10.

VODA

Voda predstavlja najrasprostranjeniju materiju u prirodi, koja pokriva

zemljinu površinu i prožima zemljinu koru. Kao najvrednija prirodna
sirovina neophodna je za opstanak svih živih organizama, ali i za
industrijski i tehnološki napredak čovječanstva. Voda stvara uslove za
postojanje i razvoj sveukupnog živog svijeta na zemljinoj kugli. Od
ukupne količine vode na planeti Zemlji, a koja iznosi oko 1700 miliona
km3, 1338 miliona km3 čine slane vode mora i okeana. Slatke vode
rapoređene su tako, da je količina vode koja je zaista raspoloživa čovjeku
za njegove potrebe veoma mala, i čini samo 0,03% od ukupne količine
vode na planeti.

Fiziološki značaj vode ogleda se u njenom korištenju za procese

digestije, apsorpcije, cirkulacije, transport nutrijenata, izgradnju tkiva,
uklanjanju otpadnih materija i održavanju tjelesne temperature. Nijedan
životni proces u organizmu čovjeka i životinja ne može se odvijati bez
vode. Oko 56% tjelesne mase čini voda. Čovjek unosi vodu u organizam
pijenjem, unosom hrane, a dio nastaje u tijelu oksidacijom hranljivih
materija. Za pravilnu hidrataciju odrastao muškarac koji miruje dnevno
treba da unese najmanje 2900 ml., a žene oko 2200 ml. tečnosti. Čvrsta
hrana doprinosi prosječno sa 1000 ml. vode, uz 250 ml. vode koja nastaje
oksidacijom hranjivih materija. Novija istraživanja indiciraju da
konzumiranje dovoljnih količina vode ima poseban efekat u pogledu
smanjenja rizika od formiranja kamenaca u urinarnom sistemu,
karcinoma dojke, kolona i urinarnog trakta, gojaznosti u dječijem i
odraslom dobu, prolapsa mitralne valvule, pravilne funkcije pljuvačnih
žlijezda, i ukupnog zdravstvenog stanja starijih.

Higijenski značaj vode ogleda se u neophodnosti vode za održavanje

lične i opće higijene, što može utjecati na zdravstvene prilike. Sve to
pogoduje pojavi i širenju vašljivosti, kožno-gnojnih i gljivičnih oboljenja
kože, crijevnih i parazitarnih bolesti.

Epidemiološki značaj vode ogleda se u mogućem prenošenju i širenju

zaraznih bolesti putem vode, kao i u prenošenju određenih hemijskih

117
supstanci koje također dovode do poremećaja zdravlja. Dijarealne bolesti
čine 3,6% svih DALYs i odgovorne su za 1,5 milion smrti svake godine u
svijetu. Procjenjuje se da se 58% ovog opterećenja ili 842.000 smrti
svake godine, odnosi na nesigurna vodoizvorišta, sanitaciju i higijenu, i
uključuje i 361.000 smrti djece do 5 godina starosti, uglavnom u
nerazvijenim zemljama.
Mogu se pojavljivati kao epidemije, endemije ili pojedinačno. Nisu
vezane za godišnju dob, nemaju sezonski karakter.

Podijeljene su u pet grupa:

- Grupa A: šire se konzumiranjem vode kontaminirane stolicom i
urinom bolesnika ili kliconoša, te glodara i domaćih životinja. To
su: crijevne klasične hidrične epidemije (trbušni tifus, paratifus,
dizenterija, gastroenteritisi, hepatitis A).
- Grupa B: dobijaju se kontaktom čovjeka sa vodom putem kože i
sluznica, te konzumiranjem vode kontaminirane uzročnicima čiji
domaćin jedan dio životnog ciklusa živi u vodi. To su:
shistosomijaza i leptospiroza.
- Grupa C: šire se ubodom insekata prenosnika bolesti, koji se
zadržava uz vodu stajaćicu, močvare, bare i čije larve žive u vodi.
To su: malarija, filarijaza, žuta groznica, onhocerkoza,
tripanosomijaza.
- Grupa D: šire se “nečistim rukama” (fekalno-oralni put), tamo gdje
je trajna oskudica vode ili mala potrošnja vode; slaba lična i kućna
higijena, često povezano sa siromaštvom i neprosvijećenosti. To
su: trbušni tifus, paratifus, dizenterija, kolera, tularemija,
gastroenteritisi, hepatitis A, dječija paraliza.
- Grupa E: šire se aerogenim putem aerosolima zagrijane vode iz
uređaja za kondicioniranje zraka. To su: legionarska bolest.

Zdravstveni značaj i uloga vode ogleda se u činjenici da osiguranje

dovoljnih količina higijenski ispravne vode poboljšava uslove života,
podiže nivo zdravstvene kulture, smanjuje morbiditet, te na taj način
neposredno povećava prosječnu dužinu i kvalitet života. Čovjek koristi
vodu za odmor i aktivnu rekreaciju čime povećava opću otpornost
organizma, jačanje muskulature tijela, funkcije kardiovaskularnog

118
sistema, a može se koristiti i u terapeutske svrhe. Kvalitet vode, njena
količina i pristupačnost tri su važna faktora koja doprinose očuvanju
zdravstvenog statusa stanovništva.

Voda koja se nalazi u prirodi nije "čista voda". Ona u sebi sadrži određeni
broj supstanci koje mogu biti rastvorene ili se kao čvrste nalaze
raspršene u vodi, obrazujući koloidne rastvore ili suspenzije. U
prirodnim vodama prisutni su skoro svi stabilni elementi periodnog
sistema koji se uglavnom nalaze u obliku jona. Najzastupljeniji su joni
hlora, natrija, magnezija, kalcija, kalija i sumpora. Od gasova posebno su
važni kisik i ugljični dioksid. Oko 90-95% ukupnog sadržaja soli čine
katjoni i anjoni formirani od ovih nekoliko elemenata. Drugu grupu čine
jedinjenja azota i fosfora, a zbog važnosti za živi svijet ova grupa
jedinjenja naziva se biogenom. Treća velika grupa su organska jedinjenja,
i tu spadaju ugljovodonici, metaboliti živog svijeta, biogeni elementi,
humini i humusne kiseline. Elementi čiji je sadržaj manji od 1 mg/l
predstavljaju mikroelemente koji se mogu pojaviti kao katjoni (litij, barij,
selen i dr. ), "teški" metali (nikl, kadmij, bakar i dr.), anjoni (jod, fluor,
brom i dr.) ili radioaktivni metali (uran, cezij i dr.). Supstance rastvorene
u vodi neophodne su za život i opstanak, kako biljaka i životinja, tako i
čovjeka, jer se njenim korištenjem u organizam unose i potrebne količine
ovih materija. Međutim, da bi biljke, životinje ili čovjek mogli da koriste
vodu, vrste i količine ovih materija treba da se kreću u određenim
granicama. Pojedinim biljnim i životinjskim vrstama, kao i različitim
bakterijama i drugim mikroorganizmima, naročito čovjeku, potrebna je
voda određenog hemijskog sastava i određenih količina, u njoj prisutnih,
supstanci.

Hemijski sastav prirodnih voda nastaje kao rezultat interakcije vode sa

sredinom – mineralima, zemljištem i atmosferom, pri čemu se odvijaju
procesi rastvaranja jedinjenja, hemijske interakcije materija sa vodom i
vodenim rastvorima, biohemijske i koloidno-hemijske interakcije. Na
formiranje sastava površinskih, podzemnih i atmosferskih voda znatno
utječe i ljudska djelatnost.

119
 Tablica 2. Karakteristike površinskih i podzemnih voda

U zavisnosti od porijekla vodnog resursa, voda poprima pojedine

specifičnosti. Oborinska voda je nativno destilirana voda koja prolazom
kroz atmosferu kupi mikroorganizme, prašinu i ostala onečišćenja. Po
hemijskim karakteristikama, to su meke vode, jer nemaju otopljenih
mineralnih soli. Rijeke se po hemijskim osobinama karakterišu malom
mineralizacijom, brzom promjenom hemijskog sastava, rastvorenim
gasovima, kao i prisustvom suspendovanih materija. Podzemne vode tipa
kraških voda, po svom fizikalno-hemijskom sastavu, odraz su geološkog
sastava zemljišta. Podzemne vode temeljnice sadrže dosta otopljenih
mineralnih soli kao odraz dugotrajnog kontakta sa slojevima zemljišta
kroz koje je prošla. Koncentracija soli raste sa dubinom i starošću voda.
Ova vrsta vode može imati i željeza, mangana, ugljičnog dioksida,
metana, vodonik-sulfida, humusnih kiselina, amonijaka, itd., zavisno od
sastava tla u kojem se kreće.

120
Voda za piće je...
1) svaka voda, neprerađena ili prerađena, namijenjena za piće,
kuhanje, pripremu hrane ili za druge kućanske namjene, bez
obzira na njeno porijeklo i bez obzira isporučuje li se iz razvodne
mreže, rezervoara ili je u bocama ili spremnicima,
2) svaka voda koju subjekti u poslovanju s hranom upotrebljavaju za
proizvodnju, preradu, konzerviranje ili prodaju proizvoda ili tvari
namijenjenih za ljudsku upotrebu.

Kvalitet voda

Kvalitet voda determinišu fizičke, hemijske i mikrobiološke

karakteristike:
- Fizičke karakteristike: temperatura, boja, miris, okus, mutnoća,
suspendovane tvari.
- Hemijske karakteristike: neorganski minerali (katjoni-Ca, Mg, Na,
K, i anjoni-bikarbonati, hloridi, sulfati, nitrati, fluoridi, karbonati,
fosfati); pH, alkalitet i aciditet.
- Radiološke karakteristike.
- Mikrobiološke karaktreistike: bakterije, virusi i paraziti.

KONTAMINACIJA VODA

Promjene kvaliteta vode nastaju kao posljedica prirodnog hidrološkog

ciklusa kojima se obnavljaju zalihe vode, ali najveći utjecaj na promjenu
kvaliteta vode imaju ljudske djelatnosti na slivnom području zbog kojih u
vodu dolaze znatno veće količine pojedinih tvari kojih i inače ima u vodi,
ili tvari kojih prirodne vode ne sadržavaju, a opasne su i u malim
koncentracijama.

Kontaminacija voda je pogoršanje njene kvalitete prema prirodnom

stanju. Porast potrošnje vode kao posljedica povećanog standarda ljudi,
urbanizacije i industrijalizacije, dovela je do povećanja količine otpadnih
voda koje se ispuštaju u prirodne vodne sisteme, kao najčešće recipijente
otpadnih voda, koji i pored moći samoprečišćavanja, ne mogu prihvatiti
polutante bez ozbiljnijih posljedica zbog ugroženosti i poremećaja

121
prirodne ravnoteže, što za posljedicu ima intenzivno zagađivanje vodnih
resursa i gubitak kvalitetne vode. Mnogi od produkata ljudske aktivnosti
završavaju u vodi, dok drugi, izbačeni u zrak ili na tlo, opet na kraju,
završavaju u vodotocima. Uslijed toga, kvalitet prirodnih voda je vrlo
promjenjiv.

Zagađivači dospijevaju u hidrosferu (tekuće vode, jezera, mora, okeane,

podzemne vode) na nekoliko načina: zagađivači prisutni u atmosferi
mogu dospjeti na površinu vode precipitacijom i/ili padavinama,
zagađivači prisutni u zemljištu mogu dospjeti otplavljivanjem ili
spiranjem u podzemne i tekuće vode, otpadne vode iz industrijskih
pogona koje sadrže razne hemikalije i koje se direktno otpuštaju u
vodotokove, otpadne vode iz urbanih i ruralnih naselja, koje su zagađene
fekalijama, kao i hemikalijama iz domaćinstava i slično, a direktno se
izlivaju u vodotokove, direktnim izbacivanjem, odlaganjem raznih
radioaktivnih i neradioaktivnih, otrovnih otpada u mora i okeane,
zagađenje voda uslijed poljoprivredne aktivnosti: organske tvari,
gnojivo, vještačka đubriva, pesticidi, itd.

Polutanti u vodi za piće mogu biti različitog porijekla, redoslijeda

pojave, hemijskog sastava i vrste, i dijele se:
- prema vrsti: na fizičke (radioaktivna, termalno zagađenje),
hemijske i biološke;
- prema izvoru zagađenja: industrijske, urbane, ruralne, uslijed
poljoprivredne aktivnosti;
- prema redoslijedu pojave: primarne i sekundarne;
- hemijski: neorganska i organska jedinjenja, prirodna i sintetska;
- toksikološki: hranljivi sastojci bez toksičnog djelovanja, ali sa
drugim štetnim efektima, kao što su eutrofikacija; zatim
toksikanti koji izazivaju toksične efekte na organizmima vodenih
biljaka, životinja i čovjeka, i netoksične supstance koje mijenjaju
kvalitet vode; prema efektima na vodene organizme: direktni, koji
djeluju na žive organizme, i indirektni koji mijenjaju abiotske i
biotske uslove u vodenom mediju, pa on postaje nepogodan za
opstanak živog svijeta.

