HÌNH TƯỢNG NGƯỜI ĐẸP TÂY NGUYÊN TRONG SỬ THI
PHẠM VĂN HÓA*
Cho đến nay, đời sống xã hội trong các
buôn làng Tây Nguyên cơ bản vẫn theo chế
độ mẫu hệ, trong đó người phụ nữ đóng vai
trò chủ chốt. Biểu hiện trong gia đình là
người phụ nữ làm chủ gia sản, con cái sinh ra
theo dòng họ mẹ, chồng ở nhà vợ, phục dịch
cho nhà vợ trong lao động, giao dịch và quản
lí tài sản. Bên cạnh đó, sự phân công lao
động tương đối bình đẳng trong đời sống
cùng với năng lực tạo ra và quản lí tài sản đã
góp phần khẳng định vị trí, ý nghĩa của
người phụ nữ. Tất cả những điều đó chi phối
hình ảnh người đẹp sử thi Tây Nguyên.
Trong các sử thi Tây Nguyên, nhân vật
người phụ nữ chiếm một tỉ lệ lớn trong tổng
số nhân vật. Họ là mục tiêu hàng đầu của
các cuộc chiến tranh, và là biểu tượng của
hoà bình, hạnh phúc. Song, dù hoàn cảnh
nào thì người phụ nữ vẫn là người đồng
hành, dõi theo, hỗ trợ người anh hùng trong
những tình cảnh “ngàn cân treo sợi tóc”. Dĩ
nhiên, họ là biểu tượng của vẻ đẹp con
người và vùng đất Tây Nguyên. Ở họ còn
toát lên tình cảm nhân ái bao dung, tinh thần
bền bỉ nhẫn nại luôn hướng tới khát vọng
tình yêu, hạnh phúc.
1. Đẹp người*
Ở các sử thi Tây Nguyên chưa có vấn đề
phản kháng của người phụ nữ với “thế giới
đàn ông” như văn học sau này, nhưng thái độ
khẳng định, ca ngợi người phụ nữ đã được
đặt ra khá trọn vẹn. Ở đây, chúng tôi muốn
đề cập đến một nội dung còn khá mới mẻ cả
với văn học viết thời trung đại là ca ngợi vẻ
*
ThS. Trường Đại học Đà Lạt.
đẹp hình thể của người phụ nữ. Xem xét sử
thi Tây Nguyên, chúng tôi nhận thấy rất ít
phụ nữ xấu xí. Họ phần lớn là những cô gái
trẻ đẹp, tốt bụng, theo chính nghĩa, đúng như
nhận định của Lê Anh Trà: “Trong trường ca
không có nhân vật nữ “tà phái”[2, 13]. Điều
này khác với truyện cổ tích của người Việt,
nhân vật nữ thường có sự phân tuyến rõ ràng
theo tiêu chí “tuyệt đối”. Các cô gái trong sử
thi Tây Nguyên luôn xuất hiện với một vẻ
đẹp trọn vẹn.
Người Tây Nguyên quan niệm, vẻ đẹp bên
ngoài là hiện thân của cái đẹp bên trong, như
nhận định của Evanina: “Ở thời cổ, người ta
cho rằng các nhân vật văn học chính diện
nhất định phải đẹp. Cái đẹp này phản ánh cái
đẹp bên trong. Bởi thế mà người ta cho rằng,
chỉ cần kể về cái đẹp bên ngoài của cô gái là
đủ” [3, 91]. Nếu trong sử thi Hy Lạp, vẻ đẹp
của người phụ nữ chỉ được thể hiện qua các
định ngữ ngắn gọn, kiểu như: “Hêlen xinh
đẹp”, “Bredêit má hồng”, “Nữ tì tóc quăn
xinh đẹp”… thì vẻ đẹp ngoại hình của cô gái
Tây Nguyên trong sử thi thường hiện lên một
cách khá rõ nét, tỉ mỉ và đầy gợi cảm. Phải
chăng đây là cách xã hội Tây Nguyên thể
hiện niềm ưu ái đối với người phụ nữ ?
