‫د بدیع عمل‬

‫د بدیع علم‬
‫چې دوینا اوکالم له ښکال او هغوصنایعو څخه د بدیع لغوي معنا نوی تازه او حیرانونکی شی دی او په ادبي اصطالح کې هغه پوهنه ده‬
‫بحث کوی چې نظم اونثر ته ښکال وربښي‪.‬‬
‫د بدیع دعلم وضع کونکی عبدهللا بن معتز دی‪ .‬نوموړی په (‪۲۷۴‬ه ق ) کال په دې اړه په عربي ژبه یو مفصل کتاب (البدایع) تالیف کړو‬
‫او ورو ورو دغه پوهنه نورو ژبو ته خپره شوه‪.‬‬
‫د بدیع د علم موضوع فصیحه اوبلیغه ادبي وینا ده هغه څه ته چې د بلیغې وینا د ښکال سبب کیږي ادبي صنعتونه وایي‪ ،‬ادبي صنعتونه‬
‫په دوه ډوله دی‪ :‬لفظي او معنوي‬
‫لفظي صنعتونه‬
‫هغه دي چې د وینا ښکال په کلموپورې اړه ولري‪ .‬که دغو کلمو ته د معنا په خوندي ساتنه بدلون ورکړو د وینا ښکال له منځه ځي‪.‬‬
‫د لفظي صنعتونو شمیر زیات دی‪ ،‬د ځینو نومونه یې دادي‪ :‬تجنیس اودهغه بیال بیل ډولونه‪ ،‬قلب‪ ،‬توشیح‪ ،‬ذوالقوافی‪ ،‬اشتقاق‪ ،‬ترصیع‪،‬‬
‫سیاق اعداد‪ ،‬المربع‪ ،‬تکرار‪ ،‬تضمین‪ ،‬معما‪ ،‬منقوط‪ ،‬غیر منقوط‪ ،‬سجع اوداسې نور‪.‬‬
‫‪ ۱‬ـــ تجنیس‪ :‬په لغت کې هم جنس کولو ته وایي اوپه اصطالح کې هغه ادبي صنعت دی چې د شعر په یو بیت یانیم بیتي کې زیاتې داسې‬
‫کلمې راشی چې په لیک اولوست کې ټولې سره یو شي او یا یو څه سره ورته اوپه معنا کې سره بیلې وي‪.‬‬
‫تجنیس الندې ډولونه لري‪:‬‬
‫‪۱‬ــ تام تجنیس‬ ‫‪۲‬ــ ناقص‬ ‫‪۴‬ــ مرکب ‪۳‬ــ زاید‬ ‫‪۵‬ــ مکررــ مطرف‬ ‫‪۶‬ــ خطي تجنیس‬
‫تام تجنیس‪ :‬هغه تجنیس دی چې شاعر په خپل کالم کې داسې دوې کلمې راوړي چې شکل یې یو او معنا کې سره بیلې وي‪.‬‬
‫فراق په ماخوري د زړګي وینې‬
‫اشنا مې نشته هللا مې ویني‬
‫په پورته بیت کې (وینې ) د دري (خون) معنا ورکوي‪ ،‬اوپه دویم کې (ویني) د لیدو ښکارندوینه کوي‪ .‬نو ځکه تام تجنیس بلل کیږي‪.‬‬
‫چې د چا په زړه کې اور د مینې بل شي‬
‫په اوربل یې لمبې ګډې حال یې بل شي‬
‫په پورته بیت کې لومړۍ نیم بیتي کې اور د (آتش) په معنا دی‪ .‬اوپه دویم نیم بیتي کې اوربل د ښځو د ټیکري په معنا دی‪.‬‬
‫ناقص تجنیس‪ :‬هغه تجنیس دی چې د متجانسو کلمو شکل یو او معنایې بیله وي؛ خو په حرکاتو کې توپیر ولري‪ ،‬لکه‪:‬‬
‫د یار غم راسره څه وایم چې څه کړې‬
‫تل مې وینې د زړه روي لکه روی‬
‫چې پخوا ترقضا خپله رضا غواړي‬
‫بیهوده په لوټو ولې آسمان ولي‬
‫د لومړي بیت په دویمه مسره کې لومړی (روی) د رودلو په معنا دی؛ خو دویم (روی) د یو ډول کوچني حیوان په معنا دی‪ ،‬په دویم بیت‬
‫کې دویمه مسره کې لومړی (ولی) د پوښتنې ضمیر دی او دویم (ولی) د ویشتلو معنا ورکوي‪.‬‬
‫تا چې راته وکړه ښه وینا راته پسته‬
‫زه دې جار شم تر دې خولې لکه پسته‬
‫په پورته لومړي نیم بیتي کې (پسته) د وروسته (دیر) په معنا سره راغلی دی اوپه دویم نیم بیتي کې (پسته) د پستې په معنا سره راغلی‬
‫دی‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫آدرس آموزشگاه‪ :‬سرک وبستان اکبل ‪ ،‬مقابل کوچه وبستان‬ ‫هتیه و تریتب‪ :‬انجنری عتیق اهلل قیویم‬
 ‫د بدیع عمل‬

