Pomiary temperatury

Wykład na podstawie książki: Piotrowski J. (pr. zb.) – Pomiary. Czujniki i metody pomiarowe wybranych wielkości fizycznych i składu chemicznego
Temperatura:
- podstawy fizykalne wybranych metod pomiaru,
- przyrządy do pomiaru temperatury,
- metodyka prowadzenia pomiarów temperatury.

Temperatura
Co to jest temperatura? Jest to cecha materiału określająca jego stan energetyczny. Od
temperatury zależy więcej cech fizycznych materiałów, tj. np. gęstość, ciśnienie gazu, stan
skupienia, sprężystość, barwa, itp. Temperatura określa poziom energii a nie jej ilość. Ilość
energii określa strumień ciepła.

OPIS MAKROSKOPOWY (FENOMENOLOGICZNY)

Informuje o tym, jak ciepłe lub zimne jest ciało.
OPIS MIKROSKOPOWY (KINETYCZNO-MOLEKULARNY)
Określona jest przez średnią energię kinetyczną ruchu chaotycznego molekuł ciała.
Większej prędkości molekuł (energii kinetycznej) odpowiada wyższa temperatura układu.
Po co skala temperatury?
Aby stworzyć miarę obiektywną.

Która skala była pierwsza?

W Europie skala Celsjusza szybko wyparła skalę Fahrenheita, choć w USA trwa ona aż po dziś dzień. Początkowo
propozycja Celsjusza była odwrotnością skali dzisiejszej, tj. im temperatura była wyższa tym wartość tej temperatury
w skali Celsjusza była niższa, i na odwrót, jednak po niedługim czasie ustalono skalę znaną do dziś. Tak więc
zaobserwował, że temperaturze towarzyszy np. zmiana stanu skupienia niektórych substancji czy zmiana rezystancji
elektrycznej.

Charakterystyczne wielkości różnych skal temperatury

0 w skali Fahrenheita (1724 r.) - temperatura zamarzania mieszaniny wody, lodu i salmiaku w proporcjach 1:1:1
(−17,78 °C), 32°F – temperaturę lodu i wody w proporcjach 1:1.
0 stopni w skali Celsjusza (1742 r.) - początkowo należało doprowadzić wodę do wrzenia a 100 do zamarznięcia
wody (współcześnie za 100 przyjęto punkt wrzenia).
0 w skali Kelwina (skala absolutna, 1848 r.) - należy doprowadzić do całkowitego zaniechania drgań cząsteczek.
Jednostka temperatury w układzie SI równa 1/273,16 temperatury termodynamiczne punktu potrójnego wody. Punkt
potrójny wody to 0,01 °C (273,16 K) i ciśnienie 611,73 Pa.
Aby uzyskać stopień w komputerze wciskamy lewy Alt oraz 0176.
Inne skale

Skala Rankine’a – skala absolutna, 0° oznacza ustanie wszelkich ruchów cząstek (tak jak w skali Kelwina).
Odpowiednik skali Kelwina dla stopni Fahrenheita.

TRankine = 9/5∙TKelwin

Skala Réaumura (1731 r.) – 0 °Ré oznacza 0 °C, a 80 °Ré oznacza 100 °C, więc 1 °C odpowiada 0,8 °Ré.

TReaumur = 4/5∙TCelsjusz

Skala Rømera (1701 r.) – 0 °Rø to temperatura zamarzania mieszaniny wody z solą. Temperatura wrzenia wody to
60 °Rø oznacza 100 °C, a 7,5 °Rø oznacza 0 °C. Archetyp skali Fahrenheita.

TRømera = 21/40 ∙ TCelsjusz + 7,5; TFahrenheita = (TRømera – 7,5) ∙ 24/7 + 32

Skala Delisle’a (1732 r.) – 0°D oznacza 100°C, a 150°D oznacza 0 °C.

TDelisle = 1,5 ∙ (100 – TCelsjus)

Skala Newtona (ok. 1700 r.) – 0 °N oznacza 0 °C, a 33 °N oznacza 100 °C.

TNewton = 0,33 ∙ TCelsjus

Termometry i pomiary temperatury

Istnieje duża różnorodność termometrów. Główny podział:

1. Termometry nieelektryczne (pobierają energię z mierzonego ciała): szklane, dylatacyjne i
bimetalowe, ciśnieniowe
2. Termometry elektryczne: rezystancyjne metalowe, termistory, rezystancyjne czujniki krzemowe
3. Termometry termoelektryczne (termoelementy)
4. Półprzewodnikowe czujniki temperatury: diodowe, scalone
5. Pirometry
6. Szumowe
7. Luminescencyjne
8. Ultradźwiękowe
9. Światłowodowe („czarne oko”)
1. Termometry nieelektryczne - termometry szklane
wykorzystanie zjawiska rozszerzalności cieplnej cieczy (rtęci, izopropanolu, innych alkoholi) pod wpływem
temperatury. Składa się z naczynka (bańki), kapilary o średnicy zewnętrznej 6...8 mm. Termometry przemysłowe
zwykle montowane w metalowej osłonie (3 kwietnia 2009).