Nếu người đẹp trong sử thi Ấn Độ kiêu
sa, lộng lẫy với những trang sức sặc sỡ và
trang điểm cầu kì, thì vẻ đẹp nữ nhân vật sử
thi Tây Nguyên thường gắn với núi rừng,
làng buôn hoang sơ mà hùng vĩ. Đây là Bơra
Tang (Sử thi Xing Nhã): “Bắp chân dưới của
nàng như bẹ khoai môn, bắp vế trắng tựa ngà
voi, bụng thon như bụng kiến vàng, ngực
nàng nở hình nồi lở, đít trứng chim, ngón tay
52
múp tựa lông nhím.”[4, 26]. Còn Bia Phu
(Sử thi Giông làm nhà mồ): “Chiếc váy ngắn
cũn, bảy lớp vải mà vẫn còn trông thấy làn
da đùi trắng nõn nà. Ai gặp cũng muốn nhìn
ngó. Chàng trai nào chẳng muốn ngắm
trông.” [5, 46]. Sự duyên dáng của nàng Hơ
Nhị (Sử thi Đam Săn) được miêu tả: “Mỗi
bước đi lên, nàng mỗi nhón chân, người luôn
ngay ngắn, gót kiễng lên, vừa đi vừa ưỡn ẹo
làm duyên, hai tay vung vẩy như con gà xù
lông, như con bồ chao vỗ cánh. Khi nàng
lướt lên trông như diều bay ó liệng, nước
lững lờ trôi cũng không bằng.”[6, 182]. Đó là
vẻ đẹp hình thể tuyệt vời của một thiếu nữ
miền sơn cước, được nghệ nhân dân gian
nhấn mạnh ở những đường nét tưởng như rất
bình thường. Họ cũng tỏa sáng nhưng ở giữa
núi rừng và mang tất cả vẻ đẹp non cao, sông
suối, cây cỏ, hoa trái, muông thú của rừng
nhiệt đới tràn đầy sức sống và tình yêu.
Điều dễ nhận thấy khi mô tả sắc đẹp của
các thiếu nữ Tây Nguyên, người nghệ nhân
sử thi thường nhấn mạnh ở dáng đi và đôi
chân. Dù các thiếu nữ có khoác trên mình
trang phục lộng lẫy thì ấn tượng đó vẫn hiện
lên. Đây là vẻ đẹp của hai người con gái con
Bok Rơh (Sử thi Đăm Noi): “Váy ba mươi
lớp vẫn thấy bắp vế bên trong. Hai nàng
bước đi uyển chuyển. Gió thổi lộ bắp vế như
có ánh chớp. Gió bay, thấy đầu gối như có
tiếng sấm ầm ì. Gió thổi thoáng bắp đùi,
bỗng như chói loà tiếng sét ngang tai.”[2,
28]. Quả thật, vẻ đẹp của người phụ nữ Tây
Nguyên hiện lên trong sử thi là vẻ đẹp của
thiên tính nữ cao nguyên.
Vẻ đẹp thân thể là giá trị phổ biến, tất yếu
của thế giới, con người trong vị trí nào đều
hướng tới cái đẹp của thân thể lí tưởng mang
dấu ấn dân chủ của thời đại anh hùng. Vẻ
đẹp nữ nhân vật sử thi gắn với đặc trưng của
một miền đất, của lịch sử và văn hoá Tây
Nguyên. Đó là vẻ đẹp theo chuẩn mực của
con người sống trong xã hội tự do, dân chủ,
bình đẳng. Trong sử thi Iliad, người đẹp là
phần thưởng cho những cá nhân ưu tú, đặc
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam - 1/2012
quyền của các cá nhân ưu tú. Hãy nghe lời
nói của Achilles thì rõ: “Ở Hen-lát và Phơ-ti
không thiếu gì những phụ nữ Akêen con gái
của các vị thủ lĩnh, những người bảo vệ các
đô thành và trong số các cô gái đó ta muốn
lấy ai ta sẽ cưới người đó về làm vợ”[8, 79].