‫مرکب تجنیس‪ :‬هغه تجنیس دی جې دمتجانسو کلمو څخه یوه کلمه بسیطه اوبله یې مرکب وي ‪ ،‬تجنیس په دوه ډوله دی ‪ .‬متشابه او‬
‫مفروق مرکب‬
‫الف ـــ متشابه مرکب‪ :‬هغه دی چې بسیط او مرکب کلمه دواړه یو ډول شکل ولري؛ لکه‪ :‬احمد شاه بابا وایي‬
‫ستا پرمخ باندې اوربل دی‬
‫بل په ګوګل دی ځکه مې اور‬
‫په لومړۍ مسره کې (اوربل) د تندي ویښتانو یا پیکي ته وایي او یوه بسیطه کلمه ده خو په دویمه مسره کې (اوربل) له (اور) او (بل)‬
‫څخه یوه مرکبه کلمه ده چې اور او بل بیلې معنا ګانې لري‪.‬‬
‫ب ـــ مفروق مرکب‪ :‬هغه تجنیس دی چې بسیطه کلمه د بسیطې او مرکبه د مرکبې شکل ولري لکه‪:‬‬
‫چې په سترګو څراغ و ویني پتنګ‬
‫څو ونه مري له ژونده وی پتنګ‬
‫په پورته بیت کې پتنګ بسیط (په تنګ) مرکب کلمه ده‪.‬‬
‫زاید تجنیس‪ :‬چې دمتجانسو کلمو څخه د یوې کلمې په سر یامنځ یا پای کې یو توری زیات راشي لکه‪:‬‬
‫خوب له یار سره هم د عاشق نشې‬
‫چې یې یار په بل دیار وي څه به خوب کا‬
‫په پورته بیت کې (یار) کلمې سره متجانسې دي؛ خوپه دویمه مسره کې د دال د اضافه کیدلو سره (دیار) جوړ شوی دی چې‪ ،‬د ځای‬
‫یاکلي معنا ورکوي‪.‬‬
‫په ساده حسن جمال سره رنګینه‬
‫د رنګین حسن په ګوته کې نګینه‬
‫مکررتجنیس‪ :‬هغه تجنیس ته وایي چې شاعر د خپل شعر په پای کې دوه داسې متجانسې کلمې څنګ په څنګ راوړي چې د لومړی کلمې‬
‫په سر کې یو یا څو توري زیات وي لکه‪:‬‬
‫بوی د زلفوچې مې تیر شي تر مشام شام‬
‫و بلبل ته مې د زړه ږدي ګل اندام دام‬
‫په خندا به سور کفن له قبره پاڅم‬
‫دا مسیح که مې واخلي په دشنام نام‬
‫له دیداره یې محروم پیرمحمد مه شه‬
‫هغه ورځ چې دلربا کا دا انعام عام‬
‫مطرف تجنیس‪ :‬هغه تجنیس ته وایي چې متجانسې کلمې په خط کې سره یوشي یعنې پرته له ټکو څخه یو ډول شکل و لري لکه‪ :‬چې په‬
‫تورو سترګو تور رانجه شي پورې‬
‫توشیح‪ :‬هغه ادبي صنعت ته ویل کیږي چې د شعر دبیتونو یا مسرو لومړی توری سره یو ځای شي له هغه څخه نوم مسره بیت یا کومه‬
‫جمله جوړه شي‪ ،‬لکه‪:‬‬
‫ګمراهانو سره مه ګډوه ځان‬ ‫فرمایلي دي نبي آخرزمان‬
‫بل خبرې ته غوږ مه ږده د نادان له فضولو برکارانو صحبت مه ګړه‬

‫‪2‬‬
‫آدرس آموزشگاه‪ :‬سرک وبستان اکبل ‪ ،‬مقابل کوچه وبستان‬ ‫هتیه و تریتب‪ :‬انجنری عتیق اهلل قیویم‬
 ‫د بدیع عمل‬

‫مدام ګرځه په مجلس کې دنیکانو‬ ‫قایم اوسه په خپل دین کې مسلمان‬

‫له ګناه له منزه وي هغه څوک‬ ‫چې ثنا صفت تل وایي په زبان‬
‫په قران کې داسې وایي پاک سبحان ورکول بل ته دخدای په نامه ښه دي‬
‫که دی ګنج لکه قارون په دنیا ډیرشي‬ ‫بې کفنه توښه نشي وړی دځان‬
‫پورتنی شعر کې ګل ملوک پخپل نامه ویلي دي که ټولو بیتونو لومړی توری سره یو ځتی شي ګل ملوک ځنې جوړیږي‪.‬‬
‫‪۲‬ــ قلب په لغت کې سرچپه کولو ت ه وایي‪ .‬د بدیع د علم په اصطالح په یوه وینا کې د دوو یا زیاتو داسې کلمو راوړل دي چې توری یې‬
‫په بڼه (ډول) او عدد کې یو ډول او په ترتیب کې اوښتي وي لکه‪:‬‬
‫د دوران له انقالبه البقا شي‬ ‫اعتماد به دانا څه په دا اقبال کا‬
‫په پورته بیت د (البقا) کلمه په اقبال اوښتې ده‪.‬‬
‫قلب په څلورډوله دی‪ ،‬قلب کل‪ ،‬قلب بعض قلب‪ ،‬مستوي‪ ،‬قلب منجح‪.‬‬
‫قلب کل‪ :‬هغه قلب ته ویل کیږي چې دکلمې ټول توري سره اوښتي وي‪ .‬لکه‪:‬‬
‫زلفې پرمخ ګړه خم په خم‬ ‫کینه وماته مخ په مخ‬
‫کینه وما ته مخ په مخ‬ ‫زلفې په مخ کړه خم په خم‬
‫په پورته بیت کې ګورو چې (خم) په (خم) او(مخ) په (مخ) کلمې سرچپه شوي دي او د کلمې دواړه توري سره اوښتي دي‪ .‬نوځکه یې‬
‫قلب کل بولي‪.‬‬
‫قلب بعض‪ :‬هغه قلب ته ویل کیږي چې د کلمو ځینې توري اوښتي وي‪ .‬لکه‪:‬‬
‫لکه ابرد بهار‬ ‫هسې ده ژړل بار بار‬
‫قلب مستوي‪ :‬هغه قلب ته وایي چې مقلوبي ترکیبونه له دواړو خواوو څخه په عین شکل اومعنا و لوستل شي‪ .‬لکه‪:‬‬
‫سګ مګس خو سګ مګس دی نور به نشي‬
‫که هرڅویې اړوي کاواک کاواک دی‬
‫قلب منجح‪ :‬هغه قلب ته ویل کیږي چې مقلوبې کلمې یوه د بیت په سراوبله یې په پای کې وي‪ .‬لکه‪:‬‬
‫مال د (م) خولګۍ را او(ج) د زلفو‬ ‫یم لویدلی په بال کې لکه الم‬
‫‪۳‬ـــ المربع‪ :‬هغه نظم یا شعر ته وایي چې یو شاعر یوه رباعي داسې راوړي چې عمودي او افقي یو ډول ولوستل شي‪ .‬لکه‪:‬‬
‫د یار له غمه په زړه افګاریم‬
‫له غمه څه وایم درد مندیم خواریم‬
‫په زړه درد مند یم ګوره بیماریم‬
‫افګار یم خواریم بیماریم زاریم‬
‫پورتنی شعر عمودي او افقي یو شان لوستل کیږي‪.‬‬
‫‪ ۴‬ــ تضمین‪ :‬د سند مثال په توګه شاعر د خپل کالم د تقویې له پاره د مضمون د تام ارتباط په صورت کې د بل چا د نظم یوه ټوټه ‪،‬نیم‬
‫بیتی ‪ ،‬بیت ‪ ،‬یا څو بیتونه په خپل شعر یا نظم کې راوړلو ته تضمین وایي‪ .‬دا الندې ډولونه لري‪ :‬ابداع یا رفو تضمین استعانه ‪ ،‬مصرع‬
‫تضنمی ن له تصرف سره تضمین بې تصرفه تصمین دلته د ابداع یا د فو تضمین یو مثال راوړو‪:‬‬
‫دا په مخ یې د خط لیکه دوتا راغله‬ ‫که کعبې ته مشکینه قبا راغله‬

