‫د پښتو پنځګونې (ی) ګانې‬

‫د رسنيو لپاره تر ټولو مهم کار سمه او معياری لیکنه ده‪ ،‬چې ټول وګړي یې په اسانۍ‬
‫ولوستی شي او پرې پوه شي‪ .‬دلته د دې خبرې څرګندلو هڅه شوې چې سمه ليکنه او‬
‫سمه وينا څه ډول ده؟‬

‫دا څېړنه د بي بي سي پښتو څانګې امان الله عطا عمران په زيار شوې ده‪.‬‬

‫د ژبو د زده کړې او يا يې هم د لوست غوړېدا پر وړاندې يوه پېچلتيا د ليکدود ستونزې دي‪.‬‬

‫د پښتو ژبې ليکدود تر ډېره د (ی) ګانو پر ډولونو والړ دی‪.‬‬

‫دا چې د ګرامر له مخې ګړدود سم شي‪ ،‬په سمه توګه د (ی) ګانو ويل خورا ډېر ارزښت لري‪ ،‬او بيا يې د‬
‫سم لوست لپاره په امال يا ليکنه کې سمون ډېر اړين دی‪.‬‬

‫د پښتو (ی) ګانې د عربي د علت توريو او انګرېزۍ د )واول( توريو سره ورته والی لري‪ ،‬چې د يوې کلمې‬
‫غږيزه بڼه جوړوي‪ .‬پنځه واړه (ی) ګانې تل ساکنې يا بې حرکته وي‪ ،‬او بڼه يې ترې د مخکيني توري له‬
‫حرکته ټاکل کېږي‪ .‬په يوه وينه يا کلمه کې د ځای له مخې (ی) ګانې په دوه ځايونو کې راځي‪ .‬دوې (ی)‬
‫ګانې (ي‪ ،‬ې) د کلمې په منځ او پای دواړو‪ ،‬او درې نورې يې (ی‪ ،‬ۍ‪،‬ئ) تل يوازې د کلمې په پای کې‬
‫راځي‪.‬‬
 ‫څرګنده (ي ‪:):i‬‬

‫ځای يې د يوې کلمې په پای او هم منځ کې وي‪ .‬د کلمې د ډول له مخې بيا د نرمې (ی) مفرد نارينه نومونو‬
‫او صفتونو جمع يا هم چې له مفرد مخکې (د) راشي‪ ،‬په بله خبره د اضافت يا ملکيت حالت کې‪ ،‬د جمع‬
‫نارينه فعل او د جمع ښځينه مرستندويه فعل کې همدا (ي) د کلمې په پای کې راځي‪ .‬خو د ډېرو نورو کلمو‬
‫په منځ کې هم راځي چې دغه (‪ ):i‬غږ ورکوي‪.‬‬

‫بېلګه‬ ‫حالت‬

‫سړي‪ ،‬منګي‪ ،‬غړي‪ ،‬بوټي‬ ‫د نارينه نومونو جمع يا ډېر‬

‫پياوړي هډونه‪ ،‬غښتلي غاښونه‪،‬‬ ‫د نارينه صفتونو جمع‬

‫د سړي‪ ،‬د منګي‪ ،‬د جرګې غړي‪ ،‬له منګي اوبه تويې شوې‬ ‫د مفرد نارينه اضافت‪ ،‬ملکيت‪ ،‬يا واټن‬
‫حالت‬

‫سړي راغلي دي‪ ،‬عايدات ترالسه کړي دي‪ ،‬بوټي شنه شوي‬ ‫جمع نارينه فعل‬
‫دي‬

‫نجونې تللې دي‪ ،‬مېوې رسېدلې دي‬ ‫جمع ښځينه مرستندويه فعل‬

‫تريخ‪ ،‬نارينه‪ ،‬ښځينه سيم‪ ،‬توپير‪ ،‬اوونيز‪ ،‬ليک‪ ،‬وينه‬ ‫د کلمې منځ کې‬

‫خو د څرګندې (ي) ليکبڼې په اړه استثنا هم شته‪ ،‬يو شمېر کلمې چې ډېرې يې نومونه او صفتونه دي‪ ،‬په‬
‫همدې څرګندې (ي) ليکل کېږي‪ ،‬خو تلفظ او وينه يې ورسره توپير لري‪.‬‬

‫يو‪ ،‬يرغل‪ ،‬سيال‪ ،‬لويه‪ ،‬روغتيا‪،‬‬ ‫د څرګندې (ي) ليکبڼې استثنائي حالت‪ ،‬دلته (يـــــ) واول يا علت توری‬
‫ستاينه‪ ،‬سيالني‬ ‫نه بلکې اصلي توری دی‬

‫اوږده (ې ‪:)ei‬‬
 ‫د ښځينه نومونو‪ ،‬صفتونو او فعلونو په پای کې‪ ،‬او د نورو کلمو په منځ کې هم راځي‪ .‬هغه ښځينه نومونه‬
‫چې په (ه) پای ته رسېږي‪ ،‬جمع يا يې د اضافت حالت په (ې) ليکل کېږي‪.‬‬