Còn vẻ đẹp trong sử thi Ấn Độ lại có chức
năng đạo đức, tôn giáo. Việc chú ý vẻ đẹp
của người phụ nữ chỉ là “cách thức lấy vẻ
đẹp của thế giới vật chất như một phương
tiện để hướng đạo khát vọng các tín đồ tới vẻ
đẹp tâm linh của giác ngộ chân thành”[9,
200]. Ở sử thi Ramayana, vẻ đẹp của nàng
Ahalia gắn liền với tấm lòng tinh khiết và tư
tưởng trong sáng của vị đạo sĩ Gotama. Nàng
là phần thưởng xứng đáng cho quá trình rèn
luyện đạo đức, chế ngự tinh thần của vị đạo
sĩ này. Khác với phụ nữ trong xã hội có đẳng
cấp, giai cấp, người phụ nữ sử thi Tây
Nguyên hiện lên với tất cả những nét đẹp
thân thể tự nhiên vốn có. Vẻ đẹp của người
phụ nữ ở đây gắn liền với năng lực làm nên
giá trị cuộc sống của họ. Vai trò duy trì nòi
giống, phát triển cộng đồng bộ tộc là yếu tố
quyết định đặt người phụ nữ vào địa vị cao
trong xã hội Tây Nguyên xưa.
Thật thú vị khi nhận thấy rằng ở thời cổ
đại, người Tây Nguyên đã không xa rời cuộc
sống, không chìm đắm vào trong mộng mơ.
Ai đó nói vẻ đẹp của nữ nhân vật sử thi Tây
Nguyên vừa mộng vừa thực không phải là
không có lí. Trong sử thi Tây Nguyên,
nguyên nhân chiến tranh nhiều khi là từ phụ
nữ, nhưng đó không đơn thuần là sự tranh
giành người đẹp, mà đó là cuộc chiến duy trì,
phát triển cộng đồng. Hiểu được điều này
chúng ta sẽ không lấy gì làm lạ khi xem xét
nhận định có vẻ đặc biệt của Phan Thị Hồng:
“Mỗi lần người anh hùng lấy thêm vợ, đồng
nghĩa với sự đánh dấu một bước tiến triển
mới trong sự nghiệp của con người này,
chiến công lại nối tiếp chiến công… đúng
hơn lấy được nhiều vợ, nghĩa là anh ta đang
thắng lợi, cộng đồng anh ta đang hùng
cường” [11, 75]. Vậy nên, khi người đẹp đã
Hình tượng người đẹp…
được cứu, nhưng người anh hùng Đam Săn
vẫn tiếp tục tìm đến Nữ thần Mặt Trời,
người anh hùng Giông mới lớn tiếng: “Sức
Giông bấy nhiêu vẫn còn chưa đủ đâu,
thêm mười vợ nữa Giông vẫn còn muốn”
[10, 191]. Người phụ nữ là biểu tượng của
sự sống nơi đây. Vẻ đẹp của họ như giá trị
tự thân mang lại sự vĩnh hằng cho sự sống
trên trái đất này.
2. Đẹp nết
Chúng tôi nhận thấy rằng, người Tây
Nguyên chấp nhận người phụ nữ đẹp, nhưng
không chấp nhận người phụ nữ chỉ có đẹp.
Người đẹp Tây Nguyên còn tài khéo, đảm
đang: lời ăn tiếng nói, ca múa, thêu thùa, bếp
núc, nương rẫy… Chị em Hơ Nhí, Hơ Bhí
trở nên đẹp hơn trong mắt bao chàng trai
không chỉ bởi phục sức truyền thống, mà
còn bởi có tài thêu dệt hơn người. Trong sử
thi Giông nghèo tám vợ, hai thiếu nữ Giên
Yươu và Pơlao Chươl Đreng đều xinh đẹp,
nhưng Giông có cái nhìn, ấn tượng ban đầu
không có gì đặc sắc đối với Giên Yươu, còn
khi gặp Pơlao Chươl Đreng, “người chàng
chợt rụng rời”. Điều này không phải ngẫu
nhiên, bởi Giên Yươu là người dối trá còn ẩn
dưới vẻ đẹp tuyệt vời của Pơlao Chươl
Đreng là tính khiêm nhường và hiểu biết lẽ
phải mà còn đảm đang. Cái đẹp của diện
mạo bên ngoài phải luôn cân bằng, hài hoà
với cái đẹp tính cách, tâm hồn bên trong.