‫‪3‬‬
‫آدرس آموزشگاه‪ :‬سرک وبستان اکبل ‪ ،‬مقابل کوچه وبستان‬ ‫هتیه و تریتب‪ :‬انجنری عتیق اهلل قیویم‬
 ‫د بدیع عمل‬

‫پورته بیت د بیدل هشنغري دی‪ ،‬مګر لومړی نیم بیتي یې د حمید راخیستی دی‪ ،‬د حمید د شعر ټول بیت په دې ډول دی‪:‬‬
‫ګو یا مخ لره دې توره بال راغله دا په مخ یې د خط لیکه دوتا راغله‬
‫بیدل لومړی نیم بیتی تضمین کړی دی‪.‬‬
‫‪ ۵‬ــ ترصیع ‪ :‬عربی کلمه ده په لغت کې د جواهرو کینولو ته وایي‪ ،‬په ادبي اصطالح کې هغه صنعت دی چې شاعر خپل یو بیت په څو‬
‫برخو ویشي‪ .‬هره برخه د بلې برخې په مقابل کې داسې رواړي‪ ،‬چې په روی او وزن کې سره برابروي‪ .‬لکه رحمان بابا وایي‪.‬‬
‫په حالت دعاشقانو نظر بویه‬
‫په زیارت دشهیدانو ګذر بویه‬
‫په دې بیت کې (حالت‪ ،‬زیارت‪( )،‬عاشقانو‪،‬شهیدانو) او(نظر‪ ،‬ګذر) یو د بل په مقابل کې راغلي دي‪.‬‬
‫یا‪:‬‬
‫دلبران یې خادمان خرقه بدوش شول‬
‫سروران یې غالمان حلقه بګوش شول‬
‫څوک چې دنیا غواړي هغه رنځور دی‬
‫څوک چې عقبا غواړي هغه مزدوردی‬
‫‪ ۶‬ــ ذوالقوافی‪:‬هغه شعر دی چې له دوو څخه زیاتې قافې ولري او که د قافیو ترمنځ ردیفونه هم ولري نو بیا یې ذوالقوفی مع الحواجب‬
‫بولي‪ .‬لکه‪:‬‬
‫چا د شرف ورکی د لیال نه جلباب لرې کړ‬ ‫چا د ژوند سفر کې د حیانه شباب لرې کړ‬
‫په پورته بیت کې (ورــ سفر) (لیالــ حیاء) او(جلباب ــ شباب ) دقافې کلمې دي او(لرې کړــ لرې کړ) یې د ردیف په توګه راغلي دی‪.‬‬
‫معنوي ښکالوې‬
‫معنوي صنعتونه هغه صنعتونه دي چې په هغو کې د وینا یا کالم ښکال په معنا پورې اړه لري‪ .‬که کلمې ته د مانا په ساتنه بدلون ورکړو‬
‫بیاهم ښکال پرخپل ځای پاتې کیږي‪.‬‬
‫دمعنوي صنعتونو شمېر زیات دی خو دځینو نومونه یې دادي‪ ،‬تضادیا طباق‪ ،‬ایهام‪ ،‬لف نشر‪،‬عکس وتبدیل‪،‬عارفانه تجاهل‪ ،‬التفات‪،‬‬
‫جمع‪،‬تفریق‪،‬مراعات النظیر‪ ،‬ارسال المثل‪ ،‬تعجب‪ ،‬اغراق‪ ،‬تکرارحسن ‪،‬متحمل الضدین‪،‬مبالغه‪،‬حسن تعلیل‪ ،‬تنسیق الصفات‪،‬‬
‫استدالل‪،‬مخاطبه‪ ،‬هجو‪،‬رجوع او داسې نور‪.‬‬
‫طباق االضداد‬
‫طباق په لغت کې یوځاى کولوته وایي او په اصطالح کې طباق االضداد هغه ادبي صنعت دى چې شاعر په خپل کالم کې دوه مخالفې‬
‫معناوې راوړي ‪ .‬نوموړي صنعت ته تضاد‪،‬تناقض‪ ،‬اومطابقت هم وایي اوپه درې ډوله دى (‪.)۱:۱۱۱‬‬
‫چې یې تلمه په خندا خندا دیدارته‬
‫اوس یې درومم په ژړا ژړا مزار ته‬
‫×××‬
‫زه په سرو سترګو ژړا کړم چې ته درومې‬
‫ته له ماچې رخصتېږې په خندا ځې‬

