krótkim kciuka
nadgarstka zapobiegające „zapętleniu"
dwie nlou-\, które łączą się i tworzą długich ścięgien

^Przekrój przez rę¥ę ścięgno. Pomiędzy nimi przechodzi

tętnica promieniowa. W ścięgnie
mięśnia opisanego powyżej, ale
bliżej środka dłoni. Rozpoczyna
Mięsień zginacz Mięsień przeciwstawiacz Mięsień zginacz krótki kciuka często znajdują się małe kostki, się na troczku zginaczy i kości
krótki palca małego _ palca małego (głowa powierzchowna) haczykowatej nadgarstka i jest
(Musculus flexor pollicis brevis
trzeszczki, które nie mają połączenia
(Musculus flexor digiti (Musculus opponens
[caput superficiale]) z innymi kośćmi. przyczepiony u podstawy ma
minimi brevis) — digiti minimi)
Mięsień Mięsień zginacz krótki palca.
odwodziciel
Mięsień kciuka (głowa głęboka) — Mięsień
dłoniowy KŁĘBIK • Mięsień przeciwstawiacz palca
palca (Musculus ilexor pollicis odwodziciel krótki
krótki kciuka Mięśnie kłębika tworzą wyniosłość małego.
małego brevis [caput profundum])
(Muscuius (Musculus abductor położoną między małym palcem Ten mięsień przeciwstawia mały
(Musculus
palmaris brevis) pollicis brevis)
abductor
Mięsień przywodziciel kciuka a nadgarstkiem. Mięśnie te działają palec; leży pod spodem bardziej
digiti minimi)
(Musculus adductor pollicis) wspólnie podczas poruszania powierzchownie położonych mięśni
małym palcem w kierunku kłębu, kłębika.
np. podczas chwytania ręką • Mięsień dłoniowy krótki.
pokrywki słoika, by ją odkręcić. Ten krótki mięsień nie łączy się
• Mięsień odwodziciel palca z kośćmi, lecz rozpoczyna się na
małego. rozcięgnie dłoniowym (paśmie
Mięsień ten leży tuż pod skórą tkanki łącznej położonym na stronie
i rozpoczyna się na troczku dłoniowej) i jest przyczepiony do
zginaczy oraz kości grochowatej skóry pokrywającej kłębik. Jego
nadgarstka. Jest przyczepiony skurcz powoduje pofałdowanie
Mięsień z boku podstawy małego palca. skóry, co wzmacnia chwyt.
międzykostny tat Mięsień prze- • Mięsień zginacz palca małego.
dłoniowy t r z e c i J • ciwstawiacz
III musculus kciuka Ten krótki mięsień leży wzdłuż
nterosseus palmaris) (Musculus
Mięsień międzykostny Mięsień opponens
grzbietowy czwarty międzykostny poliicis)
(IV musculus interosseus Mięsień dłoniowy pierwszy
(I musculus Mięsień międzykostny
dorsalis) Mięsień międzykostny grzbietowy pierwszy Ta ilustracja przedstawiająca
interosseus
międzykostny grzbietowy (I musculus interosseus przekrój poprzeczny ręki ukazuje
dłoniowy drug trzeci palmaris)
dorsalis) wzajemne położenie licznych
(II muscuius (lii musculus Mięsień
interosseus interosseus międzykostny grzbietowy drugi mięśni ręki.
palmaris) dorsalis) (// muscuius interosseus dorsalis)

151
ATLAS ANATOMII

Nerwy i naczynia
krwionośne ręki
Dłoń jest zaopatrywana w krew przez wiele tętnic i żył. Łączą się one i tworzą sieć małych
naczyń krwionośnych, które zapewniają dobre ukrwienie wszystkich palców,
nawet w razie uszkodzenia jednej z tętnic.
Dłoń jest bogato ukrwiona przez Tętnice części dłoniowej ręki
tętnice łokciową i promieniową.
Tętnice te tworzą wiele połączeń Tętnica promieniowa
tętniczo-tętniczych (anastomoz), (Arteria radialis) Pochewki
Troczek zginaczy KLUCZ j 0 miejsce można
Łączy się włókniste
które zapewniają dopływ krwi, (Retinaculum flexorum) bez trudu wyczuć
z tętnicą palców ręk
nawet w razie uszkodzenia jednej Pasmo tkanki łącznej, pod skórą
łokciową (Vaginae fibrosae
z tętnic. które leży w popr/el
i tworzy digitorum manus)
nadgarstka
luk dłoniowy Tkanka łączna
• Łuk dłoniowy powierzchowny powierzchowny leżąca nad
Tętnica łokciowa wnika w dłoń po
stronie małego palca, przechodzi
w poprzek dłoni i łączy się z tętnicą
promieniową, tworząc łuk dłoniowy
powierzchowny. Od luku odchodzą
małe tętniczki zaopatrujące palce (Tenodo musculi flexoris)
Umożliwia zginanie nad-
mały, serdeczny i środkowy. garstka
i palców
• Łuk dłoniowy głęboki
Łuk dłoniowy głęboki stanowi
przedłużenie tętnicy promieniowej.
Wnika w dłoń poniżej podstawy
kciuka. Odchodzą od niego małe
tętniczki, które zaopatrują kciuk
i palec wskazujący, oraz gałązki
śródręcza, tworzące anastomozy ^ 5 a Tętnica łokciowa
S& (Arteria ulnaris) Tętnice palcowe
z tętniczkami palców. (Arteriae digitales)
Schodzi przez przedramię, przechodzi nad
troczkiem zginaczy i wnika w dtoń po stronie Tętnice palcowe są
• Grzbiet dłoni Łuk dłoniowy końcowymi gałązkami tętnic
przyśrodkowej powierzchowny
Na grzbiecie dłoni znajduje się dłoniowych wspólnych
(Arcus palmaris palców; biegną po obu
nieregularna sieć małych naczyń superficialis)
Tętnica łokciowa biegnie w poprzek bokach każdego palca
tętniczych, które dostarczają krew Od niego odchodzą
dłoni w kierunku kciuka i tączy się małe tętnice palcowe, Tętnice dłoniowe wspólne palców
do palców i grzbietu dłoni.
z tętnicą promieniową, tworząc tuk które zaopatrują w krew (Arteriae digitales palmares communes)
dłoniowy powierzchowny. trzy środkowe palce Gałązka łuku dłoniowego powierzchownego

Żyły dłoni
Widok lewej dłoni od strony grzbietu Żyły grzbietu palców łączą się
Sieć naczyń żylnych i tworzą wyraźny łuk żylny na
Matę żyły dłoni łączą się i tworzą grzbietu dłoni grzbiecie ręki. Krew z sieci naczyń
Sieć łączących się ze > & ' odpromieniowa
większe żyły ramienia, którymi sobą naczyń żylnych (Vena cephalica) żylnych grzbietu ręki po stronie
krew powraca do serca. uchodzi do żyły Krew z sieci naczyń kciuka spływa do dużej żyły
odpromieniowej i żyły żylnych uchodzi do dużej
odpromieniowej, a po drugiej
{>d!okciowej łatwo wyczuwalnej żyły
odpromieniowej leżącej stronie przechodzi w dużą żyłę
po stronie kciuka odłokciowa.

^ ŻYŁY D Ł O N I
Żyły dłoniowej części splotu
tworzą łączące się ze sobą łuki.
Żyły głębokie przebiegają wzdłuż
tętniczego łuku dłoniowego
głębokiego, a powierzchowne
towarzyszą tętniczemu łukowi
dłoniowemu powierzchownemu.
Dopływa do nich krew z palców
płynąca małymi żyłami położonymi
po obu ich stronach.
Żyły palcowe Żyły głębokie dłoni biegną
(Venae digitales) Żyła odłokciowa -
wraz z tętnicami promieniową
Odprowadzają krew z palców (Vena basilica)
do dużych żyt ręki Najbardziej powierzchownie położone żyły dłoni i łokciową przedramienia. Żyły
łączą się i tworzą żyłę odlokciową, która kieruje powierzchowne dłoni przebiegają
się w górę przedramienia i łączy w pobliżu łokcia
z ich odpowiednikami tętniczymi.
z żyłą pośrednią łokcia

152
 KOŃCZYNY GÓRNE

Nerwy dłoni
Struktury dłoni Gałąź dłoniowa nerwu
unerwiane są przez pośrodkowego
(Ramus palmaris nervi
końcowe gałązki trzech Nerw łokciowy mediani)
ważnych nerwów Unerwia skórę środka
(Nenus ulnaris)
dłoni
Przechodzi nad
kończyny górnej: nerwy troczkiem zginaczy Troczek zginaczy
pośrodkowy, łokciowy i unerwia skórę (Retinaculum rnusculorum
matego palca, bok
i promieniowy. dtoni i większość
flexorum)
Pasmo mocnej tkanki
małych wewnętrznych łącznej, które leży
Nerw pośrodkowy wnika w gtąb mięśni dtoni w poprzek nadgarstka
ręki na powierzchni dłoniowej, i zamyka kanał nadgarstka;
przechodząc pod troczkiem zapobiega napinaniu się
zginaczy (ograniczającym kanał długich ścięgien jak
nadgarstka mocnym pasmem Gałąź głęboka cięciwy w łuku
nerwu łokciowego
tkanki łącznej).
(Ramus profundus) Nerw pośrodkowy
Unerwia trzy mięśnie (Nervus medianus)
W obrębie dłoni nerw pośrodkowy ktębu kciuka Przebiega pod troczkiem
unerwia: zginaczy; jest narażony
Nerwy dłoniowe na uszkodzenie w razie
• Trzy mięśnie kłębu kciuka -
wspólne palców obrzęku ścięgien i ich
mięsień odwodziciel krótki kciuka, (nerw łokciowy) pochewek
mięsień zginacz krótki kciuka (Nervi digitales biegnących
i mięsień przeciwstawiacz kciuka. palmares communes) pod troczkiem - ta
W razie uszkodzenia nerwu Odchodzą od nerwu jednostka chorobo-
łokciowego i mogą wa znana jest jako
pośrodkowego brakuje unerwienia
łączyć się z gałązkami zespól kanału
tych mięśni i kciuk nie może nerwu pośrodkowego nadgarstka
funkcjonować prawidłowo, czyli
przeciwstawiać się pozostałym
palcom. Pochewki włókniste
• Pierwszy i drugi mięsień palców ręki
glistowaty. (Vaginae fibrosae Nerwy dłoniowe
• Skórę powierzchni dłoniowej digitorum manus) wspólne palców
Tkanka łączna (Nervi digitales palmares
pierwszych trzech palców oraz
otaczająca communes)
polowy palca czwartego, jak z zewnątrz ścięgna Odgałęzienia nerwu
również powierzchnię grzbietową zginaczy pośrodkowego, które
końców tych palców. Gałąź nerwu unerwiają palce
pośrodkowego unerwiająca skórę
środka dłoni odchodzi, zanim nerw
pośrodkowy wejdzie do kanału Nerwy dłoniowe
nadgarstka. Przechodzi ona nad Ręka jest unerwiana przez trzy własne palców
troczkiem zginaczy, tak więc gdy (Nen/i digitales palmares
ważne nerwy: pośrodkowy, proprii)
nerw pośrodkowy ulegnie łokciowy i promieniowy (nie Gałęzie nerwu
uszkodzeniu w kanale nadgarstka, pokazano). Gałęzie tych pośrodkowego, które
skóra tego obszaru będzie nadal nerwów zaopatrują wszystkie unerwiają z boku trzy
unerwiana. mięśnie i skórę dtoni. i pół palca

nerwtenie dłoni
Nerw łokciowy
Nerw
Nerw mięśniowo- mięśniowo- Nerw łokciowy wnika w dłoń po stronie
-skórny -skórny przyśrodkowej i przechodzi nad troczkiem
(Nervus zginaczy. W obrębie dłoni unerwia:
•nusculocutaneus) musculocutaneus)
• skórę przyśrodkowej strony dłoni, przez
Nerw gałąź skórną;
promieniowy • skórę przyśrodkowej połowy grzbietu dłoni|
(Ne!vus radialis)
mały palec i przyśrodkową połowę skóry palci
serdecznego przez gałązkę grzbietową;
• skórę dłoniowej powierzchni małego palca
i połowę palca serdecznego przez gałązkę
powierzchowną;
• mięśnie kłębika przez gałąź głęboką;
:\ • mięsień przywodziciel kciuka, który
przywodzi i przeciwstawia kciuk innym
Nerw
pośrodkowy
palcom;
INewjs • trzeci i czwarty mięsień glistowaty
medianus) i wszystkie mięśnie międzykostne.

Te dwa rysunki ukazują obszary
unerwienia skóry ręki. Nerw łokciowy
unerwia obszary zaznaczone kolorem
fioletowym, nerw pośrodkowy obszary
zaznaczone na różowo, nerw promieniowy
na żółto, nerw skórny przyśrodkowy
ramienia na zielono, a nerw mięśniowo-
-skórny na niebiesko.
Nerw promieniowy
Nerw promieniowy unerwia tylko skórę
w obrębie dłoni. Biegnie on z tyłu
przedramienia w dół, przechodzi na
grzbietową powierzchnię dłoni, gdzie unerwia
skórę trzech i pół palca.

153
ATLAS ANATOMII

Jama
brzuszna
Jama brzuszna jest częścią tułowia, znajduje się pomiędzy klatką piersiową (leżącą wyżej)
i miednicą (leżącą niżej). Zawartość jamy brzusznej opiera się na szkielecie
kostnym i jest podtrzymywana przez ścianę brzucha.
Narządy położone w górnej części
jamy brzusznej - wątroba,
pęcherzyk żółciowy, żołądek Prawe płuco Lewe
i śledziona - leżą pod sklepieniami (Pulmo dexter) płuco
przepony i są chronione przez (Pulmo
sinister)
dolne żebra.
Kręgi i związane z nimi mięśnie Prawa koputa Śledziona
tworzą tylną ścianę jamy brzusznej, przepony (Lien)
Petni ważną funkcję
a kości miednicy podpierają ją od
w uktadzie
spodu. odpornościowym
Wątroba
Jama brzuszna nie ma prawie (Hepar) filtruje krew
żadnej ochrony kostnej, dzięki Odgrywa ważną rotę
czemu możliwe jest wykonywanie w trawieniu i spełnia inne Żołądek
ruchów tułowia, a gdy zachodzi funkcje (Ventriculus, gaster)
taka konieczność, powiększanie jej Pęcherzyk
objętości, np. w czasie ciąży czy po żółciowy Okrężnica
(Vesica fellae) poprzeczna
obfitym posiłku. (Colon
Wydziela zmagazynowaną
żótć, uczestniczy transversum)
ZAWARTOŚĆ JAMY w trawieniu tłuszczów
BRZUSZNEJ Jelito cienkie
Okrężnica (jelito czcze
W jamie brzusznej znajdują się: wstępująca i kręte)
• przeważająca część przewodu (Colon (Intenstinum
pokarmowego, ascendens) tenue [jejunum
B wątroba, et ileum])
B trzustka,
B śledziona, Jelito ślepe Okrężnica
• nerki. (kątnica) zstępująca
(Caecum) (Colon
Oprócz trzewi w jamie brzusznej
Początkowy descendens)
znajdują się naczynia krwionośne, odcinek jelita Prowadzi do
naczynia chłonne i nerwy, które grubego odbytnicy
unerwiają powyższe narządy, oraz i odbytu
zmienna ilość tkanki tłuszczowej.
Pęcherz
moczowy
(Ves/ca
urinaria)
Jama brzuszna zawiera narządy
układu trawiennego, takie jak
żołądek i jelita, określane
wspólnym mianem trzewi.

Sieć.
Większość narządów jamy brzegu żołądka. Pokrywa
brzusznej pokryta jest cienką, okrężnicę poprzeczną oraz pętle
wilgotną warstwą tkanki, tzw. jelita cienkiego. Dzięki dużej
otrzewną. Fałdy otrzewnej zawartości tkanki tłuszczowej
mocują trzewia do ścian jamy w sieci większej przyjmuje ona
Prawy płat
wątroby brzusznej i umożliwiają ślizganie żółte zabarwienie. ,|
(Lobus hepatis się jednych narządów po
dexter)
Pęcherzyk
powierzchni innych. ROLA OCHRONNA
żótciowy Najbardziej widoczną częścią Sieć większa określana jest mianem
(Yesica fellae) otrzewnej jest sieć większa, która „policjanta jamy brzusznej", dlatego
jak fartuch zwiesza się z dolnego że w razie zapalenia okleja miejsce,
w którym toczy się proces,
Sieć większa jest fałdem i zapobiega rozprzestrzenianiu się
Sieć
większa otrzewnej bogatym w tkankę zakażenia na inne narządy.
(Omentum tłuszczową, który zwisa i zasłania Chroni ona również narządy
majus)
Pokrywa
od przodu narządy jamy znajdujące się w obrębie jamy
okrężnicę brzusznej. Sieć spełnia funkcje brzusznej przed obrażeniami
poprzeczną ochronne i oddziela leżące pod i izoluje przed utratą ciepła.
i jelito cienkie
nią narządy.

154
 BRZUCH

Płaszczyzny i okolice brzucha

Lewa linia środkowo-
Lekarze uznali, że do -obojczykowa
opisania położenia Prawa linia środkowo (Linea medioclaviculańs
-obojczykowa sinistra)
narządów lub określenia (Linea
miejsca bólu brzucha medioclaviculans
dextra)
pomocne jest podzielenie
jamy brzucha na okolice,
których granice wyznaczają
umownie wyznaczone
pionowe i poziome
płaszczyzny.

Na powierzchni brzucha wyróżnia

się dziewięć pól topograficznych.
Wyznaczają je dwie linie poziome
(podżebrowa oraz międzyguzkowa) Okolica
Okolica Okolica podżebrowa
nadbrzuszna
oraz dwie pionowe przechodzące podżebrowa lewa (lewe podżebrze)
(nadbrzusze)
przez środek obojczyków. Są to: prawa (prawe
(Regio epigastnca (Regio hypochondrica
podżebrze)
• okolica podżebrowa prawa, [epigastnum]) sinistra [hypochondrium
(Regio sinistrum])
B okolica nadbrzuszna, hypochondrica
I okolica podżebrowa lewa, dextra Linia
• okolica boczna prawa, [hypochondrium podżebrowa
I okolica pępkowa, dexłrum]) poprzeczna
• okolica boczna lewa,
• okolica pachwinowa prawa, Okolica Okolica boczna
U okolica łonowa (podbrzusze), boczna prawa Okolica pępkowa lewa (lędźwie)
(lędźwie) (Regio umbilicahs) (Regio iumbalis
• okolica pachwinowa lewa. (Regio lumbalis sinistra)
dextra)
CZTERY KWADRANTY
Do ogólnych celów klinicznych
zwykle wystarcza podział ściany Linia
brzucha na cztery kwadranty międzyguzkowa
wyznaczone przez poziomą
płaszczyznę przechodzącą przez Okolica łonowa
pępek oraz płaszczyznę przechodzącą Okolica (podbrzusze)
przez środek ciała. pachwinowa (Regio pubica)
Cztery pola nazywane są prawym prawa Okolica
(Regio pachwinowa
i lewym górnym kwadrantem oraz inguinalis lewa
prawym i lewym dolnym dextra) (Regio
kwadrantem. inguinaiis
sinistra)
ZNACZENIE KLINICZNE
Ważne jest, aby wiedzieć, jaki narząd
jamy brzusznej leży w określonym
polu topograficznym. Jeśli stwierdza
się nieprawidłowość lub gdy chory
ma ból brzucha, pola te można
wykorzystać do określenia miejsca
dolegliwości i mogą służyć jako
punkty odniesienia.

Ć i cciacmrurgicz i
Chirurdzy wykonujący operacje przebieg nerwów unerwiających
w obrębie jamy brzusznej muszą ścianę jamy brzusznej, kierunek
znać budowę anatomiczną tej przebiegu włókien mięśniowych oraz
okolicy. lokalizację tkanki łącznej (rozcięgien),
W miarę możliwości chirurg tak by zminimalizować uszkodzenia
wykonuje cięcie wzdłuż naturalnie zdrowych tkanek ściany brzucha.
Cięcie
pośrodkowe Cięcie Kochera występujących linii na skórze (linie
Langera], które biegną równolegle RODZAJE CIĘĆ
do włókien kolagenowych skóry. Powyższe czynniki oraz szczególne
Chirurg bierze również pod uwagę wymagania związane z określonymi
Cięcie przyśrodkowe inne czynniki anatomiczne, jak np. przypadkami klinicznymi powodują,
Cięcie Mac Burneya
prawe
(rozdzielenie że opracowano różne rodzaje cięć
mięśni)
chirurgicznych, np. cięcie
Aby uzyskać dostęp do jamy pośrodkowe, przypośrodkowe czy
Cięcie brzusznej, chirurdzy stosują różne poprzeczne.
Pfannenstiela
(nadtonowe) typy cięć. Cięcie musi zapewnić
Dolne cięcie odpowiedni wgląd w operowaną
poprzeczne (brzuszne) —7^7—~^ okolicę.

155
ATLAS ANATOMII

Ściana brzucha
Jama brzuszna leży pomiędzy przeponą a miednicą. Przednią i boczną ścianę jamy brzusznej
tworzy wiele różnych warstw mięśni. Otaczają one i podtrzymują
zawartość jamy brzusznej.
Tylna ścianę brzucha tworzą dolne
Tkanka podskórna
żebra, kręgosłup i towarzyszące im
Mięsień (Tela subcutanea)
mięśnie, a przednio-boczną ścianę piersiowy Warstwa tłuszczu leżąca
tylko mięśnie i warstwy tkanki większy pod skórą
wlóknistci, tzw. rozeię^na. (Musculus
Pod skóra oraz tkanką tłuszczową pectoralis
major)
podskórną lez.i trzy szerokie warstwy
mięśni, które tworzą ścianę brzucha.
Sa to: mięsień skośnv zewnętrzny
brzikha, mięsień skośny wewnętrzny
brzik ha i mięsień poprzeczny
hrzikha. Mięśnie te przebiegają we
wszystkich kierunkach i wzmacniają
brzuih. Z przodu, pomiędzy klatką
piersiową a miednicą, leży pionowe
szerokie pasmo mięśniowe - mięsień
prosty brzucha. Mięsień zębaty Wyrostek
przedni mieczykowaty
(Musculus serratus (Processus xyihoideus)
MIĘSIEŃ SKOŚNY Najniżej położona
anterior)
ZEWNĘTRZNY BRZUCHA Przykryty mięśniem część mostka
Mięsień skośny zewnętrzny stanowi skośnym
najbardziej zewnętrzną warstwę Kresa biała
zewnętrznym (Linea alba)
mięśni brzucha. Jest to cienki brzucha To pasmo włókniste
szeroki mięsień, którego włókna pozbawione jest
przebiegają ku dołowi i do środka. Mięsień skośny naczyń i leży między
Mięsień rozpoczyna się na zewnętrzny dwoma mięśniami
spodzie dolnych żeber. Jego włókna brzucha prostymi
(Musculus
rozchodzą się wachlarzowato
obliquus externus Pochewka
i przechodzą w szerokie rozcięgno abdominis) ścięgnista
mięśnia skośnego zewnętrznego, mięśnia
które łączy się z pochewką mięśnia prostego
/§Ł Kresa
prostego brzucha. Na dole włókna ' S ^ półksiężycowata brzucha
mięśnia są przyczepione do górnej (Linea semilunaris) Włóknista osłonka
powierzchni spojenia łonowego. Linia wyznaczająca pokrywająca
boczną krawędź mięśnia) mięsień prosty
prostego brzucha brzucha
Mięsień skośny zewnętrzny
brzucha jest częścią przedniej
ściany brzucha. Jest on
najdłuższym i leżącym najbardziej
Rozcięgno mięśnia skośnego • To miejsce można
powierzchownie z przednio- bez trudu wyczuć
wewnętrznego brzucha
bocznych płaskich mięśni Włóknista tkanka przechodząca pod skórą
brzucha. w pochewkę mięśnia prostego brzucha

Warstwy ściany brzuch?

Pochewka ścięgnista Mięsień poprzeczny W ścianie brzucha występują • Warstwy powięzi - położone
mięśnia prostego brzucha
brzucha następujące warstwy: pomiędzy mięśniami i oddzielające
• Skóra - naturalne linie od siebie mięśnie.
Mięsień skośny
bruzdowania skóry leżą poziomo na • Powięź poprzeczna - ta mocna
wewnętrzny większej części ściany brzucha. błona pokrywająca większą część
brzucha • Tkanka tłuszczowa podskórna - ściany brzucha łączy się na górze
może być bardzo gruba, a u osób z tkankami pokrywającymi dolną
otyłych sprawia, że na brzuchu powierzchnię przepony, a na dole
Mięsień skośny tworzą się fałdy. z miednicą.
zewnętrzny
• Powięź powierzchowna brzucha - • Tkanka tłuszczowa - znajduje się
brzucha
warstwa, która przechodzi w powięź pomiędzy powięzią poprzeczną
podskórną sąsiednich części ciała. a otrzewną.
• Trzy warstwy mięśni: mięśnie • Otrzewna - jest delikatną
skośne zewnętrzne, wewnętrzne wilgotną błoną, która wyściela
oraz mięsień poprzeczny brzucha. ścianę i narządy jamy brzusznej.
Otrzewna
ścienna Przekrój poprzeczny ściany
brzucha ukazuje jej strukturę
Powięź warstwową. Warstwy włókniste
mięśnia
poprzecznego mięśni przeplatają się ze sobą
Kresa biała brzucha wokół mięśnia prostego brzucha.

156
 BRZUCH

Mięśnie głębokie ściany brzucha

Pod dużym mięśniem Smugi Mięsień piersiowy
Mięsień zębaty przedni
skośnym zewnętrznym (Musculus serratus anterior)
ścięgniste większy
j (Intersectiones
brzucha leżą dwie Ośmioczęściowy mięsień, tendineae)
(Musculus pectoralis major)
Jeden z najmocniejszych
który obraca i przyciska
dodatkowe warstwy łopatkę do klatki piersiowej, mięśni klatki piersiowej,
mięśni, mięsień skośny np. podczas pchania który przyciąga ramię
do środka i do przodu
wewnętrzny oraz mięsień
poprzeczny. Ponadto
przez środek ściany
brzucha biegnie pionowo
mięsień prosty brzucha.
Mięsień skośny wewnętrzny jest
szerokim cienkim mięśniem. Leży
pod mięśniem skośnym
zewnętrznym. Jego włókna biegną
ku górze i do środka, krzyżując się
pod kątem 90 stopni z włóknami
mięśnia skośnego zewnętrznego.
Mięsień skośny wewnętrzny
przyczepia się do powięzi
piersiowo-lędźwiowej (tkanki
łącznej leżącej po obu stronach
Mięsień
kręgosłupa), grzebienia talerza
prosty
biodrowego miednicy oraz więzadła brzucha
pachwinowego. (Musculus
Podobnie jak mięsień skośny rectus
zewnętrzny, mięsień skośny abdominis)
U wysportowa-
wewnętrzny łączy się z szerokim, nych ludzi
mocnym rozcięgnem, które rozdziela widoczny jako
się i tworzy pochewkę obejmującą „sześciopak" Kresa
mięsień prosty. Mięsień skośny półksiężyco-
wewnętrzny wata
MIĘSIEŃ POPRZECZNY brzucha (Linea
BRZUCHA (Musculus semilunaris)
ob!iquus internus Boczny brzeg
Z trzech mięśni, które tworzą ścianę
abdominis) mięśnia
jamy brzusznej, mięsień ten leży prostego
najgłębiej. Włókna jego przebiegają Zewnętrzny
poprzecznie i łączą się z rozcięgnem koniec
leżącym za mięśniem prostym. mięśnia
skośnego

k
zewnętrznego
MIĘSIEŃ PROSTY brzucha
BRZUCHA (Musculus
Ten mięsień tworzą dwa pasma obliquus
externus
mięśni. Biegnie on pionowo na
abdominis) Pępek
przedniej ścianie brzucha. (Umbilicus)
Górna część każdego pasma Rozcięgno mięśnia skośnegi
wewnętrznego brzucha
mięśniowego jest szersza i cieńsza
Tworzy blaszkę ścięgnistą
niż dolna. Między nimi leży tzw. Kresa biała
pochewki mięśnia prostego
kresa biała. brzucha (Linea alba)

hewka mięśnia prostego brzucha!

Mięsień prosty brzucha położony przez rozcięgno mięśnia skośnego
jest wewnątrz pochewki utworzonej zewnętrznego oraz połowę
z tkanki łącznej. Powstaje ona rozcięgna mięśni skośnego
Blaszka w wyniku złączenia się rozcięgien wewnętrznego, a blaszka tylna
tylna
trzech mięśni jamy brzusznej. powstaje z pozostałej polowy
pochewki
mięśnia (Rozcięgno jest cienką, lecz mocną rozcięgien mięśnia skośnego
prostego warstwą tkanki włóknistej). wewnętrznego i poprzecznego
brzucha
Górne trzy czwarte pochewki brzucha.
mięśnia prostego brzucha różni się • Dolny odcinek pochewki.
od dolnej jednej czwartej głównie Trzy rozcięgna leżą z przodu przed
Odcięta sposobem, w jaki te trzy rozcięgna mięśniem prostym brzucha, z tyłu
krawędź
mięśnia się przeplatają. pod mięśniem przebiega powięź
skośnego • Górny odcinek pochewki. poprzeczna.
zewnętrznego Blaszka przednia utworzona jest
brzucha
Trzy rozcięgna stykają się w linii
pośrodkowej ciała, gdzie tworzą
Rozcięgno Mięsień prosty brzucha znajduje się mocną kresę białą. Zarówno mięsień
mięśnia na przedniej ścianie brzucha. Jest prosty brzucha, jak i jego pochewka
skośnego
wewnętrznego on objęty osłonką lącznotkankową zawierają naczynia krwionośne,
brzucha zwaną pochewką ścięgnistą. które leżą głęboko pod mięśniem.

157
ATLAS ANATOMII
Przełyk ma kształt rury, która łączy gardło leżące w obrębie szyi z żołądkiem.
Służy wyłącznie do transportu pokarmu; nie bierze udziału
Przełyk u dorosłych ma długość
około 25 cm i jest rurą mięśniową
służącą do przesuwania kęsów
pokarmu z jamy ustnej.
KSZTAŁT PRZEŁYKU
Przełyk jest miękki i elastyczny,
dlatego jego zarysy oraz przebieg
nie są proste; a w jego ścianie
znajdują się zwężenia w miejscach,
w których leży w pobliżu
sztywnych struktur, takich jak łuk
aorty czy lewe oskrzele główne.
PASAŻ POKARMU
Kiedy przełyk jest pusty, jego
wewnętrzna wyściółka tworzy
podłużne fałdy, które wypełniają
światło. Kiedy kęs pokarmu
przemieszcza się w dół, rozciąga
fałdy oraz ściany przełyku.
Kęs pokarmu przesuwany jest do
żołądka w następstwie skurczów
ściany przełyku.
B U D O W A PRZEŁYKU
Przełyk tworzą cztery warstwy:
• błona śluzowa - wewnętrzna
warstwa nabłonka
wielowarstwowego płaskiego; jest
odporna na ścieranie przez pokarm;
• warstwa podśluzówkowa -
tworzy ją luźna tkanka łączna;
zawiera gruczoły, które wydzielają
śluz wspomagający przesuwanie się
pokarmu;
• warstwa mięśniowa - w górnym
odcinku przełyku znajduje się
mięśniówka poprzecznie prążkowa-
na (podlega ona naszej kontroli);
w dolnym odcinku przełyku
znajduje się mięśniówka gładka;
w części środkowej obie mięśniów-
ki mieszają się ze sobą;
• przydanka - zewnętrzna warstwa
utworzona z tkanki łącznej
włóknistej, która pokrywa przełyk.
Przekrój poprzeczny przez przetyk;
widać wielowarstwową budowę.
158
Przełyk
w trawieniu i wchłanianiu.
Nagłośnia
(Epiglottis)
Przetyk Zapobiega wejściu
(Oesophagus) pokarmu do krtani
Jest przedłużeniem i tchawicy
gardła, rozpoczyna się
na poziomie chrząstki
pierścieniowatej szyi Chrząstka tarczowata
kieruje się do dotu, jego (Cartilago thyroidea)
część szyjna leży Powyżej tej części krtani
z przodu przed kręgami leży gruczoł tarczowy
szyjnymi i z tytu za
tchawicą
Chrząstka
pierścieniowata
Tchawica
(Cartilago cricoideaj
(Trachea)
Wyznacza górny poziom
Leży przed przełykiem; jej
tchawicy i przełyku
pierścienie chrzestne są
z tytu otwarte, umożliwiając
przechodzenie treści
pokarmowej Aorta (tętnica główna)
(Aorta)
Aorta zstępująca przebiega
początkowo z tyłu, po lewej
Zwężenie środkowe przełyku stronie przełyku, a później
Znajduje się na wysokości bezpośrednio za nim
rozdwojenia tchawicy, gdzie
przełyk obejmuje aortę
zstępującą i lewe oskrzele
główne; od tego miejsca przetyk
biegnie za sercem Oskrzele główne lewe
(Bronchus principialis
sinister)
Jedno z dwóch głównych
odgałęzień tchawicy
prowadzące do wnęki płuc
Mięsień okrężny Przepona
Wewnętrzna warstwa błony (Diaphragmaj
mięśniowej o przebiegu Struktura włóknisto-
okrężnym widoczna w okienku -mięśniowa odgraniczająca
wyciętym w warstwie włókien jamę klatki piersiowej od
mięśniowych o przebiegu jamy brzusznej
podłużnym
Zwieracz przełyku
Przy dolnym odcinku
przełyku; zapobiega cofaniu Żołądek
(Gaster, ventriculus)
się płynnej treści żołądkowej
do przełyku
Część brzuszna przełyku
(Oesophagus - pars
abdominalis)
Na poziomie 10. kręgu
piersiowego przetyk
przechodzi przez rozwór
przełykowy przepony i wnika
do jamy brzusznej
Ta ilustracja przedstawia przełyk
widziany z przodu i związane
z nim struktury. Przełyk w kształcie
rury łączy gardło z żołądkiem.
 BRZUCH

Naczynia krwionośne i nerwy

Przełyk zaopatrywany Zyty przełyku
jest w krew przez gałązki
tętnicze odchodzące
od aorty oraz tętnicy
podobojczykowej. Tak jak Żyła tarczowa dolna
w większości narządów, (Vena thyreoidea
krew z przełyku odpływa interior)

żyłami, które biegną obok Lewa żyła ramienno-

Prawa żyła ramienno-
tętnic. -glowowa
-głowowa
(Vena brachiocephalica (Vena brachiocephalica
Przełyk otacza sieć małych naczyń dextra) sinistra)
żylnych, które odprowadzają krew
z przełyku.

GÓRNY ODCINEK Żyta główna górna

PRZEŁYKU (Vena cava superior)
Zbiera krew z głowy, szyi Żyła nieparzysta
Żyły z górnej jednej trzeciej przełyku
kończyn górnych oraz krótka
odprowadzają krew do żyły dwóch trzecich górnych dodatkowa
tarczowej dolnej. Krew ze środkowej przełyku i prowadzi ją (Vena hemiazygos
jednej trzeciej przełyku odpływa do z powrotem do serca accessoria)
spływu żyły nieparzystej. Biegnie tak samo
jak żyta
nieparzysta
DOLNY ODCINEK
PRZEŁYKU Zyla nieparzysta
Krew z dolnej jednej trzeciej prze- (Vena azygos)
Biegnie wzdłuż tylnej
łyku spływa do żyły żołądkowej Żyły przełykowe
ściany jamy klatki
lewej - części układu żyły wrotnej, piersiowej; sptywa do (Venae
która zbiera krew z wątroby. Ma to niej krew z żyt oesophageales)
ważne znaczenie kliniczne, ponie- przełykowych i żyt ściany Żyły łączą się poniżej
klatki piersiowej oraz żyt przepony z lewą żyta
waż wzrost ciśnienia w układzie
powtok brzusznych żołądkową; stanowią
żyły wrotnej może spowodować część układu żyły
wsteczny odpływ krwi do żył prze- wrotnej
łyku. Prowadzi to do poszerzenia
żył dolnego odcinka przełyku i po-
wstania żylaków, które mogą pękać. Żyła główna
dolna (odcięta) -
(Vena cava
Przełyk opleciony jest siecią interior)
naczyń żylnych. Część z nich Przepona
odprowadza krew przez swoje (Diaphragma)
gałęzie do żyły głównej górnej,
a część przez żyłę żołądkową
lewą do układu żyły wrotnej.

Unerwienie przełyku
Podobnie jak inne odcinki
przewodu pokarmowego, przełyk
Mięsień podłużny ma własne unerwienie, które
Zewnętrzna warstwa mięśniówki umożliwia mu wykonywanie
o podłużnym przebiegu wtókien skurczów i rozkurczów (ruchów
perystaltycznych) bez zewnętrznej
Międzymięśniowa warstwa stymulacji nerwowej.
tkanki łącznej sprężystej
To wewnętrzne unerwienie
pochodzi z dwóch ważnych splotów
Mięsień okrężny nerwowych leżących w ścianie
Splot błony Wewnętrzna warstwa przełyku: splotu podśluzówkowego
mięśniowej mięśniówki o okrężnym (Meissnera) i mięśniowego
(Auerbacha) przebiegu wtókien (Auerbacha). Łączą się one
Wewnętrzne włókna
nerwowe położone i wspólnie regulują wydzielanie
Splot
między warstwą podśluzówkowy gruczołów oraz ruchy przełyku.
podłużną i okrężną (Meissnera)
błony mięśniowej Wewnętrzne KONTROLA ZEWNĘTRZNA
przełyku; mają liczne włókna nerwowe Działanie położonego wewnątrz
połączenia ze splotem leżące w tkance
podśluzówkowym podśluzowej przełyku układu nerwowego może
modyfikować autonomiczny
układ nerwowy, który reguluje
Tkanka
środowisko wewnętrzne ciała.
podśluzówkowa
Przełyk unerwiany jest przez Warstwa przełyku Zewnętrzne gałązki nerwowe
wewnętrzną sieć nerwów. Od nich zawierająca gruczoły pochodzą z pnia współczulnego
zależą ruchy perystaltyczne wydzielnicze oraz nerwu błędnego (X nerw
przełyku (kurczenie się czaszkowy).
i rozkurczanie).

159
ATLAS ANATOMII

Żołądek
Żołądek jest rozszerzoną częścią przewodu pokarmowego, do której trafia połknięty
pokarm z przełyku. Pokarm zbiera się w żołądku do czasu, aż zostanie przesunięty
do jelita cienkiego, w którym zachodzą dalsze procesy trawienia.
Żołądek jest rozszerzalnym Lokalizacja i budowa żołądka
workiem mięśniowym, który Przepona Wpust Dno
od środka pokrywa błona śluzowa. (Diaphragma) (Cardia) (Fundus)
Umocowany jest w dwóch Krzywizna Górna część żotądka Najwyżej położone sklepienie
miejscach: na górze w okolicy mniejsza Wątroba leżąca w pobliżu serca; żotądka leżące powyżej
wpustu, oraz na dole przy (Curvatura minor) (Hepar) otacza ujście przełyku połączenia z przełykiem;
odźwierniku, gdzie rozpoczyna się Wklęsły, boczny często wypełnione gazem
jelito cienkie. Pomiędzy punktami brzeg żołądka
zamocowania jest on ruchomy
i może zmieniać swoją pozycję.

WYŚCIÓŁKA ŻOŁĄDKA
W pustym żołądku jego wyściółka
(błona śluzowa) tworzy wiele
podłużnych fałdów ciągnących się
od wpustu do odźwiernika.
Ściana żołądka przypomina
budową inne odcinki jelit, jednak
wykazuje pewne różnice:
• Błona śluzowa żołądka - jest to
warstwa komórek wyścielających
żołądek; znajduje się w nim wiele
gruczołów wydzielających ochronny
śluz oraz inne komórki, które
wytwarzają enzymy i kwas solny
rozpoczynające procesy trawienia.
• Warstwa mięśniowa żołądka -
włókna warstwy wewnętrznej biegną
skośnie, inne biegną podłużnie
i okrężnie. Taki układ pomaga
w dokładnym mieszaniu pokarmu,
zanim zostanie on przesunięty
w kierunku jelita cienkiego.

OKOLICE ŻOŁĄDKA Krzywizna większa

W żołądku można wyróżnić cztery
części i dwie krzywizny:
• wpust,
• dno,
• trzon,
• część odźwiernikową - odcinek,
w którym pokarm opuszcza żołądek,
• krzywiznę mniejszą,
• krzywiznę większą.
Odźwiernik (Cunatura major)
(Pylorus) (Corpus) Boczny brzeg żołądka wygięty
Końcowy odcinek Duża, położona pośrodku część jest w lewo; jest on cztery razy
żotądka; ma żołądka; od góry graniczy dłuższy niż krzywizna mniejsza
mięśniową zastawkę, z wpustem i dnem żołądka, a od
mięsień zwieracz Część odźwiernikową dołu z częścią odźwiernikową
odźwiernika, który (Pars pylorica)
Obwodowy odcinek żołądka; jama odźwiernika Żołądek leży w nadbrzuszu,
reguluje napływ treści
w kształcie lejka prowadzi do wąskiego kanału poniżej przepony, na prawo
żołądkowej do jelita
cienkiego odźwiernika; na końcu tego kanału leży odźwiernik od śledziony, częściowo pod
wątrobą.

PołijtzcMiio przełykowo-żołądkowe (wpust żohjtlkaj

Na linii ząbkowanej, w dolnym
Więzadla odcinku przełyku, nabłonek
przeponowo
-przetykowe wyścielający zmienia swój charakter
- z nabłonka wielowarstwowego
płaskiego przełyku przechodzi ostro
w typowy nabłonek wyścielający
żołądek.
WIĘZĄDŁĄ ŁĄCZĄCE
Przełyk i górny odcinek żołądka
łączą się z przeponą poprzez
więzadła przeponowo-przełykowe.
Więzadła te stanowią wypustki
Przełyk będący mięśniową rurą
łączy się z żołądkiem tuż poniżej
przepony. W tym miejscu
Wpust zawartość przełyku przechodzi
do żołądka.
tkanki łącznej pokrywającej
powierzchnię przepony.
ZWIERACZ
FIZJOLOGICZNY
W górnym odcinku żołądka nie
można wyróżnić zastawki, która
kontrolowałaby przejście pokarmu.
Jednak otaczające ten odcinek
włókna mięśniowe przepony
sprawiają, że rura przełyku
pozostaje zamknięta poza okresami,
w których pokarm przechodzi
przez przełyk. Określa się to
mianem fizjologicznego zwieracza
przełyku, który otacza przełyk.

160
 BRZUCH

Ukrwienie żołądka
Żołądek zaopatrywany
jest przez wiele gałązek
odchodzących od pnia
trzewnego.
Żołądek w krew zaopatrują
następujące naczynia tętnicze:
• tętnica żołądkowa lewa - gałąź
pnia trzewnego;
• tętnica żołądkowa prawa -
zwykle odchodzi od tętnicy
wątrobowej wspólnej (gałęzi pnia
trzewnego);
• tętnica żołądkowo-sieciowa lewa
- odchodzi od tętnicy śledzionowej;
• tętnica żołądkowo-sieciowa
prawa - odchodzi od tętnicy
żołądkowo-dwunastniczej, gałęzi
tętnicy wątrobowej;
• tętnice żołądkowe krótkie -
odchodzą od tętnicy śledzionowej.
Żyły żołądkowe krótkie
Tętnice żołądkowe krótkie (Venae gastricae breves)
(Arteriae gasłricae breves) Odprowadzają krew do
Zaopatrują w krew dno źotądka żyty śledzionowej
Tętnica żołądkowa lewa
(Arteria gastrica sinistra)
Zaopatruje krzywiznę mniejszą
żołądka
Żyła żołądkowa lewa
(Vena gastrica sinistra)
Łączy się z żyłą
wrotną
Tętnica żołądkowo-sieciowa
lewa
Żyła wrotna (Arteria gastroepiploica
(Vena portae) sinistra)
Zaopatruje w krew górną
część krzywizny większej
żołądka

ŻYŁY I NACZYNIA
CHŁONNE żołądkowo-
Zyly żołądkowe biegną wraz -sieciowa
z różnymi tętnicami lewa
doprowadzającymi krew do
gastroepiploica
żołądka. Krew z żołądka spływa sinistra)
do układu żyły wrotnej, przepływa Odprowadza
przez wątrobę i powraca do serca. krew do żyły
Chłonka zbierana z żołądka płynie śledzionowej
przez układ naczyń chłonnych do
Żyła żołądkowo-
wielu węzłów znajdujących się na
-sieciowa prawa
krzywiznach mniejszej i większej (Vena gastroepiploica
żołądka, a następnie do węzłów dextra)
chłonnych trzewnych. Żołądek zaopatrują w krew Odprowadza krew do
tętnice, gałązki pnia trzewnego, Tętnica żołądkowo-sieciowa prawa żyły krezkowej górnej,
(Arteria gastroepiploica dextra) która tącząc się z żyta
który odchodzi od aorty
Dostarcza krew do dolnej części krzywizny śledzionową, tworzy
brzusznej. większej żołądka żyłę wrotną

^Kształt i położeniejiołć|d
Pod wpływem pokarmu żołądek
może się znacznie rozszerzyć.
Aktywny Rozciągnięty Ciąża
Ponieważ jest on przymocowany
w górnym i dolnym odcinku, może
/mieniąc swój kształt i położenie.

Prawidłowy

Puwidłowy żołądek jest podobny
do wydłużonego worka, którego
i o/.miar i kształt zależą od
po/.ycji ciała oraz stopnia
wypełnienia. Na jego kształt ma
wpływ zawartość jamy brzusznej,
np. ciąża.
Kiedy żołądek jest aktywny, a jego
mięśniówka napięta, leży on wyżej
i bardziej poziomo. Takie
położenie obserwuje się u niskich,
korpulentnych osób. Gdy napięcie
się obniża, żołądek opuszcza się
i ma kształt litery J,
Żołądek może pomieścić do
trzech litrów pokarmu; może
obniżyć się aż poniżej pępka,
szczególnie po bardzo obfitym
posiłku. Żołądek może być stale
rozciągnięty wskutek zbyt obfitego
jedzenia.
W zaawansowanej ciąży macica
przemieszcza żołądek ku górze
i może upośledzać jego zdolność
do napełniania. Dlatego właśnie
ciężarne mają skłonność do
częstego jedzenia małych porcji
oraz zgagi.

161
ATLAS ANATOMII

Jelito cienkie
Jelito cienkie rozciąga się od żołądka do połączenia z jelitem grubym. Składa się
z trzech odcinków i jest głównym miejscem w organizmie, w którym
odbywa się trawienie i wchłanianie.
Jelito cienkie jest głównym
miejscem, w którym odbywa się Część górna (pierwsza) dwunastnicy Odźwiernik
(Pars superior duodeni) (Pylorus)
trawienie i wchłanianie. U osób
Długości około 5 cm, przesłonięta przez Końcowy
dorosłych ma długość około 7 m, wątrobę i pęcherzyk żółciowy odcinek
rozciąga się od żołądka do Nadnercze żołądka
połączenia z jelitem grubym. Dzieli (Glandula
się na trzy odcinki: dwunastnicę Część zstępująca (druga) i suprarenalis) Ogon
dwunastnicy
[duodenum), jelito czcze (jejunum) (Pars descendens duodeni) trzustki
i jelito kręte (ileum). Długości około 7,5 cm, (Cauda
spływ do niej sok pancreatis)
DWUNASTNICA trzustkowy i zótć
Dwunastnica stanowi pierwszy
i najkrótszy (długości około 25 cm) Okrężnica
Przewód zstępująca
odcinek jelita cienkiego. Podczas żółciowy (Colon
każdej fali perystaltycznej żołądka wspólny descendens)
do dwunastnicy przesuwana jest (Ductus
treść żołądkowa. W dwunastnicy choledochus
zawartość żołądka miesza się communis)
z wydzieliną dwunastnicy, z trzustki
i pęcherzyka żółciowego.
Dwunastnica nie jest ruchoma.
Leży umocowana w miejscu za
otrzewną, warstwą tkanki łącznej,
która wyściela jamę brzuszną.

UNACZYNIENIE
DWUNASTNICY
Dwunastnica otrzymuje krew
tętniczą z różnych gałązek
odchodzących od aorty. Te z kolei
dzielą się na mniejsze, które obficie
zaopatrują w krew każdy odcinek
dwunastnicy. Przebieg żył jest
lustrzanym odbiciem przebiegu
tętnic. Krew z dwunastnicy
powraca do wątrobowo-wrotnego
układu żylnego.

Dwunastnica stanowi początkowy Część wstępująca Jelito

odcinek jelita cienkiego. Jest
wygięta w kształcie litery C
i składa się z czterech części.
Część pozioma (trzecia)
dwunastnicy (Pars horizontalis —
duodeni) Najdłuższa część dwunastnicy,
długości okoto 10 cm
Tętnica i żyta krezkowa
(czwarta) dwunastnicy czcze
górna (Arteria et vena
mesenterica superior) (Pars ascendens duodeni) (Jejunum)
Prowadzi krew do Najkrótszy odcinek długości
i z jelita cienkiego około 2.5 cm

Budowa dwunastnicy
Ściana dwunastnicy zbudowana
jest z dwóch warstw mięśniówki -
okrężnej i podłużnej. Błona śluzowa
wyścielająca światło dwunastnicy
Tkanka jest szczególnie gruba. Znajduje się
podśluzowa w niej wiele gruczołów dwunastni-
Znajdują się czych (tzw. gruczoły Brunnera).
w niej gruczoły Wytwarzają one wydzielinę
dwunastnicze o odczynie zasadowym, która neu-
(Brunnera), które
Warstwa tralizuje kwaśną treść spływającą
wydzielają śluz
okrężna o odczynie silnie z żołądka.
btony zasadowym W początkowym odcinku
mięśniowej dwunastnicy błona śluzowa jest
Fałdy
dwunastnicze gładka. W dalszych częściach
Głębokie fałdy pojawiają się na niej głębokie fałdy,
błony śluzowej tzw. fałdy dwunastnicze.
Warstwa
podłużna — Błona mięśniowa dwunastnicy
błony składa się z dwóch warstw, które
mięśniowej
razem wytwarzają falę skurczów
m znanych jako perystaltyka.

162
 BRZUCH

Jelito czcze i jelito kręte

Jelita czcze i kręte tworzą
wspólnie najdłuższy
odcinek jelita cienkiego.
W przeciwieństwie Okrężnica
do dwunastnicy mogą się poprzeczna
(odchylona)
poruszać w jamie (Colon transversum)
Zagięcie lewe
brzusznej. okrężnicy
Krezka okrężnicy
(zagięcie
Jelita czcze i kręte stanowią poprzecznej śledzionowe)
najdłuższy odcinek jelita cienkiego. (Mesocolon
(Flexura coli
transversum)
Są one otoczone fałdami otrzewnej sinistra
Fałd otrzewnej,
i zawieszone na nich. Fałdy te mają s. lienalis)
który tączy
kształt wachlarza - jest to tzw. okrężnicę
krezka jelita. Długość krezki poprzeczną ze
wynosi około 15 cm. Dzięki niej ścianą brzucha
jelito może się przemieszczać
w jamie brzusznej.
Zagięcie
prawe
UNACZYNIENIE okrężnicy
Do jelit czczego i krętego (zagięcie
doprowadzają krew około 15-18 wątrobowe)
(Flexura coli
tętnic będących odgałęzieniami
dextra s.
tętnicy krezkowej górnej. Gałązki hepatica)
te łączą się ze sobą przez zespolenia
(anastomozy), które tworzą łuki Okrężnica
(tzw. arkady). Od arkad odchodzą wstępująca
proste odcinki tętnic, które (Colon
ascendens)
dostarczają krew do wszystkich Pierwszy
odcinków jelit cienkiego. Krew odcinek jelita
żylna z jelita czczego i krętego grubego
spływa do żyły krezkowej górnej,
która biegnie wzdłuż tętnicy
krezkowej górnej i oddaje krew
do układu żyły wrotnej.

ZNACZENIE CHŁONKI
W TRAWIENIU
Tłuszcz obecny w zawartości jelita
Jelito ślepe
cienkiego jest wchłaniany do (kątnica)
wyspecjalizowanych naczyń (Caecum)
chłonnych, tzw. naczyń mleczowych „Woreczek"
położonych w kosmkach błony w miejscu, w którym
śluzowej. Z kosmków mlecz płynie jelito cienkie łączy
- Okrężnica esowata (esica)
się z jelitem grubym
do splotów (sieci naczyń (Colon sigmoideum)
chłonnych) leżących w ścianie Pętle jelit czczego i krętego zajmują Odcinek okrężnicy
jelita. Następnie płyn trafia do w kształcie litery S
najwięcej miejsca
węzłów chłonnych krezki. w środkowej części jamy brzusznej. Pęcherz moczowy Pętle jelita
Mogą one przemieszczać się (Vesica urinaria) cienkiego
w jamie brzusznej. (czczego i krętego)

Jelito czcze (Jejunum) Jelito kręte (Ileum) Istnieje wiele różnic między
budową jelit krętego i czczego:
Pętle tętnic • Fałdy - jelita czczego są grubsze
Krezka łączących - Krezka i bardziej ukrwione niż jelita
(Mesocolon) (Mesocolon)
krętego. Są wyższe i grubsze, a na
ich powierzchni znajduje się wiele
wysokich kosmków. Wysokie fałdy
X pokryte kosmkami wspomagają
procesy wchłaniania, gdyż
zwiększają powierzchnię jelita
i sprawiają, że jego zawartość
przesuwa się wolniej.
• Krezka jelita - w jelicie czczym
tętnice proste do ściany jelita.
W jelicie krętym jest wiele
krótkich pętli z dużą liczbą tętnic
prostych.
• Tkanka tłuszczowa - w jelicie
czczym tkanka tłuszczowa leży
u podstawy krezki i jest jej
znacznie mniej niż w jelicie
krętym, w którym tkanka
tłuszczowa jest rozproszona
w całej krezce.
• Tkanka chłonna - w końcowym
odcinku jelita krętego jest dużo

•u
występuje tylko kilka tętniczych tkanki chłonnej w postaci kępek
arkad i z rzadka odchodzą od nich Peyera, a w jelicie czczym spotyka
się tylko pojedyncze węzły
Pętle tętnic Węzły chłonne —I
Tętnice Istnieje kilka różnic w budowie chłonne.
łączących (kępki Peyera)
proste jelit czczego i krętego. Przejście
jelita czczego w kręte następuje
stopniowo.

163
ATLAS ANATOMII

Wątroba
i drogi żółciowe
Wątroba jest największym narządem jamy brzusznej. U dorosłego mężczyzny
waży ona około 1,5 kg. Wątroba odgrywa ważną rolę w trawieniu;
produkuje żółć, która jest wydzielana do dwunastnicy.

Wątroba leży po prawej stronie Więzadlo wieńcowe

Przepona
jamy brzusznej pod przeponą. wątroby (Diaphragma)
(Ligamentum coronarium Lewy płat wątroby
W dużej części jest osłonięta przez (Lobus hepatis
hepatis)
żebra. Przejście otrzewne] ściennoj sinister)
Tkanka wątroby ma kolor przepony w otrzewną
czerwonobrązowy i jest miękka. wątroby na górnej
Jest bogato unaczyniona, gdyż powierzchni
przepływa przez nią krew z żyły wątroby
wrotnej oraz z tętnicy wątrobowej
właściwej. W razie uszkodzenia lub
przecięcia krwawi bardzo obficie.

PŁATY WĄTROBY
Wprawdzie wątroba ma cztery
płaty, jednak czynnościowo dzieli
się ją na dwa - prawy i lewy. Każdy
Więzadto obte
z nich zaopatrywany jest w krew wątroby
oddzielnie. Dwa mniejsze płaty - (Ligamentum teres
ogoniasty i czworoboczny - widać hepatis)
tylko na dolnej powierzchni Pasmo lącznotkankowe
wątroby. biegnące na dolnym
wolnym brzegu
więzadta sierpowatego
OTRZEWNA wątroby
Większą część wątroby pokrywa
otrzewna, warstwa tkanki łącznej,
która wyściela również ściany
i pokrywa narządy jamy brzusznej.
Fałdy otrzewnej tworzą różne
więzadła wątroby. Wątroba
(Hepar)
Więzadło sierpowate wątroby
Ponieważ wątroba przylega do
(Ligamentum falciforme hepatis)
przepony, jej położenie podczas Fałd otrzewnej między powierzchnią
oddychania może się zmieniać. przeponową wątroby i ścianą
W czasie wdechu się obniża, Prawy ptat wątroby Pęcherzyk żółciowy przednią jamy brzusznej
a podczas wydechu unosi się. (Lobus hepatis dexter) (Vesica fellea)

powa
W ścianie naczyń zatokowych placików Wątroba zbudowana jest z wielu
wątrobowych znajdują się małe komórki małych skupisk komórek, tzw. zra-
znane jako komórki Browicza-Kupffera. zików, które mają kształt sześcioką-
Usuwają one zanieczyszczenia z krwi ta. Ułożenie komórek wątrobowych
oraz zużyte komórki krwi, zanim krew (hepatocytów) w zrazikach przypo-
ponownie trafi do serca. mina układ szprych w kole, odcho-
dzą one promieniście od żyły środ-
kowej zrazika, będącej dopływem
żyły wątrobowej. Krew płynie ma-
Żyta łymi naczyniami zatokowymi
środkowa
(sinusoidami) wzdłuż hepatocytów
(Vena centralis)
Biegnie w osi i trafia do żyły środkowej.
zrazika Naczynia zatokowe otrzymują
krew z naczyń należących do triady
Naczynia wrotnej, w której skład wchodzą
zatokowe trzy naczynia: mała gałązka tętnicy
(sinusoidy) wątrobowej właściwej, odgałęzienie
Spływa do niej żyły wrotnej i mały przewód żółcio-
Triada wątrobowa
krew z triady wy, zbierający żółć wytworzoną
(Trias hepatis)
wątrobowej
Sktada się z odgałęzień żyły w hepatocytach. Na każdym
wrotnej i tętnicy wątrobowej z sześciu wierzchołków zrazika wą-
oraz przewodu żółciowego trobowego znajdują się naczynia na-
leżące do sześciu oddzielnych triad.

164
 BRZUCH

Powierzchnia trzewna wątroby

Płat ogoniasty Prawy płat
Dolna powierzchnia Wycisk przełykowy (Lobus caudatus) wątroby
wątroby określana jest (Impressio —
Żyła główna
(Lobus hepatis
Lewy ptat oesephagea) dexter)
również mianem trzew- wątroby
dolna Wycisk nerkowy
(Vena cava interior) (Impressio renalis)
nej, ponieważ styka się (Lobus hepatis Spowodowany
sinister)
z narządami jamy brzusz- sąsiedztwem
prawej nerki
nej, inaczej trzewiami.
Na powierzchni tej moż-
na zobaczyć tzw. wyciski,
czyli zagłębienia spowo-
dowane przyleganiem są-
siadujących narządów, na-
czyń, żyły głównej dolnej
i pęcherzyka żółciowego.

Wątroba leży w pobliżu wielu

narządów jamy brzusznej. Ponieważ
tkanka wątroby jest miękka i podat-
na, sąsiednie narządy mogą na jej
powierzchni zostawić swoje odciski. Wycisk
żołądkowy —
Największe i najlepiej widoczne
(Impressio gastrica)
odciski są widoczne na powierzchni
lewego i prawego płata wątroby.
Płat czworoboczny
(Lobus quadratus)
WROTA WĄTROBY
Wrota wątroby są obszarem Wrota wątroby
(Porta hepatis)
podobnym do wnęki płuc. W nich Miejsce, gdzie główne
to znajdują się duże naczynia, które naczynia wchodzą do
wnikają do wątroby, a wychodzą wątroby i opuszczają ją
z niej przewody żółciowe otoczone Pęcherzyk
wspólną pochewką utworzoną Powierzchnia trzewna wątroby żółciowy
z otrzewnej. ukształtowana jest przez inne narządy (Vesica fellea)
Przez wrota wątroby przechodzą: jamy brzusznej. Tutaj też znajdują się Wycisk dwunastniczy Wycisk okrężniczy
(Impressio duodenalis)— (Impressio colica)
żyta wrotna, tętnica wątrobowa wrota wątroby, miejsce, gdzie główne
Ukształtowany przez Spowodowany przez
właściwa, przewody żółciowe, naczynia wchodzą do wątroby początkowy odcinek zagięcie wątrobowe
naczynia chłonne oraz nerwy. i opuszczają ją. dwunastnicy okręznicy

ZAOPATRZENIE W KREW
Wątroba jest narządem
wyjątkowym, któremu krew
dostarczają dwa źródła:
I Tętnica wątrobowa właściwa.
Dostarcza ona do wątroby 30%
krwi, jest gałęzią tętnicy
wątrobowej wspólnej i płynie nią
świeża utlenowana krew z serca.
Po wejściu do wątroby dzieli się na
prawą i lewą gałązkę. Prawa gałąź
zaopatruje płat prawy wątroby,
a lewa płat lewy, ogoniasty
i czworoboczny.
• Żyła wrotna dostarcza 70% krwi.
Naczyniem tym płynie do wątroby
krew pochodząca z przewodu
pokarmowego na odcinku od żołądka
do odbytnicy. Krew ta zawiera dużo
substancji odżywczych wchłoniętych
w jelitach. Żyła wrotna, podobnie jak
tętnica wątrobowa właściwa, dzieli
się na prawą i lewą odnogę, które
dostarczają krew do obszarów
wątroby takich samych jak tętnica
wątrobowa. Krew żylna z wątroby
powraca do serca poprzez żyłę
wątrobową.

i Jrom zokiouc
Przewody Żółć ma kolor zielony, w jelicie
wątrobowe cienkim wspomaga proces
Przewód pęcherzykowy (Ducti hepatici) trawienia tłuszczów. Jest ona
(Ductus cysticus) Przez te przewody wydzielana przez komórki wątroby.
Długości około 4 cm, płynie wytworzona
transportuje żółć do w wątrobie żółć
i z pęcherzyka żótciowego PASAŻ ŻÓŁCI
Przewód wątrobowy Żółć płynie przewodzikami, które
wspólny łączą się, tworząc lewy i prawy
Pęcherzyk żółciowy (Ductus hepaticus przewód wątrobowy. Wychodzą
(Ves/ca fellea) communis)
Petni funkcję one przez wrota wątroby i łączą się,
Przewód żółciowy wspólny
zbiornika, w którym tworząc przewód wątrobowy
(Ductus choledochus
żółć jest zagęszczana communis) wspólny.
magazynowana, do
czasu aż będzie Przewód trzustkowy
potrzebna do (Ductus pancreaticus) PRZEWÓD ŻÓŁCIOWY
trawienia Odprowadza wydzielinę WSPÓLNY
z trzustki i łączy się Przewód wątrobowy wspólny
z przewodem żółciowym łączy się z przewodem
wspólnym pęcherzykowym, tworząc przewód
Żółć wytwarzana jest w wątrobie żółciowy wspólny. Kieruje się on
Brodawka większa i wydzielana do dwunastnicy. w dół do dwunastnicy, gdzie razem
dwunastnicy Nadmiar wytworzonej żółci z przewodem trzustkowym, przez
(Papilla duodeni major) gromadzi się w pęcherzyku który płynie sok z trzustki, uchodzi
Miejsce, gdzie wydzielona żółć żółciowym, małym woreczku na brodawce dwunastniczej większej
uchodzi do dwunastnicy (Vatera).
leżącym na dolnej stronie wątroby.

165
ATLAS ANATOMII

Wyrostek robaczkowy i kątnica

Jelito ślepe (kątnica) oraz wyrostek robaczkowy leżą w miejscu połączenia jelita grubego
z jelitem cienkim, w okolicy krętniczo-kątniczej. Do kątnicy, od której odchodzi wyrostek
robaczkowy, dociera treść pokarmowa z jelita cienkiego.
Kątnica jest pierwszym odcinkiem
jelita grubego. Pokarm z końcowego
odcinka jelita cienkiego, tzw. jelita
krętego, przechodzi przez zastawkę
krętniczo-kątniczą do leżącej poniżej
kątnicy. Kątnica jest ślepo zakończo-
nym „workiem" długości i szeroko-
ści około 7 cm. Powyżej kątnicy roz-
ciąga się kolejny odcinek jelita
grubego - okrężnica wstępująca.
Wyrostek robaczkowy ma kształt
długiego cienkościennego woreczka,
który odchodzi od kątnicy. Tętnica
przednia jelita
ślepego
WŁÓKNA MIĘŚNIOWE (Arteria caecalis
Mięśniówka jelita cienkiego anłerior)
przechodzi na ścianę jelita grubego, Wraz ze swą
gdzie dzieli się na trzy oddzielne gałęzią tylną
zaopatruje
pasma mięśniowe, tzw. taśmy jelita
kątnicę
grubego. Gdy pokarm przejdzie
przez jelito cienkie, kątnica może Jelito ślepe
się rozszerzać pod wpływem (kątnica)
działania gazów lub zalegających (Caecum)
Leży w prawym
mas kałowych. Może być wtedy
dolnym kwadrancie
wyczuwalna w badaniu brzucha
palpacyjnym jamy brzusznej.
Tętnica krętniczo-
-okrężnicza
UNACZYNIENIE (Arteria ileocolica)
Do kątnicy krew dopływa przez Jedna z gtównych tętnic
dwie tętnice jelita ślepego zaopatrujących jelita
- przednią i tylną, które są
gałązkami tętnicy krętniczo-okręż-
niczej. Krew żylna powraca przez
podobny układ naczyń żylnych,
które łączą się z żyłą krezkową
górną.

Okolica krętniczo-kątnicza jest

miejscem, gdzie jelito cienkie
Wyrostek robaczkowy — ' Jelito kręte (Ileum)

O:
tączy się z jelitem grubym. Leży
Okolica _ (Appendix vermiformis) Końcowy odcinek jelita cienkiego
w niej kątnica i wyrostek krętniczo- Szczątkowy narząd tączy się z kątnica przez zastawkę
robaczkowy. -kątnicza o ślepym zakończeniu krętniczo-kątniczą

Zastawka krętniczo-kątniczajjl
Zastawka krętniczo-kątnicza otacza
ujście jelita krętego, przez które
płynna treść z końcowego odcinka
jelita cienkiego przechodzi do jelita
Fałdy ślepego.
półksięży- -
cowate BADANIA ANATOMICZNE
(Plicae Opierając się na badaniach
semilunares)
anatomicznych zwłok, uważano
niegdyś, że ujście jelita krętego leży
Zastawka pomiędzy fałdami ściany jelita
krętniczo-kątnicza ślepego, które, jak sądzono, miały
(Va!va ileocaecalis) działać na podobieństwo zastawek.
Obecnie możliwe jest badanie tej
okolicy u żywych ludzi za pomocą
Zastawka krętniczo-kątnicza
otacza ujście, przez które treść
jelitowa przechodzi do kątnicy.
Zastawka ta nie jest w petni
skuteczna.
endoskopu, czyli metodą
wziernikowania. Okazało się,
że połączenie krętniczo-kątnicze
wygląda inaczej, a mianowicie jest
ono uniesione ponad ścianę kątnicy
i otoczone pierścieniem okrężnych
mięśni, które powodują jego
zamknięcie.
BADANIA Z BARYTEM
Pomimo że zawartość jelita ślepego
nie może swobodnie cofać się
do jelita krętego, to jednak
zastawka krętniczo-kątnicza nie
jest bardzo szczelna. W badaniach
radiologicznych jelita grubego
z użyciem barytu wykazano
cofanie się kontrastu przez
zastawkę z jelita ślepego do jelita
krętego.

166
 BRZUCH

Wyrostek robaczkowy
Wyrostek robaczkowy Taśma swobodna Krezka wyrostka robaczkowego
(Tenia libera) (Mesoappendix)
jest wąskim, mięśniowym Jedno z trzech podłużnych Ptat podwójnej blaszki otrzewnej
uwypukleniem ściany kąt- pasm btony mięśniowej rozpięty między jelitem ślepym
(biegnących wzdtuz (kątnicą), jelitem krętym
nicy. Zwykle ma długość okręźnicy), które zbiegają i wyrostkiem ro-
około 6-10 cm, choć może się przy podstawie baczkowym
wyrostka
być znacznie dłuższy lub robaczkowego
krótszy. Wyrostek
robaczkowy uchodzi na
tylnej ścianie kątnicy (je-
lita ślepego), a jego dolny
koniec jest ruchomy.
Wyrostek robaczkowy odchodzi
od kątnicy w miejscu, w którym
zaczyna się jelito grube. W ścianach
wyrostka robaczkowego znajdują się
skupiska tkanki limfatycznej. Tkanka
chłonna wyrostka robaczkowego oraz
tkanka chłonna ściany jelita cienkiego
chronią organizm przed drobnoustro-
jami obecnymi w jelitach.

