Güz 2016 Diferansiyel Denklemler Ders Notlar

MAT 203
DFERANSYEL DENKLEMLER I
DERS 4

Düzenleme: Ekim 2016

çindekiler
1 Homojen Diferensiyel Denklemler 1
2 Özel Dönü³ümler 4

1 Homojen Diferensiyel Denklemler

Bu ksmda bir de§i³ken dönü³ümüyle ayrlabilir diferensiyel denkleme dönü³en bir denklem snfn tantaca§z.

Tanm 1.1. E§er bir F fonksiyonu t>0 için

F (tx, ty) = tn F (x, y)

e³itli§ini gerçekliyorsa bu fonksiyona n. dereceden homojen fonksiyon denir.

Yani fonksiyonda x ve y de§i³kenleri yerine srasyla tx ve ty yazld§nda orjinal fonksiyonun bir tn kat
elde edilebiliryorsa fonksiyon homojendir.

Örnek 1.1. F (x, y) = x2 − y 2 fonksiyonu 2. dereceden homojen fonksiyondur. Çünkü

F (tx, ty) = (tx)2 − (ty)2

= t2 (x2 − y 2 )
= t2 F (x, y)

olur.

Örnek 1.2. F (x, y) = 1 − y/x fonksiyonu 0. dereceden homojen fonksiyondur. Çünkü

ty
F (tx, ty) = 1 −
tx
y
= 1 − t0
x
= t0 F (x, y)

olur.

Örnek 1.3. ˆ A³a§daki fonksiyonlar homojendir.

a) F (x, y) = xy + 3x2 ⇒ F (tx, ty) = txty + 3(tx)2

= t2 xy + t2 3x2
= t2 (xy + 3x2 )
| {z }
F (x,y)
2. dereceden hom fonk
√ √
b) F (x, y) = x − xy ⇒ F (tx, ty) = tx − ptxty
= tx − t2 xy
√
= tx − t xy
√
= t (x − xy)
| {z }
F (x,y)
1. dereceden hom fonk

1
 x + 3y tx + 3ty
c) F (x, y) = ⇒ F (tx, ty) =
x tx
t(x + 3y)
=
tx
x + 3y
= t0
x }
| {z
F (x,y)
0. dereceden hom fonk

x3 − y 3 t3 x3 − t3 y 3
d) F (x, y) = + 1 ⇒ F (tx, ty) = +1
x2 y t2 x2 ty

t3 (x3 − y 3 )
= +1
t 3 x2 y
 3
x − y3

= t0 + 1
x2 y
| {z }
F (x,y)
0. dereceden hom fonk

ˆ A³a§daki fonksiyonlar homojen de§ildir.

 F (x, y) = (x2 + y 2 − x) − 2xy

√
 F (x, y) = x − xy + 1
x + 3y
 F (x, y) = + 2y
x
x3 − y 3
 F (x, y) = 2
x y+1
Teorem 1.1. 1. mertebeden
M (x, y)dx + N (x, y)dy = 0
veya
dy M (x, y)
=−
dx N (x, y)
diferensiyel denklemi için hem M hem de N fonksiyonlar ayn dereceden homojen fonksiyonlar ise veya verilen
denklem
dy y
=f
dx x
formunda yazlabiliyorsa, verilen denkleme homojen diferensiyel denklem denir.

Bu tip homojen diferensiyel denklemler ise

y = vx ⇒ dy = vdx + xdv veya y ′ = v + xv ′

veya
x = vy ⇒ dx = vdy + ydv veya x′ = v + yv ′
dönü³ümleri yardmyla ayrlabilir diferensiyel denkleme dönü³türülerek çözülür.

Örnek 1.4. (y +
p
x2 + y 2 )dx − xdy = 0 denkleminin genel çözümünü bulunuz.

p
Hem y+ x2 + y 2 hem de x fonksiyonlar 1.dereceden homojen fonksiyonlar oldu§undan denklem bir homojen
dy dv
Buradan y = vx,
diferensiyel denklemdir.
dx = v + x dx dönü³ümleriyle
p
dv (vx) + x2 + (vx)2 p
v+x = = v + 1 + v2
dx x
elde edilir. Düzenlenirse
dv p
x = 1 + v2
dx

2
ayrlabilir diferensiyel denklemine ula³lr. Buradan

dv dx
√ =
1+v 2 x
√
olup her iki yann integrali alnrsa ln |v + 1 + v 2 | = ln x + ln c sonucuna ula³lr. Son olarak her iki yann e
üzerisi alnp v = y/x geri dönü³ümü uygulanrsa genel çözüm

r
y y p
+ ( )2 + 1 = cx ⇒ y + x2 + y 2 = cx2
x x
olarak bulunur.

