QAACCESSA HAALA ITTI FAYYADAMA MALLEEN

DUBBIIFI MAMMAAKSOTA ASOOSAMA ILKEE ARRABAA

RA’ISAA AKMAL

WARAQAA QORANNOO ULAAGAA GUUTTANNAA DIGIRII

JALQABAA BARNOOTA AFAAN OROMOOFI OGBARRUUN
GUUTTACHUUF QOPHAA’EE MUUMMEE AFAAN
OROMOOFI OGBARRUUF DHIYAATE

KOLLEEJJII SAAYINSII HAWAASAAFI NAMUMMAATTI MUUMMEE

AFAAN OROMOOFI OGBARRUU YUUNIVARSIITII WALLOO

WAXABAJJII ,2013

DASSEE, ITOOPHIYAA

i
 WARAQAA QORANNOO ULAAGAA GUUTTANNAA DIGIRII
JALQABAA BARNOOTA AFAAN OROMOOFI OGBARRUUN
GUUTTACHUUF QOPHAA’E

KOLLEEJJII SAAYINSII HAWAASAAFI NAMUMMAATTI MUUMMEE

AFAAN OROMOOFI OGBARRUUF DHIHAATE

YUUNIVARSIITII WALLOO

QAACCESSA HAALA ITTI FAYYADAMA MALLEEN DUBBII FI

MAMMAAKSOTA ASOOSAMA ILKEE ARRABAA

RA’ISAA AKMAL

GORSAAN: SISAAY MARGAA (MA)

WAXABAJJII 2013

DASSEE

ii
 QAACCESSA HAALA ITTI FAYYADAMA

MALLEEN DUBBII FI MAMMAAKSOTA

ASOOSAMA ILKEE ARRABAA

Waraqaa qorannoo kana dhuunfaadhuma kootiin jalqabaa kaasee hanga xumuraatti ulaagaa inni

guutuu qabu guutuudhaan hojjedhee xumureera. Bifa seeraan alaatiin hojii nama biraa irraa kan

garagalfamee jiru akka hintaane nan mirkaneessa.

Qorattuu:_______________________________

Mallattoo :_______________________________

Guyyaa : ________________________________

iii
Galata
Waan hundumaa dursa rabbi guddaa isa na gargaare galanni ha gahu.Itti dabaluun hojii kanarratti
jalqabaa hanga dhumaatti gorsa naaf kennaa tureef barsiisaa Sisaay Margaa guddiseen
galateeffadha. Kanumaan walqabsiisuun hiriyaa koo qorannoo kana yeroon hojjechaa turetti
gorsa garaagaraa naaf kennuudhaan muuxannoo qorannoorratti qabu naaf qoodaa turuufi
dogoggora qubeessuufi yaadaa irra deddeebiin naaf ilaalaa tureera.

Itti aansuun Abdii Hasan barreeffaman harka koon waraqaa irratti barreesse gara barreeffama
kompiiwuteraatti waan naaf deebiseef galatoomi jechuun barbaada. Gama deeggarsa baajetaan
abbaa koo Obbo Akmal Abbaadiggaafi Harmee koo Aaddee Alimaa Abbaamaccaa nuffii tokko
malee amma dhumaatti waan deeggarsa barbaachisaa naaf gochaa turanif galatoomaa jechuun
alatti waanin isaanif deebisu hinqabu.

i
Axereeraa
Qorannoon kun mataduree qaacessa haala itti fayyadama malleen dubbiifi mammaaksota
asoosama ilkee arrabaa jedhurratti hojjetame. Kaayyoon isaas gosoota malleen dubbiifi
mammaaksota kitaaba asoosamaa „‟ilkee arrabaa„‟ jedhu keessatti argaman qaacessuu dha.
Ragaan qorannoo kanaa, gosa qorannoo qulqulleeffataan kan qaacceffame yoo ta‟u, mala
iddatteessuu miti carraa akkayyoon kitaabni asoosamaa ilkee arrabaa jedhu fudhatameera.
Meeshaan odeeffannoon ittiin funaaname immoo, sakatta‟a dokumantiiti. Dokumantiin
sakatta‟ames kitaaba asoosamaa ilkee arrabaa yoo ta‟u, odeeffannoowwan gosoota malleen
dubbiifi mammaaksotaa kitaaba kana keessaa funaanaman mata-dureen adda bahuun
qaaceffameera. Argannoowwan qorannoo kanaa isaan ijoon: Gosootni malleen dubbii
asoosama Ilkee Arrabaa keessatti hojiirra oolan kanneen akka akkasaa, arbeessuu, ateessaa,
bakkasaa, busheessuu, eemtii, gabaalchaafi nameessaa ta‟uun hubatameera. Kana malees,
Malleen dubbiifi mammaaksotni ergaan isaanii yoomessa keessatti dhihaataniin kan ibsamu
ta‟uu qorattuun addaan baafatteetti. Kana jechuun ergaa malli dubbiis ta‟e mammaaksi tokko
qabu haala seeneffama keessatti dhihaaterratti hundaa‟uun hiikama malee akkaataa duraan
amaleeffatameen ta‟uu dhiisuu danda‟uusaati.Gama biraan, asoosamichi, waan ibsuu barbaade
waan biraan walbira qabee sirriitti akka namaaf galutti ibsuu yoo bade akkasaatti fayyadamuun
isaa addaan baafameera. Seeneffamicha keessatti mammaaksotni dhihaatan wantoota
garaagaraa akka ibsan addaan kan baafame yoo ta‟u, warreen qaaccessa kana keessatti
xiyyeeffannoon itti kennames dhimmoota amala namaan walqabatan keessaa kanneen akka
gootummaa, gaabbii, faallaa, dogoggorsuu, haxxummaa, gowwoomsaa, haqa, arjummaa,
hormummaa, hayyummaa/gorsa, tuffii/taajjabbiifi dagannaa fa‟i. Hundi isaaniiyyuu fakkeenya
seeneffamicha keessatti dhihaateen qaacceffamuun dhihaataniiru.

ii
 BAAFATA

Qabiyyeewwan Fuula
Galata ............................................................................................................................................................. i
Axereeraa ...................................................................................................................................................... ii
BAAFATA................................................................................................................................................... iii
BOQONNAA TOKKO: SEENSA................................................................................................................ 1
1.1 Seenduubee Qorannichaa .................................................................................................................... 1
1.2 Ka‟umsa Qorannichaa ......................................................................................................................... 3
1.3 Kaayyoowwan Qorannichaa ............................................................................................................... 4
1.3.1 Kaayyoo Gooroo .......................................................................................................................... 4
1.3.2 Kaayyoowwan Gooree ................................................................................................................. 5
1.4 Barbaachisummaa Qorannichaa .......................................................................................................... 5
1.5 Daangaa Qorannichaa ......................................................................................................................... 5
1.6 Hanqina Qorannichaa .......................................................................................................................... 6
1.7 Waa‟ee Kitaabichaa Gabaabbinaan ................................................................................................... 6
1.8 Qindoomina Qorannichaa .................................................................................................................. 7
BOQONNAA LAMA: SAKATTA‟A BARRUULEE ................................................................................. 9
2.1 Maalummaa Ogbarruu ......................................................................................................................... 9
2.2 Gosoota Ogbarruu .............................................................................................................................. 10
2.2.1 Ogafaan ...................................................................................................................................... 10
2.2.1.1 Dameewwan Ogafaanii........................................................................................................ 11
2.2.1.2 Mammaaksa ......................................................................................................................... 11
2.2.1.3 Faayidaa Mammaaksaa........................................................................................................ 12
2.2.2 Ogbarruu Barreeffamaa ............................................................................................................ 13
2.2.2.1 Dameewwan Ogbarruu Barreeffamaa ................................................................................. 13
2.2.2.2 Asoosama ............................................................................................................................ 14
2.3 Malleen Dubbii ................................................................................................................................. 15
2.3.1 Gosoota Malleen dubbii ............................................................................................................. 15
2.3.1.1 Bakkasaa/bakka buusa, iddeessa ......................................................................................... 16

iii
 2.3.1.2 Akkasaa/akkee .................................................................................................................... 16
2.3.1.3 Nameessa ............................................................................................................................. 16
2.3.1.4 Ateessa/atee......................................................................................................................... 16
2.3.1.5 Maqsuu ................................................................................................................................ 16
2.3.1.6 Eemitii ................................................................................................................................. 17
2.3.1.7 Arbeessuu (Gurra guddisuu) ............................................................................................... 17
2.3.1.8 Busheessuu (Gurra xiqqeessuu) .......................................................................................... 18
2.3.2 Faayidaa Malleen Dubbii Asoosama keessatti........................................................................... 18
BOQONNAA SADII: MALLEEN QORANNICHAA .............................................................................. 20
3.1 Saxaxa Qorannichaa .......................................................................................................................... 20
3.2 Madda Ragaa Qorannichaa ............................................................................................................... 20
3.3 Irraawwatama Qorannichaa .............................................................................................................. 21
3.4 Iddattoo fi Iddatteessuu ..................................................................................................................... 21
3.5 Meeshaalee Funaansa Ragaalee ........................................................................................................ 21
3.6 Mala Dhiyeessaafi Qaaccessa Ragaalee ........................................................................................... 22
BOQONNAA AFUR: ODEEFFANNOO HIIKUU, QAACCESSUUFI DHIHEESSUU ......................... 23
4.1 Seenaa Asoosama Ilkee Arrabaa ....................................................................................................... 23
4.2 Gosoota Malleen Dubbii Asoosama Ilkee Arrabaa........................................................................... 25
4.2.1 Qaaccessa Akkasaa .................................................................................................................... 25
4.2.2 Qaaccessa Arbeessaa.................................................................................................................. 27
4.2.3 Qaaccessa Ateessaa .................................................................................................................... 30
4.2.4 Qaaccessa Bakkasaa ................................................................................................................... 32
4.2.5 Qaaccessa Busheessuu ............................................................................................................... 34
4.2.6 Qaaccessa Eemtii ....................................................................................................................... 35
4.2.7 Qaaccessa Gabaalchaa (Habalakaa, saaduu, dubbiin tuquu)...................................................... 37
4.2.8 Qaaccessa Nameessuu................................................................................................................ 39
4.3 Qaaccessa Mammaaksota Asoosama Ilkee Arrabaa ......................................................................... 40
4.3.1 Qaaccessa Mammaaksa Gootummaa ......................................................................................... 40
4.3.2 Qaaccessa Mammaaksa Gaabbii ................................................................................................ 40
4.3.3 Qaaccessa Mammaaksa Faallaa ................................................................................................. 41
4.3.4 Qaaccessa Mammaaksa Dogoggorsuu/Dogoggorsaa ................................................................ 41
iv
 4.3.5 Qaaccessa Mammaaksa Haxxummaa ........................................................................................ 41
4.3.6 Qaaccessa Mammaaksa Gowwoomsaa ...................................................................................... 41
4.3.7 Qaaccessa Mammaaksa Haqa .................................................................................................... 41
4.3.8 Qaaccessa Mammaaksa Arjummaa............................................................................................ 42
4.3.9 Qaaccessa Mammaaksa Hormummaa........................................................................................ 42
4.3.10 Qaaccessa Mammaaksa Hayyummaa/Gorsaa .......................................................................... 43
4.3.11 Qaaccessa Mammaaksa Tuffii/Taajjabbii ................................................................................ 43
4.3.12 Qaaccessa Mammaaksa Dagannaa ........................................................................................... 44
4.4 Ergaa Malleen Dubbiifi Mammaaksotaa Asoosamicha Keessatti ................................................... 44
BOQONNAA SHAN: GOOLABAAFI ARGANNOO .............................................................................. 48
5.1Goolaba .............................................................................................................................................. 48
5.2 Argannoo........................................................................................................................................... 48
Wabiilee ...................................................................................................................................................... 50
Dabaleewwan .......................................................................................................................................... 52
Dabalee A: Seenaa Asoosama Ilkee Arrabaa .............................................................................................. 52
Dabalee B: Cheekliistii Malleen Dubbii Asoosamicha Keessatti argaman mul‟isu ................................... 54
Dabalee C: Cheekliistii Mammaaksota Asoosamicha keessatti mu‟atan.................................................... 55

v
 BOQONNAA TOKKO: SEENSA

1.1 Seenduubee Qorannichaa

Dhalli namaa afaan fayyadamuudhaan miira, yaadaafi ilaalcha isaa ibsata. Wantootni kunneen
immoo kan raawwataman waliigaltee dubbiifi barreeffamaani. Yaada kanaan walqabsiisuudhaan
hayyootni garaagaraa waan jedhan keessaa muraasa haala armaan gadiin haa ilaallu.
Akka Kenedy‟n (1983:479) irratti ibsetti, “Afaan hiika irra keessoofi hiika lixaa ykn dhokataa
qabaachuu danda‟a. Hiikni irra keessoo hiika uumamaa waan dubbataan jedhe kallattumaan
hubatamuu danda‟uudha. Hiikni keessoo yookiin lixaa ammoo hiika jechoota dubbataan
kallattiin dubbaturraa hiika dhokataa kan qabu” jedha. Akka waraabbii kanaatti hiikni afaanii kan
irra keessaafi dhokataa jedhamuudhaan ogbarruu barreeffamaas ta‟e ogafaaniin darbuu danda‟a.
Yaaduma armaan oliin walqabsiisuudhaan Misgaanuun (2012:7) akka ibsetti, “Ogbarruun oguma
kalaqaa (waa‟uumee) ta‟ee muuxannoofi mudannoo hawaasaati. Muuxannoofi mudannoo kanatu
miidhagee, faayamee, gammachiisuuf, yoo hintaane ammoo gaddisiisuuf uummatichumaan
uummatichumaaf dhihaata” jedha. Akka waraabbii kanaattis ogbarruun hojii kalaqaa kan
ogummaa of keessaa qabuudha. Ogbarruunis ogbarruu barreeffamaafi ogafaan jedhamuudhan
dameewwan gurguddoo lamatti waan qoodamuuf yaadni waraabbii kana keessaa lamaaniifuu
nidhaabbata jechuudha.

Wantoota barreessaan ogbarruu barreeffamaas ta‟e ogafaan keessatti dhimma itti ba‟uun
ergaasaa haala gaariin dabarfatu keessaa malleen dubbii yeroo baay‟ee mul‟atu. Waa‟ee hojiirra
oolmaafi maalummaa malleen dubbii (figures of speech) Melakneh (1999:64) yoo cimsu
“The history of figures of speech-their application and significance dates back to
the days of Aristotle who is the pioneer of this theory. By definition they are forms
of expression which depart from the conventional word or sentence order in order
to achieve a special effect beyond the range of literal language such as
association, stimulation, ornamentation of language and analogy” jedha.
Yaada armaan oliirraa akka hubatamutti, seenaan malleen dubbii, guyyaan hojiirra oolmaafi
hiikni malleen dubbii gara seenaa nama dayeessa kanaan beekamuu Aristootilitti deebi‟amee
akka yaadamu kan nama taasisu akka ta‟eefi malleen dubbii haala waa ittiin ibsan, waan ibsan

1
sana immoo bareechanii, mi‟eessaniifi akka namatti dhagaa‟amu godhanii dhiheessuuf haalota
dubbii fayyadan ta‟uu isaanii hubachiisa. Malleen dubbii barreessaan asoosama keessatti
fayyadamu namni asoosama sana dubbisu taateewwan asoosamicha keessatti barreessaadhaan
bocaman sana akka waan qaamolee miiraasaa mara tuttuqanitti fudhata. Kun hintaane taanaan
hojiin asoosichaa kan yeroo dheeraadhaaf sammuu namaa keessa turu osoo hinta‟in oduu battala
tokko dhagaahamee dagatamu ta‟a jechuudha.

Gama biraan immoo asoosama keessatti mammaaksa fayyadamuunis ergaan tokko bifa ifaafi
dhokataa ta‟een nama bira akka gahu taasisuu keessatti shoora guddaa qaba. Mammaaksi gosa
ogafaanii keessaa isa tokko waan ta‟eef ogafaan asoosama keessatti fayyadamuun walqabsiisee
yaada beektotaa keessaa muraasa qorattuun haala itti aanuun dhiheessiteetti.

Afoolli hojii kalaqa hawwataa miira qabu kan gonfateedha. Afoolli bifa walaloo yookaan bifa
holoolootiin kan dhiyaatu ta‟ee, kan namoonni ogummaa waa kalaquuf qaban uumaniidha.
Haaluma walfakkaatuun Beekan, (2015:12) afoola yoo ibsu: “Himamsa afaanii ogbarruu afaaniin
dhalootaa dhalootatti daddarbu jedhee ibsa,” jedha. Akka waraabbii kanaatti, afoolli afaaniin
dhalootarraa dhalootatti ogbarruu daddarbuudha.

Asoosamni ammoo, gosa ogbarruu barreeffamaa keessaa isa tokkoodha. Egaa hariiroon ogbarruu
barreeffamaafi afoolaa gidduu jiru, asoosamni bifa miidhagina qabuun addunyaa uumamaa kana
keessatti bu‟aabahii jiruufi jireenya hawaasaa muuxannoo hawaasichaatti fayyadamuun bifa
fudhatama argachuu danda‟uun haalaan bocee barreeffamaan dhiyeessa; afoollimmoo, dhugaa
hawaasaa qabatamaan waan ibsuuf barreessitoonni asoosamaa afoolatti akka fayyadaman
hubachiisa. Egaa afoolliifi ogbarruun barreeffamaa amaaloota walfakkaataa waliin qooddatan
qabaachuusaaniirraan kan ka‟e baay‟ee walitti siqu jechuudha

Yaaduma kanaan walqabsiisuudhaan odeeffanoon toora https://www.fererence,com/art-

literature/oral-literature argame,“Oral literature and written literature share similar
characteristics, including the need to use heightened language and literary techniques such as
alliteration, flashbacks, foreshadowing, narrative hooks and plot twists” jechuun ibsa.

Yaadni kunis amalootni isaan waliin qooddatan kunniin filannoo jechoota afaaniifi maloota
ogbarruu kanneen akka irra deddeebii, mil‟uu, ibsa ykn raaga fuulduraa, seeneffamootaafi yaa‟a
2
adda addaa fayyadamuurratti. Kunimmoo akka barreessitoonni walkeessa isaan fayyadaman
taasisuu danda‟a. Yaadni kunis isa Dundes armaan olitti, ogbarruun firiiwwan fookiloorii
ergifachuun fayyadamuu danda‟a jedhe sana mirkaneessa. Afoolli wantoota akka hibboo,
mammaaksaa, geerarsaa, hibboonteenii/tar, faaruuwwan adda addaa, afwalaloo, afseenaa,
durdurii, sheekkoo, tapha ijoollee, eebbaa, abaarsaa, baacoo, jechamootaafi kkf hammachuu
danda‟a.

Yaaduma armaan olitti ibsame kana, odeeffannoon http://www.oralliterature.org argame, “Oral

literature is a broad term which may include ritual texts, curative chants, epic poems, musical
genres, folk tales, creation tales, songs, myths, spells, legends, proverbs, riddles, tongue-twisters,
word games, recitations, life histories or historical narratives,” jechuun gosoota afoolaa
tarreessuun mirkaneesseera.

Walumaagalatti, malleen dubbiifi mammaaksotni asoosama keessatti sababiiwwan garaagaraatiif

hojiirra oolu. Fakkenyaaf akka dubbisaan dandeettii waa tilmaamuu, dandeettii waan qabatamaa
hintaane qabatamaa taasisuun yaadee hubachuufi miira olaanaa dabaluun fedhiin odeeffannoo
gadifagoo argachuu fa‟iif gargaara. Malleen dubbiifi mammaaksota asoosama “Ilkee Arrabaa”
jedhamu keessatti argaman hundumaa qaaccessuun yeroo dheeraa, humnaafi baasii hedduu waan
barbaaduuf, warreen yeroo hedduu barreeffama ogbarruu garaagaraa keessatti beekamaniifi
namoota biratti beekaman irratti xiyyeeffachuun qaaccessite.