WARSTWA MIĘŚNIOWA
Podczas gdy warstwa mięśni ściany
jelita grubego biegnie wzdłuż w po-
staci trzech taśm, to w wyrostku ro-
baczkowym mięśnie obejmują cały
jego obwód. Trzy taśmy jelita grube-
go zbiegają się u podstawy wyrostka,
a ich włókna łączą się ze sobą i po-
krywają całą jego powierzchnię.
OTRZEWNA
Wyrostek robaczkowy pokrywa
otrzewna, która tworzy fałd ciągnący
się od jelita krętego do jelita ślepego
i początkowego odcinka wyrostka
robaczkowego. Jest to krezka
wyrostka robaczkowego.
PODSTAWA WYROSTKA
Podstawa wyrostka, miejsce,
w którym wyrostek łączy się
z kątnicą, zwykle jest nieruchome,
a rzut tego miejsca na powierzchni
jamy brzusznej odpowiada punktowi
McBurneya.
Jelito ślepe (kątnicą)
(Caecum)
Miejsce zbiegu taśm
okręźnicy
Jego rzut na przedniej
ścianie brzucha odpowiada
miejscu określanemu jako
punkt McBurneya
Zachyłek krętniczo-kątniczy
dolny
(Recessus ileocoecalis interior)
Wolny brzeg fałdu otrzewnej
Wyrostek robaczkowy jest
cienkim uwypukleniem ściany Tętnica wyrostka robaczkowego
jelita ślepego rozpoczynającym (Arteria appendicularis)
się poniżej połączenia krętniczo- Gatąż tętnicy krętniczo-okrężniczej,
-kątniczego. Wyrostek robaczkowy która jest gatęzią tętnicy krezkowej
górnej
w przebiegu ewolucji zanika
Wyrostek robaczkowy
i staje się bezużyteczny, nie
(Appendix vermiformis)
odgrywa żadnej roli w trawieniu.

Położenie wyrostka
Położenie Mimo że podstawa wyrostka ro- RZADKIE LOKALIZACJE
zakątnicze baczkowego znajduje się stale Bardzo rzadko kątnicą może leżeć
Najczęstsze w jednym miejscu, to jednak dalszy wyjątkowo wysoko lub bardzo ni-
położenie jego koniec jest ruchomy i może sko, przez co wyrostek może znaj-
wyrostka
znajdować się w różnych pozycjach. dować się w nietypowym miejscu.
robaczkowego

NAJCZĘSTSZE ZAPALENIE WYROSTKA

UMIEJSCOWIENIE
Wyrostek robaczkowy najczęściej
leży zakątniczo. W tej pozycji koniec
wyrostka skierowany jest ku górze.
Czasem wyrostek może leżeć
w pobliżu końcowego odcinka jelita
krętego lub w miednicy.
Położenie wyrostka robaczkowego
bywa różne. Od położenia wyrostka
zależy, w którym miejscu występuje
ból i tkliwość w przebiegu
zapalenia.
Umiejscowienie wyrostka
robaczkowego ma ważne znaczenie
w rozpoznaniu zapalenia wyrostka.
Ból i tkliwość towarzyszące
zapaleniu mogą wystąpić w różnych
miejscach, w zależności od położenia
wyrostka.
Nietypowe umiejscowienie
wyrostka może czasami utrudniać
rozpoznanie, np. gdy leży on
w miednicy, objawy zapalenia mogą
być podobne do objawów zakażenia
układu moczowego.

167
ATLAS ANATOMII

Okrężnica
Okrężnica jest największą częścią jelita grubego. Pomimo że okrężnica jest ciągłą rurą,
anatomicznie dzieli się ją na cztery odcinki: okrężnicę wstępującą,
poprzeczną i zstępującą oraz okrężnicę esowatą.
Do okrężnicy wnika płynna
Okrężnica poprzeczna Zagięcie lewe
zawartość z jelita cienkiego.
Zagięcie prawe (Colon transversum) okrężnicy (za-
W okrężnicy zachodzi resorpcja
okrężnicy (zagięcie gięcie śledzio-
wody i tworzą się półstałe produkty nowe)
wątrobowe)
resztkowe, które następnie są (Flexura coli si-
(Flexura coli dextra
wydalane przez odbytnicę i odbyt s. Hepatica) pistra s. Uenalis)
pod postacią kału. W obrębie Położone poni-
okrężnicy występują dwa wyraźne żej śledziony
zagięcia - prawe (wątrobowe] Okrężnica Okrężnica
i lewe (śledzionowe). wstępująca zstępująca
(Colon (Colon
ascendens) descendens)
OKRĘŻNICA WSTĘPUJĄCA
Okrężnica wstępująca obejmuje
obszar od zastawki krętniczo-kątni-
Przyczepki
czej do prawego zagięcia Taśma
sieciowe
wątrobowego, gdzie okrężnica (Appendices swobodna
wstępująca przechodzi w okrężnicę epiploicae) (Ten/a libera)
poprzeczną. Okrężnica wstępująca Małe wypustki Fatdy Błona śluzowa Jedno z trzech
błony surowiczej półksiężycowate wyścielająca podłużnych
ma około 12 cm długości i leży
wypełnione tłusz- (Plicae semilunares) pasm btony mięś-
przy tylnej ścianie brzucha. okrężnicę
czem, biegnące niowej, które
Od przodu i z boków otacza ją biegną wzdłuż
wzdłuż ze-
otrzewna, cienka warstwa tkanki wnętrznej po- . całej długości
Zastawka krętniczo-kątnicza okrężnicy
łącznej pokrywająca narządy jamy wierzchni * (Valva ileocaecalis)
brzusznej. okrężnicy Wypuklenia okrężnicy
Jelito ślepe v ' (Haustra coli)
OKRĘŻNICA POPRZECZNA (kątnica) Uwypuklenia ściany
Rozpoczyna się przy prawym (Caecum) okrężnicy przypominające
kształtem harmonię
zagięciu wątrobowym, pod prawym
płatem wątroby. Biegnie poprzez
całą szerokość ciała w kierunku Wyrostek robaczkowy Okrężnica
lewego zagięcia okrężnicy w pobliżu (Appendix vermiformis) esowata
śledziony. (esica)
Jest to najdłuższy i najbardziej (Colon
ruchomy odcinek jelita grubego, sigmoideum)
którego długość wynosi około Lokalizacja
45 cm. Zwisa on zawieszony Odbytnica
w fałdzie otrzewnej (lub krezce). (Rectum)

OKRĘŻNICA ZSTĘPUJĄCA
Okrężnica zstępująca rozciąga się
od lewego zagięcia w dół do brzegu
miednicy, gdzie rozpoczyna się
okrężnica esowata. Ponieważ lewe
zagięcie okrężnicy leży wyżej niż
prawe, okrężnica zstępująca jest
dłuższa niż okrężnica wstępująca.
Okrężnica jest rurą długości
około 1,5 metra. Składa się
z czterech części, które
przebiegają łukowato wokół
jamy brzusznej.

W
Okrężnica esowata i błona_wj^ciclająta okrężnicę
Okrężnica esowata ma kształt
litery S. Jest ona przedłużeniem
okrężnicy zstępującej; zaczyna się
na wysokości brzegu miednicy.
WŁAŚCIWOŚCI
Esica ma długość około 40 cm.
W przeciwieństwie do okrężnicy
zstępującej odznacza się znaczną
ruchomością, gdyż jest zawieszona
na krezce, czyli fałdzie otrzewnej.
Wyściółka okrężnicy - błona
śluzowa (zielona) - zawiera
gruczoły (żółte). Komórki tych
gruczołów wchłaniają wodę
i wydzielają śluz.
Na dalszym końcu esica przechodzi
w prostnicę. W esicy gromadzą się
masy kałowe przed defekacją, dla-
tego jej wielkość oraz lokalizacja za-
leżą od składu pożywienia i od tego,
czy jest ona wypełniona, czy pusta.
WYŚCIÓŁKA OKRĘŻNICY
Od wewnątrz okrężnicę wyściela
warstwa komórek, w której znajduje
się wiele głębokich zagłębień lub
krypt, gdzie leżą komórki wydziela-
jące śluz. Śluz ma istotne znaczenie,
gdyż nawilża masy kałowe oraz
chroni ściany esicy przed działaniem
kwasów i gazów wytwarzanych
przez bakterie jelitowe.
 BRZUCH

Unaczynienie tętnicze i żylne okrężnicy

Każda część okrężnicy, Uktad tętniczy okrężnicy
tak jak pozostałe odcinki
jelit, otrzymuje krew
z sieci naczyń tętniczych.
Krew żylna odpływa z okrężnicy, Okrężnica
przechodząc przez uktad żylny poprzeczna
(Colon
wątrobowo-wrotny, ulega
transversum)
oczyszczeniu w wątrobie i dopiero
potem trafia do krążenia
systemowego.
Tętnica krezkowa górna
UNACZYNIENIE (Arteria mesentenca
TĘTNICZE OKRĘŻNICY superior)
Do okrężnicy krew tętnicza dopływa
z górnych i dolnych tętnic
krezkowych. Odchodzą one od Tętnica okrężnicza
środkowa
aorty, dużego naczynia tętniczego
(Arteria colica media)
położonego w jamie brzusznej. Aorta brzuszna
Tętnica okrężnicza prawa (Aorta abdominalis)
Okrężnicę wstępującą oraz (Arteria colica dextra)
początkowe dwie trzecie okrężnicy
poprzecznej zaopatruje w krew Tętnica krętniczo-
tętnica krezkowa górna. Pozostałą -okrężnicza (Arteria ileocolica)1 Tętnica okrężni-
jedną trzecią część okrężnicy Gałąź okrężnicza cza lewa (Arteria
poprzecznej, okrężnicę zstępującą tętnicy krętniczo- colica sinistra)
i esicę zaopatruje w krew tętnica -okrężniczej
krezkowa dolna. Tętnica krezkowa
dolna (Arteria
Okrężnica mesenterica interior)
UKŁAD TĘTNIC wstępująca
W okrężnicy, tak jak i w innych Okrężnica
(Colon zstępująca
odcinkach przewodu pokarmowego, ascendens) (Colon descendens)
występują anastomozy, połączenia
tętniczo-tętnicze, pomiędzy
Tętnice esicze
odgałęzieniami dwóch dużych
(Arteriae sigmoideae)
tętnic krezkowych górnej i dolnej.
Od tętnicy krezkowej górnej
odchodzą tętnica krętniczo-kątnicza
oraz prawa i środkowa tętnica
okrężnicza, które przez anastomozy
łączą się ze sobą oraz z gałęziami Tętnice okrężnicy wstępującej Okrężnica
tętnicy krezkowej dolnej, tętnicą i większej części okrężnicy esowata (esica)
okrężnicza lewą i tętnicami esiczymi. poprzecznej zaopatruje w krew (Colon
W ten sposób wokół ściany tętnica krezkowa górna. Tętnicą sigmoideum)
okrężnicy powstają arkady tętnicze, krezkową dolną płynie krew
które zaopatrują w krew wszystkie do okrężnicy zstępującej i lewej
odcinki okrężnicy. strony poprzecznicy.

Odpływ krwi żylnoj z okrężnicy

Krew żylna z okrężnicy spływa zbierającego chlonkę, tzw. zbiornika
Żyta wrotna
Żyła krezkowa górna (Vena portae) do żyły wrotnej. Krew z okrężnicy mleczu (cisterna chyli). Po drodze
(Vena mesentenca wstępującej i początkowego przepływa przez wiele węzłów
superior) Żyła śledzionowa
(Vena lienalis) odcinka obejmującego dwie trzecie chłonnych, gdzie jest filtrowana,
okrężnicy poprzecznej spływa zanim trafi do układu żylnego.
do żyły krezkowej górnej, a krew Chlonka przepływa przez węzły
Żyła okrężnicza z pozostałej części okrężnicy chłonne leżące przy ścianach
środkowa
Żyła krezkowa spływa do żyły krezkowej dolnej. okrężnicy, następnie przez węzły
(Vena colica media)
dolna Żyła krezkowa dolna łączy się położone w pobliżu małych
Żyta okrężnicza (Vena mesenterica z żyłą śledzionową, a następnie obie
prawa (Vena colica tętniczek zaopatrujących okrężnicę,
interior)
dextra) łączą się z żyłą krezkową górną. a na końcu przez górne i dolne
Żyta krętniczo- Żyła okrężnicza Z tego połączenia powstaje żyła węzły chłonne krezkowe.
-okrężnicza lewa wrotna. Cała powracająca z jelit
(Vena ileocolica) (Vena colica krew trafia do żyły wrotnej SWOISTE CECHY
sinistra) i przepływa przez wątrobę, zanim
Żyły esicze
OKRĘŻNICY
powróci do serca i krążenia W przeciwieństwie do jelita
(Venae
systemowego. cienkiego ściana okrężnicy jest
sigmoideae)
pomarszczona na kształt harmonii,
Układ żylny okrężnicy jest DRENAŻ CHŁONNY tworzy wypuklenia okrężnicy, czyli
lustrzanym odbiciem układu Tworząca się w ścianach okrężnicy fałdy półksiężycowate. Widać je
tętniczego. Żyła krezkowa dolna chłonka płynie naczyniami dobrze podczas bezpośredniego
jest dopływem żyły chłonnymi leżącymi wzdłuż tętnic oglądania, lecz w przewlekłym
śledzionowej. w kierunku głównego naczynia zapaleniu okrężnicy mogą zanikać.

169
ATLAS ANATOMII
Odbytnica i kanał odbytu
Odbytnica i kanał odbytu tworzą wspólnie końcowy odcinek przewodu pokarmowego.
Gromadzone są w nich resztki pokarmowe w postaci mas kałowych,
które wydalane są przez odbyt na zewnątrz.
Esica łączy się z odbytnicą
na wysokości trzeciego kręgu
krzyżowego. Łacińskie słowo
rectum oznacza „prosty", lecz
w rzeczywistości odbytnica jest
nieco zakrzywiona, gdyż biegnie
wzdłuż krzywizny kości krzyżowej
i guzicznej tworzących tylną ścianę
miednicy.
Dolny odcinek odbytnicy łączy
się z kanałem odbytu pod kątem
80-90 stopni. To tzw. zagięcie
kroczowe zapobiega
przedostawaniu się mas kałowych
z odbytnicy do kanału odbytu
do czasu wypróżnienia.
Na przedniej i tylnej powierzchni
odbytnicy leżą dwa biegnące w dół
szerokie pasma mięśniowe.
W odbytnicy występują trzy
poprzecznie fałdy: górny (I),
środkowy (II) i dolny (III). Poniżej
dolnego fałdu odbytnica poszerza
się i tworzy bańkę odbytnicy.
KANAŁ ODBYTU
Kanał odbytu rozciąga się od zagięcia
kroczowego w dół do odbytu. Poza
okresem wypróżnienia kanał jest
zamknięty i pusty.
Budowa kanału odbytu jest różna
w poszczególnych jego odcinkach.
W górnej części znajdują się
podłużne uwypuklenia zwane
słupami odbytniczymi, które
rozpoczynają się powyżej zagięcia
kroczowego, a kończą poniżej linii
zazębionej.
W dolnych odcinkach słupów
odbytniczych leżą zatoki
odbytnicze. Wytwarzany jest
w nich śluz, który nawilża masy
kałowe podczas defekacji. Zastawki
zapobiegają wyciekaniu śluzu poza
kanał odbytu między defekacjami.
Mięsień tonowo-
-odbytniczy
Głęboki zwieracz
odbytu
Kanał odbytu — Powierzchowny
Odbyt
170
Przekrój czołowy przez prostnicę i kanał odbytnicy
Okrężnica esowata (esica)
(Colon sigmoideum)
Końcowy odcinek jelita
grubego
Odbytnica
(Rectum)
Mięśniówka
podłużna odbytnicy Fałd poprzeczny
górny
Składa się z dwóch
szerokich podłużnych (Plica transversalis I)
pasm włókien
mięśniowych
Fałd poprzeczny
środkowy
(Plica transversalis II)
Fałd poprzeczny
Bańka odbytnicy dolny
(Ampulla recti) (Plica transversalis III)
Rozszerzony odcinek
odbytnicy poniżej fatdu
dolnego
Słupy odbytnicze Zatoki odbytnicze
(Columnae anales) — (Sinus anales)
Wytwarzany jest tam śluz
Zagięcie kroczowe
(Flexura perinealis)
_f
Zastawki odbytnicze
c
Zapobiega przedwczesne-
(Valvulae anales)
mu przedostaniu się kału
do kanału odbytu Linia zazębiona (Linea pectinata)
Kanał odbytu (Canalis anah •t -sfef Powyżej tej linii kanat odbytniczy za-
opatrywany jest przez inne naczynia
Do czasu defekacji pozostaie krwionośne i nerwy i chłonka odpty-
zamknięty przez stykające się wa przez inne naczynia chłonne niż
ściany z odcinka położonego poniżej
Zawartość jelit jest stale dwóch trzecich kanału odbytu. Nie
Odbytnica
przesuwana do dołu, choć wcale podlega on świadomej kontroli.
nie zdajemy sobie z tego sprawy. • Mięsień łonowo-odbytniczy.
Jednak bardzo ważne jest, by Ma kształt pętli. Zawija się
mieć kontrolę nad ruchem jelit pod pewnym kątem wokół zagięcia
w jego końcowej fazie. Sprawuje kroczowego odbytnicy. Zapobiega
ją mięsień zwieracz odbytu, który przejściu zawartości odbytnicy
składa się z wielu części: do kanału odbytu.
• Zwieracz wewnętrzny odbytu. • Zwieracz zewnętrzny odbytu.
Zgrubienie okrężnej warstwy Składa się z trzech części:
włókien mięśniowych w górnych głębokiej, powierzchownej
i podskórnej. Działanie jego można
Zwieracz odbytu, który składa się świadomie kontrolować,
zwieracz odbytu z kilku części, sprawuje kontrolę w sprzyjających warunkach
nad wydalaniem kału dochodzi do jego rozluźnienia.
Podskórny z organizmu. Tylko zewnętrzny
zwieracz odbytu zwieracz odbytu pracuje
w sposób zależny od woli.
 BRZUCH

Unaczynienie odbytnicy i odbytu

Odbytnica i kanał Układ żył zbierających krew z odbytnicy i odbytu
odbytu są obficie
zaopatrzone w krew.
Krew z tego obszaru
Żyła główna dolna
odpływa siecią naczyń (układ systemowy)
żylnych. (Vena cava interior)
Żyła krezkowa dolna
(układ wrotny)
Pod błoną wyścielającą odbytnicę (Vena mesenterica interior)
leży sieć małych naczyń żylnych
tzw. splot odbytniczy, który składa Żyła biodrowa wspólna
się z dwóch części: (Vena iliaca communis)
• splotu żylnego wewnętrznego
Żyła odbyt-
- leżącego w tkance podśluzowej, nicza górna
• splotu żylnego zewnętrznego (Vena rectalis
- leżącego na zewnętrznej superior)
powierzchni mięśni. '
Krew z tkanek spływa
do splotów i odprowadzana jest
z tego obszaru dużymi żyłami: żyłą
Żyły odbytnicze
odbytniczą górną, środkową środkowe
i dolną, które zbierają krew (Venae rectales
z odpowiadających im odcinków mediae)
odbytnicy.
Splot żylny wewnętrzny
odprowadza krew z kanału odbytu
w dwóch kierunkach od linii
zazębionej. Z okolic leżących
powyżej krew spływa głównie
do żyły odbytniczej górnej,
a z obszaru położonego poniżej
do żyły odbytniczej dolnej.

ZAOPATRZENIE W KREW
TĘTNICZĄ
Do odbytnicy dopływa krew
z trzech źródeł. Odcinek górny
zaopatruje tętnica odbytnicza Żyły odbytnicze
górna, dolny tętnica odbytnicza dolne
(Venae rectales
środkowa, a zagięcie kroczowe inferiores)
tętnica odbytnicza dolna.
Mięsień zwieracz Splot żylny odbyt-
W kanale odbytu tętnica zewnętrzny odbytu niczy (warstwa
odbytnicza górna kieruje się w dół (Musculus sphincter ani wewnętrzna)
i dostarcza krew do obszaru externus) (Plexus venosus
powyżej linii zazębionej. Dwie Splot żylny odbytniczy rectalis)
tętnice odbytnicze dolne, (warstwa zewnętrzna)
odchodzące od tętnicy sromowej, (Plexus venosus rectalis) Linia zazębiona
zaopatrują w krew okolicę położoną (LJnea pectinata)
poniżej linii zazębionej.

Unerwienie odbytnicy i l a n a i u ó i
Unerwienie Tak jak pozostała część przewodu odruchowy skurcz ściany
pokarmowego, ściana odbytnicy odbytnicy i rozluźnienie zwieracza
Rdzeń kręgowy - i kanał odbytu unerwiane są przez wewnętrznego odbytu po to, by
Przewodzi sygnały autonomiczny układ nerwowy. wypchnąć masy kałowe do kanału
do i z kory Układ ten działa „w tle" i zwykle odbytu.
mózgowej
nie uświadamiamy sobie, jak Kanał odbytu, a dokładniej
reguluje i kontroluje wnętrze zewnętrzny zwieracz odbytu, jest
Szlak
ciała. kontrolowany przez układ
Niezależny od woli włókien
szlak nerwów nerwów Nerwy układu autonomicznego nerwowy, którego działanie podlega
ruchowych odbytu czuciowych odbierają bodźce z odbytnicy naszej woli.
Okrężnica informujące o jej wypełnieniu, Nerwy te odchodzą od
Zależny od woli szlak
nerwów ruchowych esowata a następnie mogą wywołać drugiego, trzeciego i czwartego
zwieracza zewnętrz- rdzeniowego nerwu krzyżowego.
nego odbytu Kiedy odbytnica jest wypełniona, Umożliwiają wykonanie
Odbytnica wyzwala odruch detekcji świadomego skurczu zwieracza,
Mięsień zwieracz pochodzący z rdzenia kręgowego, co zapobiega wypełnianiu kanału
Mięsień zwieracz odbytniczego do czasu
odbytu wewnętrzny który wysyła bodźce inicjujące
odbytu zewnętrzny
Kanał odbytu skurcz mięśni. defekacji.

171
ATLAS ANATOMII
Trzustka i śledziona
Trzustka jest dużym gruczołem, który wytwarza zarówno enzymy, jak i hormony.
Leży w nadbrzuszu za żołądkiem; jeden jej koniec otacza dwunastnica,
Trzustka wydziela enzymy
do dwunastnicy, pierwszego
odcinka jelita cienkiego, które
wspomagają trawienie pokarmów.
Wytwarza ona również hormony,
insulinę i glukagon, które regulują
wykorzystanie glukozy przez
komórki.
Trzustka leży w poprzek tylnej
ściany brzucha. Wyróżnia się
w niej cztery części:
• Głowa trzustki - objęta jest
pętlą dwunastnicy, otaczającą ją
w kształcie litery C. Głowa
trzustki łączy się z częścią
zstępującą dwunastnicy. Jest ona
haczykowato wygięta i skierowana
w kierunku linii pośrodkowej
ciała.
• Szyjka lub cieśń - jest węższa niż
głowa, ponieważ z tyłu biegnie duża
żyła wrotna; leży nad żyłą i tętnicą
krezkową górną.
H Trzon trzustki — ma przekrój
trójkątny i leży przed aortą.
Biegnie on ku górze i w lewo
i przechodzi w ogon trzustki.
M Ogon trzustki - zwęża się
i kończy we wnęce śledziony.
UNACZYNIENIE
Trzustka jest bardzo dobrze
ukrwionym narządem. Głowę
trzustki zaopatrują w krew dwa
łuki tętnicze, które tworzą tętnice
trzustkowo-dwunastnicza górna
i dolna. Trzon i ogon trzustki
zaopatrują w krew gałązki tętnicy
śledzionowej.
Krew żylna z trzustki płynie
do wątroby przez układ żyły
wrotnej żyłami, których przebieg
odpowiada przebiegowi tętnic
zaopatrujących trzustkę w krew.
a drugi styka się ze śledzioną.
Położenie trzustki
Aorta i (Aorta) Trzon trzustki
(Corpus pancreatis)
Żyta główna dolna
(Vena cava interior) Tętnica śledzionowa
Żyta wrotna (Vena portae) (Arteria lienalis) Ogon trzustki
Sprowadza krew z nieparzy-
stych narządów przewodu
pokarmowego do wątroby
Dwunastnica
(Duodenum)
Początkowy
odcinek jelita
cienkiego
Przewód trzustkowy
(Ductus pancreaticus)
Zagięcie dwunastniczo-czcze
(Flexura duodenojejunalis)
Szyjka lub cieśń
(Collum s. isthmus
pancreatis)
Wyrostek haczykowaty
(Processus uncinatus)
Przewód trzustkowy
(Ductus pancreaticus)
Łączy się z przewodem
żółciowym wspólnym
Głowa trzustki
(Caput pancreatis)
Trzustka jest dużym gruczołem. Trzustka
Leży z tylu za żołądkiem, pomiędzy (Pancreas)
dwunastnicą i śledzioną, i krzyżuje Naczynia
się z głównymi naczyniami krezkowe
krwionośnymi jamy brzusznej. górne
J.iv-ust ko\v T
U W
Przewód żółciowy wspólny Przewód trzustkowy ciągnie się w dwunastnicy na szczycie
(Ductus hepaticus communis) przez całą długość trzustki. brodawki większej.
Po drodze dochodzą do niego małe
przewodziki doprowadzające. WŁÓKNA MIĘŚNIOWE
Przewód trzustkowy
W obrębie głowy trzustki Ścianę przewodu trzustkowego
(Ductus pancreaticus)
przewód trzustkowy łączy się otaczają niezależne od woli włókna
z przewodem żółciowym, tworząc mięśniowe, które tworzą zwieracz.
krótkie rozszerzenie - bańkę Reguluje on przepływ soków
wątrobowo-trzustkową, inaczej trzustkowych do światła
bańkę Vatera. Przewód dwunastnicy.
Brodawka większa trzustkowy kończy się
dwunastnicy PRZEWÓD TRZUSTKOWY
(Papiiia duodeni major)
Przewód żółciowy wspólny DODATKOWY
Bańka Vatera i przewód trzustkowy łączą się, Poza głównym przewodem
(Ampula hepato-pancreatica) tworząc bańkę Vatera położoną trzustkowym czasami występuje
w obrębie głowy trzustki. Treść przewód trzustkowy dodatkowy,
z obu przewodów uchodzi który uchodzi w dwunastnicy na
Zwieracz bańki Vatera do dwunastnicy. brodawce mniejszej.
(Musculus sphincter ampullae
hepatopancreaticae)

Śledziona
Śledzona jest
największym narządem
limfatycznym; jest koloru
purpurowoczerwonego
i leży pod lewym
podżebrzem.
Wielkość śledziony jest bardzo
różna, zwykle odpowiada wielkości
zaciśniętej pięści. W starszym
wieku ulega naturalnemu zanikowi
i zmniejsza się.
We wnęce śledziony leżą
naczynia krwionośne (tętnica
śledzionowa i żyła) oraz niektóre
naczynia chłonne. Znajdują się tam
również węzły chłonne oraz ogon
trzustki. Wszystkie powyższe
struktury otacza fałd otrzewnej -
więzadło przeponowo-śledzionowe.
POWIERZCHNIA
ŚLEDZIONY
Na powierzchni śledziony znajdują
się odciski sąsiadujących z nią
narządów. Skierowana w stronę
przepony powierzchnia śledziony
jest zaokrąglona i gładka, podczas
gdy na powierzchni trzewnej
znajdują się odciski żołądka, lewej
nerki oraz zagięcia śledzionowego
okrężnicy.
TOREBKA ŚLEDZIONY
Śledzionę otacza i chroni cienka
torebka utworzona z nieregularnej
elastycznej włóknistej tkanki
łącznej. Wewnątrz torebki
włóknistej leżą włókna mięśniowe,
które umożliwiają okresowe
obkurczanie śledziony. Skurcze te
powodują wypływanie do krążenia
przefiltrowanej w śledzionie krwi.
Zamknięta w torebce śledziona
jest w całości otoczona przez
otrzewną - cienką warstwę tkanki
łącznej, która wyściela wnętrze
jamy brzusznej i leżące tam
narządy.
BRZUCH
Więzadło żotądkowo-śledzionowe
(Ligamentum gastrolienale)
Obejmuje krótkie gałęzie żołądkowe
Powierzchnia —
i lewą tętnicę żotądkowo-sieciową.
nerkowa
(Facies renalis)
która jest gałęzią tętnicy śledzionowej
Powierzchnia
Powierzchnia
sąsiadująca z lewą
nerką żołądkowa
(Facies gastrica)
Powierzchnia
sąsiadująca
z żotądkiem
Wnęka
Więzadło śledziony
przeponowo- Zagłębienie,
-śledzionowe do którego
(Ligamentum wchodzą
phrenicolienale) i z którego
Obejmuje ogon wychodzą
trzustki i naczynia
naczynia
śledzionowe krwionośne
Tętnica śledzionowa
(Arteria lienalis)
Żyła śledzionowa
(Vena lienalis)
Śledziona leży w jamie brzusznej.
Ten narząd w kształcie
spłaszczonej piramidy filtruje
Powierzchnia okrężnicza
krew, usuwa uszkodzone krwinki
(Facies colica)
czerwone, wytwarza limfocyty Powierzchnia sąsiadująca
i przeciwciała do walki z lewym zagięciem okrężnicy
z zakażeniami.
Śledzionę otacza torebka, której MIAZGA BIAŁA
wypustki, tzw. beleczki śledziony, Miazgę białą stanowią głównie
wnikają w miąższ narządu. limfocyty zgromadzone wokół
Beleczki stanowią podporę dla małych naczyń będących
delikatnej tkanki śledziony. odgałęzieniami tętnicy
Przechodzą przez nie liczne śledzionowej, którą krew dopływa
naczynia krwionośne. do śledziony.
Po przecięciu śledziony widać, że
składa się ona z jaśniejszych MIAZGA CZERWONA
obszarów leżących wewnątrz Miazga czerwona, w której leżą
czerwonych. Te dwa rodzaje tkanki wysepki miazgi białej, zbudowana
określa się mianem miazgi białej jest z siateczki z tkanki łącznej,
i czerwonej śledziony. w której znajdują się komórki krwi
i makrofagi, mające zdolność
Na zdjęciu mikroskopowym do opłaszczania i niszczenia innych
śledziony widać obszary miazgi komórek.
białej (w kółkach) położone Zadaniem tej tkanki jest
w miazdze czerwonej. Każdy filtrowanie krwi i usuwanie
obszar miazgi białej ma tętnicę z krążenia uszkodzonych krwinek
środkową. czerwonych.
173
ATLAS ANATOMII

Okolica pachwinowa
Okolica pachwinowa potocznie zwana pachwiną jest miejscem,
w którym powstają przepukliny pachwinowe. Ściana brzucha ma słabsze miejsca,
przez które zawartość jamy brzusznej może uwypuklać się na zewnątrz.
Obustronne występowanie słabszych Okolica pachwinowa u mężczyzny
obszarów w pachwinach jest spowo-
dowane obecnością kanałów pachwi- Mięsień poprzeczny brzucha
nowych, „rurek", przez które u męż- (Musculus transversus abdominis) Mięsień skośny wewnętrzny brzucha Kresa biata
czyzn przechodzą powrózki nasienne, Leży najgłębiej spośród trzech (przecięty i odchylony do tylu) (Linea alba)
a u kobiet więzadło obłe macicy. warstw mięśni brzucha (Musculus obliquus internus abdominis)

KANAŁ PACHWINOWY
Budowa i przebieg kanału pachwino-
Mięsień skośny
wego zmniejsza do minimum praw-
zewnętrzny
dopodobieństwo wystąpienia prze- brzucha
pukliny (uwypuklenia się] zawartości (Musculus obliquus
jamy brzusznej na zewnątrz. Kanał externus)
rozpoczyna się pierścieniem pachwi- Tworzy zewnętrzną
nowym głębokim, biegnie skośnie ku warstwę mięśni
brzucha
dołowi w kierunku linii pośrodkowej
ciała i kończy się pierścieniem pa-
chwinowym powierzchownym.
Pierścień
ŚCIANY KANAŁU pachwinowy
Kanał pachwinowy tworzą cztery głęboki
ściany: strop, ściana przednia, tylna (Anulus
inguinalis
oraz dno.
profundus)
• Strop - utworzony jest przez Owalny otwór
łukowato biegnące włókna mięśnia wiodący przez
skośnego wewnętrznego i poprzecz- powięź
nego. poprzeczną
do kanatu
• Dno - płytkie zagłębienie
pachwinowego
w kształcie rynienki utworzone
przez więzadło pachwinowe.
• Ściana przednia - utworzona
głównie przez mocne rozcięgno mięś-
nia skośnego zewnętrznego brzucha
z udziałem mięśnia skośnego we- Ścięgno łączące
wnętrznego na brzegu zewnętrznym. (sierp
• Ściana tylna - utworzona przez po- pachwinowy)
więź poprzeczną, w części środkowej (Tendo coniunctivus
wzmocniona jest więzadłem między- [falx inguinalis])
Trójkątne pasmo
dołkowym i sierpem pachwinowym. ścięgniste
wzmacniające
Kanał pachwinowy przechodzi powięź poprzeczną Pierścień pachwinowy
przez dolne warstwy ściany brzucha Więzadło pachwinowe powierzchowny (Anulus
(Ligamentum inguinale) inguinalis superficialis)
brzucha. U dorosłych ma 4 cm Tworzą go włókna ścięgniste mięśni: Powrózek nasienny Zewnętrzne ujście kanału
długości, u niemowląt jest skośnego wewnętrznego, skośnego (Funiculus pachwinowego: trójkątna szczelina
krótszy. zewnętrznego i poprzecznego brzucha spermaticus) w mięśniu skośnym zewnętrznym

lęzadiopachwinowe
Kolec biodrowy przedni górny
Więzadto pachwinowe jest BUDOWA WIĘZADŁA
Rozcięgno mięśnia skośnego mocnym pasmem włóknistym. Więzadło pachwinowe jest
zewnętrznego brzucha
Leży z przodu miednicy i łączy ze utworzone przez dolny brzeg
Pierścień sobą wyniosłości kostne. rozcięgna mięśnia skośnego
pachwinowy Więzadło rozciąga się w poprzek zewnętrznego brzucha, które
Więzadło powierz- Guzek pachwiny od leżącego nad biodrem kieruje się w dół i zawija
pachwino- chowny łonowy z powrotem. Powstające płytkie
kolca biodrowego górnego
miednicy do guzka łonowego, korytko tworzy dno kanału
Tętnica i żyta małej wyniosłości pachwinowego.
biodrowa — w przyśrodkowym odcinku W przyśrodkowym
zewnętrzna miednicy. (wewnętrznym) odcinku więzadła
Więzadło pachwinowego część włókien
rozstępowe Więzadto pachwinowe jest rozszczepia się, tworząc więzadło
utworzone przez zawinięte włókna rozstępowe, o którym musi
rozcięgna mięśnia skośnego pamiętać chirurg wykonujący
wewnętrznego brzucha. Więzadło operację przepukliny
Panewka — to stanowi dno kanatu pachwinowej.
stawu pachwinowego.
biodrowego

174

Za więzadłem pachwinowym
Za więzadłem pachwino-
wym znajduje się wiele
ważnych struktur, np. na-
czynia krwionośne i ner-
wy zaopatrujące kończynę
dolną oraz dwie grupy
węzłów chłonnych (głę-
bokie i powierzchowne).
Pod więzadłem pachwinowym
przechodzą dwa ważne naczynia
krwionośne:
• Tętnica udowa - która zaopatru-
jące kończynę dolną w krew.
• Żyła udowa - położona przy-
środkowo od tętnicy udowej
(po stronie wewnętrznej).
NERW UDOWY
Nerw udowy leży bocznie (na
zewnątrz) od tych naczyń i jest
największym nerwem wychodzącym
ze splotu lędźwiowego.
POCHEWKA
ŁĄCZNOTKANKOWA
Naczynia udowe otoczone są cienką
osłonką, pochewką w kształcie
lejka, zbudowaną z tkanki łącznej.
Dzięki tej osłonce naczynia udowe
ślizgają się po więzadle pachwino-
wym i nie ulegają uszkodzeniu pod-
czas chodzenia i ruchów biodra.
WĘZŁY C H Ł O N N E
PACHWINOWE
W pachwinie znajdują się dwie gru-
py węzłów chłonnych:
• Węzły chłonne powierzchowne
- leżą tuż pod skórą, tworząc dwie
grupy, poziomą i pionową. Spływa
do nich chlonka z pośladków, ze-
wnętrznych narządów płciowych
i powierzchownych warstw koń-
czyny dolnej.
• Węzły chłonne głębokie - leżą
wokół tętnicy i żyły udowej
w miejscu, w którym naczynia te
przechodzą pod więzadłem pachwi-
nowym; spływa do nich chłonka
z dolnego odcinka kończyny dolnej.
Otrzewna —
Powięź
poprzeczna
Mięsień poprzecz-
ny brzucha
Mięsień skośny
wewnętrzny brzucha
Wzmacnia wejście do
kanału pachwinowego
Więzadło pachwinowe
Pierścień pachwinowy
powierzchowny
Naczynia udowe
BRZUCH
Nerw udowy
(Nervus femoralis)
Przechodzi za więzadtem
pachwinowym w jego
środkowym odcinku i kieruje
się ku dołowi do kończyny
dolnej, by potem oddać wiele
Aorta
gałęzi nerwowych
unerwiających ten obszar
(Aorta)
Węzty chłonne
(Noduli
lymphatici)
Koniec kręgosłupa
lędźwiowego
Tętnica biodrowa zewnętrzna
(Arteria iliaca externa)
Żyła biodrowa zewnętrzna
(Vena iliaca externa)
Więzadło pachwinowe
(Ligamentum inguinale)
Osłonka tącznotkankowa
(przecięta)
Tętnica udowa Wewnątrz osłonki - pochewki
(Arteria femoralis) Żyła udowa łącznotkankowej, po przy-
Przedłużenie tętnicy biodrowej (Vena femoralis) środkowej (wewnętrznej)
zewnętrznej; jej tętnienie można Główna żyła zbierająca krew stronie żyły udowej, znajduje
łatwo wyczuć palcami z kończyny dolnej się pierścień udowy
Kanał pachwinowy
Kanał pachwinowy jest potencjalnie • Pierścień pachwinowy głęboki -
słabym miejscem w ciągłej ścianie wejście do kanału jest wzmocnione
jamy brzusznej. Przez kanał z przodu przez silny mięsień skośny
pachwinowy może wychodzić wewnętrzny brzucha.
Jelito grube na zewnątrz zawartość jamy • Pierścień pachwinowy
brzusznej (przepuklina). Ryzyko powierzchowny - wyjście z kanału
powstania przepukliny zmniejsza: wzmacnia więzadło międzydołkowe
Pierścień
• Długość - inaczej niż u małych i sierp pachwinowy.
pachwinowy
głęboki dzieci, kanał pachwinowy jest • Wysokie ciśnienie w jamie
stosunkowo długą strukturą brzusznej - mięśnie brzucha
anatomiczną, której wejście przechodzące nad kanałem kurczą
i wyjście są oddalone od siebie. się automatycznie (podczas
kichania i kaszlu), aby zamknąć
kanał i ucisnąć jego zawartość.
Kanał pachwinowy wzmacniają Podczas defekacji i porodu ciało
mięśnie i ścięgna, które przybiera naturalną pozycję kuczną,
zapobiegają powstawaniu tak że przednia powierzchnia ud
przepuklin brzusznych. unosi i podpiera okolicę pachwiny.
175
ATLAS ANATOMII

Budowa
układu moczowego
Układ moczowy składa się z nerek, moczowodów, pęcherza moczowego
i cewki moczowej. Narządy te są odpowiedzialne za wytwarzanie
i wydalanie moczu z organizmu.
Parzyste nerki filtrują krew, aby
usunąć zbędne produkty przemiany
materii oraz nadmiar płynów, które Nerka lewa
są wydalane w postaci moczu. (Ren sinister)
Nerka prawa
Mocz spływa przez wąskie (Ren dexłer)
moczowody do pęcherza Nerka prawa leży
moczowego, gdzie gromadzi się niżej niż nerka
lewa, gdyż
do czasu wydalenia go przez cewkę
nad nią znajduje
moczową poza ustrój. się wątroba
• Nerki
Pęcherz moczowy
Mają kształt ziarna fasoli, leżą (Vesica urinaria)
w jamie brzusznej przy tylnej Może rozciągać się,
ścianie za jelitami. gromadząc w razie
• Moczowody potrzeby bardzo
dużo moczu (zwykle
Z wnęki każdej nerki wychodzi
do jednego litra);
moczowód. Prawy i lewy opróżnia się
moczowód są wąskimi przewodami, Moczowody — z moczu przez
które odprowadzają stale (Uretrae) cewkę moczową
wytwarzany w nerkach mocz. Kurcząc swoje
• Pęcherz moczowy ściany, aktywnie
transportują mocz
Mocz spływa do pęcherza
z nerki w kierunku
moczowego, zbiornika pęcherza
mięśniowego, w którym jest moczowego
czasowo gromadzony. Pęcherz
moczowy leży w miednicy i może
zwiększać swą objętość.
• Cewka moczowa
W razie potrzeby pęcherz moczowy
obkurcza się, aby wydalić swą
zawartość przez cewkę moczową,
cienkościenną rurkę mięśniową.

Układ moczowy składa się

z narządów, które biorą udział
w wytwarzaniu, zbieraniu
i wydalaniu moczu. Rozciąga się
od jamy brzusznej po miednicę.

Widok nerek od tyłu

Nerki leżą przed tylną ścianą jamy OCHRONA
Nerki brzusznej, ich górne bieguny Nerki chronione są przez dolne
Te narządy w ksztatcie znajdują się na wysokości żebra. Dodatkowo otacza je
ziaren fasoli osłonięte
są przez dolne żebra XI i XII żebra. Z powodu ich ochronna warstwa tkanki
położenia operacje nerek tłuszczowej. Moczowody są
wykonuje się zwykle od strony również dobrze zabezpieczone,
pleców. gdyż leżą schowane głęboko i są
Moczowody otoczone mocnymi tkankami.
Te długie przewody POŁOŻENIE NEREK
biegną od nerek Nerka prawa leży około 2,5 cm BADANIE PALPACYJNE
w dól aż niżej niż lewa. Obie nerki Badanie dolnego bieguna nerki
do miednicy
przesuwają się do góry i do dołu prawej zwykle jest możliwe
i odprowadzają
mocz do pęcherza podczas oddychania oraz przy użyciu dwóch rąk; jedna ręka
moczowego przy zmianie pozycji ciata. osoby badającej spoczywa na boku
pacjenta, a druga uciska jamę
brzuszną z przodu. Lewa nerka
Pęcherz moczowy
Układ moczowy rozciąga się zwykle leży wyżej i jest
Leży w miednicy,
a wypełniony od jamy brzusznej do miednicy. niewyczuwalna, jeśli powiększenie
powiększa się Nerki leżą za dolnymi żebrami, jej nie jest spowodowane
i wystaje do jamy a pęcherz moczowy na dnie obecnością torbieli czy
brzusznej nowotworu.
miednicy.

176

Gruczoły nadnerczowe (nadnercza)
Gruczoły nadnerczowe
leżą nad górnymi
biegunami nerek, lecz nie
należą do układu
moczowego. Każde
z nadnerczy składa się
z dwóch oddzielnych
części - rdzenia
i otaczającej go kory.
Nad górnym biegunem obu nerek
leży parzysty gruczoł nadnerczowy
zwany również nadnerczem.
Chociaż nadnercza sąsiadują
z nerkami, nie należą do układu
moczowego. Są gruczołami
wydzielania wewnętrznego, które
wytwarzają hormony niezbędne
do prawidłowego funkcjonowania
organizmu.
TKANKI OTACZAJĄCE
Nadnercza, koloru żółtego, leżą
nad nerkami pod przeponą.
Otoczone są przez cienką warstwę
tkanki tłuszczowej. Leżą wewnątrz
powięzi otaczającej nerki, jednak są
oddzielone od nerek cienką
i mocną torebką utworzoną
z tkanki łącznej.
Fakt, że nadnercza nie są
związane z nerkami, pozwala
na chirurgiczne usunięcie nerki bez
uszkodzenia delikatnej i ważnej
struktury nadnerczy.
f RÓŻNICE W WYGLĄDZIE
Sąsiedztwo innych narządów
sprawia, że delikatne i miękkie
gruczoły nadnerczowe różnią się
wyglądem.
• Prawe nadnercze ma kształt
piramidy i leży na górnym biegunie
prawej nerki. Styka się z przeponą,
wątrobą i żyłą główną dolną,
największą żyłą jamy brzusznej.
• Lewe nadnercze ma kształt
półksiężyca i leży wzdłuż górnej
powierzchni lewej nerki, zajmując
obszar od górnego bieguna nerki
Kora nadnerczy
Kora ma barwę
żóttą i jest
odpowiedzialna
za wydzielanie
kortykosteroidów
Rdzeń nadnerczy
Ta ciemniejsza tkanka wytwatza
adrenalinę i noradrenalinę
Nadnercza
(Glandulae
seuprarenales)
Nerki
(Renis)
Żyła główna dolna Aorta
(Vena cava interior) (Aorta)
do jej wnęki. Styka się ze bardzo dobrze ukrwione.
śledzioną, żołądkiem, trzustką Otrzymują krew tętniczą z trzech
i przeponą. źródeł - tętnic nadnerczowej
górnej, środkowej i dolnej - które
UNACZYNIENIE odchodzą odpowiednio od tętnicy
Podobnie jak inne gruczoły przeponowej dolnej, aorty i tętnic
wydzielania wewnętrznego, które nerkowych.
uwalniają hormony bezpośrednio W pobliżu nadnerczy tętnice te
do krwiobiegu, nadnercza są dzielą się na wiele małych gałązek,
U udowa nadnerczy™
Nadnercza pokrywa ochronna
torebka. Każde nadnercze ma
Tętnica
zewnętrzną warstwę korową
nadnerczowa
i wewnętrzną warstwę rdzeniową.
Doprowadza
utlenowaną krew Oba obszary zbudowane są
do tkanek z różnych rodzajów tkanek, które
nadnerczy
spełniają odmienne funkcje.
KORA NADNERCZY
Większą część gruczołu stanowi
kora nadnerczy (barwy żółtej).
W niej wytwarzane są i wydzielane
różnorodne hormony, określane
Nadnercza zbudowane są
z dwóch rodzajów tkanki - kory
i rdzenia. Każda część jest
odpowiedzialna za produkcję
innego rodzajów hormonów.
BRZUCH
Moczowody
(Uretrae)
Wprawdzie nadnercza znajdują
się na górnych biegunach nerek,
jednak nie należą one do układu
moczowego. Są gruczołami
wydzielania wewnętrznego, czyli
dokrewnymi, które wydzielają
hormony do krwiobiegu.
aby następnie wniknąć do tkanki
gruczołu na całej jego
powierzchni.
Każde nadnercze opuszcza tylko
jedna żyła: z prawego nadnercza
krew odpływa do żyły głównej
dolnej, a z lewego do żyły nerkowej
lewej.
wspólną nazwą kortykosteroidów.
Mają one duże znaczenie dla
kontroli metabolizmu, gospodarki
wodno-elektrolitowej i w reakcji
na stres. Kora nadnerczy wytwarza
również bardzo małe ilości
męskich hormonów płciowych
(androgenów).
RDZEŃ NADNERCZY
Ciemniejszy rdzeń nadnerczy
stanowi „splot" tkanki nerwowej,
który otacza gęsta sieć małych
naczyń krwionośnych. W nim
wytwarzane są hormony adrenalina
i noradrenalina. Hormony te
w odpowiedzi na stres
przygotowują organizm do „walki
lub ucieczki".
177
ATLAS ANATOMII

Nerki
Nerki są parzystymi narządami
leżącymi przy tylnej ścianie jamy brzusznej. Filtrują one krew
i regulują homeostazę środowiska wodnego organizmu.
Dwie nerki leżą przy tylnej
ścianie jamy brzusznej. Każda Frzckroj poprzeczny przes
nerka ma charakterystyczny
kształt ziarna fasoli i długość
około 10 cm. Jest koloru
czerwonobrązowego. Prawa nerka
(Ren dexter) Kora
Na przyśrodkowej lub (Cortex renis)
Położona jest nieco niżej od
wewnętrznej stronie znajduje się Obwodowa
nerki lewej ze względu na
wnęka nerki, przez którą naczynia obecność po prawej stronie warstwa nerki,
krwionośne wnikają do nerki wątroby w której znajdu-
i wychodzą z niej. Z wnęki ją się nefrony
wychodzą również lewy i prawy
moczowód, którymi mocz
odpływa z nerki do pęcherza Rdzeń nerki
moczowego. (Medulla renis)
Centralny obszar nerki
zbudowany z piramid
BUDOWA NEREK nerkowych
W nerce można wyróżnić trzy
obszary, z których każdy
uczestniczy w wytwarzaniu lub Wnęka nerkowa
zbieraniu moczu: (Hilus renalis)
• Kora nerki - jest najbardziej Miejsce,
Miedniczka w którym
zewnętrzną warstwą; jest blada wchodzą
nerkowa
i ma ziarnisty wygląd. (Pelvis renalis) i z którego
H Rdzeń nerki — utworzony Łączy się wychodzą
z tkanki koloru czerwonego, leży z moczowodem naczynia
pod korą nerki i przyjmuje postać we wnęce nerkowej krwionośne;
„piramid". tu zaczyna się
moczowód
• Miedniczka nerkowa - jest
centralnym obszarem, w którym
zbiera się mocz, ma kształt lejka
i przechodzi w moczowód.
Kielich nerkowy
Piramidy nerkowe
większy (przewód
WARSTWA ZEWNĘTRZNA (Pyramides renales)
zbiorczy)
Każda nerka pokryta jest mocną Tworzą rdzeń nerki
(Calix renalis majoris)
torebką włóknistą. Na zewnątrz i zawierają cewki
Mocz spływa do
nerkowe zbiorcze
nerek znajduje się warstwa ochronnej miedniczki przez
tkanki tłuszczowej, którą otacza kielichy, do których
powięź nerkowa - mocna tkanka wpuklają się brodawki
nerkowe
łączna łącząca nerki i nadnercza
z otaczającymi strukturami.

Nerki są odpowiedzialne za
oczyszczanie krwi z produktów Moczowód *
V
Torebka włóknista
(Ureter)
przemiany materii. Każda składa (Casula fibrosa) \r
Wyprowadza mocz z mied-
się z trzech części: kory, rdzenia Zbita tkanka łączna
niczki nerkowej do pęcherza
i miedniczki nerkowej. otaczająca z zewnątrz nerkę
moczowego

lNerrony nerki
Ktębuszek W nerkach pracuje bez przerwy włosowatych kłębuszka, które
nerkowy ponad milion mikroskopijnych otacza torebka, tzw. torebka
Tętniczka nefronów. Każdy nefron składa się Bowmana, będąca poszerzonym
doprowadzająca z ciałka nerkowego położonego w ko- fragmentem cewki nerkowej. Płyn
Torebka rze nerki, od którego odchodzi długa przefiltrowany z krwi wnika do
Bowmana cewki nerkowej i tam jest dalej
wypustka, cewka, w kształcie pętli.
Tętniczka
• Ciałko nerkowe. przetwarzanny.
odprowadzająca
Zbudowane jest z pętli naczyń • Cewka nerkowa.
Cewka Rozpoczyna się w torebce
Cewka bliższa
zbiorcza Woda i rozpuszczone w niej Bowmana, wnika w głąb kory,
(proksymalna)
substancje z krwi tętniczej a następnie zawraca jako pętla
przenikają przez błonę w ktębuszku Henlego. Wytworzony mocz
Cewka dalsza
(dystalna) nerkowym. Płyn ten, czyli mocz ostatecznie spływa do cewki
pierwotny, spływa do cewek zbiorczej, która odprowadza go
nerkowych, gdzie jest dalej do miedniczki nerkowej.
Pętla Henlego przetwarzany.

178

Unaczynienie nerek
Zadaniem nerek jest fil-
trowanie przepływającej -
przez nie krwi. Aby wyko-
nać to zadanie, nerki są
bardzo bogato unaczynio-
ne. Podobnie jak w innych
narządach, dopływa do
nich krew tętnicza, a od-
pływa z nich krew żylna.
Krew tętnicza dopływa do nerek
przez lewą i prawą tętnicę nerko-
wą, które bezpośrednio odchodzą
od tętnicy głównej - aorty. Prawa
tętnica nerkowa jest dłuższa niż
lewa, gdyż aorta biegnie nieco na
lewo od linii pośrodkowej ciała.
U 30% ludzi występuje dodatkowa
tętnica nerkowa.
TĘTNICE NERKOWE
Tętnice nerkowe wnikają do nerek
we wnękach i dzielą się na tętnice
segmentowe (3-5), a te z kolei
dzielą się na tętnice płatowe. Tętnice
segmentowe nie łączą się ze sobą.
Tętnice międzypłatowe nerki
biegną między piramidami
nerkowymi i rozgałęziają się,
tworząc tętnice łukowate, które
biegną wzdłuż granicy pomiędzy
korą z rdzeniem nerki. Liczne
tętnice międzypłacikowe odchodzą
od tętnic łukowatych i wnikają do
kory. Płynie nimi krew do
kłębuszków nerkowych - nefronów,
w których zachodzi proces filtracji
krwi, usuwanie zbędnych
produktów przemiany materii oraz
wody.
ODPŁYW KRWI ŻYLNEJ
Krew powraca przez żyty
międzyplacikowe, żyły łukowate,
żyły międzypłatowe docierają do
żyły nerkowej, a następnie do żyły
głównej dolnej, największej żyły
zbierającej krew z jamy brzusznej.
BRZUCH
Piramida nerkowa
(Pyramidis renalis)
Żyta łukowata Tętnica segementowa
(Vena acuata) (Arteria segmentalis)
Tętnica łukowata
(Arteria acuata)
Tętnica nerkowa \s
(Arteria renalis)
Doprowadza krew
z aorty do nerki
Żyta nerkowa
(Vena renalis)
Odprowadza przefiltro-
waną krew z nerki do
żyły głównej dolnej
Żyta międzypłatowa
(Vena interiobaris)
Tętnica międzyptatowa
(Arteria interiobaris)
Tętnica
międzypła-
cikowa (Arteria Kj~
interlobularis)
Żyta Moczowód
międzyptacikowa (Ureter)
(Vena interiobularis)
Nerki filtrują codziennie około
1700 litrów krwi. Tętnice nerkowe,
które doprowadzają krew,
odchodzą od aorty - głównej
tętnicy organizmu.
rozwojowe
We wczesnym okresie płodowym do złączenia się obu nerek ich dolny-
nerki leżą bardzo biisko siebie mi biegunami. W rezultacie powstaje
w miednicy, później przemieszczają nerka w kształcie litery U. Leży ona
się ku górze na swoje docelowe zwykle niżej niż prawidłowe nerki
miejsce przy tylnej ścianie brzucha,
pod przeponą. Bardzo rzadko nerki • Agenezja nerki
oraz związane z nimi struktury nie Bardzo rzadko dziecko rodzi się
rozwijają się prawidłowo, co prowa- z tylko jedną nerką. Jedyna nerka
dzi do powstania wad wrodzonych: powiększa się i pracuje bardzie]
wydajnie, przez co możliwe jest
• Nerka podkowiasta zupełnie normalne życie.
Mniej więcej u jednego dziecka na
sześćset w czasie rozwoju dochodzi • Podwójne moczowody
Niektóre dzieci rodzą się z podwój-
Nerka podkowiasta jest wadą nymi moczowodami. Ta wcale
rozwojową, powstaje w wyniku nierzadka wada może występować
połączenia się ze sobą po jednej lub po obu stronach i może
biegunów dolnych obu nerek. dotyczyć całych moczowodów lub
Nie zaburza to czynności nerek. tylko ich części.
179
ATLAS ANATOMII

Pęcherz i moczowody
Moczowody odprowadzają wytworzony w nerkach mocz do pęcherza moczowego.
Mocz gromadzi się w pęcherzu moczowym do czasu wydalenia go
z organizmu przez cewkę moczową.
Mocz jest stale wytwarzany Przekrój czołowy przez pęcherz i cewkę moczową kobiety
w nerkach i spływa do pęcherza
Btona śluzowa \f
moczowego dwoma moczowodami.
(Tunica mucosa)
Wewnętrzną warstwę pęcherza moczowego Fałdy pęcherza
\J
PĘCHERZ MOCZOWY stanowi btona śluzowa pokryta specjalnym Uwypuklenia warstwy wewnętrznej
Mocz gromadzi się w pęcherzu do nabłonkiem przejściowym; jest on odporny do światta pęcherza pozwalają
na zmianę stężenia moczu na rozciąganie się pęcherza
czasu wydalenia przez cewkę
w czasie napełniania moczem
moczową. Pusty pęcherz moczowy
ma kształt piramidy, na jego
ścianach tworzą się fałdy, które Moczowód
\l
wygładzają się, gdy pęcherz moczowy (Ureter)
wypełnia mocz. Położenie pęcherza
moczowego jest zmienne: Mięsień wypieracz
• U dorosłych pusty pęcherz leży Mięsień ściany
nisko w miednicy, a wypełniony pod- pęcherza moczowe-
nosi się i wnika do jamy brzusznej. go, który zawiera
włókna biegnące
• U dzieci pęcherz moczowy poło- we wszystkich
żony jest wyżej w jamie brzusznej - kierunkach; Ujścia
nawet wtedy gdy jest pusty. umożliwia moczowodów
obkurczanie się (Ostia ureterisj
• Ściany pęcherza moczowego
tworzy mięsień, tzw. mięsień pęcherza i wydalanie
moczu
wypieracz, dzięki któremu pęcherz
moczowy może się obkurczać
i wydalać swą zawartość.
Trójkąt —
TRÓJKĄT PĘCHERZA pęcherza V
(Trigonum
Jest trójkątnym obszarem ściany Ujście \J
vesicae)
pęcherza leżącym na podstawie wewnętrzne
Gtadki, trójkątny cewki moczowej
pęcherza. W czasie skurczu odcinek po-
'" <i (szyja pęcherza)
mięśniowa ściana pęcherza zapobiega wierzchni pęcherza
(Ostium urethrae
cofaniu się moczu do moczowodów. moczowego poto-
internum) (Cervix
Mięśniowy zwieracz leżący dookoła żony między
vesicae)
ujściami moczo-
ujścia cewki moczowej zamyka jej
wodów a ujściem \J
światło do czasu wydalania moczu wewnętrznym Cewka moczowa
na zewnątrz. cewki moczowej (Urethra)

Pęcherz moczowy jest dostatecznie wewnętrzny zwieracz \ j

elastyczny, by rozciągać się
w czasie napełniania moczem.
Zbudowany jest on z silnych włó-
kien mięśniowych, które ułatwiają
wypieranie moczu w razie potrzeby.
cewki moczowej Ujście zewnętrzne cewki V
Sprawuje kontrolę nad moczowej
wypływem moczu (Ostium urethrae externum)
U kobiet znajduje się tuż
z pęcherza
powyżej wejścia do pochwy

anatomicznej mężczyzny kobiety

Kobieta Mężczyzna W związku z obecnością narządów
rozrodczych usytuowanie pęcherza
moczowego, wielkość, kształt oraz
położenie cewki moczowej są inne
Pęcherz moczowy Pęcherz u mężczyzn i kobiet.
(Ves/ca urinaria) moczowy • U mężczyzn cewka moczowa ma
Położony jest (Vesica urinaria)
w miednicy niżej, Położony jest długość około 20 cm, przechodzi
przed pochwą w miednicy, przez gruczoł krokowy, a następnie
i macicą, z tyłu za wyżej, między wzdłuż prącia, by zakończyć się
kością łonową kością łonową ujściem zewnętrznym.
z przodu
• U kobiet cewka moczowa ma
i odbytnicą
z tyłu od 3 do 4 cm długości i kończy się
przed wejściem do pochwy.

Cewka
Cewka moczowa moczowa
(Urethra) (Urethra) Główna różnica między męskimi
Żeńska cewka ma Męska cewka X
w ^
i żeńskimi drogami moczowymi
długość 3-4 cm moczowa jest polega na długości cewki
znacznie dłuższa moczowej. U dorosłego
ciągnie się do
końca prącia mężczyzny cewka moczowa jest
pięć razy dłuższa niż u kobiety.

180

Moczowody
Moczowody są przewoda-
mi mięśniowymi, którymi
mocz spływa w kierunku
pęcherza moczowego.
Każdy moczowód kurczy
się i rozkurcza, aby pobu-
dzić przepływ moczu.
Moczowody są wąskimi
cienkościennymi przewodami
mięśniowymi w kształcie rury,
którymi mocz spływa z nerek do
pęcherza moczowego.
Każdy z dwóch moczowodow
ma długość 25-30 cm i szerokość
około 3 mm. Zaczynają się one
w nerkach i schodzą wzdłuż tylnej
ściany brzucha, przekraczają kostną
krawędź (tzw. wchód) miednicy
i łączą się z pęcherzem moczowym
na jego tylnej ścianie.
CZĘŚCI MOCZOWODU
Każdy moczowód składa się
z trzech anatomicznie różnych
odcinków:
• Miedniczka nerkowa
Jest pierwszym odcinkiem
moczowodu, który leży we wnęce
nerki. Ma ona kształt lejka i zbiera
mocz z kielichów nerkowych.
Zwęża się, tworząc przewód
moczowodu. Miejsce połączenia
miedniczki nerkowej z moczowodem
jest najwęższą częścią na całej
długości moczowodu.
• Część brzuszna
Moczowód schodzi przez jamę
brzuszną, a następnie nieznacznie
zbliża się w kierunku linii
pośrodkowej, dochodzi do brzegu
miednicy i wnika w miednicę.
W jamie brzusznej moczowód leży
za otrzewną - błoną wyścielającą
jamę brzuszną.
• Część miedniczna
Moczowód wchodzi do miednicy,
przebiegając przed rozgałęzieniem
tętnicy biodrowej wspólnej. Biegnie
do dołu na tylnej ścianie miednicy
i wnika do tylnej ściany pęcherza
moczowego.
BRZUCH
Widok moczowodow i pęcherza moczowego od tyłu
Gruczoł nadnerczowy Prawa nerka
(Glandula suprarenalis) (Ren dexter)
Znajduje się powyżej
górnego bieguna
każdej nerki Miedniczka nerkowa ' /
(Pelvis renalis)
Pierwsza część moczo-
wodu rozpoczynająca
Lewa nerka się we wnęce nerki
(Ren sinister)
Przekrój poprzeczny
przez moczowód
Nabłonek dróg mo- \y
Błona czowych (Urothelium)
Nabłonek wielowarstwo-
podśluzowa
(Tunica sub- wy (przejściowy) wyście-
mucosa) lający wnętrze moczowo-
Podporowa du; stanowi przedłużenie
tkanka tączna nabłonka wyścielającego
miedniczkę nerkową
i pęcherz moczowy
Światło i
moczowodu
Okrężnica
(Colon)
Moczowód
Błona mięśniowa V
(Ureler)
(warstwa podłużna)
(Tunica muscularis)
Błona mięśniowa y
Odbytnica (warstwa okrężna)
(Rectum)
-J
Pęcherz moczowy
(Vesica urinaria)
Błona zewnętrzna
(Tunica adventitia) \j
Zewnętrzna ochronna
warstwa pokrywająca
Mięśniówka w ścianie moczowód; utworzona
moczowodow kurczy się, co z cienkiej błony
surowiczej
powoduje aktywne przesuwanie
moczu do pęcherza moczowego.
Czynność ta określana jest
mianem „perystaltyki".
Moczowód w badaniu radiologicznym
Moczowodu nie widać na przeglą- w urografii. W badaniu tym do żyły
dowym zdjęciu rentgenowskim. wstrzykuje się środek kontrastowy,
Można jednak zobaczyć wysycone który uwidacznia się na zdjęciu
solami wapnia kamienie nerkowe, rentgenowskim. Środek ten jest
gdy te znajdują się w jednym następnie zagęszczany i wydalany
z przewężeń moczowodu. przez nerki. Zdjęcia rentgenowskie
wykonywane w określonych
UROGRAFIA odstępach czasu ukazują przebieg
Nerki, moczowody i pęcherz moczowodow na odcinku od nerek
moczowy można uwidocznić do pęcherza moczowego.
W moczowodach widać miejsca
To badanie radiologiczne układu poszerzone i zwężone, co
moczowego z kontrastem ukazuje spowodowane jest obecnością fal
dwa prawidłowe moczowody, perystaltycznych, które przepychają
które przebiegają przez całą mocz w kierunku pęcherza
długość jamy brzusznej. moczowego.
181
ATLAS ANATOMII

Układ rozrodczy
męski
Do układu rozrodczego męskiego należą:
prącie, moszna i dwa jądra (leżące w mosznie).
Wewnętrzne struktury układu rozrodczego leżą w miednicy.
Struktury wchodzące w skład układu
Przewód Pęcherzyki
rozrodczego męskiego są odpowie- wytryskowy nasienne
dzialne za wytwarzanie plemników (Ductus (Vesiculae
i nasienia oraz przenoszenie ich poza ejaculatorius) seminales)
organizm. W odróżnieniu od innych Miejsce połączenia Matę gruczoły
narządów nie osiągają one pełnej nasieniowodu leżące z tyłu
z pęcherzykami pęcherza
sprawności i dojrzałości aż do
nasiennymi moczowego
okresu pokwitania. i wytwarzające
Nasieniowód \ gęstą ciecz,
CZĘŚCI SKŁADOWE (Ductus deferens) ,. która miesza się
Przewód, którym te z nasieniem
Układ rozrodczy mężczyzny składa przemieszczają się
się z wielu wzajemnie powiązanych plemniki z najądrza
części: do gruczołu
• Jądra - parzyste jądra są zawieszone krokowego
w mosznie. Plemniki wytwarzane Pęcherz
moczowy
w jądrach przenoszone są poprzez Prącie (Ves/ca
cewki lub kanaliki do najądrza. (Penis) urinaria)
• Najądrze - w czasie ejakulacji Transportuje
w różnym Odbytnica
nasienie opuszcza najądrza i wnika (Rectum)
czasie nasienie
do nasieniowodu. i mocz
• Nasieniowód - nasienie prze-
mieszcza się wzdłuż nasieniowodu,
przewodu mięśniowego, który Gruczoł krokowy
przechodzi przez gruczoł krokowy. (Prostata)
• Pęcherzyki nasienne - wychodząc Otacza cewkę
Cewka moczową w okolicy
z nasieniowodów, plemniki mieszają moczowa podstawy pęcherza;
się z płynem wytwarzanym przez męska dostarcza bogatego
pęcherzyki nasienne w tzw. (Urethra w enzymy pfynu,
przewodzie wytryskowym. masculina) który pomaga
• Gruczoł krokowy - w obrębie aktywować nasienie
gruczołu krokowego przewód Najądrze (Epididymis)
wytryskowy opróżnia się do cewki Parzyste struktury w kształcie
Moszna
moczowej. (Scrotum) przecinka lezące w pobliżu
• Prącie - po przejściu przez Jądro (Testis) jądra, do których przecho-
Znajdują się w niej jądra; Miejsce, w którym wytwarzane są plemniki
gruczoł krokowy cewka moczowa panuje tam niższa temperatura dzą plemniki; tam dojrzewają
(męskie komórki płciowe) i produkowany i są magazynowane
przebiega przez środek prącia. niż w reszcie ciata jest testosteron (męski hormon płciowy)

Narządy płciowe zewnętrzne

Narządy płciowe zewnętrzne są to łącznej, w którym leżą jądra.
te fragmenty układu rozrodczego, W linii pośrodkowej znajduje się
Nasada które widać w okolicy łonowej, przegroda, która oddziela od siebie
prącia
(Radix podczas gdy inne odcinki są ukryte oba jądra.
penis) w jamie miednicy. Może wydawać się dziwne,
Do męskich narządów płciowych że jądra znajdują się w okolicy tak
zewnętrznych należą: narażonej na urazy bez należytej
• moszna, ochrony, jaką zapewnia jama ciała,
Trzon
Zolądź • prącie. jednak do wytwarzania nasienia
prącia
(Corpus prącia U dorosłych osób otoczone są one muszą przebywać w niższej
penis) (Glans gęstym owłosieniem łonowym. temperaturze.
penis)
MOSZNA PRĄCIE
Moszna jest luźnym workiem Największą część prącia stanowi
utworzonym ze skóry i tkanki tkanka jamista, która wypełnia się
krwią podczas pobudzenia
Zewnętrzne narządy płciowe płciowego i wzwodu. Cewka
Moszna - męskie składają się z moszny moczowa, którą przepływa mocz
(Scrotum) i prącia, które leżą w okolicy i nasienie, biegnie przez całą
tonowej. U dorosłych nasadę długość prącia.
prącia otacza owłosienie łonowe.

182
 NARZĄDY PŁCIOWE

Gruczoł krokowy (stercz; prostata)

Gruczoł krokowy stanowi
ważną część męskiego
układu rozrodczego, Lokalizacja gruczołu krokowego
dostarczając płynnej
wydzieliny, bogatej
w enzymy, która stanowi
do jednej trzeciej objętości
nasienia.