‫‪4‬‬
‫آدرس آموزشگاه‪ :‬سرک وبستان اکبل ‪ ،‬مقابل کوچه وبستان‬ ‫هتیه و تریتب‪ :‬انجنری عتیق اهلل قیویم‬
 ‫د بدیع عمل‬

‫په پورته لومړي بیت کې خندا او ژړا کلمې راغلې دي او په دویم بیت کې هم د خندا او ژړا کلمې راغلې دي‪ .‬څرنګه چې دواړه مخالفې‬
‫کلمې دي نو طباق بلل کیږي‪.‬‬
‫ورځ و شپه دې له فراقه خالي نه یم‬
‫هم مخفي درپسـې ژاړم هم په جهر‬
‫په دې بیت کې د (ورځ او شپه) دکلمو ترمنځ تقابل یاتضاد موجود دی‪ ،‬چې شپه تیاره او (ورځ) رڼا وي‪ .‬دغه نسبتي صفتونه (رڼا او‬
‫تیاره) چې په شپې او ورځ پورې اړه لري هم سره ضد واقع شوی دی‪ ،‬یا په همدې بیت کې د (مخفي او جهر) کلمې چې طباق یې بولو‪.‬‬
‫یا په دې الندې بیت کې‪:‬‬
‫یا دعبدالقادر خان ختګ په دې بیت کې چې وایي‪:‬‬
‫په خندا خندا چې تلمه یې دیدار ته‬
‫اوس یې درومم په ژړا ژړا مـزارته‬
‫همدارنګه په پورته شعر کې په لومړي نیم بیت کې د (خندا) کلمه د دویم نیم بیتي د (ژړا) ‪ ،‬چې دا هم طباق ګڼل کېږي‪.‬‬
‫یا‪:‬‬
‫خوشحالي د یار ژوندون‪ ،‬خفګان یې مرګ دی‬
‫مرګ او ژوند دواړه پیښیږي آشـنا یې کــې‬
‫په لوړ بیت کې (خوشحالي او خفګان) کلمې سره په تقابل کې واقع شوي دي‪ ،‬همدا ډول په دویم نیم بیتي کې د (مرګ او ژوند) کلمې سره‬
‫د طباق صنعت جوړوي‪.‬‬
‫الف‪:‬نوموال طباق‪:‬‬
‫که چېرته طباق د دوه وو نومونو تر مینځ موجود وي نوموال طباق یي بولي‬
‫لومړۍ بېلګه ‪:‬‬
‫ښه وینا مې بدشوله‪ ،‬نن ګورم عــالم ته‬
‫ځکه چې نه تول شته نه تمیز د تور اوسپین‬
‫په پورتني بیت کې ګورو چې په دویمه مصرع کې د (تور) او (سپین) کلمې سره په تضاد او تقابل کې واقع شوې دي چې طباق صنعت‬
‫بلل ګیږي‪.‬‬
‫دوهمه بېلکه‪:‬‬
‫څــوبــدرنــګ ورځــنــې خــپــلــه ښــکـال اخـلي‬
‫راڼـــــه ستــــوري د اســــمان مــې خــبــرکــړي‬
‫د پورته بیت په (بد رنګ او ښکال) کیلمو کې نوم وال طباق راغلی دی‪.‬‬
‫دریمه بېلګه‪:‬‬
‫د دیــدنــو نــو ورځــې شــپــې الړې‬
‫لــکــه د بــنــد مــستــې څـــپې الړې‬
‫په پورته بیت کې د (ورځې اوشپې ) کلیمو کې نوموال طباق راغلی دی‪.‬‬
‫ب‪ :‬کړوال (فعلي) طباق‪ :‬که چېرته طباق د دوه وو فعلونو ترمنځ راغلى وي ‪ ،‬کړوال(فعلي) طباق ورته وایي‬

‫‪5‬‬
‫آدرس آموزشگاه‪ :‬سرک وبستان اکبل ‪ ،‬مقابل کوچه وبستان‬ ‫هتیه و تریتب‪ :‬انجنری عتیق اهلل قیویم‬
 ‫د بدیع عمل‬