1.2 Ka’umsa Qorannichaa

Qorannoo kana geggeessuuf wanti qorattuu kakaase fedhii isheen itti fayyadama malleen
dubbiifi mammaaksotaa asoosama keessaa qorachuuf qabduufi qaawwa qorannoo sakattaatee
duuchuuf qabduudha. Barreessitootni asoosamaa yeroo asoosama barreessan akkaataa
garaagaraan barreessu. Akkaataa ittiin barreeffama ofii adda gochuudhaan barreessan keessaa
tokko itti fayyadama malleen dubbiifi mammaaksaati. Itti fayyadamni malleen dubbiifi
mammaaksaas hojii barreessaa keessatti caacculee asoosamaatti lubbuu horaa akka deemu
qorattuun itti amanuudhaan qaaccessa irratti adeemsisuuf fedhii horachuusheeti. Haaluma kanaan
asoosama “Ilkee Arrabaa” keessatti itti fayyadamni malleen dubbiifi mammaaksaa maal akka
fakkaatu qaaccessuudhaan dhiheessiteetti.

3
Dabalataanis qorannoo kanaan walfakkaatu kan sadarkaa digirii jalqabaarratti hojjetame
qorattuun mana kitaabaas ta‟e toora interneetaarraa argachuu hindandeenye. Kunis akka
qorattuun itti fayyadama malleen dubbiifi mammaaksaa asoosama keessaarratti qorannoo
adeemsiftuuf kaka‟umsa itti horeera. Kanumaan walqabsiisuudhaanis sakatta‟a taasifteen toora
interneetaarraa qorannoo kanaan walfakkaatu kan sadarkaa digirii lammaffaarratti hojjetame
argatteetti. Sakatta‟a qorattuun taasifte keessaas kan toora interneetaarraa argatte yoo ilaalle,
Alamuun (2017) mataduree “Xiinxala gahee dubbiin qolaa Afaan Oromoo barasiisuu keessatti qabu:
xiyyeeffannoon kitaaba barataa Afaan Oromoo kutaa 12ffaa” jechuun sadarkaa digrii jalqabattii
Yuuniversiitii Ambootti hojjeteera. Qorannoon isaas kitaaba kutaa tokkoo qofarratti waan
hojjetameef malleen dubbii baay‟inaan argatee qorannoo irratti adeemsisuuf ga‟aadha jedhanii
yaaduun rakkisaadha. Sababni isaa yeroo baay‟ee kitaaba barataa keessatti malleen dubbii
baay‟inaan jalqabaa amma dhuma kitaabichaatti dubbisoota jiran keessatti ni‟argama jedhanii
yaaduun ulfaataa waan ta‟eefiidha. Gama biraanis kitaabichuma keessattiyyuu malleen dubbii
qofarratti qorannoo adeemsise malee mammaaksa waliin walbira qabee hinilaalle. Isumaayyuu
qorannichaan wanti ilaalame gahee inni Afaan Oromoo barsiisuuf qabuudha malee itti
fayyadamni malleen dubbiifi mammaaksaa kitaabicha keessatti maal fakkaata kan jedhu
xiyyeeffannoodhaan hinqaacceffamne. Qorannoowwan kunneen malleen dubbiirratti
xiyyeeffachuudhaan walfakkaataniyyuu, qorattuun garuu qorannoo kanaan haala itti fayyadama
malleen dubbiifi mammaaksaa asoosama “Ilkee Arrabaa” qaaccessuudhaan gaaffileen bu‟uuraa
armaan gadii deebii argataniiru:

 Asoosama “Ilkee Arrabaa” keessatti akaakuu malleen dubbii kam faatu mul‟ata?

 Asoosama “Ilkee Arrabaa” keessattii mammaaksota akkamiitu mul‟ata?

 Asoosama “Ilkee Arrabaa” keessatti malleen dubbiifi mammaaksotaan ergaa akkamiitu
darbe?

1.3 Kaayyoowwan Qorannichaa

1.3.1 Kaayyoo Gooroo

Kaayyoo gooroon qorannoo kanaa haala itti fayyadama malleen dubbiifi mammaaksota
asoosama “Ilkee Arrabaa” keessatti argamanii qaaccessuudha.

4
 1.3.2 Kaayyoowwan Gooree
Kaayyoowwan gooreen qorannoo kanaa ammoo kanneen armaan gadii ta‟u. Isaanis:
 Asoosama “Ilkee Arrabaa” keessattii akaakuu malleen dubbii argaman ibsuu;
 Asoosama “Ilkee Arrabaa” keessattii mammaksota argaman adda baasuu;
 Asoosama “Ilkee Arrabaa” keessatti malleen dubbiifi mammaaksotaan ergaan akkamii
akka darbe addeessuu.

1.4 Barbaachisummaa Qorannichaa

Hojiin qorannoo kanaa erga raawwatee booda bu‟aalee armaan gadii nigumaacha jedhamee
eegama. Isaanis:
 Qorattuun barreeffama kana ka‟umsa godhachuun qorannoo biraa akka qorattuuf
nifayyada.
 Namoota asoosama keessatti itti fayyadama malleen dubbiifi mammaaksotaarraatti
hubannoo argachuu barbaadaniif ammoo, ciicata akka taa‟uuf nigargaara.
 Qorattoota mata duree kana fakkaatu irrattii qorannoo hojjetaniif akka madda ragaatti
tajaajiluu danda‟a.
 Barsiisota Afaan Oromootiif akka cuuphataatti, barattootaaf ammoo akka madda
odeeffannootti gargaaruu nidanda‟a.
 Wantoota barreeffama asoosama kana kessatti hinsakatta‟amne akka sakatta‟amaniif
nigargaara. Rakkoo malleen-dubbii asoosama kana keessatti gargaaramuu waliin
walqabatee jiru ifa gochuu bira darbee sadarkaa itti-fayyadamni malleen dubbii kun irra
jiru ibsuu nidanda‟a.
 Barreessitoonni garaagaraa itti fayyadama malleen dubbiifi mammaaksotaarratti
hubannoo akka argataniifi hojiin isaanii dubbistoota biratti fudhatama argatu daandii
niqabsiisa.
Bu‟aaleen kunneen akka argamaniifis qorattuun qorannoo kana koppii gootee manneen dubbisaa
uummata keessa kaa‟uudhaani.

1.5 Daangaa Qorannichaa

Qorannoon kun daangaa mataa isaa kan qabuudha. Daangaan isaas qabiyyee isaa irrattii
hundaayeeti. Innis asoosamaa dheeraa jiran keessaa asoosama dheeraa ilkee arrabaa kan Yeeyyis

5
Birruutiin bara 2013 maxxanfameen kan daangahe yammuu tahu, qabiyyee asoosamichaa
keessaa immoo itti fayyadama malleen dubbiifi mammaksota achi keessatti argaman qaaccessuu
irrattii kan daangeffameedha. Sababni isaas wantoota barreeffama kalaqaas ta‟e ogafaan keessatti
yeroo baay‟ee dhihaatan keessaa malleen dubbiifi mammaaksota qofaa asoosamicha keessatti
ergaan guddaan waan darbee jiruufiidha.

1.6 Hanqina Qorannichaa

Adeemsa qorannoo tokko gaggeessuu keessatti hanqinoonni qorattuu muudatan nijiraatu. Isaan
keessaa muraasni: hanqina baajataa,hanqina yeroo, hanqina kitaabilee wabii baldhinaan argachuu
dhabuudha. Haa tahuu malee, rakkoolee kanneen qorattuu muudatanis tooftaa garagaraa
fayyadamuun qorannoo ishee geggeessitee jirti. Tooftaaleen qorattuun gargaaramtes kitaabilee
wabii ergifachuu, namootaa muuxannoo addaa addaa asoosama dubbisuu irratti qaban
gaafachuun qorannoo ishee geggeessitee jirti.

1.7 Waa’ee Kitaabichaa Gabaabbinaan

Kitaabni qorannoon irratti gaggeeffame Asoosama Dheeraa Ilkee Arrabaa jedhama. Qolli
kitaabichaa kan fuulduraarratti maqaan kitaabichaa qubee gurguddaan ILKEE ARRABAA
jedhamuun gara gubbaa irratti katabame. Maqaan barreessaa kitaabichaa immoo achuma jalatti
hanga akaakayyuutti „Yeeyyis Birruu Nagaroo‟jechuun qubee gurguddaafi xixiqqaan wal-makee
halluu diimaan katabameera. Kitaabni kun fuulduraan halluu gurraacharratti qalama adiidhaan
barreeffamee mul‟ata. Akkasumas suuraan fuuldura kitaabicharra jiru nama huccuu aadaa
Oromoo uffatee bokkuu qabatee jirutu mul‟ata. Akka suuricharraa hubatamutti, namfakkii
kootamni, Boonsaan, safuu hawaasasaa eegee guddachuufi aadaa sabasaa kunuunsaa akka ture
namatti argisiisa. Eenyummaa ofiin boonuun, jireenya eenyummaa ofii argisiisu dhiisanii kana
ormaatti maxxanuun barbaachisaa akka hintaanes namatti argisiisa. Keessattuu Meeroonis ta‟e,
Yeneenash Boonsaa wajjin sanyiidhaan walitti hindhufan. Sababa kanaafis miidhaa daangaa
hinqabne irratti raawwatan. Egaa suuraan wayyaa aadaan faayamee jiru kun jireenya qananii
keessaa Boonsaan hiriyyootasaan gowwoomfamee akka jireenya dukkanaatti qajeele namatti
argisiisa. Sababni isaa suuraa kana argisiisee ka‟ee kan hafemmoo halluun kitaabichaa
gurraacha‟uun ragaadha. Hiriyyootni isaas jireenya fuuldurasaa duraa dukkaneessuuf
gowwoomsanii fuudhanii deemuu isaanii argisiisuu danda‟a. Halluu gurraacha kanarratti qalama

6
adiin barreessuun isaammoo jireenya rakkisaa ykn hamaa keessa darbee ifatti ba‟uu Boonsaa
namatti argisiisa.

Gama biraanimmoo dugda kitaabichaarratti fakkiin jiru kan galaana, ibidda, dhagaarra maddii
qabatee nama taa‟u, qalama halluu diimaafi keelloodhaan barreeffame, halluu gurraachummaan
isaa waan ifaa jiru fakkaatuufi halluu gurraacha jalaan halluu magariisatu mul‟ata. Akka
qorattuun dugda kitaabaa kanarraa hubattettis, Boonsaa, Dameefi Baayisaan yeroo osoo karaa
deemanii aduun itti dhiinaan buluuf murteessan hiriyyootni isaa galaa nyaatanii rafuuf deemnaan
inni immoo qorra laga dhidheessaa dadhabee ibidda qaammachaa waayee jireenya isaatiin
galaana yaadaa daakaa turuusaa argisiisa. Jechuun isa Boonsaan dhagaa ibidda gararraa kaa‟atee
irra taa‟ee galaana yaadaan liqimfamaa ture namatti argisiisa jechuudha. Yeroo sana Dameefi
Baayisaan taphatanii erga quufanii booda qofaatti isa dhiisanii gara irribaatti deeman. Inni garuu
taa‟ee yaadaan daldala daldalaa turuusaa namatti argisiisa.

Galaanicharratti halluun keelloofi diimaadhaan barreeffamee qaxxaamuruun wantoota lamatti

fakkeeffamuu danda‟a. Inni keelloon isa Boonsaan hiriyyootasaarraa addaan ba‟ee qalbiin isaa
gartokkeen rakkoo keessa jiruudha. Inni diimaan barreeffamemmoo hiriyyootni isaa galaana
Dhidheessaan liqimfamanii dhagaatti rurrukutamanii, madaa‟aniifi bineensaan nyaatamanii
dhiigan sana nama hubachiisa. Halluun gurraachummaan isaa waan ifu fakkaatee jalaan
magariisni ifummoo isa inni akka mana obbo Girshaa turee hojii hojjetu abdii argate argisiisa.

Waa‟ee uwwisa kitaabicha hamma kana ergan ibsee booda immoo keessa kitaabicha wantoota
jiran haa‟ilaallu. Maxxansi isaa inni duraa bara 2013 A.L.A yemmuu ta‟u, baay‟inni fuula
kitaabichaa 111 nidha. Kitaabni kunis kitaaba Asoosamaati. Barreessaan kitaabichaas Yeeyyis
Birruu Nagaroo jedhama. Kitaabicha keessatti dhimmoota adda addaatu hammatame. Isaanis:
dhimmoota hawaasummaa, seenaa, aadaa, waa‟ee Oromummaa, siyaasaa, diinagdee,
eenyummaafi kanneen biroo kan of keessatti hammatuudha.

1.8 Qindoomina Qorannichaa

Qindoominni qorannoo bakka itti hojiileen boqonnaa jalqabaa qabanii hanga dhumaatti akkamitti
akka hojjetaman kan agarsiisaniidha. Kunis, Boqonnaa Tokko keessatti: Seenduubee
qorannichaa, Ka‟umsa qorannichaa, Kaayyoo qorannichaa, Barbaachisummaa qorannichaa,

7
Daangaa qorannichaa, Hanqina qorannichaa, qindoominaafi ibsaa waa‟ee kitaabichaa yemmuu
ta‟an, Boqonnaa Lama keessatti: Sakatta‟a barruu walmaddii qorannichaan walhidhatan kan
hammatuudha. Boqonnaa sadii keessatti: saxaxa qorannichaa, mala qorannoo, irraawwatama,
iddattoo, meeshaalee funaansa ragaafi adeemsa qaaccessa ragaalee qorannichaa kan keessatti
ibsamaniidha. Boqonnaa Afur keessatti: ragaalee dhiheessuufi qaaccessuu yoo ta‟u, Boqonnaa
Shan keessatti ammoo, cuunfaa, argannoofi yaboon qorannichaa duraa duubaan kan
dhihaataniidha.

8
 BOQONNAA LAMA: SAKATTA’A BARRUULEE

2.1 Maalummaa Ogbarruu

Namootni ogbarruu kana karaa adda addaan hiikaniiru. Haata‟u malee, hiikni baay‟een
beektotaan kennamu kan waltumsuudha. Qorattuunis maalummaa ogbarruun walqabsiisuudhaan
yaada beektotni garaagaraa kennan keessaa muraasa haala armaan gadiin dhiheessiteetti.
Jechi „Litireecherii‟ jedhu jecha Afaan Ingiliziiti. „Literature‟ jechi jedhu
namoota adda addaan yeroo garaagaraa Afaan Oromootiin og-barruu jedhamee
hiikamee jira. Haata‟u malee „og-„ jechuun „Ogummaa‟ jechuu yoo ta‟u, barruun
barreeffama jechuudha. Walitti ogbarruu jechuun ogummaa barreeffamaa jechuu
waan ta‟eef jecha „literature‟ jedhu guutummaatti waan ibsu nutti hinfakkaatu.
Kanaafuu jecha „Literature‟ jedhu ergifachuun akkuma jirutti itti fayyadamna.
Litireecheriin hojii kalaqaa ta‟ee, fedhii, gammachuu, hawwiifi wkf hojii
miidhagoo hojii ilma namaa walitti qindeessee kan mul‟isuudha. Geetachoo
(2014:132)

Akka yaada armaan oliitti, ogbarruun barreeffama ogummaa ta‟ee, kan bifa kalaqaan
dhihaatuudha. Dhalli namaa ogbarruutti fayyadamuudhaan waan sammuusaa keessa jiru
dubbisaa bira ga‟a. Ogbarruutti fayyadamuun waan nama keessa jiru akkaataa itti nama biraan
fudhatamuu danda‟u tilmaama keessa galchuudhaan dhiheessu jechuudha. Dabalataanis Jaarraafi
Wasaneen waa‟ee ogbarruu akka ibsaniitti,

Ogbarruun ogummaa umurii dheeraa qabu waan ta‟eef yeroo adda addaatti hiikoowwan adda
addaa baay‟ee akka qabatu kan ogbarruu taasise umurii dheeraa qabaachuu isaa qofa osoo
hintaane, ogbarruun mataa isaatiin waa‟ee namootaa waan ta‟eef namootni hiikaa isaaf kennan
hayyuulee ogbarruu qofa miti. Namootni dirreewwan qo‟annoo adda addaa keessa jiranis
hiikaawwan mataa isaanii kennuuf. (2008:124) Akka yaada armaan olii kanatti, namootni
haaluma keessoo isaaniitti dhuferratti hundaa‟uudhaan ogbarruudhaaf hiika kennaniiru. Hiikni
isaan kennan immoo ogbarruudhaaf hiika isa dhumaati jechuun hindanda‟amu. Hiikni ogbarruu
sammuu nama hiika kennuurratti hunda‟a jechuudha. Namootni ogbarruuf hiika kennanis

9
namoota dirreewwan barnootaa adda addaa keessatti argaman waan ta‟eef hiikni ogbarruu akka
garaagara ta‟u taasiseera.

Akka Ansari (1992:2) yoo ibsutti “To define literature is very difficult. In ordinary sense we can
say whatever written is literature but there can not be a clear and precisedefinition of literature
because its scope is so vast that it covers almost all the spheres of life” jedheera.

Akka yaada kanaatti, Ogbarruu kana jedhanii yaada yookiin hiika tokkoon lafa kaa‟uun kan
nama dhibu ta‟uu isaati. Maalummaa ogbarruu haala salphaan kana jedhanii dubbachuun
ulfaataadha. Yeroo gabaabsanii ilaalan wanti barreeffamee jiru hunduu ogbarruudha jechuu
dandeenya. Haata‟u malee, wanti barreeffamee jiru marti ogbarruudha jedhanii murteessuun
hindanda‟amu. Kana jechuun wanti barreeffamee jiru tokko maalummaa ogbarruu ifatti yookiin
sirriitti ibsuu dhiisuu danda‟a. Sababni isaa dameewwan ogbarruu jalatti ilaalaman hedduudha
waan ta‟eef.

Ogbarruu kanneen jedhaman kanneen akka asoosamaa, walaloo, barreeffamoota adda addaafi
kanneen kana fakkaataniidha. Egaa, dameewwan ogbarruu barreeffamoota kalaqaa kanneen
ogummaadhaan barreeffaman waan ta‟aniif, barreeffamoota calluma jedhanii barreeffaman faana
madaalamuu hindanda‟an. Daangaan ogbarruu bal‟aadha jechuun isaas barreeffamootni
hundinuu ogbarruu ta‟uu danda‟u jechuu osoo hintaane, hiika ogbarruu kennuurratti namootni
haala miira isaaniin hirmaachuu danda‟u jechuudha. Ogbarruun jireenya dhala namaa keessa
waan jiru marallee hammachuu kan danda‟uudha.

2.2 Gosoota Ogbarruu

Dameewwan ogbarruu beektotni haala garaagaraa hiikaniiru. Hiikni isaan kennan ammoo
garaagarummaas walfakkeenyas qaba. Haaluma kanaan dameewwan ogbarruurratti yaada
beektotni dhiheessan qorattuun armaan gaditti dhiheessiteetti.

2.2.1 Ogafaan
Ogafaan gosa ogbarruu keessaa tokko ta‟ee dhalootaa dhalootatti afaaniin daddarbaa kan
dhufeedha. Kunis bifa walaloofi hololootiin kan dhiyaatu yoo ta‟u, mammaaksa, oduudurii,
hibboo, raagamtaa, sirba, baacoofi kanneen kana fakkaatan hammata. Yaada kanas Geetaachoon
(2014:139) irratti akka ibsetti, “Ogafaan gosa ogbarruu ta‟ee aadaa, seenaafi eenyummaa
10
hawaasaa himamiinsa afaaniitiin dhalootaaf kan dabarsuudha” jedha. Yaada kanarraa wanti
hubatamu ogafaan gosa ogbarruu ta‟uusaafi baataa aadaa, seenaafi eenyummaa uummata tokkoo
kan calaqqisiisu ta‟uusaati.

Maalummaa ogafaanii Okpewho (1992:3) yoo ibsu,“Oral literature is simply literature delivered
by word of mouth which comprises riddles, proverbs, songs, chants, stories present only the
verbal art aspect of folk lore” jedha.

Yaanni kun akka argisiisutti, ogafaan jechuun salphumatti ogbarruu afaaniin daddarbaa dhufe
ta‟ee hibboon, mammaaksi, sirbi, durduriifi kanneen kana fakkaatan gooroowwan ogafaanii akka
ta‟an argisiisa.

2.2.1.1 Dameewwan Ogafaanii

Seeneffamoota: Oduu durii seenaa yeroo (bara) dheeraa durii addunyaa kana keessaatti
raawwatee darbe, kanneen taatewwan achii keessatti rawwataman dhugaarratti hundaa‟uun haala
addunyaa dhugaa keessaatti rawwataman fakkatu.