Gruczoł krokowy długości około

3 cm leży tuż pod pęcherzem Trójkąt pęcherza
Pęcherz (Trigonum vesicae)
moczowym i otacza pierwszy
moczowy
odcinek cewki moczowej. Jego (Ves/ca
podstawa łączy się ściśle z podstawą urinaria)
pęcherza moczowego, a zaokrąglona Część sterczowa
(przednia) powierzchnia znajduje Torebka cewki moczowej
(Capsula) (Pars prostatica urethrae)
się tuż za spojeniem łonowym.
Ujścia przewodów Gruczoł krokowy (stercz)
TOREBKA wytryskowych (Prostata)
Gruczoł krokowy otoczony jest
mocną torebką utworzoną z tkanki
Zatoka sterczowa
łącznej włóknistej. Na zewnątrz (Sinus prostaticus)
torebki znajduje się kolejna
warstwa tkanki łącznej włóknistej, Gruczoł opuszkowo
tzw. powięź sterczą. -cewkowy
(Glandula
BUDOWA WEWNĘTRZNA
Cewka moczowa, która odprowadza
mocz z pęcherza moczowego,
biegnie pionowo przez środek
gruczołu krokowego; jest to tzw. Przekrój poprzeczny
część sterczowa cewki moczowej.
Przewody wytryskowe łączą się
przez gruczoł krokowy
z częścią sterczowa cewki moczowej Ciato gąbczaste Ptat przedni włók-
(Corpus spongiosum) nisto-mięśniowy
w obrębie wzgórka nasiennego.
Gruczoł krokowy zbudowany
jest z płatów, jednak nie są one tak
wyraźnie odgraniczone jak
w innych narządach:
• Płat przedni - leży przed cewką
moczową i tworzy go głównie
tkanka włóknisto-mięśniowa; Ciato jamiste
(Corpus cavemosum)
I Płat tylny - leży za cewką
moczową, poniżej przewodów
Cewka moczowa
wytryskowych;
męska
• Płaty boczne - dwa płaty boczne (Urethra masculina)
leżą po obu stronach cewki Zatoka ster-
moczowej; tworzą główną część Prostata leży u podstawy pęcherza czowa (Sinus
Splot na-
prostaticus)
gruczołu; moczowego i otacza cewkę czyń krwio-
• Płat środkowy - leży pomiędzy moczową. Jest twarda, ma gtadką Powięź sterczą nośnych
cewką moczową a przewodami powierzchnię i wielkość orzecha (Fascia prostatae)
Wzgórek nasienny
wytryskowymi. włoskiego. (Colliculus seminaiis)

Pęcherzyki nasienne
Bańka nasieniowodu r Nasieniowód Parzyste pęcherzyki nasienne są do- małego palca. Leży za pęcherzem
(Ampula ductus deferentis) (Ductus
datkowymi gruczołami występujący- moczowym przed odbytnicą. Dwa
deferens)
mi w męskim układzie rozrodczym. pęcherzyki nasienne przypominają
Wytwarzają one gęstą, zasadową kształtem literę V
ciecz zawierającą cukier (fruktozę),
która stanowi główną część nasienia. OBJĘTOŚĆ PROSTATY
Prostata ma objętość około 10-15 ml,
BUDOWA I KSZTAŁT kształtem przypomina kasztan
Pęcherz Każdy pęcherzyk nasienny ma jadalny. Zbudowana jest głównie
moczowy
wydłużony kształt i wielkość z krętych kanalików wydzielniczych,
(Ves/ca urinaria)
które mają mięśniową ścianę.
Pęcherzyki nasienne leżą z tylu Wydzielina gruczołu wypływa
Pęcherzyk
Gruczoł pęcherza moczowego. Wydzielina przez przewód pęcherzyka
nasienny
(Vesicula krokowy przechodzi do nasieniowodu, nasiennego, który łączy się w gru-
seminalis) (Prostata) który opróżnia się do części czole krokowym z nasieniowodem,
sterczowej cewki moczowej. tworząc przewód wytryskowy.

183
ATLAS ANATOMII

Jądra, moszna
i najądrza
Jądra, które są zawieszone w worku mosznowym, wytwarzają nasienie.
W mosznie znajdują się również dwa najądrza - długie, poskręcane przewody,
które łączą się z nasieniowodami.
Parzyste jądra mają zwartą
konsystencję, są ruchome, owalne, Zawartość nioszny w przekroju strzałkowym
długości 4 cm i szerokości 2,5 cm.
Leżą w worku mosznowym
stanowiącym uwypuklenie
przedniej ściany jamy brzusznej. Powrózek nasienny —
Od góry łączą się z powrózkiem (Funiculus spermaticus)
nasiennym, na którym są
zawieszone. Nasieniowód Skóra moszny
(Ductus deferens) Skóra moszny jest lekko
pomarszczona i ma
KONTROLA TEMPERATURY ciemniejszy odcień
Wartościowe nasienie może być Głowa najądrza
wytwarzane tylko wtedy, gdy jądra (Caput epididymidis)
mają o 3 stopnie niższą Łączy się z jądrem
temperaturę niż wnętrze ciała. za pomocą przewo-
dzików odprowa- Jądro
Włókna mięśniowe leżące (Testis)
dzających jądra
w powrózku nasiennym i w ścianie
moszny pomagają w regulacji Przewodziki
temperatury moszny. Unoszą jądra, odprowadzające
jądra (Ductuli Ptaciki jądra
gdy jest zimno, i opuszczają, gdy
efferentes testis) (Lobulus testis)
temperatura jest za wysoka. Transportują W każdym ptaciku znajduje
plemniki z jądra do się od jednej do czterech
NAJĄDRZE najądrza cewek nasiennych,
w których wytwarzane są
Najądrze jest twarde, wydłużone Sieć jądra plemniki; w otaczającej
w kształcie przecinka, ściśle wiąże (Rete testis) cewki nasienne tkance
się z górnym biegunem jądra, Sieć kanalików tącznej leżą komórki
i biegnie wzdłuż tylnej położona Leydiga, które produkują
w dolnej części męskie hormony płciowe
powierzchni jądra. Najądrze śródjądrza
gromadzi wytwarzane w jądrach
nasienie. Jest ono utworzone Trzon Błona biaława
najądrza (Tunica albuginea)
z silnie poskręcanych Każde jądro otoczone
(Corpus
przewodzików, które po epididymidis) jest mocną torebką
wyprostowaniu miałyby około Dojrzale ochronną
6 metrów długości. plemniki
Z ogona najądrza wychodzi magazynowane
są w najądrzu
nasieniowód. Przewód ten
odprowadza nasienie ku górze Jądra są parzystymi gruczołami
do powrózka nasiennego i do jamy Ogon najądrza płciowymi męskimi, które
(Cauda
miednicy. wytwarzają nasienie. Jądra
epididymidis)
i przylegające do nich najądrza
leżą w miękkiej mosznie.

Przekrój poprzeczny przez moszne

Przekrój przez mosznę Mosznę tworzy wiele warstw, które • trzech warstw powięzi
PRZÓD w pewnym stopniu odzwierciedlają pochodzących z trzech warstw
Błona kurczliwa V
z powięzią budowę przedniej ściany jamy mięśni ściany brzucha z włóknami
brzusznej. mięśnia dźwigacza jądra;
• osłonki pochwowej jądra,
Powięź WARSTWY MOSZNY śliskiej błony surowiczej
nasienna Moszna zbudowana jest ze: - podobnej do otrzewnej brzusznej,
zewnętrzna • skóry, która jest cienka, która zawiera niewielką ilość płynu;
pomarszczona i pigmentowana; płyn nawilża ją i umożliwia ruch
Powięź v/ • błony kurczliwej, warstwy tkanki jądra wewnątrz otaczających
Mięsień dzwigacz nasienna łącznej, w której leżą mięśnie gładkie; tkanek.
jądra z powięzią wewnętrzna W odróżnieniu od ściany
Moszna, w której mieszczą się brzucha, wśród warstw
Osłonka y jądra, wisi na zewnątrz ciała. otaczających jądra nie ma tkanki
pochwowa jądra Zbudowana jest ze skóry tłuszczowej, co pomaga
i leżących pod nią kilku warstw w utrzymaniu niższej
TYŁ ochronnych. temperatury.

184
 NARZĄDY PŁCIOWE

Ukrwienie jąder
Krew tętnicza dopływa
do jąder naczyniami Żyła główna dolna
odchodzącymi od aorty (Vena cava interior)
brzusznej, które schodzą
do worka mosznowego.
Naczynia
Odpływ krwi żylnej nerkowe
odbywa się tą sama
drogą, lecz w przeciwnym
kierunku.
Tętnica główna
W życiu płodowym jądra rozwijają (Aorta)
Naczynia Najważniejsze
się wewnątrz jamy brzusznej; przed jądrowe naczynie
porodem zstępują do worka w powrózku hwionośne
mosznowego, gdzie pozostają przez nasiennym brzucha
resztę życia. Naczynia zaopatrujące
jądra w krew pochodzą z aorty Żyła i tętnica
brzusznej i wraz z jądrami zstępują jądrowa
do moszny. (Vena et arteria
testicularis)
TĘTNICE JĄDRA
Parzyste tętnice jądrowe są długie,
wąskie i odchodzą od aorty
brzusznej. Następnie schodzą po
tylnej ścianie jamy brzusznej, zanim Splot
wejdą do pierścienia pachwinowego wiciowaty
głębokiego i kanału pachwinowego. (Plexus
Po drodze krzyżują się pampiniformisj
z moczowodem. Splot zylny,
który ochładza
Tętnica jądrowa opuszcza kanał krew tętniczą
pachwinowy w powrózku płynącą do
nasiennym i wchodzi do moszny, jąder
gdzie zaopatruje w krew jądro
i łączy się z tętnicą nasieniowodu. Kanał
pachwi-
nowy
ŻYŁY JĄDRA (Canalis
Żyły jądrowe tworzą się w jądrach inguinalis)
i najądrzach. Ich przebieg różni się
od przebiegu tętnic jądrowych
w powrózku nasiennym, gdzie
zamiast jednej żyły występuje sieć
naczyń żylnych, tzw. splot wiciowaty.
W jamie brzusznej prawa żyła
jądrowa uchodzi do żyły głównej
dolnej, a lewa do żyły nerkowej
lewej.

Jądra są zaopatrywane w krew

przez długie naczynia
zaczynające się wysoko w jamie Jądra
(Testes)
brzusznej. Dzięki nim jądra mogą
Lewe jądro położone jest
zstąpić do moszny we wczesnym zwykle trochę niżej niż prawe
okresie życia.

Jądro otacza z zewnątrz mocna Szacuje się, że długość cewek

odporna torebka zwana błoną
białawą, od której odchodzą liczne
przegródki łącznotkankowe dzielące
jądro mniej więcej na 250 płacików.
W stożkowatych płacikach jądra
znajduje się od jednej do czterech
krętych cewek nasiennych,
w których wytwarzane są plemniki.
Ten obraz mikroskopowy
przedstawia cewkę nasienną
w przekroju. Rozwijające się
plemniki (czerwone) znajdują
się we wnętrzu cewki,
otoczonej przez komórki
Leydiga (zielone).
nasiennych w jednym jądrze
wynosi około 350 metrów.
CEWKI NASIENNE
Plemniki wytwarzane w krętych
cewkach nasiennych gromadzone są
w prostych cewkach nasiennych
łączących się w sieć jądra, z której
są odprowadzane do najądrza.
Między krętymi cewkami
nasiennymi leżą grupy
wyspecjalizowanych komórek
śródmiąższowych (Leydiga), które
produkują hormony, np.
testosteron. .,;.

185
ATLAS ANATOMII

Prącie
Prącie jest męskim narządem kopulacyjnym. Jest utworzone z tkanek,
które mogą ulec erekcji. W chwilach wzwodu podczas stosunku
płciowego prącie przekazuje nasienie do pochwy.
Prącie tworzą głównie trzy
Pęcherz moczowy
kolumny tkankowe: dwa ciała (Vesica urinaria)
jamiste i nieparzyste ciało
gąbczaste, które budową
przypominają gąbkę. Mogą one
wypełniać się krwią, co prowadzi
Gruczot krokowy
do wzwodu. (stercz)
(Prostata)
BUDOWA PRĄCIA
W pobliżu prącia znajduje się
niewiele tkanki mięśniowej, która Cewka moczowa
ogranicza się do nasady prącia. część sterczowa
(Pars prostatica urethrae)
Trzon prącia i żołądź są pozbawione Przechodzi przez
włókien mięśniowych. gruczoł krokowy Gruczot opuszkowo-
Prącie składa się z następujących -cewkowy
części: (Glanduia bulbourethralis)
• Nasada albo korzeń prącia - jest Znany jest jako gruczoł
nieruchomą częścią prącia Cowpera; dostarcza
Nasada prącia wydzieliny bogatej
utworzoną przez podstawy
(korzeń prącia) w cukry do nasienia
poszerzonych ciał jamistych i ciała (Radix penis)
gąbczastego, pokryte włóknami
mięśniowymi.
I Trzon - gdy prącie jest wiotkie, Cewka moczowa
trzon zwisa; tworzą go ciała jamiste (Urethra)
Biegnie przez
i ciało gąbczaste, tkanka łączna oraz
catą długość penisa
naczynia krwionośne i chłonne. wewnątrz ciała
• Zołądź - koniec prącia tworzy gąbczastego
rozszerzone na kształt stożka
zakończenie ciała gąbczastego,
Ciata jamiste
w którym znajduje się ujście (Corpora cavernosa)
zewnętrzne cewki moczowej. Trzon prącia Cylindryczne struktury
(Corpus penis) tkankowe, które wypełniają
• Skóra - przedłużenie skóry
moszny; jest cienka, ciemna się krwią i ulegają erekcji
i nieowłosiona. Jest ona luźno Ciato gąbczaste ^
przymocowana do leżącej poniżej (Corpus spongiosum)
powięzi, tworzy fałdy, gdy penis Tkanka otaczająca cewkę
jest wiotki. moczową, która może ulec
Na końcu przednim skóra erekcji i tworzy źotądź
wystaje poza obrys prącia,
tworząc podwójną warstwę, która — Korona żołędzi
Żołądź prącia (Corona giandis)
pokrywa żołądź; jest to
napletek. (Glans penis)
Główka prącia;
zwykle okryta
W prąciu anatomicznie wyróżnia napletkiem, rękawem
się trzy części: nasadę, trzon utworzonym ze skóry,
i żołądź. który usuwa się Ujście zewnętrzne cewki moczowej
podczas obrzezania (Ostium urethrae externum)

Żyta grzbietowa powierzchowna prącia

Tętnica grzbietowa Na przekroju poprzecznym, na jamistych biegnie tętnica głęboka
(Vena dorsaiis superficialis penis)

a..
Żyta głęboka grzbietowa prącia prącia wysokości trzonu prącia, wyraźnie prącia, która dostarcza krwi
(Vena dorsaiis penis profunda) (Arteria dorsaiis penis) widać wzajemny układ ciał potrzebnej do erekcji.
Nerw grzbietowy jamistych i ciała gąbczastego,
prącia (Nervus / ,J~ Ciata naczyń krwionośnych i powięzi. TKANKA ŁĄCZNA
jamiste
dorsaiis penis) Największą część zajmują ciała Powięź głęboka prącia, niczym
\ (Corpora
Skóra cavernosa) jamiste i mniejsze ciało gąbczaste, rękaw, obejmuje ciała gąbczaste
(Cutis) i wzdłuż którego przebiega cewka i ciało jamiste, żyłę głęboką
Błona — moczowa. Przez każde z ciał grzbietową prącia, tętnice
biaława grzbietowe oraz nerwy. Na błonie
(Tunica Główna część prącia - trzon białawej leży luźna tkanka łączna,
albuginea) przez którą przechodzą żyły
- utworzony jest z ciał jamistych
Cewka moczowa Tętnica gtę- i ciata gąbczastego. Wypełniają powierzchowne. Skóra pokrywająca
(Urethra) boka prącia luźną tkankę łączną łączy się ściśle
się one krwią podczas
(Arteria pro- pobudzenia seksualnego, ze strukturami leżącymi poniżej
Ciało gąbczaste funda penis)
prowadząc do wzwodu. tylko w obrębie żołędzi.
(Corpus spongiosum)

186
 NARZĄDY PŁCIOWE

Mięśnie łączące się z prąciem

Wiele mięśni łączy się
z prąciem. Ich włókna
ograniczone są do nasady
prącia oraz otaczających Mięsień opuszkowo-
-gabczasty Mięsień kulszowo-jamisty
je struktur. Nie ma ich (Musculus (Musculus ischiocavernosus)
w trzonie ani w żołędzi. bulbospongiosus) Skurcz tego mięśnia pomaga
utrzymać wzwód prącia,
gdyż powoduje ucisk
Mięśnie te zbiorczo określa się jako u nasady ciat jamistych prącia
mięśnie powierzchowne krocza,
gdyż leżą one w okolicy między
odbytem a zewnętrznymi
narządami płciowymi.
W tym obszarze leżą trzy ważne
mięśnie:
• Mięsień poprzeczny
powierzchowny krocza Mięsień poprzeczny
Ten wąski, parzysty mięsień leży powierzchowny Mięsień zwieracz
tuż pod skórą przed odbytem. krocza zewnętrzny odbytu
(Musculus (Musculus sphincter
Biegnie po obu stronach od guzów
transversus perinei ani externus)
kulszowych kości miednicznej
superficialis)
skośnie do linii pośrodkowej
ciała.
• Mięsień opuszkowo-gąbczasty
Mięsień ten uciska podstawę ciata
gąbczastego, a więc i cewkę
moczową, pomagając wydalić jej
zawartość. Rozpoczyna się na
środku ścięgnistym krocza (lub
szwie pośrodkowym krocza),
który łączy obie strony krocza
i biegnie dookoła, obejmując
nasadę prącia.
• Mięsień kulszowo-jamisty
Mięsień ten jest przyczepiony do
guzów kulszowych kości
miednicznej, otacza odnogi
(inaczej nasadę) ciał jamistych
prącia po obu stronach. Skurcz
tych mięśni pomaga utrzymać
wzwód prącia.

Mięśnie znajdujące się w pobliżu

prącia określa się mianem mięśni
powierzchownych krocza.
Odbyt
Obejmują one podstawę prącia (Anus) Kość guziczna (Os coccygis)
i pomagają utrzymać wzwód.

Uk rwienie prącia
Naczynia tętnicze zaopatrujące
prącie spełniają dwie funkcje.
Żyła grzbietowa głęboka prącia Podobnie jak w innych narządach,
(Vena dorsalis penis profunda) zapewniają dopływ niezbędnej
ilości utlenowanej krwi. Ponadto
muszą one dostarczyć również
dodatkową ilość krwi, aby
umożliwić silne wypełnienie krwią
tkanki gąbczastej w chwili wzwodu
Tętnica grzbietowa prącia.
prącia
(Arteria dorsalis penis)
TĘTNICE
Wszystkie tętnice zaopatrujące
prącie w krew są gałęziami tętnicy
Ciało jamiste Krew dopływająca do prącia
(Corpus
pochodzi z tętnicy sromowej
cavernosum)
wewnętrznej. Tętnice głębokie
dostarczają krew do ciał
jamistych w czasie erekcji.
sromowej wewnętrznej. Tętnice
grzbietowe biegną po obu stronach
położonej w linii pośrodkowej ciała
żyły grzbietowej głębokiej prącia
i zaopatrują tkankę łączną i skórę.
Tętnice głębokie przebiegające
wewnątrz ciał gąbczastych prącia
odżywiają tkanki oraz umożliwiają
wypełnienie ciał jamistych podczas
wzwodu prącia.
ODPŁYW ŻYLNY
Żyła grzbietowa głęboka prącia
zbiera krew z przestrzeni jamistej,
a krew z leżącej powyżej tkanki
łącznej i skóry spływa do żyły
grzbietowej powierzchownej prącia.
Krew żylna z prącia odpływa do
położonej w miednicy żyły
sromowej.

187
ATLAS ANATOMII

Układ rozrodczy
żeński
Rola układu rozrodczego żeńskiego jest dwojaka.
Jajniki wytwarzają komórki jajowe gotowe do zapłodnienia,
a macica odżywia i chroni płód w czasie dziewięciu miesięcy ciąży.
Układ rozrodczy żeński składa się Strzępki jajowodu Macica - Jajowód
z narządów płciowych wewnętrznych (Fimbriae tubae) (Uterus) (Tuba uterina)
Wypustki w kształcie Wydrążony Rozciąga się od jajnika do
— jajników — oraz zewnętrznych.
palców znajdujące się wewnątrz narząd macicy; otrzymuje komórkę
na końcu jajowodu; mięśniowy, który jajową uwolnioną z |ajnika
NARZĄDY WEWNĘTRZNE obe|mu|ą dookota jajnik chroni i odżywia
Po obu stronach macicy leżą ptód
zawieszone na więzadłach dwa
jajniki. Mają one wielkość i kształt
migdalą. Powyżej jajników
znajdują się parzyste jajowody,
w których dochodzi do zapłodnienia
komórki jajowej. Zapłodniona
komórka jajowa następnie wędruje
wzdłuż jajowodu do macicy.
Macica leży w środkowej części
jamy miednicy. Wraz z rozwojem 1/
ciąży powiększa się i wchodzi do
jamy brzusznej. Pochwa, łącząca
szyjkę macicy ze sromem, może
ulec znacznemu rozszerzeniu
podczas porodu, gdyż jej ściany
tworzą część kanału rodnego.

NARZĄDY PŁCIOWE Jajnik

ZEWNĘTRZNE
Narządy płciowe zewnętrzne
u kobiety, określane jako srom
niewieści, leżą w miejscu, gdzie
znajduje się zewnętrzne wejście do
układu rozrodczego. Wejście do
pochwy znajduje się w przedsionku
pochwy, za zewnętrznym ujściem
cewki moczowej. Pokrywają je dwa
fałdy skórne leżące po obu
stronach, tzw. wargi sromowe
większe i mniejsze. Do przodu
i ku górze od warg sromowych
mniejszych leży łechtaczka.
Żeński układ rozrodczy składa się
z narządów zewnętrznych
i wewnętrznych. Narządy
wewnętrzne leżą w miednicy.
(Ovarium) Jajnik (przekrój
Miejsce wytwarzania w płaszczyźnie czołowej)
komórek jajowych; wytwarza (Ovarium)
hormony płciowe żeńskie Komórki dojrzewają
- estrogeny w pęcherzykach wewnątrz
jajnika w czasie cyklu
Więzadlo właściwe jajnika miesięcznego; zwykle
(Ligamentum ovarii proprium) w czasie cyklu uwalniana jest
tylko jedna komórka jajowa
Szyjka macicy
(Cervix uteri)
Pogrubiony dolny odcinek mięśniówki
macicy, który tączy pochwę z jamą
Więzadto szerokie macicy macicy
(Ligamentum latum uteri)
Podwójna warstwa btony
surowiczej; przechodzą tu
naczynia krwionośne Pochwa
(Vagina)
Cienkościenny w kształcie cylindra
narząd, który rozciąga się od szyjki macicy
otwiera się na zewnątrz na sromie

Położenie narządów płciowychźeńskich

i
U dorosłej kobiety wewnętrzne
narządy płciowe (które poza
jajnikami mają budowę cewkową)
leżą głęboko w miednicy i są
Moczowód chronione przez obręcz kostną
Miednica
kostna miednicy.
Inaczej jest u małych dzieci,
Jajnik u których miednica jest
stosunkowo płytka. U dziecka
Macica
Jajowód U dorosłej kobiety narządy
płciowe wewnętrzne leżą
głęboko wewnątrz jamy miednicy.
macica i pęcherz moczowy,
za którym się znajduje, mieszczą się
w dole jamy brzusznej.
WIĘZĄDŁO SZEROKIE
MACICY
Górną powierzchnię macicy oraz
jajników pokrywa otrzewna,
wyścielająca jamę brzuszną
i jamę miednicy. Tworzy ona
więzadło szerokie macicy, które
pomaga utrzymać macicę w jej
pozycji.

ś
Pęcherz
Pochwa Dzięki temu są chronione przez
moczowy
miednicę kostną.

188

Unaczynienie narządów płciowych
Układ rozrodczy żeński
jest zaopatrywany
w krew przez sieć
łączących się ze sobą
tętnic. Krew żylna
odpływa siecią naczyń
żylnych.
Uktad rozrodczy żeński zaopatrują
w krew cztery naczynia tętnicze:
• Tętnice jajnikowe - odchodzą od
aorty brzusznej i biegną do obu
jajników.
Gałązki odchodzące od tętnicy
jajnikowej przechodzą przez krezkę
jajnika, fałd otrzewnej, w którym
leży jajnik. Dostarczają one krew
do jajowodu i jajnika. W obrębie
krezki jajnika tętnica jajnikowa
łączy się z tętnicą maciczną.
• Tętnica maciczna - jest
odgałęzieniem dużej tętnicy
biodrowej wewnętrznej. Tętnica
maciczna dochodzi do macicy na
wysokości szyjki macicy, która jest
umocowana w miednicy więzadłami.
Tętnica maciczna łączy się
z leżącą wyżej tętnicą jajnikową,
a gałązki jej łączą się z tętnicami
leżącymi niżej i zaopatrują w krew
szyjkę macicy oraz pochwę.
• Tętnica pochwowa - jest gałązką
tętnicy biodrowej wewnętrznej.
Wraz z tętnicą maciczną zaopatruje
w krew ściany pochwy.
• Tętnica sromowa wewnętrzna
- dostarcza krew do dolnej
jednej trzeciej pochwy i odbytu.
ŻYŁY
W obrębie ścian pochwy i macicy
leżą sploty naczyń żylnych. Krew
z tych splotów spływa przez żyły
maciczne do żyły biodrowej
wewnętrznej.
Na ilustracji usunięto
powierzchowną warstwę
okrywającą narządy płciowe
żeńskie leżące w miednicy. Dzięki
temu uwidoczniono położone
poniżej naczynia.
Przedstawienie układu rozrodczego żeńskiego
NARZĄDY PŁCIOWE
Żyta maciczna Tętnica maciczna —
(Vena uterina) (Arteria uterina)
Spływa do niej krew ze Jest gałęzią tętnicy
splotów żylnych biodrowej wewnętrznej
leżących w ścianach tączy się z tętnicą
macicy i pochwy; jajnikową i zaopatruje
odprowadza krew trzon macicy
do żyty biodrowej
wewnętrznej
Tętnica jajnikowa
(Arteria ovarica)
Biegnie od aorty
brzusznej w dól do
miednicy i poprzez
więzadto
wieszadlowe
jajnika dochodzi
do jajnika
Żyta jajnikowa —'
(Vena ovarica)
Żyta, którą odpływa
krew z jajnika; kieruje
się do góry wzdłuż
tylnej ściany jamy
brzusznej i uchodzi
do żyły głównej dolnej
lub lewej żyły nerkowej
w jamie brzusznej
Tętnica pochwowa
(Arteria vaginaiis)
Dostarcza krew do
ściany pochwy
Tętnica sromowa wewnętrzna
(Arteria pudenda interna)
Zaopatruje dolną jedną trzecią
pochwy; jest gałęzią tętnicy
biodrowej wewnętrznej
W badaniu radiologicznym tzw. jamę macicy i wnika do jajowodów,
histerosalpingografii (HSG) można przepływa przez nie i na końcach
uwidocznić przebieg i światło jajowodów wypływa do jamy
narządów rozrodczych żeńskich. otrzewnowej.
W badaniu tym specjalny środek
cieniujący (kontrast) wprowadza OCENA JAJOWODÓW
się przez szyjkę do jamy macicy Czasami badanie HSG wykonuje
i jednocześnie wykonuje zdjęcia się, poszukując przyczyn
radiologiczne. Środek wypełnia niepłodności, aby ocenić drożność
jajowodów. Jeśli jajowody są
Na histerosalpingogramie widać niedrożne (np. w następstwie
jamę macicy (w środku) infekcji), środek cieniujący nie
wypełnioną kontrastem. Widać może przepłynąć przez całą
również, jak kontrast wydostaje długość jajowodów.
się przez jajowody do jamy
otrzewnowej.
189
ATLAS ANATOMII

Macica
Macica stanowi część układu rozrodczego żeńskiego.
Odżywia ona i chroni płód w czasie ciąży.
Macica jest wydrążonym narządem mięśniowym położonym w jamie miednicy.
W okresie rozrodczym kobiety,
gdy kobieta nie jest w ciąży, macica Jajowód (Tuba uterina) Dno macicy
v

ma około 7,5 cm długości i 5 cm Rozciąga się do jajników, obejmując je (Fundus uteri)

wolnym końcem, który kończy się Część trzonu macicy, leżąca
szerokości w najszerszym miejscu.
wypustkami w kształcie palców, tzw. powyżej ujścia macicznego
Jednak w ciąży może się bardzo strzępkami jajowodu jajowodów
rozciągnąć, aby zmieścić rozwijający
się płód.

BUDOWA
Macica składa się z dwóch części:
• Trzon macicy - stanowi górną
część macicy - jest on względnie Błona śluzowa macicy
\J Trzon macicy (Endometrium)
ruchomy, gdyż musi rozciągać się
(Corpus uteri) Wyściótka jamy macicy,
w czasie ciąży. Leżąca w środku Górna część macicy, która pogrubia się
jama macicy ma kształt trójkąta która tączy się podczas cyklu
i łączy się z parzystymi jajowodami. z dwoma jajowodami; miesięcznego, gdy
dolna część łączy się przygotowuje się do

m
• Szyjka macicy - leży u dołu
z szyjką i pochwą implantacji zarodka
macicy - jest to gruby mięśniowy
kanał, nieruchomy, gdyż łączy się
z otaczającymi strukturami
Mięsień macicy '
w miednicy. (Myometrium)
Gruba warstwa
ŚCIANY MACICY mięśni, w której leży
Najważniejsza część macicy - trzon większość naczyń
krwionośnych i nerwów
macicy - ma grubą ścianę Szyjka macicy
zaopatrujących macicę
zbudowaną z trzech warstw: (Cervix uteri)
• Omacicze - cienka zewnętrzna Wystaje do pochwy,
znajduje się na mej
osłonka, która przechodzi zewnętrzne ujście kanału Omacicze '
w otrzewną miednicy. szyjki macicy (Perimetrium)
• Mięsień macicy - tworzy tączy się z otrzewną
jamy miednicy,
największą część ściany macicy. stanowi śliską
H Błona śluzowa macicy warstwę tkanki
- delikatna wyspecjalizowana Sklepienie łącznej wyścielającą
wyściółka umożliwiająca (Fornix) miednicę
zagnieżdżenie zarodka po Płytkie zagłębienie
wytworzone przez szyjkę
zapłodnieniu. wnikającą do pochwy

Macica przypomina kształtem

odwróconą gruszkę. Jest ona Pochwa v/
zawieszona w jamie macicy za (Yagina)
pomocą fałdów otrzewnej, czyli Ujście macicy
(Ostium uteri)
więzadet.

Pozycja macicy •Htt

Macica Macica leży w miednicy między
w znacznym pęcherzem moczowym a odbytnicą.
tylopochyleniu Położenie jej jednak zmienia się
i zależy od stanu wypełnienia obu
narządów oraz pozycji ciała.
Macica —
w zwykłej POŁOŻENIE ZWYKŁE
pozycji Zwykle oś długa macicy tworzy
z osią pochwy kąt około 90 stopni.
Macica pochylona jest do przodu
Pęcherz - i leży na pęcherzu moczowym.
moczowy Ta pozycja macicy określana jest
terminem przodopochylenie.
U większości kobiet macica leży
na pęcherzu moczowym i odchyla
Pochwa się do tylu, kiedy pęcherz moczowy
napełnia się moczem. Może się
1 ona jednak znajdować w każdej
Odbytnica
innej pozycji pomiędzy dwiema
skrajnymi ukazanymi na ilustracji.
PRZODOZGIĘCIE
Niekiedy macica leży w zwykłej
pozycji, lecz jej oś, między szyjką
a dnem macicy, może zakrzywiać
się do przodu. Jest to tzw.
przodozgięcie.
TYŁOZGIĘCIE
Czasami oś macicy nie zgina się do
przodu, lecz do tyłu, a jej dno leży
przy odbytnicy. Jest to tzw.
tyłopochylenie.
Bez względu na swoją pozycję
wyjściową powiększająca się
w czasie ciąży macica zagina się
zwykle ku przodowi. Gdy ciężarna
macica znajdzie się w tylopochyleniu,
może upłynąć więcej czasu, zanim
osiągnie brzeg miednicy i będzie ją
można wyczuć podczas badania
palpacyjnego.

190

Macica w czasie ciąży
W ciąży macica musi się
powiększyć na tyle, aby
pomieścić rosnący płód.
W czasie ciąży ten mały
narząd leżący w miednicy
znacznie zwiększa swoje
rozmiary i wypełnia
znaczną część jamy
brzusznej.
Ucisk powiększonej macicy na
narządy jamy brzusznej przemieszcza
je ku górze w kierunku przepony
i wtłacza je do jamy klatki piersiowej
oraz powoduje rozszerzenie żeber,
by to zrównoważyć. W późnym
okresie ciąży obserwuje się znaczne
zmniejszenie objętości takich
narządów jak żołądek i pęcherz
moczowy, co powoduje, że szybko
się wypełniają.
Po ciąży macica szybko zmniejsza
swoje wymiary i pozostaje nieznacz-
nie większa niż macica kobiety,
która nigdy nie była w ciąży.
WYSOKOŚĆ DNA MACICY
W czasie ciąży macica pozostaje
w miednicy przez pierwsze
12 tygodni. W tym czasie górną
część macicy, czyli jej dno, można
wyczuć w badaniu palpacyjnym
w dole brzucha. Około 20. tygodnia
ciąży dno macicy sięga do pępka,
a pod koniec ciąży do wyrostka
mieczykowatego, najniżej położonej
części mostka.
CIĘŻAR MACICY
W końcowym okresie ciąży macica
powiększa swoją masę
z 45 gramów, z czasu sprzed ciąży,
do około 900 gramów. W mięśniówce
macicy [myometrium] zwiększają się
wymiary poszczególnych włókien
mięśniowych - dochodzi do ich
przerostu. Ponadto zwiększa się
również liczba włókien
mięśniowych.
Rozciągnięta
ściana jamy
brzusznej
Pępek
(Umbilicus)
Macica osiąga tę
wysokość okoto
20. tygodnia ciąży
Pęcherz moczowy —
(Vesica urinaria)
Ma mniejszą objętość
z powodu ucisku
powiększonej macicy,
dlatego zwykle ciężarna
musi często oddawać
mocz
W czasie ciąży macica
rozciąga się, żeby pomieścić
rosnący płód. Zawartość jamy
brzusznej zostaje uciśnięta
między macicą a przeponą.
WyscTóIka macicy
NARZĄDY PŁCIOWE
Ciężarna macica
- Kość krzyżowa
Znacznie zwiększa swoje rozmiary, zajmując większą (Os sacrum)
część jamy brzusznej i uciskając inne narządy
i
Kość guziczna
(Os coccygis)
Szczątkowa
kość „ogonowa"
Odbytnica
Mięsień dźwigacz odbytu
(odcięta)
(Musculus levator ani)
(Rectum)
„Przepona miednicy"; utrzymuje
narządy miednicy na miejscu
Błona śluzowa wyścielająca jamę które przygotowują je na
macicy nazywana jest endometrium. możliwość zagnieżdżenia się zarodka.
Utworzona jest ona z nabłonka Przed złuszczeniem i wydaleniem
powierzchniowego, który pokrywa w czasie krwawienia miesięcznego
grubszą warstwę bogatokomórkowej grubość błony śluzowej waha się
tkanki łącznej, tzw. blaszkę właściwą od 1 do 5 mm.
{lamina proprid]. W endometrium
znajduje się wiele gruczołów UKRWIENIE
cewkowych. Tętnice w mięśniówce macicy
położonej pod endometrium mają
CYKL MIESIĄCZKOWY wiele małych odgałęzień do błony
Pod wpływem hormonów płciowych śluzowej macicy. Istnieją dwa typy
w czasie cyklu miesiączkowego tętnic - tętnice proste, które
endometrium podlega przemianom, zaopatrują dolną, stałą warstwę
endometrium, i tętnice kręte,
Przekrój poprzeczny przez błonę spiralne, które zaopatrują górną war-
śluzową macicy. Widać warstwę stwę, ulegającą złuszczeniu w czasie
komórek nabłonkowych krwawienia miesięcznego. Spiralny
(niebieskie) oraz trzy gruczoły układ tętnic zapobiega nadmiernemu
cewkowe. krwawieniu w czasie miesiączki.
191
ATLAS ANATOMII

Pochwa i szyjka macicy

Pochwa jest cienkościenną mięśniową rurą, która rozciąga się od szyjki macicy
do zewnętrznych narządów płciowych. Ściany pochwy stykają się ze sobą,
lecz podczas stosunku płciowego i porodu rozciągają się.
Pochwa ma długość około Przekrój przez pochwę w płaszczyźnie czołowej
8 centymetrów i znajduje się
pomiędzy pęcherzem moczowym
a odbytnicą. Tworzy ona główną
część kanału rodnego, a w czasie
stosunku płciowego wnika do niej
prącie.

BUDOWA POCHWY
W warunkach prawidłowych Ujście macicy
przednia i tylna ściana pochwy (Ostium uteri)
Wejście do jamy
stykają się ze sobą i zamykają
macicy
światło. Pochwa może się jednak Zachyłki pochwy
znacznie rozszerzyć, na przykład
podczas porodu.
Szyjka macicy stanowi dolny
odcinek macicy i wnika do dołu, do Przydanka Tętnica pochwowa
światła pochwy w jej górnym (Arteria vaginalis)
odcinku. W miejscu, w którym Dopływa nią
pochwa się zagina, aby połączyć się utlenowana krew do
z szyjką macicy, tworzy zachyłki pochwy
określane jako sklepienia pochwy.
Wyróżnia się przedni, tylny, lewy Mięśniówka
i prawy zachyłek, choć tworzą one Warstwa mięśniowa 7
pełne koło. rozciągająca się Światło pochwy
Cienką ścianę pochwy tworzą znacznie w czasie Znajduje się
porodu pomiędzy wnętrzem
trzy warstwy:
pochwy wysłanym
• Przydanka - zewnętrzna warstwa
nabłonkiem, który
zbudowana z włóknistej, elastycznej tworzy wiele fałdów
tkanki łącznej, tkanki, która w razie określanych jako
\J
potrzeby umożliwia rozszerzenie Sluzówka marszczki pochwy
pochwy. Wystana nabłonkiem
• Warstwa mięśniowa - środkowa wielowarstwowym
sluzówka pochwy
warstwa mięśniowa ściany pochwy. nie ma gruczotów;
• Sluzówka - wewnętrzna warstwa nawilżana jest przez
pochwy; tworzy liczne marszczki znajdujące się
pochwowe [rugae vaginales) powyżej gruczoły Strzępki btony
i pokryta jest nabłonkiem wielo- szyjki macicy dziewiczej
warstwowym płaskim (podobnym (Caruncuie hymenaies)
Pozostałości po
do skóry), który chroni przed błonie dziewiczej -
urazami podczas stosunku płciowego. fałdzie btony śluzowej,
który zakrywa wejście
Pochwa jest narządem mięśniowym do pochwy; u nowo-
rodków płci żeńskiej
w kształcie rury, który może
obecny jest już przy
rozszerzać się znacznie podczas porodzie; oddziela
stosunku płciowego i porodu. pochwę od
Ma około 8 cm długości. przedsionka pochwy

Wargi sromowe Żeńskie narządy płciowe

•••lil
skórą, położone na zewnątrz
Wzgórek tonowy
większe zewnętrzne leżą na zewnątrz od przedsionka pochwy.
(Mons pubis)
(Labia majora pudendi)
Te duże fatdy chronią Pokryty owłosie-pochwy. Obejmują one: • Wargi sromowe mniejsze - dwa
niem łonowym • Wzgórek łonowy - zaokrąglony mniejsze fałdy skórne położone
delikatne struktury
narządów płciowych obszar tkanki tłuszczowej pokryty wewnątrz szczeliny sromu.
Łechtaczka skórą owłosioną położony powyżej • Przedsionek pochwy - miejsce,
(Clitoris)
kości łonowej. w którym znajduje się cewka
— Ujście ze-
wnętrzne • Wargi sromowe większe - dwa moczowa i wejście do pochwy.
Przedsionek pochwy, fałdy tkanki tłuszczowej pokryte • Łechtaczka - utworzona z ciał
wejście do pochwy — cewki
(Vestibulim vaginae) moczowej jamistych. Może ulec erekcji, zawie-
Do zewnętrznych narządów ra wiele zakończeń nerwów czucio-
płciowych należą cztery fałdy wych; jest analogiczną
Wargi sromowe mniejsze strukturą jak prącie u mężczyzn.
skórne określane mianem warg
(Labia minom pudendi)
Te fatdy skórne (tutaj rozchylone, Odbyt sromowych. Chronią one Wejście do pochwy jest częściowo
aby ukazać przedsionek pochwy) łechtaczkę i ujście zewnętrzne zamknięte przez fałd błony
zawierają gruczoły łojowe cewki moczowej. śluzowej - błonę dziewiczą.

192

Szyjka macicy
Szyjka macicy stanowi
wąską, dolną część
macicy, która wystaje
do pochwy.
Szyjka macicy znajduje się
w stałym położeniu dzięki
więzadłom szyjki, kotwicząc
położoną powyżej względnie
ruchomą macicę.
BUDOWA SZYJKI
Przez szyjkę biegnie wąski kanał,
który u dorosłej kobiety ma
długość około 2,5 cm. Ściany szyjki
macicy są twarde i utworzone
z tkanki włóknistej oraz mięśniowej,
czym różnią się od ściany macicy,
która jest głównie zbudowana
z włókien mięśniowych.
Kanał szyjki macicy jest
kierującym się ku dołowi
przedłużeniem jamy macicy
i kończy się ujściem zewnętrznym
w pochwie. Kanał jest najszerszy
w części środkowej, a nieco węższy
przy ujściu wewnętrznym u góry
i zewnętrznym u dołu.
WYŚCIÓŁKA
SZYJKI MACICY
Szyjkę macicy pokrywa nabłonek
dwóch typów:
• Nabłonek kanału szyjki macicy
- wyściela kanał znajdujący się
wewnątrz szyjki; jest to prosty
nabłonek jednowarstwowy
walcowaty, który pokrywa
pofałdowaną powierzchnię z jej
licznymi gruczołami.
• Nabłonek powierzchniowy szyjki
- pokrywa część szyjki wystającą
do pochwy; tworzy go nabłonek
wielowarstwowy płaski.
Szyjka macicy położona jest
w dolnym końcu macicy. Zawiera
mniej włókien mięśniowych niż
macica i wystana jest dwoma
różnymi rodzajami nabłonka.
Zdrowa szyjka oglądana
w metalowym wzierniku.
Wewnątrz ujścia zewnętrznego
szyjki macicy widać
ciemnoróżową wyściótkę.
NARZĄDY PŁCIOWE
Ujście
wewnętrzne
kanału szyjki
macicy
Zbita tkanka
włóknista
Kanał szyjki
macicy
(Canalis
cervicis uteri)
W kanale
znajdują się
fatdy btony
śluzowej,
Sklepienie tzw. fatdy
pochwy pierzaste
(boczne)
(Fornix
vaginae
lateralis)
Ujście
macicy
(zewnętrzne)
(Ostium uteri)
Ujście macicy
do pochwy
Nabłonek przejściowy
Jest to miejsce, w którym spotyka się
nabłonek pokrywający szyjkę macicy
i wyścielający kanat szyjki macicy;
w miejscu tym najczęściej dochodzi do
powstania zmian przednowotworowych
i dlatego z obszaru tego pobiera się
komórki do badania cytologicznego
Ujście zewnętrzne kanału szyjki U]śc\e z e w n ę t r z n e u nierodki Ujście zewnętrzne u wieloródki
macicy leży wysoko w pochwie.
Czasami trzeba obejrzeć tę
okolicę z bliska, np. gdy znajdzie się
nieprawidłowe komórki w badaniu
mikroskopowym rutynowo
pobranego wymazu z szyjki macicy.
W takiej sytuacji wykonuje się
kolposkopię - ogląda szyjkę przez
kolposkop (urządzenie optyczne
dające małe powiększenie).
KOLPOSKOPIA
Podczas kolposkopii szyjkę macicy
pokrywa się barwnikiem, który
uwidacznia wszystkie nieprawidłowe U kobiety, która nigdy nie rodziła, Po porodzie ujście zewnętrzne
komórki. Z każdego podejrzanego ujście zewnętrzne szyjki macicy szyjki macicy staje się szparowate.
obszaru można pobrać wycinek do jest okrągte. Kanat szyjki jest Kanał szyjki macicy jest nieco
badania. również bardziej zamknięty. szerszy po przejściu ptodu.
193
ATLAS ANATOMII

Jajniki
i jajowody
Jajniki są narządami wytwarzającymi komórki jajowe,
czyli oocyty, które ulegają zapłodnieniu przez plemniki, tworząc zarodki.
Jajowody przeprowadzają komórki jajowe z jajników do macicy.
Parzyste jajniki znajdują się w dole Przekrój poprzeczny przez jajnik
brzucha i leżą po obu stronach
macicy. Położenie ich może się Pęcherzyk
zmieniać, szczególnie po porodzie, Graafa
(pęcherzyk - Żyta i tętnica Błona biaława jajnika
y

kiedy podtrzymujące je więzadła jajnikowa Pęcherzyk jajnikowy (Tunica albuginea)

jajnikowy
ulegają rozciągnięciu. dojrzały) (Arteria et vena dojrzewający Mocna zewnętrzna warstwa, która
Każdy jajnik zbudowany jest z: (Folliculus \ ovarica) (Folliculus ovaricus jest pokryta pojedynczą warstwą
• Błony białawej jajnika [tunica ovaricus maturus) vesicu!osus) powierzchownego nabłonka
albugined] - ochronnej warstwy Podczas owulacji walcowatego lub płaskiego
tkanki włóknistej; uwolniona jest
Oocyt Nabłonek v
tylko jedna
• Rdzenia jajnika {medulla oyarii] komórka powierzchniowy jajnika
- położonego w środku obszaru, jajowa Stanowi przedłużenie
w którym znajdują się naczynia otrzewnej, która wyściela
i nawilża ściany oraz
krwionośne i nerwy; zawartość jamy miednicy
• Kory jajnika (cortex ovarii) -
w niej powstają komórki jajowe
{oocyty); Pusty 1
H Warstwy powierzchownej pęcherzyk Pęcherzyk jajnikowy pierwotny
Pozosta- (Folliculus ovaricus primańus)
- gładkiej przed okresem W każdym cyklu miesiączkowym
łość po
dojrzewania i bardziej nierównej rozwija się wiele pęcherzyków
uwolnieniu
w okresie rozrodczym. oocytu \ pierwotnych; lecz tylko jeden
\ dojrzewa w czasie cyklu
ZAOPATRZENIE W KREW Ciałko żółte
(Corpus luteum) Ciałko białawe
Krew tętnicza dopływa do jajników Po owulacji
przez tętnice jajnikowe, które odcho- (Corpus albicans)
komórki pęche-
dzą od aorty brzusznej. Po zaopatrze- rzyka jajnikowego
niu jajowodów tętnice jajnikowe za- tworzą ciałko
zębiają się z tętnicami macicznymi. żótte, które
w końcu ulega
Krew z jajników spływa do sieci degeneracji
drobnych naczyń splotu wiciowatego
znajdującego się w więzadle szerokim
macicy i dalej do prawej i lewej żyły Rdzeń jajnika^
jajnikowej. Żyła jajnikowa prawa (Medulla ovarii)
Centralny obszar potożony
uchodzi do żyły głównej dolnej, a ży- wewnątrz kory jajnika,
ła jajnikowa lewa do żyły nerkowej. w którym znajdują się naczynia
krwionośne i nerwy
Na przekroju widać położone Powierzchnia jajnika
w korze jajnika pęcherzyki Staje się bardzo „dziobata",
jajnikowe. Każdy pęcherzyk gdyż podczas każdej
Kora jajnika (Cortex ovarii)
owulacji uwalniane są Więzadło
zawiera oocył w różnej fazie Główna część jajnika; zawiera naczynia
komórki jajowe jajnika
rozwoju. krwionośne i wiele rozwijających się oocytów

Wii idłf
Więzadło właściwe Jajowód — Każdy jajnik jest utrzymywany • Więzadło wieszadłowe jajnika -
Więzadto
jajnika (Tuba uterina) w odpowiedniej pozycji względem jest częścią więzadła szerokiego,
szerokie
(Ligamentum macicy i jajowodów za pomocą które kotwiczy jajnik do boku jamy
(Ligamentum
ovanum propnum)
latum) kilku więzadeł. miednicy; zawiera naczynia
krwionośne i limfatyczne.
G Ł Ó W N E WIĘZADŁA • Krezka jajnika - jest fałdem
Do więzadeł tych należą: więzadła szerokiego, w którym leżą
• Więzadło szerokie - jest fałdem jajniki.
otrzewnej miednicznej, który • Więzadło właściwe jajnika
zwiesza się po obu stronach - łączy jajnik z macicą i biegnie
macicy, obejmując jajowody w więzadle szerokim.
i jajniki. U kobiet po porodzie więzadła
te mogą być rozciągnięte
Jajnik Więzadło wieszadłowe
Każdy jajnik jest zawieszony na i w związku z tym pozycja jajników
(Ovarium) jajnika
wielu więzadlach, które utrzymują może być bardziej zmienna niż
V (Ligamentum
suspensorium ovarii) jego położenie. Jednak położenie przed porodem.
Macica jajników jest zmienne, zwłaszcza
(Uterus) gdy więzadła uległy rozciągnięciu.

194
 NARZĄDY PŁCIOWE

Jajowody
Jajowody przyjmują Główne części jajowodu
komórki jajowe, które
zostały uwolnione z jajni- Bańka jajowodu
ków, i przeprowadzają je (Ampula tubae uterinae)
Najdłuższy i najszerszy
do macicy. Jajowody są odcinek jajowodu
również miejscem, w któ- Cieśń jajowodu
i miejsce, w którym
dochodzi do zapłodnienia
rym dochodzi do zapłod- (Isthmus tubae uterinae)
komórki jajowej
Prosty, wąski
nienia komórki jajowej i o grubych ścianach
przez męską komórkę odcinek leżący
w pobliżu dna macicy
rozrodczą, plemnik.
Każdy jajowód ma długość około Dno macicy
(Fundus uteri)
10 cm i rozciąga się od górnego
odcinka macicy w kierunku bocznej
ściany jamy miednicy.
Jajowody biegną wewnątrz
górnego brzegu więzadła szerokiego
i otwierają się do jamy otrzewnej
w okolicy jajników.

BUDOWA
Jajowód anatomicznie dzieli się na
cztery odcinki:
• Lejek jajowodu - zewnętrzny
koniec jajowodu, który otwiera się
do jamy otrzewnowej.
• Bańka jajowodu - najdłuższa
i najszersza część; w niej to zwykle
dochodzi do zapłodnienia komórki
jajowej.
• Cieśń jajowodu - zwężony
obszar jajowodu o grubych ścianach. f
• Część maciczna jajowodu
- najkrótszy odcinek jajowodu.

UNACZYNIENIE
Jajowody mają bardzo bogate
unaczynienie, które pochodzi od
tętnicy jajnikowej i tętnic
macicznych. Naczynia te łączą się,
tworząc połączenia
tętniczo-tętnicze (luki tętnicze).
Układ żył, który zbiera krew
z jajowodu, jest lustrzanym
odbiciem układu tętnic
zaopatrujących jajowód.
Jama macicy Część maciczna jajowodu Lejek jajowodu
(Cavitas uteri) (Pars uterina) (Infundibulum tubae uterinae)
Przechodzi przez mięśniową Ma wypustki w kształcie
ścianę macicy i uchodzi palców, tzw, strzępki jajowodu,
w macicy ujściem które zwisają nad jajnikiem
Jajowody położone są po obu macicznym jajowodu gotowe do pochwycenia
stronach macicy. Zewnętrzny komórki jajowej (oocytu)
odcinek leży w pobliżu jajnika, podczas owulacji
a jego koniec uchodzi do jamy
brzusznej.

d
Otlclllcl
J J KJ W ł J U U mm
Ściana jaiowodu jest tak
zbudowana, aby ułatwić przyjęcie
i bezpieczne przeniesienia komórki
jajowej do jamy macicy w celu
zagnieżdżenia.
• Warstwa mięśni gładkich
w ścianie jajowodu umożliwia
wykonywanie rytmicznych
skurczów, które kierują się
w stronę macicy.
• Ściany jajowodu wysłane są
komórkami wyposażonymi
w rzęski, małe wypustki podobne
do szczoteczki, które „wymiatają"
komórkę jajową w kierunku macicy.
• Komórki bez rzęsek leżące
w głębokich kryptach wewnętrznej
wyściółki jajowodu wytwarzają
wydzielinę służącą do odżywiania
komórki jajowej i plemników, które
zawędrowały tu podczas swojej
podróży przez jajowód.
HORMONY JAJNIKA
Na wyściółkę jajowodu działają
hormony wytwarzane przez jajnik
i jej aktywność zależy od fazy cyklu
miesięcznego. Na przykład
progesteron zwiększa ilość
wytwarzanej wydzieliny śluzowej.

Ściana jajowodu wysiana jest

dwoma rodzajami komórek
- komórkami wytwarzającymi
śluz i komórkami rzęskowymi,
które odżywiają i przesuwają
- -*9MSNHE9BSG*B»? komórki jajowe wzdłuż jajowodu.

195
ATLAS ANATOMII
Kościmiednicy
Podobną do miski miednicę kostną tworzą kości miedniczne,
kości krzyżowa i guziczna. Kości miednicy są miejscem przyczepu wielu ważnych mięśni
i chronią niezbędne do życia narządy wewnętrzne.
Kości miednicy tworzą pierścień,
który łączy kręgosłup z kończynami
dolnymi. Miednica osłania położone
w niej narządy rozrodcze oraz
pęcherz moczowy.
Do kości miednicy jest przycze-
pionych wiele silnych mięśni, które
pomagają przenieść ciężar ciała na
kończyny dolne i zachować
stabilność ciała.
BUDOWA MIEDNICY
Miednicę kostną, która ma kształt
miski, tworzą kości miedniczne, kości
krzyżowa i guziczna. Kości miednicz-
ne stykają się ze sobą z przodu
w miejscu spojenia łonowego. Z tyłu
łączą się z kością krzyżową, od której
odchodzi w dół kość guziczna.
PODZIAŁ MIEDNICY
Miednicę można sztucznie podzielić
na dwie części - miednicę mniejszą
i większą, a płaszczyznę podziału
wyznacza tzw. kresa graniczna,
która przechodzi przez wzgórek
kości krzyżowej i spojenie łonowe.
• Powyżej wzgórka kości krzyżowej
miednica rozszerza się, stanowiąc
podporę dla narządów położonych
w dole jamy brzusznej.
H Poniżej tej płaszczyzny znajduje
się miednica mniejsza; u kobiet
tworzy ona ograniczony kośćmi
miednicy kanał rodny, przez który
przechodzi płód.
Miednicę kostną tworzą kości
miedniczne, kości krzyżowa
i guziczna. Przedstawiona
na rysunku miednica żeńska jest
przystosowana do porodu.
Róznicemidovk'y miednicy męskiej i żeńskiej
Miednica dorosłego mężczyzny widziana od przodu
Wzgórek (kości
krzyżowej)
a widoczne jak w miednicy.
Spojenie łonowe —
Spojenie tonowe jest
wyższe (głębsze)
u mężczyzn niż kobiet
196
Miednica dorosłej kobiety widziana od przodu
Staw krzyżowo-biodrowy Wzgórek (kości krzyżowej)
(Articulatio sacroiliaca) (Promontorium)
Szeroki piaski staw leżący
pomiędzy kością krzyżową
Kość krzyżowa
a talerzem kości biodrowej
(Os sacrum)
Kość
miedniczna
lewa
(Os ilium)
Kość guziczna —
(Os coccygis)
Pozostałość kości
ogona i najniższa
część kręgosłupa, Spojenie tonowe
tworzy tylną ścianę (Symphysis pubicaj
obręczy miednicy Przednia okolica
miednicy, w której
stykają się dwie kości
tonowe
Guz kulszowy Łuk łonowy
(Ischial tuberosity) (Arcus pubicum)
Duża wyniosłość kostna Kąt poniżej kości łonowych,
kości kulszowej, która z przodu miednicy; szerszy
dźwiga ciężar ciała u kobiet niż u mężczyzn
w pozycji siedzącej
Szkielet męski i żeński różnią się • budowę ogólną - miednica
w wielu miejscach, lecz nigdzie mężczyzny jest cięższa i grubsza niż
różnice te nie są tak bardzo kobiety;
• wejście od góry do miednicy -
jest szersze i owalne u kobiet,
ZMIANY BUDOWY węższe i w kształcie serca
Na różnice pomiędzy miednicą u mężczyzn;
męską a żeńską mają wpływ • kanał miednicy - ma kształt
dwa zasadnicze czynniki - cechy cylindryczny u kobiet,
warunkujące odbycie porodu a u mężczyzn zwęża się ku
i fakt, że mężczyźni na ogół dołowi;
ważą więcej i mają bardziej • łuk łonowy - u kobiet kąt
rozwinięte mięśnie niż kobiety. poniżej kości łonowych z przodu
Kość guziczna Niektóre z tych oczywistych miednicy jest szerszy (powyżej
różnic obejmują: 100 stopni) niż u mężczyzn
(poniżej 90 stopni).
Miednica męska różni się od Różnice te, wraz z innymi
Łuk łonowy
Kąt poniżej kości żeńskiej tym, że jest cięższa dokładniejszymi pomiarami, mogą
tonowych z przodu i ma grubsze kości. Kąt pod być wykorzystywane przez lekarza
miednicy - węższy tukiem tonowym jest mniejszy, sądowego i antropologa do
u mężczyzn niż u kobiet a spojenie tonowe głębsze. określenia płci szkieletu.
ATLAS ANATOMII

Mięśnie dna miednicy

Mięśnie dna miednicy pełnią istotne funkcje podporowe
dla narządów jamy brzusznej i miednicy. Pomagają one również regulować
proces wypróżniania i oddawania moczu.
Mięśnie dna miednicy pełnią ważną
funkcję podporową dla narządów
Przepona miednicy kobiety widziana od góry
jamy brzusznej i miednicy. Podczas
ciąży pomagają unieść wzrastający
ciężar macicy, a w czasie porodu
ochraniają i podpierają głowę
dziecka, gdy szyjka macicy ulegnie
rozszerzeniu.
Spojenie łonowe
MIĘŚNIE (Symphysis pubica)
Mięśnie dna miednicy łączą się od Żyta grzbietowa
głęboka łechtaczki
wewnątrz z pierścieniem kostnym (Vena dorsalis
miednicy i schodzą do dołu Więzadto pachwinowe clitoridis profunda)
w kształcie lejka. (Ligamentum inguinale)
Największym mięśniem dna Cewka moczowa
(Urethra)
miednicy jest mięsień dźwigacz
odbytu. Jest to szeroka cienka Mięsień tonowo-
Pochwa -odbytniczy (Mu-
warstwa mięśniowa, którą tworzą
(Vagina) sculus puborectalis)
trzy części: Najgłębiej potożone
I mięsień łonowo-guziczny - główna Odbytnica włókna mięśnia to-
część mięśnia dźwigacza odbytu; (Rectum) nowo-guzicznego
• mięsień łonowo-odbytniczy Mięsień zastaniacz Mięsień tonowo-
- jego włókna zaczynają się na kości wewnętrzny -guziczny
(Musculus (Musculus
łonowej i obejmują pętlą od tyłu obturatorius internus)
zgięcie kroczowe odbytnicy; pubococcygeus)
Mięsień guziczny Rozpoczyna się z ty-
• mięsień biodrowo-guziczny lu kości łonowej
- tylne włókna mięśnia dźwigacza (Musculus coccygeus)
Rozciąga się od kolca i biegnie do tyłu do
odbytu. kulszowego do dolnego kości guzicznej
Drugim mięśniem jest mięsień końca kości krzyżowej
guziczny, który znajduje się za
mięśniem dźwigaczem odbytu. i Mięsień biodrowo-guziczny
(Musculus iliococcygeus)
Kość biodrowa w- Mięsień ten często ma słabo
ŚCIANY MIEDNICY (Os ilium) rozwinięte włókna
W jamie miednicy wyróżnia się Wzgórek (kości krzyżowej)
cztery ściany: przednią, tylną i dwie (Promontorium)
Mięsień gruszkowaty
boczne. (Musculus piriformis)
Ścianę przednią tworzą kości Kość guziczna
Pokrywa kości krzyżową
(Os coccygis
łonowe i ich połączenie, spojenie i guziczna
[Coccyx])
łonowe. Ścianę tylną tworzą kości
krzyżowa i kość guziczna oraz Mięśnie dna miednicy określane
sąsiadujące części kości biodrowej. są mianem przepony miednicy.
Dwie boczne ściany utworzone są Najważniejszym mięśniem dna
przez mięsień zaslaniacz miednicy jest dźwigacz odbytu,
wewnętrzny leżący na kościach a jego nazwa pochodzi od sposobu
miednicznych. działania (dźwigania odbytu).

Krocza
Miednica kobiety Środek ścięgnisty krocza jest NACIĘCIE KROCZA
małym skupiskiem tkanki W czasie porodu może dojść do
włóknistej, leżącym w dnie uszkodzenia środka ścięgnistego
miednicy, tuż przed kanałem w wyniku rozciągnięcia albo
odbytu. Do środka ścięgnistego pęknięcia, gdy głowa dziecka
przyczepionych jest wiele mięśni przechodzi przez dno miednicy.
Środek — , dna miednicy i krocza, umożliwiając Utrata podpory, jaką tylnej ścianie
ścięgnisty Pochwa parzystym mięśniom wzajemne pochwy zapewnia środek ścięgnisty,
krocza (Vagina)
(Centrum pociąganie się, przez co pełni jedną może niekiedy doprowadzić do
tendineum z funkcji kości. Stanowi on też wypadania pochwy.
perinei) podporę dla narządów Aby zapobiec uszkodzeniu
wewnętrznych leżących środka ścięgnistego w czasie
Odbyt w miednicy. porodu, położnik może wykonać
(Anus) Mięsień nacięcie krocza (episiotomię). To
pośladkowy umyślne nacięcie mięśni na tylnej
Maty i głęboko ukryty środek
wielki
ścięgnisty jest bardzo ważną ścianie pochwy powiększa otwór
(Musculus
gluteus strukturą; podpiera on leżące i zapobiega uszkodzeniu środka
maximus) powyżej narządy miednicy. ścięgnistego.

198
 MIEDNICA

Otwory dna miednicy

Pod względem budowy Widok miednicy męskiej od dołu
dno miednicy przypomina
przeponę w klatce

I
Spojenie łonowe
piersiowej, ponieważ (Symphysis pubica)
tworzy prawie ciągłą
warstwę, jedynie
z kilkoma otworami, Żyła głęboka
grzbietowa
przez które przechodzą prącia
ważne struktury. W dnie (Vena dorsalis
penis profunda)
miednicy leżą dwa ważne Cewka
otwory. moczowa
(Urethra)
Miednica widziana od dołu ma
kształt lejka. W biegnących przez
Mięsień —
dno miednicy mięśniach można
zasłaniacz
wyróżnić dwa główne otwory: wewnętrzny
• Rozwór odbytowy - ten otwór (Musculus Mięsień tonowo-
umożliwia przejście odbytu i kanału obturatorius -guziczny
odbytu przez warstwę mięśni dna internus) (Musculus
miednicy. Tylny brzeg rozworu Odbytnica pubococcygeus)
tworzą biegnące w kształcie (Rectum) Mięsień
litery U włókna mięśnia biodrowo-
lonowo-odbytniczego. -guziczny
(Musculus
I Rozwór moczowo-płciowy iliococcygeus)
- znajduje się z przodu od rozworu
Kość guziczna Mięsień po-
odbytowego; przez ten otwór (Os coccygeum śladkowy wielki
przechodzi cewka moczowa, która [Coccyx]) (Musculus
odprowadza mocz z pęcherza gluteus maximus)
moczowego na zewnątrz. U kobiet Kość krzyżowa
przez ten rozwór przechodzi (Os sacrum) Mięsień lonowo-odbytniczy (Musculus puborectalis)
również pochwa, która leży tuż za Jego włókna biegną od kości tonowej i obejmują od tytu
cewką moczową. pętlą zgięcie kroczowe odbytnicy

FUNKCJE MIĘŚNI
DNA MIEDNICY Przepona miednicy męskiej - widok z góry
Mięśnie dna miednicy pełnią
następujące funkcje:
Rozwór moczowo-
• Stanowią podporę dla narządów
-płciowy
miednicy i jamy brzusznej. (Hiatus urogenitalis)
• Przeciwstawiają się wzrostowi
ciśnienia w obrębie jamy brzusznej,
np. podczas kaszlu czy kichania,
które mogłoby spowodować
opróżnienie pęcherza moczowego
lub jelita grubego.
• Kontrolują wypróżnianie
i oddawanie moczu.
• Stanowią podporę dla trzewi Rozwór odbytowy Mięśnie dna miednicy pełnią
podczas forsownych ćwiczeń (Hiatus analis) ważne funkcje podporowe. Bez
kończyn górnych, np. podciągania Zwykle mały otwór, który nich narządy wewnętrzne jamy
poszerza się podczas
się na rękach. defekacji brzusznej i miednicy wypadałyby
przez kostną obręcz miednicy.

Dół kulszowo-odbytmczy jest może przystosowywać się do

Miednica w przekroju czołowym przestrzenią położoną na zewnątrz zmieniającej się wielkości
miednicy pomiędzy mięśniami i położenia odbytu w okresie
Staw przepony miednicy a skórą wokół między wypróżnieniami.
Staw biodrowy odbytu.
biodrowy (Ańiculatio Dół kulszowo-odbytniczy ZAKAŻENIE
(Articulatio coxae) wypełnia tkanka tłuszczowa, W obrębie dołu kulszowo-
coxae)
Odbyt- poprzedzielana pasmami tkanki -odbytniczego może rozwinąć się
Guz kulszowy nica łącznej. Tłuszcz pełni funkcję zakażenie i wytworzyć ropień.
(Tuber (Rectum) materiału uszczelniającego, który Każdy źle ukrwiony obszar
ischiadicum)
organizmu jest podatny na
Dół kulszowo- zakażenie i z pewnością takim
Dót kulszowo-odbytniczy ma
-odbytniczy
(Fossa kształt klina węższego u góry, obszarem jest tkanka tłuszczowa
ischiorectalis) a szerszego u podstawy. Dót dołu kulszowo-odbytniczego.
wypełnia ciato tłuszczowe (tkanka Zakażenie może objąć inne miejsca
tłuszczowa). i wymagać leczenia chirurgicznego.

199
ATLAS ANATOMII

Mięśnie pośladków
Mięsień pośladkowy jest największym i najcięższym
ze wszystkich mięśni leżących w okolicy pośladkowej.
Ten silny mięsień umożliwia utrzymanie pionowej pozycji ciała.