122
ORGANOLEPTIČKI ASPEKT

Koncentracije susptanci koje utječu na organoleptičke karakteristike

vode variraju zavisno od individualnih i lokalnih faktora, uključujući
kvalitet voda i razne socijalne, okolišne i kulturalne faktore. Još uvijek
nije poznat ukupan broj tih supstanci, jer ukus ili miris mogu detektovati
potrošači u nižim ili većim nivoima, zavisno od lokalnih i individualnih
okolnosti.

Ukus i miris mogu biti porijeklom od:

- prirodnih neorganskih i organskih hemijskih kontaminanata,
- bioloških izvora ili procesa (npr. akvatični mikroorganizmi),
- kontaminanata sintetskog porijekla,
- korozije,
- kao rezultat problema tokom tretmana vode (npr. hlorinacija),
- tokom skladištenja i distribucije vode kao rezultat mikrobiološke
aktivnosti.

Voda mora biti estetski prihvatljiva za potrošače, odgovarajućeg izgleda,

ukusa i mirisa. Neke supstance koje predstavljaju zabrinutost za zdravlje
mogu utjecati na izgled, miris i ukus vode. Koncentracije supstanci koje
utječu na organoleptičke karakteristike vode variraju zavisno od
individualnih i lokalnih faktora, uključujući kvalitet voda i razne
socijalne, okolišne i kulturalne faktore. Granične vrijednosti nisu
utvrđene za konstituente koji utječu na kvalitet vode jer nemaju direktne
povezanosti sa zdravljem ljudi. Još uvijek nije poznat ukupan broj tih
supstanci, jer ukus ili miris mogu detektovati potrošači u nižim ili većim
nivoima, zavisno od lokalnih i individualnih okolnosti.

Miris i ukus vode za piće mogu indicirati da je prisutna neka forma

polutanata ili ukazati na postojanje grešaka tokom tretmana ili
distribucije vode za piće. Također može indicirati prisustvo potencijalno
štetnih supstanci. Boja, mutnoća, partikularne materije i vidljivi
organizmi također mogu utjecati na potrošače, te povećati brigu o
kvaliteti i prihvatljivosti vodoizvorišta.

123
Postoje brojni različiti organizmi koji često nemaju javnozdravstveni
značaj, ali su nepoželjni jer proizvode miris i ukus:
- Actinomycetes i fungi
- Cyanobacteria i alge
- Beskičmenjaci
- Ferrobacillus

Hemijski faktori koji mogu promijeniti organoleptičke karakteristike

vode:
- Aluminij
- Amonijak (promjena mirisa)
- Hloramini (promjene okusa i mirisa)
- Hloridi (slan okus)
- Hlor (promjena okusa i mirisa)
- Hlorbenzeni
- Hlorfenoli
- Boja
- Bakar (boja i gorak okus)
- Rastvoreni kisik
- Ethylbenzen
- Tvrdoća
- Vodonik sulfid (miris na „pokvarena jaja“)
- Željezo (crvenkasto-smeđa boje vode, promjena okusa, mutnoća)
- Mangan (promjena okusa)
- Naftna ulja
- pH i korozija
- Natrij
- Stiren (slatkast miris)
- Sulfati (promjena okusa, laksativni efekat)
- Sintetski deterdženti
- Toluen (slatkast, opor miris)
- Ukupno rastvorene tvari
- Mutnoća (uzrokovana neorganskim ili organskim materijama ili
njihovom kombinacijom)
- Ksilen
- Cink (adstrigentan okus vode)

124
HEMIJSKA KONTAMINACIJA VODE ZA PIĆE

Hemijske zagađujuće materije jedan su od najvažnijih problema većine

zemalja. Oni su stalni nepoželjni pratioci tehničko-tehnološkog razvoja.
Različiti su izvori hemijske kontaminacije voda za piće: gradske i
industrijske otpadne vode, poljoprivredne aktivnosti, čvrst otpad,
prirodne geološke formacije, materijal koji se koristi za distribuciju vode
i materije koje nastaju tokom tretmana kondicioniranja vode za piće.
Svaka hemijska supstanca, proizvod koji uđe u okoliš, može imati štetan,
odnosno toksičan efekat na čovjeka. Smatra se da oko 25000 supstanci,
koje su u širokoj upotrebi, zagađuju vode na neki način, od kojih neke i u
tragovima. Hemijske supstance koje posebno zagađuju vodene sredine
mogu posjedovati sljedeće osobine: toksičnost u malim koncentracijama,
bioakumulativnost, perzistentnost i kancerogenost. Hemijske supstance
u vodi za piće mogu imati akutne i hronične efekte na osobe koje koriste
te vode. Akutni efekti obično nastaju unošenjem velikih količina
hemikalija i neposredno se uočavaju. Međutim, nivo hemikalija u vodi za
piće rijetko je dovoljan da uzrokuje akutne zdravstvene efekte. Zbog toga
su vjerovatniji hronični efekti koji nastaju ekspozicijom manjim
količinama hemikalija tokom dužeg vremenskog perioda.

Većina hemikalija u vodi za piće predstavlja brigu po zdravlje ljudi

uglavnom nakon produžene ekspozicije tokom godina, rjeđe mjesecima,
osim u slučaju nitrata. Promjene kvaliteta voda su progresivne, osim za
supstance koje se ispuštaju ili povremeno dospijevaju u površinska ili
podzemna izvorišta od npr. kontaminiranih odlagališta. Nekoliko
hemijskih kontaminanata pokazuje negativne efekte po zdravlje ljudi kao
posljedica prolongirane ekspozicije vodom za piće. Hemijski
kontaminanti u vodi za piće vode porijeklo iz različitih izvora, i
kategorizacija izvora hemijskih kontaminanata prikazana je na tablici 3.

125
 Tablica 3. Kategorizacija izvora hemijskih kontaminanata
Izvor Primjer izvora
Stijene, zemljište i geološke i klimatske
Prirodno prisutni
promjene; eutrofikacija voda
Rudarstvo i proizvođačka i procesna
Industrijski izvori i
industrija, kanalizacija, čvrsti otpad,
domaćintsva
propuštanje goriva
Fertilizatori, intenzivna animalna praksa i
Poljoprivredne aktivnosti
pesticidi
Tretman vode ili materijalu
Koagulanti, DBPs, materijali cjevovoda
u kontaktu s vodom za piće
Pesticidi koji se koriste u
Larvicidi koji se koriste u kontroli insekata
vodi za javnozdravstvene
vektora oboljenja
svrhe

Kategorije nisu uvijek strogo odvojene. Grupa npr. prirodno prisutnih

kontaminanata uključuje mnoge neorganske kontaminante koje su
nađene u vodi za piće kao posljedica otpuštanja iz stijena i zemljišta pod
utjecajem padavina. Poseban problem može predstavljati ako su u
pitanju područja sa okolišnim problemima, kao što su rudarska područja.

Amonijak je prisutan u prirodi kao posljedica metaboličkih,

agrikulturnih i industrijskih procesa, ili kao posljedica dezinfekcije
hloraminima. Upotrebljava se kao fertilizator, za proizvodnju stočne
hrane, vlakana, plastike, eksploziva, papira i gume, kao tečnost za
hlađenje u obradi metala, i kao početni produkt za mnoge komponente
koje sadrže azot. Amonijak i amonijačne soli upotrebljavaju se u
sredstvima za čišćenje i kao aditivi u hrani, dok se amonij-hlorid koristi
kao diuretik. Amonijak može biti prisutan u vodi kao rezultat
dezinfekcije vode hloraminima. Amonijak je prirodna komponenta
mnogih namirnica. Male količine dodaju se hrani kao regulatori kiselosti,
kao stabilizatori, za poboljšanje ukusa i kao pomoć pri fermentaciji. Ima
esencijalnu ulogu u regulaciji acidobaznog statusa i biosintezi purina,
pirimidina i esencijalnih aminokiselina. Oko 99% metabolički
produkovanog amonijaka apsorbira se u gastrointestinalnom traktu i
transportuje u jetru, te se inkorporira u ureu kao dio ciklusa uree.

126
Eksperimentima na laboratorijskim životinjama dokazano je da
kratkotrajno izlaganje većim koncentracijama amonijaka dovodi do
edema pluća, disfunkcije nervnog sistema, oštećenja bubrega, acidoze, i
povećanja krvnog pritiska. Dugotrajna izloženost manjim
koncentracijama dovodi do smanjenja koštane mase, smanjenja sadržaja
kalcija i snižavanja pH krvi. Takođe je uočeno da inhibira fetalni rast.
Nisu uočeni kancerogeni efekti.

Amonijak pokazuje toksične efekte na ljudsko zdravlje samo ako se unosi

u koncentracijama koje prevazilaze kapacitet detoksikacije u organizmu,
tako da amonij hlorid može uticati na acidobazni status, promjenu
tolerancije glukoze i smanjenje osjetljivosti tkiva na insulin. U
koncentracijama koje su uobičajene u vodama za piće, amonijak nema
direktnog uticaja na zdravlje ljudi. Značaj prisustva amonijaka je u tome
što je indikator fekalnog zagađenja, u koncentracijama iznad 0,2 mg/l
smanjuje efikasnost dezinfekcije, uzrokuje promjene ukusa i mirisa vode,
njegovo prisustvo rezultira formiranjem nitrita u distributivnom
sistemu, te smanjuje efikasnost filtera za uklanjanje mangana. Prirodni
nivoi amonijaka u podzemnim vodama obično su ispod 0,2 mg/l. Visoki
prirodni nivoi (iznad 3 mg/l) nađeni su u vodama koje potiču iz slojeva
bogatim huminskim supstancama ili željezo.

Nitrati i nitriti: u mnogim Evropskim zemljama, tokom zadnjih decenija,

koncentracije nitrata postepeno su se povećale. Povećana upotreba
vještačkih đubriva i neadekvatna dispozicija otpada (naročito sa farmi)
glavni su faktori odgovorni za progresivno povećanje nivoa nitrata u
podzemnim vodama tokom zadnjih dvadesetak godina. U Danskoj i
Holandiji koncentracija nitrata povećana je za 0,2-1,3 mg/l godišnje. U
Velikoj Britaniji uočeno je prosječno godišnje povećanje od 0,7 mg/l.
Prirodne koncentracije nitrata u podzemnim vodama obično iznose
nekoliko mg/l, zavisno od tipa zemljišta i geološke strukture. U USA,
prirodni nivoi ne prelaze 4-9 mg/l za nitrate i 0,3 mg/l za nitrite. Kao
rezultat agrikulturnih aktivnosti, koncentracije nitrata mogu dostići
ozbiljnih 1000 mg/l. Postoje područja sa prirodno visokim
koncentracijama nitrata u vodama. Procjenjuje se da u 15 Evropskih
zemalja procenat populacije izložene nivoima nitrata ispod 50 mg/l

127
kreće se od 0,5-10%, što čini oko 10 miliona ljudi. Prisustvo nitratnih
jednijenja u vodi za piće, kao znak intenzivne poljoprivredne aktivnosti
ili neadekvatne dispozicije ljudskog ili životinjskog otpada, problem je
prije svega ruralnih sredina u kojima se vodoopskrba odvija putem
nehigijenskih i nezaštićenih vodoizvorišta. Smatra se da individualna
vodoizvorišta u ruralnim područjima širom svijeta značajno doprinose
problemu nitratnog toksiciteta, i koncentracije nitrata u tim regijama
često prelaze 50 mg/l.