Đây là biểu hiện của bước phát triển trong
nhân sinh quan của người Tây Nguyên.
Một hằng số xuyên suốt các sử thi Tây
Nguyên là đằng sau chiến công của người
anh hùng bao giờ cũng có vai trò của người
phụ nữ. Phần lớn họ đều là những cô gái tài
ba, dũng cảm và năng động. Rất nhiều chiến
công của người anh hùng có sự đóng góp kỳ
diệu của các nữ nhân vật. Họ không chỉ tiếp
thức ăn, nước uống tăng cường sức mạnh
cho người anh hùng đang giao đấu. Họ còn
kêu gọi dân làng hỗ trợ, có khi chính người
đẹp xử tội kẻ thù phá hoại sự bình an của
53
cộng đồng. Chính Hơbia Sun hỏi tội và nện
xuống đầu Vua Mối, giết kẻ địch độc ác (Sử
thi Khing Dú). Trong thời đại sử thi, thời đại
của những cuộc chiến liên miên, để giành
chiến thắng bên cạnh người anh hùng Tây
Nguyên, các trợ thủ đắc lực luôn là những
người phụ nữ mạnh mẽ, chủ động, tự tin.
Cho dù phải chết, nàng Rang Hu (Sử thi
Giông cứu nàng Rang Hu) cũng cương quyết
cùng Giông giao chiến với kẻ thù:
“Đánh thì đánh sợ gì cơ chứ
Đánh dưới nước để tự Giông lo
Đánh trên đất để Rang Hu chịu
Đánh trên trời cả hai cùng lo
Để biết tay Rang Hu không phải đồ tồi
Giông có chết thì Rang Hu xin chết trước
Để Rang Hu lần này đánh trước”. [12, 323]
Nghe lời nói của Rang Hu, chúng ta cứ
ngỡ là lời của một dũng sĩ nào đó chứ không
phải của một cô gái dịu dàng, xinh đẹp. Ngay
cả trong cuộc sống đời thường, nữ nhân vật
sử thi Tây Nguyên cũng luôn mạnh mẽ. Các
thiếu nữ Tây Nguyên trong sử thi thường là
những người rất chủ động, táo bạo trên hành
trình đi tìm hạnh phúc cho mình. Nàng Bia
Kơ Mu Đak (Sử thi Đăm Noi) không thụ
động chờ tình yêu như cô gái người Kinh,
mà tìm cách chinh phục để có được tình cảm
của Đăm Noi: “Noi à… tôi xin tặng chàng
vòng tai bạc lấp lánh. Noi ơi, nếu chàng
muốn thấy quả trên cây muốn bứt, thấy hoa
trên cành muốn hái thì chúng tôi xin về với
chàng” [2, 63]. Không chỉ táo bạo trong tình
yêu của mình mà các nàng còn rất chân thực
trong tình cảm. Nghe nàng Ve Rác Mơ Ngun
(Sử thi Xing Chơ Niếp) nói với Chiêm Tơ
Mun: “Em buồn ngủ quá. Anh có ngủ chung
một chỗ, nằm chung một chiếu với em
không? Anh có thích đắp với em một mền,
gối cùng em một gối không hả anh ? Nào em
đang nóng lòng mong anh bỏ tay qua em đắp
thêm áo của anh cho em” [13, 492], hẳn
những cô gái của thế kỉ XXI còn phải ngỡ
54
ngàng. Khao khát tình yêu đến cháy bỏng,
nhưng người đẹp Tây Nguyên không biết
ghen tỵ bởi trong trái tim của họ tình yêu bao
la chan chứa cả cộng đồng. Bởi vậy, các
người vợ của chàng Giông (Sử thi Giông
nghèo tám vợ) vui mừng vì Giông đồng ý
các nàng được sống chung cùng nhau bên
người chồng “yêu quý” mạnh mẽ và tài ba.