Okolica pośladkowa znajduje się

z tylu miednicy. Jej kształt zależy
od wielu dużych mięśni, które
stabilizują i umożliwiają wykonywanie
ruchów w stawie biodrowym. Grzebień biodrowy
Mięśnie te pokrywa warstwa tkanki (Crista iliaca)
tłuszczowej. Wystający do góry
wąski brzeg kości
MIĘSIEŃ POŚLADKOWY Kolec biodrowy
Powięź pośladkowa
WIELKI (pokrywa częściowo przedni górny
Jest on jednym z największych mięsień pośladkowy (Spina iliaca anterior
mięśni ludzkiego ciała. Pokrywa on średni) superior)
inne mięśnie pośladków z wyjątkiem
jednej trzeciej mięśnia pośladkowego Mięsień
średniego. Mięsień pośladkowy wielki pośladkowy wielki
(Musculus gluteus
rozpoczyna się na kości biodrowej
maximus)
(części miednicy kostnej), z tyłu Jego grube wtókna
kości krzyżowej i kości guzicznej. tworzą większą Mięsień krawiecki
Jego włókna biegną ku dołowi i na część pośladków (Musculus sartorius)
zewnątrz pod katem 45 stopni Jest najdłuższym
w kierunku kości udowej. Większość mięśniem ludzkiego ciafa,
biegnie w poprzek
włókien jest przyczepionych do stawów biodrowego
pasma biodrowo-piszczelowego. kolanowego

DZIAŁANIE Mięsień napinający

powięź szeroką
Główne działanie mięśnia polega na
(Musculus tensor
utrzymaniu pionowej postawy ciała fasciae latae)
i prostowaniu kończyny podczas
wstawania z pozycji siedzącej. Gdy Pasmo biodrowo- Mięsień prosty
noga jest wyprostowana, mięsień -piszczelowe uda
pośladkowy wielki pokrywa guz (Tractus iliotibialis) (Musculus
kulszowy. W pozycji siedzącej guz Szerokie, mocne pasmo tkanki rectus femoris)
ten podczas siedzenia dźwiga ciężar włóknistej wzmacniające
powięź szeroką
ciała. Nigdy jednak nie siedzimy na
mięśniu pośladkowym wielkim, Mięsień pośladkowy wielki nie jest
ponieważ gdy noga jest zgięta KLUCZ
To miejsce można bardzo aktywny podczas zwykłego
w stawie biodrowym, unosi się on bez trudu wyczuć chodzenia, silniej pracuje
i odsuwa w bok od guza pod skórą podczas biegania i wchodzenia
kulszowego. po schodach.

okolicy pośladkowej
Okolica pośladkowa znajduje się
z tyłu miednicy, pomiędzy
Poziom
grzebieniem biodrowym a dolnym
grzebienia Wypukłość
biodrowego brzegiem mięśnia pośladkowego
pośladka
wielkiego. Zarysy jej tworzą głównie
mięsień pośladkowy wielki i tkanka
tłuszczowa.
Szpara CECHY
między- — W okolicy pośladkowej występuje
pośladkowa wiele charakterystycznych cech:
• Szpara międzypośladkowa, która
Guz oddziela pośladki.
kulszowy - • Wypukłość pośladka utworzona
przez dolny brzeg mięśnia
pośladkowego wielkiego, który
Bruzda Mięśnie i tkanka tłuszczowa
pośladkowa
tworzą zarys okolicy pośladkowej.
Bruzda pośladkowa oddziela
Udo —
dolny koniec pośladków
od górnego odcinka uda.
pokryty jest warstwą tkanki
tłuszczowej.
• Bruzda pośladkowa jest
zgięciem, które znajduje się poniżej
wypukłości pośladków. Jest linią
oddzielającą pośladek od uda.
O R I E N T A C Y J N E PUNKTY
KOSTNE
U osób, które nie są bardzo otyłe,
przez skórę w okolicy pośladków
można wyczuć niektóre wyniosłości
kostne:
• Grzebień biodrowy jest zwykle
wyczuwalny na całym przebiegu.
• Guz kulszowy, można wyczuć
w dole pośladków; w pozycji
stojącej pokrywa go mięsień
pośladkowy wielki.
• Kość guziczną można wyczuć
w górnym odcinku szpary między-
pośladkowej.

200

Mięśnie głębokie okolicy pośladków
Mięśnie leżące pod
mięśniem pośladkowym
wielkim mają ogromne
znaczenie w czasie
chodzenia. Utrzymują
one miednicę w poziomie,
gdy stopa odrywana jest
od podłoża.
Poniżej mięśnia pośladkowego wiel-
kiego leży wiele innych mięśni,
które stabilizują staw biodrowy
i poruszają kończyną dolną.
MIĘŚNIE POŚLADKOWE
MAŁY I ŚREDNI
Mięśnie pośladkowe średni i mały
leżą pod mięśniem pośladkowym
wielkim. Ich włókna układają się
wachlarzowato i biegną w tym
samym kierunku.
Mięsień pośladkowy średni leży
bezpośrednio pod mięśniem
pośladkowym wielkim i tylko
w jednej trzeciej nie jest przez
niego przykryty. Mięsień pośladkowy
średni zaczyna się na zewnętrznej
powierzchni kości biodrowej i jest
przyczepiony do krętarza większego,
kości udowej.
Mięsień pośladkowy maty leży
bezpośrednio pod mięśniem
pośladkowym średnim, a jego
włókna mają podobny
wachlarzowaty przebieg. Zaczyna
się on na kości biodrowej i jest
przyczepiony do krętarza większego.
CZYNNOŚĆ PODSTAWOWA
Mięśnie pośladkowe średni i mały
wspólnie biorą udział w procesie
chodzenia. Utrzymują one
miednicę w poziomie i nie
pozwalają jej opaść w chwili, gdy
jedna stopa jest uniesiona nad
podłożem. Dzięki nim nie-
obciążona stopa może oderwać się
od podłoża, zanim zostanie
przeniesiona do przodu.
Mięsień czworoboczny uda
(Musculus quadratus femoris)
Mięsień w kształcie prostokąta,
łączy guz kulszowy
z grzebieniem
międzykrętarzowym kości
udowej
Guz kulszowy
(Tuber ischiadicum)
Guz kulszowy jest
najmocniejszą częścią
kości miednicznej
Mięsień pośladkowy —
wielki
(Musculus gluteus
maximus)
Krętarz większy
(Trochanter major)
W obszarze, w którym leżą mięśnie
pośladkowe, znajdują się jeszcze
inne mięśnie. Wspomagają one
wykonywanie innych ruchów
kończyny dolnej w stawie
biodrowym:
• Mięsień gruszkowaty - którego
nazwa pochodzi od kształtu
mięśnia. Leży on pod mięśniem
pośladkowym małym. Mięsień
_Ka 1 efKiaRoTTcyp o ś 1 a d k ó w
Kaletka
krętarzowa
<
ł wf
*™*wWfflfi*łSpflfl|ffWłW * "™™'
gruszkowaty obraca udo w bok, tak
by stopa była skierowana na
zewnątrz.
• Mięsień zasłaniacz wewnętrzny
oraz mięśnie bliźniacze górny
i dolny - wspólnie tworzą złożony,
trójgłowy mięsień. Leży on pod
mięśniem groszkowatym. Mięśnie
te obracają udo na zewnątrz
i stabilizują staw biodrowy.
Kaletka jest małym woreczkiem
częściowo wypełnionym płynną
treścią. Kaletki występują w wielu
miejscach ciała, tam gdzie dwie
struktury, zwykle kość i ścięgno,
przesuwają się po sobie.
OCHRONA
Kaletki leżące między tymi
strukturami chronią je przed
zużyciem i zmniejszają tarcie.
W okolicy pośladkowej
występują trzy grupy kaletek:
• Kaletka krętarzowa. Ta duża
kaletka leży pomiędzy grubymi
W okolicy pośladkowej znajdują
się trzy ważne kaletki maziowe.
Ułatwiają one przesuwanie
ścięgien po kościach.
MIEDNICA
Mięsień pośladkowy średni
(Musculus gluteus medius)
Gruby mięsień, w dużej
części pokryty przez mięsień
pośladkowy wielki
Mięsień pośladkowy maty
(Musculus gluteus minimus)
Najmniejszy i najgłębiej
położony mięsień
pośladkowy
Mięsień gruszkowaty
(Musculus piriformis)
Mięsień bliźniaczy górny
(Musculus gemellus superior)
Mięsień zastaniacz
wewnętrzny
(Musculus obturatorius
internus)
Mięsień bliźniaczy dolny
(Musculus gemellus interior)
KLUCZ To miejsce można
bez trudu wyczuć
pod skórą
łS
J JI
* "ł'i^Pp'*'^^W**'' ^
Mięśnie głębokie obracają udo
na zewnątrz i stabilizują staw
biodrowy. Głównymi mięśniami
w tej grupie są mięśnie
pośladkowy średni i maty.
• Mięsień czworoboczny uda - ten
krótki, gruby mięsień obraca udo
na zewnątrz i pomaga stabilizować
staw biodrowy.
górnymi włóknami mięśnia
pośladkowego wielkiego
a krętarzem większym kości
udowej.
• Kaletka kulszowa. Ta kaletka,
jeśli występuje, leży pomiędzy
dolnymi włóknami mięśnia
pośladkowego wielkiego a guzem
kulszowym miednicy, który dźwiga
ciężar ciała podczas siedzenia.
• Kaletka pośladkowo-udowa.
Kaletka ta leży na zewnętrznej
stronie uda pomiędzy mięśniem
pośladkowym wielkim a mięśniem
obszernym bocznym.
201
ATLAS ANATOMII

Staw biodrowy
Staw biodrowy jest mocnym stawem kulistym panewkowym łączącym kończynę dolną
z miednicą. Staw biodrowy jest drugim po stawie ramiennym
stawem umożliwiającym wykonywanie szerokich ruchów.
W stawie biodrowym kulista Przekrój poprzeczny prawego stawu biodrowego
głowa kości udowej pasuje
dokładnie do miseczkowatej
panewki utworzonej przez kość
biodrową miednicy.
Powierzchnie stawowe - części
kostne, które stykają się ze sobą Torebka stawowa — Panewka
(Capsula articularis) (Acetabulum)
- pokrywa ochronna warstwa Otacza staw biodrowy, Głębokie zagłębienie
bardzo gładkiej i śliskiej chrząstki przyczepiona do leżące z boku kości
szklistej. Staw biodrowy jest obrąbka panewkowego biodiowej, obejmuje
stawem maziówkowym, co znaczy, głowę kości udowej
że w jamie stawowej znajduje się
cienka warstwa mazi stawowej,
która smaruje powierzchnie Obrąbek panewkowy —
stawowe, ułatwiając ruchy. Maź (Labrum acetabulare)
jest produkowana i wydzielana Pierścień zbudowany
przez błonę maziową. częściowo z chrząstki
włóknistej i tkanki włóknistej
przyczepiony do brzegu
OBRĄBEK PANEWKOWY panewki
Wysoki obrąbek panewkowy
znacznie pogłębia panewkę stawu
biodrowego. Struktura ta zwiększa
stabilność stawu i sprawia,
że prawie kulista głowa kości
udowej leży głęboko wewnątrz
stawu.
Chrząstka panewki nie pokrywa
całej powierzchni panewki, nie jest
zamkniętym pierścieniem, lecz ma
kształt półksiężyca lub podkowy.
Przerwa w powierzchni panewki
stawowej, tzw. wcięcie panewki,
leży w najniższym jej punkcie,
a brzegi wcięcia łączy leżący
powyżej obrąbek panewki. Wolna,
otwarta środkowa część „podkowy" Więzadto głowy kości
wypełniona jest amortyzującą udowej
(Ligamentum capitis
wyściółką tłuszczową.
femoris)
Mocuje głowę kości
Gtowa kości udowej udowej w panewce;
Staw biodrowy jest stawem Błona maziowa (Caput ossis femoris) biegną w nim naczynia
(Membrana synovialis) Górna część kości udowej; krwionośne
kulistym panewkowym, który łączy
Wyściela cały staw razem z panewką tworzy
kość miedniczną z kością udową. biodrowy i otaczającą staw biodrowy
W stawie możliwe jest go torebkę stawową;
wykonywanie szerokiego zakresu wydziela maż stawową
ruchów.

Ukrwienie stawu biodrowego

Tętnica przyśrodkowa St.iw biodiowy zaopatrują w krew JAŁOWA MARTWICA
okalająca udo ilwj źródl.i: GŁOWY KOŚCI UDOWEJ
Głowa kości
udowej • lęlnuo pizvśrodkowa i boczna fCHOROBA PERTHESA)
meUidus/
iCjput ossis okalająca udo dochodzą do głowy Zaopatrzenie w krew stawu
femoris) kości udowej od strony szyi kości biodrowego ma duże znaczenie
udowej. kliniczne. Szczególnie u dzieci duża
• Tętnica zaopatrująca głowę kości ilość krwi dopływa do głowy kości
udowej - dochodzi do głowy kości udowej przez tętnicę leżącą
Tętnica
Gałąź udowej od strony panewki stawo- w więzadle głowy kości udowej.
boczna
okalająca udo panewkowa wej, przechodzi przez więzadło Uszkodzenie tej tętnicy może do-
(Arteria circum- tętnicy udowej głowy kości udowej. prowadzić do martwicy głowy kości
flexa femoris (Ramus udowej, tzw. martwicy awaskularnej
lateralis) acetabulans (spowodowanej brakiem odpowied-
Krew dopływająca do stawu
p femoralis)
biodrowego pochodzi z dwóch niego dopływu krwi). Uszkodzenie
źródeł. Są nimi tętnice przyśrod- to występuje u głównie dzieci
Tętnica udowa kowa i boczna okalająca udo między 3. a 9. rokiem życia i może
(Arteria femoralis) objawiać się bólem biodra i kolana.
oraz tętnica głowy kości udowej.

202
 KOŃCZYNY DOLNE

Więzadła stawu biodrowego

Staw biodrowy chroni
gruba włóknista torebka
stawowa. Jest ona
wystarczająco elastyczna,
aby umożliwić
wykonywanie szerokiego
zakresu ruchów;
wzmacniają ją liczne
więzadła.
Prawe biodro - widok z przodu Prawe biodro - widok z tyłu
Więzadto biodrowo-udowe
(Ligamentum iliofemorale)
Mocne więzadto w ksztatcie litery Y, które
Torebka stawowa
wzmacnia przód stawu biodrowego;
(Capsula articularis)
chroni przed nadmiernym prostowaniem
Otacza staw biodrowy;
przyczepiona do
obrąbka panewkowego

Torebkę stawu biodrowego

wzmacnia silny aparat więzadłowy.
Więzadła stawu biodrowego
Kaletka biodrowo-tonowa
rozciągają się od brzegu panewki (Bursa iliopectinea)
stawowej ku dołowi do szyjki kości Mata torebka wypełniona
udowej. Biegną spiralnie od kości mazią stawową, która Więzadto biodrowo-
biodrowej do kości udowej, a ich ułatwia przesuwanie się -udowe
nazwa zależy od części kości, do więzadet biegnących (Ligamentum iliofemorale)
w poprzek stawu
której są przyczepione:
• więzadło biodrowo-udowe,
• więzadło łonowo-udowe,
• więzadło kulszowo-udowe.

RUCHY I STABILNOŚĆ
Staw biodrowy jest stawem
kulistym, drugim po stawie
ramiennym pod względem
możliwego do wykonania zakresu
ruchów. W odróżnieniu do stawu
ramiennego musi być bardzo stabilny,
gdyż przenosi znaczne obciążenia.
W stawie biodrowym można
wykonać następujące ruchy:
• zginanie (zginanie do przodu, ko-
lano się unosi),
• prostowanie (noga znajduje się
z tylu ciała), Więzadto łonowo-udowe
• odwodzenie (odstawianie nogi (Ligamentum pubofemorale)
w bok), Trójkątne więzadło leżące
• przywodzenie (dostawianie nogi z przodu stawu biodrowego;
chroni przed nadmiernym
do linii pośrodkowej ciała), odwiedzeniem Więzadto kulszowo-udowe
• obrót, zasięg tego ruchu jest (Ligamentum ischiofemorale)
większy przy zgiętej nodze. Duże więzadło biegnące
spiralnie, położone z tyłu
stawu biodrowego; chroni
Staw biodrowy leży w torebce przed nadmiernym
prostowaniem
włóknistej. Torebkę wzmacniają
liczne więzadta, które biegną
spiralnie do dołu od kości
biodrowej do kości udowej.

Sztuczny staw
Staw biodrowy był pierwszym
stawem, dla którego stworzono
protezę. Pierwszą całkowitą
wymianę stawu biodrowego
wykonał sir John Charnley
w 1963 roku.
Wprawdzie staw biodrowy jest
bardzo stabilny, jednak jest on po-
datny na uszkodzenia spowodowane
urazem lub zapaleniem, co może
Zamieszczone obok zdjęcie
rentgenowskie przedstawia
protezę lewego stawu biodrowego.
Składa się ona z plastikowej
panewki umieszczonej
w miednicy i metalowej protezy
zacementowanej w kości udowej.
prowadzić do poważnego kalectwa.
Chirurgiczna wymiana stawu
zwiększa ruchomość i zmniejsza ból.
Podczas operacji uszkodzoną
główkę i szyjkę kości udowej
zastępuje się metalową protezą.
Mocuje się ją w kości udowej
specjalnym cementem. Panewkę
stawu biodrowego zastępuje się
plastikową panewką, którą wkleja się
na cement w kości miednicy.
Sztuczne stawy biodrowe
wytrzymują około 10 lat. Nie są
więc odpowiednie dla młodych
aktywnych ludzi. Istnieje nadzieja,
że dzięki badaniom, technice oraz
nowoczesnym materiałom protezy
staną się coraz doskonalsze.

203
ATLAS ANATOMII
Kość udowa jest najdłuższą i najcięższą kością ludzkiego ciała.
U dorosłych mężczyzn ma długość około 45 cm,
co stanowi około jedną czwartą długości całego ciała.
Kość udowa ma dfugi trzon i dwa
poszerzone końce. Górny koniec
tączy się przez staw biodrowy
z kośćmi miednicy, a dolny
z piszczelą i rzepką, tworząc staw
kolanowy.
GÓRNY KONIEC
Koniec górny kości udowej
obejmuje:
• Głowę kości udowej - ma ona
kształt zbliżony do kuli, stanowi
część „kulistą" stawu kulistego
panewkowego.
• Szyjka kości udowej - jest
węższym odcinkiem, łączy głowę
kości udowej z trzonem.
• Krętarze większy i mniejszy - są
to wyniosłości kostne, do których
przyczepione są mięśnie.
TRZON
Jest długą środkową częścią kości
udowej, nieco wygiętą i wklęsłą na
tylnej powierzchni. Kość udowa ma
przekrój walcowaty.
DOLNY KONIEC
Koniec dolny tworzą dwa
poszerzone wyrostki kostne,
kłykcie przyśrodkowy i boczny.
Znajdują się na nich gładkie
powierzchnie stawowe, które
łączą się w stawie kolanowym
z kością piszczelową i rzepką.
Gdy noga jest zgięta w stawie
kolanowym, widać zarys kłykci
kości udowej.
Kość udowa rozciąga się od
stawu biodrowego do kolana.
Ta bardzo mocna kość jest
najdłuższą kością ludzkiego
ciała.
Kość zbita
(Os compactum)
Kość gąbczasta
(Os spongiosum)
Otacza jamę
szpikową leżącą
w centralnej
części kości
Tętnica-
(Arteria)
204
Kość udowa
f
Widok z tyłu (lewa noga) Widok z przodu (lewa noga)
Głowa kości udowej
Krętarz większy
(Caput ossis femoris)
(Trochanter major)
W jej środku znajduje
Zwykle można go
się małe zagłębienie,
Szyjka kości udowej wyczuć pod skórą na
dołek gtowy kości
(Collum ossis femoris) bocznej stronie
udowej, miejsce
Odchodzi pod kątem biodra
przyczepu więzadla
głowy kości udowej do długiej osi kości
udowej
Krętarz mniejszy
(Trochanter minor)
Trzon kości udowej
Kresa chropawa (Corpus ossis femoris)
(Linea aspera) Większa część
Wyniosłość kostna powierzchni kości
schodząca przez udowej jest gładka;
środek tylnej wyjątkiem jest
powierzchni trzonu szorstka wyniosłość
kostna, kresa
chropawa
Powierzchnia podkolanowa
(Facies poplitea)
Przy dolnym końcu tylnej
powierzchni trzonu kresa
Nadktykieć boczny — chropawa rozchodzi się,
(Epicondylus lateralis) tworząc gładkie trójkątne pole,
powierzchnię podkolanowa
Guzek przywodziciela
(Tuberculum adductorium)
Kłykieć boczny Kłykieć przyśrodkowy Kłykieć boczny
(Condylus lateralis) (Condylus medialis) (Condylus lateralis)
Dół międzykłykciowy Powierzchnia rzepkowa
(Fossa intercondylaris) (Facies patellaris)
Huowa wcwnc BSBitl
Kość udowa jest jedną z kości TRZON KOŚCI
ciała należącą do tzw. kości długich. Trzon kości udowej jest rurą
Kości tego typu mają dość długi zbudowaną z mocnej kości zbitej.
trzon i dwa poszerzone końce. Warstwa kości zbitej obejmuje
rdzeń, w którym leży żółty szpik
OKOSTNA kostny; u osób dorosłych wypełnia
Szpik kostny go tkanka tłuszczowa.
Wszystkie kości pokryte są
(Medulla ossium)
Znajduje się w jamie, ochronną błoną, okostną, która
jest odżywiana przez drobne NASADA KOŚCI DŁUGIEJ
w trzonie kości
naczynia wychodzące Poszerzone końce kości udowej
z kości. są utworzone z warstwy zbitej
tkanki kostnej, która otacza
Trzon kości udowej tworzą środkową część zbudowaną
Okostna
(Periosteum) warstwy kości gąbczastej i zbitej, z kości gąbczastej. W nasadach
Błona pokrywająca które otaczają leżącą w środku kości nie ma szpiku kostnego.
powierzchnię kości,
kości jamę szpikową. Okostna
silnie unaczyniona
unerwiona stanowi najbardziej zewnętrzną
warstwę.

Przyczepy mięśni na kości udowej
Kość udowa jest bardzo
mocną kością; przycze-
pione jest do niej wiele
mięśni odpowiedzialnych
za ruchy w stawie
biodrowym i ruchy
kończyn dolnych.
POCZĄTEK MIĘŚNI
Niektóre mięśnie, np. silny mięsień
pośladkowy, przyczepione do kości
miednicy, przechodzą przez staw
biodrowy i łączą się z kością
udową. Skurcz tych mięśni
wywołuje ruch w obrębie stawu
biodrowego - umożliwia zgięcie,
wyprostowanie lub odwiedzenie
nogi.
Inne mięśnie zaczynają się na
kości udowej i schodzą przez staw
kolanowy. Są przyczepione do kości
podudzia - piszczeli lub strzałki.
Umożliwiają one zginanie lub
prostowanie nogi w stawie
kolanowym.
Mięśnie te współdziałają w czasie
wykonywania takich ruchów jak
wspinanie się lub podnoszenie
z pozycji siedzącej.
GUZOWATOŚCI KOŚCI
W miejscach, w których mięśnie są
przyczepione do kości, tworzą się
występy lub guzowatości. Jeśli
mięsień jest silny lub gdy wiele
mięśni przyczepia się w tym
samym miejscu, widać je dobrze,
np. na kości udowej. W miejscu
przyczepu mięśni powierzchnia
kości może stać się szorstka
w odróżnieniu do gładkiej
powierzchni kości położonej
między przyczepami.
Na powierzchni kości udowej jest
wiele nierówności, do których są
przyczepione mięśnie. Skurcze
tych mięśni powodują ruchy
kończyny.
Złamanie Złamanie
szyjki międzykrętarzowe
Widok od przodu (noga prawa)
Mięsień zasłaniacz wewnętrzny oraz
mięśnie bliźniaczy górny i dolny
(Musculus obturatorius internie cl
gemellus superior et inferior)
Mięsień gruszkowaty
(Musculus piriformis)
Mięsień pośladkowy mały
(Musculus gluteus minimus)
Mięsień obszerny boczny
(Musculus vastus lateralis)
Mięsień obszerny
przyśrodkowy
(Musculus vastus medialis)
Mięsień biodrowo-
-lędźwiowy
(Musculus iliopsoas)
Mięsień obszerny pośredni
(Musculus vastus intermedius)
Mięsień stawowy kolana
(Musculus articularis genus)
Mięsień przywodziciel
wielki
(Musculus adductor magnus)
złamania K
Złamanie trzonu
Widok od tyłu (noga prawa)
Mięsień
grzebieniowy
(Musculus
pectineus)
Mięsień obszerny
przyśrodkowy
(Musculus vastus
medialis)
Mięsień
przywodziciel wielki
(Musculus adductor('
magnus) • i
Często dochodzi do złamania szyjki
kości udowej, najwęższego odcinka
kości, który łączy główkę kości
udowej z trzonem.
„ZŁAMANIE BIODRA"
Złamanie szyjki kości udowej
określane jest jako „złamanie
biodra". Zwykle dochodzi do niego
u osób starszych, zwłaszcza po 60.
roku życia, nierzadko jest ono
skutkiem upadku. Do złamania
Do złamania międzykrętarzowego
i złamania szyjki kości udowej
dochodzi dość często u ludzi
starszych, np. w wyniku upadku.
Złamanie trzonu jest zwykle
spowodowane bezpośrednim,
gwałtownym urazem.
KOŃCZYNY DOLNE
Mięsień zastaniacz
zewnętrzny
(Musculus obturatorius
externus)
Mięsień pośladkowy
średni
(Musculus gluteus medius)
Mięsień czworoboczny uda
(Musculus quadratus femoris)
i Mięsień biodrowo-lędźwiowy
(Musculus iliopsoas)
Mięsień pośladkowy wielki
(Musculus gluteus maximus)
Mięsień obszerny boczny
(Musculus vastus lateralis)
Mięsień przywodziciel wielki
(Musculus adductor magnus)
Mięsień przywodziciel krótki
(Musculus adductor brevis)
Mięsień obszerny pośredni
(Musculus vastus intermedius)
Mięsień dwugtowy uda
(Musculus biceps femoris)
Mięsień przywodziciel wielki
(Musculus adductor magnus)
Mięsień przywodziciel długi
(Musculus adductor lonus)
Mięsień obszerny boczny
(Musculus vastus lateralis)
Mięsień podeszwowy
(Musculus plantaris)
Mięsień brzuchaty łydki
(głowa boczna)
(Musculus gastrocnemicus
[caput laterale])
:>
\ Mięsień brzuchaty łydki
(głowa przyśrodkowa)
(Musculus gastrocnemicus
[caput mediale])
Mięsień podkolanowy
(Musculus popliteus)
dochodzi częściej u kobiet po
menopauzie w następstwie
osteoporozy, czyli zrzeszotnienia
kości.
ZŁAMANIE
MIĘDZYKRĘTARZOWE
Dość częstym złamaniem
u starszych kobiet jest złamanie
przezkrętarzowe, w którym linia
złamania przebiega pomiędzy
krętarzami mniejszym i większym.
ZŁAMANIE TRZONU
Ponieważ kość udowa jest bardzo
mocna, rzadko dochodzi do złamania
jej trzonu. Złamania w tym miejscu
są zwykle skutkiem dużych urazów,
np. wypadków komunikacyjnych.
Leczenie może trwać kilka miesięcy.
205
ATLAS ANATOMII

Piszczel i strzałka
Piszczel i strzałka tworzą szkielet podudzia.
Piszczel jest znacznie większą i mocniejszą kością niż strzałka,
gdyż musi utrzymać ciężar ciała.
Piszczel jest drugą co do wielkości, Lewa goleń - widok od tyłu Lewa goleń - widok od przodu
po kości udowej, kością długą
u człowieka, z typowym długim
trzonem i rozszerzonymi końcami. Kłykieć przyśrodkowy
Piszczel leży wzdłuż strzałki na Kłykieć boczny — (Condylus medialis)
przyśrodkowej (wewnętrznej) (Condylus g£i Głowa
lateralis) W strzałki
powierzchni podudzia (goleni);
Zaokrąglona (Caput fibulae)
w górnym i dolnym odcinku łączy wyniosłość kostna
się przez stawy ze strzałką. Wierzchołek głowy
na końcu bliższym strzałki, tępe
kości piszczelowej; zakończenie
KŁYKCIE PISZCZELI tączy się z kłyk- głowy strzałki od
ciem kości udowej Kresa Guzowatość góry
Górny koniec piszczeli poszerza się,
mięśnia piszczeli
tworząc przyśrodkowy i boczny
płaszczko- (Tuberositas tibiae)
kłykieć, które łączą się z kłykciami watego Chropowata
kości udowej w stawie kolanowym. (Linea mu- wyniosłość na końcu
Dolny koniec piszczeli jest mniej sculi solei) górnym brzegu
widoczny niż górny. Tworzy on staw Chropowata przedniego; miejsce
z kością skokową oraz z dolnym wyniosła kre- przyczepu więzadła
sa przebiega- rzepki
końcem strzałki.
jąca skośnie
wzdłuż kości
STRZAŁKA piszczelowej;
Strzałka jest wąską, długą kością, miejsce przy- Brzeg przedni
Strzałka czepu mięś- piszczeli Strzałka
znacznie słabszą od kości (Fibula) (Margo anterior tibiae) (Fibula)
nia ptaszcz-
piszczelowej. Leży obok piszczeli kowatego
po jej zewnętrznej stronie i łączy
się z nią przez stawy. Strzałka nie
tworzy stawu kolanowego, za to ma Piszczel
ważne znaczenie w tworzeniu (Tibia)
stawu skokowego (kostki).
Trzon strzałki jest wąski,
pokrywają go rowki i wyniosłości, ' To miejsce można
które pełnią ważną funkcję jako bez trudu wyczuć
pod skórą
miejsca przyczepu mięśni goleni.

Kostka
boczna Kostka
(Malleolus przyśrodkowa Kostka boczna
Kość piszczelowa tworzy stawy lateralis) (Malleolus medialis) (Malleolus
Wyniosłość kostna Wyniosłość kostna na lateralis)
z kością udową leżącą powyżej,
z boku kostki; końcu dalszym strzałki Wyniosłość kostna
z kostką poniżej i ze strzałką pomaga z boku kostki; pomaga
z boku. Cieńsza strzałka pomaga stabilizować staw stabilizować staw
utworzyć staw skokowy. skokowy skokowy

jjljjyjljjjjlg^^ poprzecznym
Na przekroju trzon strzałki i kości
piszczelowej są prawie trójkątne.
Piszczel Trzon piszczeli ma większą średnicę
(Tibia) niż trzon strzałki, ponieważ kość
Okostna
(Penosteum) piszczelowa jest najważniejszą '
Kora kością goleni przenoszącą ciężar
(Cortex) ciała. Strzałka działa jak rozporka,
zwiększając stabilność goleni
w czasie obciążenia.
Błona międzykostna
(Membrana interossea)
KOŚCI DŁUGIE
Strzałka i piszczel mają typową
Strzałka budowę kości długich, z grubą
(Fibula) zewnętrzną korą otaczającą
Jama szpikowa gąbczastą jamę szpikową.
(Cavum rnedullare) Wydrążenie w środku zapewnia
Na przekroju poprzecznym trzon
piszczeli i strzałki jest trójkątny.
Obie kości tączy ze sobą błona
międzykostna.
maksymalną wytrzymałość
mechaniczną kości przy minimalnej
masie części korowej.
Kształt kości jest określony
genetycznie, lecz ulega on zmianom
w wyniku działania mięśni
rozwijających się w dzieciństwie
i w wieku dorosłym. W ten sposób
powstają krawędzie kości, np. kresa
mięśnia płaszczkowatego czy
guzowatość piszczeli.
Piszczel i strzałka pokryte są
okostną, mocną tkanką łączną.
Tkanka ta łączy boczny brzeg
piszczeli z przyśrodkowym
brzegiem strzałki, tworząc błonę
międzykostna.

206
 KOŃCZYNY DOLNE

Więzadła piszczeli i strzałki

Więzadła otaczające
piszczel i strzałkę łączą te
duże kości ze sobą oraz
z innymi kośćmi
kończyny dolnej,
z którymi tworzą stawy.
Więzadta są mocnymi pasmami
tkanki włóknistej, które łączą ze
sobą kości. Piszczel i strzałkę
otaczają liczne więzadła; łączą one
obie kości ze sobą oraz z innymi
kośćmi kończyny dolnej.
KONIEC BLIŻSZY (GÓRNY)
Tuż pod stawem kolanowym leży
górny staw, który łączy głowę
strzałki z bocznym kłykciem
piszczeli. Staw ten otacza i chroni
torebka włóknista, którą
wzmacniają przednie i tylne
więzadło głowy strzałki.
Przednie więzadło głowy strzałki
biegnie od głowy strzałki do kłykcia
bocznego piszczeli. Więzadło tylne
głowy strzałki ma podobny
przebieg od głowy strzałki do
piszczeli za głową strzałki.
Inne więzadła łączą kości goleni
z kością udową. Najsilniejsze z nich
to przyśrodkowe i boczne więzadło
poboczne stawu kolanowego, które
biegną pionowo w dół od kości
udowej do leżących poniżej
piszczeli i strzałki.
KONIEC DALSZY (DOLNY)
Staw między dolnymi końcami
piszczeli i strzałki nie pozwala na
wykonywanie ruchów. Strzałka
i piszczel są ze sobą mocno złączone
za pomocą więzadeł, aby zachować
stabilność stawu skokowo-
-goleniowego. Najważniejszymi
więzadłami są więzadła piszczelowo-
-strzałkowe przednie i tylne. Inne
więzadła wokół stawu skokowo-
-goleniowego łączą strzałkę
i piszczel z kośćmi stopy.
Lewa goleń z przyczepami więzadet - widok od przodu
Więzadto krzyżowe przednie Więzadło krzyżowe tylne
(Ligamentum cruciatum anterius) (Ligamentum cruciatum posterius)
Więzadło poboczne strzałkowe
Więzadło poboczne piszczelowe (Ligamentum coiiaterale fibulare)
(Ligamentum collaterale tibiale)
Ścięgno mięśnia
dwugłowego uda
(Tendo muscili biciptis femoris)
Więzadlo rzepki
(Ligamentum patellae)
Więzadto przednie głowy
strzałki
Guzowatość piszczeli (Ligamentum capitis fibulae
(Tuberositas tibiae) anterius)
Krótkie, szerokie więzadto, które
biegnie skośnie od przodu głowy
strzałki do przedniej powierzchni
kłykcia bocznego piszczeli
Otwór owalny
Ten otwór w błonie
międzykostnej umożliwia
przechodzenie naczyń
Błona międzykostna krwionośnych na przednią
(Membrana interosseaj powierzchnię goleni
Mocne pasmo tkanki włóknistej, które
biegnie pomiędzy piszczelą a strzałką
i łączy je ze sobą
Piszczel Strzałka
(Tibia) (Fibula)
Więzadło piszczelowo-strzałkowe przednie
(Ligamentum tibiofibuiare anterius)
Więzadto włókniste, które łączy ze sobą strzałkę
oraz piszczel i pomaga stabilizować staw
skokowo-goleniowy
Więzadlo skokowo-strzałkowe przednie
Więzadło trójgraniaste (Ligamentum ta/ofibuiare anterius)
(Ligamentum deltoideum) Często ulega uszkodzeniu przy wykręceniu
stawu
BŁONA MIĘDZYKOSTNA
Włókna mocnej błony międzykost- Piszczel i strzałkę kości goleni
nej goleni biegną skośnie od ostrego otacza wiele więzadeł. Więzadła
brzegu międzykostnego piszczeli do te są zbudowane z mocnej tkanki
przodu strzałki i łączą ze sobą obie łącznej i łączą ze sobą kości
kości. w obrębie stawu.

_Zi;imnnia piszćże •tlttlfliilK

Piszczel na całej długości leży tuż
pod skórą, dlatego jest bardzo
narażona na występowanie
otwartych złamań. Są to złamania,
które powodują przerwanie
ciągłości skóry i uszkodzenie
naczyń krwionośnych.
dochodzi do bezpośredniego
kontaktu z drugim zawodnikiem],
jazdy na nartach lub wypadków
komunikacyjnych.
Do złamania kory piszczeli może
dojść podczas długiego marszu,
zwłaszcza u osób niewytrenowanych.

URAZY SPORTOWE ZŁAMANIA STRZAŁKI

Najsłabszy odcinek piszczeli leży na
styku środkowej i dolnej jednej
trzeciej długości kości. Do złamania
może dojść podczas uprawiania
sportów kontaktowych [w których
Do złamania piszczeli i strzałki
może dojść w wielu różnych od-
cinkach kości. Złamania są zwykle
skutkiem urazów sportowych lub
wypadków komunikacyjnych.
Złamania strzałki często towarzyszą
złamaniom piszczeli, szczególnie
przy rozległym urazie.
Najczęstszym miejscem,
w którym dochodzi do załamania
strzałki, jest jej dolny odcinek
leżący 2-6 cm powyżej kostki
bocznej. Złamania strzałki często
wiążą się z przemieszczeniem
w obrębie stawu
skokowo-goleniowego.

207
ATLAS ANATOMII
Staw kolanowy i rzepka
Staw kolanowy jest połączeniem między dolnym końcem kości udowej
a górnym końcem piszczeli. Z przodu stawu kolanowego leży wypukła rzepka,
którą łatwo można wyczuć pod skórą.
Staw kolanowy jest połączeniem
pomiędzy dolnym końcem kości
udowej a górnym końcem piszczeli
(największa kość goleni). Strzałka,
mniejsza z dwóch kości goleni,
nie tworzy stawu kolanowego.
BUDOWA
Staw kolanowy jest stawem
maziówkowym, w którym ruchy
ułatwia maź stawowa wydzielana
przez błonę wyścielającą jamę
stawu.
O stawie kolanowym myślimy
często jak o pojedynczym stawie,
jednak jest on najbardziej
złożonym stawem ciała. Składa
się z trzech oddzielnych stawów,
które znajdują się we wspólnej
jamie stawowej:
• Staw pomiędzy rzepką
a dolnym końcem kości udowej.
Jest to staw płaski, w którym jedna
kość ślizga się po drugiej.
• Staw między kłykciami kości
udowej (dolnymi końcami kości
udowej) a odpowiadającymi im
częściami piszczeli. Jest to staw
typu zawiasowego, gdyż ruchy,
jakie w nim można wykonać,
są podobne do ruchu drzwi na
zawiasach.
STABILNOŚĆ STAWU
Biorąc pod uwagę, że nie ma
dobrego „dopasowania" między
kłykciami kości udowej a górnym
końcem piszczeli, staw kolanowy
jest w miarę stabilny. Stabilność
stawu zapewniają otaczające go
mięśnie i więzadła.
208
Przekrój strzałkowy kolana KLUCZ To miejsce można
bez trudu wyczuć
pod skórą
Mięsień czworogtowy uda
(Musculus quadriceps femoris)
Prostuje staw kolanowy
Kość udowa
(Femur)
Najdłuższa i najmocniejsza kość;
Kaletka podskórna sięga od biodra do kolana
przedrzepkowa
(Bursa subcutanea
prepatellaris)
Woreczek wypełniony
płynem, która pomaga
chronić rzepkę podczas
klęczenia
Rzepka Kaletka
(Patella) (Bursa)
Torebka z płynem
maziówkowym
Błona
maziowa
Kaletka podskórna
podrzepkowa Błona maziowa
(Bursa synovialis Błona wyścielająca jamę stawową;
infrapatllaris) wydziela niedużą ilość gęstej
Woreczek wypełniony mazi stawowej, która smaruje
płynem staw kolanowy
Więzadło rzepki
(Ligamentum patellae) Łąkotka boczna
Więzadto biegnące od dolnej (Meniscus lateralis)
Struktura kształtu półksiężycowatego skła-
części rzepki do piszczeli
dająca się z chrząstki włóknistej, położona
Piszczel
ponad powierzchnią stawową piszczeli
(Tibia)
Największa kość podudzia
Kolano jest stawem
Guzowatość piszczeli maziówkowym (smarowanym
(Tuberosiłas tibiae) przez maź stawową). Jest to
Wyraźna wyniosłość mocny, złożony staw, szczególnie
kostna na przedniej krawędzi gór- podatny na urazy.
nej części piszczeli
Anatomia powierzchni stawu kolanowego
Wiele struktur stawu kolanowego Po obu stronach rzepki, tuż za
można wyczuć, delikatnie nią, leżą kłykcie przyśrodkowy
obmacując pokrywającą go skórę i boczny (zaokrąglone dolne
przy zgiętym kolanie. końce kości udowej). Poniżej
rzepki można wyczuć guzowatość
WIĘZADŁA RZEPKI piszczeli (chropowatą wyniosłość
Łatwo można zobaczyć zarys rzepki leżącą z przodu na górnym
i zbadać jej powierzchnię. Pod końcu).
rzepką leży więzadło rzepki, mocne
pasmo tkanki włóknistej, które TĘTNICE
schodzi z rzepki na przednią Z tyłu kolana leży zagłębienie, tzw.
powierzchnię piszczeli. dół podkolanowy. Podczas
delikatnego ucisku powierzchni
Badanie fizykalne kolana pozwala przy zgiętym kolanie można
ocenić wiele jego części. wyczuć tętnienie dużej tętnicy
Szczególnie tatwo można wyczuć podkolanowej.
części kostne, ponieważ leżą one
tuż pod skórą.

Wnętrze kolana - łąkotki
Łąkotki są płytkami
zbudowanymi z twardej
chrząstki włóknistej. Mają
kształt litery C i leżą na
powierzchni stawowej
piszczeli. Amortyzują
wstrząsy i zapobiegają
bocznym ruchom kości
udowej.
Patrząc w dól na otwarty staw
kolanowy i górną powierzchnię
piszczeli, widać dwie łąkotki
w kształcie litery C.
Łąkotki są płytkami zbudowanymi
z wytrzymałej chrząstki włóknistej.
Leżą na powierzchni stawowej
piszczeli i pogłębiają zagłębienie,
w które wchodzą kłykcie kości
biodrowej.
ABSORPCJA WSTRZĄSÓW
Łąkotki pełnią funkcję
amortyzatorów - absorbują
wstrząsy w obrębie stawu
kolanowego i zapobiegają kołysaniu
się stawu na boki.
BUDOWA ŁĄKOTEK
Na przekroju poprzecznym łąkotki
mają kształt klina. Ich zewnętrzne
brzegi są szersze. Bliżej środka stają
się cieńsze, a ich wewnętrzna
krawędź zmniejsza się ku środkowi,
nie łączą się z podłożem. Z przodu
obie łąkotki są złączone ze sobą
przez więzadła poprzeczne kolana,
a ich zewnętrzne brzegi mocno
łączą się z torebką stawową.
PRZYCZEPY
Przyczep łąkotki przyśrodkowej
do więzadła pobocznego
piszczelowego ma duże znaczenie
kliniczne, gdyż uraz tego więzadła
podczas uprawiania sportów
kontaktowych może spowodować
uszkodzenie łąkotki.
Widok z przodu
KOŃCZYNY DOLNE
Kolano widziane od góry
Więzadto krzyżowe przednie Więzadto rzepki
(Ligamentum cruciatum anterius) (Ligamentum patellae)
Jedno z dwóch więzadet Więzadlo biegnące od
położonych we wnętrzu stawu dolnej części rzepki do
kolanowego, które pomaga guzowatości piszczeli
w stabilizowaniu stawu
Łąkotka przyśrodkowa
(Meniscus medialis)
Ciało tłuszczowe
podrzepkowe
(Corpus adiposum
infrapatellaris)
Btona
maziowa
(Membrana
synovialis)
Błona
, wyścielająca
4jamę stawową
\
Kaletka
(Bursa)
Więzadto poboczne
strzałkowe Więzadło poboczne
(Ligamentum collaterale piszczelowe
fibulare) (Ligamentum collaterale
Jest oddzielone od tibiale)
stawu przez kaletkę Więzadlo łączące się
z tąkotką przyśrodkowa
Więzadło krzyżowe tylne
Łąkotka boczna (Ligamentum cruciatum posterius)
(Meniscus lateralis) Jedno z dwóch więzadel
krzyżujących się we wnętrzu
We wnętrzu kolana leżą dwie stawu kolanowego
łąkotki w kształcie litery C.
Więzadto poprzeczne kolana
Są to płytki ze zbitej chrząstki
(Ligamentum transversum genus)
włóknistej, dopasowane do kłykci
(końców) kości udowej.
KzepKa
Leży wewnątrz ścięgna silnego (wypełniona płynem) kaletka, która
Widok z tytu mięśnia czworogłowego uda. zmniejsza tarcie i chroni kość
Rzepka jest największą trzeszczką podczas klęczenia.
ciała. Trzeszczki są kośćmi, które
rozwijają się wewnątrz ścięgien CHRZĄSTKA
mięśni. Chronią ścięgna, gdy te Tylną powierzchnię rzepki pokrywa
przesuwają się nad końcami kości cienka warstwa chrząstki. Tworzy
długich. ona staw maziówkowy z dolnym
końcem kości udowej.
BUDOWA Ścięgno silnego mięśnia
Rzepka jest płaską kością, czworogłowego uda jest
wypukłością skierowaną do przodu; przyczepione do górnego
można ją bez trudu wyczuć pod i bocznego brzegu rzepki,
skórą. Między rzepką a skórą leży a więzadło rzepki odchodzi od jej
dolnego brzegu i jest przyczepione
Rzepka leży z przodu kolana. do guzowatości piszczeli.
Jest ona płaską kością o wypukłej
zewnętrznej powierzchni, którą
można z łatwością wyczuć przez
skórę.
209
ATLAS ANATOMII

Więzadla
i kaletki maziowe kolana
Staw kolanowy jest tylko częściowo otoczony torebką stawową.
Jego stabilność zależy od więzadeł. Kaletki leżące wokół kolana pozwalają
na wykonywanie płynnych ruchów.
W odróżnieniu od stawu Zgięte kolano widziane od przodu
biodrowego kości stawu
kolanowego nie łączą się ze sobą
w sposób, który zapewnia szczególną
Więzadto krzyżowe tylne Więzadło krzyżowe
stabilność stawu. Dlatego trwałość
(Ligamentum cruciatum przednie
jego w dużej mierze zależy od posterius) (Ligamentum
otaczających go więzadeł i mięśni.
cruciatum anterius)
Jamę stawową stawu kolanowego
otacza włóknista torebka stawowa.
Więzadła wzmacniające staw Ktykieć przyśrodkowy Kłykieć boczny
kolanowy można podzielić na dwie kości udowej kości udowej
grupy w zależności od ich położenia (Condylus medialis) (Condylus lateralis)
względem torebki.

WIĘZADŁA LEŻĄCE P O Z A Łąkotka przyśrodkowa Łąkotka boczna

(Meniscus medialis) (Meniscus lateralis)
TOREBKĄ
Więzadła leżące poza torebką Więzadto poboczne pisz-
chronią kończynę przed czelowe (część głęboka) ^
(Ligamentum collaterale tibiale)
nadmiernym prostowaniem goleni
Jest przyczepione do ląkotki; Ścięgno mięśnia
w stawie kolanowym (zginaniem do podatne na urazy w czasie podkolanowego
przodu). Należą do nich: skrętu kolana Wzmacnia tyl
• Ścięgno mięśnia czworogłowego kolana
Więzadło poprzeczne kolana
- jest ono przedłużeniem ścięgna (Ligamentum transversum
mięśnia czworogłowego uda. genus)
Wzmacnia staw kolanowy od
przodu (nie jest pokazane). Więzadło poboczne
piszczelowe
• Więzadło poboczne strzałkowe (Ligamentum collaterale — Więzadło
(boczne) - mocne pasmo tkanki tibiale) poboczne
łączące dolny zewnętrzny koniec Zapobiega przemieszczeniu strzałkowe
kości udowej z głową strzałki. do środka wyprostowanego (Ligamentum
kolana collaterale fibulare)
• Więzadło poboczne piszczelowe
Mocne pasmo,
(przyśrodkowe) - mocne płaskie Piszczel które zapobiega
pasmo tkanki łączące dolny (Tibia) ruchom bocznym
wewnętrzny koniec kości udowej kolana i ustala
z piszczelą. Jest ono słabsze niż staw klanowy
Guzowatość piszczeli w potożeniu
więzadło poboczne strzałkowe, (Tuberositas tibiae) wyprostnym
łatwiej ulega uszkodzeniu. Miejsce przyczepu więzadla rzepki - dystalnego
• Więzadło podkolanowe skośne końca ścięgna mięśnia czworogtowego ud.
- wzmacnia torebkę stawu
kolanowego od tylu (nie pokazano). Więzadla zewnątrztorebkowe
• Więzadło podkolanowe łukowate zapobiegają przeprostowi kolana.
- również wzmacnia staw kolanowy Więzadla rozciągają się w czasie
od tyłu (nie pokazano). prostowania kolana.

Więzadła wewnątrztorebkowe
Widok z boku na więzadła wewnątrz torebki Więzadła wewnątrztorebkowe noszą nazwę więzadeł
łączą piszczel z kością udową krzyżowych, ponieważ krzyżują się
w środku stawu kolanowego, ze sobą.
zapobiegając przesunięciu się • Więzadło krzyżowe przednie
Kość udowa
kolana do przodu lub tylu. - jest słabszym z dwóch więzadet
krzyżowych; rozluźnia się, gdy
WIĘZADŁA KRZYŻOWE kolano jest zgięte, a napina się przy
Dwa więzadła wewnątrztorebkowe wyprostowanym.
Więzadto krzyżowe Więzadto krzyżowe • Więzadło krzyżowe tylne
tylne przednie
Więzadta wewnątrztorebkowe, - więzadło to napina się podczas
(Ligamentum (Ligamentum
cruciatum anterius) inaczej krzyżowe, układają się zginania kolana; stabilizuje kolano,
cruciatum posterius)
Napina się w czasie Przecięty koniec w kształcie litery X. Zapobiegają gdy ciężar jest przenoszony na
zginania więzadta ukazuje one przemieszczaniu się do zgiętej nodze (np. podczas
przyczep przedni przodu i tylu kości tworzących schodzenia).
Strzałka — Piszczel staw oraz stabilizują je.

210

Kaletki maziowe kolana
Kaletki maziowe kolana
są małymi woreczkami
wypełnionymi mazią
stawową. Służą one do
ochrony struktur
położonych wewnątrz
kolana, zmniejszają tarcie
między poszczególnymi
elementami tworzącymi
staw podczas ruchów.
Kaletki maziowe są małymi
woreczkami leżącymi między
dwiema strukturami stale
przesuwającymi się po sobie.
Kaletki chronią te struktury przed
zużyciem i rozdarciem.
Dookoła stawu kolanowego leży
wiele kaletek maziowych. Chronią
one ścięgna podczas ruchu i ułatwiają
przesuwanie skóry nad rzepką.
KALETKA N A D R Z E P K O W A
Niektóre kaletki leżą dookoła
stawu kolanowego i łączą się z jamą
stawową, przestrzenią między
powierzchniami stawów, którą
wypełnia maź stawowa. Kaletka
nadrzepkowa leży powyżej jamy
stawowej, między dolnym końcem
kości udowej a silnym mięśniem
czterogłowym uda.
KALETKA P R Z E D R Z E P K O W A
I PODRZEPKOWA
Te kaletki otaczają rzepkę i więzadło
rzepki. Kaletka przedrzepkowa
ułatwia przesuwanie się skóry nad
rzepką podczas chodzenia. Kaletki
powierzchowne i głębokie leżą
dookoła dolnego końca więzadła
rzepki, w miejscu przyczepu do
guzowatości piszczeli.
W okolicy kolana znajduje się
około 12 kaletek. Ułatwiają one
wzajemne przesuwanie się
struktur tworzących staw
kolanowy, zmniejszając tarcie.
KOŃCZYNY DOLNE
Lewe kolano - widok z boku
Mięsień czworogłowy uda
(Musculus quadriceps femoris)
Kaletka nadrzepkowa
("Bursa suprapatellaris)
Największa i najważniejsza
kaletka w stawie
kolanowym
Kaletka podskórna
Ścięgno mięśnia
przedrzepkowa
(Bursa subcutanea prepatellaris) podkolanowego
Leży między rzepką
a pokrywającą ją skórą
Więzadlo rzepki Więzadło
(Ligamentum patellae) poboczne
Kaletka podrzepkowa głęboka strzałkowe
(Bursa infrapatellaris profunda) - imentum
laterale
Lewe kolano - widok z tyłu
— — Dwie głowy
mięśnia
brzuchatego łydki
(Musculus
gastrocnemius)
Kaletka mięś-
nia podkola- Kaletka mięśnia
nowego brzuchatego łydki
(Bursa musculi (Bursae musculi
gastrocnemii)
popliłei)
Kaletka mięśnia
Mięsień pótbłoniastego
podkola- (Bursa musculi
nowy semimebranosi)
(Musculus Kaletka gęsia Kaletka podrzepkowa powierzchowna
popliłeus) (Bursa anserina) (Bursa infrapatellaris subcutanea)
Chroni ścięgno i umożliwia przemieszczanie
się skóry nad guzowatością piszczeli
u kolanowego
Staw kolanowy jest bardzo narażony REZONANS
na uszkodzenia spowodowane MAGNETYCZNY
urazem lub zwyrodnieniem kości Rezonans magnetyczny (NMR) jest
i stawów. Aby określić wielkość bardzo pomocny w diagnostyce
uszkodzenia, konieczne jest badanie chorób stawów kolanowych. To nie-
kliniczne i często badania dodatkowe. inwazyjne badanie może uwidocznić
choroby tkanek miękkich leżących
BADANIE RADIOLOGICZNE dookoła stawu kolanowego oraz
Badanie radiologiczne stawu w samych kościach, a więc ma dużą
kolanowego w różnych pozycjach, przewagę nad artrografia.
czasami połączone z wstrzyknięciem
kontrastu do jamy stawowej W Z I E R N I K O W A N I E STAWU
(artrografia), uwidacznia CARTROSKOPIA1
nieprawidłowości kości i łąkotek. Innym sposobem obejrzenia wnętrza
stawu jest użycie wziernika z kamerą
Rezonans magnetyczny (NMR) jest (artroskopu). Podczas badania, które
skuteczną metodą obrazowania wykonuje się w znieczuleniu ogól-
złożonej anatomii stawów. Na tym nym, chirurg może usunąć uszkodzo-
zdjęciu wyraźnie widać kości stawu ną tkankę, dzięki czemu chory może
kolanowego i otaczające tkanki. uniknąć zabiegu operacyjnego.
211
ATLAS ANATOMII
które odpowiadają za ruchy w stawach biodrowym i kolanowym.
Mięśnie poruszające udem należą do najsilniejszych mięśni ciała.
Wśród mięśni uda wyróżnia się trzy
grupy: grupę przednią leżącą
z przodu kości udowej, grupę tylną
leżącą z tylu i grupę przyśrodkową
(mięśnie przywodziciele), które
biegną między wewnętrzną
powierzchnią kości udowej
a miednicą.
GRUPA PRZEDNIA
Mięśnie grupy przedniej zginają lub
prostują udo w stawie biodrowym
i prostują staw kolanowy. Ruchy
te są wykonywane podczas
podnoszenia nogi i przesuwania jej
do przodu w czasie chodzenia.
Mięśnie należące do tej grupy to:
• Mięsień biodrowo-lędźwiowy.
Jest dużym mięśniem, zaczyna się
wewnątrz miednicy i w okolicy
dolnych kręgów lędźwiowych. Jego
włókna są przyczepione do krętarza
mniejszego kości biodrowej. Jest to
najsilniejszy mięsień, który zgina
udo i przesuwa kolano ku górze
i do przodu.
• Mięsień napinający powięź
szeroką. Mięsień tączy się z silnym
pasmem lącznotkankowym, które
rozciąga się od uda do piszczeli.
• Mięsień krawiecki. Jest
najdłuższym mięśniem ciała
ludzkiego, ma postać płaskiego
pasma biegnącego w poprzek uda
od kolca biodrowego przedniego
górnego miednicy przez stawy
biodrowy i kolanowy do
wewnętrznej strony górnego
końca piszczeli.
• Mięsień czworoglowy uda. Jest
dużym mięśniem, który ma cztery
głowy.
Mięsień obszerny
boczny
(Musculus vaslus lateralis)
Największy mięsień
wchodzący w sktad
mięśnia czworogtowego
uda
Ścięgno mięśnia prostego
uda
Brzusiec mięśnia prostego uda
został odcięty, by ukazać poło-
żone głębiej struktury
212
Mięśnie uda
Udo tworzą głównie duże grupy mięśni,
Mięsień biodrowo-lędźwiowy
(Musculus iliopsoas)
Jest silnym zginaczem stawu
biodrowego. Zgina udo
w kierunku tutowia przy
unieruchomionej miednicy
Mięsień napinający powięź
szeroką
(Musculus tensor fasciae latae)
W pozycji stojącej pomaga
utrzymać kość udową na
położonej poniżej piszczeli
Pasmo biodro- —
wo-piszczelowe
(Tractus iliotibialis)
Mięsień czworoglowy
uda
(Musculus quadriceps
femoris)
Grupa mięśniowa, na
którą składają się trzy
mięśnie obszerne
i mięsień prosty uda
Ścięgno mięśnia
czworogłowego uda —
Rzepka
(Patella)
Kość położona w ścięgnie mięśnia
czworogłowego uda; ochrania kolano
i wspomaga dźwiganie się
Guzowatość piszczeli
(Tuberosistas tibiaej
Wyniosłość na kości, miejsce
przyczepu ścięgna rzepki
Mięsień obszerny
pośredni
(Musculus vastus
intermedius)
Leży w głębi, pod
mięśniem prostym
Mięsień obszerny
przyśrodkowy
(Musculus vastus medialis)
Pokrywa przyśrodkową
część uda
Duży czteroglowy mięsień jest
największym mięśniem uda
i najsilniejszym mięśniem ciała.
Tworzą go cztery głowy mięśniowe,
z połączenia ich ścięgien powstaje
mocne ścięgno mięśnia czworogto-
wego uda. Łączy się ono z górą
rzepki, a następnie kieruje się ku
dołowi jako ścięgno rzepki i łączy
z guzowatością piszczeli. Mięsień
czworogłowy uda prostuje kolano.
W skład mięśnia czworogłowego
uda wchodzą cztery mięśnie:
Mięsień czworogtowy uda jest
prostownikiem i pracuje podczas
biegania, skakania i wspinania
się. Prostuje kolano przy
wstawaniu.
KLUCZ To miejsce można
bez trudu wyczuć
pod skórą
Mięsień grzebieniowy
(Musculus pectineus)
Płaski mięsień, który przywodzi,
zgina i odwraca udo
Mięsień przywodziciel długi
(Musculus adductor longus)
Trójkątny mięsień leżący z przodu
grupy mięśni przywodzicieli uda
Mięsień smukły
(Musculus gracilis)
Mięsień z grupy przywodzicieli
Mięsień krawiecki
(Musculus sartorius)
Długi mięsień zginacz wspomaga m.
biodrowo-lędźwiowy, m. napinający
powięź szeroką i m. prosty uda;
zgina stawy biodrowy i kolanowy
Mięsień prosty uda
(Musculus rectus femoris)
Mięsień, który stabilizuje staw
biodrowy i zgina udo w stawie
biodrowym; ponadto prostuje staw
kolanowy
Mięsień obszerny przyśrodkowy
(Musculus vastus medialis)
Mięśnie biodrowo-lędźwiowy,
napinający powięź szeroką
i prosty uda są najważniejszymi
zginaczami stawu biodrowego.
Inicjują ruch kończyny dolnej
do przodu.
• Mięsień prosty uda - prosty
mięsień zakrywający inne części.
Zgina kończynę w stawie biodrowym
i prostuje w stawie kolanowym.
• Mięsień obszerny boczny
- największa część mięśnia
czworogłowego uda.
• Mięsień obszerny przyśrodkowy
- leży na przyśrodkowej powierzchni
uda.
• Mięsień obszerny pośredni
- leży w środku pod mięśniem
prostym uda.
Kilka pasemek mięśnia obszernego
pośredniego schodzi do torebki
stawu kolanowego i napina ją, dzięki
czemu przy wyprostowanym
kolanie nie dochodzi do
uwięźnięcia fałdów torebki.

Grupa tylna mięśni uda
Do grupy tylnej mięśni
uda należą trzy duże
mięśnie. Są nimi mięsień
dwugłowy uda, mięsień
półścięgnisty
i mięsień półbłoniasty.
Ta grupa mięśni może prostować
kończynę dolną w stawie
biodrowym oraz zginać kolano,
jednak ruchy te nie mogą być
wykonywane jednocześnie.
MIĘSIEŃ DWUGŁOWY
UDA
Mięsień dwugłowy uda ma dwie
głowy. Głowa długa zaczyna się na
guzie kulszowym miednicy, a głowa
krótka z tyłu kości udowej. Okrągłe
ścięgno mięśnia dwugłowego uda
można bez trudu wyczuć i zobaczyć
na zewnętrznej stronie kolana,
zwłaszcza gdy kolano podczas
zginania natrafia na opór. ^^- •
MIĘSIEŃ PÓŁŚCIĘGNISTY
Podobnie jak mięsień dwugłowy,
mięsień półścięgnisty zaczyna się na
guzie kulszowym miednicy. Ma on
długie ścięgno, które rozpoczyna
się mniej więcej w dwóch trzecich
jego długości i jest przyczepione do
wewnętrznej powierzchni górnego
odcinka piszczeli.
MIĘSIEŃ PÓŁBŁONIASTY
Mięsień zaczyna się płaskim
włóknistym przyczepem na guzie
kulszowym miednicy. Mięsień
biegnie z tylu uda pod mięśniem
półścięgnistym. Jest przyczepiony
do wewnętrznej górnej powierzchni
piszczeli.
Mięsień przywodziciel
długi
(Musculus adductor longus)
Duży wachlarzowaty mięsień
Mięsień przywodziciel —
krótki
(Musculus adductor brevis)
Mięsień położony pod
mięśniem przywodzicielem
długim
Ścięgna tylnej grupy mięśni
uda leżą z tylu uda i można je
wyczuć pod kolanem.
Naciągnięcie mięśni jest
częstym urazem wśród biegaczy.
KOŃCZYNY DOLNE
Mięsień pośladkowy
KLUCZ To miejsce można średni
bez trudu wyczuć (Musculus gluteus medius)
pod skórą Odwodzi udo, obraca do
wewnątrz i na zewnątrz
staw biodrowy
Mięsień pośladkowy
wielki
(Musculus gluteus
maximus)
Duży mięsień pośladkowy;
pomaga wchodzić po
schodach i wstawać
z pozycji siedzącej
Mięsień półścięgnisty
(Musculus semitendinosus)
Mięsień smukły Dtugi i wysmukły mięsień,
(Musculus gracilis) który w połowie długości
kości udowej przechodzi
w cienkie, długie ścięgno
Mięsień półbtoniasty Mięsień dwugłowy uda
(Musculus (Musculus biceps femoris)
semimebranosus) Zaokrąglone ścięgno tego
Szeroki mięsień, który mięśnia łączy się ze
prostuje udo i zgina wspólnym ścięgnem,
kolano które jest przyczepione do
głowy strzałki
Pasmo biodrowo-
-piszczelowe
(Tractus iliotibialis)
Ścięgno mięśnia
Ścięgno mięśnia półścięgnistego dwugłowego uda
Mięsień krawiecki
Tylną grupę mięśni uda tworzą
(Musculus sartorius)
trzy mięśnie. Rozciągają się one
od miednicy do tylnej
powierzchni piszczeli.
j\lit,MIK
Mięśnie wewnętrznej powierzchni • Mięsień zasłaniacz zewnętrzny
uda noszą nazwę przywodzicieli, gdyż - mały mięsień, leży głęboko
Mięsień zasłaniacz
zewnętrzny przywodzą udo, czyli przesuwają w grupie mięśni przywodzicieli.
(Musculus kończynę do linii pośrodkowej ciała, Grupa mięśni przywodzicieli
obturatorius externus) jak to się dzieje np. podczas jazdy pracuje np. podczas jazdy konnej.
Mięsień położony konnej, gdy jeździec nogami ściska Naciągnięcie tych mięśni podczas
głęboko wśród konia. Mięśnie te zaczynają się w dol- zajęć sportowych może
przywodzicieli
nym odcinku miednicy i są przycze- spowodować uszkodzenie
Mięsień pione do kości udowej na różnej wy- pachwiny.
przywodziciel wielki sokości. Do mięśni tej grupy należą:
(Musculus adductor • Mięsień przywodziciel długi
rnagnus)
- duży mięsień kształtu wachlarza,
Duży trójkątny
mięsień leży przed innymi mięśniami
przywodzicielami, ma wyczuwalne
ścięgno w pachwinie.
• Mięsień przywodziciel krótki
- krótki mięsień leży poniżej
mięśnia przywodziciela długiego uda.
Kość udowa • Mięsień przywodziciel wielki
(Femur) - duży trójkątny mięsień, pełni
funkcję mięśnia przywodziciela
oraz mięśnia tylnej grupy uda. Piłkarze są narażeni na urazy
• Mięsień smukły - ma kształt okolicy pachwinowej (naciągnięcie
paska, biegnie pionowo w dół po mięśni przywodzicieli) w czasie
wewnętrznej powierzchni uda (nie kopania pitki i ruchu nogi
pokazano). w poprzek linii pośrodkowej ciała.
213

Mięśnie grupy tylnej goleni
Mięśnie tylnej grupy
goleni tworzą
uwypuklenie łydki.
Wspólnie stanowią bardzo
silny mięsień, powodują
zgięcie stopy oraz
podtrzymują ciężar ciała.
Mięśnie należące do tylnej grupy
tworzą największą grupę mięśni
goleni, określaną też jako „mięśnie
łydki". Można w nich wyróżnić
warstwy powierzchowną
i głęboką.
WARSTWA
POWIERZCHOWNA
Warstwa powierzchowna grupy
tylnej mięśni goleni tworzy
uwypuklenie łydki. Rozwój mięśni
łydki jest cechą typową dla ludzi
i wiąże się przyjęciem
wyprostowanej postawy ciała.
Do mięśni tych należą:
• Mięsień brzuchaty łydki - jest
największym mięśniem łydki. Ma
dwie głowy, które widać przez
skórę; zaczynają się one na
kłykciach przyśrodkowym
i bocznym kości udowej. Jego
włókna biegną pionowo w dół,
co umożliwia wykonywanie
szybkich i silnych skurczów,
np. podczas biegania i skakania.
• Mięsień płaszczkowaty - jest
dużym i silnym mięśniem, który
leży pod mięśniem brzuchatym
łydki. Ma kształt podobny do ryby
płaszczki. Skurcz mięśnia
płaszczkowatego ma znaczenie
w utrzymywaniu równowagi
w pozycji stojącej.
• Mięsień podeszwowy - czasami
go brak, zwykle jest mały i cienki.
Ponieważ nie ma on istotnego
znaczenia dla funkcjonowania
goleni, chirurdzy czasami
wykorzystują go, aby zastąpić
nim uszkodzone ścięgno w obrębie
dłoni.
Mięsień
podkolanowy
(Musculus
popliteus)
Mięsień zginacz
długi palców
(Musculus flenor
digotorum longus)
KOŃCZYNY DOLNE
Mięsień podeszwowy
(Musculus plantaris)
Mięsień ten nie zawsze
występuje
Mięsień brzuchaty —
łydki
(Musculus
gastrocnemius)
Powierzchowny mięsień
łydki składający się
z dwóch głów; używany
podczas biegania
i skakania
Mięsień ptaszczkowaty Mięsień płaszczkowaty
.m (Musculus soleus) (Musculus soleus)
Można go wyczuć pod mięśniem
brzuchatym iydki, gdy człowiek
stoi na czubku palców
Ścięgno piętowe (Achillesa)
(Tendo calcaneus [Achillis])
Mięsień zginacz długi palucha
Największe ścięgno; leży z tyłu
(Musculus flexor hallucis longus) stawu skokowego (kostki)
i przyczepia się na guzie piętowym
Troczek zginaczy
(Retinaculum
musculorum
flexorum)
Guz piętowy
(Tuber calcanei)
DZIAŁANIE MIĘŚNI Mięśnie brzuchaty łydki Mięśnie brzuchaty Iydki,
POWIERZCHOWNYCH i płaszczkowaty mają jedno ptaszczkowaty i podeszwowy
Mięśnie te zginają podeszwowo wspólne duże ścięgno, znane pod współdziałają podczas zginania
stopę, czyli unoszą piętę i zwracają nazwą ścięgna Achillesa; biegnie stopy w stawie skokowym.
palce stopy do dołu. Aby wykonać ono w dół od dolnego brzegu łydki Najsłabszy z nich jest maty
to zadanie, potrzeba silnych mięśni, do pięty. mięsień podeszwowy.
gdyż w czasie chodzenia, biegania
i skakania trzeba unosić piętę
i dźwignąć ciężar całego ciała.
Mięśnie w
W obrębie łydki leżą cztery przechodzi w dół do zewnętrznych
mięśnie, które tworzą warstwę czterech palców stopy i powoduje
Mięsień głęboką: ich zagięcie do dołu.
ptaszczkowaty • Mięsień podkolanowy - jest • Mięsień zginacz długi palucha
(przecięty)
cienkim trójkątnym mięśniem. - dochodzi tylko do palucha. Jest
(Musculus
soleus) Leży z tyłu, w dole podkolanowym. bardzo silnym mięśniem. Jego
Ma on za zadanie „odblokowywanie" długie ścięgno przebiega pomiędzy
Mięsień pisz- stawu kolanowego; wywołuje trzeszczkami leżącymi u podstawy
czelowy tylny niewielki obrót, co pozwala zgiąć palucha i wywołuje ruch
(Musculus tibia-
wyprostowaną nogę. „odepchnięcia" lub „odbicia"
lis posterior)
• Mięsień zginacz długi palców podczas chodzenia i biegania.
Mięsień - ma długie ścięgno, które • Mięsień piszczelowy tylny
zginacz długi
- w tej grupie leży najgłębiej. Jest
palucha
(Musculus flexor Mięśnie głębokie mają różne głównym mięśniem, który
hallucis longus) działanie. Mięsień podkolanowy powoduje zgięcie podeszwowe
pomaga odblokować staw i odwracanie stopy (podeszwa
kolanowy, a pozostałe mięśnie skierowana jest do środka).
działają w obrębie stawu
skokowego i stawów stopy
215
ATLAS ANATOMII

Mięśnie podudzia
(goleni)
W obrębie goleni leżą trzy grupy mięśni.
W zależności od ich lokalizacji podpierają one i zginają staw skokowy oraz stopę,
prostują palce nogi i pomagają unieść ciężar ciała na pięcie.
Mięśnie goleni podzielą się na trzy
grupy: grupę przednią leżącą
KLUCZ
z przodu piszczeli, grupę boczną To miejsce można
leżącą po zewnętrznej stronie bez trudu wyczuć
podudzia i grupę tylną. pod skórą

MIĘŚNIE GRUPY
PRZEDNIEJ
Do przedniej grupy mięśni
należą:
• Mięsień piszczelowy przedni
- mięsień ten można wyczuć pod
skórą wzdłuż brzegu piszczeli.
• Mięsień prostownik długi
palców - leży pod mięśniem
piszczelowym przednim i jest
przyczepiony do czterech
zewnętrznych palców stopy.
• Mięsień strzałkowy trzeci
- mięsień ten nie zawsze
występuje, lecz gdy jest, łączy się
z prostownikiem długim palców.
Jest przyczepiony do piątej kości
śródstopia.
• Mięsień prostownik długi
palucha - ten cienki mięsień
biegnie ku dołowi i jest
przyczepiony do palucha.
FUNKCJE MIĘŚNI GRUPY
PRZEDNIEJ
Wszystkie te mięśnie działają
podobnie, powodują zgięcie
grzbietowe stopy. Skurcz tych
mięśni zgina stopę w stawie
skokowym, tak że palce są
uniesione, a pięta opuszczona.
Guzowatość piszczeli
Mięsień strzałkowy długi (Tuberositas tibiae)
(Musculus peroneus longus)
Piszczel
(Tlbia)
Mięsień piszczelowy przedni Mięsień brzuchaty łydki
(Musculus tibialis anterior)
(Musculus gastrocnemius)
Zgięcie grzbietowe stopy, odwracanie Mięsień łydki, który zgina kolano
i nawracanie, ścięgno tego mięśnia
i stopę
, _ tatwo dostrzec w okolicy stawu
^ » skokowego Mięsień ptaszczkowaty
(Musculus soleus)
Szeroki, piaski mięsień łydki
Mięsień prostownik długi
palców Mięsień prostownik długi
(Musculus extensor digitorum palucha
longus) (Musculus extensor hallucis
longus)
Pomaga wyprostować paluch
Strzałka
(Fibula)
Zewnętrzna kość podudzia
Ścięgno mięśnia strzałkowego
trzeciego
Zgina grzbietowo i nawraca stopę Podczas chodzenia mięśnie grupy
przedniej goleni unoszą palce.
Dzięki temu nie zawadzają one
o podłoże, gdy stopa przesuwa
Paluch
(Hallux) się do przodu.

ru
Mięśnie grupy bocznej
(zewnętrznej) leżą wzdłuż strzałki,
Głowa strzałki mniejszej z dwóch kości podudzia.
W tej grupie znajdują się dwa '
mięśnie:
• Mięsień strzałkowy długi. Jest
on dłuższym z dwóch mięśni i leży
Mięsień strzałkowy bardziej powierzchownie. Jest on
długi i jego ścięgno przyczepiony do głowy i górnego
Mięsień prostownik
(Musculus peroneus
długi palców końca strzałki, biegnie do podeszwy
longus)
(Musculus extensor stopy.
digitorum longus)
Mięsień • Mięsień strzałkowy krótki. Jest
strzałkowy krótki Ścięgno mięśnia to krótki mięsień, leżący pod
(Musculus prostownika długiego
peroneus brevis) palców
Mięśnie boczne łydki chronią
staw skokowy, przeciwdziałając
ruchowi odwracania. Gdy stopa
jest odwrócona, staw skokowy
znajduje się w bardzo
V kość śródstopia niekorzystnej pozycji.
mięśniem strzałkowym długim.
Zaczyna się na dolnym odcinku
strzałki, jego szerokie ścięgno
biegnie w dół i jest przyczepione
u podstawy piątej kości śródstopia.
DZIAŁANIE MIĘŚNI
GRUPY BOCZNEJ
Te dwa mięśnie powodują zgięcie
podeszwowe i nawrócenie stopy,
co oznacza, że palce skierowane są
do dołu, a podeszwa na zewnątrz.
Mięśnie te podpierają kostkę
i przeciwdziałają ruchowi
odwracania (kierowanie podeszwy
do wewnątrz], do czego dochodzi
przy słabym stawie skokowym.