Afwalaloo: Walaaloon Afoolaa waa‟ee dhimma tokko bifa walaloon bareechuun kan ergaa
dabarsudha. Finnegan(1997;18)akka jettutti “Walaloon afoolaa akkuma seeneffamootaa; aadaa,
dudhaa,seenaafi haala jiruuf jireenya uummata tokko afaaniin dhalootaa dhalootatti kan
dabarsudha‟‟ jetti.

Qareeyyii: Isaan kunniin bifa gaggababaafi sasalphaa qaban yoo fayyadamuu barabaanne
dhiyeenyatti isaan arganna yeroo gabaabaa keessatti akka feenetti fayyadamnee dubbii
gabaabsina, fakkeenyaf mammaaksa,hiibboo,soorgoo,sookoofi arrab qajeelchitudha.

2.2.1.2 Mammaaksa
Mammaaksi damee afoolaa keessaa isa tokkoodha. Akkuma dameewwan afoolaa kaawwanii
afaaniin dhalootarraa dhalootatti darbaa kan dhufeedha. Mammaaksaaf hiika waliigalaa tokko
kennuun baay‟ee rakkisaa akka ta‟e beektotni yeroo garaagaraatti ibsaniiru.

Yaaduma armaan oliin kan walfakkaatu, Wolfgang (1997:136) yammuu mammaaksa ibsu,
“Proverbs are small piece of human wisdom that have been transferred one generation to the
other and valid even in our modern technological age.”

11
Yaada hayyuu kanarraa wanti hubannu, mammaaksi ogummaa xiqqaa dhala namaa kan afaaniin
dhaloota irraa dhalootatti darbaa tureefi bara teekinoloojii haaraa (ammayyaa) keessa jirru
keessatti kan fudhatama qabuu ta'uu isaa hubachiisa. Kana malees wanta yeroo darbee qofa osoo
hinta'in gara fuula duraatiif illee kan tajaajilu ta'uu isaa mul'isa. Gama biraatiin, mammaaksi
afaaniin dhalootarraa dhalootatti haa darbu malee, qabiyyee dhaabbataa kan qabuufi haalawwan
qabatamoo keessati hiikaafi ergaa adda addaa dabarsuuf kan mammaakamuudha. Yaaduma
kanaan walqabsiisuudhaan qorattuun yaada deeggarsaa biraa haala armaan gadiin dhiheessiteetti.

Finnegan (1970:383) yoo ibsitu,

“The exact definition of proverb is no easy matter. There is, however, some general
agreement as to what constitutes a proverb. It is a saying in more or less fixed form
marked by shortness, sense, and salt and distinguished by the popular acceptance of the
truth tersely expressed in it” jetti.

Akka waraabbii kanaatti, maalummaa mammaaksaa ilaalchisee hiika waliigaalaa tokko kennuun
salphaa ta‟uu baatus, mammaaksi yaada bal‟aa ykn ititaa of keessatti akka hammatu; jechoota
muraasaan, hima gaggabaabaan dhaamsa fudhatama qabu ibsuufi dhugaa kan hammatu
ta‟uusaarratti namoonni akka waliigalan argisiisa.

Dabalataanis, mammaaksi haala dubbii afaanii jechoota filatamoo, dhiyaannaa addaa, xinqooqa
afaanii karaa loojikaawaan kan qindaahe akka ta‟e Finnegan, (1970:407) ibsiteetti .
walumaagalatti, hiikaawwan kanarraa ka‟uun mammaaksi, yaada bal‟aa, gadifagoofi hawwataa
jechoota ykn gaalee gabaabaadhaan osoo hinnuffissiisin haqa, falaasamaafi jiruufi jireenya
hawaasa tokkoo kan ibsuufi kan afaaniin dhaloota irraa dhalootatti daddarbaa dhufee as ga‟eefi
daddarbaa jiru ta‟uu isaati. Akkuma afoolawwan biroo mammaaksis faayidaalee akka haasaa
(dubbii) bareechuu, muuxannoo ibsuu, dubbii gabaabsuu, duudhaa kabachiisuu, dubbii fixuufi
akeekkachiisa kennuu ta‟uu hubachuun nama hindhibu.

2.2.1.3 Faayidaa Mammaaksaa

Mammaaksi faayidaalee garaagaraa akka qaban hayyootni ni‟ibsu. Yaadannoon (2014:17) irratti
faayidaa mammaaksaa, “Haasaan haasa‟amuufi mammaaksi walcimsuu qabu. Mammaaksi yeroo
gaddaa, gammachuu, dheekkamsaa, jaalalaa, jibbaa, gamnummaa, obsa qabaachuu,
12
gowwummaa, hiree, sodaa, kabajaa, doofummaa, iftoomina, carraaqqii, fakkaachoo, ofittummaa,
roorroo, tokkummaa, ariifachuu, waldhabbii, gaabbii, tuffiifi kkf. yaada keenya karaa ifaa,
gabaabaafi qulqulluu ta‟een ibsuuf nu gargaara” jechuun ibsa.

2.2.2 Ogbarruu Barreeffamaa

Maalummaa ogbarruu barreeffamaarratti beektotni garaagaraa yaada isaanii kennaniiru. Haaluma
kanaan Rabbirraan (2009:168) irratti maalummaa ogbarruu barreeffamaa yoo ibsu, “Ogbarruun
barreeffamaa kalaqa sammuu ilmoo namaa barreeffamaan dhihaatuudha. Ogbarruun
barreeffamaa bifa miidhagina qabuun sammuu namaa hawwachuu akka danda‟aniin
mi‟eeffamanii dhugaa addunyaarraa maddaniin kalaqamu; garuu kallattumaan dhugaa himuuf
hindirqaman” jedha. Akka waraabbii kanaatti, ogbarruun barreeffamaa bifa miidhagina qabuun
kan dhihaatuudha. Dhugaa addunyaarraa haa dhiheessu malee dhugaa sana kallattumaan ykn
akkuma jirutti dhiheessuudhaaf hindirqamu_haqaaqsee, dabsee, faallessee ykn bira qabee
dabarsuu danda‟a jechuudha.

Ogbarruu barreeffamaan walqabsiisuudhaanis Jaarraafi Wasaneen (2008:129) irratti akkas jedhu,

“Barreeffamni tokko ogbarruu barreeffamaa keessatti ramadamuuf ulaagaalee guutu qaba, fknf.
barreeffamichi hojii kalaqaa ta‟uu qaba, kana jechuun barreeffamichi hojii tokko akkuma
qabatamaan jirutti dabarsa osoo hintaane, barreessaatu addunyaa mataa isaa uumee dhiheessa.”
Akka waraabbii kanaatti, ogbarruun barreeffamaa, barreeffamni sun qooqa miidhagina qabu kan
suuraa waan tokkoo sammuu namaa keessatti kaasuufi miira namaa tuttuquun barreeffamuudha.
Yaaduma kanaan walqabsiisuudhaan isaanumti (2008:31) irratti, qooqa ogbarruu barreeffamaa
keessatti malleen dubbii akka baay‟atan ibsu. Qooqni ogbarruu barreeffamaa immoo nama
gammachiisaa, gaddisiisaafi qirqirsaa ergaa ifaa dabarsuu isaaniis nidhiheessu.

2.2.2.1 Dameewwan Ogbarruu Barreeffamaa

Ogbarruun barreeffamaa barreeffamoota biroorraa garaagarummaa qaba. Wanti barreeffamoota
biroorraa adda isa taasisus hojii kalaqaa dhugaa hawaasaarratti hundaa‟uun namoota dandeettii
waa kalaquu qabaniin kalaqamee kan dhiyaaatu ta‟uusaati. Kana malees, itti fayyadama afaaniin
walqabatee haalli filannoo jechootaa, qindoominni himootaafi walumaagalatti, afaan ogbarruun
ittiin dhiyaatu miti ogbarruurraa adda isa taasisa.

13
Yaada kanas Gray (1992:163) yoo ibsu “literature is a term poetry, novel, drama and short
stories written with apparently artistic purpose rather than merely communicate information”
jedha.

Yaada kanarraa akka hubatamutti, ogbarruun barreeffamaa wolaloo, asoosama dheeraa,

diraamaa, asoosama gabaabaafi gooroo ogbarruu ta‟anii odeeffannoo dabarsuuf qofa osoo
hintaane, ija ogummaa barreessaan miidhagina horatee kan barreeffame ta‟uu isaati.

Gama biraan ammoo Brown fi Olmsted (1962:139) garaagarummaa ogbarruun barreeffamaa,

miti ogbarruurraa adda ta‟u yoo ibsan “Poem is defferent from news, a novel from a history,
drama from a traniscript of a court, a short story from a case study.” jedhu.
Yaanni isaas gooroowwan ogbarruurraa adda yoo ta‟u, fakkeenyaaf wolaloon oduurraa,
diraamaan barreeffama naannoo mana murtiirraa, asoosamni gabaabaan qorannoorraa,
asoosamni dheeraan seenaarraa adda ta‟uusaa nama hubachiisa.

2.2.2.2 Asoosama
Akaakuuwwan Ogbarruu barreeffamaa keessaa tokko asoosama. Kanumaan walqabsiisuudhaan
Beekan (2013:12) yoo ibsu “Asoosama keessatti barreessaan, dhugaa hawaasa keessatti mul‟atu
irraa haa ka‟u malee ofii isaatiin waan hedduu itti uuma. Qooddattoota yaada isaa dabarsan
ni‟uummata. Tarreeffama caasaa dhimma hawaasaa keessatti arge sana akka fedha isaatti
jijjiiruu ykn fooyyessuu danda‟a. Akka isatti toleefi akka dubbistoota harkisuu danda‟a jedhee
yaadetti qindeeffatee dhiheessa. Namni asoosama barreessu bu‟aa sammuu isaa itti dabalee
waan fedhii namaa guutuufi yaada isaas bakkaan ga‟uuf uummata” jedha.

Akka yaada armaan oliirraa hubatamutti, asoosamni miira namaa haala hawwachuu danda‟uun
hojii kalaqaa qindaa‟uudha. Hojiin kunis akkaataa itti dhimmoota hawaasaa hawaasaaf bifa
miidhagina qabaniin dhiheessaniidha. Keessattuu asoosama keessatti barreessitootni asoosamaa
akkaataa isaanitti toleen kalaqu. Kalaqaa isaanii kanaanis akka dubbistootni ykn
dhaggeeffattootni qalbii isaanii gara asoosama sanaatti deebisan taasiisu. Tooftaa ittiin kana
taasisan keessaa tokko itti fayyadama malleen dubbiiti.

14
2.3 Malleen Dubbii
Malleen dubbii mala ittiin barreeffama ykn dubbii ofii bifa gaarii ta‟een dabarfachuuf itti
fayyadamaniidha. Barreessitootni asoosamaa yeroo asoosama barreessan akka dubbistoota
harkisuu danda‟anitti yaadanii barreessu. Dubbistoota harkisuudhaaf tooftaa isaan gargaaraman
keessaa tokko malleen dubbiitti dhimma ba‟uudha. Egaa malleen dubbii mala waan barreeffame
tokko sammuu namaa keessatti ittiin tursuuf itti fayyadamaniidha. Malleen dubbiidhaan
walqabsiisuudhaan yaada beektota garaagaraa qorattuun akkaataa itti aanuun dhiheessiteetti.

Dubbiiwwan qolaa kun sadoommii yookiin malleen dubbii jedhamuun beekamu.

Maanguddoonni Oromoo durii afaaniin yookiin barreessitoonni ammayyaa
hojiiwwan barreeffamoota akka asoosamaa, diraamaa, walaloo, hololoo, waliin
dubbii, adda addaa keessatti ijoo dubbii sanii haala mi‟aawaafi miira namaa
harkisuun fakkii sammuu keenya keessatti uumanii kan guddisuu barbaadan
xiqqeessuun, kan tuffachuu barbaadan jajuun kan abaaruu fedhan eebbisuun
salphaatti dagatamuu akka hindandeenyeen hubachiisuuf kan itti fayyadaman
dubbii qolaa yookiin sadoommii jedhama jechuun Yaadannoon (2014:83) irratti
ibseera.
Akka yaada kanarraa hubatamutti, beektotni malleen dubbii akkaataa garaagaraan akka
waamaniidha. Malleen dubbii wanti barreeffame ykn dubbatame akka yeroo dheeraaf sammuu
namaa keessa turu gochuu keessatti shoora guddaa taphatu.

Dabalataanis Beekan (2013:54) irratti waa‟ee malleen dubbii yoo ibsu, “Dubbiin qolaa suuraa
dhimma wanta tokkoo sammuu dubbisaa ykn dhaggeeffataa keessatti uumuuf gargaara. Hima
“inni akka leencaatti dhaadata” jedhu namni dubbise ykn dhaggeeffate bifa leencaatu
sammuusaatti dhufa jechuudha” jedha. Akka waraabbii kanaatti, barreessitootni malleen dubbiitti
fayyadamuudhaan suuraa waan barreeffamee sana sammuu namaa keessa kaa‟u jechuudha.

2.3.1 Gosoota Malleen dubbii

Malleen dubbii gosoota garaagaraatti akka qoodaman beektotni ni‟ibsu. Mallen dubbii hunda
dhiheessuun qorannoo kanaan ulfaachuu danda‟a. Haaluma kanaan qorattuun malleen dubbii
muraasa fudhachuudhaan yaada beektotaan deeggartee haala armaan gadiin dhiheessiteetti.

15
2.3.1.1 Bakkasaa/bakka buusa, iddeessa
Bakkasaadhaan walqabsiisuudhaan beektotni waan jedhan qabu. Akka Rabbirraan (2009:184)
irratti ibsetti, “Bakkasaan dorgomsiisaa wantoota lamaa ta‟ee amala waan tokkoo kan biraatiif
kennuudhaan akkuma jirutti dhiheessa” jedha. Akka waraabbii kanaatti, malleen dubbii keessaa
bakkasaan amala waan tokkoo fayyadamuun wanta biraa ibsa jechuudha.

2.3.1.2 Akkasaa/akkee
Akka Addunyaan (2016:208) irratti ibsetti, “Akkasaan gaalee „akka isaa‟ jedhurraa ijaarame.
Tajaajilli isaas ergaa barbaadame waan aadaa hawaasichaa keessatti beekamaa ta‟e tokkoon
walcinaa qabuun dhiheessuun akka salphaatti hubatamu gochuudha. Haala akkasii keessatti „X‟n
akka „Y‟ jechuun baay‟inaan jechoota „akka, hanga, fakkaata‟ jedhamanitti gargaaramuun
dhiheessa” jedha. Akka waraabbii kanaatti malli dubbii kun jechoota akka, hangaafi fakkaata
jedhaman fayyadamuun wantoota waldorgomsiisa.

2.3.1.3 Nameessa
Akka Addunyaan (2016:211) irratti ibsetti, “Nameessi lubbu-maleeyyii ykn qabeeyyii biroo
amala namaa gonfachiisuudha. Haala kanaan akka namaatti beela‟anii akka quufan, deemanii
akka galan, ijaaramanii akka diigaman, dhihaatanii akka fagaataniifi wkf akka dalagan kan
taasisu fayyadama afaaniiti” jedha. As keessatti wanta nama hintaanetu amala namaa gonfata.

2.3.1.4 Ateessa/atee
Ateen waan nu bira hinjirre tokko akka waan nu bira jiruutti dhiheessuudha. Yaada kana
deeggaruun Zarihuun (1912:116) haala itti aanuun ibse,“Ateen waan nu bira hinjirre tokko
namas ta‟e namaan ala kanneen ta‟an akka waan nu bira jiranii nu dhaggeeffataa jiraniifi deebii
nuuf kennuu dandaa‟aniitti fudhachuun, gaaffii gaafachuu, marii wajjin taasisuu, haasofsiisuu,
qaaqsuu, gaddisiisuu ykn kofalchiisuu irratti hundaa‟ee mala dubbii uumamuudha”jedha.
Waraabbii kanarraa akka hubatamutti, lubbuqabeeyyiifi lubbudhabeeyyii nutti dhihoo hinjirre,
akka waan nu bira jiraniitti itti dubbachuudha.

2.3.1.5 Maqsuu
Akka Yaadannoon (2014:88) irratti ibsetti, “Dubbiin qolaa kun jechootaafi gaaleewwan sirrii
ta‟an caalaa jechoota sasalphoo, gammachiisoofi alkallattiitti fayyadama. Sababnisaa jechootni

16
tokko tokko dubbachuuf waan nama saalfachiisan, rifaasisaniifi jibbisiisan waan ta‟aniif irraa
maqnee jechoota lallaafoo gammachiisoo ta‟anitti fayyadamna” jedha. Akka waraabbii kanaatti,
maqsuun waan jedhamuu qabu jecha sanaan dubbachuudhaaf wanti nama daangessu waan jiruuf
irraa maqsinee ykn jal‟ifnee jecha biraatti fayyadamuun ibsina jechuudha. Fakkeenyaaf “Abidda
naaf kenni” jechuurra, “Qabbana naaf kenni” jechuu wayya. “Dhufeen si dhabe” jechuurra,
“Dhufeen si‟arge” jechuu wayya.

2.3.1.6 Eemitii
Akka Addunyaan (2016:212) irratti ibsetti, “Jechi eemitii jedhu „eeyyeefi miti‟ jechoota
jedhaman irraa uumaman. Jechootni kunneen faallaa waliiti. Amaluma jechootni kun dhuunfaan
qaban faana bu‟uun akka wantootni faallaan lama walfaana dubbataman taasisuun itti
fayyadamuudha”jedha. Fakkeenyaaf, Biqilaan kolfaa boo‟a. Akka fakkeenya kanarraa
hubatamutti, kolfuun gammachuu, boo‟uun gadda argisiisa.
Dabalataanis Jaarraafi Wasaneen (2008:143) irratti akkas jedhu, “Dhaamsi jechaa ykn himaa irra
keessaan soba fakkaatee dhugaa ta‟uu jechuudha. Jechootni ykn himootni walcinaa jiran irra
keessaan walfalleessu. Fkn. Ninyaata hinquufu. Niciisa hinmugu.”

2.3.1.7 Arbeessuu (Gurra guddisuu)

Gosoota malleen dubbii keessaa tokko arbeessuudha. Arbeessuun waan tokko hamma inni
dhugummaan ga‟uun olitti olguddisanii agarsiisuudha. Yaada kana Berhanu, (2009:27) yammuu
ibsu, “Hyperbole is a technique of using gross exaggeration for the sake of certain effect. A
writer may exaggerate or overstate the facts in a piece of eriting. This may sometimes be used to
make an incident more humorous. The hearer or the reader understands ofcourse that the words
are not to be taken literally” jedha. Akka waraabbii kanaatti, arbeessuun mala sammuu dubbisaa
ykn dhaggeeffataa keessatti waan tokko humnaa olitti akka itti dhagahamuufi hubatamuuf jecha
itti gargaaramnu ta‟ee, dubbisaan ykn dhaggeeffataan dhuguma akka wantichi ibsame sanatti
fudhata otoo hintaane, wanta jechuun barbaadame kan ittiin hubatuudha. Kana jechuun amma
wanti tokko gahurra caalchisanii ibsuudha.

Fakkeenyaaf injiraan hamma gaagura kanniisaatu moluurra burraaqa yeroo jedhan, baay‟ee
guddisuu argisiisa. Injiraan guddaan jiraatullee, kan hamma gaaguraa haa hafuutii hamma gurraa
ga‟uyyuu hinjiraatu. Kanaafuu garmalee olkaasuu argisiisa. Namootni hedduun arbeessuu haala
17
lamaan fudhatu, waan tokko olkaasuufis ta‟e gadi buusuudhaaf jechuudha. Namootni tokko
tokko garuu waan tokko hamma inni ga‟urraa gadi buusanii ibsuu yoo barbaadan arbeessuu
jechuu dhiisanii gurra xiqqeessuu ykn busheessuu jedhanii ibsu. Haaluma kanaan busheessuu
jechuudhaan kanneen ibsan keessaa qorattuun yaada hayyuu tokkoo haala armaan gadiin
dhiheessiteetti.