Nitrati i nitriti su joni prisutni u prirodi kao dio azotnog ciklusa. Nitrati
se upotrebljavaju uglavnom kao fertilizatori, kao oksidirajući agensi i u
proizvodnji eksploziva, a prečišćeni kalij nitrat u proizvodnji stakla.
Natrij nitrat se upotrebljava kao konzervans u hrani, naročito u preradi
mesa. Nitriti se ponekad dodaju hrani i mogu biti značajan rezervoar
nitrita. Nitrati mogu dospjeti u biljke tokom njihovog rasta i
upotrebljavati se u sintezi organskih azotnih komponenti. Višak nitrata
lako prelazi u podzemne vode. U aerobnim uslovima, nitrati se filtriraju u
velikim količinama u vodeni medij, jer je mali opseg njihove degradacije
ili denitrifikacije. Nitrati su normalna komponenta ljudske ishrane, i
smatra se da je hrana glavni izvor nitrata. Prosječan dnevni unos nitrata
putem hrane je između 40-100 mg/dan za odrasle muškarce, odnosno
0,3-2,6 mg/dan nitrita. Namirnice biljnog porijekla i konzervirano meso
glavni su izvor nitrata i nitrita u hrani, dok su male količine prisutne u
ribi i mliječnim proizvodima. Više od 85% prirodnih izvora nitrata nalazi
se u povrću. Sadržaj nitrata u biljnim namirnicama može biti posljedica
procesa u proizvodnji hrane, upotrebe fertilizatora, te uslova tokom
rasta, kao što su temperatura zemljišta i intenzitet svjetlosti. Nivo nitrita
u hrani obično je veoma nizak. Izuzetak čine namirnice biljnog porijekla
koje su oštećene, loše skladištene ili skladištene tokom dužeg
vremenskog perioda koji omogućavaju vrenje ili fermentaciju biljaka.
Nitriti prisutni u konzerviranom mesu mogu činiti 70% ukupnog
dnevnog unosa ovih supstanci, zavisno od mesa, te načina i tipa
konzerviranja mesa.

Polutanti iz zraka predstavljaju mali dio ukupne ekspozicije nitratima.

Povrće je glavni izvor nitrata ako koncentracije nitrata u vodi za piće ne

128
prelaze 10 mg/l. Ako nitrati u vodi za piće prelaze 50 mg/l, onda voda za
piće postaje glavni izvor unosa nitrata. Doprinos nitrata vodom za piće
obično je manji od 14%, najčešće oko 2-3% od ukupnog dnevnog unosa.
Ingestirani nitrati se lako i kompletno apsorbiraju u gornjim dijelovima
tankog crijeva. Nitriti se mogu apsorbovati direktno u želucu i tankom
crijevu. Dio ingestiranih nitrita reaguje sa gastričnim sadržajem prije
apsorpcije. Nitriti lako distribuiraju kroz tkiva. Oko 25% ingestiranih
nitrata aktivno se sekretuje preko pljuvačke, dio (oko 20%) redukuje se
u nitrite od strane oralne mikroflore. Nitrati i nitriti gutanjem ponovo
dolaze u želudac. Bakterijska redukcija nitrata moguća je i u drugim
dijelovima gastrointestinalnog trakta, ali nije uobičajena u želucu.
Izuzetak su osobe sa niskim aciditetom gastričnog soka, kao što su djeca
na vještačkoj ishrani, osobe čija je sekrecija hidrohlorne kiseline manja
od normalne, te osobe koje koriste antacide. Smatra se da se 20%
apsorbovanih nitrata kod odraslih redukuje u nitrite, dok se kod djece
80-100% apsorbovanih nitrata redukuje u nitrite. Apsorbovani nitriti
lako se oksidiraju u nitrate u krvi. Nitriti u cirkulaciji dovode do
oksidacije hemoglobina u methemoglobin: Fe2+ prisutno u hem grupi
oksidira se u Fe3+ formu u hemu, te zbog čvrste veze sa oksigenom nije
sposobno za njegov transport u tkiva. Nastala methemoglobinemija
uzrokom je cijanoze. Gastrointestinalne infekcije mogu povećati
ekskreciju nitrata kao rezultat uvećanje endogene (nebakterijske)
sinteze nitrata vjerovatno indukovane aktivacijom retikuloendotelnog
sistema. Uvećana endogena sinteza nitrata kod laboratorijskih životinja
indukovana je infektivnim i inflamatornim procesima, koji su takođe
uočeni i kod ljudi. Infekcije i nespecifične dijareje imaju ulogu u
povećanoj endogenoj sintezi nitrata.

Kratkotrajna ekspozicija visokim nivoima nitrita kod laboratorijskih

životinja dovodi do hipetrofije zone glomeruloze nadbubrežnih žlijezda,
povećanja nivoa methemoglobina, te su uočeni antitiroidni efekti od
strane nitrata. Dugotrajna ekspozicija niskim nivoima nitrata dovodi do
povećanja nivoa methemoglobina i histopatoloških promjena na plućima
i srcu. Vrlo visoke koncentracije nitrata dovode do reproduktivnih
oštećenja, a nitriti pokazuju fetotoksičnost. Nitriti su mutageni, uočene
su hromozomske aberacije nakon oralnog unosa nitrita, vezano za

129
endogene N-nitrozo komponente. Ekstremno visoki nivoi nitrita
povećavaju incidencu tumora, što je uočeno i pri niskom unosu nitrita
zbog endogenog stvaranja N-nitroso komponenti.

Methemoglobinemija: toksičnost nitrata kod ljudi potiče od njegove

konverzije u nitrite, koji oksidiraju dvovalentno željezo u trovalentnu
formu u hemoglobinu koji se pretvara u methemoglobin. Ovaj spoj nije
sposoban transportovati kiseonik što rezultira redukcijom njegovog
transporta u tkiva. Kod zdravih odraslih ljudi koncentracije
methemoglobina obično se kreću između 0,5 do 2%, a kod djece starosti
do tri mjeseca, i do 3%. Nivo methemoglobina do 10% nije udružen sa
signifikantnim kliničkim simptomima. Koncentracije iznad 10% mogu
uzrokovati plavičastu boju kože i usana (cijanoza), dok vrijednosti iznad
25% uzrokuju slabost, ubrzan puls i tahipneu. Smrt nastaje kada
vrijednosti methemoglobina pređu 50-60%. Hemoglobin kod mlađe
djece je više osjetljiv na formiranje methemoglobina u odnosu na stariju
djecu i odrasle. Ova velika osjetljivost potiče od velike proporcije
fetalnog hemoglobina prisutnog u krvi ove populacije. Fetalni
hemoglobin se lakše oksidira u methemoglobin. Takođe, postoji deficit
methemoglobin-reduktaze koja je odgovorna za redukciju
methemoglobina ponovo u hemoglobin. To uzrokuje da iste doze nitrita
uzrokuju stvaranje više methemoglobina kod mlađe djece nego kod
starije djece i odraslih. Ova populacija pokazuje veći rizik zbog relativno
većeg unosa nitrata, a u izvjesnim stanjima nastaje veća redukcija nitrata
u nitrite od strane gastričnih bakterija. Visoka redukcija nitrata u nitrite
pojavljuje se i u slučaju gastrointestinalnih infekcija. Druge skupine koje
pokazuju visoku osjetljivost na formiranje methemoglobina su trudnice i
ljudi sa deficitom glukozo-6-fosfat dehidrogenaze. Većina slučajeva
infantilne methemoglobinemije iz literature nastajala je izlaganjem
nitratima iz vode za piće u koncentracijama >20 mg/l, a koja se
upotrebljavala za pripremu vještačke hrane. Slučajevi pri kojima su
registrovani nivoi između 11-20 mg/l obično su bili udruženi sa
pratećom bakteriološkom kontaminacijom vode za piće.

Slučajevi methemoglobinemije kod odraslih nastali su konzumiranjem

visokih doza nitrata akcidentalno ili tokom medicinskog tretmana.

130
Nekoliko slučajeva methemoglobinemije registrovano je i kod starije
djece, ali je zaključeno da su starija djeca manje osjetljiva na negativne
efekte nitrata.

Kod djece starosti do tri mjeseca konverzija nitrata u nitrite i formiranje

methemoglobina je visoka. Gastrointestinalni poremećaji imaju
presudnu ulogu, redukcija nitrata u nitrite u želucu povećana je od
strane bakterija kojima pogoduje visok pH gastričnog soka. Toksični
efekti inducirani su nižim dozama nitrata u odnosu na odrasle. Većina
registriranih kliničkih slučajeva (97,7%) kod ove populacije, nastajala je
pri koncentracijama nitrata u vodi za piće između 44,3-88,6 mg/l ili
većim. Također, većina slučajeva infantilne methemoglobinemije opisane
u literaturi nastajala je nakon konzumiranja vode privatnih i često
bakteriološki kontaminiranih izvorišta.

Drugi negativni zdravstveni efekti: postoji povećan rizik od oštećenja

djece čije su majke konzumirale podzemne vode koje su sadržavale
između 5 i 15 mg/l nitrata. Visok nivo nitrata u vodi za piće može dovesti
do niza reproduktivnih i razvojnih poremećaja, genotoksičnih efekata
kod izložene djece. Nitrati iz vode za piće mogu biti prekursori toksičnih
supstanci koje oštećuju pankreas, te dovesti do dijabetesa u dječijem
uzrastu, kao i do kongenitalnih malformacija. Nizom studija dokazano je
da su neorganski nitrati iz vode za piće jasan faktor u nastanku
endemske gušavosti. Ako postoji nutricijski jodni deficit, efekti nitrata na
funkciju štitne žlijezde jače su izraženi. Istraživanja su dokazala da jači
efekat na funkciju štitne žlijezde imaju nitrati iz vode za piće u odnosu na
nitrate iz hrane. Razlika potječe od razlike u kinetici nitrata nakon
njihove ingestije, što i uzrokuje različite tiroidne efekte.

Kancerogenost: nitriti u ljudskom želucu mogu formirati N-nitroso

komponente. Mnogi od tih komponenti kancerogeni su za većinu
testiranih laboratorijskih životinja. Uočena je moguća veza između
visokog unosa nitrata i gastričnog i/ili ezofagealnog kancera. Dokazan je
povećani rizik od nastanka gastričnog karcinoma u stanjima smanjenog
aciditeta gastričnog soka udruženog sa endogenim formiranjem
N-nitroso komponenti. Visok nivo N-nitroso komponenti, kao i visok nivo

131
nitrata, nađen je kod osoba sa ahlorhidrijom, koji se smatraju naročito
rizičnom skupinom za razvoj karcinoma želuca vezano za nitrate i nitrite.

Mangan: anaerobne podzemne vode često sadrže visoke nivoe

rastvorenog mangana. Mangan se može adsorbovati unutar tla, zavisno
od organskog sastava. Sposobnost bioakumulacije je niska, tako da
povećanje njegove količine u namirnicama nije signifikantno. Mangan se
u znatnoj količini nalazi u zemljinoj kori i obično je zajedno sa željezom.
Upotrebljava se u proizvodnji željeza, čelika, akumulatora, stakla i
sredstava za paljenje. Kalijum permanganat (KMnO4) koristi se kao
oksidans za čišćenje, bijeljenje i u dezinfekcionim procesima. Mangan se
u industriji koristi i za dobijanje raznih vrsta legura, dok se soli mangana
koriste u medicini i metalurgiji. Prosječne vrijednosti mangana u vodi
koje se koriste za piće kreću se od 0,004-0,03 mg/l, mada mogu biti i
veće: 0,008-0,06 mg/l. Visok nivo mangana u vodi za piće posljedica je
industrijskog zagađenja.

Mangan je detektovan u mliječnim proizvodima u niskim nivoima, dok su

nivoi u mesu, ribi i jajima nešto veći. Vrlo visoke vrijednosti mangana su
u povrću, žitaricama i cerealijama, lješnicima, i čaju. Najveća ekspozicija
manganom obično je putem hrane. Odrasle osobe konzumiraju između
2-20 mg mangana dnevno putem hrane, naročito ako dominira
vegetarijanska ishrana. Za normalne fiziološke funkcije kod odraslih
potreban je unos između 2-5 mg mangana dnevno. Djeca u prvih šest
mjeseci života konzumiraju između 2,5-25 µg mangana na kg tjelesne
težine dnevno. Mangan koji se unosi putem vode za piće obično je niži od
unosa hranom, i čini 20% unosa. Prema mnogim navodima iz literature,
unos mangana putem vode za piće može biti i znatno veći. Konzumiranje
mineralnih voda može signifikantno uvećati ukupan unos mangana.

Apsorpcija mangana kroz gastrointestinalni trakt regulisana je od strane

fizioloških procesa koji održavaju normalnu homeostazu mangana. Oko
3-8% ingestirane doze se apsorbuje, dok je apsorpcija uvećana kod djece.
Ishrana deficitna željezom povećava apsorpciju željeza i mangana. Mnogi
konstituenti vegetarijanske dijete (tanini, oksalati, fitati, vlakna)
inhibiraju apsorpciju mangana, vjerovatno formiranjem nerastvorljivih

132
kompleksa. Visok unos kalcija i fosfora putem hrane smanjuje apsorpciju
mangana, dok ga unos kalija povećava. Mangana ima u svim tkivima
organizma naročito u jetri, bubrezima, pankreasu i nadbubrežnim
žlijezdama. Ima sposobnost bioakumulacije u mozgu laboratorijskih
životinja i djece. Detektovan je i u kosi ljudi koji žive u područjima sa
prirodno visokim koncentracijama mangana u zemljištu i vodama.