Örnek 1.5. (1 + 2e y )dx + 2e y (1 − xy −1 )dy = 0

x x
denkleminin genel çözümünü bulunuz.

x x
Görülebilece§i gibi bu ayrlabilir bir diferensiyel denklem de§ildir. Ancak hem (1+2e y ) hem de 2e y (1−xy −1 )
fonksiyonlar 0.dereceden homojen fonksiyonlar oldu§undan denklem bir homojen diferensiyel denklemdir. O
halde x = vy, dx = vdy + ydv dönü³ümlerini uygularsak

(1 + 2ev )(vdy + ydv) + 2ev (1 − v)dy

elde ederiz. Düzenlenirse

(v + 2vev )dy + y(1 + 2ev )dv + (2ev − v2ev )dy = 0,

(v + 2ev )dy + y(1 + 2ev )dv = 0,
1 (1 + 2ev )
dy + dv = 0
y (v + 2ev )

ayrlabilir diferensiyel denklemine ula³lr. Her iki yann integrali alnrsa ln y + ln(v + 2ev ) = ln c sonucuna
ula³lr. Son olarak her iki yann e üzerisi alnp v = x/y geri dönü³ümü uygulanrsa genel çözüm

y(x/y + 2ex/y ) = c

olarak bulunur.

dy y
Örnek 1.6. = denkleminin genel çözümünü bulunuz.
dx x − y cos(x/y)
Pay ve Paydadaki x ve x − y cos(x/y) fonksiyonlar 1.dereceden homojen fonksiyonlar oldu§undan denklem
bir homojen diferensiyel denklemdir.
Bu durumda verilen denklemi y = vx veya x = vy dönü³ümüyle çözebiliriz. Denklemdeki cos(x/y) terimine
dikkatte edersek, x = vy dönü³ümün daha uygun olaca§ anla³lr. O halde x = vy dönü³ümünü kullanmak için
denklemi düzelersek

dy y dx x − y cos(x/y)
= ⇒ = ,
dx x − y cos(x/y) dy y
dx x
⇒ = − cos(x/y)
dy y

elde ederiz. Buradan x = vy, dx dv

dy = v + y dy dönü³ümleriyle

dv
v+y = v − cos(v)
dy
elde edilir. Düzenlenirse
dv
y = − cos(v)
dy
ayrlabilir diferensiyel denklemine ula³lr. Buradan

dv dy
=−
cos(v) y

olup her iki yann integrali alnrsa

ln |(tan v + sec v)| = − ln |y| + ln c

3
veya
ln |y(tan v + sec v)| = ln c
sonucuna ula³lr. Son olarak her iki yann e üzerisi alnp v = x/y geri dönü³ümü uygulanrsa genel çözüm

y (sin(x/y) + 1) = c cos(x/y)

olarak bulunur.

ALI“TIRMALAR
1. A³a§daki diferensiyel denklemlerin genel çözümlerini bulunuz.

a) (x + y)dx − xdy = 0
b) (2xy + 3y 2 )dx − (2xy + x2 )dy = 0
√ √ √ √
c) ( x + y + x − y)dx + ( x − y − x + y)dy = 0
2. A³a§daki ba³langç de§er problemlerinin çözümlerini bulunuz.

a) (x2 + 3y 2 )dx − 2xydy = 0, y(1) = 2

b) (2x − 5y)dx + (4x − y)dy = 0, y(1) = 4
c) (3x2 + 9xy + 5y 2 )dx − (6x2 + 4xy)dy = 0, y(2) = −6
3. M (x, y)dx + N (x, y)dy = 0 denklemi homojen diferensiyel denklem ise x = uy dönü³ümü ile denklemin, u
ve x de§i³kenlerine ba§l, bir ayrlabilir diferensiyel denkleme dönü³tü§ünü gösteriniz.

2 Özel Dönü³ümler
Bu ksmda baz basit dönü³ümler ile genel çözümünü bulabilece§imiz forma dönü³en diferensiyel denklemleri

inceleyece§iz.

Teorem 2.1. a1 , a2 , b1 , b2 , c1 , c2 key sabitler olmak üzere

(a1 x + b1 y + c1 )dx + (a2 x + b2 y + c2 )dy = 0 (1)

diferensiyel denklemi verilsin. E§er

a2 b2
a) ̸= ve (h, k)
a1 b1
a1 x + b1 y + c1 = 0
a2 x + b2 y + c2 = 0
sisteminin çözümü ise
x=X +h ve y =Y +k
dönü³ümü ile (1) diferansiyel denklemini X ve Y cinsinden homojen diferansiyel denkleme dönü³türülüp
çözülür.

a2 b2
b) = =k ise Ayrlabilir hale indirgenebilen denklemler gibi çözülür, yani
a1 b1
z = a1 x + b1 y + c1

veya
z = a2 x + b2 y + c2
dönü³ümü kullanarak (1) diferansiyel denklemini, x ve z veya y ve z cinsinden ayrlabilir diferensiyel
denkleme dönü³türülüp çözülür.