214
ATLAS ANATOMII

Tętnice kończyny dolnej

Kończynę dolną zaopatruje w krew wiele tętnic będących gałęziami
tętnicy biodrowej zewnętrznej. Tętnice te biegną w dół kończyny, oddając gałązki,
które zaopatrują mięśnie, kości, stawy i skórę.
Kończyna dolna jest zaopatrywana
KLUCZ To miejsce można
przez sieć naczyń tętniczych.
Główne tętnice oddają ważne bez trudu wyczuć
pod skórą
i mniejsze gałązki, które odżywiają
stawy i mięśnie. Tętnica biodrowa
zewnętrzna
TĘTNICE (Arteria iliaca externa)
Przechodzi pod więzadtem Więzadto pachwinowe
• Tętnica udowa - jest główną jm^ pachwinowym i staje (Ligamentum inguinale)
tętnicą kończyny dolnej. Jej główną G ^ J się tętnicą udową Znajduje się w zgięciu
gałęzią jest tętnica głęboka uda. pachwinowym
Nim wejdzie w rozwór
przywodzicieli i dotrze do dołu Tętnica głęboka uda
(Arteria profunda femoris)
podkolanowego, oddaje mniejsze Tętnica udowa
Odchodzi od tętnicy udowej
gałązki, które zaopatrują w krew mniej więcej 4 cm poniżej (Arteria femoralis)
pobliskie mięśnie. więzadla pachwinowego Wnika do uda,
• Tętnica głęboka uda - jest przechodząc pod
Gałązki więzadtem pachwinowym;
główną tętnicą uda. Oddaje wiele przeszywające leży pomiędzy żyłą
gałązek, w tym przyśrodkowe Dostarczają krew biodrową (znajdującą się
i boczne gałązki okalające udo do tylnej grupy przyśrodkowo)
oraz cztery gałązki przeszywające. mięśni uda a nerwem udowym
U Tętnica podkolanowa — jest
przedłużeniem tętnicy udowej.
Schodzi z tyłu kolana. Zanim
podzieli się na tętnicę piszczelową Tętnica podkolanowa —
(Arteria poplitea)
przednią i tylną, oddaje wiele Jest przedłużeniem tętnicy /,*
małych gałązek, które odżywiają udowej; biegnie za stawem
staw kolanowy. / g ^ kolanowym Tętnica piszczelowa tylna
(Arteria tibialis posterior)
• Tętnica piszczelowa przednia
Większa z dwóch gałęzi
- zaopatruje struktury leżące końcowych tętnicy
z przodu goleni. Schodzi na stopę, Tętnica strzałkowa podkolanowej; jej gałązki
gdzie staje się tętnicą grzbietową (Arteria peronealais) końcowe zaopatrują stopę
stopy. Jest odgałęzieniem tętnicy
piszczelowej tylnej Tętnica grzbietowa stopy
• Tętnica piszczelowa tylna
- pozostaje z tyłu goleni, wspólnie (Arteria dorsalis pedis)
Tętnica piszczelowa Jest przedłużeniem tętnicy
z tętnicą strzałkową zaopatruje przednia piszczelowej przed-
struktury leżące z tyłu i z boku (Arteria tibialis anterior) niej
goleni. Jedna z końcowych gałęzi
tętnicy podkolanowej. Prze-
chodzi do przodu przez Tętnice kończyny dolnej są
otwór w błonie między- gałęziami tętnicy udowej. Po
kostnej i dociera do przodu przejściu pod więzadlem
stawu skokowego pachwinowym tętnica biodrowa
zewnętrzna staje się tętnicą
udową.

lętn
Tętnica okalająca udo Tętnica udowa Z tyłu kolana odchodzi od tętnicy TĘTNO POD KOLANEM
boczna (gatąż zstępująca) (Arteria femoralis) podkolanowej wiele małych Tak jak można wyczuć tętnienie
(Arteria circumflexa gałązek. Otaczają one staw w tętnicy udowej w pachwinie, tak
femoris lateralis) (ramus Tętnica zstępująca
kolana kolanowy i tworzą anastomozy, z tyłu kolana można wyczuć tętno
descendens)
(Arteria genus czyli połączenia z innymi małymi w tętnicy podkolanowej. Ponieważ
tętnica górna descendens) gałązkami tętnicy udowej oraz jednak leży ona głęboko
boczna kolana
Tętnica górna przy- tętnicy piszczelowej tylnej w tkankach, tętno nie zawsze jest
(Arteria genus
superior lateralis) środkowa kolana i przedniej. Dzięki temu powstaje łatwo wyczuwalne. Podczas badania
(Arteria genus sieć tętnic, przez którą krew może często konieczne jest zgięcie
superior medialis) omijać zwykłą drogę przepływu kończyny w stawie kolanowym, aby
Tętnica
podkolanowa wiodącą przez tętnicę podkolanowa. zmniejszyć napięcie powięzi mięśni
Tętnica dolna boczna kolana (Arteria poplitea) Ma to znaczenie, gdy kolano jest w dole podkolanowym, dzięki
(Arteria genus interior lateralis) - długo zgięte lub gdy główna tętnica czemu łatwiej jest wyczuć tętno.
Tętnica dolna
przyśrodkowa jest zwężona lub zamknięta. Jeśli tętno jest słabe lub
Tętnica wsteczna kolana niewyczuwalne, oznacza to,
piszczelowa przednia (Arteria genus że tętnica udowa jest zwężona
(Arteria recurrens tibialis Krew tętnicza dociera do stawu
interior medialis) lub niedrożna.
anterior) kolanowego przez sieć naczyń
Tętnica
Tętnica piszczelowa piszczelowa tylna łączących tętnicę udową
przednia (Arteria tibialis z końcowymi gałązkami tętnicy
(Arteria tibialis anterior) posterior) podkolanowej.

216

Tętnice stopy
Podobnie jak na ręce,
małe tętniczki stopy
tworzą łuki i oddają
gałązki leżące po obu
stronach palców.
Naczynia tętnicze
zaopatrują szczególnie
obficie podeszwę
stopy.
Do stopy krew tętnicza dopływa
końcowymi gałązkami tętnic
piszczelowej przedniej i tylnej.
GRZBIET STOPY
Tętnica piszczelowa przednia po
zejściu na stopę na przedniej
powierzchni stawu skokowego staje
się tętnicą grzbietową stopy.
Na grzbiecie stopy zmierza do
przestrzeni pomiędzy pierwszym
a drugim palcem stopy. W tym
miejscu oddaje gałąź głęboką,
która łączy się z tętnicami
podeszwy stopy. Gałązki tętnicy
grzbietowej stopy leżące na
grzbiecie łączą się i tworzą łuk,
od którego odchodzą tętniczki do
palców stopy.
W czasie badania lekarz może
wyczuć tętno na tętnicy
grzbietowej stopy w pobliżu
ścięgna mięśnia piszczelowego
przedniego. W miejscu tym tętnica
leży tuż pod skórą i gdy naczynia są
zdrowe, można względnie łatwo
wyczuć tętno.
PODESZWA STOPY
Podeszwa stopy jest bogato
unaczyniona przez gałązki tętnicy
piszczelowej tylnej. Gdy tętnica
wnika w podeszwę stopy, dzieli się
na dwie tętnice podeszwowe
- przyśrodkową i boczną.
• Tętnica podeszwowa
przyśrodkową - jest mniejszą
gałązką tętnicy piszczelowej tylnej.
KOŃCZYNY DOLNE
Podeszwa stopy (spód) Grzbiet stopy (wierzch)
KLUCZ-r
To miejsce można
bez trudu wyczuć
Tętnice podeszwowe
pod skórą
własne palców
(Arteriae digitales
metatarsea propriae)
Tętnice grzbieto-
we palców
Tętnice podeszwowe (Arteriae digitales
śródstopia dorsales)
(Arteriae metatarseap
Tętnice grzbieto-
plantares) we śródstopia
Tętnica podeszwowa (Arteriae metatarse-
przyśrodkową (Arten ~ ae dorsales)
plantaris medialisj — Gałęzie przeszywają-
Gałąź podeszwowa j ce łuku podeszwo-
głęboka (Ramus / wego głębokiego
plantaris profundus) I (Rami perforantes)
Łuk podeszwowy — ~»~ Gałąź podeszwowa
(Arcus plantaris) Tętnice głęboka
Gałąź stepowe tRamus plantaris
przeszywająca przyśrod- profundus)
(Ramus perforans) kowe — - Tętnica łukowata
Gałąź (Arteriae (Arteria arcuata)
tarseae •
powierzchowna Tętnica stepowa boczna
(Ramus superficialis) mediales) (Arteria tarsea lateralis)
Tętnica podeszwowa Tętnica kostkowa
przyśrodkową przednia boczna
(Arteria plantaris medialis}. (Arteria malleolaris
anterior lateralis)
Tętnica podeszwowa Tętnica kostkowa
boczna
przednia przyśrodkową
(Meria plantaris lateralis)
(Arteria malleolaris
anterior medialis)
Tętnica piszczelowa Gałąź przeszywająca
tylna tętnicy strzałkowej
(Arteria tibialis postenor) (Ramus perforans
arteriae fibularis)
Gałęzie
Tętnica piszczelowa
piętowe Tętnica grzbietowa stopy
(Rami calcanei) (Arteria dorsalis pedis) przednia
(Arieria tibialis anterior)
Tętnice zaopatrujące stopę
rozgałęziają się w podobny sposób
Zaopatruje w krew mięśnie palucha zakręca pod kośćmi śródstopia jak tętnice ręki. Podeszwa jest
i oddaje małe gałązki do i tworzy głęboki łuk podeszwowy. szczególnie bogato unaczyniona.
pozostałych palców stopy. Głębokie gałązki tętnicy
• Tętnica podeszwowa boczna grzbietowej stopy łączą się pomiędzy unaczynieniem
- jest większą gałęzią niż tętnica z wewnętrznym końcem tego łuku, tętniczym grzbietu i podeszwy
podeszwowa przyśrodkową, dzięki czemu powstaje połączenie stopy.
Tętnice można badać metodą Arteriografię może wykonać
arteriografii. Badanie to polega na przed planowaną operacją, jednak
wstrzyknięciu środka cieniującego są mniej inwazyjne metody oceny
(kontrastu) do tętnicy i wykonaniu przepływu krwi w kończynie, np.
serii zdjęć rentgenowskich, na badanie USG metodą Dopplera
których widać, jak kontrast czy rezonans magnetyczny. Mogą
przesuwa się przez układ naczyń one dostarczyć potrzebnych
tętniczych. Wstrzykując środek informacji w sposób bardziej
cieniujący do tętnicy udowej wysoko komfortowy dla pacjenta.
na udzie, można uwidocznić cały
układ tętniczy nogi, zwężenia lub MIAŻDŻYCA
zamknięcie naczynia, a także Jedną z chorób zaburzających
tętniące uwypuklenie w miejscu przepływ krwi przez kończyny jest
tętniaka w tętnicy podkolanowej. miażdżyca, czyli stwardnienie
tętnic, które często jest skutkiem
Arteriografię wykonuje się, palenia tytoniu. Choroba ta może
by dokładnie określić miejsce wywoływać bolesne skurcze łydki
zamknięcia tętnicy. Środek podczas wysiłku, które ustają po
cieniujący wstrzyknięty do krwi odpoczynku. Ból spowodowany jest
pozwala uwidocznić naczynie zmniejszonym dopływem krwi do
na zdjęciu rentgenowskim. mięśni.
217
ATLAS ANATOMII
Żyły kończyny dolnej
Krew z kończyny dolnej odpływa wieloma żyłami,
które tworzą dwa układy - powierzchowny i głęboki.
Żyły przeszywające łączą ze sobą oba układy żył.
W tkance podskórnej znajdują się
dwie duże żyły powierzchowne
kończyny dolnej, żyły
odpiszczelowa i odstrzałkowa.
ŻYŁA ODPISZCZELOWA
Żyła odpiszczelowa jest najdłuższą
żyłą ciała; jest czasami
wykorzystywana przez chirurgów
do zastąpienia uszkodzonych lub
chorych tętnic serca. Żyła
odpiszczelowa powstaje
z przyśrodkowego (wewnętrznego)
końca żylnego łuku grzbietowego
stopy i wznosi się wzdłuż kończyny
dolnej w kierunku pachwiny.
Po drodze żyła odpiszczelowa
biegnie przed kostką przyśrodkową,
wsuwa się za kłykieć przyśrodkowy
kości udowej w okolicy stawu
kolanowego, następnie przechodzi
przez rozwór odpiszczelowy
w pachwinie i łączy się z dużą żyłą
udową.
ŻYŁA ODSTRZAŁKOWA
Ta mniejsza żyła powierzchowna
powstaje w bocznym
(zewnętrznym) końcu żylnego łuku
grzbietu stopy. Przechodzi za
kostką boczną (zewnętrzną) stawu
skokowego i kieruje się ku górze
przez środek tylnej powierzchni
łydki. Po dojściu do kolana żyła
odstrzałkowa łączy się z żyłą
głęboką podkolanową.
DOPŁYWY ŻYLNE
Do żyły odpiszczelowej
i odstrzałkowej spływa po drodze
krew z wielu małych naczyń
żylnych, żyły te również tworzą
liczne anastomozy, czyli połączenia
między sobą.
218
Żyły powierzchowne kończyny dolnej - widok od przodu
Rozwór odpiszczelowy
(Hiatus saphenus)
Żyta okalająca biodro
powierzchowna
Żyta udowa (Vena łemoralis)
(Vena circumflexa iliaca
superficialis) Stanowi przedłużenie zyty
podkolanowej
Żyta odpiszczelowa dodatkowa
(Vena saphena accesoria)
Duża żyta utworzona przez połączenie
mniejszych żyt biegnących z tylu uda
Żyta odpiszczelowa
(Vena saphena magna)
Uchodzi do żyty udowej
Widok od tyłu
Żyta podkolanową i Kłykieć przyśrodkowy
(Vena poplitea) I (Condylus medialis)
Żyła odpiszczelowa
(Vena saphena
Żyta odpiszczelowa
magna)
(Vena saphena magna)
Bierze początek w tuku żylnym
grzbietowym stopy
Żyta odstrzatkowa \ '
Kostka boczna
(Vena saphena N{
(Malleolus lateralis)
parva)
Dalszy koniec strzałki
Kostka przyśrodkową
(Malleolus medialis)
Kostka wewnętrzna
Łuk żylny grzbietowy stopy
(Arcus venosus dorsalis pedis)
Żyta odpiszczelowa jest
największą żyta człowieka. Łączą
się z nią gałązki doprowadzające,
które zbierają krew z uda i goleni.
Zastawki i pompa żylns
W układzie naczyń krwionośnych znaczenie dla funkcjonowania żył
żylnych kończyny dolnej krew kończyny dolnej, gdyż podczas
Powięź po- przepływa z żył powierzchownych skurczu mięśni łydki zapewniają
wierzchowna przez żyły przeszywające do żył przepływ krwi do góry w kierunku
głębokich. Krew żylna jest serca i zapobiegają cofaniu się jej
następnie pompowana z powrotem do żył powierzchownych.
Skóra do serca, głównie dzięki mięśniom
łydki, które otaczają żyły głębokie ŻYLAKI
(pompa żylna). Uszkodzenie zastawek żylnych
W odróżnieniu od tętnic w żyłach przeszywających
Zastawka w żyłach znajdują się cienkie umożliwia wsteczny przepływ krwi
w żyle prze-
zastawki, które zapobiegają cofaniu z żył głębokich do żył
szywającej
się krwi. Zastawki te mają ogromne powierzchownych, w których
panuje niskie ciśnienie. Powoduje
Zastawki żylne odgrywają to rozszerzenie żył, które stają się
— Żyta odpisz- kluczową rolę w funkcjonowaniu kręte i biegną wężowato. Powstaniu
czelowa pompy tylnej. Zastawki umożliwia- żylaków sprzyja: ciąża, otyłość
ją przemieszczanie się krwi i zakrzepica żył głębokich goleni
w stronę serca. oraz czynniki genetyczne.

Żyły głębokie kończyny dolnej
Żyły głębokie kończyny
dolnej biegną podobnie
jak tętnice. Zbierają one
krew z tkanek kończyny
dolnej, a także krew
z żył powierzchownych,
która dopływa do nich
przez żyły przeszywające.
Wprawdzie na rysunku
przedstawiano żyły głębokie
kończyny dolnej jako jedną żyłę,
jednak w rzeczywistości są to
zwykle żyły parzyste, które leżą po
obu stronach tętnicy. Żyły te
określane są mianem żył
towarzyszących i występują
w całym ciele.
ŻYŁY GŁĘBOKIE
Główne żyły głębokie to:
• Żyły piszczelowe tylne
- powstają w wyniku połączenia ze
sobą małych naczyń żylnych,
przyśrodkowych i bocznych,
wychodzących z sieci żylnej
podeszwy stopy. Kiedy dochodzą
do stawu kolanowego, łączą się
z żyłą piszczelową przednią
i tworzą żyłę podkolanową.
• Żyły piszczelowe przednie
- są przedłużeniem żyły
grzbietowej stopy biegnącej na
wierzchu stopy ku górze z przodu
goleni.
• Żyła podkolanową - leży za
stawem kolanowym i zbiera krew
pochodzącą z małych żył
otaczających staw kolanowy.
• Żyła udowa - jest
przedłużeniem żyły podkolanowej,
biegnie w górę uda. Duża żyła
udowa zbiera krew z żył
powierzchownych, w okolicy
pachwiny przechodzi w żyłę
biodrową zewnętrzną.
Żyły głębokie kończyny dolnej - widok od przodu
Żyta biodrowa zewnętrzna
(Vena Maca externa)
Przedłużenie żyły udowej
Żyta głęboka uda
(Vena profunda femoris)
Żyta udowa
(Vena femoralis)
Przedłużenie żyły podkolanowej
Żyła piszczelowa przednia
(Vena tibialis anterior)
Przedłużenie żyły grzbietowej stopy
Łuk żylny grzbietowy stopy
(Arcus venosus dorsalis pedis)
Żyta odpiszczelowa powstaje
z połączenia żyły grzbietowej palucha
i łuku żylnego grzbietowego stopy
Zakrzepica żył głębokich kończyny
dolnej występuje stosunkowo
często i wiążę się zwykle ze
zwolnieniem przepływu krwi przez
naczynia. Zakrzepom sprzyjają:
• Długotrwałe leżenie - wiąże się
z ryzykiem rozwoju zakrzepicy żył
głębokich. Dlatego pacjentów po
operacjach i kobiety po porodzie
zachęca się do jak najszybszego
wstawania z łóżka.
• Brak aktywności - np.
wielogodzinna podróż samolotem
Uważa się, że długotrwale
siedzenie w czasie lotu przyczynia
się do powstania zakrzepicy.
Należy zachęcać pasażerów, by
na pokładzie samolotu wykonywali
ćwiczenia kończyn dolnych.
KOŃCZYNY DOLNE
Żyła biodrowa wewnętrzna
(Vena iliaca interna)
Łączy się z żyłą biodrową
zewnętrzną, tworząc żyłę biodrową
wspólną
Żyta udowa
(Vena femoralis)
Wnika do niej żyła odpiszczelowa,
która biegnie wzdłuż przyśrodkowej
powierzchni goleni i uda
Żyły towarzyszące
(Venae comitantes)
Żyta kolana przyśrodkowa górna
(Vena genus medialis superior)
Żyta kolana przyśrodkowa dolna
(Vena genus medialis interior)
Żyła grzbietowa stopy
(Vena dorsalis pedis)
Przechodzi w żyłę piszczelową
przednią
Żyły głębokie kończyn dolnych
mają więcej zastawek niż żyiy
powierzchowne. Żyty głębokie
występują z reguły parami i zwykle
biegną podobnie jak tętnice.
- sprzyja rozwojowi zakrzepicy
żyl głębokich.
• Złamania kości kończyny
dolnej - zwiększa ryzyko powstania
zakrzepicy żył głębokich.
• Ciąża lub guzy rosnące w jamie
brzusznej - mogą utrudnić powrót
krwi żylnej z kończyn dolnych
i zwalniać przepływ krwi w żyłach
głębokich.
Zakrzepica żył głębokich stwarza
niebezpieczeństwo wystąpienia
zatoru płuc, kiedy fragment
skrzepliny odrywa się i płynie wraz
z krwią do płuc. Czasem zator
tętnicy płucnej może doprowadzić
do zejścia śmiertelnego.
219
ATLAS ANATOMII
Nerwy kończyny dolnej
Nerw kułszowy jest głównym nerwem kończyny dolnej; jest on najdłuższym
i najgrubszym nerwem ludzkiego ciała. Gałązki tego nerwu unerwiają mięśnie biodra,
dużą część mięśni uda i wszystkie mięśnie goleni oraz stopy.
W nerwie kulszowym wyróżnia się
dwa składniki: piszczelowy
i strzałkowy. Nerwy te otoczone są
wspólną osłonką lącznotkankową
i tworzą pasmo, które biegnie
z tyłu przez całą długość kończyny
dolnej.
POCZĄTEK I PRZEBIEG
Nerw kułszowy powstaje
w leżącym u podstawy kręgosłupa
splocie nerwowym, tzw. splocie
krzyżowym. Od tego miejsca nerw
przechodzi przez otwór kułszowy
większy, a następnie zakrzywia się
i schodzi przez okolicę pośladkową
pod mięśniem pośladkowym
wielkim (w połowie odległości
pomiędzy krętarzem większym
kości udowej a guzem kulszowym
miednicy).
Nerw kułszowy opuszcza okolicę
pośladków, przechodzi pod długą
głową mięśnia dwugłowego uda
i wnika do uda, w którym biegnie
z tyłu przez jego środek, oddając
gałązki do tylnej grupy mięśni uda
(mięśni dwugłowego,
półścięgnistego i półbłoniastego).
Powyżej stawu kolanowego
rozgałęzia się na nerw piszczelowy
i nerw strzałkowy wspólny.
WYŻEJ POŁOŻONE
MIEJSCE PODZIAŁU
Zdarza się, że nerw kułszowy
rozgałęzia się na dwa nerwy na
znacznie wyższym poziomie.
W tej sytuacji nerw strzałkowy
wspólny może przechodzić powyżej
lub nawet przez mięsień
gruszkowaty.
Kwadrant górny zewnętrzny
Nerw kułszowy
Kwadrant dolny wewnętrzny
220
Otwór kułszowy większy
(Foramen ischiadicum majus)
Przez ten otwór nerw kułszowy
wychodzi z miednicy
Guz kułszowy
(Tuber ischiadicum)
Mięsień dwugłowy uda (głowa długa odcięta)
(Musculus biceps femoris)
Mięsień półścięgnisty
(Musculus semitendinosus)
Należy do tylnej grupy mięśni uda
Mięsień półbloniasty
(Musculus semimembranosus)
Należy do tylnej grupy mięśni
uda
Nerw piszczelowy
(Nervus tibialis)
Jedna z dwóch końcowych
gałęzi nerwu kulszowego
Nerw piszczelowy
(Nervus tibialis)
Gdy nerw przejdzie koło kostki
przyśrodkowej, dzieli się na nerwy
podeszwowy boczny i przyśrodkowy
Optymalne
miejsce do
wykonywania
wstrzyknięć
Pośladki są często wybierane jako
miejsce wykonywania iniekcji
domięśniowych, gdyż mają dużą
masę mięśni.
Jeśli wykonuje się iniekcje
domięśniowe w tej okolicy, należy
znać dokładne położenie i przebieg
nerwu kulszowego, gdyż istnieje
duże ryzyko uszkodzenia nerwu
kulszowego i poważnych
następstw dla dalszego
funkcjonowania kończyny dolnej.
Wstrzyknięcia domięśniowe
często wykonuje się w okolicę
pośladków. Jeśli iniekcję
wykonuje się w zewnętrzny górny
kwadrant, można uniknąć
uszkodzenia nerwu kulszowego.
Nerw kułszowy
(Nervus ischiadicus)
Zawiera włókna nerwowe
pochodzące z okolicy od
czwartego kręgu lędźwiowego
(L4) do trzeciego kręgu
krzyżowego (S3)
Krętarz większy kości udowej
(Trochanter major ossis femoris)
Mięsień dwugłowy uda (głowa
krótka)
(Musculus biceps femoris)
(caput breve)
Nerw strzałkowy wspólny
(Nervus peroneus [fibularis]
communis)
Mięsień dwugłowy uda (głowa
długa)
(Musculus biceps femoris) (caput
longum)
Unerwiany przez nerw strzałkowy
wspólny
Nerw łydkowy
(Nervus suralis)
Nerw kułszowy rozciąga się
od uda do stopy, unerwia
większość mięśni kończyny
dolnej. Na wysokości kolana dzieli
się na dwa nerwy - piszczelowy
i strzałkowy wspólny.
Jeśli każdy pośladek podzieli się
na cztery kwadranty, można
zauważyć, że nerw kułszowy
przebiega przez dolne kwadranty.
Jedynym bezpiecznym miejscem
dla wstrzyknięć domięśniowych
w pośladki jest górny zewnętrzny
kwadrant.
INNE MIEJSCE
Każdy, kto wykonuje iniekcje, wie,
że należy je wykonywać tylko
w górny zewnętrzny kwadrant.
W wielu wypadkach do wstrzyknięć
wybiera się zewnętrzny boczny
obszar uda zamiast pośladków, gdyż
w tym miejscu ryzyko uszkodzenia
ważnych struktur jest znacznie
mniejsze.

Gałązki końcowe nerwu kulszowego
Nerw kulszowy dzieli się
na dwie gałązki końcowe:
nerw strzałkowy wspólny,
który unerwia przód
goleni, i nerw
piszczelowy, który
unerwia mięśnie i skórę
z tyłu podudzia.
Nerw strzałkowy wspólny odchodzi
od nerwu kulszowego na wysokości
dolnej jednej trzeciej uda, kieruje
się do dołu po zewnętrznej
powierzchni goleni i dzieli się na
dwie gałązki tuż poniżej kolana.
GAŁĄZKI NERWOWE
Dwie gałązki nerwu strzałkowego
wspólnego to:
• Nerw strzałkowy
powierzchowny - zaopatruje grupę
boczną mięśni goleni, w której leży.
Dzieli się dalej na małe gałązki,
które dochodzą do pobliskich
mięśni.
• Nerw strzałkowy głęboki
- biegnie z przodu błony
międzykostnej leżącej między
piszczelą a strzałką, a następnie
przechodzi nad kostką na stopę.
Obie gałązki unerwiają również
staw kolanowy oraz skórę
zewnętrznej powierzchni łydki
i skórę grzbietu stopy.
USZKODZENIE
Nerw strzałkowy wspólny leży tuż
pod skórą bardzo blisko głowy
strzałki, biegnie wokół zewnętrznej
powierzchni goleni i dlatego jest
bardzo narażony na urazy, zwłaszcza
przy złamaniu strzałki. Spośród
wszystkich nerwów kończyny
dolnej nerw strzałkowy najczęściej
ulega uszkodzeniu.
Nerw piszczelowy
Jedna z dwóch końcowych
gałęzi nerwu kulszowego
Mięsień brzuchaty łydki —
Pod tym mięśniem przechodzi
nerw piszczelowy
Mięśnie zginacze goleni
Mięśnie, które zginają nogę
w stawie skokowym oraz
zginają palce stopy
Kostka przyśrodkowa
Dystalny koniec piszczeli
Nerw strzałkowy wspólny
(Nervus peroneus (fibularis) communis)
Gatąż nerwu kulszowego, która biegnie
dookoła zewnętrznej powierzchni goleni,
zanim podzieli się na gałązki głęboką
i powierzchowną
Nerw strzałkowy wspólny
(Nervus peroneus (fibularis) communis)
Miejsce najbardziej narażone na uszkodzenia
Mięsień strzałkowy długi (odcięty)
(Musculus peroneus (fibularis) longus)
Unerwiany jest przez gatązkę nerwu
strzałkowego powierzchownego
Nerw strzałkowy powierzchowny
(Neivus peroneus (fibularis) superficialis)
Unerwia mięsień strzałkowy dtugi i krótki
Mięsień strzałkowy długi
(Musculus peroneus (fubularis) longus)
Unerwiany przez gatązkę nerwu
strzałkowego powierzchownego
Mięsień strzałkowy krótki
(Musculus peroneus (fibularis) brevis)
Unerwiany przez gatązkę nerwu
strzałkowego powierzchownego
Mięsień prostownik krótki palców
(Musculus extensor digitorum brevis)
Unerwiany przez gatązkę boczną
nerwu strzałkowego głębokiego
Nerw strzałkowy głęboki (nerwy
grzbietowe palców, boczny palucha
i przyśrodkowy palca drugiego)
(Nervi digitales dorsales hallucis
laterales et digiłi secundum medialis)
Unerwia skórę pomiędzy pierwszym
a drugim palcem stopy
Nerw piszczę
Nerw kulszowy
Nerw strzałkowy
wspólny
Jedna z dwóch
końcowych gałązek
nerwu kulszowego
Mięsień ptaszczkowaty
Pod tym mięśniem
przechodzi nerw
piszczelowy
Nerw piszczelowy jest większą
z dwóch końcowych gałęzi nerwu
kulszowego. Unerwia on mięśnie
zginacze goleni, które zginają stawy,
a nie prostują ich.
DROGA W DÓŁ
KOŃCZYNY
Nerw piszczelowy odchodzi od
nerwu kulszowego w jednej trzeciej
dolnej uda, w tym miejscu unerwia
mięśnie tylnej grupy mięśni uda.
Następnie oddziela się od nerwu
strzałkowego wspólnego i schodzi
po goleni.
Nerw piszczelowy odchodzi od
nerwu kulszowego i kieruje się
w dót z tylu goleni. Jego gałązki
unerwiają mięśnie oraz czuciowo
skórę.
KOŃCZYNY DOLNE
Nerw strzałkowy wspólny
(gałązka stawowa)
(Nervus peroneus (fibularis) communis)
Głowa strzałki
(Caput fibulae)
Znajduje się pod mięśniami
strzałkowymi
Piszczel (kość piszczelowa) (Tibia)
Większa, położona wewnętrznie
kość goleni
Nerw strzałkowy głęboki
(Nervus peroneus (fibularis) profundus)
Unerwia mięśnie piszczelowy przedni
i prostownik długi palców
Mięsień piszczelowy przedni
(Musculus tibialis anterior)
Unerwiany jest przez nerw strzałkowy
głęboki
Mięsień prostownik długi palców
(Musculus extensor digotorum longus)
Unerwiany jest przez nerw strzałkowy
głęboki
Mięsień prostownik długi palucha
(Musculus extensor hallucis longus)
Unerwiany przez nerw strzałkowy
głęboki
Mięsień prostownik krótki palucha
(Musculus extensor hallucis brevis)
Unerwiany przez gatązkę boczną
nerwu strzałkowego głębokiego
Nerw strzałkowy wspólny dzieli
się na dwie gałęzie, unerwiają
one wewnętrzną i zewnętrzną
powierzchnię goleni. Leży tuż
pod skórą i jest narażony na
uszkodzenia.
• Przechodzi przez dól podkolanowy
(okolicę leżącą za kolanem) wzdłuż
tętnicy podkolanowej.
• Następnie wnika pod mięsień
brzuchaty łydki i mięsień
płaszczkowaty.
• Dochodzi do tyłu goleni, gdzie
odchodzą od niego gałązki do
leżących w tym miejscu mięśni
zginaczy.
• Na wysokości stawu skokowego
przechodzi za kostką przyśrodkowa
i dzieli się na nerwy podeszwowy
przyśrodkowy i boczny.
GAŁĘZIE
Nerw piszczelowy ma dwie gałęzie
skórne, które unerwiają skórę
- nerw łydkowy i gałęzie nerwowe
piętowe przyśrodkowe.
221
ATLAS ANATOMII

Staw skokowy
Staw skokowy jest stawem zawiasowym
łączącym dolne końce piszczeli i strzałki z górną powierzchnią
Głęboką panewkę stawu
skokowego tworzą dolne odcinki
kości goleni - strzałki i piszczeli.
Do panewki wchodzi główka
stawowa utworzona przez bloczek
kości skokowej. Kształt kości
i otaczające je mocne więzadła
sprawiają, że staw skokowy jest
bardzo stabilny. Jest to ważna cecha
tego dźwigającego ciężar ciała
stawu.
POŁĄCZENIE STAWOWE
Powierzchnie stawowe stawu
skokowego - części kości, które
przesuwają się po sobie - pokrywa
warstwa gładkiej chrząstki szklistej.
Chrząstkę otacza cienka błona
maziowa. Wytwarza ona lepki płyn
smarujący powierzchnie stawowe.
Powierzchnie stawowe stawu
skokowego tworzą:
• Wewnętrzna strona kostki
bocznej, wystającego dolnego końca
strzałki, tworzy powierzchnię
stawową, która łączy się
z zewnętrzną górno-boczną
powierzchnią kości skokowej.
• Dolny koniec piszczeli tworzy
sklepienie stawu, które
powierzchnią stawową łączy się
z kością skokową.
• Wewnętrzna powierzchnia kostki
przy środkowej, wystającego
dolnego końca piszczeli, przesuwa
się po wewnętrznej, górnej
powierzchni kości skokowej.
• Bloczek kości skokowej, okolica
kości skokowej nazwana tak ze
względu na kształt jej górnej części,
łączy się z dolnymi końcami strzałki
i piszczeli.
dużej kości stopy, kością skokową.
Staw skokowy - widok z przodu
KLUCZ To miejsce można
Strzałka bez trudu wyczuć
(Fibula) pod skórą
Kość, która nie uczestniczy
w przenoszeniu ciężaru
ciała w obrębie goleni Staw skokowy jest stawem typu
zawiasowego; znajduje się
Piszczel pomiędzy piszczelą i strzałką
(Tibia) leżącymi powyżej a kością
Kość przenosząca ciężar skokową poniżej. Za życia
ciata, którą tatwo można
wyczuć pod skórą
powierzchnię stawową pokrywa
chrząstka szklista.
Kostka przyśrodkowa
(Malleolus medialis)
Wystający dolny koniec
piszczeli
Kostka boczna
(Malleolus lateralis) Kość skokowa
(Talus)
Wystający dolny
koniec strzałki Kość należąca do stawu
skokowego; łączy się przez
staw z lezącą powyżej
piszczelą, strzałką leżącą
z boku i z kością piętową od
spodu; do kości tej nie są
przyczepione żadne mięśnie
Kość tódkowata
Kości (Os navicu!are)
Kość kostki w kształcie
śródstopia
łódki
(Ossa metatarsi)
Kości tworzące
stopę

•
Zgięcie podeszwowe stopy Zgięcie grzbietowe stopy Wprawdzie stopa może wykonywać
wiele różnych ruchów, jednak zakres
ich w dużej mierze zależy od
obecności innych stawów stopy
leżących poniżej stawu skokowego.
Staw skokowy jest stawem zawia-
sowym, w którym ruch może odby-
wać się tylko w jednej płaszczyźnie.
Pod tym względem jest on
podobny do stawu łokciowego.
Staw skokowy jako staw
zawiasowy umożliwia
wykonywanie ruchów tylko
w jednej płaszczyźnie. W zgięciu
grzbietowym stopy palce
skierowane są do góry,
«-i **'Z >* <fr a w zgięciu podeszwowym do dołu.
Zakres ruchów w stawie
skokowym:
• Zgięcie grzbietowe stopy. Jest to
ruch stopy ku górze: palce unoszą
się, a pięta przesuwa do dołu. Zakres
tego ruchu częściowo ogranicza
leżące z tyłu ścięgno Achillesa.
• Zgięcie podeszwowe stopy. Jest
ruchem przeciwnym do zgięcia
grzbietowego; palce kierują się do
dołu. Ruch ten hamuje pociąganie
mięśni i więzadeł leżących z przodu
stawu skokowego.
Kształt kości i więzadeł stawu
skokowego sprawia, że jest on
bardziej stabilny w zgięciu
grzbietowym stopy niż w zgięciu
podeszwowym.

222

Więzadła stawu skokowego
Staw skokowy
wzmacniają mocne
więzadła, które stabilizują
ten ważny staw dźwigający
ciężar ciała.
Staw skokowy musi być sztywny,
ponieważ dźwiga ciężar ciała.
Obecność wielu mocnych więzadeł
położonych wokół stawu skokowego
stabilizuje go, zapewniając
jednocześnie swobodne
wykonywanie ruchów.
Podobnie jak większość stawów,
staw skokowy otoczony jest mocną
włóknistą torebką stawową.
Wprawdzie torebka jest z przodu
i z tyłu cienka, jednak z obu boków
wzmacniają ją mocne przyśrodkowe
(wewnętrzne) i boczne (zewnętrzne)
więzadła stawu skokowego.
WIĘZADŁO
PRZYŚRODKOWE
Więzadło przyśrodkowe, tzw.
więzadło trójgraniaste, jest bardzo
mocne; rozciąga się ono półkoliście
od wierzchołka kostki przyśrodkowej
piszczeli. Wyróżnia się w nim trzy
części - ich nazwy pochodzą od
kości, z którymi się łączą:
• Część piszczelowo-skokowa
przednia i tylna. Leżą one blisko
kości i łączą piszczel z przyśrodkową
powierzchnią położonej poniżej
kości skokowej.
• Część piszczelowo-lódkowa.
Leży bardziej powierzchownie; ta
część więzadła łączy piszczel
z kością łódkowatą stopy.
• Część piszczelowo-piętowa. To
mocne więzadło leży tuż pod skórą
i rozciąga się od piszczeli do
podpórki kości skokowej,
uwypuklenia dużej kości piętowej.
Wspólnie powyższe części
więzadła przyśrodkowego
usztywniają (stabilizują) staw
skokowy w czasie ruchu odwracania
stopy na zewnątrz.
KOŃCZYNY DOLNE
Stopa prawa (widok z boku)
Piszczel
(Tibia)
Strzałka
(Fibula) Kość skokowa
(Talus)
Kość tworząca staw skokowy
Więzadło skokowo-strzatkowe
Więzadto skokowo- przednie
-strzafkowe tylne (Ligamentum talofibulare anterius)
(Ligamentum
talofibulare posterius)
Więzadfo piętowo-
-strzatkowe
(Ligamentum
calcaneofibulare)
Kość piętowa
(Calcaneus)
Więzadła mięśni
strzałkowych
Stopa prawa (widok od środka)
Piszczel
(Tibia)
Więzadto piszczelowo-
Kostka przyśrodkową - -skokowe tylne
(Malleolus medialis) (Ligamentum tibiotalaris
posterior)
Ścięgno
Achillesa
(Tendo
Więzadło piszczelowo-skokowe przednie Achillis)
(Ligamentum tibiotalaris anterior)
Więzadło piszczelowo
-łódkowe
(Ligamentum
tibionaviculare) Kość
piętowa
(Calcaneus)
Więzadło piszczelowo-piętowe (Ligamentum tibiocalcaneus)
Podpórka kości skokowej (Sustentaculum tali)
WIĘZADŁO BOCZNE • Więzadło piętowo-strzałkowe.
Więzadło boczne jest słabsze niż Biegnie od szczytu kostki bocznej
więzadło przyśrodkowe; tworzą je: ku dołowi do boku kości skokowej.
• Więzadło skokowo-strzałkowe • Więzadło skokowo-strzałkowe
przednie. Biegnie od kostki bocz- tylne. Jest grubym mocnym pasmem,
nej strzałki ku przodowi do kości które kieruje się od kostki bocznej
skokowej. ku tyłowi do kości skokowej.
MdWU
Urazy stawu skokowego nie należą skutkiem gwałtownego
do rzadkich; wśród wszystkich i nieoczekiwanego skręcenia do
dużych stawów ciała staw skokowy środka stopy, na której spoczywa
jest najbardziej narażony na urazy. ciężar ciała. Skręcenie najczęściej
Najczęściej dochodzi do prowadzi do uszkodzenia
skręcenia stawu skokowego, najsłabszego więzadła bocznego.
w którym jedno lub więcej
więzadeł zostaje tak bardzo ZŁAMANIE POTTA
rozciągnięte, że niektóre włókna Do złamania Potta może dojść, gdy
ulegają rozerwaniu. Do skręcenia stopa ulegnie gwałtownemu
stawu skokowego często dochodzi i silnemu skręceniu na zewnątrz.
u sportowców. Zwykle jest ono W urazie tym skręcenie kości
skokowej powoduje, że dochodzi
Jeśli stopa uległa skręceniu na do złamania strzałki i rozciągnięcia
zewnątrz, może dojść do więzadła przyśrodkowego oraz jego
złamania Potta. Ten typ urazu oderwania od kostki przyśrodkowej
charakteryzuje się skręceniem piszczeli. W najcięższych
kości skokowej, złamaniem przypadkach może nawet dojść
strzałki i rozerwaniem więzadła do uszkodzenia końca piszczeli.
przyśrodkowego.
223
ATLAS ANATOMII

Kości stopy
Ludzka stopa składa się z 26 kości: siedmiu dużych nieregularnych kości stepu;
pięciu kości śródstopia leżących wzdłuż stopy
i 14 kości palców tworzących ich szkielet.
Kości stepu są odpowiednikiem Kości stepu
kości nadgarstka; przy czym stęp
składa się z siedmiu, a nadgarstek
z ośmiu kości. Kości stepu różnią
się nieco ułożeniem od kości
Kość piętowa
nadgarstka, co odzwierciedla (Calcaneus)
różnice wynikające z funkcji dłoni Największa kość
i stopy. stepu

KOŚCI STEPU
Do kości stepu należą: Kość skokowa
• Kość skokowa - łączy się (Talus) Kość łódkowata
z piszczelą i strzałką w stawie Najwyższa kość (Os naviculare)
skokowym. Staw ten dźwiga ciężar stopy; tworzy część
stawu skokowego
ciała, który przenoszony jest ku
dołowi przez piszczel. Kształt kości
Kość sześcienna
skokowej sprawia, że ciężar (Os cuboideum) Guzowatość kości łódkowatej
rozkłada się do dołu i do tyłu Ma kształt sześcianu (Tuberositas ossis navicularis)
oraz do przodu w kierunku
początku stopy. boczna (laterale) Kości
• Kość piętowa - duża kość pośrednia (intermedium) klinowate
tworząca piętę. (Ossa
przyśrodkowa (mediale) cuneiforme)
• Kość łódkowata - jest względnie
małą kością kształtem
przypominającą łódkę. Znajdują się
na niej guzowatość kości
łódkowatej. Gdy jest duża, może
ocierać się o obuwie i powodować
ból stopy.
• Kość sześcienna - ma kształt
sześcianu, leży na zewnętrznym
brzegu stopy; na spodniej
powierzchni ma rowek, przez który
przechodzi ścięgno mięśnia.
• Trzy kości klinowate - nazywane
zgodnie z ich położeniem:
przyśrodkowa, pośrednia
i boczna. Kość klinowata Kości stepu zaliczane są do kości
przyśrodkowa jest największą krótkich. Ich zadaniem Jest
spośród trzech kości klinowatych. dźwiganie ciężaru ciała
i wspomaganie lokomocji
(chodzenie, bieganie).

Kość piętowa
Kość piętowa - widok od góry Kość piętowa jest największą kością Na wewnętrznej powierzchni
stopy i można ją z bez trudu kości piętowej znajduje się
G u z
wyczuć pod skórą jako wyniosłość podpórka kości skokowej, na której
^ pięty. Musi być duża i bardzo opiera się głowa kości skokowej.
piętowy >i» Na spodzie podpórki znajduje się
wytrzymała, ponieważ przenosi
(Tuber calcanei)
Powierzchnia ciężar ciała z kości skokowej na rowek, przez który przechodzą
stawowa skokowa podłoże. długie ścięgna mięśni.
przednia
(Facies articularis
talaris anterior) POWIERZCHNIE POWIERZCHNIA TYLNA
Powierzchnia STAWOWE Z tyłu kości piętowej leży
stawowa Ta duża nieregularna kość ma wiele chropowata wyniosłość, tzw. guz
skokowa Powierzchnia
stawowa skokowa powierzchni stawowych, którymi piętowy. Podczas stania
środkowa
(Facies tylna łączy się z kością skokową leżącą przyśrodkowa powierzchnia guza
articularis (Facies articularis wyżej i kością sześcienną z przodu. styka się z podłożem.
talaris media) talaris posterior)
W połowie wysokości tylnej
Kość piętowa ma kilka powierzchni kości piętowej leży
powierzchni stawowych. chropowaty grzebień, do którego
Podpórka kości Powierzchnie te znajdują się jest przyczepione silne ścięgno
skokowej KLUCZ T 0 m i e j S oe można
^ ^ bez trudu wyczuć w miejscach, gdzie kość piętowa Achillesa.
(Susłentaculum tali)
^ 5 H pod skórą przesuwa się względem kości
skokowej i kości sześciennej.

224
 KOŃCZYNY DOLNE

Kości śródstopia i paliczków

Kości śródstopia Stopa - widok z boku
i paliczków stopy są
miniaturami kości długich
Piszczel
i składają się z podstawy, (Tibia)
trzonu i głowy.

Tak jak w ręce znajduje się pięć

kości śródręcza, tak w stopie jest
pięć kości śródstopia. Chociaż
poszczególne kości przypominają
budową kości śródręcza, Strzałka
(Fibula)
jednak ich układ jest nieco inny.
Główna różnica polega na tym, że
paluch leży w tej samej
płaszczyźnie co pozostałe palce
stopy i nie przeciwstawia się im tak
jak kciuk.

KOŚCI ŚRÓDSTOPIA
Każda kość śródstopia ma długi
trzon i dwa rozszerzone końce.
Podstawa kości śródstopia łączy się
za pomocą stawów z kośćmi stepu.
Głowy kości śródstopia łączą się
przez stawy z odpowiednimi
palcami stopy. Kości śródstopia
od 1 do 5
Numerację kości śródstopia od (Ossa metatarsi I-V)
1 do 5 zaczyna się od kości leżącej
najbardziej przyśrodkowo. Pierwsza
kość śródstopia jest krótsza
i mocniejsza niż pozostałe. Łączy
się z pierwszym paliczkiem
palucha.

PALICZKI
Paliczki palców stopy są podobne
do paliczków palców ręki.
W palcach stopy znajduje się
14 paliczków, paluch ma dwa
paliczki, a pozostałe palce po trzy. Pierwszy palec stopy
Podstawa pierwszego paliczka
każdego palca łączy się poprzez Kości śródstopia zapewniają
staw z głową odpowiadającej mu stabilność w pozycji stojącej.
kości śródstopia. Paliczki palucha są Paliczki palców stanowią podporę Palce od 2 do 5
(Digiti Il-V)
grubsze niż pozostałych palców. stopy podczas ruchów.

stoov
Stopa jest jednym z miejsc ciała,
w którym występują trzeszczki.
ZNACZENIE OCHRONNE
Trzeszczki są kośćmi, które
powstają wewnątrz ścięgien, a ich
rola polega na ochronie ścięgien
przed zużyciem i rozdarciem
w tych miejscach, gdzie przechodzą
one nad krawędziami kości długich.
LOKALIZACJA
TRZESZCZEK
Dwie trzeszczki stopy leżą pod
głową pierwszej kości śródstopia
Na tym zdjęciu rentgenowskim
strzałką zaznaczono trzeszczki
stopy. Te matę kostki często
ulegają uszkodzeniu, gdy jakiś
przedmiot spadnie na paluch
(w ramce).
w dwóch głowach mięśnia zginacza
palucha krótkiego i przenoszą
ciężar ciała, zwłaszcza wtedy, gdy
palce odpychają się podczas
chodzenia.
Dodatkowe trzeszczki można
również znaleźć w innych ścięgnach
zginaczy palców stopy.
ROZWÓJ TRZESZCZEK
Trzeszczki rozwijają się już w życiu
płodowym i stopniowo ulegają
kostnieniu w dzieciństwie.
Z chwilą skostnienia można je
dostrzec na zdjęciu rentgenowskim
stopy - trzeszczki nakładają się
na głowę pierwszej kości
śródstopia.
Te małe kości mogą ulec
uszkodzeniu przy zgnieceniu stopy,
np. gdy znaczny ciężar upada na
duży palec.

225
ATLAS ANATOMII

Główne więzadła wzmacniające
stopę leżą na dolnej, podeszwowej
powierzchni kości. Trzema
najważniejszymi więzadłami są:
• Więzadło piętowo-łódkowe
podeszwowe - rozciąga się od
podpórki kości skokowej do
przodu, do tylnej powierzchni kości
łódkowatej. Więzadło to ma istotne
znaczenie w zachowaniu
podłużnego łuku stopy.
• Więzadło podeszwowe długie
- rozciąga się od dolnej
powierzchni kości piętowej do
leżącej po stronie zewnętrznej kości
sześciennej oraz do podstawy kości
śródstopia. Pomaga utrzymać łuki
stopy.
• Więzadło piętowo-sześcienne
- leży pod długim więzadłem
podeszwowym stopy. Rozciąga się
od przedniej dolnej powierzchni
kości piętowej do przodu, do kości
sześciennej.
INNE WIĘZADŁA
Wiele innych więzadeł podpiera
i łączy długie kości śródstopia ze
sobą i z kośćmi palców. Kości
śródstopia są połączone z kośćmi
stepu i ze sobą przez więzadła
biegnące w poprzek stopy
zarówno na podeszwowej, jak
i na grzbietowej powierzchni.
Więzadła
i łuki stopy
Kości stopy są ustawione tak,
że tworzą łuki podobne do łuków mostu.
Wzmacniają je silne więzadła.
Więzadła stopy - widok od strony podeszwowej
Paliczek bliższy (kość palca
u nogi)
Stawy (Phalanx proximalis)
międzypaliczkowe
stopy
(Articulationes
interphalangeae pedis)
Każdy otoczony jest
włóknistą torebką
wzmocnioną po obu Więzadto podeszwowe długie
stronach przez mocne (Ligamentum plantare longum)
więzadta poboczne Rozciąga się od spodniej
strony kości piętowej do kości
Piąta kość śródstopia sześciennej i kości śródstopia
(Os metatarsale V)
Więzadło piętowo-łódkowe
podeszwowe
Kość sześcienna (Ligamentum calcaneonaviculare
(Os cuboideum)
plantare)
Rozciąga się od podpórki kości
Więzadło piętowo- skokowej do tylnej powierzchni
-sześcienne podeszwowe kości łódkowatej
(Ligamentum
calcaneocuboideum palmare) Podpórka kości skokowej
Rozciąga się od przedniej (Sustentaculum tali)
części spodniej powierzchni Występ kostny kości piętowej
kości piętowej do kości
sześciennej
Wzmocniona więzadłami stopa
jest sztywna, lecz giętka i może
utrzymać ciężar ciała. Więzadła
Kość piętowa ułatwiają również poruszanie się.
(Calcaneus)

Stawy stopy
W stawie skokowym możliwe jest
tylko wykonywanie ruchów stopy
Staw poprzeczny stepu Kość
(Articulatio tarsi transversa) do góry i do dołu. Inne ruchy
skokowa
Utworzony przez powierzchnie (Talus) stopy, np. skierowanie jej na
stawowe części kości piętowej, zewnątrz lub do środka, odbywają
skokowej, łódkowatej i sześciennej się już w stawach leżących niżej
Kość łódkowata - stawie poprzecznym stepu
Paliczki (Os naviculare) i stawie skokowo-piętowym.
(Phalanges) • Staw poprzeczny stepu. Ten zło-
żony staw tworzą przylegające do
siebie powierzchnie stawowe
kości piętowej, skokowej,
łódkowatej i sześciennej. Gdy
zachodzi konieczność amputacji
stopy, wykonuje się ją w tym
Stawy łączące kości stopy
Staw skokowo-piętowy
umożliwiają ruch między przednią
(Miculatio subtalaris)
Utworzony w miejscu, w którym a tylną częścią stopy. Taki ruch
kość skokowa przesuwa się Kość piętowa jest niezbędny przy chodzeniu
względem kości piętowej (Calcaneus) po nierównej powierzchni.
stawie, gdyż leży on w poprzek
stopy.
• Staw skokowo-piętowy.
W stawie tym kość skokowa
przesuwa się względem kości
piętowej.
INNE STAWY ŚRÓDSTOPIA
Pomiędzy stykającymi się ze sobą
kośćmi stopy leży wiele innych
małych stawów maziówkowych.
Kości te są ściśle ze sobą połączone
mocnymi więzadłami i dlatego
zakres ruchów między nimi jest
niewielki.
Stawy łączące kości palców
umożliwiają poruszanie nimi,
jednak zakres ruchów jest mniejszy
niż palców u rąk.

226

Łuki stopy
Cechą charakterystyczną
ludzkiej stopy jest to,
że kości, z których jest
zbudowana, łączą się,
tworząc łuki. Dzięki temu
stopa jest wystarczająco
giętka, by sprostać
nierównemu podłożu
i jednocześnie móc
przenosić ciężar ciała.
Łukowaty kształt stopy widać,
patrząc na jej odcisk. Odcisk
zostawia tylko pięta, zewnętrzna
krawędź stopy, poduszki pod
główkami kości śródstopia i końce
palców. Pozostała część stopy jest
uniesiona nad podłożem.
TRZY ŁUKI
Stopa ma dwa łuki podłużne
(przyśrodkowy i boczny)
biegnące wzdłuż i łuk poprzeczny,
który rozciąga się w poprzek:
• Łuk podłużny przyśrodkowy.
Jest wyższy i ważniejszy z dwóch
łuków podłużnych. W tworzeniu
tego łuku uczestniczy kość
piętowa, kość skokowa, kość
lódkowata, trzy kości klinowate
i pierwsze trzy kości śródstopia.
Łuk wspiera głowa kości skokowej.
• Łuk podłużny boczny. Łuk ten
jest niższy i bardziej płaski. Podczas
stania kości stopy opierają się
0 podłoże. Łuk boczny tworzy kość
piętowa, kość sześcienna oraz
czwarta i piąta kość śródstopia.
• Łuk poprzeczny. Ten łuk leży
w poprzek stopy; po obu stronach
wsparty jest na łukach podłużnych.
Tworzą go podstawy kości
śródstopia, kość sześcienna
1 trzy kości klinowate.
Kości tworzące tuk podłużny przyśrodkowy stopy
Pierwsza kość śródstopia
(Os metatarsale I) Kość skokowa (Talus)
Kość
tódkowata
Trzeszczki
(Ossa sesamoidea)
Łuk podłużny przyśrodkowy
Wyższy z dwóch tuków
podłużnych stopy
Kości tworzące łuk podłużny boczny stopy
Kość piętowa
(Calcaneus)
Kość sześcienna
(Os cuboideum)
Piąta kość śródstopia
(Os metatarsale V)
Łuk podtużny boczny
Niższy i bardziej ptaski niż tuk
podłużny przyśrodkowy
uzwigame ciężaru ciaia przez sropę
Ciężar ciała jest przenoszony do
dołu przez piszczel na kość skokową.
Nacisk wywierany przez ciężar ciała
rozkłada się na kość piętową (do
dołu i do tyłu), na głowy 2.-5.
kości śródstopia (do przodu) oraz
na małe trzeszczki leżące pod
pierwszą kością śródstopia. Między
tymi punktami podparcia ciężar
ciała absorbują „elastyczne" łuki
podłużne i poprzeczny stopy, które
działają jak amortyzatory.
Osoba z płaskostopiem ma
spłaszczony tuk podłużny
przyśrodkowy stopy, przez co
podeszwa przylega płasko do
podłoża. Leczenie jest wskazane
tylko wtedy, gdy staje się to
przyczyną bólów.
KOŃCZYNY DOLNE
Podpórka kości skokowej
(Sustentaculum tali)
Kość piętowa
(Calcaneus)
Kości stopy tworzą luki podobne
do mostów, które zależą od
kształtu kości oraz sity więzadet
i ścięgien mięśni.
GŁOWY KOŚCI
ŚRÓDSTOPIA
Niegdyś sądzono, że ciężar ciała
opiera się na trzech punktach:
pięcie, głowie pierwszej i piątej
kości śródstopia. Obecnie
wiadomo, że wszystkie głowy kości
śródstopia dźwigają ciężar ciała.
Podczas długich marszów może
dojść do złamania głowy drugiej
kości śródstopia (złamanie
z przeciążenia zwane też złamaniem
marszowym).
W płaskostopiu podłużny łuk
przyśrodkowy zapada się i głowa
kości skokowej opuszcza się
pomiędzy kość łódkowatą i kość
piętową. Na odcisku stopy osoby
z płaskostopiem widać, że cała
stopa styka się z podłożem.
227
ATLAS ANATOMII
Wiele mięśni, które poruszają stopą, znajduje się
w obrębie goleni, a nie na stopie. Dzięki temu działają silniej,
niż gdyby leżały wewnątrz małej przestrzeni stopy.
Ażeby mięśnie leżące na podudziu
działały na kości i stawy, stopy muszą
mieć długie ścięgna. Aby dotrzeć
do kości stopy, ścięgna muszą
przejść z goleni na stopę przez staw
skokowy, gdzie przytrzymuje je
wiele pasm lącznotkankowych,
tzw. troczków. Gdyby nie było
troczków, ścięgna przechodziłyby
bezpośrednio od mięśnia do kości
jak cięciwa łuku, a nie wokół
zarysów stawu skokowego.
TROCZKI STOPY
W tej okolicy leżą cztery główne
troczki:
• Troczek górny mięśni prostow-
ników. Położony jest powyżej stawu
skokowego. Biegną przez niego długie
ścięgna mięśni prostowników.
I Troczek dolny mięśni prostowni-
ków. Leży poniżej stawu skokowego.
Biegną przez niego również ścięgna
mięśni prostowników.
• Troczek mięśni strzałkowych.
Leży na zewnętrznej powierzchni
stawu skokowego. Przez jego dwie
części, górną i dolną, biegną ścięgna
mięśni strzałkowych.
• Troczek mięśni zginaczy. Leży
po wewnętrznej stronie stawu
skokowego, biegną przez niego długie
ścięgna mięśni zginaczy idące na
podeszwową powierzchnię stopy.
Mięśnie goleni mają długie ścięgna,
które łączą się z kośćmi stopy jak
sznurki marionetki. Troczki są
pasmami lącznotkankowymi,
które przytrzymują ścięgna przy
kościach.
Ścięgno mięśnia
piszczelowego
przedniego
Tętnica grzbietowa stopy
Ścięgno mięśnia
piszczelowego
tylnego
Ścięgno mięśnia zginacza
długiego palców
Ścięgno mięśnia
zginacza długiego palucha
Ścięgno mięśnia
podeszwowego
228
Mięśnie
grzbietu stopy
Widok od strony bocznej
Mięsień prostownik długi palców
(Musculus extensor digitorum longus) H
Troczek mięśni prostowników górny Mięsień strzałkowy
(Retinaculum musculorum extensorum superius) krótki
Leży powyżej stawu skokowego (Musculus peroneus
brevis)
Kostka boczna
Troczek mięśni prostowników dolny
(Retinaculum musculorum extensorum inferius) (Malleolus lateralis)
Pasmo tącznotkankowe w kształcie litery Y; Troczek górny mięśni
leży pod spodem troczka mięśni strzałkowych
prostowników; (Retinaculum musculorum
peroneorum superius)
Leży na zewnętrznej stronie
kostki (na górze)
Ścięgno mięśnia
strzałkowego trzeciego Troczek dolny mięśni
(Tendo musculus peroneus strzałkowych
tertius) (Retinaculum musculorum
peroneorum inferius)
Leży na zewnętrznej stronie
kostki (na dole)
Widok od strony przyśrodkowej
Piszczel
(Tibia)
Ścięgno piętowe (Achillesa) —
(Tendo calcaneus [Achillis])
Ścięgno znajdujące się
z tylu kostki; tączy się z kością
piętową Kostka przy środkowa
(Malleolus medialis)
Mięsień zginacz długi
palucha Troczek mięśni zginaczy
(Musculus flexor hallucis (Retinaculum musculi flexorum)
longus) Pochewka ścięgna mięśnia
prostownika długiego palucha
Ścięgno mięśnia (Vagina tendinis musculi extensoris
hallucis longi)
piszczelowego tylnego
(Tendo musculi tibialis — Ścięgno mięśnia pisz-
posterior) czelowego przedniego
Tętnica i nerw 1 (Tendo musculi tibialis
piszczelowy tylny anterioris)
(Artend el nersus (ibidi:s [l
Długie ścięgna wokół stawu skokowego
- Ścięgno mięśnia Ponieważ mięśnie goleni poruszają Ścięgno mięśnia prostownika
prostownika stopą i palcami, ich długie ścięgna palców długiego i strzałkowego
długiego palucha
Ścięgno mięśnia biegną do tylu i do przodu, trzeciego biegną przez wspólną
prostownika przesuwając się po kościach stawu pochewkę maziową. Ścięgna
długiego palców skokowego. W tych miejscach leżą zginaczy długich, które zginają
one wewnątrz pochewek stopę do dołu lub palce pod spód,
— Ścięgno mięśnia maziowych. leżą za kostką przyśrodkową. Za
strzałkowego kostką boczną biegnie ścięgno długich
trzeciego mięśni strzałkowych, a ścięgno
MIĘŚNIE PROSTOWNIKI
Ścięgno mięśnia Z przodu stawu skokowego leżą Achillesa łączy się z kością piętową.
strzałkowego mięśnie prostowniki długie. Przez staw skokowy również
krótkiego
przechodzą naczynia krwionośne
Ścięgno mięśnia
strzałkowego Pochewki maziowe ścięgien i nerwy. Lekarz musi znać ich
długiego chronią ścięgna przed zużyciem położenie, gdyż w razie złamania,
i rozerwaniem oraz ułatwiają ich skręcenia czy zwichnięcia stawu
Ścięgno piętowe (Achillesa
przesuwanie. Ścięgna biegną skokowego mogą zostać
[ lendo calcaneus [Achillis])
pod troczkami. uszkodzone.