‫لومړۍ بېلګه‪:‬‬
‫ځــمــه راځــم خــدایــه دا ښــکلــى بیاپه څه خفه دى‬
‫چـــــــې نه راګـــــــــــوري او نــه زما ســــالم اخلي‬
‫په پورته بیت کې د(ځم اوراځم) په کلموکې کړوال(فعلي) طباق راغلى دى ‪ ،‬څرنګه چې دواړه فعلونه دي نو ځکه ورته کړوال (فعلي)‬
‫طباق وایي ‪.‬‬
‫دویمه بېلګه ‪:‬‬
‫جانـان مـې ژاړي او که خاندي زه پرې نه پوهېږم‬
‫ګــــرځي راګرځي میـــنه نه کــوي په قار ګــرځي‬
‫په پورته بیت کې د(ژاړي اوخاندي ) په کلمو کې طباق راغلى دى څرنګه چې دواړه فعلونه دي نو ځکه ورته کړوال (فعلي) طباق وایي‪.‬‬
‫دریمه بیلګه‪:‬‬
‫که هرڅوپه جارو پاڅي په جارکښـــیني‬
‫چې د بل په در کښې کښینې په دار کښیني‬
‫په دې بیت کې چې د پاڅیدلو او کښیناستـلو فعلونه راغلي او یو د بل پر وړاندې تقابل کې واقع دي‪ ،‬نو ځکه ورته فعلي طباق ویل کېږي‪،‬‬
‫ټولول‪،‬کښیښول‪ ،‬د زرو‪ ،‬ښځې کاندي‬
‫ورکول‪ ،‬بازل وي خـوی خصلت د نرو‬
‫په وروستي بیت کې ګورو چې د (ټولول‪ ،‬کښیښول) دساتلو‪ ،‬ذخیره کولو او جمع کولو په مانا فعلي کلمې راغلې دي چې د ښځو خصلت‬
‫ګڼل کېږي‪ ،‬همدا ډول د (ورکول‪ ،‬بازل) فعلي کلمې چې مصرف کولو او نه ساتلو په مانا ذکر شوي دي چې په دواړو نیم بیتوکې راغلي‬
‫فعلونه یو د بل په مقابل کې واقع شوي دي چې ورته فعلي طباق ویلی شو‪.‬‬
‫ج‪ -‬ایجابي سلبي طباق‪ :‬ایجاب په لغت کې د قبلولو په معنى دى او سلب په لغت کې د منفي په معنى دى په ادبي اصطالح کې هغه‬
‫طباق دى چې د دوه داسې فعلونو ترمینځ وي‪ ،‬چې د یوې مادې څخه د مثبت او منفي په ډول راغلى وي (‪.)۱:۱۱٤‬‬
‫لومړى بېلګه ‪:‬‬
‫خــداى تــه نــور وګــوره چــې مــه راګــوره‬
‫ســـــــتا دنــــظر نــه زمــا زړه چـــاودلـــــې‬
‫په پورته بیت کې د (وګوره او مه راګوره )په کلمو کې طباق راغلى دى ‪ ،‬څرنګه چې دواړه فعلونه دي او د یوې مادې څخه د مثبت‬
‫اومنفي په ډول راوتلي دي نو ځکه ورته ایجابي او سلبي طباق وایي‪.‬‬
‫دویمه بېلګه ‪:‬‬
‫دا پـــاک خــیــالــونــه رانــه مــه لــوټــوه‬
‫یــو څــو بــه درکــړمــه ټــول نــه درکــوم‬
‫په پورته بیت کې (درکړمه او نه درکوم ) په کلمو کې طباق راغلى دى څرنګه چې دواړه فعلونه دي او د یوې مادې څخه د مثبت اومنفي‬
‫په ډول راوتلي دي نو ځکه ورته ایجابي او سلبي طباق وایي‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫آدرس آموزشگاه‪ :‬سرک وبستان اکبل ‪ ،‬مقابل کوچه وبستان‬ ‫هتیه و تریتب‪ :‬انجنری عتیق اهلل قیویم‬
 ‫د بدیع عمل‬

‫مراعات النظير‬
‫د مراعات النظیر نور نومونه هم شته لکه ‪:‬تناسب ‪ ،‬توفیق‪ ،‬اتالف ‪ ،‬تلفیق او ایهام التناسب اوپه ادبي اصطالح کې مراعات النظیر دېته‬
‫وایي چې دوه یا ډېرداسې لفظونه سره یوځاى کړي چې تضاد‪ ،‬ونه لري بلکې سره ورته وي او یاڅه مناسبت سره ولري‬
‫لومړۍ بېلګه ‪:‬‬
‫ســــتامکــــېزونـواداګـانـــو او خنـــــداته کــــېنو‬
‫چــې ته رخــصت شې خوږه یــاره بیابه چاته کېنو‬
‫په پورته بیت کې(مکېزونه ‪ ،‬اداګانې‪ ،‬اوخندا)متناسبې کلیمې راغلې دي نوځکه ورته مراعات النظیرادبي صنعت وایي‪.‬‬
‫دویمه بېلګه ‪:‬‬
‫مــونږلــوڅـې پـښې ببرسرونه اومات ګوډالسونه‬
‫مــــونـږ په خــواږه بدن د اوسپــنوګــولۍ خوړلــې‬
‫په پورته بیت کې (لوڅې خپې‪ ،‬ببرسرونه اومات ګوډ السونه )متناسبې کلیمې دي نوځکه ورته مراعات النظیرادبي صنعت وایي‪.‬‬
‫درېمه بیلګه‪:‬‬
‫د جـانـان نـوم دې رانه هیرکړ ساقي څه دې وکړه‬
‫چـلـم د چـرسـو جـام د بـنګو په مـونږه لوبې وکړې‬
‫په پورته بیت کې (چلم‪ ،‬چرس‪ ،‬جام‪ ،‬بنګ) متناسبې کلمې دي نو ځکه ورته مراعات النظیرادبي صنعت وایي‪.‬‬
‫یو په دوه کړه صیاد دمخ سرخي دې د‬
‫ای بهاره نه د ګل نه د بلبل شـــوې‬
‫په لوړ بیت کې راغلې کلمې د (بهار)‪( ،‬ګل) او (بلبل) چې سره یو منطقي تناسب لري‪ ،‬مناسبات او مالیمات یې په لومړي نیم بیتي کې‬
‫هم ذکر شوي دي‪ ،‬ورته مراعات النظیر صنعت وایي‪.‬‬
‫په دې بیت کې‪ :‬یا‬
‫د بیلتانه سـره مې جنــګ دی‬
‫د صبرتوپ د زړګي برج ته خیږومه‬
‫په پورته بیت کې د (صبر اوزړه) کلمې او د (توپ‪ ،‬جنګ‪ ،‬برج) کلمې چې ټولې له بیلتانه سره د جنګ جګړې او مبارزې له پاره ذکر‬
‫شوې دي سره یو تناسب لري‪ .‬نو ځکه ورته مراعات النظیرصنعت ویلی شو‪.‬‬
‫لف ونشر‬
‫لف په لغت کې راټولولو او نشر په لغت کې خورولوته وایي او د ادبي فنونوپه اصطالح کې لف ونشر هغه ادبي صنعت دى چې شاعر په‬
‫یونیم بیتي کې یابیت کې ځیني مطالب د اجمال په ډول راوړي او په دویم نیم بیتي یابیت کې یې تفصیل راوړي‬
‫لف و نشرپه دوه ډوله دی‬
‫مرتب لف ونشر‪ :‬که تفصیل د اجمالي ذکر سره په ترتیب کې برابروي مرتب لف ونشر یې بولي‪ .‬لکه‪:‬‬
‫مخ دې ګلشن دی یا څراغ دی یا سورګل‬
‫زه باندې بورا یم یا پتنګ یم یا بلبل‬
‫لومړۍ بېلګه‬