Kratkotrajna izlaganja visokim koncentracijama mangana ima za

posljedicu oštećenje centralnog nervnog sistema. Uočeni su i efekti
dugotrajnog unosa manjih koncentracija mangana u smislu smanjenja
sinteze hemoglobina, efekata na nivo biogenih amina i aktivnosti
dopamin β-hidroxylase i monoamin oksidaze u mozgu laboratorijskih
životinja. Ingestija mangana može dovesti do reproduktivnih
poremećaja. Studije procjene uticaja mangana na pojavu karcinoma su
različite, postoje podaci o kancerogenosti mangana, dok je sve više
studija u posljednje vrijeme koje dokazuju da mangan ima
antikancerogeni efekat.

Mangan je ubikvitaran element, esencijalan za brojne fiziološke funkcije

kod čovjeka i drugih živih organizama. Sastojak je enzima piruvat
karboksilaze i superoksid dismutaze, kofaktor je brojnih enzimskih
sistema i ima ulogu u flavoproteinskoj funkciji i sintezi sulfat
mukopolisaharidaze, holesterola i hemoglobina. Aktivator je hidrolaza,
kinaza, dekarboksilaza i transferaza, te tri metaloenzima: arginaze,
piruvat karboksilaze i mitohondrijalne superoksid dismutaze. Zbog svoje
ubikvitarnosti u prirodi i prisustva u prehrambenim namirnicama,
mangan deficitna stanja nisu zabilježena u općoj populaciji, dok je
suboptimalni status mangana uočen. Nizak nivo serumskog mangana
vezuje se za određena bolesna stanja: epilepsiju, insuficijenciju
egzokrinog pankreasa, multiplu sklerozu, kataraktu i osteoporozu.
Urođene greške metabolizma (fenilketonurija) mogu biti udružene sa
lošim manganskim statusom. Pri mangan-deficitnom sindromu kod ljudi
uočeni su anemija, promjene na kostima kod djece, kao i lupus
eritematosus. Suboptimalni manganski status može biti problem kod
preterminske novorođenčadi zbog dodavanja kalcija koji je poznat kao
inhibitor apsorpcije mangana. S obzirom na neophodnost mangana za

133
adekvatnu koštanu mineralizaciju, insuficijentna apsorpcija mangana
kod preterminske novorođenčadi može doprinijeti lošem koštanom
rastu.

Kada je u pitanju toksičnost, mangan se smatra manje toksičnim

elementom, naročito pri oralnom unosu. Ingestirani mangan rjeđe je
udružen sa toksičnošću u odnosu na inhalirani. Tokom 1941. godine
sprovedena je prva epidemiološka studija u Japanu o toksikološkom
odgovoru kod ljudi koji su konzumirali velike količine mangana vodom
za piće. Opisani simptomi uključivali su letargiju, povećan mišićni tonus i
mentalna oštećenja, sa izraženijim simptomima kod starijih. Prosječna
koncentracija mangana u vodi za piće bila je 28 mg/l. Unos mangana, u
inače sigurnim koncentracijama, predstavlja opasnost za osobe sa
oštećenom jetrom. Dugotrajna konzumacija vode za piće koja sadrži oko
2 mg/l mangana ima dokazane negativne zdravstvene efekte.
Kombinacija kofaktora, kao što su konzumiranje alkohola ili drugih
hemijskih supstanci uz nepovoljne psihosocijalne faktore, uz blažu
intoksikaciju manganom, može dovesti do poremećaja ponašanja. Visok
nivo mangana u okolišu uz visok unos alkohola, anemiju i deficit cinka i
bitnih vitamina u ishrani, kofaktori su u mogućem nastanku intoksikacije
manganom. Novorođenčad pokazuju povećan rizik od intoksikacije
manganom zbog smanjene sposobnosti ekskrecije apsorbovanog
mangana. Ekscesni mangan može biti problem i kod djece sa lošim
statusom željeza, jer je poznato da je u takvom statusu povećana
apsorpcija mangana. Djeca koja su na vještačkoj ishrani često
konzumiraju veće nivoe mangana u odnosu na djecu na prirodnoj
ishrani. Mangan u majčinom mlijeku je u trovalentnoj formi vezan za
laktoferin, glavni protein za vezanje željeza. Laktoferin receptori su
locirani na četkastoj membrani epitelnih ćelija cijelom dužinom tankog
crijeva, koji dozvoljavaju regulaciju unosa mangana. U vještačkoj ishrani
(mlijeku) mangan je u dvovalentnoj formi čija apsorpcija kroz
gastrointestinalni trakt nije regulirana laktoferin receptorima. Uočena je
signifikantna razlika u nivou mangana u kosi novorođenčadi na
vještačkoj ishrani u odnosu na novorođenčad na prirodnoj ishrani.
Humano mlijeko ima relativno nizak nivo mangana u odnosu na vještački
pripremljeno mlijeko. Ispitivanja koncentracija mangana u kosi djece sa

134
smetnjama u učenju, bile su signifikatno veće u odnosu na zdravu djecu.
Apsorbovani mangan kod djece daleko brže prolazi krvno-moždanu
barijeru, što objašnjava negativne neurološke efekte ove starosne
skupine. Efekti su ireverzibilni i često se manifestiraju tek mnogo godina
nakon ekspozicije.

Determinisan je prosječan i adekvatan dnevni dijetarni unos mangana

između 2-5 mg dnevno za odrasle, jer je za ekvilibrij ili pozitivan balans
potreban unos od najmanje 2,5 mg mangana dnevno i više, dok granični
sigurni unos ima vrijednost od 10 mg dnevno. Neki nutricionisti
smatraju da je taj nivo unosa mangana nizak, pa se predlaže unos od 3,5-
7 mg dnevno za odrasle. Takav veći unos preporučen je zbog promjena u
načinu ishrane tokom zadnjih godina sa velikim udjelom mesa i
rafiniranih namirnica u odnosu na nizak unos žitarica, što rezultira
dijetarnim promjenama u smislu nižeg unosa mangana. Uslijed toga,
mnogi ljudi imaju suboptimalni status mangana. Dokazano je da je
bioraspoloživost mangana iz vode za piće bolja u odnosu na mangan iz
hrane.

Sulfati se mogu naći u vodi u okolini rudnika i topionica, industrijskih

postrojenja za obradu pulpe, papira i tekstila. Pojavljuju se u prirodnim
vodama u širokom opsegu koncentracija. Sulfati i sulfatna kiselina
upotrebljavaju se u proizvodnji fertlizatora, hemikalija, papira, sapuna,
stakla, tekstila, fungicida, insekticida i emetika. Koriste se i kao aditivi u
proizvodnji životnih namirnica. Aluminij sulfat koristi se kao koagulant u
procesu kondicioniranja vode za piće. Bakar sulfat se koristi za
uklanjanje algi u vodoopskrbnim objektima. Procjenjuje se da je
prosječan dnevni unos sulfata porijeklom iz zraka od 0,02-0,63 mg.
Nema dovoljno podataka o sadržaju sulfata u namirnicama. Sulfati se
koriste kao aditivi u prehrambenoj industriji, što može povećati njihov
sadržaj u namirnicama. U područjima sa prirodno visokim nivoima
sulfata u vodama, voda za piće može postati primarnim izvorom unosa.
Sulfati se u prirodnim vodama pojavljuju u širokom opsegu
koncentracija. Procjenjuje se da se dnevno putem vode, hrane i zraka u
organizam unese oko 500 mg sulfata, s tim što je hrana glavni izvor Kada

135
je u pitanju unos sulfata putem vode za piće, postoje velike geografske
varijacije koje utječu na taj dio njihovog unosa.

Kratkotrajno izlaganje visokim nivoima sulfata ima utjecaj na

gastrointestinalnu funkciju u smislu nastanka dijareje. Sulfati su jedan od
najmanje toksičnih anjona. Dovode do gastrointestinalne iritacije, tako
da ingestijom velikih količina sulfata može nastati dijareja. Voda koja
sadrži više od 600 mg/l sulfata ima laksativno dejstvo na čovjeka.
Prisustvo sulfata u vodi za piće utječe na promjenu ukusa vode, obično u
koncentracijama preko 250 mg/l. Centar za kontrolu i prevenciju bolesti
- CDC i Američka agencija za zaštitu okoline - EPA sproveli su veliku
studiju utjecaja visokih nivoa sulfata iz vode za piće na pojavu osmotske
dijareje kod osjetljive grupacije koju čine djeca i tzv. tranzitna populacija
(putnici, turisti, studenti), pri čemu je utvrđena pojava dijareje pri
koncentracijama od 800 mg/l i 1200 mg/l, a bilo je registrirano i
nekoliko slučajeva dijareje i pri koncentracijama od 250 mg/l.

Hloridi se u prirodi nalaze u tlu i vodama. Hloridni jon je vrlo mobilan i

može se transportirati na velike udaljenosti. Hloridi, prisutni u
površinskim i podzemnim vodama, mogu biti prirodnog ili antropogenog
porijekla (neadekvatna dispozicija otpada, blizina mora i okeana,
upotreba anorganskih fertilizatora, deponije, efluenti septičkih jama,
animalni otpad, industrijski efluenti, i dr.). Natrij hlorid se upotrebljava
za proizvodnju industrijskih hemikalija, kao što su kaustična soda,
hlorini, natrij hlorit i natrij hipohlorit. Kalij hlorid se upotrebljava za
proizvodnju fertilizatora. Hloridi se u organizam unose hranom i vodom,
dok je unos zrakom zanemarljiv. Hloridi prisutni u namirnicama obično
su ispod 0,36 mg/g. Nivo hlorida u nekontaminiranim vodama često je
ispod 10 mg/l, a ponekad i ispod 1 mg/l. Unos putem vode za piće čini
0,33-1,6% od ukupnog dnevnog unosa. Kratkotrajni efekti nakon unosa
velikih količina hlorida rezultiraju pojavom hipertenzije kod
eksperimentalnih životinja. Toksičnost hlorida nije uočena kod ljudi,
osim u slučajevima oštećenja metabolizma natrij hlorida. Zdrave
individue tolerišu unos velikih količina hlorida. Malo se zna o efektima
prolongiranog unosa hlorida. Kao i kod eksperimentalnih životinja,

136
hipertenzija udružena sa unosom natrij hlorida vezuje se za natrij, a ne
za hloridni jon.

Tvrdoća vode, kalcij i magnezij: glavni izvor tvrdoće vode su

rastvoreni polivalentni joni koji se u njoj pojavljuju kao posljedica
kontakta vode sa sedimentom i otapanjem navedenih katjona. Kalcij i
magnezij, dva osnovna jona, prisutni su u naslagama stijena i krečnjaka.
Ima ih u različitim oblicima u industrijskim produktima i hrani. Manji
doprinos ukupnoj tvrdoći daju drugi polivalentni joni: aluminij, berilij,
željezo, mangan, stroncij i cink. Veličinu tvrdoće vode pretežno
karakterišu joni kalcija i magnezija. Jedinica za mjerenje tvrdoće je
njemački stepen tvrdoće (0dH), koji predstavlja 1 mg CaO na litar vode
(tablica 4).

Tablica 4. Kategorizacija voda u klase (prema Kluth-u)

Klasa voda 0dH
vrlo meke vode 0-4
meke vode 4-8
umjereno tvrde 8-12
dosta tvrde 12-18
tvrde 18-30
vrlo tvrde >30

Prema sadržaju CaCO3/l, vode se mogu također podijeliti u klase (tablica

5).

Tablica 5. Kategorizacija voda u klase (prema Train-u)

Klasa voda Koncentracija CaCO3 u mg/l
meke 0-75
umjereno tvrde 75-150
tvrde 150-300
vrlo tvrde >300

Vode u prirodi obično sadrže oko 100 mg/l kalcija, dok su koncentracije
preko 200 mg/l rijetke. Soli magnezija koje su rastvorene, u vodama u
prirodi su obično u koncentracijama do 10 mg/l, dok su koncentracije
preko 100 mg/l rijetke, i obično je kalcijumova tvrdoća predominatna.
U vodi za piće, tvrdoća je obično od 10-500 mg/l CaCO3 (0,6-27,9 0dH).