Termometry szklane: a) pałeczkowy, b) bagietkowy, c) przemysłowy w osłonie; 1 – naczynko, 2 – kapilara, 3 – bańka

zapobiegająca rozsadzeniu naczynka, 4 – podzielnia ze skalą, 5 – osłonka metalowa

Różne możliwości ukształtowania kapilary – szerokie zakresy pomiarowe.

Dokładność pomiaru – zwykle 1 działka pomiarowa.
Wypełnienie naczynka szklanego
Źródła niedokładności:
- błąd odczytu spowodowany paralaksą,
- błąd słupka cieczy w kapilarze wystającego ponad ośrodek mierzony. Najlepiej pomiar robić, gdy termometr
zanurzony jest całkowicie w płynie,
- błąd niestałości – dryft zera; starzenie się szkła.
V=V0∙(1+α∙T)+Vk∙N∙(1+α∙Tk)

Błędy niestałości termometrów szklanych wyznaczane w punkcie topnienia lodu: a) długookresowy,

b) krótkookresowy (depresja zera) po przeniesieniu z temperatury 150°C.
2. Termometry nieelektryczne - termometry dylatacyjne i bimetalowe
Wykorzystuje się rozszerzalność liniową metali pod wpływem temperatury – jeden koniec materiałów jest wspólny.
Zakres stosowania dylatacyjnych nawet do 1000°C.

Elementy bimetalowe termometrów: a) z taśmy płaskiej, b) z taśmy zwiniętej spiralnie, c) z taśmy zwiniętej walcowo.
Zaznaczono odkształcenia liniowe lub kątowe.

Taśma grubości o 1 mm. Najczęściej to sygnalizatory uruchamiające wyłącznik do dwustanowej regulacji temperatury
włącz-wyłącz, czy to np. zamknięcie zaworu gazowego czy załączania napięcia.
3. Termometry nieelektryczne - termometry ciśnieniowe
Działają na zasadzie zmiany ciśnienia pod wpływem temperatury gazu lub cieczy zamkniętego w naczyniu o stałej
objętości. Ciśnieniomierz wyskalowany w stopniach.
Termometr gazowy wypełniony azotem lub helem; p∙V = n∙R∙T, T = -200...500 (600)°C.
Termometr cieczowy napełniony rtęcią, zakres do 600 °C.

T. parowy stosowany najczęściej – wypełnione

cieczami znajdującymi się w stanie równowagi ze
swoją parą, a ciśnienie parowania zależy od
temperatury. Zależność ciśnienia od temperatury
silnie nieliniowa, czułość rośnie ze wzrostem
temperatury. Wykorzystuje się tu propan, izobuten,
eter etylowy, benzen.

Budowa termometrów parowych, w których temperatura czujnika jest: a) wyższa, b) niższa od

temperatury manometru, 1,2 – zbiorniczek w temperaturze mierzonej częściowo wypełniony cieczą
(1) i parą (2), 3 – ciśnieniomierz z rurką Bourdona
4. Termometry elektryczne - termometry rezystancyjne
3 podstawowe części – czujnik, przetwornik, wyświetlacz.

Rezystancja R przetwornika zależy od temperatury. W przetworniku rezystancję R zamienia się w

sygnał napięciowy, prądowy, częstotliwościowy lub sygnał cyfrowy. Do działania czujnika potrzebna
jest energia.

Termometry rezystancyjne: - metalowe, - termistory, - krzemowe.

Termometry elektryczne - czujniki rezystancyjne metalowe

Zalety:
- duży temperaturowy współczynnik rezystancji,
- liniowa zależność rezystancji od temperatury,
- odporne na korozję, utlenianie,
- dobre właściwości mechaniczne – nie są kruche, są giętkie i miękkie, łatwo je łączyć spawając czy
zgrzewając,
- powtarzalność i duża stałość charakterystyki.

Materiały, z których są wykonane, to: platyna, nikiel, miedź.

Średnica drutu ok. 20 mikrometrów, średnice 1,5...6 mm, długość 5...50 mm.
Rezystancja jest zwykle normowana – w 0°C wynosi 100 omów lub dla czujników miedzianych i
niklowych także 40 omów.
Budowa rezystancyjnych czujników temperatury: a) uzwojenie na karakasie niklowym, b) uzwojenie w metalowej
osłonie, c) czujnik zatopiony w szkle, d) czujnik w osłonie z tlenku glinu, e) czujnik w osłonie metalowej; 1 –
metalowa osłona, 2 – wyprowadzenia, 3 – materiał izolacyjny, 4 – czujnik, 5 – końcówka osłony.