2.3.1.8 Busheessuu (Gurra xiqqeessuu)

Busheessuun malleen dubbii barreeffama kalaqaa keessatti yeroo hedduu faayidaa irra ooluudha.
Innis hanga waan tokkoo hanga uumamaan ga‟u irraa gadi buusuudhaan kan dhiheessuudha.
Murfin, and Supryia, (2003:255)fi Melakneh, (2006:66) yammuu ibsan, busheessuun waan tokko
amma inni gahuun gaditti gadi buusuudhaan akka inni xiyyeeffannaa addaa argatutti
dhiheessuudha.

2.3.2 Faayidaa Malleen Dubbii Asoosama keessatti

Malleen dubbii ogbarruu keessaatti hammatamuun faayidaa adda addaaf ooluu danda'a.
Kanumaan walqabsiisuudhaan akka Addunyaa (2014:83) ibsetti,

Dubbiin qolaa walaloo mi‟eessuu keessattii sagalee akka gohaa ykn rasaasaa
dhuka‟u uumuun miidhaksee, afaan bansiisee nama dhaggeeffachiisa. Aarii,
gadda, gammachuu keenyaafi k.k.f. haalaan ibsachuuf bakka guddaa qaba.
Fakkeenyaaf barreessaan asoosamaa, fiilmii ykn sirbitootni dhaaba siyaasaa
mormuu barbaadan tokko kallattiin dubbachuu yoo sodaatan dalga qabanii
dubbii qolaatti fayyadamuudhaan ergaa isaanii dabarfatu jedha.

Akka yaada armaan oliitti, malleen dubbii jiruufi jireenya dhala namaa keessatti wantoota nama
quunnaman haala miira namaa ibsuu danda‟utti dhiheessuuf gargaara. Malleen dubbii jiruufi
jireenyi dhala namaa maal akka fakkaatu sirriitti ibsuudhaaf baay‟ee murteessoo akka ta‟an ibsa.
Dabalataanis Asafaan (2009:32) akka ibsetti, “Dubbiin qolaa sammuu guddisuuf, ija
banachiisuuf, bashannansiisuuf, barsiisuuf, eenyuummaa hubachiisuuf, baay‟isanii akka yaadan
gochuuf, aadaafi duudhaa hawaasaa dhalootaaf dabarsuuf, falaasamaafi seenaa duraanii as fiduun
jiruu har'aa qajeelchuuf kan kana fakkataaniif gargaara” jedha.Yaada kana irraa wanti hubatamu

18
malleen dubbii ogbarruu keessatti barreessitoonni bakkaafi haala siirriin yoo fayyadaman
dandeettii sammuu dubbisaas ta‟e barreessaa akka dagaagsuudha.

Yaaduma kana deeggaruudhaan Okpewho (1992:106) irratti faayidaa malleen dubbii akkaataa
itti aanuun dhiheesse. “Barbaachisummaan malleen dubbii fayyadamuu gammachuufi boqonnaa
gonfachuu ta‟a. Keessumaa yeroo dhiphinaafi yaaddoon adda addaa nu qabu qaamaafi sammuu
walaboomsuu danda‟a” jedha. Akka waraabbii kanaattis malleen dubbiitti fayyadamuun sammuu
namaaf gammachuu ykn boqonnaa kennuu danda‟a jechuudha.

Faayidaa malleen dubbiin walqabsiisuudhaan Beekan (2013:54) irratti akka ibsetti, “Dubbiin
qolaa wanta tokko wanta biraan walbira qabuudhaan wanti hinbeekamne akka beekamu
taasisuudha. Kana malees wanta fuullee hintaaneen waldorgomsiisuudhaan wanta tokko maqaa
dhahuudhaan waan biroon walbira qabuudhaan ibsa” jedha. Akka yaada kanaatti malleen dubbii
wanta tokko waan biraan walbira qabanii waan ibsaniif barreessitootaaf bilisummaa kennu.

19
 BOQONNAA SADII: MALLEEN QORANNICHAA

3.1 Saxaxa Qorannichaa

Qorannoon kun gosoota qorannoo jiran keessaa qorannoo bu‟uuraati. Kaayyoon yookiin bu‟uurri
qorannichaas asoosama “Ilkee Arrabaa” jedhu dubbisuun malleen dubbiifi mammaaksota achi
keessatti argaman gadifageenyaan sakatta‟uun, dhimma maaliif akka isaan asoosamicha keessatti
dhihaatan xiinxaluudha. Akka Dastaan (2013:26) irratti gosa qorannoo bu‟uuraa ibsetti,
“Qorannoon bu„uuraa kan geggeeffamu rakkoodhaaf furmaata barbaaduu osoo hintaane
odeeffannoo dabalataaf, yaadiddama (theory) haaraa uumuuf, gaaffii sammuu namaa keessa
naanna„uuf deebii laachuufis nigeggeeffama jedha.Haaluma kanaan, qorattuunis malleen dubbiifi
mammaaksota asoosama filatame kana keessa jiran xiinxaluun rakkoof furmaata barbaaduu osoo
hintaane, malleen dubbiifi mammaaksotni asoosamicha keessa jiran dhugaa qabatamaa hawaasa
keessa jiru akkamitti ifa akka godhan hubannoo dabalataa gumaachuudhaaf yaadameeti.
Akkasumas faayidaalee malleen dubbiifi mammaaksotni asoosamichaa qaban qaaccessuufi.

Gama birootiin, qorattuun mala odeeffannoo hiikuu bu‟uureffachuun mala akkamtaatti

fayyadamte. Sababni isaas qorattuun odeeffannoo malleen dubbiifi mammaaksota asoosama
kana keessatti argamanii gadifageenyaan qaaccessuurratti waan xiyyeeffatteefiidha. Kana
malees, akkamitti akka hojiirra oolan qaaccessite. Kun ammoo, saxaxa qorannichaa mala ibsaa
ykn akkamtaa (qualitative descriptive) akka qorattuun hordoftu taasiseera.

3.2 Madda Ragaa Qorannichaa

Qorannoo kanaaf madda ragaa kan ta‟u asoosama “Ilkee Arrabaati”. Qorattuunis ragaalee ishee
asoosama kana keessaa argachuun madda ragaa jalqabaa taasifachuudhaan itti fayyadamte.
Asoosama kana keessattis malleen dubbiifi mammaaksota qaaccessuurratti xiyyeeffatte.
Maddeen ragaa ittiin odeeffannoon funaanaman keessaas qorattuun madda ragaa jalqabaatti
fayyadamte. Maddi ragaa jalqabaa kallattiidhaan qaama odeeffannoon irraa walitti qabame yoo
ta‟u, qorattuun kallattiimaan asoosama “Ilkee Arrabaa” keessatti haala itti fayyadama malleen
dubbiifi mammaaksotaa qaaccessitee jirti.

20
 3.3 Irraawwatama Qorannichaa
Qorannoon geggeeffamu tokko qaama ilaallatu niqabaata. Qaama ilaallatu kana yookiin jamaa
qorannichaa jedhamuudhaan kan beekamu kana giddugaleessa godhachuudhaan odeeffannoo
irraa fudhachuun qaacceffamee qaamicha bakka buusuun ibsama. Jamaan qorannoo wanta
qorannichi irratti geggeeffamu hunda kan hammatuudha. Haaluma kaanaan, qorannoon kun
kitaaba asoosama dheeraa matadureen isaa “Ilkee Arrabaa” jedhu kan Yeeyyis Birruutiin bara
kuma lamaaf kudha sadii (2013) barreeffameedha. Innis haala itti fayyadama malleen dubbii fi
mammaaksota asoosamicha keessatti argamu irratti kan hojjatameedha.

3.4 Iddattoo fi Iddatteessuu

Kitaaboleen asoosamoota Afaan Oromootiin barreeffaman baay‟inaan gabaarra oolaa jiru.
Asoosamoota Afaan Oromoon barreeffaman mara haalli itti fayyadama malleen dubbii isaanii
osoo xiinxalamee gaarii akka ta‟e qorattuun itti amanti. Haata‟u malee, kana gochuuf yeroo
dheeraa waan barbaaduuf qorattuun mala iddattoo kaayyeffataatti fayyadamuun asoosamoota
jiran keessaa asoosama “Ilkee Arrabaa” jedhu filachuun xiinxalteetti. Egaa qorattuun
asoosamoota garaagaraa dubbifte keessaa qorannoo ishee kana haala barbaadameen kan deebisuu
danda‟u mala iddatteessuu keessaa kaayyeffataa akka ta‟e erga addaan baafattee booda, mala
kanatti dhimma baateetti.

3.5 Meeshaalee Funaansa Ragaalee

Qorannoon kun qaaccessa haala itti fayyadama malleen dubbiifi mammaaksota kitaaba
asoosamaa waan ta‟eef, tooftaan qorattuun gargaaramtee odeeffannoo ittiin fudhatte sakatta‟a
dookumantiiti. Asoosamni “Ilkee Arrabaa” jedhamu kun madda odeeffannoo qorannoo kanaati.
Bu‟uuruma kanaan qorattuunis haala hojiirra oolmaa malleen dubbiifi mammaaksotaa asoosama
filatame keessatti qabxiilee qorannichaaf gargaaran funaannachuudhaaf sakatta‟a dookumantii
taasifteetti. Yaaduma kanaan walqabsiisuun Creswell (2011:78) yeroo ibsu, “Lecturer review is
the research which did by other person and taken by other for further information or purpose”
Yaannii armaan olii kun kan ibsu, Sakatta‟a dookumantii jechuun hojii namni biraan
barreeffamaan lafa kaa‟e tokko keessaa qorannoodhaaf waan itti fayyadaman gargaaramuudhaan
odeeffannoo barbaachisaa ta‟e funaannachuu jechuudha jedha. Yaada kanarratti hundaa‟uudhaan
gosoota barreeffamaa keessaa barreeffamoota uummataaf ifa ta‟an warreen jedhaman keessaa

21
asoosama filatame qorattuun gadifageenyaan dubbisuudhaan ragaalee qorannichaaf barbaachisan
walitti qabatteetti.

3.6 Mala Dhiyeessaa fi Qaaccessa Ragaalee

Mala qaaccessa ragaalee qoraannoon tokko ittiin gaggeeffamuu keessaa, mala ammamtaafi mala
akkamtaa jedhamuun bakka lamaatti qoodamuu. Mala qaaccessa ragaalee jechuun, ragaalee
funaannaman sanarratti hundaa‟uun kan qorattuun argannooshee itti mirkanessuun
mul'istuudha.Tooftaa qaaccessa ragaalee qorannoo kana keessatti qorattuun fayyadamte mala
akkamtaati. Sababnisaas ragaalee sakatta‟a dookimentiitiin argaman jechaan ibsa kennuun kan
qaacceeffamaniidha. Kunis jalqaba odeeffannoo qorannoo kanaaf kallattiin barbaachisan
Asoosama Ilkee Arrabaa. Sana booda, asoosamicha keessatti gosoota malleen dubbii argaman
adda baasuun ibsa itti kennuudha. Dhumarratti Asoosama Ilkee Arrabaa seenaa isaa
gabaabbinaan ibsuun malleen dubbii funaanaman mata-duree mata-dureen tartiibeesuun erga
qaacceffame booda ibsi irratti kennameera.

22
 BOQONNAA AFUR: ODEEFFANNOO HIIKUU, QAACCESSUUFI
DHIHEESSUU
4.1 Seenaa Asoosama Ilkee Arrabaa
Asoosamni “Ilkee Arrabaa” Afaan Oromootiin bara 2013 barreessaa Yeeyyis Birruu Nagarootiin
barreeffame. Asoosamni kun Finfinnee, Oromiyaatti kan maxxanfame yoo ta‟e, manni
maxxansaa inni itti maxxanfames „Subi Printing Press‟ jedhama. Qabiyyeen Asoosamichaa kutaa
gurguddaa Saddeet ofkeessaa kan qabudha. Barreessichis yeroo asoosama kana barreessetti,
Yuunvarsiitii Wallaggaatti barataa fayyaa waggaa afraffaati. Asoosamicha keessatti namfakkiin
muummee/kootamni Boonsaa jedhama. Seenaan asoosamichaas namfakkii kana
giddugaleeffachuun waan dhihaateef qorattuunis namfakkiima kanatti fayyadamuudhaan seenaa
asoosamichaa gabaabsitee haala itti aanuun dhiheessiteetti.

Boonsaan kan dhalate magaalaa Gimbii jalaa ganda Waddeessa Warqaa baadiyyaa xiqqoo
Wadaboo jedhamutti abbaasaa obbo Biyyaa Hundarraafi haadhasaa aadde Gaaddisee
Hundeerraati. Boonsaan mucaa simbo-qabeessa harki jaarsaa guddise yoo ta‟u, amala
kashalabbummaanis hinwaamamu. Barnoota isaa naannooma dhalootasaa Mana Barumsaa
Maarachee Wadabootti barachuu jalqabe. Sababa hiriyyootni isaa isa dogoggorsaniin ilma
eessuma isaa, dookter Dagaagaa, dhaga‟uu diduudhaan manaa bahee bade. Isa dookter
Dagaagaan na bira magaalaa Amboo teessee barumsa baratta jedhee itti hime ani utuu iji koo
ilaaluu mana isaa dhaqee hingugguufuuf jedhee jecha dogoggoraa hiriyyootni isaa dhugaa
fakkeessanii itti himaniin kakate.

Dooktor Dagaagaanis erga inni didee jedhee obboleettii isaa Caaltuu fudhatee Boonsaammoo
haadha isaa biratti dhiisee Ambootti deeme. Kanaan booda kan Boonsaanis hiriyyoota isaa warra
dhiiga bishaan godhanii halkan guyyaa godhaniin gowwoomfamee isaan faana gara magaalaa
Balootti qajeele.

Maatiin Boonsaa manaa isa dhabanii ilmi keenya tokkichi eessa dhaqe jedhanii iyyinaan ollaanis
yaa‟ee waliin boo‟ee xuruurfatee barbaadees dhabe. Inni garuu yeroo, hiriyyoota isaa waliin
jireenya qananii keessaa bahee ibidda gammoojii keessatti guggubataa jira. Yeroo manaa ba‟es
akka hiriyyootasaa galaa qabatee waan hinbaaneef ija dhiibeema kansaanii nyaata malee isaan
jechootaan hamileesaa tuquurraa duubatti hinjenne. Jechoota garmalee isa aarsaniifi gadda
23
guddaa keessa isa buusanis ittiin jechuun isaanii akka inni of duuba deebi‟ee jireenya qananii
dhiisee manaa ba‟eefi gorsa maatiisaa tuffatee bahe yaadatu taasise. Doorsisa bineensotaa, qorra
halkanii, gubaa guyyaa, jechoota hiriyyootasaa hundumaa keessummeessaa deemuufis dirqame.

Laga Dhidheessaa yeroo ga‟anis hiriyyootnisaa amala kashalabbummaan guddatan qarshii

kaffallee bidiruun bishaanicha ce‟uurra qarshichaan dibata bitannee shamarran magaalota itti
deemaa jirruutti miidhagnee mul‟achuu qabna kanaaf nyaatamnus baanus lafa ceena jennaan inni
garuu isin yaalaa malee anoo kaffaladheen ce‟a jedhee dide. Akkuma sodaate inni hafee isaan
bishaaniin liqimfaman. Shamarran magaalaa Soogeefi Senteraaliitti miidhagina isaanii
argisiisuunis nihafe.

Boonsaanis bishaaniin liqimfamuu isaanii erga namoota booda isaan dhufanirraa sirriitti qoratee
mirkaneeffatee abdii isa dhumaa kutatee jajjabaateema namoota gara Balootti deeman sunneen
faana imala isaa itti fufe. Namootuma sanaa wajjin Baloo akka ga‟aniin magaalaa Senteraalii
seenan. Namootni sunneenis booda walarginaa nagaatti jedhanii gara dhimma isaaniitti yeroo
deeman Boonsaanimmoo mana obbo Girshaa, dureessa beekamaa magaalaa Senteraalii,
deemuudhaan siree qabatee bule. Ganama ka‟ee ciree isaa nyaatee nama bira taa‟u
barbaaddachuuf yaadasaa obbo Girshaatti himannaan isaanis yeroof akkanni isaanuma bira
turuufi gara fuulduraattimmoo amala isaa ilaalanii akka waliin mari‟atan itti himan.

Boonsaanis, mana obbo Girshaatti hojjetaa cimaa ta‟ee argame. Isaanis waan hundumaa
amanamummaan itti dhiisan. Osooma akka dhala isaaniitti ilaalaniis intala isaanii isheen
Yuunvarsiitii barattu isaaniif bilbiluu dhiiftee yeroo hundumaa isatti waan bilbltuuf isatti
shakkanii yeroo ishee gaafatan isheenis isarraa jaalalaan qabamtee inni jalaa qabuu waan dideef
aariirraan kan ka‟e eeyyeen anoo isinitti himuun sodaadhe malee, sin gudeeda yooti diddemmoo
sin ajjeesa jedhee na doorsisa jettee dubbii sobaa dhugaa fakkeessitee abbaasheetti himte. Obbo
Girshaanis osoo ilaafi ilaameen Boonsaa hinmariisisin hojjettoota mana isaanii wajjin akka
lubbuusaa dhabamsiisan mari‟atan. Hojjettoota keessaas tokko iccita kana baasee Boonsaatti
himnaan innis harka isaa duwwaa halkanumaan mooraa sana keessaa miliqee bade. Duroomeen
gala jedhee isa abjochaa tures harka raasee galuuf dirqame.

24
4.2 Gosoota Malleen Dubbii Asoosama Ilkee Arrabaa
Gosootni malleen dubbii qorattuun asoosama kana keessatti qaaccessite kanneen akka akkasaa,
arbeessuu, ateessuu, bakkasaa, busheessuu, eemtii/mithee, gabaalchaafi nameessuudha. Malleen
dubbii asoosamicha keessatti argaman hunda qaaccessuun qorannoo digirii tokkoffaarratti gama
baajetaafi yerootiin akkasumas muuxannoo qorattuun yeroo walbira qabamee ilaalamu ulfaachuu
danda‟a yaadni jedhu qorattuu keessa keessa tureera. kanumarraa ka‟uudhaan qorattuunis
malleen dubbii seeneffamicha keessatti dhihaatan keessaa fakkeenyota muraasa fudhachuudhaan
armaan gaditti qaaccessiteetti.

4.2.1 Qaaccessa Akkasaa

Qorattuun asoosama kana keessatti malleen dubbii keessaa akkasaaan jechoota “akka/akkuma” fi
“fakkaata” jedhutti fayyadamuudhaan kan wantoota garaagaraa lama waldorgomsiise yoo ta‟u,
malleen dubbii keessaa akkasaan walqabsiisuudhaan wantoota seeneffamicha keessaa funaante
muraasa akkaataa armaan gadiitti qaaccessitee dhiheessite. Gosoota malleen dubbii qaaccessite
hundumaayyuu, asoosamicha keessatti malleen dubbii dhihaatan fudhachuudhaan waraabbii
keessatti fuula irraa fudhatame waliin argisiisuudhaan qaaccessite.

“…Jirmi gubaalessa bonaatiin holqaa‟ee, gannammoo reeffisaa lolaan gaararraa dhiibamee

utuma tiratuu dhufee gara muummeetti gadi konkolaatee, maal na dhibdeedhaan utuma deemuu
baatamee dhufee dhagaatti hirkatee ciisus wadala harree gurraacha, waraabessaan nyaatamee
raqnisaa holqaa‟ee ciisu fakkaatee mumul‟ata….” (f.1)

Akka waraabbii kanarraa mul‟atutti jirmi gubaalessa bonaatiin holqaa‟ee, gannammoo reeffisaa
lolaan gaararraa dhiibamuufi wadala harree gurraacha, waraabessaan nyaatamee raqnisaa
holqaa‟ee ciisutu walitti fakkeeffame. As keessatti wanti guddatee mul‟atu wadala harree
gurraacha, waraabessaan nyaatamee raqnisaa holqaa‟ee ciisuudha. Namni raqa kana beeku jirmi
sun maal akka fakkaatu tilmaamuuf hinrakkatu. Asoosamicha keessattis lagni Dhidheessaa laga
guddaa ta‟ee jirma gurguddaa baatee kan deemu ta‟uunsaa mala dubbii keessaa akkasaa kanaan
dhihaateera. Kanaafuu akkasaan wantoota lamaafi lamaa ol walbira qabuudhaan ibsa. Kanumatti
dabaluudhaan wantoota lama walbira qabuudhaan malleen dubbii keessaa akkasaa
argisiisuudhaaf seeneffamicha keessaa kan fudhatame qorattuun armaan gaditti qaaccessiteetti.