137
Sve vrste životnih namirnica sadrže kalcij i magnezij, tako da je dijetarni
unos primarni. Uobičajenom ishranom unosi se oko 1000 mg kalcija i
200-400 mg magnezija dnevno. Mliječni proizvodi su naročito bogati
kalcijem, dok je magnezij uglavnom prisutan u mesu i namirnicama
biljnog porijekla. Putem hrane dnevno se unese preko 80% kalcija i
magnezija. Od toga, oko 30% kalcija unesenog hranom se apsorbuje. Oko
40-50% magnezija iz vode za piće se apsorbuje, u poređenju sa samo
33% apsorbovanog magnezija iz hrane. Doprinos unosa kalcija i
magnezija vodom za piće kreće se između 5-20%. Dokazano je da kalcij i
magnezij iz tvrde vode pokazuju daleko bolju bioraspoloživost iz vode u
odnosu na kalcij i magnezij porijeklom iz hrane.

Dosadašnje epidemiološke studije objavljene širom svijeta dokazale su

da tvrdoća vode nema negativnih zdravstvenih efekata, nego da ima
zaštitni efekat u odnosu na niz oboljenja i poremećaja.

Kardiovaskularne bolesti: u većini epidemioloških studija dokazana je

veza između tvrdoće vode i kardiovaskularnih bolesti. Prvi koji je uočio
zaštitni efekat tvrdoće vode u odnosu na kardiovaskularni sistem bio je
Kobayashi 1957. godine. Dokazano je da umjereno uvećanje unosa
kalcija snižava nivo holesterola, dok magnezij sprečava formiranje
lipidnih depozita na zidovima arterija, te ima antikoagulantne
sposobnosti. Pretpostavlja se da je to jedan od načina na koji ovi
elementi štite kardiovaskularni sistem od oboljenja. Signifikantnu
povezanost podržavaju i poznate činjenice da je magnezij jedan od
aktivatora enzimskih sistema i esencijalan za permeabilitet ćelijskih
membrana i neuromuskulranu razdražljivost. Deficit magnezija indukuje
arterijski spazam, što je dokazano eksperimentima na laboratorijskim
životinjama. Hipomagnezijemija učestvuje u patogenezi koronarne
ateroskleroze ili akutne tromboze. Pretpostavlja se da meka voda
prenosi toksične elemente iz cijevi ili tla u vodoopskrbni sistem,
vjerovatno zbog hemijskog sastava. Oštećenje kardiovaskularnog
sistema vjerovatno nastaje toksičnim efektima olova ili kadmija iz mekih
voda ili je u pitanju zaštitni efekat kalcija i magnezija iz vode za piće
prema kardiovaskularnom sistemu. Većina epidemioloških studija
sprovedena je u USA, Velikoj Britaniji, Kanadi, Švedskoj i Australiji, pri

138
čemu je dokazana veza između tvrdoće vode i kardiovaskularnih
poremećaja. Poznate su geografske varijacije u stopama smrtnosti od
kardiovaskularnih bolesti vezano za tvrdoću vode u različitim regijama
svijeta, što su potvrdila brojna istraživanja. Uloga magnezija iz vode za
piće bila je predmetom brojnih studija u kojima je utvrđeno da je
mortalitet od kardiovaskularnih bolesti niži u krajevima koji prirodno
imaju visok nivo magnezija u vodi za piće. Dokazano je da je magnezij iz
vode za piće važan u prevenciji akutnog infarkta miokarda.

Drugi zdravstveni efekti: moguća je pojava kongenitalnih malformacija,

naročito anencefalije u područjima sa prirodno mekim vodama. Dokazan
je signifikantan negativni odnos između tvrdoće vode i mortaliteta od
karcinoma gastrointestinalnog trakta.

Na osnovu brojnih epidemioloških studija i dokazanog zaštitnog efekta,

date su preporučene vrijednosti ovih elemenata u vodi za piće, za koje se
zna da imaju povoljan zdravstveni efekat na čovjeka. WHO preporučuje
da se voda koja se koristi za piće i pripremanje hrane ne podvrgava
procesu omekšavanja. Smatra se da voda sa tvrdoćom ispod 75 mg/l
CaCO3 ima negativan efekat na mineralni balans. Prema brojnim
epidemiološkim istraživanjima preporučuje se da koncentracija kalcija
bude iznad 70 mg/l, koncentracije magnezija iznad 8 mg/l, a idealna
tvrdoća 170 mg/l CaCO3 kada su u pitanju efekti na kardiovaskularni
sistem. U smislu zaštitnih efekata u odnosu na karcinome
gastrointestinalnog trakta, preporučuje se da koncentracije kalcija u vodi
za piće budu iznad 40,9 mg/l.

MIKROBIOLOŠKA KONTAMINACIJA VODE ZA PIĆE

Voda može biti kontaminirana velikim brojem mikroorganizama koji u

nju mogu dospjeti iz zraka, tla, sa biljaka, a najčešće iz ekskreta humanog
ili animalnog porijekla. Mikroorganizmi koji se mogu prenijeti putem
vode su bakterije, virusi, protozoe, spirohete i helminti. Voda koja se
koristi za piće ne smije sadržavati patogene mikroorganizme ili neku od
bakterija indikatora fekalnog zagađenja.

139
 Slika 4. Načini prenosa mikroorganizama

Bakterije u vodi za piće

Najčešće bakterije koje se mogu prenijeti putem vode su bakterije

rodova E. coli, Salmonella spp., Vibrio cholerae, Yersinia enterocolitica,
Campilobacter jejuni, Campilobacter coli, i dr.

Escherichia coli može se smatrati potencijalnim uzročnikom bolesti

svakog organa, a najčešće urogenitalnog trakta. Često uzrokuje prolive
kod male djece, a nerijetko i septikemiju, upale pluća i meningitis. E. coli
se redovno nalazi u crijevima kao komenzal ili kao saprofit. Unutar
normalne flore debelog crijeva E. coli se nalazi približno u koncentraciji
108 na svaki gram stolice. U vodi može živjeti sedmicama, a u
kontaminiranim životnim namirnicama brzo se množi. Nekoliko dana
nakon rođenja čovjeka oportunistički sojevi E. coli naseljavaju
intestinalni trakt i tu se zadržavaju do kraja života kao dio normalne
flore, korisne za život čovjeka. Zbog stalnog prisustva u digestivnom
traktu, uzima se kao glavni indikator fekalnog zagađenja vode.
Konzumiranje hrane pripremljene na nehigijenski način, kao i
konzumiranjem vode kontaminirane patogenim sojevima E. coli, može
dovesti do pojave crijevnih bolesti, koje mogu poprimiti epidemijski

140
karakter. E. coli uzrokuje infekcije urinarnog trakta, žučne kese, a može
izazvati sepsu i meningitis. Enteropatogen, enteroinvazivne,
enterotoksične i enterohemoragične E. coli izazivaju akutnu dijareju,
osobito kod djece. Pojedini sojevi imaju sposobnost prodora u epitel
crijeva, pa izazivaju simptome kolitisa. Zbog stalnog prisustva u
digestivnom traktu E. coli se koristi kao glavni indikator fekalnog
zagađenja vode.
Salmonellae su patogeni mikroorganizmi koji uzrokuju tri glavna tipa
oboljenja kod ljudi: enteralne groznice, septikemije i gastrointestinalna
oboljenja. Izvor infekcije, osim hrane, može biti i voda za piće
kontaminirana fekalijama kliconoša, što može dovesti i do pojave
epidemija. Salmonele su osjetjive na svjetlo i sušenja, a u hrani,
smrznutoj zemlji i septičkim jamama mogu živjeti mjesecima. U Evropi
najčešće izolovana je S. typhi murium i S. enteritidis. Smatra se da je rod
Salmonela jedan od glavnih uzroka bolesti koje se prenose hranom i
vodom širom svijeta. Osim S. enteritidis koja je najčešće izolirana,
dokazana je i pojava infekcija izazvanih S. ohio koja je izolovana iz vode
za piće i stolica oboljelih. S. typhi abdominalis uzročnik je trbušnog tifusa,
tipične fekalno-oralne infekcije koja se javlja sporadično ili u vidu većih
epidemija, obično hidričnih, a u nekim krajevima je i endemičan. U našim
krajevima ovo oboljenje je nekad zauzimalo važno mjesto u infektivnoj
patologiji. Incidenca obolijevanja od ove bolesti odgovara stepenu
civilizacije jedne zemlje. Nedostatak kontrole higijenske ispravnosti
životnih namirnica i konzumiranje povrća zalivenog kontaminiranom
vodom, može biti uzrokom oboljenja, a najčešće nastaje konzumiranjem
kontaminirane vode. S. paratyphi A i C izaziva paratifus čija je
epidemiologija slična epidemiologiji trbušnog tifusa.

Rod Shigella čine četiri grupe, i to: grupa A (predstavnik S. dysenteriae),

grupa B (predstavnik S. flexneri), grupa C (predstavnik S. boydii) i grupa
D (predstavnik S. sonnei), a izazivaju bolesti koje se nazivaju šigelozama.
Šigeloze su kosmopolitske bolesti, a prenose se hranom, vodom ili
kontaktom, i mogu se javljati sporadično ili u vidu hidričnih epidemija.
Osjetljivost i otpornost nije kod svih šigela podjednaka, tako da je
Shigella sonnei najotpornija. U mlijeku i mliječnim proizvodima prežive
osam sati, a na voću i povrću nešto duže.

141
Vibrio cholerae isključivo je čovjekov parazit koji dospijeva u probavni
trakt kontaminiranom vodom ili hranom, i izaziva koleru. Najveća
endemska žarišta kolere nalaze se u Indiji i Bangladešu. Širenje bolesti
zna poprimiti i pandemijski karakter, tako da je dosad registrovano čak
sedam pandemija. Ovo oboljenje javlja se u zemljama niskog životnog i
higijenskog standarda, naročito tamo gdje nije riješeno pitanje pijaće
vode i dispozicije otpada. Ove bolesti nema u našim krajevima, ali su
mogući importovani slučajevi.

Yersinia enterocolitica je ubikvitarna bakterija koja se često nalazi u

stolici životinja i oboljelih ljudi. Klice ulaze u ljudski organizam putem
kontaminirane hrane ili vode. Češće obolijevaju mlađa djeca i
adolescenti.

Rod Campilobacter može se naći u kontaminiranoj hrani i vodi. Značajnu

ulogu kod infekcija ljudi ima ingestija kontaminirane hrane, naročito
nepasteriziranog mlijeka, kao i kontaminirane vode. Infekcije izazvane
ovim sojevima uzrokuju patogena stanja koja mogu dovesti i do smrti
pacijenta, i to respiratorne i vaskularne infekcije, kao i infekcije
probavnog i nervnog sistema.
Francisella tularensis izaziva tularemiju, zoonozu koja nastaje kontaktom
sa oboljelim životinjama i njenim sirovim prerađevinama, a može nastati
i preko kontaminirane vode, pri čemu uzročnici ulaze u organizam preko
nosa i sluznica.

Legionella pneumophila uzrokuje akutno infektivno oboljenje

legionarsku bolest – Legionellosis. Ova bakterija u vanjskoj sredini
uglavnom se nalazi u prirodnim vodama, vodovodima, grejnim
instalacijama, bazenima i jezerima. Lako se razmnožava u toploj vodi
koja raspršena u vidu aerosola dospijeva u disajne puteve.

Bakterije oportunisti prisutni u vodi za piće, kao što su bakterije rodova

Pseudomonas, Acinetobacter, Moraxella, Aeromonas, Citrobacter, Proteus,
Xanthomonas, Flavobacterium, Klebsiella, Serratia i spororastuće («slow-
growing») mikobakterije mogu biti uzrokom infekcija. Snižene su
patogenosti i uzrokuju oportunističke infekcije kod osoba sniženog ili

142
oštećenog imuniteta, kao što su stare osobe, djeca, osobe sa ozbiljnim i
opsežnim opekotinama, osobe pod imunosupresivnom terapijom ili sa
AIDS-om.

Rod Pseudomonas obuhvata veliki broj vrsta, od kojih najveće

medicinsko značenje imaju Pseudomonas aeruginosa, Pseudomonas
pseudomallei i Pseudomonas mallei. Vrste roda Pseudomonas nalaze se u
zemlji i otpadnim vodama. Pseudomonas aerugionosa nalazi se u zemlji i
vodama zagađenim organskim materijama. U pitanju je ubikvitarna
bakterija koja se u velikim količinama može naći u hrani, naročito u
biljkama, dok je u vodi ima nešto manje. Hemoragične i nekrotične lezije
oboljelih povezane su s infekcijama kože i unutrašnjih organa.