‫يا هم مفرد ښځينه نومونه‪ :‬ښوونکې‪ ،‬غړې‪.‬‬

‫بېلګه‬ ‫حالت‬

‫ښځې‪ ،‬وړانګې‪ ،‬تورې‪ ،‬کوټې‪ ،‬پاڼې‪ ،‬ټوټې‪ ،‬خښتې‪ ،‬تختې‬ ‫جمع ښځينه‬

‫د ښځې‪ ،‬د کوټې کړکۍ‪،‬د تختې رنګ‪،‬له غونډې راغی‪ ،‬د‬ ‫د مفرد ښځينه اضافت‪ ،‬ملکيت يا واټن‬
‫سترګې ليد‬ ‫حالت‬

‫ښوونکې‪ ،‬زده کوونکې‪ ،‬غړې‬ ‫مفرد ښځينه نومونه‬

‫کې‪ ،‬پرې‪ ،‬ترې‪ ،‬يې‪ ،‬چې‪ ،‬چېرې‬ ‫توري او ضميرونه‬

‫مېنه‪ ،‬پېښه‪ ،‬بېل‪ ،‬مېړانه‪ ،‬تېر‪ ،‬ډېر‪ ،‬هېر‪ ،‬کېږي‪ ،‬رسېږي‬ ‫د کلمې منځ کې‬

‫نرمه يا نارينه (ی ‪:)ai، əi، oi‬‬

‫د ځای له مخې تل د کلمې په پای کې وي‪ ،‬خو ترې مخکينی توری يې يا الف يا هم زور‪ ،‬زورکی‪ ،‬واو‪ ،‬او‬
‫پېښ لري او د کلمې د ډول له پلوه بيا په نارينه نومونو‪ ،‬صفتونو او فعلونو کې وي‪.‬‬

‫بېلګه‬ ‫حالت‬
‫د مخکيني توري پېښ‬ ‫د مخکيني‬ ‫دمخکيني توري الف يا زور (‪)a‬‬
‫(‪)o‬‬ ‫توري‬
‫زورکی (‪)ə‬‬

‫زوی‪،‬‬ ‫سړی‪ ،‬منګی‪ ،‬پسرلی‪ ،‬دوبی‪ ،‬اوړی‪،‬‬ ‫نارينه مفرد نوم‬

‫سوی‪،‬خوی‪،‬بوی‬ ‫منی‪ ،‬ژمی‪ ،‬ځای‪ ،‬توريالی‪ ،‬بريالی‪،‬‬
‫غړی‪ ،‬تاوتريخوالی‪ ،‬جوړجاړی‪ ،‬سرای‪،‬‬
‫پای‪ ،‬ځای‬

‫لوی‪ ،‬ښکارندوی‪،‬‬ ‫ښاغلی‪ ،‬پياوړی‪ ،‬غښتلی‪ ،‬نوموتی‪،‬‬ ‫نارينه مفرد صفت‬

‫بريالی‪ ،‬توريالی‪ ،‬ستړی‬

‫دی‪،‬راغی‬ ‫راغلی‪ ،‬منلی‪ ،‬کړی‪ ،‬ښه شوی‬ ‫فعل (کړنه) چې‬

‫تل يې فاعل نارينه‬
‫وي‬

‫دوی‪ ،‬هغوی‬ ‫دی‬ ‫ضميرونه‬

‫دغه (ی) په پښتونخوا کې په پرته (ے) هم ليکل کېږي‪ .‬پرته (ے) چې باور دی سرچينه يې اردو ژبه وي‪،‬‬
‫هغه غږونه پرې ليکل کېږي چې په افغانستان کې په نرمه (ی) ويل کېږي‪ ،‬خو په پښتونخوا کې په اوږدې يا‬
‫ښځينه (ې) ويل کېږي‪.‬‬

‫د لکۍ يا ښځينه (ۍ ‪:)əi‬‬

‫تل يې مخکينی توری زورکی لري او د ښځينه نومونو په پای کې راځي‪.‬‬

 ‫بېلګه‬ ‫حالت‬

‫سپوږمۍ‪ ،‬نجلۍ‪ ،‬تورپېکۍ‪ ،‬ازادۍ‪ ،‬خپلواکۍ‪ ،‬خوشالۍ‪ ،‬شتمنۍ‪ ،‬زورواکۍ‪،‬‬ ‫ښځينه نومونه‬
‫واکمنۍ‬ ‫(جمع‪/‬مفرد)‬

‫همزه لرونکې (ئ ‪:)əi‬‬

‫د دې (ئ) غږ ښځينه (ۍ) ته ورته يا دواړه يو ډول غږونه دي‪ ،‬چې تل يې مخکينی تور زورکی لري خو‬
‫توپير يوازې کلمه کې دی‪ .‬همزه لرونکې (ئ) د جمع حالت کې ډېر وخت د امر يا غوښتنې فعل او تل په پای‬
‫کې راځي‪.‬‬

‫بېلګه‬ ‫حالت‬

‫ووځئ‪ ،‬وليکئ‪ ،‬وخورئ‪ ،‬مه راځئ‪ ،‬مه ليکئ‬ ‫امر فعل (جمع)‬

‫ورسېدئ؟ راغلئ؟ که ستړي شوي وئ!‬ ‫پوښتنه يا شرطي فعل (جمع)‬

‫ژوندي اوسئ‪ ،‬عذر مو ومنئ‪ ،‬بښنه وکړئ‬ ‫د هيلې او غوښتنې فعل (جمع)‬