‫‪7‬‬
‫آدرس آموزشگاه‪ :‬سرک وبستان اکبل ‪ ،‬مقابل کوچه وبستان‬ ‫هتیه و تریتب‪ :‬انجنری عتیق اهلل قیویم‬
 ‫د بدیع عمل‬

‫دا څه یار دا څه جانان دا څه اغیار دی‬

‫دا څه ګل دا څه بلبل دا څه زغن دی‬
‫د پورته بیت په لومړي نیم بیتي کې یار‪،‬جانان‪،‬اغیار ذکر شوي دي او دهغوی تعبیر په دویم نیم بیتي کې په تر تیب سره ګل‪ ،‬بلبل او‬
‫زغن باندې شوی دی چې دغسې ښایست ته مرتب لف ونشر ویل کیږي‪.‬‬
‫دوهمه بېلګه‬
‫هجریې الښه و په سړو ګیلو یې وسوم‬
‫زیات و له سقره سخت عذاب په زمهریرکې‬
‫سقر د دوزخ هغه حصه ده چې تیز اور پکې بلیږي اوسخته ګرمي پکې وي زمهریر د دوزخ هغه حصه ده چې سخته یخني پکې وي‬
‫شاعر په پورته بیت کې هجر او سړې ګیلې ذکرکړي دي اوبیایې په دویم نیم بیتي کې په ترتیب سره د هجر لپاره سقر اوسړو ګیلو لپاره‬
‫زمهریر راوړی دی څرنګه چې ترتیب یې برابر دی او مخکې وروسته نه دی نو مرتب لف ونشر دی‬
‫دریمه بیلګه‬
‫دغه یار دغه اغیار‬
‫دغه ګل دی دغه خار‬
‫د پورته بیت په لومړي نیم بیتي کې یار اواغیار راغلي دي او په دویم نیم بیتي کې یې په ترتیب سره د سار لپاره دګل مفهوم او د اغیار‬
‫لپاره د خار مفهوم راوړی دی د ښایست په لحاظ مرتب لف و نشردی‪.‬‬
‫غشي لینده اخلم نن مې کړی دا تړون دی‬
‫وژنمه ښامار چې د ښامار په خوله کې الل دی‬
‫په پورته بیت کې (غشي‪ ،‬لینده) د اجمال په توګه راغلي دي چې د(غشي)تفصیل یې په وژنه او (لینده) تفصیل په ښامار سره راغلی دی ‪.‬‬
‫یو الس په سینه‪ ،‬ګـوته په شونډو‪ ،‬خورې زلفې‬
‫ګویا وایي ستایم‪ ،‬که چپ نه شوې‪ ،‬پریشاني ده‬
‫(حمزه شینواری)‬
‫په لوړ بیت کې د (یو الس په سینه) ترکیب‪ ،‬په دویم نیم بیتي کې د (ستایم) له پاره تفصیل او (ګوته په شونډو) له پاره د (که چپ نه‬
‫شوې) او همدا ډول د (خورې زلفې) دترکیب له پاره د دویم نیم بیتي په آخرکې د (پریشاني) کلمه راوړل شوې ده‪.‬‬
‫په دې بیت کې ګورو چې اجمال په لومړي بیت کې او دهغه په خاطر تفصیل په ترتیب دکلمو د موقعیت سره سم راوړل شوی دی‪ ،‬ځکه‬
‫خویې‬
‫غير مرتب لف نشر‬
‫که تفصیل د اجمال سره یا په دویمه مصرع کې مربوطې ماناګانې په منظم ډول نه وي راغلي دغه ډول صنعت ته غیر مرتب لف ونشر‬
‫وایي‪.‬‬
‫لکه د رحمان بابا په الندې بیت کې‬
‫کج زلفان کج ابروان لکه چې ستا دي‬
‫نه لړم شته نه ماران دا هسې شوخ‬

‫‪8‬‬
‫آدرس آموزشگاه‪ :‬سرک وبستان اکبل ‪ ،‬مقابل کوچه وبستان‬ ‫هتیه و تریتب‪ :‬انجنری عتیق اهلل قیویم‬
 ‫د بدیع عمل‬