Mięśnie grzbietu stopy
Mięśnie grzbietu stopy
nie należą do szczególnie
silnych, jednak odgrywają
ważną rolę w prostowaniu
palców stopy. Mięśnie
prostowniki krótkie
palców zaczynają działać,
gdy stopa jest już
skierowana do góry.
Większość wewnętrznych mięśni
stopy leży w obrębie podeszwy.
Na powierzchni grzbietowej stopy
znajdują się dwa mięśnie
- prostownik krótki palców
i prostownik krótki palucha.
MIĘŚNIE POWIERZCHNI
GRZBIETOWEJ STOPY
• Mięsień prostownik krótki
palców. Jest krótkim mięśniem,
który prostuje (pociąga do góry)
palce stopy. Zaczyna się na górnej
powierzchni kości piętowej
i dolnym troczku prostowników.
Dzieli się na trzy części, a każda
z nich ma ścięgno, które łączy się
z odpowiednim ścięgnem mięśnia
prostownika długiego i jest
przyczepione do drugiego,
trzeciego i czwartego palca.
• Mięsień prostownik krótki
palucha. Ten krótki mięsień należy
do grupy krótkich prostowników
palców. Biegnie do dołu i jest
przyczepiony do palucha.
DZIAŁANIE MIĘŚNI
Oba te mięśnie wspomagają ścięgna
prostowników długich
w prostowaniu pierwszych czterech
palców. Mimo że nie są to silne
mięśnie, pomagają prostować palce,
gdy stopa jest już w zgięciu
Struktury
Kostka
przyśrodkowa
Miejsce badania -
tętna na tętnicy
grzbietowej stopy
Ścięgno mięśnia -
prostownika
długiego palucha
KOŃCZYNY DOLNE
Mięsień prostownik długi palców Troczek mięśni prostowników
(Musculus extensor digitorum longus) górny
(Retinaculum musculorum
extensorum superius)
Troczek mięśni prostowników
dolny
(Retinaculum musculorum
extensorum inferius)
Mięsień prostownik krótki palucha
Ścięgno mięśnia strzałkowego (Musculus extensor hallucis brevis)
trzeciego
(Tendo musculus peroneus tertius)
Leży nad mięśniem prostownikiem
krótkim palców
Ścięgno mięśnia prostownika
długiego palucha
Mięsień prostownik krótki
palców (Tendo musculi extensoń hallucis
longus)
(Musculus extensor digitorum
brevis)
grzbietowym. W tej pozycji przebieg i położenie dwóch Mięśnie leżące na grzbiecie stopy
prostowniki długie palców nie krótkich mięśni prostowników, prostują palce. Wspomagają
mogą już dalej się kurczyć. aby nie pomylić ich z obrzękiem. mięśnie prostowniki długie
palców, gdy stopa znajduje się
ZNACZENIE KLINICZNE w zgięciu grzbietowym.
Grzbiet stopy jest jednym z miejsc,
gdzie gromadzi się nadmiar płynów
(obrzęki). Lekarz musi znać
aj>^
Stopa doskonale nadaje się do można wyczuć na wewnętrznej
Mięsień piszczelowy
przedni badań anatomicznych na żywym powierzchni stopy.
organizmie. W stopie nie ma
podskórnej tkanki tłuszczowej ŚCIĘGNA
Kostka boczna i jednocześnie widać wiele Można zobaczyć i wyczuć wiele
struktur kostnych oraz ścięgien, długich ścięgien leżących nad
które mogą służyć za punkty stawem skokowym oraz wzdłuż
Ścięgno mięśnia orientacyjne. stopy. Najlepiej widoczne są
piszczelowego ścięgna leżące na grzbiecie stopy,
przedniego
ORIENTACYJNE PUNKTY szczególnie gdy stopa jest w zgięciu
grzbietowym.
KOSTNE
Najbardziej widocznymi punktami
kostnymi są kostki przyśrodkowa TĘTNO
i boczna leżące po obu stronach Ważnym punktem leżącym na
stawu skokowego. W samej stopie grzbiecie stopy jest miejsce,
najlepiej widocznym punktem jest w którym można wyczuć tętno na
Ścięgna mięśnia
prostownika guzowatość kości łódkowatej, którą tętnicy grzbietowej stopy. Zwykle
długiego palców leży on w połowie odległości
Skóra na grzbiecie stopy jest między dwiema kostkami z przodu
cieńsza niż na podeszwie. stawu skokowego. Lekarz może
Dzięki temu można łatwo w tym miejscu zbadać tętno
zlokalizować poszczególne punkty i ocenić krążenie krwi w stopie.
orientacyjne.
229
ATLAS ANATOMII
Mięśnie
podeszwy stopy
Wiele ruchów kości i stawów stopy odbywa się
dzięki mięśniom leżącym na podudziu. Jednak jest również wiele małych
„wewnętrznych" mięśni leżących w całości w obrębie stopy.
W podeszwowej części stopy leżą
cztery warstwy mięśni
wewnętrznych, które współdziałają
z mięśniami zewnętrznymi, dzięki
czemu stopy mogą dostosować się
do różnych warunków
zmieniających się podczas stania,
chodzenia, biegania i skakania.
Podtrzymują one również luki
stopy, pozwalając stać na pochyłym
lub nierównym podłożu.
PIERWSZA WARSTWA
MIĘŚNI
Najbardziej powierzchownie, tuż
pod cienką warstwą rozcięgna
podeszwowego, leży pierwsza
warstwa mięśni stopy. Należą do
niej:
• Mięsień odwodziciel palucha
- leży on wzdłuż przyśrodkowego
(wewnętrznego) brzegu stopy.
Powoduje zginanie i odwodzenie
palucha, czyli odsuwanie od linii
pośrodkowej ciała.
• Mięsień zginacz krótki palców
- leży w części środkowej
podeszwy, łączy się z każdym
z czterech palców bocznych,
a jego skurcz powoduje zgięcie
palców.
• Mięsień odwodziciel palca
małego - leży przy zewnętrznym
brzegu podeszwy w pierwszej
warstwie, odwodzi i zgina mały
palec.
Mięśnie te bardzo przypominają
mięśnie dłoni, lecz ich
indywidualne działanie ma mniejsze
znaczenie, gdyż palce stopy nie
mają tak szerokiego zakresu ruchów
jak palce ręki.
Rozcięgno podeszwowe
(Aponeurosis plantaris)
Struktura w ksztatcie
trójkąta utworzona z tkanki
łącznej włóknistej
Pasmo boczne
rozcięgna
podeszwowego
230
Ścięgna mięśni zginaczy
krótkich palców
Są przyczepione do czterech
bocznych palców
Mięsień zginacz krótki palców
(Musculus flexor digitorum brevis
(pes)
Wspomaga zginanie czterech
bocznych palców
Mięsień odwodziciel
palca małego
(Musculus abductor digiti minimi)
Pomaga w odwodzeniu małego
palca i jest najbardziej bocznie
potożonym mięśniem na stopie
Rozcięgno podeszwowe
(odcięte)
(Aponeurosis plantaris)
Pięć odnóg do palców
stopy rozcięgna
podeszwowego
f?
Skóra na podeszwie jest gruba
i pokryta warstwą tkanki
tłuszczowej pochłaniającej wstrząsy.
Pod tą warstwą leży silne pasmo
tkanki łącznej, tzw. rozcięgno
podeszwowe.
Rozcięgno podeszwowe,
utworzone z grubej tkanki łącznej,
Rozcięgno podeszwowe jest
mocnym pasmem zbudowanym
z tkanki łącznej. „Podeszwowe"
(plantaris) odnosi się do
podeszwy, a „dłoniowe"
(palmaris) oznacza dłoniową
powierzchnię ręki.
Ścięgno mięśnia zginacza
długiego palucha
(Tendo musculi flexoris hallucis
longus)
Mięsień odwodziciel palucha
(Musculus abductor hallucis)
Pomaga w zginaniu
i odwodzeniu palucha
i podpiera kostny luk
przyśrodkowy
Mięśnie pierwszej warstwy
podeszwy zginają, przywodzą
oraz odwodzą palce stopy.
Mięśnie stopy leżą w czterech
warstwach od powierzchownej
do głębokiej.
otacza i pokrywa mięśnie
podeszwy. Jest ono mocnym
pasmem włóknistym, które biegnie
przez całą długość podeszwy i łączy
się z każdym z palców. Łączy się
również ze skórą i z leżącymi
głębiej tkankami.
DZIAŁANIE
Rozcięgno podeszwowe spaja ze
sobą części stopy i chroni podeszwę
przed uszkodzeniem. Podtrzymuje
również łuki kostne stopy.
 KOŃCZYNY DOLNE

Mięśnie głębokiej warstwy podeszwy

Mięśnie podeszwy stopy
tworzą cztery różne
warstwy; trzy z nich
leżą pod warstwą
powierzchowną mięśni
podeszwy. Wszystkie
mięśnie współpracują
ze sobą i stabilizują łuki
stopy.
Pod warstwą powierzchowną
wewnętrznych mięśni podeszwy
leżą trzy kolejne warstwy.
Wszystkie stabilizują stopę
i zapewniają elastyczność stopy
zarówno w spoczynku, jak
i w ruchu.
Chociaż każdy z mięśni
głębokich działa indywidualnie, to
jednak ich głównym wspólnym
zadaniem jest zachowanie
stabilności łuków stopy.
WARSTWA DRUGA MIĘŚNI
PODESZWY
Druga warstwa mięśni podeszwy
zawiera też niektóre ścięgna mięśni
zewnętrznych, a także małe
mięśnie wewnętrzne.
Do mięśni i ścięgien leżących
w drugiej warstwie należą:
• Mięsień czworoboczny
podeszwy - ten szeroki
prostokątny mięsień ma dwie
głowy leżące po obu stronach kości
piętowej.
Jest on przyczepiony do boku
ścięgna mięśnia zginacza długiego
palców i pociąga je do tyłu,
stabilizując je podczas zginania
palców.
• Ścięgno mięśnia zginacza
długiego palucha i ścięgna
zginacza długiego palców - ścięgna
te zaginają się wokół kostki
przyśrodkowej, a następnie wnikają
do drugiej warstwy mięśni podeszwy.
Ścięgno mięśnia zginacza —
długiego palców
(Tendo musculi flexoris digitorum
longus)
Mięśnie glistowate
(Musculi lumbricales)
Pomagają w zginaniu
prostowaniu palców
Mięsień zginacz krótki palca matego
(Musculus flexor digiti minimi brevis)
Wspomaga zginanie matego palca stopy
Mięsień czworoboczny
podeszwy
(Musculus cuadratus plantae)
Wspomaga zginanie czterech
bocznych palców stopy i może
je też sam zginać
Guz piętowy
(Tuber calcanei)
• Cztery mięśnie glistowate
- z wyglądu przypominają robaki,
zaczynają się na ścięgnach zginaczy
długich palców. Są podobne do
mięśni glistowatych dłoni.
Powodują rozszerzenie palców
\
1
1 Trzeszczki
?1 1 (Ossa sesamoidea)
Ścięgno mięśnia zginacza
długiego palucha
(Tendo musculi flexoris hallucis
longus)
Powoduje odpychanie się
podczas chodzenia i skakania
Ścięgno mięśni zginaczy
długich palców
(Tendo musculi flexoris digitorum
longus)
Rozgałęzia się do każdego
z czterech palców bocznych
Druga warstwa mięśni podeszwy
prostuje palce, podczas gdy
długie ścięgna je zginają.
Stabilizuje ona również ścięgna
w czasie zginania palców.
stopy, podczas gdy długie ścięgna je
zginają. Ruch ten zapobiega
podwijaniu się palców pod stopę
w czasie chodzenia i biegania.

lrzecia i czwarta warstwa 'mięsni podeszwy

lrzecia warstwa mięśni podeszwy M Mięsień zginacz krótki palca
/#"**. leży poniżej ścięgien długich małego. Ten mały mięsień leży
zginaczy, tworzą ją trzy małe wzdłuż zewnętrznej krawędzi stopy
mięśnie: i dochodzi do małego palca, który
Mięsień przywo- • Mięsień zginacz krótki palucha. zgina.
dziciel palucha Ten krótki mięsień zgina paluch.
(Musculus adductor
hallucis)
Jest on przyczepiony do kości CZWARTA WARSTWA
Zgina i przywodzi sześciennej, a następnie dzieli na MIĘŚNI PODESZWY
paluch dwie części. Każda z nich ma Mięśnie międzykostne należą do
Mięsień zginacz ścięgno przyczepione u podstawy czwartej i najgłębszej warstwy
Mięśnie międzykostne — palucha. Wewnątrz ścięgien leżą
krótki palucha mięśni podeszwy. Łacińska nazwa
podeszwowe
(Musculus flexor dwie trzeszczki. interossei oznacza „między
(Musculi interossei plantares)
Przywodzą palce hallucis brevis) • Mięsień przywodziciel palucha. kośćmi". W odróżnieniu od ręki,
Mięsień ma dwie głowy; skośną w której występuje 8 mięśni,
Mięsień zginacz
krótki palca i poprzeczną, które się łączą ze w stopie jest ich tylko siedem.
małego sobą i z podstawą palucha. Cztery grzbietowe (niepokazane)
(Musculus flexor odwodzą palce stopy, a trzy
digiti minimi brevis) Trzy małe mięśnie leżące podeszwowe przywodzą je.
Zgina maty palec
w warstwie głębokiej podeszwy
zginają palce. Pod nimi pomiędzy
kośćmi leży siedem mięśni
międzykostnych.

231
ATLAS ANATOMII

Ludzki szkielet
Ludzki szkielet tworzą kości i chrząstki,
stanowią one blisko 20% ciężaru ciała. Szkielet składa się z około 200 kości,
które tworzą rusztowanie ciała i zapewniają mu ochronę.
Ludzki szkielet zapewnia stabilne Szkielet ludzki - widok od przodu
i giętkie rusztowanie dla innych
tkanek ciała. Chrząstka jest bardziej Kościec osiowy
Czaszka, kręgosłup i zebra chronią Czaszka
giętka niż kość i występuje w tych (Cranium)
narządy wewnętrzne i są miejscem
miejscach, w których odbywa się Chroni mózg i górny odcinek
przyczepu mięśni
ruch. rdzenia kręgowego

FUNKCJE KOŚCI
Kości szkieletu spełniają wiele
ważnych funkcji:
• Podporową - podpierają ciężar Kręgi szyjne
ciała w pozycji stojącej (Vertebrae cervicales)
i podtrzymują narządy wewnętrzne. Obojczyk
• Ochronną - mózg i rdzeń Obręcz (Clavicula)
kręgowy są chronione przez kości barkowa Łopatka _ Mostek
czaszki i kręgosłup, a żebra chronią (Scapula) (Sternum)
serce i płuca. W miejscu, w którym żebra
łączą się z mostkiem,
• Ruch - w całym ciele mięśnie znajduje się chrząstka
łączą się z kośćmi, które są
Chrząstki żebrowe Żebro
punktami podparcia koniecznymi (Cartilago costalis) (Os costale [Costa])
do wykonywania ruchów. Odpowiedzialne są za
• Magazynowanie minerałów zachowanie Kość ramienną
- w kościach gromadzone są wapń elastyczności ściany (Humerus)
klatki piersiowej Jest największą kością
i fosforany, w razie potrzeby
kończyny górnej i łączy się
organizm możne je stamtąd za pomocą stawu z łopatką
pobrać. w stawie ramiennym
H Tworzenie komórek krwi — jama
szpikowa niektórych kości, np.
mostka, jest miejscem wytwarzania Kość promieniowa Kości miedniczne
erytrocytów. (Radius) (Ossa coxae)
Gtowa kości łączy się za
pomocą stawu z kością
ramienną
Kość krzyżowa
Szkielet kostny powstaje w życiu Kość łokciowa (Ulna) (Os sacrum)
płodowym, lecz rośnie przez całe
dzieciństwo. Sześciotygodniowy Nadgarstek
(Carpus)
płód ma szkielet zbudowany
Kości nadgarstka łączą się za
z tkanki włóknistej i chrząstki pomocą stawów z kośćmi
szklistej, które przekształcają się śródręcza oraz kośćmi
w kości w życiu wewnątrzmacicz- łokciową i promieniową
nym. Po porodzie aż końca okresu
dojrzewania szkielet wzrasta na
długość, zwiększa swoją masę Spojenie łonowe
oraz ulega przebudowie. Kość udowa
(Femur) (Symphysis pubica)

Rzepka
(Patella)
Kościec kończyn
Składa się z kości kończyn
wraz z obręczami barkową
i miedniczną, które łączą
kończyny z kośćcem osiowym Piszczel
(tułowia i głowy) (Tibia)

Na zdjęciu rentgenowskim płodu
widać wczesną fazę rozwoju
kości. Ciemne końce kości to
jądra kostnienia, w których
powstają nowe komórki kości.
Strzałka
(Fibula)
Łączy się za pomocą stawu
z piszczelą
Kości są żywą tkanką - szkielet
ma własne naczynia i unerwienie.
Kości śródstopia Co tydzień ulega wymianie
(Ossa metatarsi [metatarsalia]) do 5% kości.

232

Znaki i cechy charakterystyczne kości
Każda kość szkieletu ma
kształt, który pomaga peł-
nić przypisane jej funkcje.
Na kościach znajdują się
charakterystyczne punkty,
grzebienie, otwory, które
wiążą je z innymi kośćmi
i strukturami.
Przez cale lata anatomowie nadawali
nazwy różnym cechom
charakterystycznym, jakie znajdują
się na powierzchniach kości. Dzięki
nim można obecnie łatwo
i precyzyjnie opisać kości, co może
mieć istotne znaczenie kliniczne.
WYNIOSŁOŚCI
Wyniosłości na kościach leżą w tych
miejscach, w których przyłączają
się mięśnie, ścięgna lub więzadla,
a także w miejscach połączeń
stawowych:
• Kłykieć - zaokrąglone uwypukle-
nie kości stawu (np. kłykieć kości
udowej w stawie kolanowym),
• Nadkłykieć - wyniosłość kostna
powyżej kłykcia (np. w dolnym
końcu kości ramiennej w stawie
łokciowym),
• Grzebień - wystający brzeg kost-
ny (np. grzebień kości biodrowej),
• Guzek - mała wyniosłość kostna
(np. guzek większy kości
ramiennej),
• Kresa - długi, wąski uniesiony
brzeg (np. kresa mięśnia
płaszczkowatego z tyłu piszczeli).
Zagłębienia *^Ę
§pk i rowki j|
Zagłębienia, otwory i rowki często
leżą w miejscach, w których
naczynia krwionośne i nerwy muszą
przejść przez kość lub dookoła
kości.
WŁAŚCIWOŚCI
Przykłady:
• Dół - jest płaskim,
miseczkowatym zagłębieniem (np.
dół podgrzebieniowy łopatki czy
dół biodrowy w kości biodrowej),
• Otwór - jest dziurą w kości,
przez którą przechodzą określone
naczynia i nerwy (np. otwór szyjny
w czaszce, którym przechodzi żyła
szyjna wewnętrzna),
• Wcięcie - jest zagłębieniem
występującym na brzegu kości
(jak np. wcięcie panewki stawu
biodrowego),
• Rowek - bruzda lub wydłużone
zagłębienie wzdłuż kości, przez
które biegnie naczynie lub nerw
(np. rowek nerwu promieniowego
na tylnej powierzchni kości
ramiennej).
UKŁADY
Szkielet ludzki - widok od tyłu
Guzowatość potyliczna
zewnętrzna
(Protuberantia occipitalis
Grzebień łopatki extema)
(Spina scapulae) Ta wyniosłość kostna jest
Gruba, wydłużona zwykle łatwo wyczuwalna
ptytka kostna
przechodząca
w wyrostek barkowy
Guzek większy kości
ramiennej
(Tuberculum majus humeri)
Dót podgrzebie-
Wystająca wyniosłość kostna
niowy łopatki
położona przy bocznej
(Fossa infraspinata
krawędzi kości ramiennej
scapulae) _.
Wyrostki kolczyste kręgów
(Processus spinosus
vertebrae)
Nadkłykieć boczny kości
ramiennej
(Epiondylus lateralis oss/s
humeri)
Można go wyczuć przy
częściowo zgiętym stawie
tokciowym
Grzebień biodrowy —
(Crista iliaca)
Grzebień kostny tworzący
obrzeże wachlarzowatej
kości biodrowej Wcięcie kulszowe większe
(Incisura ischiadica major)
Głębokie wcięcie w kości
Krętarz większy kości kulszowej
udowej Guz kulszowy
(Trochanter major oss/s
(Tuber ischiadicum)
femoris)
Duża nieregularna
Wyniosłość kostna na kości
kulszowej
wyniosłość kostna
w górnej części kości
udowej
Otwór zasłonowy
(Foramen obturatum)
Szeroki otwór w kości
biodrowej
Kłykieć boczny kości udowej
(Condylus lateralis oss/s femoris)
Kresa mięśnia
płaszczkowatego
(Linea musculi solei)
Chropowata wyniosła linia
biegnąca skośnie wzdłuż
piszczeli
Kostka boczna strzałki
(Malleolus lateralis fibulae)
Wystająca na zewnątrz Kości szkieletu rzadko są gładkie.
część dalszego końca Często znajdują się tam
strzałki nierówności, do których są
przyczepione ścięgna, więzadla
i powiezie.
233
ATLAS ANATOMII

Typy stawów
Staw powstaje w miejscu, w którym stykają się dwie kości lub więcej.
W niektórych stawach możliwe jest wykonywanie ruchów, człowiek może się poruszać,
a inne chronią i podpierają ciało, utrzymując kości ściśle ze sobą połączone.
Stawy można podzielić na trzy
główne grupy, w zależności od typu
tkanki, która leży pomiędzy kośćmi. Staw typu chrzestnego Staw typu
Połączenie stawowe pomiędzy włóknistego
Są to stawy typu włóknistego, pierwszym żebrem a mostkiem Szwy czaszkowe
chrzestnego i maziówkowego. jest przykładem stawu są przykładem
chrzestnego - staw ten jest stawu włóknistego;
POŁĄCZENIA WŁÓKNISTE względnie nieruchomy w tych stawach
W stawie typu włóknistego kości nie można
wykonywać
łączą się sobą przez włókna żadnych ruchów
kolagenowe. Ruchomość tych
połączeń jest niewielka lub są one
nieruchome. Stawy typu włóknistego
znajdują się w tych miejscach,
w których nie powinno dochodzić
do ruchów jednej kości względem
drugiej, np. w kościach czaszki. Rękojeść
mostka

POŁĄCZENIA CHRZESTNE
Trzon mostka
W połączeniu chrzestnym końce
kości pokrywa cienka warstwa
chrząstki szklistej, a kości łączą się
ze sobą za pomocą mocnej tkanki
włóknisto-chrzęstnej. Cały staw
okrywa włóknista torebka stawowa.
W stawach tych nie można
wykonywać obszernych ruchów.
Mogą one ulegać „rozluźnieniu",
przez co osiąga się ich znaczną
giętkość, np. stawy kręgosłupa.

POŁĄCZENIA
MAZIOWKOWE
Większość stawów ludzkiego ciała
to połączenia maziówkowe,
w których ruchy kości obywają się
z łatwością. W stawach
maziówkowych kości pokryte są
chrząstką szklistą i oddzielone od Staw typu maziówkowego W ciele człowieka występują trzy
siebie płynną mazią stawową. Staw ramienny jest przykładem typy stawów, które umożliwiają
Jama stawowa wysłana jest błoną stawu maziówkowego. różne ruchy. Są to stawy typu
maziową, a całość otacza włóknista W stawie tym możliwe jest
wykonywanie ruchów włóknistego, chrzestnego
torebka. i maziówkowego.

Czynnościowe grupy pohjc.ze.ii kości

Połączenia ścisłe Klasyfikacja pokazanych wyżej i tułowiu oprócz kończyn). Pełnią
stawów zależy od budowy tkanki przede wszystkim funkcje

\
Szwy tworzącej staw.
Te połączenia stawowe typu Połączenia kości można podzielić
włóknistego występują w szkielecie
również ze względu na pełnione
osiowym oraz czaszce
przez nie funkcje. Wydaje się, że
Połączenia najważniejszą funkcją stawu jest
maziówkowe możliwość wykonania ruchów lub
jej brak. Wyróżnia się trzy typy
stawów:
• Połączenia ścisłe - są one
nieruchome, znajdują się głównie
Kość ramienna
w kośćcu osiowym (głowie
Jama maziówkowa Staw łokciowy jest stawem typu
maziówkowego, w którym
Chrząstka
stawowa możliwe jest wykonywanie
Chrząstka wcięcia ruchów. Torebka stawowa
Staw zapewnia wielką swobodę
bloczkowego kości •*••%
ochronne i podporowe. Przykładem
połączeń ścisłych są włókniste szwy
czaszkowe.
• Połączenia chrzestne
- umożliwiają niewielki zakres
ruchów. Leżą w obszarach,
w których wymagany jest pewien
zakres ruchomości, lecz duży zakres
ruchów jest przeciwwskazany.
Przykładem są połączenia pomiędzy
kręgami czy błona międzykostna
przedramienia.
• Połączenia maziówkowe
- umożliwiają swobodne
wykonywanie ruchów. Znajdują się
głównie w kończynach, gdzie duża
ruchomość jest najważniejszą

I
łokciowy cechą. Przykładami są stawy
łokciowej w wykonywaniu ruchu
prostowania. biodrowy, ramienny, łokciowy.

234
 UKŁADY

Połączenia włókniste i chrzestne

Połączenia włókniste
i chrzestne pełnią ważną
Kość czaszki
funkcję w szkielecie
ludzkim. W odróżnieniu
od częściej występujących
połączeń (stawów)
maziówkowych, w których
mogą odbywać się ruchy
swobodne, połączenia
włókniste i chrzestne
sprzyjają utrzymaniu
stabilnej pozycji osiowej
.'•»..*•
ciała.

W miejscu połączenia włóknistego

kości łączą się ze sobą za pomocą
długich włókien kolagenowych; nie
ma w nich chrząstki ani jamy Szew
stawowej wypełnionej płynną treścią, Szwy czaszkowe
dlatego też połączenie włókniste utworzone są ze
nie pozwala na przesuwanie się zbitej tkanki łącznej.
kości względem siebie, a niewielki State połączenie
w tych stawach
możliwy ruch zależy od długości zapewnia doskonałą
włókien kolagenowych. ochronę

TYPY POŁĄCZEŃ
WŁÓKNISTYCH
Połączenia włókniste można
podzielić na trzy grupy:
• Szwy (sutura) ~ tworzy je zbita
tkanka włóknista leżąca między
stykającymi się ze sobą kośćmi
czaszki. Krótkie włókna kolagenowe
•
nie pozwalają na ruchy kości na boki,
mogą się jednak odkształcać pod
wpływem działającej siły. Obecność
stałych połączeń zapewnia dobrą Gdy człowiek osiąga wiek dojrzały,
ochronę położonego poniżej mózgu. tkanka włóknista twardnieje,
• Więzozrosty (syndesmosiś) a kości czaszki tworzą jedną
- kości są połączone za pomocą całość. Stan ten nazywamy
warstwy tkanki włóknistej. kościozrostem (synostosis).
W poszczególnych stawach długość
łączących włókien jest różna. zwykle dłuższe włókna, co pozwala W tym typie połączenia korzeń aczkolwiek podczas gryzienia
Połączenia tego typu to błony na nieco większy zakres ruchów. zęba tkwi w zębodole umocowany pokarmu niezbędne są mikroruchy,
międzykostne przedramion i goleni, • Zaklinowanie (gomphosis) - jest do kości włóknistymi więzadłami które pozwalają dostosować się
gdzie duże kości biegną równolegle wyjątkowym rodzajem połączenia zębodołowo-zębowymi. Każdy ruch zębom do wywieranego na nie
do siebie, działając razem jak jedna włóknistego, którego przykładem w tym miejscu uważany jest nacisku.
kość. W więzozrostach występują jest osadzenie zęba w zębodole. zwykle za nieprawidłowy,

Połaaczema
W połączeniach chrzestnych końce
kości pokryte są chrząstką szklistą.
^^mmt^^Ęf Czasami pomiędzy kośćmi
występuje płytka mocnej chrząstki
włóknistej. Połączenie zwykle
otoczone jest torebką.
Istnieją dwa typy połączeń
Kręg chrzestnych:
• Pierwotne połączenia chrzestne
- dwa końce kości łączą się przez
płytkę chrząstki szklistej.
Występują one u dzieci
w rosnących kościach długich,
Krążek
międzykręgowy
Krążki międzykręgowe w stawach
kręgosłupa pełnią funkcje
amortyzatorów. Te mocne stawy
umożliwiają wykonywanie
niewielkiego zakresu ruchów.
a u dorosłych pomiędzy pierwszym
żebrem a górnym odcinkiem
mostka.
• Wtórne połączenia chrzestne lub
chrząstkozrosty - charakteryzują się
tym, że między kośćmi leży mocna
płytka włóknisto-chrzęstna. Są to
mocne połączenia, w których
możliwy jest niewielki zakres
ruchów; często amortyzują
wstrząsy. Przykładem są stawy
kręgosłupa, w których
poszczególne kręgi są pokryte
chrząstką szklistą i łączą się ze
sobą przez sprężyste krążki
międzykręgowe.

235
ATLAS ANATOMII
W ciele człowieka występują trzy rodzaje mięśni
mięśnie szkieletowe odpowiedzialne za ruchy zamierzone, mięśnie gładkie kontrolujące
narządy wewnętrzne i mięsień serca odpowiedzialny za jego skurcze.
Najbardziej znanymi mięśniami są
mięśnie szkieletowe (nazywane
również mięśniami poprzecznie
prążkowanymi lub mięśniami
zależnymi od woli), wiele z nich leży
tuż pod skórą. Mięśnie zależne od
woli podlegają świadomej kontroli.
Można również wywołać ich
odruchowych skurcz, np. uderzenie
w ścięgno mięśnia czworogłowego
uda w miejscu przyczepu do rzepki
powoduje odruch prostowania
goleni (odruch kolanowy).
BUDOWA
Włókna każdego mięśnia
szkieletowego są połączone otaczającą
je namięsną (epimysium), która
wnika do wnętrza mięśnia, dzieląc
go na pęczki otoczone omięsną
[perimysium). Wewnątrz pęczka
mięśniowego każde włókno
mięśniowe otacza śródmięsna
(endomysium). Cały mięsień łączy
się z kością za pomocą ścięgna,
pasma mocnej tkanki włóknistej.
FUNKCJE
Mięśnie szkieletowe łatwo
przystosowują się do wykonywanej
pracy. Mogą kurczyć się silnie, np.
przy podnoszeniu ciężkich
przedmiotów, lub bardzo słabo przy
wykonywaniu delikatnych ruchów,
np. przy podnoszeniu puchu. Inna
cecha mięśni szkieletowych
uwidacznia się po ćwiczeniach
fizycznych - łatwo ulegają zmęcze-
niu. Podczas gdy serce kurczy się
przez całe życie, bez przerwy,
mięśnie szkieletowe muszą mieć
okres odpoczynku po skurczu.
Skurcz komórki
mięśnia gładkiego
Budowa mikroskopowa mięśnia gładkiego
Jądro
236
Rodzaje mięśni
Warstwy tkanki łącznej mięśnia szkieletowego
KOŚĆ Omięsna
(Perimysium)
Ścięgno Namięsną
(Epimysium)
Budowa mikroskopowa
Śródmięsna
mięśnia szkieletowego (Endomysium)
Warstwa tkanki łącznej,
która otacza pojedyncze
wlókienko mięśniowe
Wfókno
mięśniowe
Włókienko
mięśniowe
poprzecznie
prążkowane
Włókna mięśniowe
Określenie „poprzecznie prążkowane"
pochodzi od wyglądu wtókien
mięśniowych w mikroskopie (patrz
po lewej)
Mięśnie gładkie (niezależne od woli)
Nazwa mięśnie „gładkie" pochodzi
od ich wyglądu pod mikroskopem:
nie mają prążków, a więc są
gładkie. Mięśnie te nazywane są też
mięśniami niezależnymi od woli,
gdyż ich działanie nie podlega
świadomej kontroli.
LOKALIZACJA
Mięśnie gładkie znajdują się
w ścianach narządów rurowych
mających światło, takich jak jelito,
naczynia krwionośne i pęcherz
moczowy. Mięśnie te regulują
przekrój narządów oraz powodują
Komórka mięśnia gładkiego
Włókno mięśnia kurczy się stopniowo, w sposób
gładkiego
zsynchronizowany. Skurcze te są
znacznie wolniejsze niż mięśni
szkieletowych.
Naczynie
krwionośne
Śródmięsna
(Endomysium)
Pęczek
mięśniowy
Omięsna
(Perimysium)
Każdy mięsień szkieletowy
utworzony jest z włókien
biegnących przez całą jego
długość wraz z tkanką łączną,
nerwami i naczyniami
krwionośnymi.
powstawanie fali perystaltycznej
(w jelitach i moczowodach).
Mięśnie gładkie znajdują się
również w skórze, gdzie leżą przy
włosach, oraz w gałce ocznej, gdzie
wpływają na kształt soczewki
i wielkość źrenicy.
UKŁAD NERWOWY
Działanie mięśni gładkich
kontroluje autonomiczny układ
nerwowy, część układu nerwowego,
która reguluje i zarządza
środowiskiem wewnętrznym
organizmu, jak również odpowiada
na dochodzące doń bodźce stresowe.
W przeciwieństwie do mięśni
szkieletowych mięśnie gładkie
mogą pozostawać w skurczu przez
długi czas.

Kształt mięśni szkieletowych
Wprawdzie wszystkie
mięśnie szkieletowe
zbudowane są z pęczków
włókien mięśniowych,
jednak układ tych
pęczków może być bardzo
różny. Ten odmienny
przebieg powoduje, że
mięśnie ludzkiego ciała
przybierają różny kształt.
Kształt mięśni można opisać
w różny sposób:
• Płaskie - np. mięsień skośny
zewnętrzny brzucha, może być
płaski i dość szeroki. Mięśnie mogą
pokrywać znaczny obszar i czasami
łączą się z rozcięgnami (szerokimi
pasmami tkanki łącznej).
• Wrzecionowate - wiele mięśni
ma kształt wrzeciona, w którym
okrągły brzusiec zwęża się na
końcach. Przykładami są mięśnie
dwugłowy ramienia i trójgłowy
ramienia, które mają więcej niż
jedną głowę.
• Pierzaste - mięśnie te nazywane
są tak, gdyż przypominają
kształtem pióro. Mogą być
półpierzaste (np. mięsień
prostownik długi palców), pierzaste
(np. mięsień prosty uda),
wielopierzaste (np. mięsień
naramienny). Mięśnie wielopierzaste
przypominają kilka piór położonych
jedno na drugim.
• Okrężne - mięśnie te określane
są również mianem zwieraczy,
które otaczają otwory ciała. Skurcz
mięśni, w przypadku włókien
położonych koncentrycznie, zamyka
wejście. Do mięśni okrężnych
twarzy należy mięsień okrężny oka,
który zamyka powieki.
• Zbiegające się - mięśnie te mają
układ wachlarza - na początku są
przyczepione do dużej powierzchni,
zbiegają się i kończą na wąskim
Budowa mikroskopowa mięśnia sercowego
Jądro
Włókno
mięśniowe
Prążkowanie
poprzeczne
Wstawki
w mięśniu
Układ pęczków w zależności od budowy mięśnia
Mięsień okrężny ust
(Musculus orbicularis oris)
Mięsień typu okrężnego, otaczający
usta
lUlięsień dwugłowy ramienia
(Musculus biceps brachii)
Mięsień ramienia typu
wrzecionowatego
Mięsień skośny
zewnętrzny brzucha
(Musculus obllquus extemus
abdominis)
Łączy się z rozcięgnem
(ptaskim pasmem włóknistym)
Mięsień krawiecki
(Musculus sartorius)
Mięsień prostownik długi
palców
(Musculus extensor digitorum
longus)
Tutaj pęczki włókien
mięśniowych są przyczepione
tylko do jednej strony ścięgna;
jest to mięsień typu
pólpierzastego
ścięgnie. Czasem mięśnie te
przyjmują kształt trójkąta, czego
przykładem jest mięsień piersiowy
większy.
DZIAŁANIE
Układ pęczków włókien
mięśniowych w mięśniu wpływa na
ich działanie i siłę. Kiedy mięśnie
się kurczą, ich długość skraca się
mniej więcej o 70% w stosunku do
długości wyjściowej. Mięsień, który
jest długi, a jego włókna przebiegają
równolegle, np. mięsień krawiecki
w udzie, może się znacznie skrócić,
ale siła jego działania jest niewielka.
Jeśli siła mięśnia jest ważniejsza
od stopnia jego skrócenia, to
mięsień ten może się składać
z licznych włókien, które są ściśle
Mięsień sercowy jest
wyspecjalizowaną postacią mięśnia
poprzecznie prążkowanego, która
występuje tylko w sercu i ścianach
przylegających do serca dużych
naczyń krwionośnych - aorty i żyły
głównej górnej.
Ten typ mięśnia tworzy prawie
całą grubą ścianę serca
(myocardium). Włókna mięśnia
sercowego mają charakterystyczny
spiralny przebieg, który sprawia,
że w czasie skurczu krew jest
wyciskana z serca.
Zadaniem mięśnia sercowego
jest wypompowywanie krwi
z serca. Ten niepodlegający
woli mięsień kurczy się rytmicznie
i samoistnie.
UKŁADY
Mięsień okrężny oka
(Musculus orbicularis oculi)
Przyktad mięśnia okrężnego
Mięsień piersiowy większy
(Musculus pectoralis major)
Uktad wlókienek mięśnia
zbiegających się w kształt
wachlarza
Mięsień nawrotowy
czworoboczny
(Musculus pronator quadratus)
Mięśnie tego typu mają cztery
równe strony
Mięsień prosty uda
(Musculus rectus femoris)
Mięśnie uda są mięśniami
pierzastymi, ponieważ pęczki
włókien mięśniowych tączą się
ze ścięgnem z obu stron
Mięśnie szkieletowe mają różny
uktad pęczków włókien
mięśniowych. Oznacza to,
że mięśnie mają różne kształty
i funkcje.
upakowane i schodzą się w jednym
punkcie. Taki układ mają mięśnie
wielopierzaste, np. mięsień
naramienny.
Wprawdzie mięsień serca jest
poprzecznie prążkowany, jednak nie
podlega świadomej kontroli tak jak
mięśnie szkieletowe, lecz jest
kontrolowany przez autonomiczny
układ nerwowy. Włókna mięśniowe
w sercu rozgałęziają się i mają
wyspecjalizowane miejsca, tzw.
wstawki.
CZĘSTOŚĆ SKURCZÓW
Mięsień sercowy ma zdolność do
spontanicznego kurczenia się, bez
dopływających z zewnątrz sygnałów
z układu nerwowego. W zdrowym
sercu częstość skurczów jest
kontrolowana przez układ nerwowy
zaopatrujący serce. Nawet po
wyjęciu z organizmu serce może się
kurczyć jeszcze przez krótki czas.
237
ATLAS ANATOMII

Krążenie
krwi
W organizmie człowieka znajdują się dwie sieci naczyń krwionośnych. Układ krążenia płucnego
transportuje krew pomiędzy sercem a płucami, a układ krążenia systemowego (obwodowego)
zaopatruje w krew wszystkie części organizmu poza płucami.
W układzie krążenia można wyróż-
nić dwa obiegi:
Główne tętnice ciała
• Krążenie systemowe - w jego
skład wchodzą naczynia, które
rozprowadzają krew po organizmie.
• Krążenie płucne - w jego skład
wchodzą naczynia, którymi krew
przepływa przez płuca, gdzie zacho-
dzi wymiana gazowa, oddawanie
dwutlenku węgla i pobranie tlenu. Tętnica podobojczykowa
(Arteria subdavia)
Ptynie nią krew do szyi
KRĄŻENIE SYSTEMOWE i kończyny górnej Tętnica szyjna
Tętnice układu systemowego roz- wspólna
prowadzają krew z serca do tkanek, £Pjk (Arteria carotis
\& communic)
dostarczając im składników odżyw-
czych. Krew utlenowana w płucach
Gałęzie tętnicy

r
płynie z serca do aorty. Od aorty Serce
płucnej
odchodzą gałęzie, które zaopatrują (Cor)
Są jedynymi tętnicami
kończyny górne, głowę, tułów Jest centralną pompą, która
w organizmie, którymi
rozprowadza krew po catym
i kończyny dolne. Od dużych gałęzi przepływa krew
organizmie
odchodzą małe gałązki, które dzielą odtlenowana
się jeszcze wielokrotnie. Najmniejsze Tętnica główna
tętniczki prowadzą krew do naczyń (Aorta)
włosowatych (kapilarj. Krew utlenowana jest najpierw ttoczona
z serca do tętnicy gtównej (aorty). Tętnica nerkowa
Tętnice dzielą się stopniowo na coraz f/Arteria renalis)
KRĄŻENIE PŁUCNE mniejsze tętniczki, które w końcu Zaopatruje nerki w krew
Każdy skurcz serca tłoczy krew doprowadzają krew do naczyń
z prawej komory przez tętnicę płucną włosowatych (którymi krew dociera
do tkanek) Tętnica biodrowa
(którą płynie krew odtlenowana) do wspólna
płuc. Po wielu podziałach tętnicy na Tętnica promieniowa (Arteria iliaca communis,
coraz mniejsze gałązki krew płynie (Arteria radialis) Prowadzi krew do
naczyniami włosowatymi do pęche- kończyn dolnych
i okolicy miednicy
rzyków płucnych, w których odbywa
się jej utlenianie i usuwanie z niej Tętnice palcowe
dwutlenku węgla. W końcu krew (Arteriae digitales)
wpływa do jednej z czterech żył Zaopatrują w krew palce Tętnica udowa
(Arteria femoralis)
płucnych, które prowadzą do lewego
Główna tętnica
przedsionka, skąd jest przepompo- kończyny dolnej
wywana przez serce na obwód do Tętnica łokciowa
krążenia systemowego. (Arteria ulnaris)

Łuk aorty
(Arcus aortae)

Tętnica — Tętnica płucna Tętnica piszczelowa

płucna lewa
przednia
prawa (Arteria
(Arteria tibialis anterior)
(Arteria pulmonalis
pulmonalis sinistraj
dextra)

Naczyniami tętniczymi krążenia

Krążenie płucne zapewnia KLUCZ To miejsce można systemowego płynie krew z serca
przepływ krwi pomiędzy sercem bez trudu wyczuć do tkanek organizmu. Krew
a płucami. W płucach krew pod skórą niesie ze sobą tlen i niezbędne
dostaje tlen i oddaje dwutlenek substancje odżywcze.
węgla.

238
 UKŁADY

Układ żylny
Przez układ naczyń żylnych
krew powraca z tkanek
do serca. Następnie jest
przepompowywana przez
krążenie płucne, gdzie
zostaje ponownie
utlenowana, zanim trafi
znów do krążenia dużego
(systemowego).
Żyły powstają z małych naczyń
żylnych, do których spływa krew
z naczyń włosowatych. Żyły łączą
się ze sobą w coraz większe
naczynia, tworząc ostatecznie dwie
największe żyły zbierające krew
z całego ciała - żyłę główną górną
i dolną, które uchodzą do serca.
W układzie żylnym stale mieści się
około 65% całej krążącej w ustroju
krwi.
Główne żyły ciała
Żyły skroniowe powierzchowne
(Venae temporales superficiales)
Żyta twarzowa
(Vena facialis)
Żyła szyjna zewnętrzna
(V.ena jugularis externa) Żyta szyjna wewnętrzna
(Vena jugularis interna)
Żyła podobojczykowa
(Vena subclsvia)
Żyta główna górna
(Vena cava superior)
Jedna z dwóch Żyła płucna (gałązki)
głównych żyt; płynie nią (Vena pulmonalis)
krew odtlenowana Są to jedyne żyły w organizmie,
z innych żyt do prawego którymi płynie krew utlenowana
przedsionka serca

RÓŻNICE
Żyła odtokciowa
Układ żylny jest pod wieloma (Vena basilica) Żyła odpromieniowa
względami podobny do układu (Vena cephalica)
tętniczego, jednak istnieją między
Żyta nerkowa
nimi pewne istotne różnice:
(Vena renalis)
• Ściany naczyń - tętnice mają Żyła gtówna dolna
grubsze ściany niż żyły, by mogły (Vena cara interior)
sprostać wyższemu ciśnieniu krwi
Żyta biodrowa
tętniczej. wspólna
• Położenie - większość tętnic leży (Vena Maca communis)
głęboko w tkankach, co ma je Żyta biodrowa — " •*~4
chronić przed uszkodzeniem, zewnętrzna
a wiele żył leży powierzchownie (Vena iliaca externa)
tuż pod skórą.
• Układ żyły wrotnej - krew Zyty palcowe
z jelit, która płynie żyłami (Venae digitales)
żołądkowymi i krezkowymi,
nie powraca od razu do serca.
Najpierw przechodzi przez układ
wątrobowej żyły wrotnej, którą
płynie do wątroby, gdzie jest
filtrowana, a dopiero potem Żyta udowa (Vena femoralis)
powraca do krążenia systemowego.
• Odmiany - przebieg układu Żyła odpiszczelowa
tętnic jest taki sam u wszystkich (Vena saphena magna)
Jedna z dwóch Żyła podkolanowa
ludzi, natomiast przebieg żył
powierzchownych żyt kończyny (Vena poplitea)
wykazuje znaczne różnice dolnej; odprowadza krew ze
osobnicze. stopy

Łuk żylny grzbietowy stopy

(Arcus venosus dorsalis pedis) Układem żylnym z tkanek krew
Żylaki są poszerzonymi, poskręca- płynie z powrotem do serca. Krew
nymi żyłami powierzchownymi. ulega ponownemu utlenowaniu
Najczęstsze są żylaki kończyn w płucach i powraca żyłami
dolnych spowodowane płucnymi do serca.
niewydolnością zastawek żylnych.

239
ATLAS ANATOMII

Obwodowy
układ nerwowy
Do obwodowego układu nerwowego należą wszystkie nerwy,
które nie znajdują się w mózgu i rdzeniu kręgowym.
Jego głównym elementem anatomicznym są nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe.
Układ nerwowy człowieka dzieli się Główne nerwy obwodowe
na układ nerwowy ośrodkowy
i obwodowy.
Mózg
W skład obwodowego układu
(Cerebrum)
nerwowego wchodzą:
• Receptory czucia - wyspecjalizo-
wane zakończenia komórek
Nerw twarzowy
nerwowych, które odbierają
Rdzeń kręgowy (Nervus facialis)
informacje na temat temperatury, Jeden z 12 parzystych
(Medulla spinalis)
dotyku, rozciągnięcia mięśni Powstają tu parzyste nerwów czaszkowych;
i smaku. odcinkowe nerwy unerwia głowę i szyję
• Nerwy obwodowe - utworzone rdzeniowe
przez pęczki włókien nerwowych,
które przewodzą informacje do Splot ramienny
i z ośrodkowego układu nerwowego. (Plexus brachialis)
Złożony układ nerwów
• Ruchowe zakończenia nerwowe
obwodowych, których
- wyspecjalizowane zakończenia korzenie mają swój początek
nerwowe, które sprawiają, że w obrębie szyi
przylegające do nich mięśnie kurczą
się w odpowiedzi na bodziec Nerwy międzyżebrowe
płynący z ośrodkowego układu (parzyste)
(Nervi intercostales)
nerwowego. Gałązki brzuszne
nerwów rdzeniowych
UKŁAD odcinka kręgosłupa
Wyróżniamy dwa typy nerwów piersiowego
obwodowych:
• Nerwy czaszkowe
W mózgu powstaje 12 par nerwów Nerw kulszowy
Nerw udowy (Nervus ischiadicus)
czaszkowych, które otrzymują
(Nen/us femoralis) Główny nerw obwodowy
informacje z obszaru głowy i szyi Duży nerw obwodowy unerwiający tył kończyny dolnej
umożliwiające jego kontrolę. unerwiający kończynę
• Nerwy rdzeniowe dolną z przodu
Powstają w obrębie rdzenia
kręgowego, a każdy z nich zawiera
tysiące włókien nerwowych, które
unerwiają resztę ciała. Spośród
31 par nerwów rdzeniowych wiele
wnika w jeden z wielu złożonych
Nerw łokciowy
splotów nerwowych, takich jak
(Nervus ulnaris)
splot ramienny, którego nerwy Unerwia skórę małego palca
unerwiają kończynę górną. Nerw pośrodkowy
małe mięśnie ręki; jeden
(Nervus medianus)
z nerwów wychodzących ze
Nerw obwodowy, który unerwia splotu ramiennego
skórę dłoni i mięśnie
zarządzające ruchami
nadgarstka, kciuka i palców; Nerw strzałkowy wspólny
jest jednym z nerwów splotu lewy
ramiennego (Nervus peroneus communis
sinister)
Unerwia niektóre mięśnie
poruszające lewą stopę

Zakończenia nerwów czuciowych Nerwy obwodowe tworzą

są albo wolnymi zakończeniami połączenie pomiędzy
nerwu, albo ciałkami korpuskular- ośrodkowym układem nerwowym
nymi, jak np. ciałka blaszkowate i - mózgiem i rdzeniem kręgowym
Pacciniego. - a resztą ciała.

240

Budowa nerwu obwodowego
Każdy nerw obwodowy
utworzony jest
z pojedynczych włókien
nerwowych, otoczonych
izolującą warstwą mieliny
i pokrytych warstwą
tkanki łącznej.
Największą część nerwu
obwodowego tworzą trzy warstwy
ochronne tkanki łącznej, bez
których kruche włókna nerwowe
mogłyby łatwo ulec uszkodzeniu.
• Śródnerwie
Śródnerwie jest warstwą delikatnej
tkanki łącznej, która otacza akson
- najmniejszą jednostkę nerwu
obwodowego. Warstwa ta może
również pokrywać osłonkę
mielinową.
• Onerwie
Onerwie jest warstwą tkanki
łącznej, która otacza niewielkie
wiązki włókien nerwowych
biegnących razem w postaci tzw.
pęczków.
• Nanerwie
Pęczki włókien nerwowych łączą
osłonki z mocnej tkanki łącznej,
nanerwia, tworząc nerw
obwodowy. Nanerwie obejmuje
również odżywiające nerw naczynia
krwionośne i ochronną warstwę
tkanki łącznej.
FUNKCJE NERWÓW
Większość nerwów obwodowych
przewodzi informacje do
i z ośrodkowego układu nerwowego
(odpowiednio funkcje czuciowe
i ruchowe) i dlatego określa się je
mianem nerwów mieszanych.
Nerwy, które są czysto ruchowe
lub czysto czuciowe, występują
w organizmie bardzo rzadko.
Pęczek (wiązka
włókien
nerwowych)
(Fasciculus)
Śródnerwie Pęczek (przecięty)
(Endoneurium)
Otacza akson, czyli neuryt
(na zewnątrz komórek
Schwanna, jeśli mają
ostonkę mielinową)
Jądro komórki
Schwanna
(lemocytu)
Wtókna nerwów obwodowych Włókno nerwu obwodowego
tączą się w grupy zwane pęczkami. pokryte osłonką mielinową
Zawierają one zarówno wtókna
czuciowe (doprowadzające),
jak i ruchowe (odprowadzające).
aKończcma nerwów rucho\vvcl
Zakończenia nerwów ruchowych są
wyspecjalizowanymi włóknami
nerwowymi, które leżą na
włóknach mięśniowych i komórkach
wydzielniczych. Poprzez nerwy
obwodowe dopływają do nich
sygnały z ośrodkowego układu
nerwowego, przechodzą na nie
i powodują skurcz mięśni lub
wydzielanie zawartości z komórek
gruczołowych. W ten sposób ośrod-
kowy układ nerwowy może kontro-
lować każdą część organizmu.
To zdjęcie mikroskopowe
przedstawia złącze nerwowo-
-mięśniowe. Na górze widać
połączenie (synapsę) między
włóknem nerwowym a mięśniem
zależnym od woli.
UKŁADY
Naczynia krwionośne
zaopatrujące nerw
Osłonka mielinową
(Stratum myelini)
Zbudowana z blaszek
mielinowych komórek
Schwanna Akson; neuryt
(Axonum;
neuritum)
• • • • " " • . - : . / > « .
POŁĄCZENIA
Połączenie nerwowo-mięśniowe
występuje w miejscu, w którym
zakończenie włókien ruchowych
nerwów obwodowych łączy się
z mięśniami zależnymi od woli.
W połączeniu tym włókno nerwu
ruchowego dzieli się i oddaje wiele
gałązek, na podobieństwo drzewa,
tworząc mikroskopijne zakończenia,
które leżą naprzeciw włókien
mięśniowych.
PRZEKAZYWANIE SYGNAŁU
Sygnał elektryczny wysłany w dół
do połączenia nerwowo-mięśnio-
wego przekazywany jest na włókno
mięśniowe za pomocą substancji
chemicznej uwalnianej z zakończenia
241
ATLAS ANATOMII

Autonomiczny
układ nerwowy
Autonomiczny układ nerwowy zaopatruje we włókna nerwowe te części organizmu,
które nie podlegają świadomej kontroli. Można go podzielić na dwie części
- układ współczułny i układ przywspółczułny.
Układ autonomiczny dzieli się na Budowa anatomiczna układu współczulnego
dwie części: układ współczułny
i przywspółczułny. Oba układy
unerwiają te same narządy, lecz
mają przeciwstawne działanie.
Rdzeń kręgowy
(Medulla spinalis)
i
W każdym układzie na drodze Zwój pnia współczulnego
z ośrodkowego układu nerwowego (Ganglion trunci sympatici)
do unerwianego narządu leżą dwa Obejmuje grupę ciat
neurony (dwie komórki nerwowe). komórek nerwowych
zwoje pnia współczulnego
schodzą po obu stronach
UKŁAD NERWOWY •4- rdzenia kręgowego
WSPÓŁCZUŁNY
Reakcje organizmu na pobudzenie
Trzon kręgu
układu współczulnego określane są Nerw międzyżebrowy
(Corpus vertebrae,
często jako reakcje typu „walka lub (Nervus intercostaiis)
[vertebrale])
ucieczka". W czasie podniecenia Galąż brzuszna nerwu
rdzeniowego
lub niebezpieczeństwa układ
współczułny bardzo zwiększa Mięsień
swą aktywność, powodując, że międzyżebrowy
czynności serca zwiększa się, skóra (Musculus
blednie i pokrywa się potem, intercostaiis)
ponieważ krew jest kierowana Gałęzie
do mięśni. międzyzwojowe
pnia współczulnego
Krążek
(Rami
BUDOWA międzykręgowy
interganglionares)
(Discus intervertebralis)
Ciała komórkowe komórek układu Gałęzie łączące
współczulnego znajdują się (szare)
w rdzeniu kręgowym. Włókna (Rami
nerwowe opuszczają rdzeń kręgowy intercommunicantes)
Gatęzie, przez które
przez korzeń brzuszny i przez
włókna wspótczulne
gałęzie łączące (białe) dochodzą Nerwy trzewne klatki przechodzą do gałęzi
do pnia współczulnego piersiowej brzusznych nerwów
znajdującego się przed kręgosłupem Kierują się w dót i do rdzeniowych
przodu od zwojów pnia
w postaci zwojów łańcucha współczulnego leżące-
współczulnego. go w pobliżu kręgosłupa Gałęzie łączące
Część włókien, które wnikają do (białe)
(Rami
łańcucha współczulnego, łączy się Układ wspótczulny
intercommunicantes)
na swojej drodze z drugą komórką przygotowuje Gałęzie, przez które
nerwową. Następnie włókna organizm do działania. włókna wspótczulne
wychodzą przez gałęzie łączące Włókna opuszczają ośrodkowy przechodzą do
(szare) i łączą się z gałęziami układ nerwowy przez zwoje pnia współczulnego zwoju
brzusznymi nerwów współczulnego biegnące po obu przykręgosłupowego
R' I ^ r
rdzeniowych. stronach rdzenia kręgowego.

Rdzeń nadnerczy Współczułny układ nerwowy pełni w wielu obszarach organizmu,

Stanowi wewnętrzny funkcję pośrednika reakcji typu nasilając działania układu
Nerw obszar gruczołu „walki lub ucieczki" i stymuluje współczulnego.
współczułny nadnerczowego;
również rdzeń nadnerczy. Unerwienie nadnerczy przez
wytwarza hormony
adrenalinę W odpowiedzi na tę stymulację układ współczułny jako jedyne
i noradrenalinę rdzeń nadnerczy uwalnia hormony w całym organizmie ma na swojej
adrenalinę i noradrenalinę do drodze z ośrodkowego układu
krwiobiegu. Hormony te działają nerwowego tylko jeden neuron,
a nie dwa jak szlaki zaopatrujące
W odpowiedzi na stres rdzeń inne narządy. Rdzeń nadnerczy sam
nadnerczy jest pobudzany do zachowuje się jak zwój pnia współ-
uwalniania hormonów do czulnego i pod względem
Naczynie —
krwionośne krwiobiegu. Hormony te rozwojowym wywodzi się z tej
Uwalnianie
hormonów przygotowują organizm do samej tkanki zarodkowej.
działania.

242

Układ przywspółczulny
Układ przywspółczulny
jest częścią autonomicz-
nego układu nerwowego,
która jest najbardziej
aktywna, gdy ciało
znajduje się w spoczynku.
Układ przywspółczulny ma prostszą
budowę niż współczulny układ
nerwowy.
LOKALIZACJA CIAŁ
KOMÓREK
Ciała komórek nerwowych
pierwszego z dwóch neuronów
przewodzących sygnały znajdują się
tylko w dwóch miejscach. Są to:
H Pień mózgu — włókna przywspół-
czulne odchodzące od komórek
położonych w istocie szarej pnia
mózgu i opuszczają czaszkę jako
część składowa wielu nerwów
czaszkowych. Tworzą one wspólnie
część głowową układu
przywspółczulnego.
• Okolica krzyżowa rdzenia
kręgowego - część krzyżowa splotu
przywspółczulnego powstaje z ciał
komórek przywspółczulnych, które
znajdują się w odcinku krzyżowym
rdzenia kręgowego. Włókna
opuszczają rdzeń kręgowy przez
korzenie brzuszne.
Z powodu lokalizacji czasami
mówi się o części czaszkowo-
-krzyżowej autonomicznego układu
przywspółczulnego; a układ
współczulny określany jest
przedziałem piersiowo-lędźwiowym.
ROZMIESZCZENIE
Część głowowa układu
przywspółczulnego unerwia okolicę
głowy, a krzyżowa miednicę.
Obszar pomiędzy nimi (obejmujący
większość narządów jamy brzusznej
i klatki piersiowej) unerwia nerw
błędny (X nerw czaszkowy), który
zawiera włókna przywspółczulne
z części głowowej.
UKŁADY
Narządy podlegające kontroli przywspótczulnego układu nerwowego
Mózg
(Cerebrum)
Oko
Pień mózgu
Gruczoły ślinowe (Truncus
encephalicus)
Miejsce w któ-
rym zaczyna się
czaszkowy odci-
nek układu przy-
współczulnego
i unerwienie
przywspótczulne
Serce opuszcza czasz-
kę wraz z nerwa-
mi czaszkowymi
Ptuca
Rdzeń kręgowy
(Medulla spinalis)
Trzustka
Pęcherzyk żółciowy
Jelita
Pęcherz moczowy
Narządy płciowe
Przywspółczulny układ nerwowy
jest najbardziej aktywny, gdy cialo
znajduje się w stanie spoczynku.
Włókna nerwowe wychodzą Miejsce powstawania
z ośrodkowego układu krzyżowego odcinka układu
nerwowego z mózgu i rdzenia przywspółczulnego
kręgowego okolicy krzyżowej.
ziatanie przeciwstawne
Układ współczulny przygotowuje • Układ pokarmowy - układ
organizm w czasie stresu współczulny hamuje procesy
i niebezpieczeństwa, podczas gdy trawienia i zmniejsza dopływ krwi;
układ przywspółczulny pomaga mu układ przywspółczulny pobudza je.
podczas odpoczynku i trawienia • Wątroba - układ współczulny
oraz sprzyja zachowaniu energii. nasila rozpad glikogenu
Ponieważ zadania tych układów (węglowodanów) w wątrobie,
w wielu sytuacjach nawzajem się by zapewnić dopływ energii;
wykluczają, działają one układ przywspółczulny nasila jego
przeciwstawnie na organizm. syntezę.
• Serce - układ współczulny • Ślinianki - układ współczulny
zwiększa częstość i siłę skurczu zmniejsza wytwarzanie śliny,
serca; układ przywspółczulny która staje się również gęsta;
zwalnia częstość i zmniejsza ich siłę. układ przywspółczulny nasila
wydzielanie wodnistej śliny.
Uktady współczulny
i przywspółczulny działają
przeciwstawnie na oko.
Przywspółczulny rozszerza,
a współczulny zwęża źrenicę.
243
ATLAS ANATOMII

Układ chłonny
Układ chłonny składa się z sieci naczyń chłonnych, narządów limfatycznych
oraz wyspecjalizowanych komórek rozmieszczonych w całym organizmie.
Pełni on ważną funkcję, broniąc organizm przed atakującymi mikroorganizmami.

Układ chłonny jest najmniej poznaną Układ chłonny

częścią układu krążenia.
Współpracuje on z układem
krwionośnym i uczestniczy
w transporcie chłonki. Układ
chłonny pełni ważną funkcję
w obronie organizmu przed chorobą.
Węzły chłonne
CHŁONKA przyusznicze
Chłonka jest jasnym wodnistym Węzły chłonne Węzły chłonne
płynem, który zawiera elektrolity twarzowe podżuchwowe
i białko. Pochodzi ona z krwi Żyła szyjna wewnętrzna Okolica
i obmywa tkanki organizmu. występowania
W chłonce znajdują się limfocyty węzłów chłonnych
- wyspecjalizowane białe komórki Żyła podobojczykowa szyjnych
Chtonka sptywa z górnej prawej
krwi - które wchodzą w skład układu potowy ciata do prawej żyły
odpornościowego organizmu. Są podobojczykowej
one odpowiedzialne za tzw. Węzły chtonne
Przewód piersiowy
odpowiedź immunologiczną, pachowe
Chtonka pochodząca z reszty
podczas której atakują i niszczą Chtonka przepływa
organizmu zbiera się w nim
przez węzły chtonne
obce mikroorganizmy, pomagając i uchodzi do lewej żyty
i wnika do pnia
zachować organizm w stanie zdrowia. podobojczykowej
podobojczykowego
Pomimo że naczynia układu
Zbiornik mleczu
chłonnego rozprowadzają chłonkę, Duże naczynia chłonne łączą Węzły chłonne
nie jest ona przepompowywana po się ze sobą, tworząc zbiornik, okolicy żołądkowo-
organizmie tak jak krew; do w którym zbiera się chlonka -śledzionowej
Odprowadzają
przepływu chłonki dochodzi pod Węzły chłonne chtonkę z żołądka
wpływem skurczu otaczających jamy brzuszne] i śledziony
naczynia chłonne mięśni
szkieletowych.
Węzły chłonne miedniczne
CZĘŚCI UKŁADU (część)
Drenaż chtonny z narządów Węzły chłonne
CHŁONNEGO
miednicy i jamy brzusznej biodrowe
Układ chłonny składa się z wielu Leżą wzdłuż
odbywa się poprzez naczynia
powiązanych ze sobą części: chtonne, które leżą w pobliżu naczyń
• Węzły chłonne - leżą na drodze tętnic i żyt zaopatrujących te krwionośnych
naczyń chłonnych i filtrują narządy biodrowych
przepływającą przez nią chłonkę;
• Naczynia chłonne - małe naczynia
włosowate, prowadzą do szerszych Węzły chłonne pachwinowe
naczyń, które uchodzą do układu Płynie przez nie chtonka
żylnego; pochodząca z naczyń
• Limfocyty - najważniejsze chłonnych gtębokich oraz
Naczynia limfatyczne
komórki układu odpornościowego, z węzłów podkolanowych
przedramienia
leżących z tyłu stawu
od nich zależy odpowiedź kolanowego
immunologiczna;
• Tkanka chłonna i narządy Węzły chłonne podkolanowe
- porozrzucane po całym organizmie Leżą za stawem kolanowym;
stanowią magazyny komórek przepływa przez nie chłonka
pochodząca z goleni i stóp
chłonnych i odgrywają ważną rolę
w odporności organizmu.

Naczynia chłonne
goleni
Powierzchowne naczynia
chłonne leżą wzdłuż
naczyń żylnych, Sieć naczyń i węzłów chłonnych
a naczynia chłonne rozmieszczona jest w całym
głębokie towarzyszą organizmie i zbiera płyn
tętnicom przesiąkający z naczyń
krwionośnych. Płyn ten jest
w węzłach chłonnych filtrowany
Limfocyty, białe komórki krwi, i oczyszczany ze szczątków
biorą udział w odpowiedzi komórek i czynników
immunologicznej, na zdjęciu chorobotwórczych, a następnie
mają kolor niebieski. uchodzi do żył.

244

Węzły chłonne
Węzły chłonne leżą na
drodze naczyń chłonnych.
Filtrują chłonkę, pozbawia-
jąc ją mikroorganizmów,
zakażonych komórek
i innych ciał obcych.
Węzły chłonne są małymi
zaokrąglonymi narządami, które
leżą na drodze naczyń chłonnych
i filtrują przepływającą chłonkę.
Węzły chłonne mają różną wielkość,
lecz najczęściej przypominają
kształtem ziarno fasoli długości
od 1 do 25 mm. Otoczone są
włóknistą torebką i zwykle znajdują
się w tkance łącznej.
FUNKCJA WĘZŁÓW
CHŁONNYCH
W małych naczyniach chłonnych
mogą znaleźć się obumarłe komórki,
bakterie i wirusy. Wewnątrz
węzłów chłonnych chłonka płynie
wolniej i styka się z komórkami
należącymi do układu chłonnego,
które pożerają każdą stałą cząsteczkę
i rozpoznają obce mikroorganizmy.
Aby zapobiec dostawaniu się tych
cząsteczek do krwiobiegu - oraz by
umożliwić organizmowi
przygotowanie obrony przeciw
atakującym mikroorganizmom
- chłonka, zanim wniknie do żył,
jest filtrowana w wielu węzłach
chłonnych.
Niektóre węzły chłonne są
zgrupowane w określonych okolicach
i biorą swą nazwę od okolicy,
w której leżą (np. węzły pachowe
położone w dole pachowym),
naczyń krwionośnych, które otaczają
(np. aortalne otaczające tętnicę
główną, aortę), lub narządów,
z których zbierają chłonkę
(np. węzły chłonne płucne).
Zastawka
Określa kierunek
przepływu chłonki
przez naczynie
Płyn krążący w tkankach dookoła
komórek wnika do włosowatych
naczyń chłonnych. Z tego miejsca
przepływa przez naczynia
z zastawkami do węzłów chłonnych.
UKŁADY
Budowa węzła chłonnego
Torebka
Kolagen i białko włókien
elastycznych tworzą torebkę,
która otacza węzeł chłonny
Naczynie chtonne
doprowadzające
Doprowadza chtonkę do węzła
Limfocyt B
Wytwarza przeciw- Ośrodek
ciała służące do rozmnażania
zwalczania atakujących Uwalnia limfocyty,
mikroorganizmów aby zwalczały
mikroorganizmy;
Drobne naczynie limfocyty te dojrzewają
tętnicze stają się limfocytami
BlubT
Drobne
naczynie żylne
Makrofagi
Zatoka brzeżna Duże komórki
Sprawia, że chłonka pożerające obce
wolniej przepływa przez cząsteczki
węzet, a makrofagi
mogą zaatakować Beleczka rdzenna
mikroorganizmy Tętnica Pasmo tkanki
Limfocyt T włóknistej, które
Zabijają mikroorganizmy dzieli węzet chłonny
i zakażone komórki na segmenty
Budowa wewnętrzna węzła
chłonnego powoduje zwolnienie Naczynie chłonne odprowadzające
Jedno naczynie odprowadza
przepływu chtonki, dzięki czemu przefiltrowaną w wężle chłonnym chlonkę
wyspecjalizowane komórki mogą
zatrzymać każdy mikroorganizm.
Naczynia chłonru
Tętnice zaopatrują tkanki w krew, Chłonka płynie do góry poprzez
która płynie pod ciśnieniem. coraz to większe naczynia chłonne,
Powoduje to wyciekanie płynu które w końcu tworzą duże
i białek z małych naczyń naczynia chłonne. Duże naczynia
włosowatych do przestrzeni łączą się i powstają dwa przewody
międzykomórkowej w tkankach. chłonne - przewód piersiowy
Większa część tego płynu powra- i przewód chłonny prawy. Oba
ca do naczyń włosowatych, które przewody łączą się z dużymi żyłami
stopniowo łączą się ze sobą i tworzą położonymi powyżej serca, przez
żyły odprowadzające krew z powro- które odzyskany płyn i białko
tem do serca do dalszego krążenia. powracają do krwi.
Jednak pewna część tego płynu -
i białek - pozostaje poza naczynia-
mi, może gromadzić się w tkankach
i trafia do sieci małych naczyń
chłonnych położonych w przestrze-
niach międzykomórkowych.
Miejsce wejścia płynu Na zdjęciu z mikroskopu
międzykomórkowego
świetlnego widać zastawkę
Zanim płyn z tkanek wniknie
do naczynia chłonnego i stanie w naczyniu chłonnym. Zastawka
się chłonka, nosi nazwę płynu umożliwia przepływ chlonki tylko
międzykomórkowego w jednym kierunku.
ATLAS ANATOMII
Paznokcie i skóra
Skóra wraz z włosami i paznokciami stanowi naturalny układ ochronny.
Funkcja skóry polega na regulacji temperatury ciała
Skóra pokrywa cale ciało człowieka
1 zajmuje powierzchnię od 1,5 do
2
2 m . Stanowi ona około 7% całej
masy ciała i waży w przybliżeniu
4 kg.
DWIE WARSTWY
Skórę zbudowana jest z dwóch
warstw naskórka i skóry właściwej.
• Naskórek - jest cieńszą spośród
dwóch warstw skóry i spełnia
funkcje ochronne, okrywając leżącą
poniżej skórę właściwą. Utworzony
jest z wielu warstw komórek.
Warstwę leżącą na samym spodzie
tworzą żywe komórki w kształcie
sześciennym, które szybko się
dzielą i stanowią źródło komórek
dla warstw położonych powyżej.
Przed osiągnięciem zewnętrznej
powierzchni i złuszczeniem komórki
naskórka obumierają i ulegają
spłaszczeniu. Naskórek nie ma
naczyń krwionośnych, dlatego jego
stan zależy od dyfuzji substancji
odżywczych, które docierają do
niego z dobrze unaczynionej dolnej
warstwy skóry właściwej.
• Skóra właściwa - jest grubą
warstwą skóry pokrytą ochronną
warstwą naskórka. Jest ona
utworzona z tkanki łącznej,
w której znajdują się włókna
sprężyste zapewniające jej
elastyczność i rozciągliwość.
W skórze znajduje się dużo naczyń
krwionośnych oraz wiele
czuciowych zakończeń nerwowych.
W skórze znajdują się też inne
struktury, np. mieszki włosowe,
gruczoły łojowe i potowe.
i obronie przed mikroorganizmami.
Skóra w przekroju
Gruczot tojowy
(Glandula sebacea)
Tętnica
(Arteria)
Żyta Gruczoł potowy
(Vena) (Glandula
sudorifera)
Skóra opisywana jest lako
największy narząd ciata. Przez
obkurczanie i rozszerzanie naczyń
krwionośnych położonych
w skórze właściwej bierze udział
w regulacji temperatury.
Barwa skóry
Różne rasy ludzi różnią się kolorem
skóry, ale istnieją też różnice
osobnicze pomiędzy ludźmi
należącymi do tej samej rasy.
TRZY BARWNIKI
Kolor skóry zależy od trzech
barwników: melaniny, karotenu
i hemoglobiny. Melanina, o barwie
od czerwieni do brązu i czerni,
powstaje w wyspecjalizowanych
komórkach, melanocytach,
Ludzie, zwłaszcza należący do
różnych grup rasowych, mogą
w znaczący sposób różnić się
od siebie kolorem skóry. Zależy
to od ilości trzech barwników
skóry.
Grzebień skóry
(Crista cutis)
Naskórek
(Epidermis)
Zewnętrzna
warstwa skóry
Skóra właściwa
(Dermis)
Warstwa skóry
potożona pod
naskórkiem
Tkanka
podskórna
(Tela
subcutanea)
Mięsień
(Musculus)
leżących w dolnej warstwie
naskórka. Wszyscy ludzie i rasy
ludzkie mają tyle samo
melanocytów, nawet jeśli kolor ich
skóry znacznie się różni.
Melanocyty osób ciemnoskórych
wytwarzają więcej melaniny niż
osób jasnoskórych.
Karoten jest pomarańczowym
barwnikiem wchłanianym z warzyw
takich jak marchew. Odkłada się on
w zewnętrznej warstwie naskórka
i jest najbardziej widoczny na
dłoniach i podeszwach..
Hemoglobina znajdująca się
w naczyniach krwionośnych skóry
nadaje jej różowe zabarwienie,
szczególnie gdy w skórze znajduje
się niewielka ilość melaniny.