Những điều này không có gì lạ lùng với hiện
thực và quan niệm về hạnh phúc của con
người Tây Nguyên.
Các nữ nhân vật sử thi thường là những
con người có tính cách đẹp, luôn tỏ thái độ
ủng hộ nồng nhiệt đối với cuộc chiến chính
nghĩa của người anh hùng và bất bình trước
những hành động của kẻ phi nghĩa, dù kẻ đó
là người thân của mình. Nàng Hbia Bơlao,
em của Giarơ Bú (Sử thi Xing Nhã), đã cưu
mang bà Hơbia Đá và ủng hộ Xing Nhã
trong cuộc chiến trả thù Giarơ Bú ngạo
ngược, tàn ác. Nhiều trường hợp các nàng có
những khả năng diệu kì để giúp người anh
hùng chiến thắng kẻ thù. Họ chính là người
đóng vai trò quyết định trong thắng lợi của
người anh hùng trước kẻ thù của buôn làng.
Trong sử thi Giông, Giớ mồ côi từ thuở bé,
nàng Bia Pơnơng, con gái lão người rừng
Bok Tơlum, có một thứ thuốc thần, một sợi
dây thần, đã giúp Giông chiến thắng Bok
Tơlum và giúp Giớ hồi sinh. Các nữ nhân vật
sử thi Tây Nguyên như là biểu tượng về sự
sáng suốt của cộng đồng. Họ thường hiện
diện với vai trò là những người thông thái
của cộng đồng, hoặc nữ thần hoặc phù thuỷ.
Trong cuộc chiến không cân sức giữa Đăm
Noi với Đrang Hạ - Đrang Hơm, tưởng
chừng người anh hùng sẽ thất bại, nhưng nhờ
người đẹp Bia Pơ Đưh ra tay, bằng phép
thuật và khả năng trừ bùa ếm của nàng,
chàng Đăm Noi đã chiến thắng. Trong nhiều
tình cảnh uẩn khúc khác nhau, chính người
phụ nữ chứ không ai khác đã giúp người anh
hùng tìm lại được chính mình. Nếu trong sử
thi Odyssey, chúng ta thấy những người đẹp
bị rẻ rúng trước uy thế của người đàn ông,
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam - 1/2012
thì trong sử thi Tây Nguyên những người
đẹp luôn được tôn trọng. Bởi họ là những
người chủ của vùng đất này và quan trọng
hơn họ quá toàn diện.
3. Người không thể thiếu giữa buôn làng
Chưa đến giai đoạn xuất hiện những câu
chuyện về người phụ nữ, nhưng sử thi Tây
Nguyên đã phản ánh nhận thức của người dân
về vai trò, vị trí của người phụ nữ trong gia đình
cũng như ngoài xã hội, thể hiện sâu sắc truyền
thống tôn trọng phụ nữ của văn hoá Tây
Nguyên xưa nay. Người đẹp như là “đại sứ”
của cuộc sống trên vùng đất này, họ có sứ
mệnh đem đến sự phồn vinh cho cộng đồng.
Như sự hiện diện của điều lành, ở các sử thi
Tây Nguyên, mỗi khi có một người đẹp xuất
hiện uy thế và khả năng chiến thắng của
người anh hùng gia tăng. Họ là niềm vui,
hạnh phúc của người anh hùng và cộng đồng.