25
“Abbaan warraa garaansaa akka mukaati malee, waa'een dhalasaanii garaa isaan nyaachuu
hinhafne…maaddii keessaa harka fudhatanii isa darbe dubbachuu eegalan” (f. 9)

Akka waraabbii kanaatti garaan abbaa warraa mukatti fakkeeffame. Kunis gara jabeessa ykn kan
waas obsu ta‟uusaa namatti argisiisuudhaaf dhihaate. Seeneffamicha keessattis inni obbo
Biyyaan yeroo ilmoo isaanii dhabanii aadde Gaaddiseen boo‟an hinboo‟in maal boossa, dhiirri
gaafa dhalatte duutehoo jechaa turanis gara jabina ykn obsa isaan qaban argisiisa. Kanaafuu
abbaan warraa garaansaa akka mukaati jechuudhaan yeroo dhihaatu waa hin-na‟u jechuudhaafi.
Ammas qorattuun seeneffamicha keessatti akkasaa dhihaate biroo haala itti aanuun
qaaccessiteetti.

“Ajab yaa Waaq! Lookoon morma lawwee kana fakkaatu utuu jiruu, Dameefi Baayisaan, warri
akka korma saree ofhurgufaa deeman nu doorsisaa ooluu?" jechuun ofirra mil'atu.” (f. 14)
Akka waraabbii kanarraa hubatamutti, Dameefi Baayisaan korma sareetti fakkeeffaman.
Dargaggootni gabaa Wadaboo keessaas yeroo shamarran waa bitanii gurguranitti argaman
shamarran sunneen Dameefi Baayisaa tuffachuun seeneffamicha keessatti dhihaateera. Kunis
jarri lamaan callisaniima of ibsuu barbaadu malee tuffatamoodha jechuudha. Kunimmoo malleen
dubbii keessaa akkasaatiin dhihaate. Yaaduma kanaan walqabsiisuudhaan malleen dubbii
keessaa akkasaa biraa qorattuun armaan gaditti qaacceessiteetti.

“Erga inni manii karooraa keessaa ba'ee eegalee mar'ummaan koo akka ramacii sumsuma
jalaa ta'ee na waadamaa jira jedhanii Obbo Biyyaan ilmasaaniif imimmaan lolaasu.” (f.18)
Seeneffamicha keessatti ilmi obbo Biyyaa, Boonaan kaayyoo isaa wallaalee erga hidhata badee
abbaan isaa baay‟ee gadduu isaanii ibsachuudhaaf mar‟ummaan isaanii akka ramacii sumsuma
jalaa akka waadamaa jiru ibsan. Ramaciin sumsuma jalaa baay‟ee kan nama gubuudha. Isaanis
hammam akka aarii qaban ykn waa‟ee ilma isaanii dhiphatan ibsachuuf jecha miidhaa isaanirra
jiru gubaatii ramacii sumsuma jalaa kanaan walbira qabanii ibsan. Waraabbiiwwan armaan
gadiis akkaataa itti seeneffamicha keessatti akkasaan hojiirra oole argisiisu.

26
“Gimbii keessa taa'uun waan reeffa bira taa'aa jirtu fakkaatee isheetti dhaga'ama.” (f.70)
Waraabbii kana keessatti Meerooniif Gimbii keessa taa‟uutu reeffa bira ta‟uu itti fakkaate. Kunis
reeffi waan aja‟aa waan ta‟eef Gimbii jibbuushee ibsuuf dhihaate.
“Akka yeroo darbee isaa wajjin daandii konkolaataarra deemuun waan ekeraa wajjin deemte
isheetti fakkaate.” (f. 80)
Waraabbii kana keessattis Boonsaa wajjin turuun baay‟ee ishee jibbisiisuu ibsuuf jecha ekeraatti
isa fakkeessite. Ekeraan hafuura sodaachisaa ykn hafuura du‟aati waan ta‟eef kanatti isa
fakkeessite. Kunis jibbuma isaaf qabdu argisiisuudhaafi.
“Margaan akka leenca loonirrati lafa dha'uuf jedhuu Boonsaa caccabsee nyaachuuf waan
jechaa jiru fakkaata.” (f. 87) Waraabbii kana keessatti leenci ciminaan waan beekamuuf Margaa
olkaasee ykn cimaa taasisee mul‟isuuf jecha leencatti fakkeesse. Leenca keessaayyuu isa loon
nyaachuuf jedhu taasisuun isaa haalaan akkanni cimaa ta‟e nama hubachiisuufi.
“Ani utuun lubbuun jiruu jireenyi koo akka dungoo coccobdee dhumaa jirti.” (f. 97) Akka
yaada kanarraa hubatamuttimmoo, Meeroontu baay‟ee hubamuushee ibsachuuf jecha dungoo
coccobee dhumaa jirutti of fakkeessite. Kunis gadda guddaa keessa jirtu ibsachuuf baay‟ee ishee
gargaare. Walumaagalatti, malleen dubbii keessaa akkasaatti fayyadamuudhaan waan tokko
gaarii taasisanii ykn hajaa taasisanii ibsuun akka danda‟amu qorattuun qaaccessa asoosama
kanarratti adeemsifteen addaan baafatteetti.

4.2.2 Qaaccessa Arbeessaa

Arbeessuun amala wanti tokko qabuun olitti waan tokko ibsuudhaan walqabata. Qorattuun
malleen dubbii keessaa arbeessuu ykn gurra guddisuun walqabsiisuudhaan asoosama qorannoo
kanaaf filatte keessaa kan baafte fakkeenyota muraasa armaan gaditti qaaccessiteetti.

“Guyyaa tokko jechootni isaan isheedhaan jedhan waan garaa ishee madeesseef, obsashee
fixattee, gara qindeessaa mana barumsichaa, Barsiisaa Waaqtolee bira deemtee himatte.” (f. 5)

Akka seeneffamicha keessatti dhihaatetti, Dameefi Baayisaan yeroo baay‟ee barattuu Yaadashii
rakkisaa turan. Kanumarraa ka‟eeti kan jechootni isheedhaan jedhan garaa ishee madeessa
jechuudhaan seeneffamicha keessatti dhihaate. Akka seeneffamichaatti jechi meeshaa qara qabu
ta‟ee akka waan waraaneetti ykn rukutee madeesseetti dhiheessuun isaa arbeessatti dhimma
ba‟uu barreessaa argisiisuuf malee jechi garaa namaa madeessuu hindanda‟u. Barreessaanis
27
miidhamni Yaadashiin sababa jechoota jara kanaan miidhamte baay‟ee ulfaataa akka ta‟e ibsuuf
jecha garaa ishee madeesse jechuudhaan arbeessatti fayyadamee hubachiise jechuudha.
Kanumaan walqabsiisuudhaan arbeessa biraa seeneffamicha keessatti dhihaate yoo ilaalle,

“Dubbiin arrabasaatii ba'u aannan mucha saawwanii keessaa okoleetti gadi elmamu yoo
jedhame nama hinsobsiisu.” (f. 10)
Akka waraabbii kanarraa hubatamutti, wanti amma ga‟uu qaburra guddifamee ibsame jira.
Dubbiin dhala namaa hammam gaarii ykn kan nama hinquuqne jedhamee yoo yaadamellee
aannan muucha sa‟aa keessaa okoleetti elmamu yoo jedhame garuu garmalee ol guddisuu ta‟a.
Aannan mucha sa‟aa keessaa okoleetti elmamu qulqulluu ta‟ee na dhugi na dhugi kan nama
jechisiisuudha. Akka xurii tokkollee hinqabnetti ilaalama. Aannan yoo dhugame, nama
qabbaneessu, kan fayyummaa namaafis bakka guddaa qabuudha. Dubbiin dhala namaa garuu
utuu akka fedhe ta‟ellee amma jedhamu kana ta‟uu hindanda‟u.
Egaa dhalli namaa mudaa tokko malee jiraachuun rakkisaadha. Kanaafuu seeneffamicha
keessatti namfakkiin Boonsaa jedhamu haala kanaan dhihaachuun gurra guddisuumaaf ta‟a.
Yaaduma kanaan walqabsiisuudhaan malleen dubbii keessaa arbeessuutti fayyadamuudhaan
yaada barreessaan dhiheesse biroo qorattuun haala itti aanuun qaaccessiteetti.

“Gaafa warra akkasaanii arrabni ibidda malee bishaan diilalla'aa danfisuu wajjin walargatanii
dubbii gadi fuudhan, Waaqnis laftis isaan hinhafu.” (f. 10-11)
Waraabbii armaan olii keessatti yaadni dhihaate, jechoota ykn gaaleewwan arbeessuu argisiisuuf
baayyee gargaaranitti dhimma ba‟eera. Fakkeenyaaf osooma wanti fedhe ta‟e arrabni bishaan
hindanfisu. Isumaayyuu akka waraabbicha keessatti dhihaatetti, arrabatu ibidda malee bishaan
danfisa. Waraabbiima kana keessatti yeroo dubbii gadi fuudhan Waaqnis laftis isaan hinhafu
yeroo jedhu waanuma hinyaadamneedha. Osooma amma fedhan dubbatanii lafaafi Waaqarra
bakkeewwan jiran waliin ga‟uun hindanda‟amu. Kanaafuu mala dubbii keessaa arbeessuutti
fayyadamuudhaan namootni yeroo baayyee oduuf bakka kennaniifi hamii namaaf wantoota
hedduu tuttuqan akka jiran argisiisuufiidha. Kanumatti dabaluun arbeessuu seeneffamicha
keessaa fudhatame biraa yoo ilaallu,

28
“Baloon magaalaa Gimbiirraa kallattii bahaan naannoo 6ffaa yookaan 'Killil siddistii' kessatti
argamti. Dacheenshee dirree walqixxeedha. Garuu akka biyyoo Najjoofi Yuubdoo warqee
balaqqamuu yoobaattellee…miidhaginni isheerra qotamu kan nama hawwatuufi irra deemanii
kan hinquufneedha.” (f. 15)
Akka waraabbii kanarraa hubatamutti, Najjoofi Yuubdoon warqee quufanii akka waan
balaqqamaniitti ibsamee jira. Warqee qabaachuun isaanii kan himormane ta‟uyyuu irraa hafeema
akka waan laftis warqee uffatee jiruutti ibsuun garuu gurra itti gochuumaaf qofa. Biyyi amma
ammaatti warqeen irraa hafee lafarratti akka barbaadanitti quufanii gaggatan waan jiru miti.
Kanaafuu seeneffamicha keessatti Najjoofi Yuubdoon warqee akka balaqqamanitti ibsuun irraa
hafee gaggataa jiru jechuudha. Egaa malleen dubbii keessaa waan tokko amma inni hingeenyerra
caalchisanii ibsuuf malli dubbii gargaaru arbeessa ta‟uusaatu hubatama.

“Dargaggoonni achi turanii deebi'anii galanis haalli uffataafi kopheensaanii waan jannata
yookaan hulaa waaqii bu'an isaan fakkeessa.” (f. 17)
Waraabbii armaan olii keessatti yaadni amma ga‟uun olitti ibsamuusaatu argama. Gannatni akka
sammuun dhala namaa itti amanutti bakka eebbifamaa, qulqulluu, huubni tokkollee hinjirreedha.
Dargaggootni kunneen seeneffamicha keessatti kopheesaaniifi uffatasaaniirratti ibsi kenname
tasumaa biyya lafaarratti waan hinfakkaanneedha. Biyya lafaa, isayyuu haala qabatamaa bakka
seeneffamichi itti raawwateen kopheefi uffanni dargaggoota sanneenii waan hulaa Waaqii bu‟an
fakkaata jechuun soba adiidha.

Yaaduma armaan oliin walqabsiisuudhaan “Tokkicha dhalasheemmoo akka ija galgalaatti

abdatti ...qaroo dimismisa galgalaa, kan ifaafi dukkana daangessu...ejjeta sadaffaa kan miilla
bitaafi mirgaa utubu” (f. 19) irratti arbeessuun dhihaateera. Akka waraabbicha keessaa
hubatamutti, namfakkii tokkotu ifa aduufi dukkana akka daangessetti dhihaate. Namfakkiin kun
yeroo barbaade akka waan ifa dura dhaabbatee dukkaneessuutti, yeroo barbaachisaa ta‟ee
argametti ammoo akka dukkana ifa golgu dura goree ifaaf daandii saaquutti ibsame. Egaa
yaadolee kanneen irraa wanti hubatamu, amma namni hingeenyeen nama ibsuun seeneffamicha
keessatti calaqqisuu isaati. Dabalataanis waan tokko garmalee olkaasanii ibsuu kan argisiisu
seeneffamicha keessaa fudhachuun haala armaan gadiin qaaccessiteetti.

29
…“jechi qoolaan hiriyootnisaa isaan jedhanis dabalataan guuboo abdii isaatii tarsaase.(f. 27)
Akka waraabbii kana keessatti ibsametti, jechi hiriyyoota namfakkii dhihaate kanaan jedhame
guuboo abdii isaa tarsaase. Utuuma amma barbaadan ittiin jedhaniyyuu jechi guuboo tarsaasuu
hindanda‟u. Kunimmoo akka malee guddisee ibsuu keessa ergaan darbullee akka
amanamummaa dhabu gochuu danda‟a.
Yaaduma armaan oliitti dabaluun arbeessuu biraa yoo ilaalle, “Maal mucaan bareedduu kan
Maaram eebbifte, rifeensa kee hinfixxu yoo farda dheechifte” (f. 59) jechuun dhihaate.
Waraabbii kana keessatti rifeensi namfakkii faarfamaa jirtuu baay‟ee kan namatti tolu akka
ta‟eedha. Haata‟u malee, rifeensi nama tokkoo hammam baay‟atullee qallaba fardaarraa hafa
jechuun garmalee ol kaasuudha. Fardi soorata hammamii akka nyaatu namni farda beeku quba
hindhabu. Kanaafuu rifeensa mataashee humnaa ol ibsuumaaf malee dhugaa qabatamaa hinta‟u.

Walumaagalatti, malli dubbii kun (arbeessuun) hamma namni tokko (wanti tokko) ga‟uun olitti
ibsuurratti waan xiyyeeffatuuf soba of keessaa qabaachuu danda‟a. Jechuun waan tokko
garmalee olkaasanii yeroo garaagarummaa guddaa argisiisan dhugaa jiru balleessuu danda‟a.
Fakkeenyaaf waraabbiima armaan olii keessatti, akka waan jechi guuboo abdii tarsaaseetti
dhiheessuun wanticha dhugaarraa fageessa. Nama kallattiimaan hiikkatu, kan waa‟ee malleen
dubbii hubannoo hinqabne dogoggorsuu keessatti iddoo guddaa qaba jechuudha.

4.2.3 Qaaccessa Ateessaa

Ateessaan walqabsiisuudhaan qorattuun seeneffamicha keessaa waan argatte fakkeenyota
muraasa fudhachuudhaan haala armaan gadiin qaaccessiteetti.

"Gaa ... Gaaddise! Gaaddise, ihii! Nan bade haadhako.... Gaaddise ..... siinan jedhaam,
wayyoo nan salphadhe? Na salphiftee Gaaddise? Uuu ....Uuuu ....nadhiiftee deemtee
Gaaddiseekoo ....?" jedhanii iyyanii waccaa'aa jiru. (f. 21)
Akka waraabbii kanarraa hubatamutti, obbo Biyyaan Gaaddisee, duute jedhamtee hundinuu itti
iyyee maraachaa jirutti dubbachuun dubbachiisuuf yaalaa turan. Akka isheen dubbattuuf osoo
hintaane, miira gaddaa cimaa keessa jiraachuu isaanii ibsachuu isaaniiti, akka seenaa dhaamuuti
jechuudha. Kanumaan walqabsiisuudhaan mala dubbii keessaa ateessa barreessaan dhiheesse
biraa qorattuun haala itti aanee jiruun qaaccessiteetti.
30
“Obboo Biyyaanimmoo akka nama qalbii gatee teessumasaaniirraa lafa bu'anii, takka
garaan ciisaa, takka dugdaan ciisaa, takkammoo lafarra foqoqaa ilmasaanii jilba keessaa ba'
eef seenaa dhaamu.” (f. 22) Akka waraabbii kanarraa hubatamuttis, obbo Biyyaan ilmasaanii
Boonsaa dhabanii yeroo waan godhan dhaban akka waan inni isaan bira jiruutti haala gaddisiisaa
keessatti seenaa isaaf dhaamaa turan. Haala Boonsaan dhaga‟ee deebii kennuu hindandeenye
keessatti akka waan inni deebii kennuutti ykn dhaamsa dhaamamuuf fudhatee hojiirra oolchuutti
yaaduun ergaa ofii dabarfachuun malleen dubbii keessaa ateessatti fayyadamuu barreessaa
argisiisa.

“Gaaddisee gaafa dhibee, haxooftee naaf hafuun kee, halkan tokkoon na dhibe." (f.27) Yaada
waraabbii kana keessatti dhihaaterraa wanti hubatamu, ilmi aadde Gaaddisee, Boonsaan erga
gidiraa baay‟ee dhandhamee booda, gocha haadhasaatii akka waan isheen dhageessuutti yaadee
itti himuu jalqabe. Gaarummaa isheen duraan oolteef halkan tokko erga bakkee bulee rakkatee
argee hubate. Kanarraa ka‟uudhaanis osoo haadhi isaa bira hinjiraatin akka waan isheen
dhageessuutti yaadee bakka isheen hinturretti itti himate. Kunimmoo mala dubbii keessaa
ateessatti fayyadamuudha.

“Na ajjeeftus, na nyaattus, na baaftus, dabarsitee na laattus akka beektu na godhi, reeffuma
koollee baadhuu biyya namaatti natufi, jedhee dhahii bishaan Dhidheessaa sossobatee,
dandeettii daakaa bishaanii dur hinqabne har'a shaakaluu eegale.” (f. 31)
Akka waraabbii armaan olii keessaa hubatamutti, namfakkiin waraabbii kana keessatti yaada isaa
ibsatu, akka waan bishaan Dhidheessaa tole jedhee yaadasaa hojiirra oolchuutti yaadee itti
himate. Bishaan kun garuu inni waan barbaade jedhus jalaa qabuuf gurra hinqabu. Namfakkichi
garuu akka namaatti dubbachiisuuf ykn hojii inni duraan hinhojjenne hojjechiisuuf yaale. Malli
dubbii yaada akkanaa dhiheeffachuuf nu gargaarus ateessa akka ta‟e qorattuun addaan
baafatteetti. Fakkeenya biraas armaan gaditti qaaccessiteetti.

31
"Yaa waaq! Tuttuqaan hiriyoota kootii mana harmee kootii na baasee naachaafi roobii
bishaan Dhidheessaaf nyaata na gochuufii?" Jedhee Boonsaan gola sammuusaa keessatti
gumgumaa, lubbuusaatti seenaa dhaama.” (f. 33)
Akka waraabbii armaan oliirraa hubatamutti, Boonsaan isa tuttuqaa hiriyyoota isaan mana
haadha isaatii ba‟e, nyaata naachaafi roobii bishaan Dhidheessaa hinta‟aafi hinta‟uu isaa
Waaqarraa qulqulleeffachuuf gaaffii Waaqaaf dhiheessa. Akka Waaqayyo nyaata bineensota
kanneenii nitaata ykn hintaatu jedhee deebii battalaa isaaf kennutti itti dubbata. Waaqni garuu
akka amantii isaatti deebii kennuufii danda‟a malee isa waliin jiraatee fuulaa fuulatti waliin
dubbii isa waliin hintaasifne.
Walumaagalatti, malli dubbii akkasii ateessa ykn hinjirree dubbisuu jedhama. Kanaafuu malli
dubbii kun waan namaa wajjin dubbachuu hindandeenye ykn battalatti deebii namaaf kennuu
hindandeenyetti dubbachuun dhalli namaa deebii kennisiisuuf yaaluu argisiisa. Kanaafuu
barreessaan seeneffamicha keessatti bakka barbaachisaatti mala dubbii kanatti fayyadameera.