UYARI!!! Dönü³üm olarak en küçük katsayl denklem seçilir.

4
Örnek 2.1. (x − 2y + 1)dx + (4x − 3y − 6)dy = 0 denkleminin genel çözümünü bulunuz.

a2 b2
Verilen diferensiyel denklemi için a1 = 1, a2 = 4 ve b1 = −2, b2 = −3 olup ̸= elde edilir. Teorem
a1 b1
gere§i

x − 2y + 1 = 0
4x − 3y − 6 = 0

denklem sistemi çözümünden (3, 2) sabitleri bulunur. O halde dönü³üm x = X + 3, y = Y +2 olur. Bu

dönü³üm uygulanrsa, (1) diferansiyel denklemi , X ve Y cinsinden

(X − 2Y )dX + (4X − 3Y )dY = 0

homojen diferensiyel denklemine dönü³ür.

Denklemi çözmek için Y = vX dönü³ümü, yani dY = vdX + Xdv (diferansiyeli) uygulanrsa

3v − 4 dX
dv = −
3v 2 − 2v − 1 X
ayrlabilir diferensiyel denklemi elde edilir. Bu denklem çözülürse

(3v − 4)dv
Z Z
dX
⇒ =− +c
(3v + 1)(v − 1) X
Z  
1 15 1
⇒ − dv = − ln |X| + c
4 3v + 1 v − 1
⇒ 5 ln |3v + 1| − ln |v − 1| = −4 ln |X| + 4c
|X|4 |3v + 1|5
⇒ = C, v = Y /X için ise
|v − 1|
|X|4 |3Y /X + 1|5
⇒ =C
|Y /X − 1|
bulunur. x = X + 3, y =Y +2 için genel çözüm

5
y−2
|x − 3|4 3 +1
x−3
=C
y−2
−1
x−3
olur.

dy x+y+2
Örnek 2.2. = denkleminin genel çözümünü bulunuz.
dx x−y+4
a2 b2
Verilen diferensiyel denklemi için a1 = 1, a2 = 1 ve b1 = 1, b2 = −1 olup ̸= dir. Bu durumda
a1 b1

x+y+2=0
x−y+4=0

denklem sistemi çözümünden (−3, 1) sabitleri bulunur. O halde dönü³üm

x = X − 3 ⇒ dx = dX, y = Y + 1 ⇒ dy = dY

olur. Buradan de§i³ken dönü³ümü yaplrsa verilen denkleme,

dY X +Y
=
dX X −Y
veya
X +Y
Y′ =
X −Y
homojen diferensiyel denklemi elde edilir.

5
 Bu denklemi çözmek için Y = uX dönü³ümü uygulanrsa

X göre türevi
1+u
u + Xu′ = −→ Y ′ = u + u′ X )
z}|{
, (burada Y = uX
1−u
ayrlabilir diferensiyel denklemi elde edilir. Buradan

du 1+u
⇒X = −u
dX 1−u
du 1 + u2
⇒X =
dX 1−u
1−u dX
⇒ 2
du =
Z1 + u ZX Z
du udu dX
⇒ − = +c
1 + u2 1 + u2 X
1
⇒ arctan u − ln |1 + u2 | = ln |X| + c
2
Y
bulunur. Genel çözümü bulmak için önce u= X , sonra X = x + 3, Y =y−1 dönü³ümü yaplrsa

y−1 1 (y − 1)2
2 arctan − ln 1 + = ln |x + 3| + c
x+3 2 (x + 3)2

genel çözümü bulunur.

dy −x + 2y + 6
Örnek 2.3. = denkleminin genel çözümünü bulunuz.
dx 2x + 2y
Genel Çözüm:
y−1
2 arctan − ln |(x + 3)2 + (y − 1)2 | = 2c.
x+3
ALI“TIRMALAR
1. A³a§daki denklemlerin genel çözümlerini uygun dönü³ümler kullanarak bulunuz.

a) (5x + 2y + 1)dx + (2x + y + 1)dy = 0

b) (3x − y + 1)dx − (6x − 2y − 3)dy = 0
c) (x − 2y − 3)dx + (2x + y − 1)dy = 0
2. A³a§daki ba³langç de§er problemlerinin çözümlerini bulunuz.

a) (6x + 4y + 1)dx + (4x + 2y + 2)dy = 0, y(1/2) = 3

b) (3x − y − 6)dx + (x + y + 2)dy = 0, y(2) = −2
c) (2x + 3y + 1)dx + (4x + 6y + 1)dy = 0, y(−2) = 2
3. A³a§daki diferensiyel denklemlerin genel çözümlerini, verilen dönü³ümleri kullanarak bulunuz.

dy
a)
dx + tan x tan y ln(sin y) = 0, v = ln(sin y)
b) y(1 + 2xy)dx + x(1 − 2xy)dy = 0, v = 2xy
2
c) (1 + 3x sin y)dx − x cos ydy = 0, v = sin y