Rod Acinetobacter čine bakterije koje se relativno često nalaze na koži

osoblja u bolnicama. Ubikvitarne su i mogu se izolovati iz kontaminirane
vode za piće. Infekcija ovom bakterijom može dovesti do septikemije
praćene upalom moždanih ovojnica, apscesom u mozgu i plućima.
Pojedini sojevi često izazivaju i infekcije mokraćnih puteva. Mnogi sojevi
su izolovani kod pacijenata koji su bili pod imunosupresivnom terapijom,
kod prerano rođene djece i pacijenata sa neoplazmama.

Rod Citrobacter obuhvata tri vrste: C. freundii, C. diversus i C.

amalonaticus. Citrobacter freundii nađen je u zemlji, vodi i hrani. Izolovan
je kod infekcija mokraćnog sistema i krvi tokom septikemije, u gnojnim
ranama i sputumu. Citrobacter diversus izolovan je iz fecesa, sputuma,
ždrijela, rana i likvora. Citrobacter amalonaticus uslovno je patogen za
čovjeka.

Rod Klebsiella čine sljedeće vrste: Klebsiella pneumoniae, Klebsiella

oxytoca, Klebsiella terrigena i Klebsiella planticola. Klebsiella pneumonie s.
enteritidis nalazi se u zemlji i vodama kontaminiranim organskim
materijama. Može biti uzrokom oportunističkih infekcija.

Rod Proteus čine: Proteus vulgaris, Proteus mirabilis i Proteus

myxofaciensis. Pomenute vrste veoma su rasprostranjene u prirodi,
pogotovo na mjestima razlaganja organskih materija. Slobodno žive u

143
zemlji i otpadnim vodama, a ima ih i u stolici. Najčešće uzrokuju infekcije
mokraćnog sistema tokom koje može doći do bakterijemije.

Streptococcus faecalis spada u Streptokoke serološke grupe D

(enterokoke). U pitanju su oportunistički gram-pozitivni mikroorganizmi
koji pod određenim uslovima mogu postati patogeni. Žive u
intestinalnom traktu toplokrvnih i hladnokrvnih životinja. Veliki broj
enterokoka nalazi se u raznim životnim namirnicama. Kod ljudi,
enterokoke se mogu naći kod infekcija mokraćnog sistema, a ponekad i
kod bakterijskog endokarditisa. Otpornost enterokoka prema vanjskim
faktorima veća je nego kod streptokoka ostalih seroloških grupa.

Mycobacteriae (izuzev M. tuberculosis) su ubikvitarne u prirodi i mogu

uzrokovati bolesti kod ljudi. Epidemiologija ovih oboljenja nije dovoljno
opisana, ali je poznato da su ovi mikroorganizmi nađeni u tlu, mlijeku i
vodi, i da su imunokompromitirane osobe predisponirane za infekciju.

Virusi u vodi za piće

Virusi koji inficiraju gastrointestinalni trakt ili se privremeno u njemu

razmnožavaju izlučuju se najčešće putem stolice. Prisustvo velike
količine organskih materija u stolici štiti viruse koji se zbog toga
relativno duže mogu održati dospijećem u vanjsku sredinu, ovisno od
toga da li su dospjeli u vodu ili tlo. Virusi koji se izlučuju stolicom i mogu
dospjeti u vodu su: Polio, Coxsackie A i B, Echo, Adeno, Reo, Hepatitis A i E
virusi, Rotavirus i Calicivirus. Danas već postoje brojni podaci o nalazu
virusa u različitim vrstama voda (izvorska, vodovodna, riječna, jezerska,
morska, voda iz bazena za kupanje), kao i izvještaji o virusnim
epidemijama hidričnog porijekla. Postojanost virusa u vodi ovisi o
brojnim činiocima, od kojih su neki vezani za vodu (sezonske razlike u
temperaturi, pH, tvrdoća i vrste vode). Utvrđeno je da pri temperaturi
između 9-150C većina enterovirusa ostaje prilično dugo postojana u
površinskim vodama, dok je raspon preživljavanja nekih istraženih vrsta
velik, i pri 90C kreće se od 20 do 200 dana, a hepatitis A virusa i do 10
sedmica.

144
Akutni hepatitisi su vrlo česta infektivna oboljenja izazvana virusima.
Hepatitis A je fekalno-oralna infekcija koja se prenosi kontaktom,
kontaminiranom hranom ili vodom. Epidemiologija ovog oboljenja
mijenja se kao rezultat poboljšanja higijene, sanitacije i kvaliteta vode.
Hepatitis E, poznat po epidemijama širom svijeta, naročito u zemljama u
razvoju sa lošim socio-ekonomskim i higijenskim uslovima života, u
većini slučajeva nastaje konzumacijom kontaminirane vode za piće.
Epidemiologija ovog oboljenja ne razlikuje se od epidemiologije
hepatitisa A.
Dječija paraliza – Polyomyelitis anterior acuta, enteroviroza, gdje je izvor
infekcije bolesnik koji izlučuje Polio virus preko stolice. Širi se fekalno-
oralnim putem, preko kontaminirane hrane ili vode.

Virusni gastroenteritisi: simptome gastroenteritisa može dati cijeli niz

virusa, eventualno prisutnih u vodi. Najčešći su:
- Rotavirus enteritis, kosmopolitsko oboljenje koje se prenosi
zagađenom hranom ili vodom. Najčešće zahvata mlađu djecu, i
jedan je od najčešćih uzročnika dijareje kod djece uzrasta 6-24
mjeseci;
- Virusni epidemijski gastroenteritis, akutno infektivno crijevno
oboljenje izazvano virusom Norwalk i grupom sličnih virusa, a
prenosi se zagađenom hranom ili vodom. Često je oboljenje širom
svijeta, a najčešće obolijevaju starija djeca i odrasli.

Spirohete u vodi za piće

Od spiroheta, jedino Leptospira interrogans prenosi se preko vode i

izaziva oboljenja ljudi i životinja. Glodari i inficirane domaće životinje
izlučuju leptospire urinom, te se one zadržavaju po dvorištima, barama,
seoskim potocima i rječicama, tako da uzročnici mogu dugo živjeti u
stajaćim i otpadnim vodama. U ljudski organizam dospijevaju iz
životinjskog urina i zagađenih voda kroz oštećenu kožu ili intaktnu očnu
spojnicu.

145
Protozoe u vodi za piće

Giardia (lamblia) intestinalis je protozoa koja izaziva infektivno oboljenje

lamblijazu (Giardiasis-Lambliasis). Do infekcije najčešće dolazi preko
vode u kojoj se nalaze ciste uzročnika, mada su moguće infekcije i preko
zagađene hrane ili direktnim kontaktom.

Entamoeba histolytica je protozoa koja izaziva subakutna ili hronična

oboljenja debelog crijeva - amebnu dizenteriju (Amoebiasis). Cista je
otporni oblik amebe, koja je vrlo otporna u vanjskoj sredini, tako da se u
nužniku može održati dvije sedmice, a u vodi do osam mjeseci. Čovjek se
inficira posredno preko vode ili hrane kontaminirane zrelim cistama.
Amebijaza je oboljenje tropskih krajeva.

Prisustvo parazita Giardia, Entamoeba histolytica, Entamoeba coli i

drugih amebnih formi u vodi, predstavlja veliki rizik po ljude koji
konzumiraju takvu vodu. Rizik je tim veći s obzirom na činjenicu da su
ciste navedenih parazita otporne na dezinfekciju uobičajenim dozama
hlornih preparata, koji je široko prihvaćena metoda dezinfekcije vode za
piće u cijelom svijetu.

Helminti u vodi za piće

Shistosomiasis (bilharziasis) je parazitarno oboljenje tropskih i

subtropskih regija, u većini slučajeva infekcija nastaje kupanjem ili
gaženjem kroz vodu. I drugi paraziti mogu dovesti do infekcije, kao što su
Balantidium coli, helminti (vrste Fasciola, Fasciolopsis, Echinococcus,
Spirometra, Acsaris, Trichuris, Toxocara, Necator, Ancylostoma,
Strongyloides i Tenia solium). U većini slučajeva infekcije nastaju
kupanjem ili gaženjem kroz kontaminiranu vodu.

Plavo-zelene alge u vodi za piće

Posebnu skupinu čine plavo-zelene alge (Cyanobacteria) koje su

izolovane iz jezerskih voda i rezervoara, a značajne su zbog
produkovanja hepatotoksina i neurotoksina.

146
 Oralno-prenosivi mikroorganizmi u prirodnim vodama

Prema WHO razlikuju se zdravstveni značaj, perzistencija u prirodnim

vodama, otpornost na hlorne preparate i relativna infektivna doza
pojeidnih vrsta bakterija, virusa, protozoa i helminata (tablica 6).

Tablica 6. Patogeni koji se prenose vodom za piće (prema WHO)

Relativna
Zdravstveni Perzistencija u Otpornost
Patogen infektivna
značaj vodoizvorištima na hlor
doza
Bakterija
Burkholderia
visok može se umnožiti niska niska
pseudomallei
Campylobacter jejuni,
visok umjerena niska umjerena
Campylobacter coli
E. coli - patogena visok umjerena niska niska
E.coli -
visok umjerena niska visoka
enterohemoragična
Francisella tularensis visok duga umjerena visoka
Legionella spp. visok može se umnožiti niska umjerena
Leptospira visok duga niska visoka
Mycobacteria (non-
nizak može se umnožiti visoka niska
tuberculosis)
Salmonella typhi visok umjerena niska niska
ostale Salmonellae visok može se umnožiti niska niska
Shigella spp. visok kratka niska visoka
Vibrio cholerae visok kratka do duga niska niska
Virusi
Adenovirusi umjeren duga umjerena visoka
Astrovirusi umjeren duga umjerena visoka
Enterovirusi visok duga umjerena visoka
Hepatitis A virus visok duga umjerena visoka
Hepatitis E virus visok duga umjerena visoka
Norovirusi visok duga umjerena visoka
Rotavirusi visok duga umjerena visoka
Sapovirusi visok duga umjerena visoka
Protozoe
Acanthamoeba spp. visok može se umnožiti visok visok
Cryptosporidium
hominis/ visok duga visok visok
parvum
Cyclospora
visok duga visok visok
cayetanensis
Entamoeba histolytica visok umjerena visok visok
Giardia intestinalis visok umjerena visok visok
Naegleria fowleri visok može se umnožiti niska umjerena

147
Helminti
Dracunculus mediensis visok umjerena umjerena visok
Schistosoma spp. visok kratka umjerena visok

Indikatori mikrobiološkog kvaliteta vode za piće

Mikrobiološki monitoring kvaliteta vode, kao važna karika u strategiji

kontrole bolesti vezanih za vodu, primarno je baziran na testiranju
indikatorskih organizama. Ne postoji univerzalni indikator procjene
kvaliteta vode, nego svaki od njih ima svoj značajan udio. Bitne osobine
indikatora su: prisutnost uvijek kada su prisutni patogeni, specifičnost
fekalnog ili drugog zagađenja, otpornost na uslove u prirodnim vodama,
na tretmane vode i dezinfekcione procese, nepatogenost, kao i brza i
jednostavna detekcija. Mikrobiološke analize voda imaju značajnu ulogu
u strategiji kontrole bolesti vezanih za vodu, bazirani na odgovarajućim
sistemima tretmana, odgovarajućih operacija u tom sistemu i
odgovarajućeg monitoringa kvaliteta vode.

Koliformni organizmi (ukupni koliformi) dugo se koriste kao

mikrobiološki indikatori kvaliteta vode za piće, jer se brzo detektuju i
broje u vodi. Koliformne bakterije su Gram negativne bakterije. Neki od
ovih bakterija su fekalnog porijekla, dok neki članovi ove grupe žive u
podesnim vodama u prirodi. Tradicionalno, koliformne bakterije
obuhvataju rodove Escherichia, Citrobacter, Enterobacter i Klebsiella.
Međutim, prema modernim taksonomskim metodama, ova grupa je
heterogena. Koliformne bakterije nisu uvijek znak fekalnog zagađenja ili
prisustva patogena. Primarni cilj koliformnog testa nije detekcija
fekalnog zagađenja, nego skrining sanitarnog kvaliteta vodoizvorišta. Oni
govore o neadekvatnom tretmanu, posttretmanskoj kontaminaciji i
indikator su efikasnosti tretmana i integriteta distributivnog sistema.