Charakterystyka czujnika: Rt = R0∙(1+α∙T) lub Rt = R0∙(1 + α∙T + β∙T2)

Dla platynowych (najdokładniejsze):
dla T = -200...0 °C: R = R0∙(1 + A∙T + B∙T2 + C∙(T-100)T3)
dla T = 0…850 °C: R = R0∙(1 + A∙T + B∙T2)
Termometry elektryczne - termistor

Półprzewodnik z rezystancją nieliniowo zależną od temperatury. Współczynnik zmian rezystancji może być ujemny
(NTC - Negative Temperature Coefficient) jak i dodatni (PTC). W praktyce tylko NTC.

R = A∙e B/T
A, B – stałe materiałowe

Termistory szybko się starzeją a współczynnik rozszerzalności temperaturowej alfa dla termistorów ok. 10 razy
większy niż czujników metalowych. Wykonuje się je z tlenków: manganu, niklu, kobaltu, miedzi, glinu, wanadu i litu.

Zastosowanie:
- czujniki temperatury w termometrach elektronicznych,
- czujniki temperatury, w układach kompensujących zmiany parametrów obwodów przy zmianie temperatury, w
układach zapobiegających nadmiernemu wzrostowi prądu, do pomiarów temperatury,
- elementy kompensujące zmianę oporności innych elementów elektronicznych np. we wzmacniaczach i
generatorach bardzo niskich częstotliwości,
- ograniczniki natężenia prądu (bezpieczniki elektroniczne) – termistory typu CTR, np. w układach akumulatorów
telefonów, zapobiegając uszkodzeniu akumulatorów w wyniku zwarcia lub zbyt szybkiego ładowania.
Budowa termistorów: a) perełka zatopiona w szkle, b) bagietka szklana, c) termistor płytkowy, d) termistor pręcikowy,
e) termistor naniesiony na płytce metalowej, f) g) h) struktury grubowarstwowe: planarna, kombinowana i typu
sandwicz; 1 – wyprowadzenia, 2 – termistor, 3 – szkło.
 Termometry elektryczne - rezystancyjne czujniki krzemowe
Krzem to baza dla półprzewodników. Typowe czujniki to diody lub tranzystory.

Z krzemu domieszkowanego typu n (głównie fosfor). PTC > 0

Zakres: T = -50...150°C
Typowy czujnik 0,5 x 0,5 x 0,24 mm.
R = R0∙[1+A(T-T0) + B∙(T-T0)2], t0 – temperatura nominalna

Rezystancyjny czujnik krzemowy temperatury: a) stożkowy rozpływ prądów w czujniku, b) schemat zastępczy czujnika,
c) najczęściej stosowane wykonanie
Termometry elektryczne - termometry termoelektryczne

Czujnik – termoelement. Generuje siłę elektromotoryczną E proporcjonalną do różnic temperatury mierzonej i

zimnych końców. Złącze zbudowane z dwóch materiałów. Zjawiska Seebecka. Stosowane do pomiaru średnich i
wysokich temperatur.
V
B B
V = (SB – SA)∙(T2 – T1)
T2 T1
A

Możliwe jest przedłużanie termoelementu materiałem innym niż materiały A i B. Wtedy E zależy tylko od temperatur
T2 i T3, a nie zależy od T1 jeśli tylko „przedłużki” są z tego samego materiału.

Części składowe termometru termoelektrycznego

K – potas, Ni – nikiel, Cr – chrom, Si –
krzem, Pt – platyna, Rh – rod
Termoelementy do pomiaru wysokich
temperatur 1800...2400°C.
- ze stopów wolframu i renu
(najpowszechniejsze)
- grafit-wolfram
- wolfram-molibden
 współczynniki Seebecka w µV/K

Ag 0,73 Fe 11,6 Nb 1,05 Sr -3

Al -2,2 Ga 0,5 Nd -4 Ta 0,7
Au 0,82 Gd -4,6 Ni -8,5 Tb -1,6
Ba -4 Hf 0 Np 8,9 Th 0,6
Be -2,5 Ho -6,7 Os -3,2 Ti -2
Ca 1,05 In 0,56 Pb -0,58 Tl 0,6
Cd -0,05 Ir 1,42 Pd 1,1 Tm -1,3
Ce 13,6 K -5,2 Pu 12 U 3
Co -8,43 La 0,1 Rb -3,6 V 2,9
Cr 5 Li 4,3 Re -1,4 W -4,4
Termometry rezystancyjne - pirometry (termometry optyczne)

Pomiar mocy promieniowania elektromagnetycznego. Pomiar bezstykowy.