Paznokcie
Paznokcie u ludzi są
odpowiednikiem kopyt
i pazurów u zwierząt.
Tworzą one twarde
ochronne pokrycie
podatnych na urazy palców
rąk i stóp. Paznokcie
stanowią, w razie potrzeby,
przydatne narzędzie służące
do drapania i podnoszenia
drobnych rzeczy.
Paznokcie leżą na grzbietowej
powierzchni końców palców,
pokrywając paliczki dalsze, czyli
końcowe.
CZĘŚCI SKŁADOWE
W paznokciu można wyróżnić:
I Płytkę paznokcia - w każdym
paznokciu znajduje się twarda
płytka zbudowana ze stale
wytwarzanej keratyny (takiej
samej, z jakiej zbudowane są
włosy).
B Obrąbek paznokcia - poza
wolnym brzegiem paznokieć
otoczony jest pokrywającym go
fałdem skórnym.
• Brzeg wolny - paznokieć
oddziela się od leżącej pod nim
powierzchni w najdalszym końcu
na tzw. brzeg wolny. Długość
brzegu wolnego paznokcia zależy
od osobistych preferencji i zużycia
paznokcia.
I Korzeń paznokcia - znajduje się
u podstawy paznokcia poniżej
samej płytki paznokcia i obrąbka
paznokcia. Ta część paznokcia leży
najbliżej skóry. W tym miejscu
wytwarzana jest twarda
keratynowa płytka paznokcia. Jeśli
zniszczeniu ulegnie korzeń
paznokcia, paznokieć nie może
odrosnąć.
• Oblączek - jest jasnym,
półksiężycowatym obszarem
Przekrój podłużny paznokcia
Korzeń paznokcia
(Radix unguis)
Trzon paznokcia
(ptytka
paznokciowa)
Łożysko
paznokcia
(Lectulum
unguis)
Paliczek _
dalszy
(Phalam
distalis)
Obrąbek naskórkowy paznokcia
(Eponychiumj
Obtączek
(Lunula)
położonym u podstawy paznokcia, WZROST
przez który można zobaczyć leżącą Paznokcie palców rąk rosną szybciej
poniżej macierz paznokcia. niż palców stóp. Znak wykonany na
• Obrąbek naskórkowy obłączku paznokcia palca ręki
paznokcia - pokrywa bliższy osiąga wolny brzeg po trzech
koniec paznokcia i obejmuje miesiącach, podczas gdy na
płytkę paznokcia. Chroni macierz paznokciu palców stopy może mu
paznokcia przed wnikaniem to zająć nawet 2 lata. Aby
drobnoustrojów i zakażeniem. paznokcie rosły z prawidłową
Luszez>ca jest dokuczliwą chorobą
skóry, którą występuje u około 2%
populacji. Przyczyna jej nie została
poznana, choć wydaje się, że
w niektórych przypadkach istotne
znaczenie mają czynniki dziedziczne.
Zaczyna się w wieku dojrzałym
i może się uwidocznić po przebytej
infekcji lub pod wpływem stresu.
ROZROST KOMÓREK
Głównym objawem łuszczycy jest
szybki rozrost komórek warstwy
Łuszczyca powoduje charaktery-
styczne zmiany paznokci. Paznokcie
mogą mieć drobne wgłębienia
(objaw naparstka), mogą być
zgrubiałe, bruzdowane i mogą
oddzielać się od łożyska paznokci.
UKŁADY
Brzeg boczny
(Margo lateralis)
Brzeg wolny
(Marfo liber)
Trzon paznokcia
(Corpus unguis)
Paznokcie chronią delikatne
opuszki palców rąk i stóp,
a w niektórych sytuacjach stużą
jako broń. Zbudowane są
z twardej substancji zwanej
keratyną.
szybkością i miały zdrowy różowy
kolor, muszą mieć dobrze
unaczynione korzenie; paznokcie
mają różowy kolor, gdyż w skórze
znajduje się dużo naczyń
krwionośnych. Paznokcie rosną
z szybkością około 0,1 mm
dziennie, a w razie uszkodzenia
szybkość ta wzrasta.
podstawnej naskórka. Powoduje
to gromadzenie się komórek
w naskórku, które tworzą czerwone
złuszczające się blaszki.
Dla wielu osób łuszczyca jest
tylko niedogodnością, która od czasu
do czasu nawraca. U niektórych
jednak choroba ma ciężki przebieg
i obejmuje inne części ciała, np.
stawy, i prowadzi do kalectwa.
NIEPRAWIDŁOWE
PAZNOKCIE
W przebiegu łuszczycy często
dochodzi do zajęcia paznokci. Może
dojść do oddzielania się płytki
paznokcia od łożyska w jego
dalszym odcinku (onycholysis), jak
również ogólnego pogrubienia
i pomarszczenia paznokci (zaniku).
247
ATLAS ANATOMII
Indeks
A arteria palatina 60
acetabulum 197
achondroplazja 12
acromion 96,' 97, 124, 125
adrenalina 242
agenezja nerki 179
akomodacja oka 41
ala major ossis sphenoidale 9
ala sacralis 88
akeoli pulmonis 111, 238
ampula tubae uteńnae 195
amylaza (ślina) 56
anastomozy tętnicze
łokcia 140
przedramienia 141
anatomia kobiety
cewka moczowa 180
kanał miednicy 197
poród 197
miednica 196, 198
pęcherz moczowy 180
anatomia mężczyzny
cewka moczowa 180
pęcherz moczowy 180
angiografia 19
aorty 36
tętnicy szyjnej 36
żył mózgu 19
angulus mandibulae 9
angulus sterni, 101, 109
anulus inguinabs
profundus 174
superficialis 174
anulus tendineus 42
aorta 120, 130
angiografia 36
łuk 114, 120
przejście przez przeponę 107
a trzustka 172
zstępująca 158
aparat tzowy 45
brodawka 45
jeziorko 45
kanaliki 45
punkt 45
aparaty słuchowe 65
apertura lateralis ventriculi ąuarti
(Luschkae) 20, 21
apertura mediana ventńculi ąuarti
(Magendii) 20, 21
apex cordis 114, 116
aponeurosis epicranialis 14, 15
aponeurosis musculi bicipitis brachii
136
aponeurosis plantaris 230
apparatus lacrimalis 45
appendices epiploicae 168
appendicitis 167
appendix vermiformis 166, 167
aąueductus cerebri 20, 21, 75
arachnoidea 14, 21, 93
arcus paiamris profundus 152
arcus paiamris superficialis 1 52
arcus plantaris 217
arcus pubicum 196
arcus venosus dorsalis pedis 219, 239
arcus zygomaticum 9, 10, 13, 39
areola mammae 104
arteria appendicularis 167
arteria arcuata 179, 217
arteria auńcularis posterior 36
arteria axillaris 105, 128, 140
arteria basilaris 18
arteria brachialis 140
arteria caecalis anterior 166
arteria carotis communis 36, 67, 82,
238
arteria carotis externa 36
arteria carotis interna 18, 36
arteria cerebelli 18
arteria cerebri anterior 18
arteria cerebri media 18
arteria cerebri posterior 18
arteria circumflexa 140
arteria circumflexa femoris lateralis
202
arteria circumflexa femoris medialis
202
arteria coronaria dextra 121
arteria coronaria sinistra 121
arteria dorsalis pedis 216, 217, 229
arteria dorsalis penis 186
arteria et vena mammaria interna 104
arteria facialis 36
arteria femoralis 175, 216, 238
arteria gastrica sinistra 161
arteria gastroepiploica dextra 161
arteria gastroepiplocia sinistra 161
arteria ileocolica 169
arteria iliaca communis 238
arteria iliaca externa 216
arteria infraorbitalis 60
arteria interlobaris 1 79
arteria interossea communis 140
arteria lingualis 36
arteria lobaris 112
248
arteria malleolaris anterior lateralis błona kurczliwa 184 chrząstka pierścieniowata 80, 81, podział 8
217 błona maziowa 124, 149, 234 110, 158 podświetlona 9
arteria malleolaris anterior medialis staw biodrowy 202 chrząstka stawowa (szklista] 131, pomalowana 9
217 staw kolanowy 208 202, 235 powierzchnia boczna 10-11
arteria maxillaris 36, 58, 60 błona międzykostna 132, 138, 146, staw ramienny 124 przyczepy mięśni mimicz-
arteria meningea media 11, 12, 36 147, 206 staw skokowy 222 nych 34
arteria mesenterica inferior 169 łokieć 135 chrząstka tarczowata („jabłko Ada- rozwój 12
arteria mesenterica superior 162, 169 piszczel/strzałka 207 ma") 7 2 , 7 9 , 8 0 , 8 2 , 158 szczyt 12
arteria ophtalmica 43 błona śluzowa macicy 190, 191 chrząstki żebrowe 100, 101, 232 szwy 9-11
arteria ovarica 189 błona tarczowo-gnykowa 80, 81 połączenia 101 przedwczesne zarastanie 12
błona zewnętrzna 158, 181, 192 ruchy w czasie wzrost 10
arteria peronealais 216 brak powonienia 8, 33, 47 oddychania 101 vortex 12
arteria plantaris lateralis 217 uraz głowy 33 chrząstki żebrowe, 100 wady 12
arteria plantaris medialis 217 utrata smaku 33 chrząstkozrost 101, 235 widok z przodu 8-9
arteria poplitea 216 wpływ starzenia 33 chrząstkozrost rękojeści z trzonem wzrost 10
arteria profunda brachii 140 brodawka dwunastnicy 1 72 mostka 101 zatoki 8, 47, 48, 49
arteria profunda femoris 216 mniejsza 172 ciała suteczkowate 25 złamania 11
arteria profunda penis 186 większa 165 ciałka blaszkowate Pacciniego 240 część krtaniowa gardła 78
arteria pudenda interna 187, 189 brodawka sutkowa 104 ciałka nerkowe 1 78 część mostkowa przepony, 106
arteria pulmonalis dextra 238 brodawka Vatera 165, 172 ciałko żółte 194 część nosowa gardła 78
arteria pulmonalis sinistra 238 brodawki grzybowate 54 ciało gąbczaste 186 tkanka limfatyczna 78
arteria radialis 140, 152, 238 brodawki nitkowate 54 ciało jamiste 186, 187 część odźwiernikowa żołądka 160
arteria sphenopalatina 60 brodawki okolone 54 ciało kolankowate boczne 24 część pierścienno-gardłowa 79
arteria subclavia 18, 104, 140 bronchi lobaris 111 ciało migdałowate 26, 29 część sterczowa cewki moczowej 183
arteria subclavia dextra 104 bronchioli 111, 112 ciało modzelowate 16, 17 część ustna gardła 78
arteria subscapularis 128 bronchiolus respiratorius 111 ciało prążkowane 28 część żebrowa przepony, 106
arteria tarsea lateralis 217 bronchiolus terminalis 111 ciało rzęskowe 40, 41 czołowy 1 5
arteria temporalis superficialis 36, 58 bruzda boczna 22 ciało szkliste 40 czopki 41
arteria thoracica interna 104 bruzda ciemieniowo-potyliczna 16, ciąża czuwanie, sen
arteria thoracica lateralis 104, 3 28 17, 22 macica 188, 190, 191 kontrola nerwowa 17
arteria thoracica superior 128 bruzda międzykomorowa 114 zakrzepica żył głębokich 219 kontrola podwzgórzowa 25
arteria thoracoacromialis 128, 129 bruzda ostrogowa 16, 17 żołądek 161
arteria thyreoidea superior 36, 82, 83
arteria tibialis an terior 216
bruzda przedśrodkowa 16 ciecz wodnista 40 D
bruzda środkowa 16, 17, 22 ciemiączka 9 decussatio pyramidum 74
arteria tibialis posterior 216, 217 bruzda tętnicy oponowej środkowej cieśń 82 dens 70, 71
arteria ulnaris 140, 152, 238 11, 12 gruczołu tarczowego 82 dentinum 52
arteria uterina 189 bruzdy 16, 22 jajowodu 195 dermatomy 77
arteria vaginalis 189 rozwój 22 cięcia chirurgiczne powłok jamy układ 77
arteria vertebralis 18 brzeg międzykostny 133 brzusznej 155 znaczenie kliniczne 77
arteriae cerebelli 18 brzusiec czołowy 15 cięcie Mac Burneya 155 dermis 246
arteriae digitales 140, 152, 217, 238 brzusiec potyliczny 15 cięcie Kochera 155 diaphragma 106-107, 154, 158, 164
arteriae digitales dorsales 217 bulbus olfactorius 18, 33 cięcie Pfannenstiela 155 diaphysis 131, 204
arteriae digitales metatarsea pro- bursa 124 cięcie poprzeczne, diplóeU, 14
priae 217 bursa anserina 211 brzuszne 155 discus articularis 145
arteriae digitales palmares commu- bursa iliopectinea 203 cięcie pośrodkowe, discus intervertebralis 68, 87
nes 152 bursa musculi poplitei 211 brzuszne 155 discus n. optici 40
arteriae gastricae breves 161 bursa musculi semimebranosi 211 cięcie przyśrodkowe, dno 160
arteriae metatarseae dorsales 21 7 bursa subcutanea prepatellaris 211 brzuszne 155 dno miednicy
arteriae metatarseae phntares 21 7 bursa suprapatellaris 211 cilia 44 mięśnie 198
arteriae pulmonales 112, 116, 238 bursa synovialis infrapatllaris 208, 211 circulus arteriosus cerebri 18 funkcja 199
arteriae sigmoideae 169 bursae musculi gastrocnemii 211 cisterna cerebellomedullaris 21 otwory 199
arteriae tarseae mediales 217 cisterna chyli 169 dołki nagłośniowe 54
arteriogram 217 ciśnienie żylne centralne, pomiar 37 dół
arthritis 203 caecum 154, 163, 166 davicula 96, 124, 125,232 definicja 233
articulatio interphalangea manus 149 calcaneus 224, 227 clitoris 188, 192 kulszowo-odbytniczy 199
articulatio sacroiliaca 88, 196 calix renalis majoris 178 coccydynia 89 łódko waty 63
articulatio sternoclavicularis 96, calvaria 8 przyczyny, leczenie 89 nadgrzebieniowy 97
99 camera anterior bulbi 40 cochlea 62, 64, 65 dół owalny 117
articulatio subtalaris 226 camera posterior bulbi 40 colitis\69 pachwinowy 155
articulatio tarsi transversa 226 canalis caroticus 13 colliculus seminalis 183 podgrzebieniowy 97, 233
articulatio temperomandibularis 10, canalis cervicis uteri 193 collum costae, 100 podkolanowy 208
39, 58 canalis semicircuiaris 62, 65 colon 168, 169 podłopatkowy 97, 124
artroskopia 211 capitulum humeri 130 ascendens 154, 168 podskroniowy 58
aspiracja ciała obcego 79 capsula interna 24, 28 descendens 154, 168 zawartość 58
astygmatyzm 41 caput costae 100 transversum 168 guzy 59
atherosderosis 217 cardia 160 columnae posteriores [dorsales) 91 przysieczny 13
at/as 68, 70, 71 carina tracheae 110 concha auriculae 63 skrzydłowo-podniebienny 60
atrial septal defect 117 carpus 232 concha nasalis 9, 47, 47 części składowe 60
atrium dextrum 116, 117 cartilago articularis 131, 202, 235 concha nasalis inferior 8 lokalizacja 60
atrium sinistrum 116, 117 cartilago arytenoidea 80, 81 condylus 204, 206, 210 trójkątny 63
auricula 62, 63 cartilago costalis, 100 condylus lateralis 206 wyrostka łokciowego 134, 137
auricula dextra 117 cartilago cricoidea 80, 81, 110, 158 condylus medialis 206 drenaż żylny, serce 121
autonomiczny układ nerwowy 242 cartilago nasi lateralis 46 coniunctiva 35, 40, 41, 44 droga czerwienno-rdzeniowa 91
budowa 242 cartilago thyroidea 72, 79, 80, 82y 158 conus arteriosus 116 --was* droga korowa-rdzeniowa boczna 91
kanał odbytu 1 71 droga korowo-rdzeniowa przednia 91
caruncule hymenales 192 conus medullaris 90
kontrola podwzgórzowa 25 droga międzypęczkowa 91
cauda eąuina 90, 92 cor, 106
mięśnie gładkie 236 droga piramidowa 91
cavitas glenoidalis 97, 124, 136 cornea 40, 41
odbytnica 171 droga pokrywowo-rdzeniowa 91
cavitas medullaris 131 corpora mamillaria 25
przewód pokarmowy 171 droga przedsionkowo-rdzeniowa 91
cavitas pericardialis 115 corpus amygdaloideum 26, 29
serce 122,243 droga rdzeniowo-móżdżkowa przed-
cavum nasi 46-49 corpus callosum 16, 17
ślinianki 243 nia 91
centrum tendineum perinei 198 corpus cavernosum 186, 187
wątroba 243 centrum tendineum, 106, 107 corpus ciliare 40, 41 droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna 91
axilla 128 cerebellum 17, 30-31 corpus costae, 100 droga rdzeniowo-wzgórzowa 91
axis68, 70, 71 cerumen 63 corpus geniculatum laterale 24 droga siatkowo-rdzeniowa 91
cerWx uteri 188, 190, 193 corpus luteum 194 drogi moczowe 176
B cewka moczowa 176, 180, 183 corpus mandibulae 8 drogi oddechowe 110-111
badanie radiologiczne 211 męska - anatomia 180 corpus pineale 17 unaczynienie wewnętrzne 112
czaszki 9 żeńska - anatomia 180 corpus spongiosum 186 drogi pozapiramidowe 91
zapalenie zatok 49 cewka moczowa, część miedniczna corpus sterni, 100, 101 drogi żółciowe 164, 165
zatok szczękowych 48 181 corpus vitreum 40, 41 pasaż żółci 165
badanie tętna, miejsca 140 cewka nerkowa 178 costa spuriae 100 przewody 165
badanie tomografii komputerowej cewki nasienne 185 costa verae, 100 drzewo oskrzelowe 111
w niedrożności tętnic mózgo- cewki zbiorcze 178 ~ cranium 8-13, 232 dueti hepatici 165
wych 18 chiasma opticum 25 crista galli 9 ductuli alveolares 111
bańka chłonka 105, 113, 161, 244 ductuli lactiferi 104
crista iliaca 88, 197, 233
jajowodu 195 krążenie komórek 105 crista occipitalis externa 1 3 ductus arteriosus 56
odbytnicy 170 rola w trawieniu 163 crista terminalis 117 ductus choledochus communis 165
ucha wewnętrznego 65 choanae 47, 78 crura cerebri 75 ductus cysticus 165
Vateral65, 172 chodzenie, znaczenie mięśni poślad- crus dextrum diaphragmae, 106 ductus deferens 182, 184, 185
zwieracza 1 72 kowych 201 cukrzyca, uszkodzenie ductus ejaculatorius 182
blaszka przyśrodkowa wyrostka chordae tendineae 116,118,119 siatkówki 40 ductus hepaticus communis 165
skrzydłowatego 11 choroba marmurowa kości (osteo- cutis 77, 246 ductus lacrimalis 45
blaszka rdzenna wewnętrzna 24 petroza) 10 cykl pracy serca 123 ductus nasolacrimalis 45, 47
blaszka rdzenna zewnętrzna 24 choroba Milroya 66 czaszka 8-13, 232 ductus submandibularis 57
blaszka sitowa kości sitowej 33, 47 choroba Pageta 10 badanie radiologiczne 9 ductus thoracicus 105, 113, 244
bloczek 42, 130 choroba Parkinsona 29 funkcja 8 duodenum 162
kości skokowej 222 niedobór dopaminy 29 jama czaszki 11 duramater 14, 21, 93
błędnik 65 choroba Perthesa 202 kości 9-11 duszność a choroby tarczycy 82, 83
błoniasty 65 choroba Potta 84 budowa 11 dwunastnica 162, 172
kostny 65 choroba Wilsona 29 kość zbita 11 budowa 162
błona bębenkowa 62, 63, 64 choroby dziąseł 53 przebudowa 10 tkanka podśluzowa 162
choroidea 40, 41 rodzaje 11
część napięta 62 ukrwienie 162
chrząstka 232 rozwój 13
część wiotka 62 dysphagia 82, 83
chrząstka boczna nosa 46 zaburzenia metabolizmu 10
wziernikowanie (otoskopia) 62 dyspnoe 82, 83
chrząstka nalewkowata 80, 81
błona biaława 184, 185, 194 otwory 11 dźwięki
błona dziewicza 192 ruchy 81 podstawa 13 nadwrażliwość 64
 INDEKS
przewodzenie 64 podział 78 guzowatość potyliczna zewnętrzna jądro kulkowate 31 połączenia 20
dźwigacz podniebienia 50, 55 połykanie 79 13,233 jądro miażdżyste trzecia 20, 21
unerwienie 79 gyrus 16, 17 jądro nadwzrokowe 25 spłot naczyniówkowy 21
E gaster 154, 160 gyrus cinguli 26 jądro nerwu wzrokowego 75 komory (serca)
emmetropia 41 gęsia skórka 14 gyrus łrontalis superior 16 jądro ogoniaste 28 lewa/prawa 114, 116
encefalopatia Wernickego 27 gingivitis 53, 56 gyrus parahippneampalis 1 7 kształt 29 napełnianie 123
endarterektomia tętnicy szyjnej 36 glabelia 8 gyrus postcentralis 16 jądro przykomorowe 25 skurcz 123
endocardium 115 glandula lacrimalis 45 gyrus precentralis 16 jądro skrzyżowania 25 zastawki 118
endolympha 65 accessoria 45 haczyk skrzydłowy blaszki przy- jądro soczewkowate 28 komórka Schwanna (lemocyty) 241
endometrium 190, 191 glandula parathyreoidea 82-83 środkowej 1 1 jądro wierzchu 31 komórki dwubiegunowe 33
endomysium 236 giandula parotis 38, 51,56 jądro zębate 31 komórki kubkowe tchawicy 110
endoneurium 241 glandula parotis accessoria 56 H jejunum 162, 163, 172 komórki Kupfera 164
endoskop 79 glandula pituitaria hallux 225 jelito cienkie 162 komórki Purkinjego, móżdżek 31
epicardium 115 glandula sebacea 246 haustra coli 168 włókna mięśniowe 166 komórki sitowe 49
epicondylus 130, 135, 233 glandula sublingualis 51, 57 hemoglobina 146, 246 patrz też poszczególne odcin- komórki śluzowe, ślinianki 56, 57
epicondylus lateralis 130, 233 glandula submandibularis 51, 56, 57 hepar 154, 164, 243 ki jelit konar móżdżku 17, 30, 31
epicondylus medialis 130, 135 glandula sudohłera 246 hepatocyt 164 jelito czcze 162, 163, 172 dolny 30
epidermis 246 glandula thyroidea 66, 67, 82-83 hiatus analis 1 99 różnice między jelitem krę- górny 30, 31
epKfjtfymi£fcl82, 184 glandulae tarsales 44 hiatus aorticus 107 tym 163 środkowy 30
ePiglottis7S, 80, 81, 158 ghws penis 182, 186 hiatus esophageus 107 ukrwienie 163 koniuszek serca 114, 116
epimysium 236 glaucoma 40 hiatus urogenitalis 199 jelito kręte 166 kończyna dolna
epineuńum 241 globus palhdus 28 hipokamp 16, 26 różnice między jelitem kolano patrz staw kolanowy
epiphysis 131, 204 glukagon 1 72 histerosalpinogram 189 czczym 163 tętnice 216
episiotomia 198 gładzizna 8 hormony 172 ukrwienie 163 unerwienie 89, 220, 221
epistaxis 46 głos hormony żeńskie 195 jelito ślepe (kątnica) 154, 163, 166 zastawki żylne 218
epithalamus 1 7 chrypka 83 humerus 95, 99, 124, 130, 142, 232 ukrwienie 166 żyły 218
eponychium 247 modulacja przez zatoki przy- hydroksyapatyt 11 języczek podniebienny 50, 78 żyły głębokie 21 9
esophagus 66, 67, 158 nosowe 48 hymen 1 92 język 51, 54-55 kończyna górna
expiratio 107 głośnia 80, 81 hypophysis 17, 21, 25 brodawki 54 mięśnie
niedrożność 80 hypothalamus 17, 25, 26 choroby 55 grupy przedniej 136
F głowa badania w dawnych grupy tylnej 137
fagocytoza 113 kości 9 I czasach 54 ramię 136-137
fagocyty 113 wsparcie przez mięśnie ileum 166 mięśnie 55 naczynia chłonne 244
fałd nalewkowo-nagłośniowy 80, 81 grzbietu 95 implant ślimakowy 65 powierzchnia górna naczynia krwionośne 140
fałd podniebienno-językowy 78 głowa żebra 100 incisura cardiaca 108 (grzbietowa) 54 żyły głębokie 141
fałd podniebienny 50, 180 głowy kości śródstopia 217 incisura clavicularis 101 rak 55 żyły powierzchowne 141
fałd półksiężycowaty 45 główka 130 incisura infraorbitalis 8 ruchy 55 przekrój poprzeczny 137
fałdy 50, 180 główka kości ramiennej 134 incisura ischiadka major 233 zakończenia nerwów 54 nerwy 142
fałdy (struny) głosowe 80 głuchota 65 incisura iugulańs 96 zanik 57 rotacja (obrót) 127
działanie 81 postępowanie 65 incisura mastoidea 13 ruchy 137
rzekome 80, 81 głuchota czuciowo-nerwowa 65 incisura supraorbitalis 8 K kora czołowa 17
fałdy jelita cienkiego 162, 163 implant ślimaka 65 incisura trochlearis 132, 134 kalcytonina, wydzielanie 82 kora mózgu 27
fałdy językowo-podniehienne 78 głuchota typu przewodzeniowego 65 incus 62, 64 kaletka 124 połączenia z móżdżkiem 31
fascia clavipectoralis 129 aparaty korekcyjne 65 infekcja górnych dróg oddechowych 78 okolica pośladkowa 201 połączenia z układem limbicz-
fascia thoracolumbalis 99 granulationes arachnoideaies 21 inlundibulum tubae uterinae 25, 195 podłopatkowa 124 nym 27
fasciculus atrioventricularis 122, 123 gruczolak wielopostaciowy 59 iniekcje domięśniowe a nerw kul- staw kolanowy 208, 210, 211 kora nadnerczy 177
fascilculi proprii 91 gruczoł krokowy 182, 183 szowy 220 wyrostek barkowy łopatki 124 kora nerki 178
femur 204, 232 budowa 183 inspiratio, 107 kaletka biodrowo-łonowa 203 kora ruchowa 23
fenestra ovalis 62, 64, 65 objętość 183 insulina 172 kaletka gęsia 211 kora słuchowa
łenestra rotunda 64, 65 gruczoł łojowy 246 intenstinum tenue 162 kaletka krętarzowa 201 asocjacyjna (kojarzeniowa) 23
fihrae zonulares 40 wytwarzanie łoju 14 iris 40, 41 kaletka kulszowa 201 kora wzrokowa
fiMi 206, 222, 232 gruczoł łzowy 45 istota czarna 75 kaletka mięśnia brzuchatego łydki 211 (kojarzeniowa) asocjacyjna 23
fila olfactońa 33 dodatkowy 45 istota korowa kości 131, 206 kaletka mięśnia podkolanowego 211 korzeń brzuszny nerwu rdzeniowego
fimbńac tubae 188 kanaliki Izowe 45 istota szara środkowa 75 kaletka mięśnia półbłoniastego 211 92, 93
fissura (horizontalis) pulmonis dex- wydzielanie 43, 45 kaletka nadrzepkowa 211 korzeń grzbietowy nerwu rdzenio-
tri 113 nadmierne 45 kaletka podskórna podrzepkowa wego 92, 93
fissura horizontalis pulmonis 108 zaburzenia 45 jabłko Adama 72, 79, 80, 82 208, 211 kostka
fissura longitudinalis ccrcbri 16, 22 gruczoł piersiowy (sutkowy) 104 jajnik 188, 194 kaletka podścięgnowa przedrzepko- boczna 206, 221, 229, 233
łissura mediana anteńor 92 gruczoł potowy 246 unaczynienie 194 wa211 przyśrodkowa 206, 222, 229
fissura obliąua pulmonis 108 gruczoł przytarczyczny 82-83 więzadła 194 kaletka pośladkowo-udowa 201 kostki słuchowe 62, 64
fissura orbitalis superior 9 choroby 83 jajowód 188, 195 kamica przewodów ślinianek 57 ruchy 64
flexura coli dextra s. hepatica 168 dolny 83 budowa 195 kanał kręgowy 70, 84 kości klinowate 224
flexura coli sinistra s. lienalis 168 górny 83 część maciczna 195 kanał miednicy żeńskiej 197 kości stepu 224
flexura duodenojejunalis 1 72 gruczoł sutkowy (pierś) 104-105 ściana 195 kanał nadgarstka 143, 146 kości śródrccza 146, 148, 349
foramen infraorbitale 8 budowa 104 unaczynienie 195 kanał odbytniczy 170 staw nadgarstkowy 145
for amen jugulare 13 drenaż limfatyczny 105 jajowód 195 nerwy 171 kości śródstopia 222, 225, 227, 232
foramen lacerum 13 naczynia krwionośne 104 jama brzuszna 154 kanał pachwinowy 174, 175 kość biodrowa 88, 197
foramen magnum 13 ogon 104 cięcia chirurgiczne 155 ściany 174 kość ciemieniowa 10, 12
foramen mastoideum 1 3 gruczoł tarczowy 66, 67, 82-83 okolice 155 kanał półkolisty 62, 65 kość czołowa 8, 11, 12, 46
foramen mentale 8 budowa 82 zawartość 154 kanał rodny, zmiany w miednicy 197 kość czworoboczna mniejsza 144,
foramen ohturatum 197, 233 naczynia krwionośne 83 jama miednicy 188 kanał szyjki macicy 1 93 145, 146
foramen ora/e 13, 117 położenie w stosunku do ściany 198 kanał tętnicy szyjnej 13 kość czworoboczna większa 144,
foramen processus transversi 70, 84 nerwów 83 jama nadtwardówkowa 93 kanały Haversa 131 145, 146
foramen sphenopalatinum 60 powiększenie (wole) 82 jama nosowa 46-49 kapilary płucne 112 kość gąbczasta 131
foramen spinosum 13 sekrecja hormonów 82 błona śluzowa 46 karoten 246 kość główkowata 144, 145, 146
foramen stylomastoideum 13 torbiele 83 fiberoskopia 47 katarakta 40 kość gnykowa 39, 72, 73, 80
Foramen supraorbitale 35 widok od tyłu 83 przekrój 47 kąt mostka, kąt Ludwiga 101, 109 kontrola mięśniowa ruchów
foramen venae cavae 107 wygląd z zewnątrz 82 patrz też małżowina kątnica, patrz jelito ślepe 72-73
foramina sacralia 87, 88, 89 gruczoły Brunnera 162 i przewód 9, 47, 48 kciuk punkty przyczepów mięśni
formatio reticularis 17, 75 gruczoły łzowe dodatkowe 45 ściany 47 kości 148, 149 szyi 73
fornir 190 gruczoły nadnerczowe 1 77 sklepienie 47 ruchy 151 ustalanie przez mięśnie pod-
/Ó553 incisiva 13 budowa widok z boki i z dołu 46 kifoza 84 gnykowe 73
fossa infraspimita 97, 233 różnice między lewym/pra- jama opłucnej 109 kielich nerkowy większy 1 78 kość grochowata 144, 145
fo5sa ischiorectalis 199 wym 177 jama osierdziowa 115 klatka piersiowa kość guziczna 69, 88, 191, 196, 200
fossa oleerani 134, 137 unaczynienie 1 77 jama podtwardówkowa 93 poszerzanie 103
fossa ovalis 117 aspekty kliniczne 89
gruczoły potowe 246 jama stawowa 101 widok od wewnątrz 102 rożek guziczny 88
fossa pterygopalatina 60 gruczoły ślinowe 51, 56-57, 243 jama szpikowa 131 klatka piersiowa (rusztowanie
fossa scaphoidea 63 kość haczykowata 144, 145, 146
guzy 57 jama ustna 50-55 kostne) 100-103 kość jarzmowa 8, 10, 13
fossa subscapularis 97, 124 małe 56 dno 51 budowa 100
fossa supraspinata 97 kość klinowa 10, 13, 60
patrz również ślinianka mięśnie 34, 35, 39 mięśnie 102 skrzydło mniejsze 8
/bssa triangularis 63 przyuszna; podjęzykowa; owrzodzenie 55 ruchy 103 skrzydło większe 9
fotoreceptory 41 podżuchwowa suchość {xerostomia) 56 kłąb 150, 151 kość krzyżowa (kręgi krzyżowe) 69,
fund(j5 160 gruczoły tarczkowe (gruczoły Mei- sklepienie 50 kłębik 150, 151 87, 88, 232
funiculus spermaticus 174, 184
boma) 44 żyły i tętnice 50 kłębuszki nerkowe 1 78, 1 79 aspekty kliniczne 89
grupa tylna mięśni uda 213 jama ustno-gardłowa 78 kłykcie 204 ciąża 191
gruźlica 84 jaskra 40 definicja 233 funkcje 88
gałązki nerwów rdzeniowych 76, 92 wpływ na kości 84 jądra nerwów podjęzykowo-gard- kłykcie kości udowej 208 kresy poprzeczne 88
gałąź brzuszna nerwu rdzeniowego 92 grzebień 233 łowych 75 kłykieć boczny 206, 210 podstawa 88
gałąź grzbietowa nerwu rdzeniowego grzebień biodrowy 88, 197, 233 jądra podstawne 17, 28-29 kłykieć boczny kości udowej 233 powierzchnia miedniczna 88
92 powierzchnia i kresa poślad- budowa 29 kłykieć przyśrodkowy 206, 210 powierzchnia uchowata 88
gałąź jarzmowo-skroniowa kowa 200 choroby 29 kolagen 235 powierzchnie stawowe 87,
nerwu jarzmowego 61 grzebień czołowy 12 części składowe 28 kolec biodrowy- przedni górny 88, 88
gałąź podeszwowa głęboka 217 grzebień graniczny 1 1 7 kształt 28, 29 174, 197,200 kość księżycowata 144, 145
gałąź przeszywająca tętnicy strzałko- grzebień koguci 9 umiejscowienie 28 kolec kulszowy 88 kość kulszowa 88, 197
wej 217 grzebień potyliczny zewnętrzny 13 zgrupowania 28 kolposkopia 193 kość łokciowa 132, 142, 232
gałęzie łączące 92, 242 guz ciemieniowy 12 znaczenie 29 koło tętnicze mózgu (koło Willisa) 18 łokieć 134
gałęzie łączące (białe) 242 guz kulszowy 196, 197, 233 jądra przedsionkowe 75 komora lewa 114, 116 staw nadgarstkowy 145
gałęzie łączące (szare) 242 okolica pośladków 200 jądro 182, 184 komora przednia gałki ocznej 40 więzadła nadgarstka 147
gałęzie piętowe 217 guz piętowy 224 budowa 185 komora tylna gałki ocznej 40 wyrostek dziobiasty 132
gałka blada 28 guzek 233 kontrola temperatury 184 komory (mózgu) 20, 21 wyrostek rylcowaty 132
ganglion pterygopalatinum 61 guzek gardłowy 13 unaczynienie 185 boczna 20, 21 kość łonowa 88
ganglion spinalis 92 guzek większy 233 jądro czerwienne 75 część środkowa 20 kość łódeczkowata 144, 145
gardło 66, 67, 78-79 guzek żebra, 100 jądro czopowate 31 rogi 20 złamanie 145
część nosowa 46 guzka łonowego 174 jądro dolne oliwki 75 czwarta 20 kość łódkowata 222, 224, 227
infekcja/zapalenie 78 guzowatość kości łokciowej 132 jądro grzbietowe nerwu błędnego 75 blokada odpływu 21 kość nosowa 8, 10, 46
mięśnie 79 guzowatość piszczeli 208 jądro klinowate 75 otwory boczne 21 kość piętowa 224, 227

249
ATLAS ANATOMII
powter/Annie stawowe 224 wyrostki kręgowe 68, 69 Ł brzusiec tylny 72 mięsień poprzeczny powierzchowny
powierzchnie tylne 224 wyrostki poprzeczne 68, 69, 86 łagiewka 65 działanie 73 krocza 187
kość potyliczna U), 12 zginanie 94 łąkotka 209 mięsień dwugłowy ramienia 126, mięsień pośladkowy mały 201, 205
kość promieniowa 132 133 135, krętarz większy 233 boczna 208 136, 237 mięsień pośladkowy średni 201,
142, 232 krótkogłowie 12 łechtaczka 188, 192 głowa długa 1 36 205, 213
łokieć 134 krótkowzroczność 41 łokieć tenisisty 135 głowa krótka 126 mięsień pośladkowy wielki 200,
staw nadgarstkowy 145 krtań 67, 80-81 łopatka 94, 95, 96, 97, 124, 125, mięsień dwugłowy uda 205, 213 205, 213
więzadła nadgarstka 147 chrząstki 80 232 mięsień dźwigacz łopatki 94 mięsień potyliczno-czołowy 15, 34
kość ramienna 95, 99 124 130, funkcja 80 łódkogłowie 12 działanie 99 mięsień półbłoniasty 213
142, 232 gruczoły śluzowe 81 lój, wytwarzanie przez mięsień dźwigacz odbytu 191 mięsień półkolcowy głowy 95
budowa 130 kontrola mięśniowa 72-73 gruczoły łojowe 14 mięsień dźwigacz podniebienia mięsień półkolcowy klatki piersio-
łokieć 134 mięśnie 81 łuk dłoniowy głęboki 1 52 miękkiego 50 wej 95
nadkłykieć boczny 233 unerwienie 83 łuk dłoniowy powierzchowny 1 40 mięsień dźwigacz powieki górnej 35, 42 mięsień półścięgnisty 213
tkanka 131 umiejscowienie 80 łuk jarzmowy 9, 10, 13, 39 ' kontrola mięśniowa oka 35, 44 mięsień prostownik długi palców
wnętrze 131 wejście do krtani 78 łuk łonowy 196 nadmierna stymulacja nad- 214, 228, 229, 237
złamania 1 30 zwieracze 80 łuk podeszwowy 217 czynności tarczycy 42 mięsień prostownik długi palucha
kość skokowa 222, 224, 227 krwawienie z nosa 46 łuk podłużny przyśrodkowy 227 mięsień dźwigacz wargi górnej 34 214, 221, 229
kość skroniowa 8, 10 krzywizna kręgosłupa krzyżowego 68 łuk poprzeczny stopy 227 mięsień gnykowo-językowy 55 mięsień prostownik grzbietu 94
wyrostek rylcowaty 10 krzywizna lędźwiowa kręgosłupa 68, łuk zębowy 50 mięsień gruszkowaty 201, 205 mięsień prostownik krótki kciuka
kość sześcienna 224, 227 69 łuk żylny grzbietowy stopy 219, 239 mięsień grzebieniowy 212 139
kość trójgraniasta 144, 145 krzywizna piersiowa kręgosłupa 68, 69 łuszczyca 247 mięsień guziczny 198 mięsień prostownik krótki palców
kość udowa 197, 204, 232, 233 krzywizna szyjna kręgosłupa 68, 69 łzy, wydzielanie 43, 45 mięsień jarzmowy większy 34 221, 229
budowa 131, 197 kubek smakowy 54 mięsień krawiecki 200, 212 mięsień prostownik krótki palucha
budowa wewnętrzna 204 M mięsień kruczo-ramienny 126, 127, 221, 229
kłykcie 205 macica 188, 190 136 mięsień prostownik łokciowy nad-
koniec dolny 204 labia majora pudendi 188, 192 błona śluzowa 1 90 mięsień kulszowo-jamisty 187 garstka 139
koniec górny 204 labia minora pudendi 188, 192 budowa 190 mięsień łokciowy 137 mięsień prostownik palców 139
przyczepy mięśni 205 labrum acetabulare 202 ciąża 191 mięsień łonowo-guziczny 198 mięsień prostownik promieniowy
staw biodrowy 202 labrum glenoidale 124 ciężar 191 mięsień lonowo-odbytniczy 1 70, długi nadgarstka 1 39
staw kolanowy 208 labyrinthus 65 dno 191 198, 199 mięsień prostownik promieniowy
trzon 205 lamina cribrosa 33, 47 pozycja 190 mięsień łopatkowo-gnykowy 72 krótki nadgarstka 139
złamanie trzonu 205 lamina medialis processus ptcrygo- ściany 190 brzusiec górny 72 mięsień prostownik wskazicieła 139
kość (ci) idei 11 trzon macicy 1 90 brzusiec dolny 72 mięsień prosty boczny 42
funkcje 232 laryngostomia 80 tyłopochylenie 190 czynność 73 mięsień prosty brzucha 103, 157
gąbczasta 131 hrynx67, 80-81 makrofagi 111, 245 mięsień macicy 190 rola w oddychaniu 103
odwapnienie 83 lejek 25, 195 malleolus mięsień mostkowo-gnykowy 39, 72 mięsień prosty dolny 42
rak 85 lejek jajowodu 25, 195 lateraiis 206, 221, 229, 233 czynność 73 mięsień prosty górny 42, 43
tworzenie 232 lejek przysadki 25 medialis 206, 229 mięsień mostkowo-sutkowo-oboj- mięsień prosty przyśrodkowy 43
tkanka kostna 131 lemiesz 11,13 malleus 62, 64 czykowy 56, 67, 95, 98 mięsień prosty uda 200, 212,
warstwa korowa 131, 206 lemniscus spinalis 75 małżowina uszna 62, 63 czynność 98, 103 237
kowadełko 62, 64 lens 40, 41 budowa 63 mięsień mostkowo-tarczowy 72 mięsień przeciwstawiacz kciuka
krążek międzykręgowy 68, 87, 89 y/enl54, 172, 173 uszkodzenie chrząstki 63 czynność 73 151
funkcje 87 ligamenta flava 87 małżowiny nosa 9, 47, 48 mięsień nadgrzebieniowy 99, 127 mięsień przeciwstawiacz palca
wypadnięcie 68 y ligamenta glenohumeralia 1 25 mammografia 105 mięsień najszerszy grzbietu 94, 98, małego 151
badanie MRI 87 • ligamenta interspinalia 87 mandibula 8, 10, 11, 34, 39, 51, 57, 99, 126, 127 mięsień przywodziciel długi 205,
zwyrodnienie 87 ligamenta metacarpea dorsalia 147 58 czynność 99 212,213
krążek stawowy 145 ligamenta supraspinalis 87 manubrium sterni 98, 100, 101 miejsca przyczepów 99 mięsień przywodziciel kciuka 151
krążenie krwi 238 ligamentum annulare radli 135 margo infraorbitalis 8 mięsień nalewkowo-nagłośniowy 81 mięsień przywodziciel krótki 205,
płucne 112, 238 ligamentum arcuatum laterale 106 margo interosseus 133 mięsień napinacz podniebienia 213
układowe 238 ligamentum arcuatum mediale 106 mataphysis 131 miękkiego 50 mięsień przywodziciel palucha 231
żylne 239 ligamentum arteriosum 56, 1 20 maxillaS, 10, 13,35,46 mięsień napinający błonę bębenko- mięsień przywodziciel wielki 205,
krążenie płucne 112, 238 ligamentum calcaneocuboideum pal- meatus acusticus externus 10, 60, wą 64 213
krążenie tętnicze systemowe 238 mare 226 62,63 mięsień napinający powięź szeroką mięsień ramienno-promieniowy
a żylne 239 ligamentum calcaneofibulare 223 meatus acusticus internus 62, 64 212 126, 139
kresa 233 ligamentum calcaneonaviculare meatus nasalis 47, 48 mięsień naramienny 94, 98, 127, 142 mięsień ramienny 136
kresa biała 156 plantare 226 medulla oblongata 17, 74, 75 staw ramienny 124, 125, 126 mięsień rozwieracz 34
kresa chropawa 204 ligamentum capitis femoris 164, 202 medulla ossium 131, 204 mięsień nawrotny czworoboczny mięsień równoległoboczny mniejszy
kresa mięśnia płaszczkowatego 233 ligamentum collaterale fibulare 207, medulla spinalis 90-93, 171, 240 138, 237 94, 99
kresa półksiężycowata 156, 157 209, 210 melanina 246 mięsień nawrotny obły 126, 138, 139 czynność 99
krew, pobieranie do badań 141 ligamentum collaterale radiale 147 melanocyty 246 mięsień nawrotowy czworoboczny mięsień równoległoboczny większy
krew utlenowana 112 ligamentum collaterale tibiale 207, membrana interossea 132, 138, 146, 138,237 94,99
krezka 163 209, 210 147,206 mięsień nosowy 34 czynność 99
krezka wyrostka robaczkowego 1 67 ligamentum collaterale ulnare 135, 147 membrana interossea antebrachii mięsień obły mniejszy 99, 127 mięsień rylcowo-gardłowy 55, 79
kręg obrotowy 68, 70, 71 ligamentum coracoacromiale 125 132, 138, 146, 147, 206 mięsień obły większy 99, 126, 127 mięsień rylcowo-gnykowy 55, 72, 79
kręg szczytowy 68, 70, 71 ligamentum coracodaviculare 125 membrana synovialis 124, 149, mięsień obniżający kąt ust 34 czynność 73
kręg wystający 71 ligamentum coracohumerale 125 234 mięsień obszerny boczny 205, 212 mięsień rylcowo-językowy
kręgi 69 ligamentum coronarium hepatis 164 membrana thyrohyoidea 80, 81 mięsień obszerny pośredni 205, 212 rola przy połykaniu 55
budowa 69 ligamentum cricothyroideum 80 membrana tympani 62, 63 64 mięsień obszerny przyśrodkowy mięsień rzęskowy 40
połączenia 69 ligamentum cruciatum anterius 209, pars flaccida 62 205,212 włókna 41
z żebrami 100 210 pars tensa 62 mięsień odwodziciel krótki kciuka mięsień serca 115, 237
złamanie 69 ligamentum cruciatum posterius meningitis 49, 64 150, 151 częstość skurczów 237
zrosty 68, 69 207,210 mcniscus 209 mięsień odwodziciel palca małego włókna 115
kręgi lędźwiowe 69, 86-87 ligamentum deltoideum 223 meniscus lateraiis 208 150, 151, 230 mięsień skośny dolny 42
budowa 86 ligamentum falciforme hepatis 164 mesencepbalon 17, 74 mięsień odwodziciel palucha 230 mięsień skośny górny 42
choroby 87 ligamentum iliołemorale 203 mesoappendix 167 mięsień okrężny oka 34, 35, 237 mięsień skośny wewnętrzny 157
łuk kręgowy 86 ligamentum iscbiołemorale 203 miazga biała 1 73 czynność 35 rozcięgno 157
nerwy rdzeniowe 86 ligamentum lacunare 1 74 miazga czerwona 173 część oczodołowa 33, 44 mięsień skośny zewnętrzny 1 56,
powierzchnie stawowe 86 ligamentum latum uteri 188, 194 miażdżyca 217 część powiekowa 35, 44 157, 174,237
stabilność 87 ligamentum ovańum proprium 194 miednica 196 kontrola mięśniowa ruchów rozcięgno 174
stawy maziówkowe 87 ligamentum palpebrale laterale 35 budowa 196 oka 35, 44 mięsień skroniowy 14, 15, 39
trzon 86 ligamentum patellae 207, 208 kości 196 unerwienie 43 kurcz powodujący zablokowa-
więzadła 87 ligamentum phrenicolienale 173 męska 196, 199 mięsień okrężny ust 15, 237 nie żuchwy 39
wyrostki koi czyste 86 ligamentum politeum arcuatum 210 unerwienie 89 czynność 35 rola w ruchach żuchwą 15, 39
wyrostki poprzeczne 86 ligamentum pubofemorale 203 żeńska 196, 198 mięsień opuszkowo-gabczasty 187 mięsień skrzydłowy boczny 39, 58
kręgi piersiowe 69, 84-85 ligamentum radiocarpeum dorsale 147 miedniczka nerkowa 178, 181 mięsień piersiowy mniejszy 98, 103, mięsień skrzydłowy przyśrodkowy 39
atypowe 84, 85 ligamentum sternoclavilure 96 miejsce zbiegu taśm okrężnicy 167 127 mięsień smukły 213
cechy 85 ligamentum suspensorium 40, 129, międzymózgowie 1 7 działanie 98 mięsień stawowy kolana 205
łuk kręgowy 84 194 podwzgórze 25 mięsień piersiowy większy 98, 103, mięsień strzałkowy długi 214, 221
porównanie z kręgami szyjny- ligamentum talofibulare anterius wzgórze 24 104, 157, 237 mięsień strzałkowy krótki 214
mi 85 207, 223 mięsień biodrowo-guziczny 198 działanie 98, 103 mięsień strzałkowy trzeci 214, 228
powierzchnie stawowe 84 ligamentum tibiofibulare anterius 207 mięsień biodrowo-lędźwiowy 205, staw ramienny 126, 127 mięsień strzemiączkowy 64
przyczepy mięśni 84, 85 ligamentum tibionavicularis 223 212 ścięgno 98 mięsień szeroki szyi 34, 66, 67, 72
skolioza 69 ligamentum tibiotalaris anteńor 223 mięsień bliźniaczy mięsień pierścienno-nalewkowy tyl- rola w wyrazie mimicznym
trzon 85 ligamentum tibiotalaris posterior 223 dolny 201 ny 81 twarzy 34, 72
typowe 84 limfocyty 244, 245 górny 201 porażenie 81 mięsień tarczkowy dolny 35
wyrostki poprzeczne 84, 85 krążenie 66 mięsień brodawkowaty 118, 119 mięsień piszczelowy przedni 214, 221 mięsień tarczkowy górny 35
wyrostki stawowe 85 limfocyty B 245 mięsień bródkowo-gnykowy 55, 72 mięsień piszczelowy tylny 215 mięsień tarczowo-gnykowy 72
kręgi szyjne 69, 70, 71, 232 limfocyty T 245 czynność 73 mięsień plaszczkowaty 214, 215, 221 mięsień trąbkowo-gardłowy 79
łuk kręgu 70 linea alba 1 56 mięsień bródkowo-językowy 51, 55 mięsień płatowaty głowy 94, 95 mięsień trójgłowy ramienia 98, 127,
porównanie z kręgami pier- linea aspera 204 mięsień bródkowy 34 mięsień pochyły 95, 103 132
siowymi 85 linea mediodavicularis 155 mięsień brzuchaty łydki 205, 215, 221 rola w oddychaniu 103 mięsień wielodzielny 95
przemieszczenie 70 linea musculi solei 233 głowa boczna 205 mięsień pochyły przedni 102 mięsień wypieracz 180
szyja 67 linea semilunańs 156, 157 głowa przyśrodkowa 205 mięsień podeszwowy 205, 215 mięsień zasłaniacz wewnętrzny 201
wyrostki poprzeczne 70 lingua 51, 54-55 mięsień czworoboczny 67, 94, 95, 99 mięsień podgrzebieniowy 94, 99, 127 mięsień zasłaniacz zewnętrzny 205,
zaburzenia rozwojowe 71 linia środkowo-obojczykowa 155 czynność 99 mięsień podkolanowy 205, 215 213
złamanie 70 linie Langera 155 mięsień podlopatkowy 98, 126, 127 mięsień zębaty przedni 97, 157
miejsca przyczepu 99
kręgosłup 68-69 lizozym (składnik łez) 45 mięsień podniebienno-gardlowy 50, 79 funkcje 98
mięsień czworoboczny lędźwi 95
choroby 69 lobulis testis 184 mięsień podniebienno-językowy 50, 55 unerwienie 97
mięsień czworoboczny podeszwy 231
funkcja 68 lobus flocculonodulańs 30 rola przy połykaniu 55 mięsień zębaty tylny 94
mięsień czworoboczny uda 201,
krzywizny 68 lobus frontalis \6, 17,22 mięsień podobojczykowy 98 dolny 94, 102 '
205,212
prostowanie 94 lobus occipitalis 16, 17, 22 mięsień policzkowy 34, 35 funkcja 102
mięsień czworogłowy uda 208, 210,
rak 85 lobus parietalis 16, 17, 22 czynność 35 górny 94, 102
lobus temporalis 16, 17, 22 212
rdzeń kręgowy 90 mięsień dłoniowy długi 138 mięsień poprzeczny brzucha 95, mięsień zębaty tylny dolny 94, 102
rotacja 94 Ludwiga, kąt mostka 101, 109 157, 174, 175 mięsień zębaty tylny górny 94, 102
lunula 247 mięsień dłoniowy krótki 151
ruchy 94 mięsień dwubrzuścowy 55, 72, 79 mięsień poprzeczny klatki piersio- mięsień zginacz długi kciuka 138,
ucisk 85 lymphoedema 66 wej 102 139, 146
brzusiec przedni 72