U procjeni mikrobiološkog kvaliteta vode za piće, najčešće se ispituje

prisustvo fekalnih indikatora kao najsenzitivniji i specifičan put u
procjeni kvaliteta vode. Bakterije fekalni indikatori pouzdan su kriterij i
imaju veliki značaj. Bakterije, indikatori fekalnog zagađenja su
koliformne bakterije fekalnog porijekla: E. coli, Klebsiella spp, Citrobacter

148
spp., Enterobacter spp, zatim streptokoke fekalnog porijekla
(Streptococcus faecalis), Proteus vrste (Proteus mirabilis, Proteus
vulgaris), sporogene anaerobne bakterije koje redukuju sulfite
(Clostridium spp), te Pseudomonas vrste (Pseudomonas aeruginosa) koji
je širi indikator zagađenja vode i znak je truljenja i raspadanja.

Kao specifični indikator fekalnog zagađenja najčešće se koristi

identifikacija E. coli. Njegova upotreba kao biološkog indikatora datira iz
1890. godine. Smatra se veoma korisnim markerom za detekciju
kontaminiranih vodoizvorišta. E. coli se ne razmnožava ni u jednoj vodi u
prirodi, identifikacija je jednostavna, brza i sa visokim stepenom
tačnosti. Redovno kolonizuje crijeva ljudi i životinja kao saprofit ili
komenzal. Svaki gram stolice može sadržavati do 108 ovih bakterija.
U vodi može živjeti sedmicama. Ima je i u otpadu, otpadnim vodama i
svim prirodnim vodama i fekalno kontaminiranom tlu.

Fekalne streptokoke su streptokoke prisutne u fecesu ljudi i životinja.

Obuhvata rodove Enterococcus i Streptococcus. Većina vrsta iz roda
Enterococcus fekalnog je porijekla i koriste se kao specifični indikatori
fekalnog zagađenja. U rodu Streptococcus najznačajniji su fekalni
streptokoki čiji izvor je uglavnom životinjski feces. Rijetko se
razmnožavaju u vodi i prezistentniji su u vodi od E. coli i ostalih
koliformnih bakterija. Njihova primarna vrijednost u procjeni kvaliteta
vode je kao dodatni indikator u procjeni efikasnosti tretmana.

Sulfit-redukujuće klostridije, sa najčešćim Clostridium perfringens

(C. welchii) normalno su prisutni u fecesu, ali u manjem broju u odnosu
na E. coli. Takođe, mogu biti i drugog porijekla iz okoline. Spore
klostridija u vodi žive duže od drugih organizama koliformne grupe, i
vrlo su rezistentni na dezinfekciju. Njihovo prisutvo u dezinfikovanim
vodama indikator je postojećeg deficita u tretmanu. Zbog njihovog dugog
života, najbolji su indikator povremene ili udaljene kontaminacije.

Kolifagi i drugi alternativni indikatori: bakteriofagi su predloženi kao

indikatori kvaliteta vode zbog sličnosti sa humanih enterovirusima i
njihove brze detekcije u vodi. Ovdje se svrstavaju dvije grupe: somatski

149
kolifagi koji inficiraju E. coli i njihov značaj je kao indikatori
kontaminacije, a zbog duge perzsitencije u usporedbi sa bakterijskim
indikatorima, mogu se koristiti kao dodatni indikatori efikasnosti
tretmana ili zaštite podzemnih voda. Bifidobakterija i Bacterroides
fragilis grupa brojni su u fecesu, ali se ne smatraju podesnim
indikatorom fekalne kontaminacije, jer se u vodi raspadaju brže nego
koliformne bakterije i zbog toga što metod njihovog ispitivanja nije
pouzdan niti standardizovan.

Ispitivanje mikrobiološkog kvaliteta vode vrlo je osjetljivo i sporo. Za

razliku od hemijskih ili fizikalnih analiza, istražuje se vrlo mali broj
organizama i nisu tako definirani kao hemijske ili fizikalne
karakteristike. Mikrobiološka istraživanja mogu biti različite tačnosti, jer
voda kao medij, po svojoj prirodi i starosti uzorka, ima utjecaj na njihov
rast i stanje.

Patogeni agensi imaju osobine koje ih razlikuju od hemijskih polutanata:

nisu rastvoreni u vodi, često su grupirani ili adherirani na suspendovane
partikule u vodi, tako da se vjerovatna infektivna doza ne može
predvidjeti na osnovu prosječne koncentracije u vodi. Vjerovatnoća
izazivanja patogenih stanja koja rezultira infekcijom zavisi od
invazivnosti i virulencije patogena, kao i od imuniteta individua.
U procjeni infektivnosti, mora se uzeti u obzir mogućnost razmnožavanja
u domaćinu, dok se neke patogene bakterije mogu razmnožavati u hrani
ili piću, čime se pojačava ili čak uvećava rizik od infekcije, a za razliku od
mnogih hemijskih agenasa, aktuelne doze patogena nisu kumulativne.

Bolesti vezane za mikrobiološki kvalitet vode za piće

Mikrobiološki kontaminirana voda za piće izaziva niz oboljenja, bilo

konzumiranjem kontaminirane vode, bilo zalivanjem povrća, pranjem
voća ili pripremanjem hrane upotrebom kontaminirane vode.
Prenošenje infektivnih bolesti putem vode prvi je opisao Snow 1854.
godine, opisavši način širenja kolere. Njegova proučavanja mogu
poslužiti kao model ispitivanja moguće uloge vode u širenju infektivnih
bolesti. Nešto kasnije, 1873. godine Budd u Engleskoj, opisao je način

150
prenošenja trbušnog tifusa putem vode. Bolesti hidričnog porijekla
izazvane biološkim uzročnicima mogu se javljati sporadično, endemski ili
u epidemijskoj, pa čak i u pandemijskoj formi. Vodom za piće najčešće se
prenose crijevne zarazne bolesti. Vodom druge namjene mogu se
prenijeti leptospiroze, virusni konjuktivitisi, pa i neke streptokokoze.
Uzročnici se u vodi ne razmnožavaju, već samo razrjeđuju. Stoga je
infektivna doza uzročnika unesena vodom uvijek manja od one unesene
hranom. Posljedica toga je produženje inkubacije bolesti, i veći broj
bolesnika sa blažom, atipičnom slikom bolesti. Nekoliko dana nakon
konzumiranja kontaminirane vode nastaju nespecifični proljevi izazvani
većim brojem saprofita unesenih fekalnim materijalom u vodi za piće.
Epidemije nastupaju eksplozivno, pokazuju odsustvo sezonskih varijacija
uz demografsko i socijalno šarenilo oboljelih. U uzorku kontaminirane
vode prisutni su indikatori fekalnog zagađenja (koliformne bakterije
E. Coli, Enterococcus, Proteus, i dr.) i hemijske supstance indikatori
fekalnog zagađenja, a ponekad je moguće izolovati i uzročnike epidemije
(Salmonellae, Shigellae, Vibrio cholerae, i dr.).

Bolesti uzrokovane mikrobiološki kontaminiranom vodom, mogu se

širiti: konzumiranjem vode kontaminirane stolicom i urinom bolesnika
ili kliconoša, glodara i domaćih životinja (trbušni tifus, paratifus,
dizenterija, gastroenteritisi, infektivni hepatitisi A i E), kontaktom
čovjeka s vodom preko kože i sluznica ili konzuimranjem vode
kontaminirane uzročnicima čiji domaćin jedan dio životnog ciklusa živi u
vodi (shistosomijaza, leptospiroza), ubodom insekta, vektora bolesti koji
se zadržava uz vodu stajaćicu ili čije larve žive u vodi (malarija), fekalno-
oralnim putem (crijevne, očne i kožne bolesti) iIi aerogenim putem,
aerosolima ugrijane vode iz uređaja za kondicioniranje zraka
(legionarska bolest).

RADIOLOŠKI ASPEKT

Radioaktivnost iz nekoliko prirodnim i ljudskih izvora prisutna je u

okolišu. Neki hemijski elementi prisutni u okolišu su prirodno
radioaktivni. Nađeni su u raznim količinama u zemljištu, vodama,
vanjskom i unutrašnjem prostoru, čak i u unutrašnjosti ljudskog

151
organizma, i ekspozicija je neizbježna. Uz to, Zemlja je konstantno pod
utjecajem visokoenergetskih čestica porijeklom iz sunčevog i
nesunčevog sistema. Ove čestice se odnose na kosmičko zračenje. Svako
prima određenu dozu kosmičkog zračenja. Upotreba zračenja u medicini
za dijagnostiku i tretman je najveći antropogeni izvor ekspozicije
zračenju danas. Testiranje nuklearnog oružja, rutinsko ispuštanje iz
industrijskih i medicinskih objekata, i nuklearne ensreće, dodatni su
antropogeni izvori radionuklida u našem okolišu.

Vodoizvorišta mogu sadržavati radionuklide prirodnog i vještačkog

(antropogenog) porijekla:
- Prirodni radionuklidi mogu biti prisutni u vodi za piće kao
rezultat prirodnih procesa (npr. apsorpcija od strane zemljišta) ili
tehnoloških procesa koji uključuju i prirodno prisutne
radioaktivne materijale. Prirodno prisutni radionuklidi u vodi za
piće obično daju veće doze zračenja u odnosu na vještački
proizvedene radionuklide i predstavljaju veću zabrinutost.
- Radionuklidi porijeklom iz antropogenih aktivnosti mogu biti
prisutni u vodi iz nekoliko izvora, kao što su radionuklidi
ispušteni iz nuklearnih postrojenja, proizvedeni radionuklidi
(proizvedeni i korišteni u neispravnom obliku u medicini ili
industriji) koji dospijevaju u vodoizvorišta kao rezultat stalnih ili
slučajnih ispuštanja, i radionuklidi koji su u prošlosti dospjeli u
okoliš, uključujući vodoizvorišta.

Neka vodoizvorišta, posebno izvorišta podzemnih voda, mogu sadržavati

radon, radioaktivni gas. Iako radon može dospjeti u zrak unutrašnjeg
prostora u zgradama izlaskom iz vode iz česme ili tokom kupanja,
najznačajniji izvor radona u zraku unutrašnjih prostora je prirodnom
akumulacijom iz okoliša. Procijenjeno je da se 90% doze koja se može
pripisati radonu dolazi od inhalacije u odnosu na ingestiju.

Postoji velika varijabilnost u primljenim dozama među osobama, zavisno

od stilova života, načina ishrane i drugih faktora. Individualne
radijacione doze takođe se razlikuju zavisno od medicinskih tretmana i
profesionalne ekspozicije.

152
Kod prolongirane ekspozicije, kao što je slučaj sa ingestijom vode za piće
koja sadrži radionuklide tokom dužeg vremenskog perioda, postoje
podaci o povećanju kancerogenog rizika u dozama iznad 100 mSv. Ispod
ove doze, u epidemiološkim studijama nije uočen povećan rizik po
zdravlje ljudi.

STANDARDI KVALITETA I ZDRAVSTVENE ISPRAVNOSTI VODE ZA

PIĆE
Smjernice WHO i preporuke US EPA

Značaj vode, sanitacije i higijene za zdravlje i razvoj bio je tema niza

međunarodnih skupova, kao što su bili međunarodna konferencija o
primarnoj zdravstvenoj zaštiti (Alma Alta, Kazahstan, 1978), Svjetska
konferencija o vodi (Argentina, 1977) koji su pokrenuli deceniju vode i
sanitacije (1981-1990), kao i Milenijski ciljevi koje je usvojila generalna
skupština UN u 2000. godini i zaključci Svjetskog samita o održivom
razvoju (Johanesburg, 2002). Generalna skupština UN proglasila je
period 2005.-2015. godina međunarodnom dekadom „Voda za život“.
Generalna skupština UN-a proglasila je sigurnu i čistu pitku vodu i
sanitaciju ljudskim pravom bitnim za život kao i sva druga ljudska prava.
S ciljem zaštite ljudskog zdravlja utvrđeni su standardi kvaliteta vode za
piće. Najpoznatiji akt koji se bavi kvalitetom vode za piće su Smjernice
WHO - Svjetske zdravstvene organizacije – Guidelines for drinking water
quality koje nameću stroge uslove i kontrolu kvaliteta vode, i to
hemijske, mikrobiološke, biološke i radiološke aspekte kvaliteta,
preporučene standarde i normative uz strogi monitoring kvaliteta.
Svjetska zdravstvena organizacija (World Health Organization, WHO)
publicirala je četiri izdanja Smjernica (1983-1984, 1993-1997, 2004 i
2011) kao dodatak Međunarodnim standardima za vodu za piće. Od
1995. godine Smjernice se ažuriraju kroz proces stalnih revizija kroz
objavljivanje niza dopuna i stručnih mišljenja.