Natężenie promieniowania ciała doskonale czarnego o jednostkowej powierzchni w kierunku normalnym (wzór
Plancka):

gdzie: c1 = 2∙h∙c2, c2 = h∙c/k; h – stała Plancka, k – stała Boltzmanna, c – prędkość światła, λ – długość fali
promieniowania, T – temperatura.
Moc promieniowania dla całego widma promieniowania – w całym zakresie długości fali (wzór Stefana-Bolzmanna):

W pirometrze jest detektor promieniowania – fotodioda lub termostos, gdzie napięcie wyjściowe jest proporcjonalne
do mocy promieniowania.
Schemat budowy pirometru: a) ze zwierciadłem, b) z soczewką; 1 – zwierciadło lub soczewka, 2 – płytka
pochłaniająca promieniowanie, 3 – termostos lub fotoelement, 4 – osłona przed promieniowaniem ścianek, 5 – okular
do wizowania
Termometry luminescencyjne
Wykorzystuje się zależność zjawiska luminescencji od
temperatury. Od temperatury luminoforu zależy jasność
promieniowania oraz czas zaniku luminescencji.

Pod wpływem promieniowania elektromagnetycznego

spieki ziem rzadkich emitują promieniowanie w paśmie:

• VIS – światło widziane 380–750 nm,

• IR – podczerwień 780 nm …1mm,

Dwie metody pomiaru:

1. pokrycie fragmentu mierzonego materiału luminoforem

(pomiar bezstykowy),

2. pokrycie luminoforem wysokotemperaturowego

światłowodu (pomiar stykowy).

Miara temperatury – szybkość zaniku promieniowania.

Ograniczenia – częstość próbkowania sygnału i

Termometr luminescencyjny (przykład): a) budowa, b) tempo bezwładność detektora promieniowania.
zaniku zjawiska luminescencji, c) charakterystyka termometru Pobudzanie luminoforu – diody laserowe, lasery, lampy
błyskowe.
Termometry światłowodowe (typu „czarne oko”)

Na końcówce wysokotemperaturowego światłowodu nanosi się warstwę (rysunek) metalu szlachetnego (np.
platyna, iryd) spełniającą wymogi komory doskonale czarnej.

Układ pomiarowy zaliczany do układów kontaktowych – ma bezpośredni kontakt z medium, którego temperaturę
mierzy.

Zakres mierzonych temperatur: T = 300…2000 °C.

Termometr światłowodowy (kontaktowy) – przykład budowy

1. Źródła błędów pomiarów temperatury
A. Odprowadzanie ciepła przez czujnik
Czujnik jest wprowadzany do ośrodka i narusza jego stan energetyczny (wyjątek – pirometry). Czujnik może być wprowadzony
do środka obiektu (np. rury) bądź na jego powierzchni. Czujniki wprowadzane do wewnątrz ogólnie – zmniejszeniu błędu
pomiaru sprzyja: zwiększenie długości czujnika i współczynnika wnikania ciepła, zmniejszenie średnicy łączących drutów oraz
średnicy osłony. Dla czujników powierzchniowych – zmniejszeniu błędu pomiaru sprzyja – zmniejszenie przekroju
poprzecznego czujnika, zwiększenie długości przylegania do powierzchni, zapewnienie dużej przewodności cieplnej materiału
obiektu oraz duża izolacja cieplna czujnika.

Sposób zainstalowania czujników w

rurociągu a) na odcinku prostym, b) na
łuku.

Sposób zainstalowania czujników

podczas pomiaru temperatury
powierzchni.
 B. Wypływ promieniowania na czujnik
Ważne szczególnie przy pomiarze temperatury gazów. Czujnik powinien mieć temperaturę równą temperaturze badanego
ośrodka – jeśli występuje różnica temperatur pomiędzy ściankami zbiornika (rury), czujnika i gazu, to występują niezerowe
strumienie energii (mocy) pomiędzy ściankami a czujnikiem oraz pomiędzy ośrodkiem (gazem) a czujnikiem realizowane na
drodze promieniowania. Minimalizacja błędu – ekrany, polerowanie czujnika, zwiększanie prędkości gazu poprzez zasysanie.

Wpływ wzajemny promieniowania ścianki na oraz

promieniowania gazu na temperaturę wskazywaną
przez czujnik: a) oznaczenie wielkości, b)
zastosowanie ekranów, c) czujnik z zasysaniem
gazu
 C. Błędy pomiaru temperatury ciał w ruchu
W zależności, czy ciało można obserwować czy nie, stosować można pirometry lub jeśli nie - układy pomiaru radiowego
(miniaturowe).

2. Błędy dynamiczne
A. Model matematyczny czujnika
B. Właściwości dynamiczne

3. Wzrocowanie termometrów