4.2.4 Qaaccessa Bakkasaa

Bakkasaan wantoota lama walbira qabuudhaan kan dorgomsiisu yoo ta‟u, amala isa tokkoo
akkuma jirutti kan biraatiif kennuudhaan dhiheessa. Haaluma kanaan qorattuunis fakkeenyota
muraasa seeneffamicha keessaa fudhachuun armaan gaditti qaaccessiteetti.

“Amma erga ishee ta'uu adda baafatee, akka wajjin barataa tures niyaadate. Sammuunsaas,
gochawwan waggoota darbanii teellaa deebi'ee yoo of yaadachiisu, godaannisa sammuu isatti
ta'e.” (f. 5) Akka waraabbii kanaatti, gochootni waggoota darbanii godaannisa sammuun bakka
buufame. Wantootni yeroo waliin barachaa turan sammuusaa keessatti yaadataman hundinuu
walitti qabamanii godaannisa sammuun bakka buufaman. Miidhaa qaqqabsiisaa turuu isaa ykn
yeroo waliin barachaa turan gochoota gaggaariin osoo hintaane, gochoota hinbarbaachifne
raawwachaa akka ture namatti argisiisa. Sababni isaa gochootni sunneen godaannisa sammuun
bakka buufamuun baay‟ee itti qabamuu isaa namatti argisiisa.

“Ibiddicha qaammataa, jireenya abjuu kana walitti odeessuu eegalan.” (f.25)

Akka waraabbii kanaatti, jireenyi abjuudhaan bakka buufame. Jireenyiifi abjuun yeroo sammuu
keessatti ilaalaman amma tokko walitti siquu danda‟u. Jireenya abjuu gaafa jedhus bakka abjuu

32
buusee akkasumatti ilaaluusaa namatti argisiisa. Jireenyis ta‟e abjuun mul‟ata cimaa qabaachuu
ilaallata. Yoo irratti hojjetan nimilkeessa, yoo dhiisan dugda namatti gata jechuudha.

“Har'a hafatni baalasaa, qaraaroon mana kootii.” (f.27)

Akka yaada armaan oliitti, hafatni baala qaraaroo har‟a mana namfakkii Boonsaa jedhamuun
bakka buufameera. Bakka manasaa durii bu‟ee har‟a kan tajaajila kennaafii jiru baala qaraaroo
akka ta‟es seeneffamicha keessaa addaan baafachuun nama hindhibu. Wantootni seeneffamicha
keessatti walbira qabamuun ibsamuuf dhihaatan baala qaraaroofi mana namfakkichaati.
Qaraarootu bakka manaa bu‟e jechuudha.

Yaaduma armaan oliin walqabsiisuudhaan malleen dubbii keessaa bakkasaa biraa asoosamicha
keessatti dhihaate yoo ilaallu, “Nyaattee kan mana yaaddu, qoonqoftuun qalqalloodha” (f.28).
Akka waraabbii kanaatti, nyaattee kan mana yaaddu ykn qoonqoftuun bakka qalqalloo buute.
Qalqalloon wanta halbaadhessatti kan fakkeeffamu ykn waan garaa guddatuuf kan kennamu yoo
ta‟u, namni eessaayyuu ta‟e, eessaa nyaattee yoo kan mana yaaddu taate, qoonqoftuu ta‟uun
ibsame, qoonqoftuun immoo qalqalloon bakka bu‟uun seeneffamicha keessatti dhihaateera.
Kanumaan walqabsiisuudhaan bakkasaa biraan, “Haarri funyaansaa keessaa futta'u isaaf
meeshaa waraanaati; meeshaa waraanaa niwukiler boombii” (f.34) jechuun dhihaate.
Akka yaada kanarraa hubatamutti, haarri funyaan isaa keessaa ba‟u, meeshaa waraanaa keessaa
niwukiler boombii bakka bu‟uudhaan dhihaachuun isaa malleen dubbii keessaa haaricha cimsee
ibsuuf akka seeneffamichi bakkasaatti dhimma ba‟etu hubatama.

“Boonsaa garuu itti caalee qalbiinsaa abjuu ta'e.” (f. 48) Waraabbii kanarraa akka
hubatamuttis, qalbii Boonsaatu abjuu ta‟ee argame. Kana jechuun namni abjuu beeku, qalbii
Boonsaa beekuu danda‟a jechuu ta‟a. Waraabbicha keessattis qalbii Boonsaatu bakka abjuu
bu‟ee dhihaate.

“Tokkicha koo, leencakoo, ati simboo kootiim; kafana koo, gaachana koo .... " jedhani
fuulasaanii imimmaaniin of dhiqaa, areedasaanii isa harrii keessa gadi dhangalaasaa yeroo
ofitti qabanii isa hammatan dugdasaa imimmaaniin tortorsan. (f. 52)

33
Akka waraabbii kanarraa hubatamuttis, Boonsaan leenca, simboo abbaasaatii, kafana
abbaasaatiifi gaachana abbaasaatiin bakka buufamee dhihaate. Walumaagalatti, malli dubbii
bakkasaa jedhamu waan jaallatan ykn waan jibban tokko bareechanii ibsuudhaaf wanta
jaallatamuun ykn jibbamuun beekamuun bakka buusanii dhiheessuuf gargaara. Malli dubbii kun
akkuma malleen dubbii biroo akka namni ergaa waan darbaa jiruu haala salphaan hubatuuf
gargaara. Keessattuu waan naannootti beekamu tokkoof amala waan tokkoo ibsu.

4.2.5 Qaaccessa Busheessuu

Busheessuun malleen dubbii keessaa isa tokko ta‟ee wanti tokko ammanni ga‟uun waamuu
dhiisanii gadi buusuudhaan waamuu argisiisa. Qorattuunis malleen dubbii keessaa
busheessuudhaan walqabsiiftee waan seeneffamicharraa argatte armaan gaditti qaaccessiteetti.

“Dameefi Baayisaan Takka gara mirgaatti, takkammoo gara bitaatti gaggalagalanii

barreeffama waajjiricha keessa jiru taa'anii dubbisu. Haalota jiran ilaalchisee gaaffii
Barsiisaa Waaqtoleen dhiyeessaniif bookee gurra Arbaa buutetti hinlakkoofne.” (f. 5)
Akka waraabbii kanaatti, gaaffii barsiisaan Waaqtolee barattoota lamaaniif jechuun Dameefi
Baayisaaf dhiheessan akka isaan gara fuulduraatti gocha hinbarbaachifnerraa of qusataniif ture.
Ta‟us jarri lamaanuu akka waan xiqqoo tokkoottillee hinilaalle. Salphisanii dhiisan. Akka waan
namni haasa‟uuttillee bakka hinkennineef. Kunimmoo bookee gurra arbaa buutetti yeroo
fakkeeffamu akka wanti tokkollee gurra isaanii hinseennetti ilaalamuudhaani. Bookeen gurra
arbaa lixuun arba amma kana gahutti jijjiirama fiddu hinqabdu ykn arbi tasumaa bookeen
lixxeefi dhiiftee ishee waan addaan baafatu hinqabu. Isaanis yeroo barsiisaan sun gaaffii
dhiheessuuf iddoo kennuufii dhiisanii barreeffama mana keessaa ilaalaa turan. Egaa haalli
akkanaa mala dubbii keessaa busheessuudhaan dhihaate jechuudha. Yaaduma kana fakkaatu
biraa qorattuun haala itti aanuun dhiheessiteetti.

“kunoo kana kan dargaggoota qe'ee hinteessifne, gara Balootti fiigsu. Garuu inniyyuu Baloo
duriiti malee Baloo har'aa miti.” (f. 16) Akka yaada kanaattis, Baloon har‟aa utuu waan baay‟ee
kennaa jiruu tuffatanii ilaaluutu mul‟ata. Jijjiiramni har‟a bakka sanatti jiru seeneffamicha
keessatti ibsamaa osoo jiruu akka kaleessaa miti jechuudhaan bakka isaaf qabu gadi
buusuudhaan haala kanaan dhiheessuun busheetti fayyadamuu namfakkichaa argisiisa.

34
“Darbannaa arrabaa isaaniin jedhamus gurrisaanii hindhaga'u.”(f. 62)
Yaadni waraabbii kana keessatti dhihaate akka argisiisutti, namfakkiiwwan waa‟een isaanii
dubbatame haala cimaan dheekkamuu ykn sodaachisuutu hubatama. Haala ulfaataa kana
keessatti ykn darbannaa arrabaa cimaan ittiin jedhamee dhaga‟uu dhiisuun waan fakkaatu miti.
Haala akkanaa keessatti gurrisaanii dhaga‟uu dhabuun mala dubbii keessaa busheessuutti
fayyadamuu seeneffamichaa namatti argisiisa. Dabalataanis yaada armaan gadii haa ilaallu.

“Jaalalli bu'aafi miidhaginarratti hundaa'u yeroo miidhaginni akka daraaraa abaaboo bonaa
goggogee harca'u egereedhaafi kuusaan yaadaa, habaqii qilleensaan hafuufame ta'a.” (f. 89)
Waraabbii kanarraa akka hubatamutti, egereefi kuusaan yaada namaa habaqii qilleensaan
hafuufamutti gadi xiqqeeffame. Habaqiin qilleensaan hafuufamu baay‟ee waan salphoo ykn
faayidaa hinqabneedha. Egereefi kuusaa yaadaa kanatti gadi buusuudhaan malli dubbii
dhiheessemmoo busheessuudha.
Walumaagalatti, asoosamicha keessatti dhimmootni haala kanaan waan tokko amma inni
ga‟urraa gadi xiqqeessanii dhiheessan malleen dubbii keessaa busheessuudhaan dhihaatan
jechuudha.

4.2.6 Qaaccessa Eemtii

Eemtiin yaadota walfaallessan lama walfaana dhiheessa. Kana jechuun haasaa ykn barreefffama
keessatti wantoota faallaa lama walfaana fayyadamuudhaan walqabata. Qorattuun eemtiidhaan
walqabsiisuudhaan kan barreessaan seeneffamicha keessatti dhiheesse qorannoo kana keessatti
fakkeenyota muraasa fudhachuun haala armaan gadiin qaaccessiteetti.

“Yaadashiin gara biyyasaatti isa erguuf yaaddootu ishee qabate. Bakka awwalchaa
barbaaddee sirna awwalcha isaatii geggeessite. Qarshi isheefi tajaajila isaaf goote hundaaf
namni ishee galateeffates hinjiru.” (f. 7)
Yaada waraabbii kana keessatti dhihaaterraa akka hubatamutti, namfakkiin Yaadashii jedhamtu
namfakkii Baayisaa jedhamuuf osooma yaala fayyaa gootuu hafuu dadhabee duunaan bakka
awwaalchaa barbaaddee qarshii dhuunfaa isheetiin geggeessitee galateeffatamuun osoo irra jiruu
galata dhabuun ishee yaadota walfaallessaniidha. Yaadotni haala kanaan dhihaachuun immoo
malleen dubbii keessaa eemtiitti fayyadamuu barreessichaa nama hubachiisa. Haaluma
walfakkaatuun seeneffamicha keessatti eemtii biraa dhihaate qorattuun dhiheessiteetti.
35
Yoo nyaatanis, isaanitti hinminyaa'u, yoo rafanis hirribni isaan hinqabu. Utuu uffatanii dirribni
isaanii isaanitti ho'uu dide. "Utuu hojjetanii hojiin harkatti barbaada. “Hawwiin ilma isaaniif
qabanis, utuu hindhugoomiin hafe”. (f. 8)
Yaadotni waraabbii kana keessatti dhihaatanis kanneen walfaallessaniidha. Fakkeenyaaf osoo
nyaatanii itti mi‟aawuu dhiisuun, osoo rafanii hirribni qabuu dhiisuun, osoo uffatanii isaanitti
ho‟uu dhiisuun, utuu hojjetanii hojiin harkatti babbaduufi utuu hawwanii bira ga‟uu dhabuun
yaadota walfaallessan waan ta‟eef eemtiidhaan ibsamuu isaa namatti argisiisa. Dabalataanis
qorattuun kanuma seeneffamicha keessaa funaante armaan gaditti ibsiteetti.

“Hiriyyootnisaa halkan xillimii guyyaa itti fakkeessaniiru. Dhiiga bishaan godhanii, dhagaas
midhaan godhanii, mudhiisaa wadaroo jaalalaa quba kijibaan dhaa'ameen hidhanii
fuudhanii qajeelan. Boonsaan hiriyyootnisaa Dameefi Baayisaan isa waamaniif faana ba'e
malee, akkasaan riqicha bututaarra isa deemsisuuf karoorfatan quba hinqabu.” (f. 10)
Waraabbii kana keessattis yaadoleen walfaallessan dhihaataniiru. Hiriyootni Boonsaa halkan
xillimii guyyaa itti fakkeessuun, dhiiga bishaan gochuun, wadaroo jaalalaa quba kijibaan
dha‟ameen hidhuun malleen dubbii keessaa eemtiitti fayyadamuu barreessaa argsiisa.
“Bosonni laga Dhidheessaa utuu walirraa hincitiin lafa golgee dhaabatu, isaaniif dirree
kubbaa miillaati.” (f.24) Akka waraabbii kanaatti, bosonni walirraa hincitne dirree kubbaa
miillaati jechuun yaada waldhiituudha. Haala kamiin bosonni lafa golgee jiru, kan walirraa
hincitne qaama biraafimmoo dirree kubbaa miillaa ta‟uu danda‟a? Dabalataanis,

“Silaa qorri dachaa bishaanii, ibidda malee gubee waadee nama qaammata; halkan
gaafasiimmoo bo'oo laga Dhidheessaa qabatee gara isaaniitti olqilleensa'aa bule (f. 25)
Yaadni kunis qorratu nama gubee waadee qaammata jedha. Qorri utuu diilallaa‟uu qabuu gubee
waade jechuunis yaadota waldhiitan ta‟uun barreessaan eemtiitti fayyadamuu isaa namatti
argisiisa.

36
“Utuu waan tokko iyyuu isaan hinmudatiin, duumessa samiin hinjirre, aduun gubaa jiru
qaqawweessi akka bakakkaa bonaa galaana gubbaarraa tokka'e.” (f.35) Qaqawweessi bonaan
osoo duumessi hinjiraatin bu‟uun, isumaayyuu bokkaa ykn samii keessaa osoo hintaane
galaanarraa qaqawweessa‟uun waan fakkaatu miti. Ta‟us barreessaan haala hammaataa ture
ibsuudhaaf mala dubbii eemtiitti fayyadamuudhaan ergaasaa dabarfachuutu hubatama. Yaaduma
kanaan walqabsiisuudhaan seeneffamicha keessatti yaadota walfaallessan biraas qorattuun haala
itti aanuun qaaccessiteetti.

“Hiriyyaa wajjin ba'e irraa waan adda ba'eef, bakka dhaqus waan hinbeekneef lafa onaa
keessatti guyyaan isatti dukkanaa' e.” (f.37)
Akka waraabbii kanarraa hubatamuttis, namni tokko osoo deemuu bakka dhaqu wallaaluun,
guyyaan itti dukkanaa‟uun yaadota walfaallessaniidha. Kunimmoo tooftaa ittiin barreessaan
ergaasaa akka namni sirriitti hubatuufitti wantoota biroo ittiin ibsachuuf fayyadameedha.
Guyyaan itti dukkanaa‟e yeroo jedhus guyyaatu halkan ta‟e jechuusaa osoo hintaane, haalli jiru
baay‟ee itti toluu dhiisuu jireenyi isaa gaarii ta‟uu dhabuu argisiisuuf yaadameeti. Haalota
akkanaa giddugaleeffachuun asoosama keessatti dhiheessuun immoo malleen dubbii keessaa
eemtiittii dhimma ba‟uu barreessaa nama hubachiisa.

“Utuu adda hinbaasin sooressaafi hiyyeessa, amala qabeettiifi duttuu akka jaldeessaa” (f.60)
“Yerichis gaariidha yeroo balaafamaa, walitti sassaabee nagaafi darbatamaa.” (60)
Waraabbiiwwan armaan olii lamaan kanarraas yaadoleen walfaallessan nimul‟atu. Sooressaafi
hiyyeessa adda baasuu dhiisuun, amala qabeettii jechaa duttuu akka jaldeessaa yeroo jedhu
yaadolee walfaallessaniidha. Akkasumas yeroo gaarii jechaa yeroo balaafamaa, walitti sassaabe
nagaafi darbatamaa jechuun yeroo dhihaatu yaadolee walfaallessaniidha. Walumaagalatti,
asoosamicha keessatti dhimmootni haalli yaadolee walfaallessan walfaana dhiheessu malleen
dubbii keessaa eemtiitti dhimma ba‟uu barreessaa namatti akeeka.

4.2.7 Qaaccessa Gabaalchaa (Habalakaa, saaduu, dubbiin tuquu)

Gabaalchi dhaamsa tokko faallaa isaatti gargaaramuun akka salphaatti hubatan taasisuudha.
Haaluma kanaan qorattuun fakkeenyota muraasa seeneffamicha keessatti waan gargaare

37
fakkeessaa miidhe ykn waan jaje fakkeessaa xinneesse akkasumaf waan miidhe fakkeessaa
gargaare haala itti aanuun qaaccesiteetti.

"Boonii, jabaadhu! Mana hinyaadiin, bor yoowana bakka baateef jirta" jedhuun jajjabina
dhugaa fakkeessanii. (f. 25)
Akka seeneffamicha keessatti dhihaatetti, hiriyyootni Boonaa bakka kanatti, dubbiin tuquu
isaaniiti malee jajjabina dhugaa isaaf gochaa hinturre. Haalli akkanaammoo gabaalcha ykn
dubbiin tuquu keessatti ramadama. Hiriyyootni isaa isanni galaa qabatee hinjirreef akkasumas
yaadaan baduuf jedhanii isa tuquuf akka nama jajjabeessuutti akkas jedhan malee dhugaa dubbiif
miti. Kanumatti dabaluudhaan mala dubbii keessaa gabaalchaan kan dhihaate biroo qorattuun
armaan gaditti dhiheessuun ibsiteetti.

“Sodaattuu bishaan daaktuuf, alaltuun qaraaroodhaa….” (f. 28) Akka waraabbii kanaattis,
Boonsaan aariidhaan yeroo geeraretti dur akka siree mootiirra rafuufi ammammoo akka baala
qaraaroorra rafu ibsannaan hiriyootni isaammoo nama cookaan jalaa qabu fakkeessanii sodaattuu
bishaan daaktuuf alaltuun qaraaroodha ittiin jedhan. Kana jechuun isaaniis ati sodaattuudha,
kaniti hafatte ykn irra raftes qaraaroo osoo hintaane alaltuudha jechuu isaaniiti. Sababni isaa
qaraaroon muka beekamaa waan ta‟eef isa tuffachuuf siif kun hinmalu jechuu barbaadaniiti.

"Duuteetta siin hinjennemoo?" ija babaasaa, dugdaduubasaatiin isa duukaa qajeelte. "kkkkkkkkk
kishkishkish qaqaqaqaq... Ani hinduune, lubbuun jira, warri du'a koo eegaa turan bakka
awwaalcha koo akka na hindursine malee." Isheetti kolfaa, garuma fuulasaa duraa ilaalaa
sagalee yartuudhaan deebii deebiseefii sokke.(106)

Waraabbii kana keessatti gochootni Meeroon Boonsaadhaan duuteetta hinjennee yeroo jettu,
inninni “Ani hinduune lubbuun jira, warri du'a koo eegaa turan bakka awwaalcha koo akka na
hindursine malee" jedhee deebiseef dubbiin ishee waraanuudha. Ati ykn warri ati natti ergite na
dursanii du‟uu danda‟u jechuusaati. Kunis malleen dubbii keessaa gabaalchatti dhimma ba‟uu
namfakkichaa namatti argisiisa.

38
4.2.8 Qaaccessa Nameessuu
Armaan gaditti qorattuun malleen dubbii keessaa akka nameessaatti wanta seeneffamichi
dhimma itti ba‟e qaaccessuudhaan dhiheessite. Bakka kanatti waan nama hintaanetu amala
namaa ykn hojii namaa raawwachuudhaan argama.