Četvrto izdanje smjernica (WHO, 2011) dodatno razvija koncepte,

pristupe i informacije uvedene u prethodnim izdanjima, uključujući i
sveobuhvatan pristup preventivnom upravljanju rizikom kojim se

153
osigurava kvaliteta pitke vode koja je uvedena u trećem izdanju. Ovo
četvrto izdanje Smjernica za kvalitet vode za piće bazirano je na
regulativama i standardima za sigurnost vode kao podrška javnom
zdravstvu. Ove smjernice pojašnjavaju i analiziraju načine
implementacije preporuka u kontekstu identifikacije hazarda i
upravljanja rizikom, kroz definiranje zdravstveno-baziranih vrijednosti.

Razmatra:
- Sigurnost pitke vode, uključujući minimalne postupke i specifične
vrijednosti i kako ih se namjerava koristiti;
- Pristupi koji se koriste u izvođenju smjernica, uključujući
specifične vrijednosti;
- Mikrobiološke opasnosti, koje su i dalje glavna briga zemalja u
razvoju i razvijenih zemalja. Iskustvo je pokazalo vrijednost
sistemskog pristupa za osiguravanje mikrobiološke sigurnosti.
Ovo izdanje temelji se na preventivnim načelima uvedenih u
trećem izdanju o osiguravanju mikrobiološke sigurnosti pitke
vode, naglašavajući važnost izvora i zaštita vode;
- Klimatske promjene, što rezultira promjenama temperature vode
i oborina, tešku i dugotrajnu sušu ili povećanje poplava i njezine
posljedice za kvalitet i nestašicu vode, prepoznajući važnost
upravljanja njima kao dio strategije upravljanja vodama;
- Hemijski kontaminanti u pitkoj vodi, uključujući informacije o
hemikalijama koje nisu prethodno razmatrane, i revizije
postojećih činjenica o hemikalijama, uzimajući u obzir nove
naučne informacije;
- Ključne hemikalije koje su odgovorne za teže zdravstvene efekte
kroz izloženost pitkoj vodi, uključujući arsen, fluorid, olovo, nitrat,
selen i uran, davanje smjernica za utvrđivanje lokalnih prioriteta i
upravljanja;
- Važne uloge različitih učesnika u osiguranju sigurnosti pitke vode.
Ovo izdanje potiče raspravu uvedenu u trećem izdanju o ulogama
i odgovornostima ključnih učesnika u osiguranju sigurnosti pitke
vode.

154
Zdravstveno-bazirane vrijednosti izvedene su za mnoge hemijske
komponente vode za piće. Obično predstavljaju koncentraciju neke
komponente koja ne rezultiraju signifikantnim rizikom po zdravlje
tokom trajanja potrošnje.

Jedan od sljedećih kriterija mora biti zadovoljen kako bi vrijednost bila

uspostavljena za određenu hemijsku komponentu:
1) Postoji vjerodostojan dokaz o pojavi hemikalije u pitkoj vodi, u
kombinaciji s dokazima stvarne ili potencijalne toksičnosti.
2) Signifikantna je međunarodna zabrinutost.
3) Hemikalija se razmatra za uključivanje ili je uključena u World
Health Organization Pesticide Evaluation Scheme (WHOPES), koja
koordinira ispitivanje i procjenu pesticida za javno zdravstvo,
uključujući one koje se primjenjuju direktno na pitku vodu za
kontrolu insekata vektora bolesti.

Za određene supstance u vodi za piće nisu definirane zdravstveno-

bazirane vrijednosti, a najčešći razlozi su:
- Rijetko se nalaze u vodi za piće u koncentracijama koje
predstavljaju zdravstveni rizik (npr. berilij, nitrobenzen).
- Zdravstveno-bazirane vrijednosti su niže od vrijednosti koje se
detektiraju mirisom (npr. trichlorobenzeni).
- Raspoloživi podaci neadekvatni su za definiranje zdravstveno-
baziranih graničnih vrijednosti (npr. dihloramini, trihloramini).
- Dugotrajna ekspozicija vodom za piće je malo vjerovatna (npr.
jodini).
- Ne predstavlja rizik po zdravlje u nivoima koji su nađeni u vodi za
piće (može utjecati na prijemčivost vode za piće) (npr. cink).

Predispozicija za obolijevanje

Sadašnji svjetski standardi u pogledu kvaliteta vode za piće formirani su

na osnovu brojnih izvještaja i istraživanja o potencijalnim efektima
kontaminanata na one segmente populacije koji pokazuju povećan rizik.
Smatra se da su djeca najvulnerabilnija skupina posebno osjetljiva na
mikrobiološke kontaminante i hemijske kontaminante, kao što su olovo,

155
nitrati i nitriti. Djeca, naročito dojenčad, piju više tečnosti po jedinici
tjelesne težine nego odrasli. Uz to, dječiji imunološki sistem nije potpuno
razvijen, što povećava njihovu osjetljivost na mikrobiološke i hemijske
kontaminante iz vode za piće. Escherichia coli, Rota virus, Shigella spp.,
Entamoeba histolytica, Salmonella spp. i Giardia lamblia, te intestinalni
paraziti, glavni su dijarealni agensi u dječijem dobu, nastalih
konzumacijom fekalno kontaminirane vode. U populaciji odraslih,
povećan rizik pokazuju osobe sa oslabljenim imunim sistemom. Tu
spadaju osobe koje su bile podvrgnute transplantaciji, osobe sa
HIV/AIDS ili drugim oštećenjima imunološkog sistema, kao što su lupus
ili Kronova bolest, i osobe podvrgnute hemoterapiji.

Procjena negativnih zdravstvenih efekata

Zdravstveni efekti uslijed ekspozicije hemikalijama iskorišteni su za

određivanje graničnih vrijednosti zasnovano na studijama na
laboratorijskim životinjama. Za hemikalije koje imaju dokazane toksične
efekte, određen je tolerantni dnevni unos (TDI) koji procjenjuje ukupnu
količinu određene hemijske supstance koja se unosi dnevno u organizam
po kilogramu tjelesne težine (mg/kg ili μg/kg tjelesne težine), a koja
tokom dužeg vremenskog perioda, nema negativnih zdravstvenih
efekata. Na osnovu TDI, a vodeći računa o tjelesnoj težini ljudi, frakciji
unosa koja se odnosi na unos vodom za piće, kao i prosječnoj količini
kozumirane vode dnevno, određene su granične zdravstveno-bazirane
vrijednosti (GV). Za veliki broj hemijskih supstanci u vodi za piće,
Svjetska zdravstvena organizacija odredila je granične vrijednosti za koje
je dokazano da tokom dužeg vremenskog perioda nemaju negativnih
zdravstvenih efekata. U razvijenim zemljama, nacionalni standardi su
usklađeni sa Smjernicama koje propisuje WHO, a koji nameće stroge
standarde kvaliteta, vezane za rizik po ljudsko zdravlje. Ove smjernice
mogu da se iskoriste za razvoj nacionalnih standarda s ciljem osiguranja
bezbjednosti vodoizvorišta kroz eliminaciju ili redukciju do minimalnih
koncentracija konstituenata u vodi, za koje se zna da su štetni po
zdravlje, u skladu sa lokalnim i nacionalnim faktorima okoline,
socijalnim, ekonomskim i kulturnim faktorima. Zemlje u razvoju
nacionalne standarde i limite temelje na cost-benefit evaluaciji vezano za

156
kontrolu estetskog i organoleptičkog kvaliteta. Razvijene zemlje,
međutim, ne podcjenjuju značaj estetskog kvaliteta vode za piće. Naime,
vodoizvorišta koja ne zadovoljavaju u estetskom pogledu, mogu odvratiti
konzumere od upotrebe inače bezbjednog vodoizvorišta. Takođe,
značajno je da ukus, miris i boja mogu biti prvi indikatori eventualno
potencijalnih zdravstvenih hazarda.

US EPA predlaže izračunavanje rizika po zdravlje ljudi određivanjem

stepena izloženosti jedinke ili čitave populacije dejstvu određene štetne
supstance, izračunavanjem nekancerogenog i kancerogenog rizika po
zdravlje ljudi. Procjena rizika je metoda koja neposredno i na egzaktan
način opisuje svu težinu problema kontaminacije životne okoline i
posljedice koje nastaju, a odnosi se prije svega na čovjeka i njegovo
zdravlje. Definira se kao vjerovatnoća koja opisuje stepen ugroženosti
zdravlja jedinke izložene dejstvu određenog zagađivača ili grupe
zagađivača. U procjeni toksičnosti hemijskih kontaminanata u vodi za
piće, procjenjuje se rizik po zdravlje ljudi koji su toj vodi izloženi, bilo
putem hrane, vode ili zraka. Tako se određuje nekancerogeni rizik za one
supstance za koje su određene referentne doze, dok se za izračunavanje
kancerogenog rizika polazi od pretpostavke da je svaka doza rizična, ma
koliko bila mala, te se uspostavljaju tzv. tolerantne vrijednosti ili
tolerantne doze za koje se smatra da ne ugrožavaju jedinku ili populaciju
ako su u količini manjoj od 1x10-7.

LEGISLATIVA EU

Visok nivo kvaliteta, sigurnost i dovoljne količine vode za piće

esencijalne su za život, za piće i pripremu hrane. Voda se koristi u i
mnoge druge svrhe, kao što su kupanje, čišćenje, higijenu i zalijevanje
biljaka. EU ima dug historijat u politici nadzora i kontrole kvaliteta vode
za piće. Ova politika osigurava da voda namijenjena za ljudsku
konzumaciju bude sigurna i da osigurava visok nivo zaštite zdravlja.

Glavni ciljevi legislative su:

- Osiguranje da je kontrola kvaliteta vode za piće bazirana na
zadnjim naučnim dostignućima;

157
 - Zaštita efikasnog i efektivnog monitoringa, i procjene kvaliteta
vode za piće;
- Pružanje potrošačima adekvatnih, blagovremenih i odgovarajućih
informacija.

Voda „namijenjena za ljudsku potrošnju” znači: sva voda, bilo u

njenom izvornom stanju ili nakon obrade, koja je namijenjena za piće,
kuhanje, pripremu hrane ili druge potrebe domaćinstva, neovisno o
porijeklu, niti o tome da li se ljudi opskrbljuju njome iz distribucijske
mreže, iz cisterne ili u bocama odnosno posudama, kao i sva voda koja se
koristi u preduzećima za proizvodnju hrane u svrhe proizvodnje, obrade,
očuvanja ili stavljanja na tržište proizvoda ili tvari namijenjenih za
prehranu ljudi.

Direktiva 98/83/EZ – kvaliteta vode namijenjena za ljudsku

potrošnju

Ova Direktiva uspostavlja standarde za vodu za piće s ciljem zaštite

zdravlja ljudi od negativnih efekata bilo kakvog zagađenja osiguravanjem
zdravstvene ispravnosti i čistoće vode namijenjene za ljudsku potrošnju.
Zemlje EU-a trebaju:
a) preduzimati sve potrebne mjere da bi osigurale da voda ne
sadržava mikroorganizame u određenim koncentracijama,
parazite, niti štetne materije koje mogu ugroziti zdravlje ljudi, te
da ispunjava minimalne mikrobiološke i hemijske standarde;
b) osigurati ispunjenje standarda vode iz česme ili kada se doprema
iz cisterne;
c) redovno pratiti vodu na određenim tačkama za uzorkovanje kako
bi se provjerilo jesu li ispunjene mikrobiološke, hemijske i
indikatorske vrijednosti parametara;
d) odmah pokrenuti istragu u slučaju kada se ne ispunjavaju
standardi te preduzeti potrebne korektivne aktivnosti;
e) zabraniti ili ograničiti opskrbu vodom ako se smatra mogućom
prijetnjom za javno zdravlje;
f) obavijestiti javnost o preduzimanju korektivnih aktivnosti;

158
 g) svake tri godine objaviti izvještaj o kvaliteti vode za piće.
Informacije za javnost dostavljaju se Evropskoj komisiji.

Evropska komisija svake tri godine objavljuje izvještaj u kojem se

objedinjuju nacionalni podaci o kvaliteti vode za piće, a svakih pet godina
preispituje mikrobiološke, hemijske i indikatorske parametre te
specifikacije praćenja, uzimajući u obzir naučni i tehnološki napredak, te
može predložiti izmjenu istih.

Direktiva se ne primjenjuje na prirodne mineralne vode ili vode koje se

smatraju lijekovima.

159