250

mięsień zginacz długi palców 215,
231
mięsień zginacz długi palucha 215,
231
mięsień zginacz głęboki palców 138,
139, 146
mięsień zginacz krótki kciuka 151
mięsień zginacz krótki palca małego
231
mięsień zginacz krótki palców (sto-
py) 230
mięsień zginacz krótki palucha 231
mięsień zginacz łokciowy nadgarstka
138, 139
mięsień zginacz palca małego 151
mięsień zginacz powierzchowny pal-
ców 138, 139, 146
mięsień zginacz promieniowy nad-
garstka 138, 139, 146
mięsień zwieracz górny 79
mięsień zwieracz środkowy gardła 79
mięsień zwieracz zewnętrzny odbytu
170
mięsień zwieracz źrenicy 41
mięsień żuchwowo-gnykowy 39, 51,
55, 72
czynność 73
mięsień żwacz 34, 39, 56
mięśnie dźwigacze żeber 95
mięśnie glistowate 150, 231
mięśnie gładkie 236
lokalizacja 236
układ nerwowy 236
mięśnie grzebieniaste 117
mięśnie kończyny dolnej
działanie 214, 215
grupa przednia 214
grupa boczna 214
grupa tylna 215
łydki głębokie 215
łydki powierzchowne 215
patrz poszczególne mięśnie
podudzie (goleń) 214
udo patrz mięśnie uda
mięśnie międzykostne 150, 231
dłoni 150
grzbietu ręki 150
stopy 231
mięśnie międzykostne grzbietowe
150
mięśnie międzyżebrowe 102
mięśnie międzyżebrowe wewnętrz-
ne 102
mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne
102
mięśnie nadgnykowe 72-73
badanie 73
działanie 73
mięśnie oddechowe 103
mięśnie oddechowe dodatkowe 103
mięśnie okrężne 158, 159, 237
mięśnie pleców 94-95
głębokie 95, 99
przyczepy 95
podpora głowy i szyi 95
warstwy 95
powierzchowne 94, 99
mięśnie podgnykowe 66, 72-73
badanie 73
działanie 73
mięśnie podżebrowe 102
funkcja 102
mięśnie proste (oko) 42
mięśnie przedramienia 137
zginacze głębokie 138
zginacze powierzchowne 138
mięśnie skośne 42, 157
mięśnie skręcające klatki piersiowej
95
mięśnie skręcające szyi 95
mięśnie skrzydłowe 39, 58
unerwienie 58
włókna mięśniowe 58
mięśnie szkieletowe 236
czynność 236
kształty 237
mięśnie twarzy 34-35
funkcje 34
przyczepy 34
porażenie 38, 56
unerwienie 38
mięśnie uda 212
grupa tylna 212
przywodziciele 212
mięśnie zewnętrzne oka 42
choroby 42
unerwienie 43
mięśnie zginacze głębokie przedra-
mienia 138
mięśnie zwieracze gardła 79
mięśnie żucia 39
unerwienie 59
mięśnie
budowa 236
działanie 236, 237
gładkie 236
kształt 237
serca 237
szkieletowe 236
funkcje236
kształt 236
typy 236
włókna 236
migdałek gardłowy 78
migdałek językowy 54
migdałek podniebienny 54, 78
zakażenie i ropień 78
migdałki 50
węzły chłonne 66
mimika twarzy
mięsień szeroki szyi 34
rola skóry głowy 1 4
młoteczek 62, 64
moczowód 176, 180, 181
badanie radiologiczne 181
części 181
część brzuszna 181
część miedniczna 181
podwójny 1 79
moczowód część brzuszna 181
mons pubis 192
most 17, 74
topografia 74
mostek 96, 98, 101, 102, 232, 235
rękojeść 98, 100, 101
ruchy w czasie
oddychania 103
trzon 100, 101
wyrostek mieczykowaty 100,
101
moszna 182
ściany 1 84
mowa
choroby podniebienia 50
kontrola nerwowa 1 7
mowa zamazana a uszkodze-
nie nerwu twarzowego 38
struny głosowe 81
mózg 16-31
błony (opony) 14, 21
bruzdy 16,22
rozwój 22
ewolucja 27
istota biała 16, 22, patrz rów-
nież półkule mózgu 16,
22-23
istota szara 16, 22
jądra podkorowe 16
komory 20-21, patrz komory
mózgu
mapa czuciowa 23
mapa ruchowa 23
naczynia krwionośne 18-19
płaty 16, 22
patrz również pojedyncze
płaty
przekrój podłużny 17
przekrój w płaszczyźnie szwu
wieńcowego 28
przekrój strzałkowy 74
rozwój 22
sieć naczyń 18
konsekwencje zatrzymania
dopływu krwi 18
widok od spodu 18
zakręty 16, 22
rozwój 22
zatoki 19
funkcje 19
żyły 19
uwidacznianie 19
mózg połączenia tętniczo-żylne 19
móżdżek 17, 30-31
budowa 30, 31
płaty 30
robak 30, 31
zakręty 30
funkcje 17,30
jądra 31
kora 31
warstwy 31
połączenie z pniem mózgu 30
tętnice zaopatrujące 18
musculi intercostales externi 95,
102
musculi intercostales interni 102
musculi interossei dorsales 150
musculi levatores costarum 95
musculi lumbricales 1 50, 231
musculi rotatores cervicis 95
musculi rotatores thoracis 95
musculus abductor digiti minimi
150, 151,230
musculus abductor ballucis 230
musculus abductor pollicis brevis
150, 151
musculus adductor brevis 205, 213
musculus adductor hallucis 231
musculus adductor lonus 205, 212,
213
musculus adductor magnus 205,
213
musculus adductor pollicis 151
musculus anconeus 137
musculus articularis genus 205
musculus aryepiglotticus 81
musculus biceps brachii 126, 136,
237
musculus biceps femoris 205, 213
musculus brachiahs 136
musculus brachioradialis 126, 139
musculus buccinator 34, 35
musculus bulbospongiosus 187
musculus ciliaris 40
musculus coccygeus 198
musculus constrictor pharyngis me-
dius 78
musculus constrictor superior 79
musculus coracobrachialis 126, 127,
136
musculus cricoarytenoideus poste-
riori
musculus deitoideus 94, 98, 127,
142
musculus depressor anguli oris 34
musculus dilatator 34
musculus erector spinae 94
musculus extensor carpi radialis bre-
vis 1 39
musculus extensor carpi radialis lon-
gus 139
musculus extensor carpi ulnańs 139
musculus extensor digitorum 139
musculus extensor digitorum brevis
221,229
musculus extensor digotorum lon-
gus 214, 228, 229, 237
musculus extensor hallucis brevis
221,229
musculus extensor ballucis longus
214, 221, 229
musculus extensor indicis 139
musculus extensor pollicis brevis
139
musculus flexor carpi radialis 138,
139, 146
musculus flexor carpi ulnaris 138,
139
musculus flexor digiti minimi 151
musculus flexor digiti minimi brevis
231
musculus flexor digitorum brevis
(pes) 230
musculus flexor digitorum profun-
dus 138, 139, 146
musculus flexor digitorum superfi-
cialis 138, 139, 146
musculus flexor digotorum longus
215,231
musculus fiexor hallucis brevis 231
musculus flexor hallucis longus 215,
231
musculus flexor pollicis brevis 151
musculus fiexor pollicis longus 138,
139, 146
musculus gastrocnemicus 205, 215,
221
caput laterale 205
caput mediale 205
musculus gastrocnemius 205, 215,
221
musculus gemellus
inferior 201
superior 201
musculus genioglossus 51, 55
musculus geniohyoideus 55, 72, 73
musculus gluteus maximus 200,
205,213
musculus gluteus medius 201, 205,
213
musculus gluteus minimus 201, 205
musculus gracilis 212
musculus hyoglossus 51, 55
musculus iliococcygeus 198
musculus iliopsoas 205, 212
musculus infraspinatus 94, 99, 127
musculus ischiocavernosus 187
musculus latissimus dorsi 94, 98,
99, 126, 127
musculus levator ani 191
musculus levator labii superioris 34
musculus levator palpebrae superio-
ris 35, 42
musculus levator scapulae 94, 99
musculus masseter 34, 39, 56
musculus mentalis 34
musculus multifidus 95
musculus mylohyoideus 39, 51, 55,
72, 73
musculus nasahs 34
musculus obliąuus superior 42
musculus obturatorius externus
205, 213
musculus obturatorius internus 201
musculus occipitofrontalis 1 5, 34
musculus omohyoideus 73
musculus opponens digiti minimi
151
musculus opponens pollicis 151
musculus orbicularis oculi 34, 35,
237
musculus orbicularis oris 15, 237
musculus palatoglossus 50, 55
musculus palatopharyngeus 50, 79
musculus palmaris brevis 151
musculus palmaris longus 138
musculus papillaris 118, 119
musculus pectineus 212
musculus pectoralis major 98, 103,
104, 157,237
musculus pectoralis minor 98, 103,
127
muscułus peroneus brevis 214
musculus peroneus longus 214, 221
musculus peroneus tertius 214, 228
musculus piriformis 201, 205
musculus plantaris 205, 215
musculus popliteus 205, 215
musculus pronator ąuadratus 138,
237
musculus pronator teres 126, 138,
139
musculus pterygoideus lateralis 39,
58
musculus pterygoideus medialis 39
musculus pubococcygeus 198
musculus puborectalis 170, 198,
199
musculus ąuzidratus lemoris 20 I,
205, 212
musculus ąuadratus lutnborum 95
musculus ąuadratus plantae 231
musculus ąuadriceps femoris 201,
205, 208, 210,212
musculus rectus abdominis 103,
157
musculus rectus łemoris 200, 212,
237
musculus rectus inferior 42
musculus rectus lateralis 42
musculus rhomboideus major 94, 99
musculus rhomboideus minor 94,
99
muscułus salpingopharyngeus 79
musculus sartorius 210, 212
musculus scalenus 95, 103
musculus scalenus anterior 102
musculus semimebranosus 213
musculus semispinalis capitis 95
musculus semispinalis thoracis 95
musculus semitendinosus 213
musculus serratus anterior 97, 157
musculus serratus posteńor 94, 102
musculus serratus posteńor inferior
94, 102
musculus serratus posteńor superior
94, 102
musculus soleus 214, 215, 221
musculus sphincter ani externus
170
musculus sphincter pupillae 41
musculus splenius capitis 94, 95
musculus sternodeidomastoideus
56, 67, 95, 98
musculus stylohyoideus 39, 55, 72,
79
musculus subclavius 98
musculus subscapularis 98, 126,
127
musculus supraspinatus 99, 127
musculus tarsalis inferior 35
musculus tarsalis superior 35
musculus tarsalis superior et inferior
35
musculus temporalis 14, 1 5, 39
musculus tensor fasciae latae 212
musculus tensor tympani 64
musculus teres major 99, 126, 127
musculus teres minor 99, 127
musculus thyrohyoideus 72
musculus tibialis anterior 214, 221
musculus tibialis posteńor 215
musculus transversus abdominis 95,
102, 157, 174
musculus transversus perinei super-
ficialis 187
musculus transversus thoracis 102
musculus trapezius 67, 94, 95, 99
musculus triceps brachii 98, 127,
132
musculus vastus intermedius 205,
212
musculus vastus lateralis 205, 212
musculus vastus medialis 205, 212
musculus zygomaticus major 34
muszla małżowiny 63
myocardium 115
myometńum 190
myopia 41
N nervus petrosus major 61
nabłonek dróg moczowych 181
nabłonek kanału szyjki macicy 193
nabłonek oddechowy 110, 111
nabłonek powierzchniowy szyjki
macicy 193
nabłonek przejściowy 193
nabłonek węchowy 33, 46
lokalizacja 33
nabłonek żołądka 160
nacięcie krocza 198
naczynia chłonne 244, 245,
kończyna dolna 244
kończyna górna 244
pęcherzyki płucne 112
naczynia odprowadzające 245
naczynia płuc 117
naczynia włosowate 238
naczynia włosowate pęcherzyków
płucnych 112
naczyniówka 40, 41
nadbrzusze, patrz okolica nadbrzuszna
nadczynność przytarczyc 83
nadczynność tarczycy 82
wytrzeszcz oczu 42
nadgarstek 144-147, 232
kości 144
rząd bliższy 144
rząd dalszy 144
przekrój poprzeczny 146
unerwienie 146
ścięgna 146
więzadła 147
nadkłykieć
definicja 233
kość ramienna 130
przy środkowy 135
nadkłykieć boczny 130, 233
nadkłykieć przyśrodkowy 130, 135
nadmierne wydzielanie łez 45
nadnercza, patrz gruczoły nadner-
czowe
nadwzgórze 17
nadwzroczność 41
INDEKS
nagłośnia 78, 80, 81, 158
ochrona przed wniknięciem
ciała obcego 79
zapalenie chrząstki 78
iiLijądrze 182, 184
nakłucie żyły 141
numięsna 236
nanerwie 241
napletek 186
narząd Cortiego 65
nasada kości dlugit-j 131, 204
nasiuk luku kręgu 84, 85
nasieniowód 182, 184,185,
miMcrdzk' 1 I 5
naskórek 24h
nftrony nt-rki 1 78
m-rku podkowiasU 179
nerka
agentka ] 79
cewka 1 78
kora 178
miedniczka 178, 181
piramidy 1 78
powięź 177
rdzeń 178
tętnica nerkowa 179, 238
żyła nerkowa 1 79, 239
nerki 176, 178
nefrony I 78
ochrona 1 76
pLilpai-ja 1 76
ukrwit-nit- 17l)
wady wrodzone 179
widok od tylu 1 76
nerw' digitales pulmares communes
153
nerw digitales palmares proprii 153
nerw intercostales et subcostales su-
periores, 106
nerw parasymphatyci 122
nerw phrenici, 106
nerw symphatyci 122
nervus abducens (n. VI) 32, 43
nervus accesorius (n. XI) 32, 79
nervus alveolaris inferior 58, 59
nervus auriculotemporalis 59
nerws axillaris 142
nervus buccalis 38, 58, 59
nervus coccygeus 88
nervus facialis (n. VII) 32, 38, 240
nervus glossopharyngeus (n. IX) 32,
79
nervus hypoglossus (n. XII) 32, 58
nerwis infraorbitalis 35, 61
nervus ischiadicus 89, 90, 220, 240
nerws lacńmalis 43
neryus laryngeus recurrens dexter
83
nervus lingualis 51, 58, 59
nervus mandibularis 38, 51, 59
nervus maxillaris 61
nervus medianus 126, 128, 143,
153, 240
nerws mentalis 59
nervus musculocutaneus 142, 143
nervus oculomotońus (n. III) 32, 43
nervus olfactońus (n. I) 32, 33
nerwis opticus (n. II) 32, 43
nervus peroneus (fibularis) 220, 221
nervus peroneus (fibularis) profun-
dus221
nervus peroneus communis 240
nervus petrosus profundus 61
nervus phrenicus 106, 107
nerwjs phrenicus dexter 107
nervus phrenicus sinister, 107
nervus suralis 220
nerws tibialis 220, 221
nemis trigeminus (n. V) 32, 61
nerws trochlearis (n. IV) 32, 43
nerws vagus (n. X] 32, 159
nerws vestibulocochlearis (n. VIII)
32,62
nerw bloczkowy (IV nerw czaszko-
wy) 32
znaczenie dla ruchów oka 43
nerw błędny (X nerw czaszkowy)
32, 159
przejście przez przeponę 107
nerw bródkowy 59
desensytyzacja (znieczulenie
miejscowe) 59
nerw dodatkowy (XI nerw czaszko-
wy) 32
unerwienie mięśni krtani 79
nerw guziczny 89
nerw jarzmowo-skroniowy 61
nerw jarzmowo-twarzowy 61
nerw jarzmowy 38
nerw językowo-gardłowy
(IX nerw czaszkowy) 32
unerwienie krtani 79
nerw językowy 51, 58, 59
nerw krtaniowy wsteczny 83
lewy 83
prawy 83
nerw kulszowy 89, 90, 220, 240
gałęzie końcowe 221
początek/przebieg 220
podział na gałęzie 220
uszkodzenie 221
wstrzyknięcia domięśniowe
220
nerw łokciowy 143, 153, 240
nerw łydkowy 220
251
ATLAS ANATOMII
nerw izowy 43
nerw mięśniowo-skórny 142, 143
nerw odwodzący (VI nerw czaszko-
wy) 32, 43
znaczenie dla ruchów oka 43
nerw okoruchowy (III nerw czasz-
kowy) 32, 43
znaczenie dla ruchów oka 43
nerw pachowy 142
nerw piersiowy długi
obszar unerwienia 97
uszkodzenie 97
nerw piszczelowy 220, 221
gałązki 221
przebieg 221
nerw podjęzykowy (XII nerw czasz-
kowy) 32, 58
usunięcie 57
nerw podoczodotowy 35, 61
gałęzie 61
nerw policzkowy 38, 58, 59
nerw pośrodkowy 126, 128, 143,
153,240
gałązki dłoniowo-palcowe
153
gałązki dłoniowe 153
gałązki do palców 153
nadgarstek 143
uszkodzenie 143
nerw promieniowy 142
głębokie gałązki końcowe 142
powierzchowne gałązki koń-
cowe 142
uszkodzenie 1 42
nerw przedsionkowo-ślimakowy
(VIII nerw czaszkowy) 32
przesyłanie informacji 62
nerw przeponowy lewy, 107
nerw przeponowy prawy 107
przejście przez przeponę 107
nerw skalisty głęboki 61
nerw skalisty wielki 61
nerw skalisty większy 61
nerw strzałkowy
głęboki 223
powierzchowny 211
wspólny 220, 221, 240
nerw szczękowy 61
gałęzie 61
obszar unerwienia 61
nerw trójdzielny (V nerw czaszko-
wy) 32, 61
nerw twarzowy (VII nerw czaszko-
wy) 32, 38, 240
choroby 38
guz ślinianki 56
czynność 38, 43
gałęzie 38
obszary unerwiane 38
włókna wydzielniczo-ruchowe
61
nerw udowy 1 75, 240
nerw uszno-skroniowy 59
nerw węchowy (I nerw czaszkowy)
33
przebieg 33
nerw wzrokowy (II nerw czaszko-
wy) 32, 43
nerw zębodołowy
dolny 58, 59
blokada 59
przedni górny 61
tylny górny 61
nerw żuchwowy 38, 59
gałązki 59
unerwienie 51, 59
nerwy czaszkowe 32, 240
funkcje 32
pień mózgu 74
włókna autonomiczne 32
włókna czuciowe 32
włókna ruchowe 32
nerwy dłoniowe własne palców 153
nerwy dłoniowe wspólne palców
153
nerwy międzyżebrowe 106, 240,
242
unerwienie przepony 106
nerwy międzyżebrowe i podżebrowe
dolne, 106
nerwy obwodowe 240
budowa 241
funkcja 241
nerwy podniebienne 61
nerwy podżebrowe 106
unerwienie przepony 106
nerwy pośladkowe 89
nerwy przeponowe 106, 107
unerwienie przepony 106
nerwy przywspółczulne 122
nerwy rdzeniowe 76, 92, 240
korzeń 89, 92
brzuszny 92, 93
grzbietowy 92, 93
ucisk 87
łączenie 89
nici korzeniowe 92
ocena uszkodzeń 77
powstawanie 92
segmenty 92
unaczynienie 93
unerwienie czuciowe skóry 77
nerwy skroniowe 38
nerwy szyjne 38
unerwienie czuciowe skóry
38
252
nerwy trzewne przywspółczulne 89 okienko ślimaka (okrągłe) 64, 65 oskrzelko końcowe (oskrzefik peduncułus cerebellaris medius 30
nerwy współczulne 1 22 oko (oczy) 40-45 końcowy) 111 peduncułus cerebellaris superior 30,
nerwy żuchwowe 38, 59 akomodacja 41 oskrzelko oddechowe (oskrzelik 31
gałęzie 59 ciało szkliste 40 oddechowy) 111 pefris 196
obszar unerwiany 51, 59 choroby 40 ostonka mielinowa 241 pelvis renalis 178, 181
neuroprzekaźniki 241 komory 40 osłonka pochwowa jądra 1 84 penis 182, 186, 187
nici węchowe 33 łzawienie 45 ossa cuneiforme 224 peńcardium 107, 114, 115
niedrożność przewodów ślinowych mięśnie 42 ossa metatarsi 222, 225, 227, 232 fibrosum 115
57 mięśnie kontrola ossa sesamoidea 227 serosum 11 5
niedrożność przewodów wyprowa- ruchów 43 osteofity 71, 87 peńcardium fibrosum 115
dzających ślinianek 57 otwieranie, zamykanie 35 osteoporoza 84, 133, 205 peńcardium serosum 115
niskowzgórze 1 7 naczynia krwionośne 43 ostium uteri 192 pericranium 14, 15
nodi lymphatici 66, 113, 244, 245 nerwy 43 ostroga tchawicy 110 perilympha 65
nodi lymphatici apicales 105, 128 suche 45 ośrodek Broca 16, 23 perimetńum 190
nodi lymphatici axillares 105 uraz 40 ośrodek czuciowy mowy 16_, 17 perimysium 236
nodi lymphatici axi!lares pectorales warstwy 41 ośrodek ruchowy mowy 16, 23 permeurium 241
105 wytrzeszcz 42 ośrodek Wernickego 16, 17 periosteum 131, 164, 204, 206
nodi lymphatici parasternales 105 załamanie światła 41 otoczka brodawki sutka 104 perystaltyka moczowodu 181
noduli lymphatici bronchopulmona- patrz też powieki otoskopia 62 pęcherz moczowy 154, 176, 180
/esll3 oko suche 45 otrzewna 154 ciąża 191
noduli lymphatici tracheobronchia- okolica krętniczo-kątnicza 166 otrzewna szyjna 109 męski, anatomia 180
lesU3 okolica łonowa (podbrzusze) 155 otwory czaszki 13 położenie 180
nodulus lymphaticus pulmonalis okolica nadbrzuszna (nadbrzusze) otwory krzyżowe 87, 88, 89 żeński, anatomia 180
113 155 otwory międzykręgowe 69, 84 pęcherzyk jajnikowy dojrzały (Graa-
nodulus lymphaticus trachealis 113 okolica pachwinowa 174, 175 nerwy rdzeniowe 92 fa) 194
nodus atńoventńcularis 122 lewa 155 otwór pęcherzyk żółciowy 154, 164
nodus sinuatrialis 122 prawa 155 definicja 233 drogi żółciowe 165
noradrenalina 242 okolica pępkowa 155 boczny komory czwartej pęcherzyki nasienne 182, 183
nos 46-49 okolica podżebrowa (podżebrze) (Luschki) 20, 21 budowa, kształt 183
budowa zewnętrzna 46 lewa 1 55 bródkowy 8, 110 pęcherzyki płucne 111, 238
krwawienie z nosa 46 prawa 155 klinowo-podniebienny 60 naczynia chłonne 112
nozdrza przednie 46 okolica pośladkowa 200 kolcowy 13 pęczek nerwowo-mięśniowy 128,
noworodek, wodogłowie 20 anatomia powierzchni 200 międzykomorowy 20, 21 137
nozdrza tylne 47, 78 kaletki 201 nadoczodolowy 35 pęczek przedsionkowo-komorowy
nuclei basales 17, 28-29 mięśnie głębokie 201 owalny 13, 117 122, 123
nuclei nervi hypoglossi 75 punkty kostne 200 podoczodołowy 8 pęczki własne 91
nuclei vestibulares 75 okostna 131, 164, 204 poszarpany 13 pępek 157
nucleus caudatus 28, 29 piszczel 206 pośrodkowy komory czwartej pępek błony bębenkowej 62
nucleus cuneatus 75 strzałka 206 (Magendiego) 20, 21 pętla Henlego 178
nucleus dentatus 31 okostna czaszki 14, 15 rylcowo-sutkowy 13 pharynx 66, 67, 78-79
nucleus dorsalis nervi vagi 75 okrężnica 168 nerw twarzowy 38 pia mater 93
nucleus emboliformis 31 błona śluzowa 168 sutkowy 13 pień mózgu 17, 27, 74, 75
nucleus fastigii 31 poprzeczna 168 szyjny 13 badanie czynności 75
nucleus giobosus 31 spływ żylny 169 wielki 13 budowa i przekrój poprzeczny
nucleus lentiformis 28 ukrwienie 169 wyrostka poprzecznego 70, 84 75
nucleus nervi oculomotorii 75 wstępująca 154, 168 zasłonowy 197, 233 podział 74
nucleus olivańs inferior 75 wyściółka 168 żuchwy 51 połączenie z układem
nucleus paraventricularis 25 zstępująca 154, 168 żyły głównej 107 limbicznym 27
nucleus ruber 75 okrężnica esowata 163, 168, 170 ovarium 188, 194 połączenie z móżdżkiem 30
nucleus suprachiasmaticus 25 okrężnica poprzeczna 168 owrzodzenie stosunki anatomiczne 74
nucleus supraopticus 25 olecranon 132, 134 aftowe 55 skrzyżowanie piramid 74
olivae 74 leczenie 55 unaczynienie 18
O oliwki 74 jamy ustnej 55 pień płucny 112
obłączek 247 omacicze 190 opryszczkowe 55 podział 115
obojczyk 96, 124, 125, 232 omentum 1 54 rogówki 45 pień podobojczykowy lewy 105
funkcje 96 omięsna 236 pień podobojczykowy prawy (układ
stawy 96 onerwie 241 P chłonny) 113
złamanie 98 opłucna 109 pacha 128 pień współczulny 242
obrąbek naskórkowy paznokcia zachyłki 109 granice 129 pierścień pachwinowy 1 74
247 opłucna przeponowa 107, 109 układ chłonny 128 głęboki 174, 175
obrąbek panewkowy 202 opłucna ścienna 109 naczynia i nerwy 128 powierzchowny 174, 175
obrąbek stawowy 124 podział 109 pachwina, uszkodzenie powysiłkowe pierścień ścięgnisty 42
obręcz kończyny górnej 96-99, opłucna śródpiersiowa 109 213 pierścień włóknisty 68, 87
232 opłucna trzewna (płucna) 109 padaczka skroniowa 27 pierwotna kora ruchowa 16
mięśnie 98-99 opona miękka 93 pajęczynówka (opona pajęcza) 14, funkcje 23
widok od przodu 98 opona twarda 14, 21, 93 21,93 pierwotna kora słuchowa 16
widok od tyłu 99 opuszka węchowa 1 8, 33 palatum durum 13, 46, 48, 49 funkcje 23
mięśnie głębokie 99 orbita 8, 40 palatum molle 47, 50 pierwotna kora somatosensoryczna 16
stabilność 96 margo infraorbitalis 8 palce rąk funkcje 23
obrzęk limfatyczny 66 os capitatum 144, 145, 146 mięśnie 1 50, 151 pierwotna kora węchowa 16, 17
obwódka odbytnicza 170 os coccygis (Coccyx) 69, 88, 191, naczynia krwionośne 152 pierwotna kora wzrokowa 17
obwódka rzęskowa 4] 196, 200 nerwy 153 funkcje 23
oczodół 8, 40 cornu coccygeum 88 stawy 149 piramidy nerkowe 178
brzeg podoczodołowy 8 os cuboideum 224, 227 przemieszczenie 149 piramidy pnia mózgu 74
spływ żylny 43 osfrontaleS, 10, 11, 46 ruchy 151 skrzyżowanie 74
odbytnica 1 70 os hamatum 144, 145, 146 palce stóp piszczel 206, 222, 232
fałdy poprzeczne 1 70 os hyoideum 39 kości 225 kresa mięśnia płaszczko-
mięśniówka 170 05 i7/um 88, 197 stawy 226 watego 233
naczynia krwionośne 171 05 ischii 88, 197 paliczki więzadła 207
unerwienie 171 05 lacńmale 10 palców 148, 149 złamanie 207
oddychanie os lunatum 144, 145 stopy 225, 226 platysma 34, 66, 67, 72
mięśnie oddechowe dodat- osnasaleS, 10, 46 paluch 225 pląsawica Huntingtona 29
kowe 103 05 naviculare Tli, 224, 227 pamięć plecy
funkcja 1 03 os occipitale 10 kontrola podwzgórzowa 25 prostowanie 94
przyczepy 103 os parietale 10, 12 związki z zapachami 25 zginanie do przodu 94
ruchy chrząstek żebrowych os pisiforme 144, 145 pancreas 1 72 pleura 109
101 os pubis 88 panewka (stawu biodrowego) 197 recessus 109
ruchy przepony 107 os sacrum 69, 87, 88, 232 panewka stawowa 97, 124, 136 pleura diaphragmatica 107, 109
ruchy żeber 103 basis ossis sacri 88 papilla duodeni major 165 pleura parietalis 109
znaczenie mięśni międzyże- facies auricularis 88 papilla mammae 104 pleura visceralis (pulmonalis) 109
browych 102 tacies pelvina 88 papillae filiformes 54 plexus choroideus 20, 21
znaczenie mięśnia prostego lineae transversae 88 papillae vallate 54 plexus lymphaticus subareolaris 105
brzucha 103 os scaphoideum (os naviculare) 144, parathormon, wydzielanie 83 plexus pampiniformis 185, 194
znaczenie mięśni pochyłych 145 pars costalis diaphragmae, 106 plexus pterygoideus 37
103 05 sphenoidale 10, 13, 60 pars cńcopharyngea 79 plexus sacralis 89
patrz również wdech wydech ala major 9 pars laryngea pharyngis 78 plexus venosus rectalis 171
odnogi mózgu 75 ala minor 8 pars nasalis pharyngis 78 plica aryepiglottica 80, 81
odpływ chłonki, jelito grube 169 os temporale 8, 10 pars oralis pharyngis 78 plica semilunaris 45
odpowiedź immunologiczna 244 05 trapezium 144, 145, 146 pars prostatica 183 plicae vocalia 80, 81
odpowiedź typu „walka lub uciecz- os trapezoideum 144, 145, 146 pars pylorica 160 płaciki jądra 184
ka" 177, 242 os triąuetrum 144, 145 pars sternalis diaphragmae, 106 płat ciemieniowy 16, 17, 22
odruch wymiotny 79 os zygomatkum 8, 10, 13 pasmo biodrowo-piszczelowe 212 płat czołowy 16, 17, 22
odstająca łopatka 97 osierdzie 114, 115 pasmo węchowe 33 płat kłaczkowo-grudkowy 30
odwodzenie przyczepy do przepony 106, patella 232 płat potyliczny 16, 17, 22
nadgarstka 147 107 paznokcie 246, 247 unaczynienie 18
ramienia 127 surowicze 115 budowa 247 płat skroniowy 16, 17, 22
odwzgórze ścienne 115 części składowe 247 płód
kontrola zachowań emocjo- trzewne 115 dystrofia 247 krzywizna kręgosłupa 68
nalnych 25 włókniste 115 łuszczyca 247 serce 117, 120
odźwiernik 160 funkcja 115 wzrost 247 płuca 108-109
oftalmoskopia 41 przymocowanie 115 pediculus arcus vertebrae 84, 85 budowa 108
ogon gruczołu piersiowego (sutko- przyczepy 115 peduncułus cerebellaris 17, 30, 31 cętkowane 113
wego) 104 oskrzele 110, 112 inferior 30 nabłonek oddechowy 110, 111
ogon koński 90, 92 budowa 111 medius 30 naczynia 112-113
okienko przedsionka (owalne) 62, oskrzele płatowe 111 superior 30, 31 płaty i szczeliny 108
64, 65 oskrzelka (oskrzeliki) 111, 112 peduncułus cerebellaris inferior 30 powierzchnia śródpiersiowa 108
 INDEKS
splot głęboki 113 processus xiphoideus, 100, 101 R staw ramienny 126 spina iliaca anterior superior 88,
splot powierzchowny 113 progesteron 195 radius 132, 133, 135, 142,232 ruchy 174, 197, 200
układ chłonny 113 promontońum 88 radix dorsalis nervi spinalis 92, 93 choroby 29 spina ischiadica 88
wnęka 112 prostata 182, 183 radix vcntralis nervi spinalis 92, 93 kontrola nerwowa 17, 23 splot błony mięśniowej (Auerbacha)
worek opłucnowy 108 protuberantia occipitalis externa 13, rak piersi 105 patrz tez poszczególne stawy 159
wymiana gazowa 111, 112 233 przerzuty do węzłów precyzyjne 23 splot chłonny otoczki brodawki sut-
wpływ palenia 113 próchnica 53 chłonnych 105 rwa kulszowa 87 ka 105
zmiany z wiekiem 108 przeczulica słuchowa 64 rami calcanei 217 rzepka 232 splot krzyżowy 89
płucny splot żylny 112 przedni płat przysadki 17, 25 rami intercommunicantes 92, 242 budowa 209 splot mięśniowy (Auerbacha) 1 59
płuco [płaty) 108 przedramię ramus dorsalis nervi spinalis 92 chrząstka 209 splot naczyniówkowy 20, 21
płyn maziówkowy 134, 145, 234 naczynia krwionośne 140, 141 ramus mandibulae 9 rzęsy 44 produkcja płynu mózgowo-
płyn mózgowo-rdzeniowy 20 nerwy 142 ramus plantaris profundus 217 budowa 44 -rdzeniowego 20, 93
badanie 21, 92 przekrój poprzeczny 139 ramus ventralis nervi spinalis 92 kontrola mięśniowa ruchów splot podśluzówkowy (Meissnera)
funkcje 93 ścięgna 139 ramus zygomaticotemporalis 61 35, 44 159
krążenie 21 ucisk tkanek 139 raphe pharyngis 79 splot powierzchowny płuc 113
odpływ 21 przedsionek 46, 47, 51, 65 rdzeń kręgowy 90-93, 171, 240 splot ramienny 76, 128, 240
wytwarzanie 20, 93 przedsionek lewy 116, 117 anatomia 90 saceuli aheolares 110, 111 blokada nerwów 128
zaburzenia przepływu 20 przedsionek nosa 46, 47, 51, 65 błony 93 saceulus 65 części splotu 76
w wodogłowiu 21 przedsionek prawy 116, 117 istota biała 91 saceulus endolymphaticus 62, 64, gałęzie i podział 76
zmiany zabarwienia 20 przedsionki (serca) 116, 117 istota szara 91, 93 65 korzenie 76
płyn w opłucnej 109 skurcz 123 drogi 91 saceulus lacrimalis 35, 45 pnie 76
płytka nazębna 53 ujścia 1 1 7 pozapiramidowe 91 sacroiliitis 89 urazy 76
pochewka naczyń szyjnych 36, 37, zastawki 118 wstępujące 91 scapula 94, 95, 96, 97, 124, 125, splot skrzydłowy 37
67 przegroda międzykomorowa 116 patrz też poszczególne drogi 232 splot wiciowaty 185, 194
pochewka pachowa 128 przegroda międzymięśniowa ramie- kanał środkowy 91 schwannoma 59 splot żylny odbytniczy 171
pochewka ścięgnista mięśnia proste- nia przekrój poprzeczny 91 selera 40, 41 warstwa wewnętrzna 171
go brzucha 156 boczna 137 rozwój 90 scrotum 182, 184 spojenie łonowe 88, 196, 197, 232
pochewka udowa 175 przyśrodkowa 137 różnice na poszczególnych scyntygram spojówka 35, 40, 41, 44
pochewka włóknista 152, 153 przegroda nosa 8, 10, 47, 48 poziomach 91 kości 85 gałki ocznej 44
pochwa 188, 192 chrząstka 46 . • ucisk 87 zapalenie stawów krzyżowo- powieki 44
błona śluzowa 192 kość sitowa, blaszka pionowa 11 zgrubienie szyjne -biodrowych 89 zakażenie/podrażnienie 44
budowa 192 lemiesz 11 i lędźwiowe 90 segmenty oskrzelowo-płucne 108 spondyloartrpatie 89
mięśniówka 192 przegroda serca, ubytki 117 rdzeń kręgowy, drogi wstępujące 91 oskrzela 111, 112 srom niewieści 192
podniebienie miękkie 47, 50 przełyk 66, 67, 158 rdzeń nadnerczy 177, 242 znaczenie kliniczne 108 stapes 62, 64
funkcje 50 budowa 1 58 rdzeń nerki 178 sella turcica 11 starzenie, utrata powonienia i smaku
podniebienie, rozszczep 13, 50 naczynia krwionośne 159 rdzeń przedłużony 1 7, 74 septum interventriculare 116 33
podniebienie twarde 13, 46, 48, 49 nerwy 159 przekrój poprzeczny 75 septum nasi 8, 10, 47, 48 staw
błona śluzowa 50 przejście przez przeponę 107 topografia 74 serce 114-115, 243 czynnościowe grupy połączeń
podpórka kości skokowej 226, 227 przełyk, mięsień podłużny 159 receptory czucia 240 budowa 114 kości 234
poduszka 24 przepona 106-107, 154, 158, 164 receptory węchowe 33 cykl pracy 123 kulisty 124, 202
podwzgórze 17, 25, 26 część lędźwiowa 106 recessus costodiaphragmaticus 109 granice 114 maziówkowy 234
funkcje 17, 25 część mostkowa 106 recessus costomediastinahs 109 jamy 116-117 patrz również poszczególne
jądra 25 część żebrowa 106 recessus piriformis 78, 79, 81 komory 11 6 stawy
kontrola jedzenia i picia 25 funkcja 107 recessus pleuralis 109 przedsionki 116, 117 typu chrzestnego 234, 235
pokarm mięsień 106 rectum 170, 171 patrz też poszczególne jamy typu włóknistego 234, 235
pasaż 158 opłucna 107, 109 refrakcja prawidłowa 41 koniuszek 114, 116 staw barkowo-obojczykowy 96
wchłanianie 162 otwory 107 regio epigastrica (epigastrium) 155 naczynia 120 staw biodrowy 202
pokrywa 75 perforacja 106, 107 regio hypochondrica (hypochon- otwory w 117 ruchy/stabilność 203
pola ruchowe 23 położenie 107 drium) płodu 117, 120 sztuczny 203
pollex 148, 149 powierzchnia brzuszna dextra 155 położenie w klatce piersiowej torebka 202
połączenia chrząstkowe 234 (dolna) 106 sinistra 155 114 unaczynienie 202
połączenia międzychrząstkowe 101 powierzchnia piersiowa regio hypochondrica dextra (hypo- powierzchnie 114 więzadła 203
połączenie nerwowo-mięśniowe 241 (górna) 107 chondńum dextrum) 155 rusztowanie włókniste 123 złamanie szyjki kości udowej
połączenie przełykowo-żołądkowe skurcz 107 regio hypochondrica sinistra (hypo- a przepona 106 205
160 środek ścięgnisty 106 chondrium sinistrum) 155 ucisk 11 5 staw klinowy 235
więzadła 160 unerwienie 106 regio inguinalis 173 układ przewodzący 122 staw kolanowy 208
zwieracz fizjologiczny 160 przepuklina jądra miażdżystego 68, dextra 155 ukrwienie 121 badanie 211
połykanie 55, 73 87 sinistra 155 unerwienie 122 budowa 208
ciał obcych 79 przepuklina pachwinowa 1 74 regio inguinalis dextra 155 warstwy ściany 115 kaletki 208, 210, 211
defekty podniebienia 50 przerzuty raka piersi do węzłów regio inguinalis sinistra 155 zastawki 118 łąkotka 209
mięsień podniebienno-języ- chłonnych 105 regio pubica 155 siatkówka 40, 41 naczynia chłonne 244
kowy 55 przestrzeń (jama) podpajęczynów- regio umbilicalis 155 uszkodzenie 40 tętnice 216
rola mięśni szyi 72, 73 kowa21, 92,93 ren 176, 178 sieć 154 więzadła 210
roła mięśni gardła 79 zaburzenia odpływu 20 reprezentacja czuciowa ciała czło- sieć jądra 184 wewnątrztorebkowe 210
rola podniebienia miękkiego 50 przestrzeń pozagardłowa 66, 67 wieka 23 siekacze 52 patrz też krzyżowe
unoszenie nagłośni 81 ropień badanie radiologiczne 67 rete testis 1 84 sinus aortae 119 staw krzyżowo-biodrowy 88, 196
wyzwalanie odruchu połyka- rozprzestrzenianie zakażenia 67 retina 40, 41 sinus cavcrnosus 19 chrząstki stawowe 88
nia 79 przewody mleczne (mlekonośne) retinaculum musculorum extenso- sinus coronarius 117, 121 różnice 89
pompa żylna 218 104 ruminferius 228 sinus ethmoidalis 8, 9, 48 zapalenie 89
pons 17, 74 przewody półkoliste 65 retinaculum musculorum extenso- sinusfrontalisS, 9, 11,47, staw kulisty 1 24, 202
porażenie Bella 38 przewody wątrobowe 165 rum superius 228 48 staw łokciowy 132, 134, 234
powieka (i) 44 przewodziki pęcherzykowe 111 retinaculum musculorum flexorum sinus maxillańs 8, 9, 48 kąt „noszenia" 135
budowa 44 ujście 111 228 sinus petrosus superior 19 prostowanie 134
kontrola mięśniowa ruchów przewód łzowy 45 reumatoidalne zapalenie stawów 70, sinus prostaticus 183 przekrój 135
35, 44 przewód nosowo-łzowy 45, 47 149 sinus rectus 19 ruchy 134
rzęsy 44 zakażenie 45 rezonans magnetyczny sinus sagittalis infeńor 19 więzadła 135
powięź brzuszna 156 przewód nosowy 47 badanie kości krzyżowej 89 sinus sagittalis superior 19,21 zwichnięcie 135
powięź nerkowa 177 dolny/środkowy/górny 47, 48 badanie stawu kolanowego 211 sinus sigmoideus 19 staw maziówkowy 234
powięź obój czy kowo-piersiowa 129 przewód pęcherzykowy 165 komory mózgu 20 sinus sphenoidalis 8, 47, 48 staw mostkowo-obojczykowy 96, 99
powięź pachowa 137 przewód piersiowy 113, 244 wypadnięcie krążka sinus transversus 19 stabilizacja 96
powięź piersiowo-lędźwiowa 99, przejście przez przeponę 107 między kręgów ego 87 sinus venosus sderae 40, 41 staw nadgarstka 132, 145
157 przewód piersiowy prawy 105 ręka sinusoidy wątroby 164 złamanie 133
powięź poprzeczna 156, 175 przewód słuchowy kości 148 siodło tureckie 11 śródnadgarstkowy 145
powięź pośladkowa 200 wewnętrzny 62, 63, 64 mięśnie 150 sklepienie 190 n adgarstkowo -promieniowy
powonienie 26 przewód ślinianki podżuchwowej 57 naczynia krwionośne 140, 152 sklepienie czaszki 8, 1 2 145
utrata 26 niedrożność 57 przekrój 151 skolioza 69 staw nadgarstkowo-śródręczny 149
powrózek nasienny 174, 184 przewód ślinianki przyusznej 56 unerwienie 1 53 skorupa 28 staw nieruchomy (połączenie stałe)
półkule mózgu 16, 22-23 przewód tętniczy 56 zginanie 139 skośnogłowie 12 234
funkcje 23 przewód trzustkowy 165, 172 rękojeść mostka 98, 100, 101 skóra staw poprzeczny stepu 226
pola asocjacyjne 23 przewód wątrobowy wspólny 165 robak 30, 31 budowa 246 staw promieniowo-łokciowy 132
podział 23 przewód wytryskowy 182 rogówka 40, 41 gruczoły łojowe 14 staw promieniowo-nadgarstkowy
płaty 16, 22 przewód żółciowy wspólny 165 owrzodzenie 45 kolor 246 145
unaczynienie tętnicze 18 przychłonka 65 podrażnienie 43 krwawienie 15, 37 staw ramienny 124
prawa komora 114, 116 przyczepki sieciowe 168 zmętnienie 40 luźna tkanka łączna 14, 15 ruch okrężny 126
prawa półkula mózgu 17 przydanka 158, 181, 192 ropień mięśnie 15 torebka 124, 125
prawa żyła ramienno-głowowa 159 przykurcz ischemiczny Volkmanna migdałek podniebienny 78 przyczep mięśni twarzy 34 więzadła 126
prawy nerw krtaniowy wsteczny 83 139 pozagardłowy 67 rola ochronna 14 zwichnięcie 125
prawy pień podobojczykowy przynasada 131 rowek, bruzda 233 unaczynienie 15 staw skokowo-piętowy 226
(chłonny) 113 przysadka 21 definicja 233 unerwienie 77 staw skokowy 222
prawy płat 17 część przednia 17, 25 rozcięgna mięśni skośnych 156, urazy 15 urazy 223
prawy przedsionek (serce) 117 część tylna 17, 25 167 warstwy 14 złamanie, przemieszczenie
prącie 182, 186, 187 kontrola podwzgórzowa 25 rozcięgno mięśnia dwugłowego ra- włosy 14 207
budowa 186 przysadka mózgowa 17, 25 mienia 136 wytwarzanie łoju 14 zwichnięcie 223
mięśnie 187 przywodzenie, bark 126 rozcięgno mięśnia skośnego ze- zbita tkanka łączna 14, 15 więzadła 223
tkanka łączna 186 psori3sis 247 wnętrznego 156 skóra głowy (skalp) 14-15 więzadło przyśrodkowe 223
unaczynienie 187 pterion 10, 11 rozcięgno podeszwowe 230 czepiec ścięgnisty 14, 15 ruchy 222
pręciki 41 pu/mo 108-109 rozszczep kręgosłupa 69 skóra właściwa 246 ścięgna 228
processus ciliaris 41 hilum pulmonis 112 rozszczep podniebienia 13, 50 skrawek 6'3 staw skroniowo-żuchwowy 10, 39,
processus coracoideus 96, 97, 124, puhinar 24 rozszczep wargi 50 skrzydło kości krzyżowej 88 58
125, 126 punkcja lędźwiowa 20, 21, 92 rozwór aortowy, 107 skrzydło większe kości klinowej 9 ruchy żuchwą 39
processus coronoideus 132, 135 bezpieczne miejsce wkłucia rozwór moczowo-płciowy 199 skrzyżowanie wzrokowe 25 staw typu chrzestnego 234
processus mastoideus 10, 13 87,92 rozwór odbytowy 199 słupy brzuszne 92 pierwotny 235
processus pterygoideus 60 punkt Mac Burneya 167 rozwór przełykowy 107 słupy tylne (grzbietowe) 91 wtórny 235
hamulus pterygoideus 11 putamen 28 ruch obrotowy (rotacja) soczewka 40, 41 staw typu włóknistego 235
processus styhideus 10 pylorus 160 kręgosłup 94 zmętnienie 40 typy 236
processus styloideus ulnae 133 pyramides 74 nadgarstek 147 spatium retropharyngeum 66, 61 staw zawiasowy 149

253
ATLAS ANATOMII
stawy międzynadgarstkowe 145 tętnica językowa 36 tętnice podeszwy stopy 21 7 błędnik 65
stawy międzypaliczkowe / brzusznej 1 56 tętnica klinowo-podniebienna 60 tętnice podniebienne 60 orientacja n*5
" ręki 149 ^nie głębokie 1 5 tętnica korzeniowa przednia 93 tętnice rdzeniowe tylne 93 ucho zewnętrzne 62, 63
stopy 226 tętnica kostkowa przednia przyśrod- tętnice stepowe przyśrodkowe 217 płatek uszny 63
stawy śródręczno-paliczkowe 149 kowa 217 tętnice stepu 217 unerwienie 63
stopa tętnica krezkowa dolna 169 tętnice śródstopia 217 udar mózgu
anatomia powierzchni 229 ścieśnienie czaszki 12 tętnica krezkowa górna 162, 169 tętnice wieńcowe 121 klasyczny 18
kości 224, 225 ścięgna tętnica krętniczo-okrężnicza 169 dodatkowe 121 krwotoczny 18
łuk tętniczy powierzchniowy nadgarstek I 46 gałąź okrężnicza 1 69 odmiany 1 21 niedokrwienny 18
217 przedramię 139 tętnica łokciowa 140, 152, 238 tętnice żołądkowe krótkie 161 uderzenie serca 11 8
tuki 227 staw .skokowy 228 tętnica łukowata 179, 217 tętno w dole podkolanowym 216 ujście cewki moczowej 180, 192
podłużny boczny 227 patrz też poszczególne ścienna, tętnica maciczna 189 thalamus 1 7, 24 ujście macicy 1 93
podłużny przyśrodkowy 227 regiony anatomiczne tętnica międzykostna wspólna 140 adhesio interthalamica 24 ujście zewnętrzne cewki moczowej
poprzeczny 227 ścięgna mięśni prostowników tętnica międzypłatowa 179 massa intermedia 24 180, 192
mięśnie palców 150 tętnica móżdżku 18 stratum zonale 24 ujście zewnętrzne u nieródki 193
działanie 229 ścięgno Achillesa (piętowe) 215, tętnica nadnerczowa 177 tibia 206, 222, 232 ujście zewnętrzne u wieloródki 193
grzbiet 228, 229 '228 tętnica nadoczodołowa 43 tkanka chłonna 163, 173, 244 układ chłonny 105, 161, 244
podeszwa 230, 231 ścięgno mięśnia czworobocznego tętnica nerkowa 1 79, 238 wyrostek robaczkowy I 67 części składowe 244
płaska 227 uda 210 tętnica oczna 43 tonsilla lingualis 54 choroby 66
punkty kostne 229 ścięgno mięśnia dwugłowego ramie- tętnica oponowa środkowa 11, 36 tonsilla palatina 50, 54, 78 ukfad moczowy 176
rozcięgno 230 nia 135, 136 tętnica pachowa 105, 128, 140 tonsilla pharyngea 78 układ limbiczny 26-27
stawy 226 ścięgno mięśnia dwugłowego uda tętnica piersiowa boczna 104, 128 torebka Rowmana 1 78 a powonienie 26
ścięgna 228, 229 '136, 213 unaczynienie piersi 104 torebka wewnętrzna 24, 28 budowa 26
tętnice 21 7 pęknięcie 136 tętnica piersiowa górna 128 trachea 66, 67, 81, 110, 158 choroby 273
tętno 229 ścięgno mięśnia piszczelowego tętnica piersiowa wewnętrzna 104 tractus corticospinalis anterior 91 połączenia 26, 27
trzeszczki 225 przedniego 229 unaczynienie piersi 104 tractus corticospinalis lateralis 91 widok 26
więzadła 226 ścięgno mięśnia podeszwowego 228 tętnica piersiowo-barkowa 128, 129 tractus intertascicularis 91 znaczenie 27
stożek rdzeniowy 90 Ścięgno mięśnia pod łopatkowego tętnica piszczelowa 238 tractus olfactorius 33 układ nerwowy obwodowy 240
stożek rotatorów 94, 1 25 '125 przednia 216 tractus reticulospinalis 91 budowa 240
mięśnie 127 ścięgno mięśnia pótblonia.stego 213 tylna 216, 217 tractus rubrospinalis 91 układ nerwowy przywspółczulny 243
stożek tętniczy 116 ścięgno mięśnia pólścię^nistego 213 tętnica płatowa 112 tractus spinocerebellaris 91 narządy 243
stratum myclini 241 śuęgno mięśnia trójkowego ramie- tętnica płucna lewa 238 tractus spinocerebellaris anterior 91 nerwy trzewne 89
strefa trzecia (dodatkowy obszar ru- nia 135, 137 tętnica płucna prawa 238 tractus' spinocerebellaris posterior lokalizacja 243
chowi.' kory mózgowej) 23 ścięgno mięśnia zginaeza długiego tętnica pochwowa 189 91 a układ współczulny 243
siridor 78 palców 215, 231 tętnica pode^zwowa boczna 217 tractus spinothalamicus 91 układ nerwowy współczulny 242
struna bębenkowa 58 ścięgno mięśnia zginacza głębokiego tętnica podeszwowa przyśrodkowa tractus tectospinalis 91 a przywspółczulny 243
znaczenie w percepcji smaku palców 150 217 tractus vestibu!ospinalis 91 układ pokarmowy unerwienie auto-
58 ścięgno mięśnia zginacza powierz- tętnica podkolanowa 216 tragus 63 nomiczne 171
struny ścięgniste 116, 119 chownego palców 1 50 tętnica podłopatkowa 128 trąbka słuchowa [Eustachiusza) 62, ukfad rozrodczy męski 182
funkcja 118 ścięgno zginacza 152 tętnica podobojczykowa 18, 304, 64 narządy płciowe zewnętrzne
strzałka 206, 222, 232 śledziona 154, 172, 173 140 droga zakażenia 64, 78 182
więzadła 207 budowa mikroskopowa 173 tętnica podobojczykowa prawa 104 niedrożność 78 układ rozrodczy żeński 188
złamanie 207 miazga biała 1 73 tętnica podoczodołowa 60 mięśnie 50 narządy płciowe zewnętrzne
strzemiączko 62, 64 miazga czerwona 173 tętnica podstawna 18 ujście gardłowe 78 188
komórki włoskowate 65 powierzchnia 1 73 tętnica potyliczna 36 triada wrotna 164 położenie narządów płcio-
strzępki błony dziewiczej 192 węzły chłonne 66 tętnica promieniowa 140, 152, 238 trigonum vesicae 1 80 wych żeńskich 1 88
strzępki jajowodu 1 88 ślimak 62, 64, 65 tętnica przednia jelita ślepego 166 trochanter major 233 unaczynienie 189
substantia cortiealis 131, 206 tętnica przednia mózgu 18 trochlea 42, 1 30 układ żylny a układ tętniczy 239
substantia grisea eentralis 75 funkcje 56 tętnica przyśrodkowa okalająca udo troczek mięśni prostowników dolny ulna 132, 142, 232
substantin nigra 75 produkcja 56 202 228 umbilieus 157
suhstantia spongiosa 131 zmniejszone wytwarzanie 56 tętnica ramienna 140 troczek mięśni prostowników górny unerwienie nosa 61
substantia tmbccularis 131 ślinianka podjęzykowa 51, 57 tętnica rdzeniowa przednia 93 228 unerwienie
suchość jamy ustnej 56 przewód wyprowadzający 57 tętnica siatkówki 43 troczek zginaczy kończyn dolnych 89, 220, 221
suchość ust 56 ślinianka podżuchwowa 51, 56, 57 tętnica skroniowa powierzchowna nadgarstek 146, 152, 153 małżowiny usznej 63
suleus 1 6, 22 wytwarzanie śliny 57 36, 58 stopa 228 miednicy 89
suleus calearinus 36, 1 7 ślinianka przyus/na 38, 5 1, 56 tętnica sromowa wewnętrzna 187, troczki stopy nadgarstka 146
suleus centralis 16, 17, 22 dodatkowa 56 189 górny mięśni prostowników przedramienia 142
suleus Iater3lis = suleus Syhii 22 gruczolak wielopostaciowy 59 tętnica stepowa boczna 217 228 przełyku 159
suleus parietooccipitalis 16, 17, 22 powiększę nie/guzy 56 tętnica strzałkowa 216 dolny mięśni prostowników przepony 106
suleus preeentralis 16 przechodzenie tętnica sutkowa wewnętrzna 104 228 ramienia 142
surfaktant 1 11 naczyń i nerwów 56 tętnica szczękowa 36, 58, 60 mięśni strzałkowych 228 ręki 153
sustentaculum tali 226, 227 nerwu twarzowego 38, 56 obszary zaopatrywane 60 mięśni zginaczy 228 serca 1 22
sutura eoronaiis9, 10, 11, 12 ślinianki komórki podział 60 triodotyronina, wydzielanie 82 skóry 77
sutura lambdoidea 10 surowicze 56, 57 tętnica szyjna 58 trójkąt pęcherza 180 warg 59
sutura palatina mediana 13 śluzowe 56, 57 wewnętrzna 18, 36 truncus puhnonalis 112 zębów 51, 59, 61
sutura sagittalis 9, 12 śmierć mózgowa 75 gałęzie 1 8 bifurcatio 115 patrz również poszczególne
symphysis pubica 88, 196, 197, 232 środek ścięgnisty, 106, 107 tętnica szyjna wspólna 36, 67, 82, truncus subc!avius 105 nerwy i okolice
synchondrosis manubriosternalis środek ścięgnisty krocza 1 98 238 truncus subc!avius dcxter 113 upadek na nadgarstek 142
101 śródchłonka 65 rozdwojenie 36 trzeszczki 227 uraz głowy
szczelina (pozioma) płuca prawego śródkoście 11,14 tętnica szyjna zewnętrzna 36 ręka 144 wpływ na powonienie 33
113 śródmięsna 236 gałęzie 36 stopa 225 złamanie nosa 47
szczelina oczodołowa górna 9 śródmózgowie 1 7, 74 tętnica środkowa mózgu 18 rola ochronna 225 ureter \76, 180, 181
szczelina podłużna mózgu 16, 22 przekrój poprzeczny 14 uszkodzenie, objawy 18 rozwój kości 225 urethra 176, 180
szczelina pośrodkowa przednia 92 stosunki topograficzne 75 tętnica tarczowa 83 trzewia 154 urografia 181
szczelina pozioma płuca 108 śródnerwie 241 tętnica tarczowa górna 36, 82, 83 trzon kości 131, 204 urothelium 181
szczelina skośna płuca 108 tętnica twarzowa 36 trzon mostka, 100, 101 urticulus 65
szczeliny płuc 108, 113 tętnica tylna mózgu 18 trzustka 172 uszko prawe (serce) 117
szczeliny skośne płuc 108 tabakierka anatomiczna 145 tętnica udowa 175, 216, 238 lokalizacja 172 uszko serca (prawe) 117
szczęka 8, 10, 13 talus 222, 224, 227 tętnica uszna tylna 36 tuba auditiva 62, 64 uszkodzenie 11
część podniebienna ] 1 tamponada serca 11 5 tętnica wątrobowa właściwa 165 tuba uteńna 188, 190, 195 uszy „nietoperza" 63
wyrostek czołowy 46 tarcza nerwu wzrokowego 40 tętnica wieńcowa dodatkowa 121 tuber calcanei TŁA uszy odstające 63
wyrostek podniebienny 1 3 tarczka górna i dolna 44 tętnica wieńcowa lewa 121 tuber cinerum 25 uterus 188, 190
szczękościsk 78 tarsus superior et interior 44 tętnica wieńcowa prawa 121 tuber ischiadicum 196, 197, 233 utrudnienie połykania a choroby tar-
szew gardła 79 taśma swobodna 167, 168 tętnica wyrostka robaczkowego 167 tuber parietale 12 czycy 82, 83
szew podniebienny pośrodkowy 13 taśmy okrężnicy, miejsca tętnica żołądkowa lewa 161 tuberculum costae 100 uvula palatina 50, 78
szew strzałkowy 9, 1 2 zbiegania się 167 tętnica żołądkowa krótka 161 tuberculum majus 233 uzębienie 52
szew węgłowy 10, 12 tchawica 66, 67, 110, 158 tętnica żołądkowo-sieciowa tuherculum pharyngeum 13
szew wieńcowy 9, 10, 11, 12 budowa 110 lewa 161 tuberosistas tibiae 208 V
szkielet 232 chrząstka 81, 110 prawa 161 tuberositas ulnae 132 vagina 188, 190, 192
osiowy 232 przekrój poprzeczny 11 0 tętnice 238 tunica adventitia 158, 181, 192 vagina carotica 36, 37, 67
powstawanie 232 widok od tyłu 110 a żyły 239 tunica albuginea 184, 185, 194 vallecula epiglottica 54
row-ki 233 teetum 75 tętnice biodrowe 1 74, 216, 238 twardówka 40, 41 valva aortae 116, 119
włóknisty serca 123 temperatura ciała tętnice dłoniowe wspólne palców twarz valva ileocaecalis 166
szkliwo 52 kontrola podwzgórza 25 152 policzki 51 valva mitralis 116, 118
szpik kostny 131, 204 tendo ealeaneus (Achillis) 215, 228 tętnice esicze 169 mięśnie 35 valva tricuspidalis 116, 118
szwy czaszkowe u niemowląt 9 tendo museuli extensori digitorum) tętnice grzbietowe palców 217 tętnice 36 vena arcuata 1 79
szwy czaszki 234, 235 150 tętnice grzbietowe śródstopia 217 wzrost kości 9 vena auricularis posterior 37
szyja 66-67 tendo museuli subscapulańs 125 tętnice jądrowe 185 żyły 37 venaaxillaris 105, 128, 141
blaszka powierzchowna 66, 67 tenia libera 167, 168 tętnice kolana 216 drogi szerzenia zakażenia 37 vena azygos 107, 159
blaszka przedtehawicza 67 tenodo museuli flexoris 152 tętnice krezkowe 162, 169 połączenia 37 vena basilica 141, 152
linie napięcia (rozszczepienia) testis 182, 184 tętnice kręgowe 18 zakrzepica 37 vena brachialis 141, 239
66 tęczówka 40, 41 tętnice międzypłatowe 1 79 twór siatkowaty 17, 75 vena brachiocephalica dextra 159
mięśnie 72-73 tętnica Adamkiewicza 93 tętnice międzyżebrowe 93 funkcje 17 vena brachiocephalica sinistra 113,
mięśnie karku i grzbietu 95 tętnica biodrowa wewnętrzna 175, tętnice mózgowe 1 8 tyreotoksykoza 82 159
powięź szyjna 66, 67 219, 239 tętnice móżdżkowe 18 tyroksyna, sekrecja 82 vena cava interior 106, 107, 116,
przekrój poprzeczny 67 tętnica biodrowa wspólna 238 tętnice nerkowe 178, 238
u
120, 129, 171, 172
przekrój strzałkowy 66 tętnica biodrowa zewnętrzna 175, 216 tętnice okalające 140 vena cava superior 114, 116, 120,
skóra 66 tętnica boczna okalająca udo 202 tętnice okrężnicze 169 ubytek przegrody międzyprzedsion- 159, 239
tętnice 36 tętnica głęboka prącia 186 tętnice oskrzelowe 112 kowej 117 vena ccphalica 129, 137, 141, 152,
zaburzenia rozwojowe 71 tętnica głęboka ramienia 140 tętnice palcowe 140, 152, 217, 238 ucho 62-65 239
żyły 37 tętnica głęboka uda 216 tętnice płucne 112, 116, 238 deformacje 63 accessoria 141
szyjka macicy 188, 190, 193 tętnica główna, patrz aorta lewa 238 przewodzenie dźwięków 64 vena diploka 14, 37
budowa 193 tętnica grzbietowa prącia 1 86 prawa 238 ucho środkowe 62, 64 vena dorsalis pedis 219
nabłonek 193 tętnica grzbietowa stopy 216, 217, tętnice podeszwowe śródstopia 217 ochrona 63 vena dorsalis penis profunda 186
wyściółka 193 229 tętnice podeszwowe własne palców zakażenie 78 vena facialis 37, 43
szyjka żebra, 100 tętnica jajnikowa 1 89 217 ucho wewnęrzne 62, 65 vena femoralis 175, 218, 219, 239

254

vena gastńca sinistra 161
vena gastroepiploica dextra 161
vena gastroepiploica sinistra 161
vena hemiazygos accessoria 159
vena ileocolica 169
vena iliaca communis 171, 239
vena iliaca interna 219
vena jugularis externa 37, 66, 239
vena jugularis interna 37, 67, 72,
82, 239
vena iienalis 169
vena lingualis 37
vena mammaria interna 104
vena maxillańs 37
rena mediana cubiti 141
rena mesenterica infeńor 171
vena mesenteńca superior 162, 163,
169
rena occipitalis 37
vena ophtalmica superior 37
rena ovanca 189
rena poplitea 218, 219, 239
rena portae 161, 165
rena profunda femoris 219
rena retromandibularis 37
rena saphena accesoria 218
rena saphena magna 218, 239
rena saphena parva 218
rena subckvia 104, 105, 141, 239,
244
rena subclavia dextra 104
rena supraorbitalis 37
rena supratrochlearis 37
rena temporalis superficialis 37
rena thoracica interna 104
rena thoracica lateralis 104
rena thyreoidea media 82
rena thyreoidea superior 82
rena tibialis anteńor 219
rena uterina 189
venae digitales 141, 152, 239
venae digitales palmares 141
renae gastr/cae breres 161
venae pulmonales 112, 239
ren ter frontalis 15
ren ter occipitalis 15
ventral columnis 92
ventńculus 154, 160
ventriculus cerebri 20-21
ventriculus dexter 114, 116
ventńculus sinister 114, 116
yerrms 30, 31
vertebrae thoracicae 69, 84-85
vesicafellae 154, 164
res/ca urinaria 176, 180, 191
vesj'cu/ae seminales 182, 183
vestibulum nasi 46, 47, 51, 65
vomer 1 1 , 1 3
W mieniowej 135
wady refrakcji 41
wady rozwojowe nerek 179
warga zajęcza 13, 50
wargi 51
czerwień wargi 51
mięśnie 34, 35
unerwienie 59
wargi sromowe mniejsze 188, 192
wargi sromowe większe 188, 192
warstwa mięśniowa pochwy 192
warstwa ziarnista móżdżku 31
wątroba 154, 164, 243
budowa mikroskopowa 164
piąty 164
pokrycie otrzewną 164
powierzchnia trzewna 165
ukrwienie 165
zraziki 164
wchód miednicy 196
wcięcie
bloczkowe 132, 134
kulszowe większe 233
nadoczodołowe 8
obojczykowe 101
promieniowe kości łokciowe;
132
sercowe 108
sutkowe 13
szyjne, 101
szyjne mostka 96
wdech, 107
wdech, ruchy przepony 107
rozszerzanie płuc 109
ruchy żeber 103
węzeł chłonny płucny 113
węzeł przedsionkowo-komoro wy 122
węzeł zatokowo-przedsionkowy
rozrusznik 122
węzły chłonne 66, 113, 244, 245
budowa 245
funkcje 66, 245
lokalizacja 245
pachowe 105, 128
powierzchowne 66
przerzuty 105
patrz też poszczególne węzły
węzły chłonne biodrowe 244
węzły chłonne krezkowe 163
węzły chłonne miednicy 244
węzły chłonne międzyżebrowe tylne
105
węzły chłonne oskrzelowo-płucne
133
węzły chłonne pachowe 105, 244
węzły chłonne pachowe piersiowe
105
INDEKS
węzły chłonne pachwinowe 244 więzadło wieńcowe wątroby 164 przekazywanie bodźców 241 zdjęcie ortopantograficzne 52
głębokie 175 więzadło wieszadłowe 40, 129, 194 zakręt czołowy górny 16 zespół cieśni nadgarstka 143, 146
powierzchowne 175 więzadło właściwe jajnika 194 zakręt hipokampa 17 zespół Reitera 89
węzły chłonne podkolanowe 244 więzadło żebrowo-obojczykowe 96 zakręt obręczy 26 zespół Sjógrena 56
węzły chłonne przymostkowe 105 więzozrosty 235 zakręt przedśrodkowy 16 zaburzenie gruczołu łzowego 45
węzły chłonne szczytu pachy 105, włosy 14 zakręt zaśrodkowy 16 zesztywniające zapalenie stawów
128 wypadanie 14 zakręty 16, 22 kręgosłupa (ZZSK) 89
węzły chłonne śródpiersia 113 włośniczki 238 rozwój 22 zez 42
węzły chłonne tchawicze 113 włókna nerwów węchowych 33 zakrzepica nieporażenny 42
węzły chłonne tchawiczo-oskrze- włókna obwódkowe 40 zatoki jamistej 37 porażenny 42
lowe (ostrogi tchawicy) 113 włókna Purkinjego 122, 123 żyły twarzowej 37 zębina 52
węzły chłonne żołądkowo-śledzio- włókna wydzielniczo-ruchowe 61 zakrzepica żył głębokich nogi 219 zęby 52
nowe 244 wnęka nerki 178 przyczyny 219 budowa 52
wieżogłowie, stożkoglowie 12 wnęka śledziony 173 zaopatrzenie w krew funkcje 52
więzadła jajnika 194 wodociąg mózgu 20, 21, 75 dłoni 140, 152 kły 52
więzadła krzyżowe 209, 210 blokada 21 dróg oddechowych 112 korona 52
przednie 207, 230 wodogłowie 12 dwunastnicy 162 korzenie 52
tylne 207, 210 zaburzenia przepływu płynu gruczołu nadnerczowego 177 kształt, budowa 52
więzadła łukowate 106 mózgowo-rdzeniowego 21 gruczołu piersiowego mądrości 53
więzadła międzykolcowe 87 wole 82 (sutkowego) 104 mleczne 52
więzadła nadkolcowe 87 wole tarczycy nadczynne 82 gruczołu tarczowego 83 próchnica i inne choroby 53
więzadła obrąbkowo-ramienne 125 wole tarczycy niedoczynne 82 jajowodu 195 zapalenie miazgi 53
więzadła przeponowo-przełykowe woreczek 65 jajników 194 przedtrzonowe 52
160 woreczek łzowy 35, 45 jamy ustnej 50 rozwój 53
więzadła rzepki, 207, 208 zakażenie 45 jąder 185 wypadanie mlecznych 53
więzadła śródręcza grzbietowe 145, woreczki pęcherzykowe 110, 111 jelita czczego 163 siekacze 52
147 splot naczyń włosowatych 112 jełita krętego 163 ściśnięte 13
więzadła ząbkowane 93 worek osierdziowy 115 kątnicy 166 trzonowe 52
więzadła żółte 87 worek śródchłonki 62, 64, 65 kończyn dolnych 218, 219 układ u dorosłych 52
więzadła woskowina 63 nerek 179 unerwienie 51, 59, 61
jajnika 194 woszczyna, wydzielanie 63 nerwów rdzeniowych 93 znieczulenie 59
kręgosłupa lędźwiowego 87 wpust 160 okrężnicy 1 69 zgaga 161
nadgarstka 147 wrota wątroby 165 penisa 187 zgięcie grzbietowe stopy 222
pachwinowe 175 wrzecionko 65 płuc 112-113 zgięcie podeszwowe stopy 222
piszczeli 207 wsierdzie 11 5 przedramienia 140, 141 zginanie do przodu kręgosłupa 94
stawu biodrowego 203 wstęga rdzeniowa 75 przełyku 159 zginanie
stawu kolanowego 210 wydech 107 serca 121 bark 126
stawu łokciowego 147 ruchy przepony 107 skóry głowy 15 kręgosłup 94
stawu ramiennego 125 wypuklenia okrężnicy 168 stawu biodrowego 202 nadgarstek 146
stawu skokowego 223 wypukłość pośladka 200 wątroby 165 staw łokciowy 134
stopy 226 wyrostek barkowy 96, 97, 124, 125 układu rozrodczego żeńskiego staw skokowy 136
strzałki 207 wyrostek dziobiasty 132, 135 189 zgon, stwierdzenie 75
więzadło biodrowo-udowe 203 wyrostek haczykowaty trzustki 1 72 żołądka 161 ziarnistości pajęczynówki 21
więzadło głowy kości udowej 164, wyrostek kruczy 96, 97, 124, 125 zapalenie dziąseł 53, 56 złamania Potta 223
202 126 zapalenie jelita grubego 169 złamanie Collesa 133
więzadlo kruczo-barkowe 125 wyrostek łokciowy 132, 134 zapalenie naczyń chłonnych 66 złamanie kości udowej 205
więzadlo kruczo-obojczykowe 125 wyrostek mieczykowaty 100, 101, zapalenie opon mózgowo-rdzenio- złamanie marszowe (przeciążenie)
więzadlo kruczo-ramienne 125 156 wych 49, 64 207
więzadlo krzyżowe tylne 207, 210 wyrostek poprzeczny luku kręgowe- zapalenie stawów krzyżowo-biod- złamanie międzykrętarzowe 205
więzadlo kufszowo-udowe 203 go 68, 69, 86, 92 rowych a choroba Crohna 89 złamanie otwarte 207
więzadlo łonowo-udowe 203 wyrostek robaczkowy 166, 167 zapalenie stawu 203 złamanie stawu skokowego 207
więzadlo łukowate boczne 106 warstwa mięśniowa 167 zapalenie stawu krzyżowo-biodro- złamanie z przeciążeniem 207
więzadlo łukowate pośrodkowe 106 położenie 167 wego 89 znieczulenie 128
więzadlo łukowate przyśrodkowe zakątnicze 167 zapalenie śłuzówki nosa 33 zębów 59
106 wyrostek rylcowaty kości łokciowej zapalenie ucha środkowego 78 zniekształcenia kręgosłupa 84
więzadło między obojczyk owe, 101 133 zapalenie wyrostka robaczkowego zonula ciliaris 41
więzadło pachwinowe 174, 175, wyrostek rylcowaty kości skronio- 167 zrost międzywzgórzowy 24
216 wej 10 zapalenie zatok 8, 48, 49 zwichnięcie
więzadło pierścieniowate kości pro- wyrostek rzęskowy 41 badanie radiologiczne 49 kręgi szyjne 70
wyrostek skrzydlowaty 60 zastawka aorty 116, 119 palców 149
więzadło pierścienno-tarczowe 80 wyrostek sutkowaty 13 zastawka dwudzielna (mitralna) staw łokciowy 135
więzadło piętowo-lódkowe pode- wyrostki kostne 97 116, 118 staw ramienny 125
szwowe 226 brzegi 97 zastawka krętniczo-kątnicza 166 staw skokowy 207
więzadło piętowo-strzałkowe 223 cofanie 99 badanie anatomiczne 166 żuchwy 39
więzadło piętowo-sześcienne pode- jama stawowa 124 badania z kontrastem 166 zwieracz cewki moczowej 180
szwo we 226 kończyna górna 137 zastawka trójdzielną 116, 118 zwieracz odbytu 88, 170
więzadło piszczelowo-łódkowe 223 kręgosłup 99, 233 zastawki odbytnicze 170 wewnętrzny 170
więzadło piszczelowo-piętowe 223 odstające 97 zastawki pnia płucnego 119 zewnętrzny 170
więzadło piszczelowo-skokowe powierzchnie 97 zastawki półksiężycowate 119 zwieracz przełyku 158
przednie 223 ruchy 99 działanie 119 zwój rdzeniowy 92
więzadło piszczelowo-skokowe tylne wyrostki rzęskowe 40, 41 zastawki przedsionkowo-komorowe zwój skrzydłowo-podniebienny, zwój
223 wyrosła kostne 71, 87 117, 118 „kataru siennego" 61
więzadło piszczelowo-strzałkowe ucisk na nerwy 71 zatoka aorty 119 zwój współczulny 242
przednie 208 wysięk oplucnowy 109 zatoka esowata 10, 19 zwyrodnienie kręgów 87
więzadlo piszczelowo-strzałkowe wytrzeszcz oczu 42 zatoka jamista 19
tylne 207
więzadło poboczne łokciowe 135,
wytwarzanie pokarmu kobiecego 104
wzgórek (kości krzyżowej) 88
zakrzepica 37
zatoka odbytnicza 1 70
ż
żebra 100, 232
147 wzgórek łonowy 192 zatoka poprzeczna 19 budowa 100
więzadło poboczne piszczelowe 207, wzgórek nasienny 183 zatoka prosta 19 prawdziwe (1-7), 100
209, 210 wzgórze 1 7, 24 zatoka sitowa 8, 9, 48 rzekome (8-12), 100
więzadło poboczne promieniowe funkcje 24 lokalizacja 49 ruchy podczas oddychania 103
147 jądra 24 zatoka skalista dolna 19 typowe 100
więzadło poboczne przyśrodkowe neuroanatomia 24 zatoka skalista górna 19 żebra wolne 85, 100
134 połączenia z korą mózgu 24 zatoka sterczowa 183 żebro szyjne 71
więzadło poboczne strzałkowe 207, warstwa obwodowa 24 zatoka strzałkowa żołądek 154, 160
209, 210 zrost międzywzgórzowy 24 dolna 19 krzywizna 160
więzadło poboczne związek z jądrami podstawy górna 19, 21 kształt/położenie 161
łokciowe 135, 147 mózgu 28 zatoka wieńcowa 117, 121 okolice 160
piszczelowe 207, 209, 210 wzgórze 24 zatoka żylna twardówki 40, 41 trzon 160
pośrodkowe 134 wziernikowanie stawu 211 zatokę pnia płucnego 119 ukrwienie 161
promieniowe 147 wzrost ciśnienia śródczaszkowego 21 zatoki czołowe 8, 9, 11, 47, 48 wyściółka 160
więzadło podkolanowe 210 wzrost ciśnienia wewnątrzgałkowe- zatoki klinowe 8, 47, 48 żołądź prącia 182, 186
więzadło podkolanowe łukowate go 40 lokalizacja 49 żółć 165
210 ujścia 49 żuchwa 8
więzadło podkolanowe skośne 210 X zatoki płuc gałąź 9, 11
więzadło poprzeczne kości ramien- xerostomia 56 zatoki przynosowe 8, 47, 48 kąt 11, 57
nej 125 błona śluzowa 49 mięśnie
więzadło powiekowe boczne 35 choroby 49 kontrola ruchów 39
więzadło promieniowo-nadgarst- zaburzenia widzenia 41 funkcje 48 rola mięśnia skrzydłowego
kowe zachowania emocjonalne rozwój 48 58
dłoniowe 147 kontrola podwzgórzowa 25 zapalenie 8, 48, 49 rola mięśnia szerokiego
grzbietowe 147 zachyłek gruszkowaty 78, 79, 81 zakażenie 8, 49 szyi 34
ruch 147 zachyłek opłucnowy 109 patrz też poszczególne trzon 8, 10
więzadlo przeponowo-śledzionowe zachyłek żebrowo-przeponowy 109 zatoki wyrostek dziobiasty 51, 57
173 zachyłek żebrowo-śródpiersiowy zatoki szczękowe 8, 9, 48 wyrostek kłykciowy 10, 51, 57
więzadło rozstępowe 174 109 wejście do 48, 49 zębodół 52
powstawanie 174 zaćma 40 zakażenia 8, 49 zwichnięcie 39
więzadlo rzepki 207, 208 zagięcie dwunastniczo-czcze 172 zatoki żylne 19 żucie 58
więzadlo sierpowate wątroby 1 64 zagięcie lewe okrężnicy (zagięcie angiografia 19 żyła biodrowa wewnętrzna 219
więzadło skokowo-strzałkowe przed- śledzionowe) 168 zator płucny 219 żyła biodrowa wspólna 171, 239
nie 207, 223 zagięcie prawe okrężnicy ząb kręgu obrotowego 70, 71 żyła biodrowa zewnętrzna 219, 239
więzadło skokowo-strzałkowe tylne (zagięcie wątrobowe) 168 złamanie 70 żyłaGalena 19, 21
223 zajęcza warga 13, 50 podwichniecie 70 zbiornik 21
więzadło szerokie macicy 188, 194 zakończenia włókien nerwowych ru- ząbkowanie 53 żyła głęboka grzbietowa prącia 186
więzadło tętnicze 56, 120 chowych 240, 241 zbiornik mleczu 169, 244 żyła głęboka uda 219
więzadło trójgraniaste 223 połączenia 241 zbiornik móżdżkowo-rdzeniowy 21 żyła główna dolna 116, 120, 129
255
ATLAS ANATOMII
odbyt 171 żyła nieparzysta krótka dodatkowa 159 żyła potyliczna 37 żyła udowa 175,218,219,239
odbytnica 171 żyła oczna górna 37 żyła ramienna 141, 239 żyła uszna tylna 37 żylny drenaż piersi 104
przejście przez przeponę 107 żvła odłokciowa 141, 152 żyła ramienno-głowowa 113, 159 żyła wielka mózgu (Galena) 1 9 żyłv mózgu
trzustka 172 żyła odpiszczelowa 218, 219, 239 żyła ramienno-głowowa lewa 159 żyła wrotna 161, 169 wielka 19
żyła gtówna górna 114, 115, 120, żyła odpiszczelowa dodatkowa 218 żyła skroniowa powierzchowna 37 wątrobowa 165 obrazowanie 19
159,239 żvła odpromieniowa 129, 137, 141, żyła sutkowa wewnętrzna 104 żyła wrotna 165, 172 żyły odbytnicze 171
żyła grzbietowa głęboka prącia 187 152, 239 żyła szczękowa 37 żyła zażuchwowa 37 żyły okrężnicze 169
żyła grzbietowa stopy 219 dodatkowa 141, 142 żyła szyjna 239 żyła żołądkowa żyły palcowe 141, 152, 239
żyła jajnikowa 189 żyła odstrzałkowa 218 wewnętrzna 37, 67, 72, 82, iewa 161 żyły piszczelowe
żyła językowa 37 żyła pachowa 105, 128, 141 239 krótka 161 przednia 219
żyła krezkowa dolna 171 żyła piersiowa boczna 104 zewnętrzna 37, 66, 239 żyła żołądkowo-sieciowa tylna 219
żyła krezkowa górna 162, 163, 169 drenaż krwi z piersi 104 żylny drenaż mózgu 19 lewa 161 żyły płucne 112, 239
żyła krętniczo-okrężnicza 169 żyła piersiowa wewnętrzna 1 04 żyła szyjna zewnętrzna 37, 66, prawa 161 żyły przełyku 1^9
żyła łukowata 179 drenaż z piersi 104 239 żyły biodrowe 171, 174, 219, 239 żyły serca 121
żyła maciczna 189 żyła piszczelowa przednia 219 żyła śledzionowa 169, 173 żyły dłoni 152 żyły sromowe 187
żyła nadbloczkowa 37 żyła podkolanowa 218, 219, 239 żyła śródkościa 14, 37 żyły dłoniowe palców 141 żyły a tętnice 239
żyła nadoczodolowa 37 żyła podobojczykowa 104, 105, 141, żyła tarczowa dolna 82 żyły głębokie kończyny dolnej 219 żyły wypustowe 13, 37
żyła nerkowa 1 79, 239 239, 244 żyła tarczowa górna 82 żyły jądrowe 185 żyły żołądkowe
żyła nieparzysta 1 59 żyła podobojczykowa prawa 104 żyła tarczowa środkowa 82 żyły krezkowe 162, 163, 169, 171 lewa 161
przejście przez przeponę 307 żyła pośrodkowa łokcia 141 żyła twarzowa 37, 43 żyły międzypłatowe 179 krótkie 161

Źródła zdjęć
Aberdeen Royal Infirmary/Prof. J. Weir: 19, 36, 71, 79, 105 Ouellette and Theroux: 69
Prof. Peter Abrahams: 232 Pictor: 51, 98, 126

Ardea/Ian Beams: 27 E. Reschke: 245

Biophoto Associates (BA): 91 (wszystkie), 113, 158, 173 Science Photographic Library (SPL): 7, 15, 18, 26, 27, 31, 33, 36, 40, 41
(obydwa), 42, 46, 48, 49, 51, 53, 56, 58, 61, 62, 63, 64, 65 (obydwa),
Prof. John Cannit: 52
66, 68, 69, 78, 81, 82, 83, 84 (dól), 85, 89, 90, 97 (dól), 111, 118, 130,
Corbis Images/V. De Berardinis: 34 131 (wszystkie), 133, 140, 149, 168, 179, 181, 185, 189, 191, 193, 203,
217, 219, 225, 241, 243, 244, 245, 246, 247
Guys and St Thomas' Hospital: 59
Shout: 15, 47, 75
RalphT. Hutchings: 8 (wszystkie), 9 (wszystkie), 10 (wszystkie), 11
(wszystkie), 12 (góra), 13 (wszystkie), 16, 17, 19, 20, 35 (wszystkie), 37, Sporting Pictures (UK): 213
38 (wszystkie), 47, 52, 53, 68, 69, 70 (góra), 71, 73, 84 (góra), 85 (góra),
Tony Stone: 99, 127
86 (wszystkie), 88 (wszystkie), 93, 97 (góra), 100, 101 (wszystkie), 121,
123, 130 (góra), 132, 133, 134 (wszystkie), 144 (wszystkie), 148 TSI: 40
(wszystkie), 149, 209, 222, 224, 225
Wellcome Trust Medical Photo Library/National Medical Slide Bank: 12
Imperiał College London: 39 (dól), 21, 29, 45, 46, 48, 50, 55, 56, 57, 62, 63, 67, 70 (dół), 71, 80, 87
(wszystkie), 89, 92, 93, 130, 139, 142, 143 (wszystkie), 145, 195, 208,
JWPL: 68
223, 227
Midsummer Books: 72, 114, 141
Ilustratorzy: Sandie Hill, Dianę Kinton, Joannę Cameron, Jane Fallows,
MIG Medipics: 77
Michael Courtney, Halli Verrinder, Paul Williams, Peter Cox Associates,
Adrian Newman: 204, 206, 222, 232, 233 Roger Courthold, Dianę Mercer, Marion Tasker, Amanda Williams

Oxford Scientific Films: 27