‫په پورته بیت کې د زلفو سرمناسب مار او د ابرو مناسب لړم دی مګر شاعر لړم او مار په ترتیب سره نه دي ذکر کړي په دې نسبت‬
‫غیر مرتب لف و نشربلل کیږي‪.‬‬
‫دویمه بیلګه‬
‫ستا له زلفو له رخساره له سرو شونډو‬
‫پیداشوی شام شفق اوصبح دم دی‬
‫په پورته بیت کې له زلفو سره مناسب شام له رخسار سره صبح او له شونډو سره مناسب شفق راغلی دی او ترتیب یې وړاندې وروسته‬
‫دی نو غیر مرتب لف ونشر پکې موجود دی‪.‬‬
‫مخ د دلبــر دی‪ ،‬زلفې پرې بانــدې‬
‫که تور سنبــل دی‪ ،‬ګـالب ترې الندې‬
‫زده کونکي دې و وایي چې یاد بیت ولې غیر مرتب لف و نشر بلل کېږي؟‬
‫تورې زلفې شنه خالونه‪ ،‬سره رخسـار‬
‫شنه طوطیان دی‪ ،‬سره ګلونه تور ښامار‬
‫عکس اوتبديل‬
‫که د لومړۍ فقرې یا نیم بیتي کلمې په دویمه فقره یا نیم بیتي کې سره واوړي او د معنى تضاد ترې پیداشي ‪ ،‬عکس او تبدیل ادبي صنعت‬
‫ورته وایي‬
‫ماپه سل کرته یاد کړې ته رانغلې‬
‫زه به سل کرته درشم که تایاد کړم‬
‫سخي که لک ورکا و ده ته کک وي‬
‫بخیل که کک ورکا و ده ته لک وي‬
‫لومړۍ بېلګه‬
‫دا ځــلــه بــدل لــیـونـى ګـورمـه‬
‫دا ځــلــه بـدل لـــیونـى شـوى یــم‬
‫په پورته بیت کې د لومړي نیم بیتي د کلمو په اړولو سره عکس او تبدیل ادبي صنعت راغلى دى ‪.‬‬
‫دویمه بېلګه‬
‫اختر په هغـو وي چـې څـوک په زړه پرهر نه لري‬
‫چــې څـوک پرهـر پـه زړه لـــري هـغه اختر نه لري‬
‫د پورته بیت د لمړي نیم بیتي د کلمو په اوښتو سره د دواړو نیم بیتیو تر مینځ د معنى تضاد راغلى دى نو ځکه ورته د عکس او تبدیل‬
‫ادبي صنعت وایي ‪.‬‬
‫مینه کله حسن شي‪ ،‬حسن کله مینه شـــي‬
‫کله چې زه ته ښکارم‪ .‬کله چې تـه زه ښکارې‬
‫(حمزه بابا)‬

‫‪9‬‬
‫آدرس آموزشگاه‪ :‬سرک وبستان اکبل ‪ ،‬مقابل کوچه وبستان‬ ‫هتیه و تریتب‪ :‬انجنری عتیق اهلل قیویم‬
 ‫د بدیع عمل‬

‫په پورتني بیت کې ګورو چې په لومړۍ مصره کې (مینه کله حسن شي) او (حسن کله مینه شي) برخې سره اوښتې دي‪ .‬لومړی مینه‪،‬‬
‫حسن بلل شوې او ورپسې بیا حسن ته مینه ویل شوې ده‪ ،‬دواړه سره برعکس ماناوې افاده کوي‪.‬‬
‫څنګه وخت ؤ چې به دواړه په یو بل کې ورکیدلـئ‬
‫شوګیرې به وې په شپو کې‪ ،‬کله شپې په شوګیروکې‬
‫په دې بیت کې هم په درېیمه مصره کې (شوګیرې او شپې) او همدارنګه (شپې او شوګیرې) فقرې سره اوښتي چې د مانا تضاد ځنې‬
‫تبدیل ویل کېږي راپیښ شوی دی‪ ،‬ځکه ورته عکس او‬
‫حسن تعليل‬
‫حسن په لغت کې ښکال ته وایي او تعلیل په لغت کې د دلیل په راوړلو د یوه مطلب ثابتولو ته وایي ‪ ،‬په اصطالح کې حسن تعلیل هغه‬
‫ادبي صنعت دى چې شاعر د یو طبعي صفت لپاره داسې سبب پیدا کړي چې په حقیقت کې هغه سبب نه وي ‪ ،‬ولې د لطافت او باریکۍ‬
‫پیدا کولو په وجه یې هغه ته نسبت کیداى شي‪.‬‬
‫چې نظر یې د ګلرخ ساقي پرمخ شو‬
‫د نرګس له السه جام پریوت نسکور شه‬
‫که دې پورته ته وګورو نو دهغه محبوب لیدنه‪ ،‬چې د شرابو جام هم په الس کې ولري‪ ،‬د نرګس پرګل دومره اغیزه کوي چې خپل جام‬
‫یې له السه پریوځي او نسکوریږي‪.‬‬
‫یا‪:‬‬
‫و غړوه سترګې زلفې لرې د رخسار کړه‬
‫ستالیدو ته ریږدي لمر په پاڼو کې د ګلو‬
‫لومړۍ بېلګه‬
‫سـپـوږمـۍ اوچـتـه پـه کـنـډو شــي بـېرته سـر پناکړي‬
‫خــــــولېونـــۍ ښکال د یـــار د زوره نــــه پرېـــووځي‬
‫دا طبعي خبره چې سپوږمۍ خداى (ج) راخېژوي او بېرته یې پناکوي ‪ ،‬د نوموړې خبرې درد لپاره شاعر دلیل راوړي چې خبره داسې‬
‫نه ده سپوږمۍ زما د یار ښکال ته نه رسېږي او زما یار څخه شرمېږي نوځکه پناشي ‪.‬‬
‫دوهمه بېلګه‬
‫څــو بـدرنـګ مـې وژړیـي څـوښـکـلـو تـه وخـاندم‬
‫خـــیال تـه مـې غـزل راشـي وزانـګـي راوزانـګـي‬
‫دا طبعي خبره ده چې‪ ،‬شاعر د خلکو د رنځونو او تکلیفونو څخه متاثره کېږي اوشعرلیکي خو؛ دلته شاعر وایي داسي خبره نه ده زه چي‬
‫بدرنګ ووینم خفه شمه او چي‪ ،‬کله ښکلي ووینم خوشحاله شم بیاغزل لیکم ‪.‬‬
‫رجوع‬
‫رجوع په لغت کې بریته راګرځیدلو ته ویل کیږي او په ادبي اصطالح کې هغه صنعت دی چې یو څوک یوه خبره یا مطلب یو وار اظهار‬
‫کړی او بیا په وروستي جمله یانیم بیتي کې د یوه خاص غرض لپاره خپله خبره باطله کړي او د خپل مطلب څخه وګرځي رجوع بلل‬
‫کیږي‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫آدرس آموزشگاه‪ :‬سرک وبستان اکبل ‪ ،‬مقابل کوچه وبستان‬ ‫هتیه و تریتب‪ :‬انجنری عتیق اهلل قیویم‬
 ‫د بدیع عمل‬