Vì thế, họ luôn trở thành một mục tiêu để
chinh phục, chiếm đoạt hoặc là mơ ước của
nhiều đối tượng khác nhau. Sống vào một
thời kỳ mà chiến tranh đã trở thành một nghề
thường xuyên của các thế lực, nên cuộc sống
của họ khó có thể bình yên, cho dù, họ đã có
chồng con. Gần như người phụ nữ còn sống
lúc nào là vẫn còn bị đe dọa bởi những toan
tính tranh giành, cướp đoạt… Họ luôn cần
một thế lực mạnh mẽ bảo vệ. Trong điều
kiện lịch sử như thế, số phận người phụ nữ
thường xuyên bị thay đổi, chuyển dịch là
điều dễ hiểu.
Có thể thấy, trong các sử thi thế giới, các
nhân vật phụ nữ xinh đẹp không thể có một
vai trò trong đời sống tinh thần của cộng
đồng như ở đây. Bên cạnh những nét tính
cách như mạnh mẽ, chủ động, đầy tài năng
và dũng cảm, những nét nữ tính khó lẫn của
người đẹp Tây Nguyên cùng góp phần giúp
họ làm tròn bổn phận của một thành viên đối
với cộng đồng. Mang thiên chức làm vợ, làm
mẹ, những người đẹp trong sử thi Tây
Nguyên vẫn đậm nét đảm đang, dịu dàng,
chung thuỷ… Tất cả những nét tính cách ấy
Hình tượng người đẹp…
đã làm cho họ trở thành người “đồng hành”
có một không hai cùng nhân vật anh hùng
trên chặng đường đấu tranh không mệt mỏi
của cả cộng đồng. Cũng như thế giới nhân
vật trong sử thi Tây Nguyên, nữ nhân vật là
hình bóng của cuộc sống người dân nơi núi
rừng Tây Nguyên. Hình ảnh nữ nhân vật
trong sử thi được miêu tả như trên xuất phát
từ đặc trưng lịch sử - xã hội, văn hoá vùng
đất này.
____________________
Tài liệu tham khảo
1. Đinh Gia Khánh (Chủ biên), Chu Xuân Diên, Võ Quang
Nhơn (1997), Văn học dân gian Việt Nam, Nxb. Giáo
dục, Hà Nội.
2. Phạm Thị Hà – Tô Ngọc Thanh (1985), Đăm Noi, Nxb.
Văn hoá, Hà Nội
3. Evanina (1996), “Tình yêu và hôn nhân trong văn học Ấn
Độ cổ đại”, Tạp chí Văn học nước ngoài, số 4, tr. 90 – 95.
55
4. Y Điêng, Ngọc Anh (1963), Trường ca Tây Nguyên,
Nxb. Văn học, Hà Nội.
5. Nhiều tác giả (2005), Kho tàng sử thi Tây Nguyên -
Giông làm nhà mồ, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
6. Nguyễn Văn Hoàn (Chủ biên) (1982), Đam Săn sử thi
Êđê, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
7. Phạm Phương Chi (2004), “Tìm hiểu quan niệm về cái
đẹp nhục cảm của Ấn Độ cổ đại qua sử thi Ramayana”,
Tạp chí Văn hoá dân gian, số 6, tr. 76 – 80.
8. Phan Thị Miến (dịch) (1983), Iliat, Nxb. Văn học, Hà Nội.
9. Lương Duy Thứ (Chủ biên) (1996), Đại cương văn hoá
phương Đông, Nxb. Giáo dục, Hà Nội.
10. Phan Thị Hồng (sưu tầm và dịch) (1996), Giông nghèo
tám vợ, Tre Vắt ghen ghét Giông, Trường ca dân tộc
Bana, Nxb. Văn hoá dân tộc, Hà Nội.
11. Phan Thị Hồng (2006), Nhóm sử thi dân tộc Bahnar,
Nxb. Văn học, Hà Nội.
12. Nhiều tác giả (2006), Kho tàng sử thi Tây Nguyên –
Giông cứu Rang Hu., Nxb. KHXH, Hà Nội.
13. Đặng Văn Lung – Sông Thao (2001), Tuyển tập Văn
học dân gian Việt Nam, tập V – truyện thơ và sử thi,
Nxb. Giáo dục.