“…Hundeen muka gurguddaafi jirmisaa kun rukuttaafi kaballaa rooba gannaatiin madaa’ee
qolasaa wareegee madaa hinfayyineefi qaama kulkulaa baatee qarqara bishaanichaa cirracha
keessa ciisu….”(f.1)

Akka waraabbii kanaatti, rooba gannaatu amala dhala namaa keessaa rukuttaafi kaballaa hundee
mukaafi jirmasaarratti fudhate. Barreessaanis mukniifi jirmi sun baay‟ee hubamuu isaa
argisiisuuf jecha mala dubbii keessaa bakka kanatti kan baay‟ee isa fayyadu nameessa akka
ta‟etu hubatama.

“garuu dhiigaafi dhuknisaa ofkeessatti guumgumee mar'ummaansaatti hasaasa;

hasaasee,hasaasee waan hasaasu dhabee afaan saaqqatee dubbii eegale….” (f. 4)
Waraabbii kana keessatti, dhiigaafi dhukni hojii dhala namaa keessaa hasaasuufi afaan
saaqqachuun dubbachuudhaan dhihaataniiru. Kanaafuu dhiigaafi dhukni akka namaa ta‟uudhaan
dhihaachuun malleen dubbii keessaa nameessatti dhimma ba‟uu barreessaa argisiisa.

“Lagni Dhidheessaas kan lubbuu Damee kunuunseef du'a oolchuuf utuu hintaane, jecha
waggoota dheeraan fuula dura Yaadashiin jedhame yaadachiisuuf harkashee fide malee,
fayyinaaf miti.” (f.6) Akka waraabbii kanaatti, lagni Dhidheessaa hojii dhala namaa keessaa
kunuunsuufi jecha darbe nama yaadachiisuu raawwateera. Wantoota akkanaa raawwachuun
wanta nama hintaaneemmoo mala dubbii keessaa nameessaan ibsama.

“Allaadduun qarqara bishaanichaa mudhii hidhatee sirba mormaa lama-torbaa walitti

sirba.” (f.34) Mudhii hidhachuus ta‟e, sirba mormaa lama-torbaa sirbuun amala/hojii dhala
namaa qofa. Amala kana barreessaan allaadduuf kennuun seeneffamicha keessatti malleen dubbii
keessaa nameessi hojiirra ooluusaa namatti argisiisa.
“Garri teessuu isheetimmoo A, B, C, D jedhee utuu ofkeessatti sagaleessuu sarara qubee "V''
agarsiisee, utuu hinbaratin dubbisaa yeroo deemu luugama miira dargaggummaa nama harkatti

39
harkisee cira.” (f. 86) Yaadni waraabbii kana keessatti dhihaate, teessuu namfakkii waa‟een ishee
ibsamaa jiruutu amala dhala namaa keessaa qubee dubbisuudhaan mula‟te. Teessuusheetu akka
dhala namaatti wanta dhalli namaa hojjetu hojjetee argame jechuun immoo malleen dubbii
keessaa nameessatti fayyadamuu argisiisuufi.

4.3 Qaaccessa Mammaaksota Asoosama Ilkee Arrabaa

Qorattuun mammaaksota seeneffamicha keessatti dhihaatan keessaa fakkeenyota muraasa
fudhachuudhaan qaaccessitee warreen hinqaaccessin haftemmoo dabalee jalatti maxxansite.
Sababni isaa mammaaksota seeneffamicha keessa jiran hunda qorannoo digirii tokkoffaarratti
qaaccessuudhaan dhiheessuun ulfaataa ta‟uu danda‟a. Haaluma kanaan ergaa dabarsanirratti
hundaa‟uudhaan mammaaksotni qoqqooddii garaagaraa qabaachuu waan danda‟aniif muraasa
isaanii qorattuun haala armaan gadiin dhiheessiteetti.

4.3.1 Qaaccessa Mammaaksa Gootummaa

“Dhiirri gaafa dhalatte duute” (f. 9)
Akka seeneffamicha keessatti ibsametti obbo Biyyaan mammaaksa kana kan itti fayyadaman
akka dhiirri biyyaaf jecha amma du‟aatti aarsaa kaffalu beekaa guddisuun barbaachisaa akka ta‟e
haadha warraa isaaniitti himan. Kunimmoo dhiirri goota ergaa jedhu qaba. Lubbuun
gootaammoo biliqa akka jechuuti. Kanaafuu du‟i dhiiraa gootummaadha jechuudhaan dhaaman.

4.3.2 Qaaccessa Mammaaksa Gaabbii

"Warqeen harkarraa qaban sibiila." (f. 13)
Akka seeneffamicha keessatti dhihaatetti, inni namfakkiin Boonsaa jedhamu, osoo hojjetee
maatiifi ofiisaa jijjiiruu danda‟uu amala hiriyyootasaatiin dogoggoruun gaabbii qabaachuu ibsa.
Waan tokko erga yeroon isaa itti darbee boodatti deebi‟anii yaadachuun gaabbuu argisiisa.
Qabeenya maatiisaa tuffatee kan hormaa barbaacha deemuun qabeenyi ofii akka waan guddaatti
kan namatti argamu ta‟uu kan hubatan erga dhiisanii deemanii hormaaf gugguufanii/itti
miidhamanii booda ta‟uusaa ibsuufi. Kunimmoo haala mammaaksa dhihaateen yeroo ilaalamu
boodatti deebi‟anii gaabbuu argisiisa. Gaaabbiin immoo jijjiirama fiduufis ta‟uu danda‟a.
"Siifuu jennaan siiquu jette jaartiin.'' (f. 37)
Akka seeneffamicha keessatti ibsametti Bonsaan gorsa dr. Dagaagaa isanni na bira taa‟ii baradhu
jedhe dhiisee deemee boodammoo gaabbii keessa galuusaa kan ittiin ibsateedha. Isa namni waan
gaarii namaaf yaadu erga darbee ykn erga rakkoon nama mudatee gaabbuudha.
40
4.3.3 Qaaccessa Mammaaksa Faallaa
“Tokkotti nihammaara, tokkotti nihammaata jedhanii mammaaku mitiiree?” (f. 18)
Akka mammaaksa kanaatti, uumaan kun tokkoof waan baay‟ee godhee tokkottimmoo biceessee
argamuusaa argisiisa. Aadde Gaaddiseenis ilma isaanii tokkicha dhabuu isaaniif tokkotti
nihammaara tokkottimmoo nihammaata jechuun biyyi lafaa faallaa ta‟uushee ibsan.

4.3.4 Qaaccessa Mammaaksa Dogoggorsuu/Dogoggorsaa

“Loon harree keessa oolte akka harree dhudhuufti jedhama mitiiree?” (f. 18)
Akka asoosamicha keessatti dhihaatetti, inni obbo Biyyaan hiriyyootni ilma koo isatti
haasaasanii jaalala fakkeessanii amala isaanii fudhachiisuun isas balleessan jedhu dogoggoratti
isa hirmaachisuu isaanii ibsa. Kanaafuu mammaaksi kun akkaataa itti sirrii fakkaatanii namatti
dhihaachuun nama dogoggorsan argisiisa.

4.3.5 Qaaccessa Mammaaksa Haxxummaa

“Boolla bofti galu gadamsi hinwallaalu.” (f.22)
Inni obbo Biyyaan yeroo ilmasaanii manaa dhaban kan bakka isaa beeku Dameefi Baayisaadhaa
dhaqaa gaafadhaa jedhan waan tokko kallattii adeemsasaa hubachuun barbaachisaa ta‟uusaati.
Kanaafuu wanta ilmisaanii godhu hundumaa hiriyyootasaatu beeka waan ta‟eef mala walii
hinwallaalan jechuudha. Kunimmoo haxxummaa ykn gamnummaa argisiisa.

4.3.6 Qaaccessa Mammaaksa Gowwoomsaa

“Mucaa gowwoomsanii ganda akkoo kaa’u” (f. 72)
Seeneffamicha Meeroon Boonsaadhaan yoo ati qabxii guddaa fiddee badhaasa addaan siif kenna
jettee waadaa galteefii turte. Isheenis Boonsaa kanaan gowwoomsiteema jalaa galuuf malee
waa‟ee waadaa sanaa waan tkkollee of duuba deebitee hinyaadanne.

4.3.7 Qaaccessa Mammaaksa Haqa

Mammaaksota haqa ykn dhugaa qabatamaa argisiisuu dandaa‟an asoosamicha keessatti
dhihaatan qorattuun haala itti aanuun qaaccessiteetti.
"Dhoksaan fanxoo hinfayyisu." (f.39)
Inni namfakkiin Yeneenash jedhamtu dubbii kan biroo waliin walbira qabdee Boonsaatti
jaalalaan qabamuushee himatte dhugaa jiruudha. Dhugaa dhokfachuun immoo sirrii akka

41
hintaane hubachiisa. Namni tokko furmaata argachuudhaaf dhugaa dhoksuun barbaachisaa akka
hintaane nama hubachiisa.
“Warri nama nyaattu galgala keessa walnyaatti” (f. 107)
Akka asoosamicha keessatti ibsametti, inni Meeroniifi Margaan Boonsaa balleessuuf turan
isaaniif ta‟e. Sababni isaa dhugaan waan keessa jiruuf qaamni nama miidhuuf deemu dhumni
isaa gaarii akka hintaane ykn galma barbaachisaarra akka hingeenye namatti argisiisa. Meeroniifi
Margaa warri Boonsaa nyaachuuf turan walnyaachuunis haqa kana ifa baasa.

4.3.8 Qaaccessa Mammaaksa Arjummaa

“Yaa’ii waraabessaa keessaa fira hindhaban” (f. 41)???
Akka seeneffamicha keessatti ibsametti, yeroo obbo Girshaan akka hojjettootni manasaatii
Boonsaa ajjeesan gorsa kennan, hojjettoota sana keessaa tokko du‟i Boonsaa waan
gammachiisuu dideef akka inni of falu dhoksaan itti himee isa baase. Kunimmoo namootni yeroo
baay‟ee dhala namaaf gara-laafummaa qaban akka jiran namatti argisiisa.

4.3.9 Qaaccessa Mammaaksa Hormummaa

“Namni maaddii hormaarraa nyaate hinarraabbatu” (f. 41)
Dhiibbaan hormi namarraan ga‟urratti qorattuun waan seeneffamicha keessatti qaaccessite haala
itti aanuun dhiheessite. Fakkeenyaaf seeneffamicha keessatti namfakkiin Boonsaa jedhamu yeroo
dargaggootni akka ajjeesuuf jedhan dhaga‟u lubbuusaa baafachuu malee qabeenya isaa tokkollee
baafachuuf hinyaadne. Namootni sunis osoo inni lammiisaa ykn gosasaa keessa jira ta‟ee akka
kanatti isa ajjeesuuf irratti walii hingalan. Obbo Girshaa, namichi inni biraa hojjechaa tures, akka
kana murtoo du‟aa itti hinmurteessu ture. Boonsaanis kanuma ibsachuuf jecha inninni “Namni
maaddii hormaarraa nyaate hinarraabbatu” jedhee mammaake.

“Dhangaa qe’ee hormaa soorachuu mannaa, dhagaa qe’ee ofiin hooqqachuu wayya” (f. 42)
Mammaaksa kanarraa akka hubatamutti, utuuma akka fedhe ta‟ellee halagaaf gugguufuurra gosa
ofiitti hirkachuudhaan dheedhiifi bilchaataa, hamaafi gaarii waliin qooddachuu akka wayyuudha.
Kanas Boonsaan erga rakkoo ulfaataa inni hinyaadin isa mudateetii murteeffate. Kanaafuu hormi
nama hojjechiifatee harka duwwaa nama galchuu malee akka namni hojjetee jijjiiramu

42
hinbarbaadu. Isarrayyuu darbee dogoggora tokko malee lubbuu namaa dhabamsiisuufillee
xiqqooshee akka itti hinyaadne nama hubachiisa. Qomoon ofii garuu namaa wajjiin kufee ka‟a.

4.3.10 Qaaccessa Mammaaksa Hayyummaa/Gorsaa

“Kan darbe dubbachuufi kan rafe dhungachuun waa hinbaasu” (f.53) Akka mammaaksa
kanaatti, yeroo Boonsaan qe‟ee warra isaatti deebi‟ee rakkoowwan isa mudachaa turan itti himu
maatiin takkiin boo‟anii takkiin immoo kolfanii “Kan darbe dubbachuufi kan rafe dhungachuun
waayee hinabaasu” jechuun mammaakuun gorsa cimaa Boonsaafis ta‟e maatii sanaaf kennuudha.
Boo‟ichis kolfis bu‟aa akka hinbuufneefi isa darberraa baratanii fuulduratti akka tarkaanfatan
karaa walitti argisiisan. Kunimmoo akka Boonsaan fuulduratti dogoggora birootti hinseenneef
galaa galaasan.

4.3.11 Qaaccessa Mammaaksa Tuffii/Taajjabbii

“Keessa hinbeektu keessummaan seentee bulti” (f. 56)
Inni seeneffamicha keessatti harmeen Meeroon utuu isheen barnootaaf gara magaalaa Gimbii
hindhufin akka isheen dargaggeessa Wallaggaa garaa of hinbarsiifneef, "Meeroon dargaggeessa
akkasii Wallaggaa keessaa argattee jirti yoo naan jedhan garaan koo sitti hindiriiriin hafa jedhan
tuffii naannichaaf qaban argisiisa.
“Kan taa’umsatti jibban olkaatee namatti sirbiti.” (f. 80)
Seeneffamicha keessatti hiriyyootni Boonsaa isasheen isatti jijjiiramte gaafachuufiif jecha isa
fuudhanii dhaqnaan isheenimmoo tuffii isaaf qabdu ibsachuuf keessasheetti mammaaksicha
mammaakte. Isheen duraanuu isa jibbitee jalaa baqachaa turte, ammammoo gaafa isaan dhaqan
sagalee isaanii akkuma barteen tuffiishee mammaaksichaan ibsatte.
“Yaa saree utuu kan siin jedhan beektee, kan siif kennan hinnyaattu” (f. 82)
Akka seeneffamicha keessatti ibsametti, qabxiin Yeneenash galmeessite gargaarsa namaan ta‟ee
utuu jiruu isheen garuu barattoota qabxii gadaanaa fidanitti kolfuu barbaannaan mammaaksi kun
isheetti mammaakame. Kunis tuffii isheef qabaniifi dhugaa bakkee jiru baasuudha.
“Biyya jibban maraatanii dhaqu” (f. 90)
Namfakkiin Meeroon jedhamtu jibba magaalaa Gimbiif qabdu ibsachuuf ani lammata biyya
kanatti garagalee hinfincaawu jettee turte. Carraan barnootaa yeroo qaqqabu garuu tuffii isheen

43
magaalichaaf qabdu sana yaadachiisuuf mammaaksi kun dhihaateef. Kanaafuu mammaaksi kun
tuffii isheen magaalichaaf qabduuf taajjabbii isheef qaban argisiisa.

4.3.12 Qaaccessa Mammaaksa Dagannaa

“Kadhattee fiddee weeddisaa daakti” (f. 82)
Akka asoosamicha keessatti ibsametti, namfakkiin Boonsaa jedhamu yeroo Yeneenash ganamaa
galgalaa qabxii guddaa galmeessisuushee dhaadachuusheen walqabsiisee qabxichi akka hojiishee
hintaane akkasheen dagatte yaadachiisuuf isheetti mammaakame. Kunis qabxichi akkamiin akka
dhufe hubachiisuuf yaadameetu. Kunimmooo waan tokko akkamitti akka dhufe dagachuun
barbaachisaa akka hintaane nama hubachiisa. Kanaafuu oolmaa namaa dagatanii waanuma kan
namaa ta‟een kan kooti jedhanii dhaadachuun gaarummaa akka hinqabneedha.

4.4 Ergaa Malleen Dubbiifi Mammaaksotaa Asoosamicha Keessatti

Ergaan yaada wiirtuu/ giddugaleessaa asoosamichaati. Kan barreessan deemsa seenaa
asoosamichaa keessatti tuttuqu, kan walitti dhufeenya namfakkii, jaargocha yoomessa, k.k.f.
irraa uumamuufi kan dubbisaan qoratee hubatuudha. Ergaa kanammoo barreessaan akkaataa
isaaf mijateen jechoota filatee namfakkiiwwanitti kennuun ittiin galmaan ga‟ata. Asoosama
qaacceffame kana keessattis barreessaan malleen dubbiifi mammaaksatti baay‟inaan
fayyadamuudhaan ergaa asoosamichaa dabarse qorattuun haala qaaccessa adeemsifteen
dhiheessiteetti. Ergaan garuu dubbisaarratti hundaa‟ee argamuu waan danda‟uuf cuunfaa
qorattuun qindeessite qofarratti rarra‟uun ergaa isa dhumaati jechuun ulfaataa ta‟uu danda‟a.
Kanaafuu qorattuun amma hubannoofi qaaccessa adeemsifte qofaan dhiheessite malee ergaa
biraa asoosamicha keessaa baafachuun akka dandaa‟amu beekuun barbaachisaadha.

Haaluma kanaan seeneffamicha keessatti ergaan akka waliigalaatti qorattuun malleen dubbiifi
mammaksatti fayyadamuun argatte haala itti aanuun gabaabbatee dhihaateera.

Ilmi ajaja yookaan gorsa abbaa isaafi kan beekaa tokkoo hinfudhanne ofii isaas badee qe‟ee
abbaa isaas kan gaddaa taasisee balleessa. Fakkeenyaaf, Boonsaan gorsa abbaa isaafi kan
Dookter Dagaagaa fudhachuu diduun isas balleessee maatii isaas gaddaan guute. Addunyaa
kana keessatti hiriyyaan wajjin hidhatan jireenya ofii keessatti murteessaadha. Namni hiriyyaa

44
hintaanetti hidhate, amala badaa horata. Boonsaafis kaayyoo isaaf kufaatii guddaa kan ta‟e,
amala hiriyyoota isaati. Faallaa kanaammoo, namni jechoota hiriyyaan ittiin nama madeessu
dhagahuu dhiisee (dandamatee) kaayyoo isaa qofaaf jilbeenfatu garuu bakka guddaa ga‟a.
Fakkeenyaaf, Yaadashii Jaarraa dhiphina hiriyyootni ishee irraan ga‟an obsitee barnoota ishee
qofarratti xiyyeeffachuun har‟a ogeettii fayyaa Hospitaala Naqamtee taatee jirti.

Namni gorsa didee manaa ba‟u badiisa ofii isaa irra darbee maatii isaatti badiisa kan biraa fida.
Boonsaan manaa baduun du‟a haadha isaaf karra bane. Namni barate tokko ofii isaa qofaaf osoo
hintaane lammii isaa hundaaf barate. Fakkeenyaaf, yeroo lubbuun haadha Boonsaa darbuuf
geessetti barataa saayinsii fayyaa kan ta‟e, Fayyisaan, du‟arraa ishee baraare. Nama hinbaratin
baayyee irra nama barate tokkittii akka wayyus ifa taasise. Osoo namootni hedduun cina aadde
Gaaddisee turan furmaata hinbarbaadin, inni barate dhufee lubbuu du‟arraa baraaruun faayidaa
barumsaa ifoomse.

Namni tokko dogoggora jalqaba uume irraa baratee yoo hindeebine, dogoggora dabalee uumuun
of balleessuu danda‟a. Dameefi Baayisaan qarshii qabaniin bishaan ce‟uu irra qarshii kanaan
shamarran wajjin bashannanuu filachuun carraa du‟aaf of dabarsan. Namoota tokko tokkoof
immoo dogoggorri jalqabaa carraa milkaa‟inaa jireenya isaaniiti. Fakkeenyaaf, Boonsaan
dogoggora jalqaba uume gaabbuun gorsa hiriyyoota isaa dhaga‟uu dhiisee qarshii qabuun
bishaan ce‟ee lubbuu isaa oolcheera.

Seeneffamicha keessatti akka addunyaa kana keessatti yeroo baayyee sobni haqa dhoksee
yeroodhaaf nama dhiphisus dhihaateera. Fakkeenyaaf, Boonsaan kaayyoo isaaf jecha gaaffii
jaalalaa intala obbo Girshaa keessummeessuu dhiisuun yakkamaa isa taasise. Kunis akka
namoonni baayyeen biyya ofii isaanii gananii biyya hormaa filatan gaabbiidhaan gara biyya
isaaniitti deebi‟an barsiisuudhaafi. Fakkeenyaaf, Boonsaan maatiifi biyya isaa ganee biyya
hormaa dhaqus harka isaa duwwaa gaabbiidhaan gara biyya isaatti deebi‟e.