‫که ښه وایم و هرچاته هم یې بد نیسي په زړه کې‬

‫یابخت دی دمغلو یا زما څه عقل کم دی‬
‫نه بخت دی دمغلو نه زما څه عقل کم دی‬
‫دا کل واړه پیري ده چې مې کار درهم برهم دی‬
‫په پورته بیت خو شحال خان یو ځل خپل مطلب ذکر کړی دی او ورسته یې خپله خبره رد کړې وایي‪ ،‬چې دا کارونه ټول د پیرۍ دي‬
‫چې د انسان عمر لوړ شي نو فکریې سم کارنه کوي‬
‫دوهمه بیلګه‬
‫د مالخیال دې زه حنان لکه ویښته کړم‬
‫یه غلت شوم کله موی هسې مین شته‬
‫په پورته بیت کې شاعر د خپل مطلب څخه ګرځیدلی دی چې دغه ډول ښایست رجوع نومیږي‬
‫عارفانه تجاهل‬
‫یوه معلومه خبره په داسې ډول په کالم کې را وړل چې د څه لطافت او نزاکت په خاطر شاعر ځان پرې ناخبره اچولى وي ‪ .‬ته به وایې‬
‫چې ده ته هیڅ پته نشته‬
‫دا دلبر مخ دی چې له شاله نیم لیده شي‬
‫یا زیړوتی لمر دی چې لیده شي نیم له غره‬
‫لومړۍ بېلګه‬
‫ستـا دروغـجـن تـصـویـر چـې راغـى راتـه‬
‫دا کــاینــــــــات را تـــــه بـدل ښــکـارېـدل‬
‫ټـــــــولـه دنـیـــا را ته شاعــــره شـــــولـــه‬
‫را تــــــه هـرڅـه غـــزل غــزل ښـکـارېدل‬
‫دویمه بېلګه‬
‫مـــا ورتــه ټــولــه شــپــه کــیسـې کـولې‬
‫خــــو سـتـا تـصـویـرخـبـرې نـه کـولـــې‬
‫جـېـلـوا نـه بـــیـا مـې څـه ګـنـاه کـړې ده‬
‫را تـــــه ځــنـــځیــــر خبــرې نــه کــولې‬
‫تلمېح‬
‫تلمېح په لغت کې لیدلو او اشارې کولو ته وایي اوپه ادبي اصطالح کې که شاعر په خپل کالم کې یوې مشهورې پېښې یا کیسې ته په لنډه‬
‫توګه اشاره وکړي ‪ .‬یا د یو آیت او حدیث ژباړه په خپل کالم کې راوړي ‪ ،‬تلمیح ادبي صنعت ورته وایي‪.‬‬
‫لومړۍ بېلکه‬
‫د خـداى (ج) تـوپـان را ورسـید نـوح د بېړۍ څنګ ته‬
‫چـې درزلــه مـنګـوټـو بـاسـي کـنـعـان بـانـدې لړزه شي‬
‫شاعر په پورته بیت کې د نوح علیه السالم بېړۍ (کشتۍ) ته اشاره کړې ده‪.‬‬

‫‪11‬‬
‫آدرس آموزشگاه‪ :‬سرک وبستان اکبل ‪ ،‬مقابل کوچه وبستان‬ ‫هتیه و تریتب‪ :‬انجنری عتیق اهلل قیویم‬
 ‫د بدیع عمل‬

‫دویمه بېلګه ‪:‬‬

‫بـالل دى څـوسـکروټـې کړه ترې الندې چې راویښ شي‬
‫چـــې وکـړي درتـه ښـکـلى شـان اذان پـه خپله ژبه‬
‫شاعر په پورته بیت کې د بالل رضي هللا عنه هغه خوږ آوز ته اشاره کړې ده چې د رنګ څخه تور‪ ،‬مګر ډېر خوږ ژبی مؤذن و‪.‬‬
‫درېمه بیلګه‪:‬‬
‫په یوکور کې پیداکیږي او لویږي‬
‫یو یې ګوره ابراهیم بل یې آذز شي‬
‫په پورته بیت کې شاعر د ابراهم خلیل هللا ته اشاه کړې ده چې پالر یې بت پرست وه او خپله بت شکن او د خدای (ج) پیغمبر وه‪.‬‬
‫یا‪:‬‬
‫که رقیب مې نږدې نه پریږي محبوب ته‬
‫د یوسف د کمیس بوی بس دی یعقوب ته‬
‫په پورت بیت کې شاعرد یوسف ع پېښې ته اشاره کړې ده‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫آدرس آموزشگاه‪ :‬سرک وبستان اکبل ‪ ،‬مقابل کوچه وبستان‬ ‫هتیه و تریتب‪ :‬انجنری عتیق اهلل قیویم‬