Namni kaayyoo qabu hanga galma isaa ga‟utti kaayyoo isaaf garba ta‟ee, bu‟aaba‟ii hunda
danda‟ee jiraata. Boonsaanis haaluma kanaan milkaa‟ina itti fufsiisaa jira. Namni tokko yeroo
rakkatu akka namni isa gargaaruuf yaalii guddaa godha. Garuu, erga rakkinaa ba‟ee booda,
waa‟ee nama isa gargaaree deebi‟ee hinyaadatu. Bakka gargaaruun irra jirutti nama isa

45
gargaarerratti daba yaada. Maarree Meeroon gargaarsa Boonsaatiin qabxii gaarii galmeessitus
deeebitee isummatti summii taate.

Haalli jiruufi jireenya addunyaa kanaa isa gaddaa ture gara gammachuutti, isa gammadaa ture
immoo gara gaddaatti jijjiirti. Gaaddiseen garaa gaddaan gara Yuunversiitii Gimbiitti yoo
deebitu, Boonsaaan immoo miira gammachuufi injifannoodhaan Yuunversiitii Finfinneetti
barachaa jira.

Namoonni dhiiga namaa dhangalaasanii qarshii argachuuf dhama‟u. Fkn, Dachaasaafi Gonfaa.
Namni har‟a nama miidhuuf waliigalu, booda deebi‟ee waliima isaa miidha. Fkn, Meerooniifi
Margaa. Kan lammii ofii hintaane, jaalala fakkeessee yoo keessa namaa bare bor dabarsee du‟aaf
nama kenna. Fakkeeyaaf, Meeroon jaalala fakkeessitee Boonsaa du‟aaf dabarsitee laatte. Kan
lammii ofii ta‟e garuu har‟a yoo miidhe illee bor deebi‟ee dhiifamaan wajjin jiraaata. Dhugaan
ofiis karuma lammii ofii ba‟a. Fakkeenyaaf, Dachaasaafi Gonfaan Boonsaa dhiifama gaafatan.
Kunimmoo sabni keenya tokkummaa qabaatee diinarratti duuluu malee walirratti duuluun gaarii
akka hintaane namatti argisiisa. Bilisummaan sabaas kan dhufu tooftaa qabsoo jijjiiruudhaan
diinaaf qaawwa banuu dhiisanii tokkummaan hojjechuun akka ta‟e hubachuun nama hindhibu.
Walumaagalatti, asoosama kana keessatti barreessaan haala namaa galuun malleen dubbiifi
mammaaksaan wantootni inni dhiheesse yaadolee akka ergaatti cuunfamanii dhihaatan ta‟uu
danda‟u. Cuunfaan kunneenis, siyaasa, duudhaa, safuu, amala, hawaasummaa, jaalalaafi
dinagdeedhaan walqabatee dhihaateera. Walxaxiinsi asoosamichaaf yaadolee kanneen
calaqqisiisuu dandaa‟aniiru jechuudha.

46
47
 BOQONNAA SHAN: GOOLABAAFI ARGANNOO
5.1Goolaba
Hojii qorannoo kana keessatti asoosama matadureen isaa “Ilkee Arrabaa” jedhu irratti
hundaa‟uudhaan akbarruu asoosamichaa keessaa malleen dubbiifi mammaaksarratti
xiyyeeffachuudhaan qaaccessi geggeeffameera. Asoosama kana keessatti gosoota malleen dubbii
argaman keessaa kanneen akka akkasaa arbeessuu, ateessa, bakkasaa, busheessuu, eemtii,
gabaalchaafi nameessa irratti qaaccessi adeemsifameera. Barreessaan malleen dubbiifi
mammaaksota hundayyuu bakka fayyadametti yaadni dhihaate sammuu namaa keessa akka
turuufi hubachuun barbaachisaa ta‟uusaa tilmaama keessa galchuun akka ta‟e qorattuun
qaaccessa adeemsifteen addaan baafatteetti. Akkasumas, malleen dubbiifi mammaaksotni
seeneffamicha keessatti dhihaatan hundinuu uummatichi tokkummaadhaan tooftaafi beekumsaan
diinarratti yoo qabsaa‟e bilisummaa barbaadu argachuu akka danda‟u, egeree sabichaa
dubbisaatti agarsiisuuf kan yaalan ta‟uu qorattuun jaargocha dhihaaterraa addaan baafachuuf
yaalteetti.

5.2 Argannoo
Asoosama “Ilkee Arrabaa” jedhurratti qaaccessa geggeeffameen argannoowwan kanaa gadii
dhihaatanii jiru.

 Gosootni malleen dubbii asoosama Ilkee Arrabaa keessatti hojiirra oolan kanneen akka
akkasaa, arbeessuu, ateessaa, bakkasaa, busheessuu, eemtii, gabaalchaafi nameessaa
ta‟uun hubatameera.
 Malleen dubbiifi mammaaksotni ergaan isaanii yoomessa keessatti dhihaataniin kan
ibsamu ta‟uu qorattuun addaan baafatteetti. Kana jechuun ergaa malli dubbiis ta‟e
mammaaksi tokko qabu haala seeneffama keessatti dhihaaterratti hundaa‟uun hiikama
malee akkaataa duraan amaleeffatameen ta‟uu dhiisuu danda‟uusaati.
 Asoosamichi, waan ibsuu barbaade waan biraan walbira qabee sirriitti akka namaaf
galutti ibsuu yoo barbaade akkasaatti fayyadamuun isaa addaan baafameera.

 Amma namni tokko hingeenye ykn humna namaa olitti nama ibsuuf malleen dubbii
keessaa asoosama kana keessatti hojiirra kan oole arbeessuu ta‟uun isaa mirkanaa‟eera.

48
 Waan namni hinqabneen nama ibsuun ykn callisanii ol nama kaasuun dogoggoratti akka
nama galchuu danda‟u qorattuun bira geesseetti. Malleen dubbii keessaas waan namni
hinqabneen kan nama ibsu arbeessuu waan ta‟eef malli dubbii kun soballee makachuu
akka danda‟u qorattuun xiinxala ishee keessatti addaan baafatteetti.
 Asoosama kana keessatti waan namaa wajjin dubbachuu hindandeenye ykn nama bira
hinjirre ibsuudhaaf malleen dubbii keessaa ateessi hojiirra ooleera. Ateessi yeroo baay‟ee
waan keessoo namaa jiru ykn sodaachisaaf/gootummaa ibsuuf kan hojiirra ooluudha.
 Asoosama kana keessatti wantoota filatamoos ta‟e tuffatamoo argisiisuudhaaf
kallattiidhaan wanta dubbatamaa jiru bakka buusuun kan dhiheesse malleen dubbii
keessaa bakkasaadha. Kana jechuun jajuu yoo barbaade bakka waan jajamuu buusuun
ykn amala isaa guutummaatti gonfachiisuun akkasumas tuffachuu yoo barbaade amala
waan tuffatamaa kallattiimaan kennuufiin asoosama kana keessatti malli dubbii hojiirra
oole bakkasaadha jechuudha.
 Waan tokko yeroo jibban baay‟ee gadi xiqqeessanii dhiheessuu argisiisuuf malli dubbii
hojiirra oole busheessuu ta‟uusaa qorattuun mirkaneeffatteetti.
 Wanta irra keessa soba fakkaatee dhugaa ta‟u kan suuta jedhee nama hubachiisu malleen
dubbii keessaa eemtii ta‟uu isaa qorattuun asoosama kana keessatti bira geesseetti.
 Waan tokko nama jaje fakkeessaa cabsuuf malleen dubbii keessaa asoosama kana
keessatti kan hojiirra oole gabaalcha ta‟uun addaan baafameera.
 Wanti nama hintaane, amala namaa ykn hojii namaa raawwachuudhaan asoosamicha
keessatti dhihaachuu ibsuudhaaf malli dubbii asoosamicha keessatti hojiirra oole
nameessa ta‟uun addaan baafameera.
 Seeneffamicha keessatti mammaaksotni dhihaatan wantoota garaagaraa akka ibsan
addaan kan baafame yoo ta‟u, warreen qaaccessa kana keessatti xiyyeeffannoon itti
kennames dhimmoota amala namaan walqabatan keessaa kanneen akka gootummaa,
gaabbii, faallaa, dogoggorsuu, haxxummaa, gowwoomsaa, haqa, arjummaa, hormummaa,
hayyummaa/gorsa, tuffii/taajjabbiifi dagannaa fa‟i. Hundi isaaniiyyuu fakkeenya
seeneffamicha keessatti dhihaateen qaacceffamuun dhihaataniiru.

49
Wabiilee
Addunyaa Barkeessaa.(2016). Semmoo : Bu‟uura Barnoota Afaaniifi Afoola Oromoo.Dhaabbata
maxxansaa Far East Trading PLC. Finfinnee

Alamuun (2017) “Xiinxala gahee dubbiin qolaa Afaan Oromoo barasiisuu keessatti qabu: Yuuniversiitii
Ambootti

Asafaa Tafarraa.(2009). Eela, Seenaa ogummaa Oromoo. Finfinnee:Far East trading P.L.C.

Asghar Ali Ansari. (1992).Understanding Language and Literature. University College,

UmmALQuara Universit SaudArabia. Email: prof6610@yahoo.com

Beekan Gulummaa.(2015).Guuboo Seenaa:Asoosamaafi Saayinsiisaa:Mana Maxxansaa Elellee:

Finfinnee Oromiyaa.

Berhanu Matthews.(2009). Fundamentals of Literature. Addis Ababa:Alpha printers PLC.

California Press Ltd.

Creswell, J.W. (2011). Design: Qualitative, quantitative and mixed methods Research
Approaches. 2nd ed. Sage, Publications, Inc.

Dastaa Dassaalany.(2013).Bu‟uura Qorannoo. Finfinnee :Dhaabbata maxxansaa Far East

Finnegan, Ruth. (1970) .Oral literature in Africa. Nirab Oxford University press.

Geetaachoo Rabbirraa. (2014).Furtuu:Seerluga AfaanOromoo. Dhaabbata Maxxansiisaa Kurraaz

Intarnaasshinaal

Jaarraa Wasaneefi Wasanee Bashaa.(2008). Bantuu Haaraa :Caaslugaafi Ogbarruu Afaan

Oromoo. Finfinnee,Oromiyaa.
Kennedy,J.(1983).Literature:An Introduction to Fiction, Poetry and Drama.Boston:Little Brown
and company.

Meider, Walfgong.(1997) .The politics of proverbs from traditional wisdam to proverb steres
types, the university misconsia press.

Melakneh, M. (1999).Fundamentals of Literature.Addis Ababa:BirannaPrinting press

50
Misgaanuu Gulummaa. (2012). Dhikkifannaa:Kuusaa walaloofi saayinsiisaa.Subi printing press.
Finfinnee, Oromiyaa.

Murfin, R., and Supryia, M. Ray. (2003). The Bedford Glossary of Critical and Literary Terms.
(2nd edition). New York: Boston.

Okpewho, Insidore. (1992). African Oral Literature: Background, Character and Continuity
Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press.

Rabbirraa Tafarraa. (2009).Gadaa: Caasluga Afaan Oromoo kutaa 9 fi 10. Gadaa Series.
Finfinnee.

Yaadannoo Gaaromsaa. (2014).Hora Obaa:Kuusaa Afoollan Oromoo.Finfinnee:Oromiyaa.

Dhaabbata Maxxansa Elleeni.p.p.plc.
Yeeyyis Birruu. (2013). Ilkee Arrabaa: Asoosama:Finfinnee Oromiyaa.Subi Printing Press.

51
 Dabaleewwan

Dabalee A: Seenaa Asoosama Ilkee Arrabaa

Asoosamni “Ilkee Arrabaa” Afaan Oromootiin bara 2013 barreessaa Yeeyyis Birruu Nagarootiin
barreeffame. Asoosamni kun Finfinnee, Oromiyaatti kan maxxanfame yoo ta‟e, manni
maxxansaa inni itti maxxanfames „Subi Printing Press‟ jedhama. Qabiyyeen Asoosamichaa kutaa
gurguddaa Saddeet ofkeessaa kanqabudha. Barreessichis yeroo asoosama kana barreessetti,
Yuunvarsiitii Wallaggaatti barataa fayyaa waggaa afraffaati. Asoosamicha keessatti namfakkiin
muummee/kootamni Boonsaa jedhama. Seenaan asoosamichaas namfakkii kana
giddugaleeffachuun waan dhihaateef qorattuunis namfakkiima kanatti fayyadamuudhaan seenaa
asoosamichaa gabaabsitee haala itti aanuun dhiheessiteetti.

Boonsaan kan dhalate magaalaa Gimbii jalaa ganda Waddeessa Warqaa baadiyyaa xiqqoo
Wadaboo jedhamutti abbaasaa obbo Biyyaa Hundarraafi haadhasaa aadde Gaaddisee
Hundeerraati. Boonsaan mucaa simbo-qabeessa harki jaarsaa guddise yoo ta‟u, amala
kashalabbummaanis hinwaamamu. Barnoota isaa naannooma dhalootasaa Mana Barumsaa
Maarachee Wadabootti barachuu jalqabe. Sababa hiriyyootni isaa isa dogoggorsaniin ilma
eessuma isaa, dookter Dagaagaa, dhaga‟uu diduudhaan manaa bahee bade. Isa dookter
Dagaagaan na bira magaalaa Amboo teessee barumsa baratta jedhee itti hime ani utuu iji koo
ilaaluu mana isaa dhaqee hingugguufuuf jedhee jecha dogoggoraa hiriyyootni isaa dhugaa
fakkeessanii itti himaniin kakate.
Dooktor Dagaagaanis erga inni didee jedhee obboleettii isaa Caaltuu fudhatee Boonsaammoo
haadha isaa biratti dhiisee Ambootti deeme. Kanaan booda kan Boonsaanis hiriyyoota isaa
warra dhiiga bishaan godhanii halkan guyyaa godhaniin gowwoomfamee isaan faana gara
magaalaa Balootti qajeele.
Maatiin Boonsaa manaa isa dhabanii ilmi keenya tokkichi eessa dhaqe jedhanii iyyinaan
ollaanis yaa‟ee waliin boo‟ee xuruurfatee barbaadees dhabe. Inni garuu yeroo, hiriyyoota isaa
waliin jireenya qananii keessaa bahee ibidda gammoojii keessatti guggubataa jira. Yeroo manaa
ba‟es akka hiriyyootasaa galaa qabatee waan hinbaaneef ija dhiibeema kansaanii nyaata malee
isaan jechootaan hamileesaa tuquurraa duubatti hinjenne. Jechoota garmalee isa aarsaniifi
gadda guddaa keessa isa buusanis ittiin jechuun isaanii akka inni of duuba deebi‟ee jireenya
qananii dhiisee manaa ba‟eefi gorsa maatiisaa tuffatee bahe yaadatu taasise. Doorsisa
bineensotaa, qorra halkanii, gubaa guyyaa, jechoota hiriyyootasaa hundumaa keessummeessaa
deemuufis dirqame.
Laga Dhidheessaa yeroo ga‟anis hiriyyootnisaa amala kashalabbummaan guddatan qarshii
kaffallee bidiruun bishaanicha ce‟uurra qarshichaan dibata bitannee shamarran magaalota itti
deemaa jirruutti miidhagnee mul‟achuu qabna kanaaf nyaatamnus baanus lafa ceena jennaan
inni garuu isin yaalaa malee anoo kaffaladheen ce‟a jedhee dide. Akkuma sodaate inni hafee
52
isaan bishaaniin liqimfaman. Shamarran magaalaa Soogeefi Senteraaliitti miidhagina isaanii
argisiisuunis nihafe.
Boonsaanis bishaaniin liqimfamuu isaanii erga namoota booda isaan dhufanirraa sirriitti
qoratee mirkaneeffatee abdii isa dhumaa kutatee jajjabaateema namoota gara Balootti deeman
sunneen faana imala isaa itti fufe. Namootuma sanaa wajjin Baloo akka ga‟aniin magaalaa
Senteraalii seenan. Namootni sunneenis booda walarginaa nagaatti jedhanii gara dhimma
isaaniitti yeroo deeman Boonsaanimmoo mana obbo Girshaa, dureessa beekamaa magaalaa
Senteraalii, deemuudhaan siree qabatee bule. Ganama ka‟ee ciree isaa nyaatee nama bira taa‟u
barbaaddachuuf yaadasaa obbo Girshaatti himannaan isaanis yeroof akkanni isaanuma bira
turuufi gara fuulduraattimmoo amala isaa ilaalanii akka waliin mari‟atan itti himan.
Boonsaanis, mana obbo Girshaatti hojjetaa cimaa ta‟ee argame. Isaanis waan hundumaa
amanamummaan itti dhiisan. Osooma akka dhala isaaniitti ilaalaniis intala isaanii isheen
Yuunvarsiitii barattu isaaniif bilbiluu dhiiftee yeroo hundumaa isatti waan bilbltuuf isatti
shakkanii yeroo ishee gaafatan isheenis isarraa jaalalaan qabamtee inni jalaa qabuu waan
dideef aariirraan kan ka‟e eeyyeen anoo isinitti himuun sodaadhe malee, sin gudeeda yooti
diddemmoo sin ajjeesa jedhee na doorsisa jettee dubbii sobaa dhugaa fakkeessitee abbaasheetti
himte. Obbo Girshaanis osoo ilaafi ilaameen Boonsaa hinmariisisin hojjettoota mana isaanii
wajjin akka lubbuusaa dhabamsiisan mari‟atan. Hojjettoota keessaas tokko iccita kana baasee
Boonsaatti himnaan innis harka isaa duwwaa halkanumaan mooraa sana keessaa miliqee bade.
Duroomeen gala jedhee isa abjochaa tures harka raasee galuuf dirqame.

Fakkii Duraafi duuba kitaabichaa mul‟isu

53
Dabalee B: Cheekliistii Malleen Dubbii Asoosamicha Keessatti argaman
mul’isu

Lakk. Gosoota Malleen dubbii Qorannoo keesattii kan dhimma itti bahame
1. Akkasaa 
2 Atee 
3 Bakkasaa 
4 Maqsuu 
5 Eemitii 
6 Nameessa 
7 Arbeessuu 
8 Busheessuu 
9 Habalaka 
10 Tuqsee X
11 Anyarsee X
12 Mallattoo X

54
Dabalee C: Cheekliistii Mammaaksota Asoosamicha keessatti mu’atan
Mammaaksota seeneffamicha keessaa funaanamanii hinqaacceffamin
Lakk. Mammaaksota seeneffamicha keessaa funaanamanii hinqaacceffamin Fuula
1 …“qarshiin yoo jiraateef qilleensarrayyuu karaan jira akkuma jedhan…” 14
2 Gaaffii deebii hinqabneef deebii eeguun gingilchaatti bishaan guuruudha 80
3 “Utuu tolee waatii tola” 83
4 “Lafti abdatan sanyii nyaatee, namni abdatan waadaa nyaata” 87
5 “Manni gogaa harreen ijaarame yeroo waraabessi yuusu jijjiga.” 89
6 “Hir‟uun gadi fagoo wayya” 94
7 “Waan walfakkaatu walbiratti fannisu” 100
8 “Kan dhadhaa afaan kaa‟an dhagaa afaan nama….” 105
9 “Utuuma na raasanii utuuma na raasanii mataatti ol na baasan,” jette dhadhaan. 105
10 “Kan ofii waraane yoo dagateyyuu, inni waraaname hindagatu” 106
11 “Harki dabaree waldhiqa” 106
12 “Humnasaa abdatee, "humni qabeenya qabeenyaa caalu" jedhee, jecha arraba 13
hiriyyootasaan gowwomfame.”
13 "Isa beekuuf lolli tapha" jedhe Abiisheen Garbaa. 24
14 “Hammaarrannaan jaarsaa alanfannaa miti” 62
15 “Waraabessi kan halkan godhe beekaaf guyyaa nama dhokata” 71
16 “Utuu beeknuu huubaan wajjin….” 72
17 “Hamma namaa hingeessu, cabsa namaa….” 81
18 “Isa sobee mugu gowwaan nirafe se‟a” 81
19 “Erga waraabessi darbee sareen….” 69
20 Galatni nama udduu koobee dhuufuudha 81

55