ĐẠI CƯƠNG VỀ THỰC VẬT

TS. Hoàng Quỳnh Hoa

BM Thực vật
Khoa Dược liệu – Dược học cổ truyền
Trường ĐH Dược Hà Nội
 CÁC NỘI DUNG CHÍNH
Học phần Thực vật (3 ĐVHT)
ü Tiếng Latin (4t)
ü Đại cương thực vật (8t)
• Tế bào, mô thực vật (2t)
• Các cơ quan sinh dưỡng: Rễ, Thân,
Lá (2t)
• Các cơ quan sinh sản: Hoa, Quả,
Hạt (4t)
ü Phân loại thực vật (15t)
• Tảo, Nấm (2t)
• Rêu, Quyết, Thông (2t)
• Phân lớp Ngọc Lan (8t)
• Phân lớp Hành (3t)
ü Đại cương Tài nguyên cây thuốc (3t)
Các bài kiểm tra (phần LT)
Bài 1: Latin, Đại cương TV
Bài 2: Phân loại 1
Bài 3: Phân loại 2 (+ TNCT)
Tỷ lệ điểm học phần:
Kiểm tra thường xuyên: 3 bài (15%).
Thực tập: 7 bài chia thành 2 cụm (20%)
Thi hết học phần: Thi TNKQ (55%)
Chuyên cần: Điểm danh tại buổi học LT (10%).
2
TÀI LIỆU HỌC TẬP

3
Tài liệu tham khảo

4
Tế bào và Mô thực vật

5
 Mục tiêu bài học
1. Trình bày được cấu trúc của tế bào thực vật.

2. Giải thích được các sự biến đổi của vách tế bào thực vật.

3. Trình bày được các khái niệm và các cách phân loại mô thực vật.

4. Phân biệt được cấu tạo, chức năng, hình thái của 6 loại mô thực vật là mô
phân sinh; mô mềm; mô che chở; mô nâng đỡ; mô dẫn và mô tiết.

5. Liên hệ được việc nghiên cứu về tế bào và mô thực vật ứng dụng trong
ngành Dược.
6
I. TẾ BÀO THỰC VẬT (Plant cell)

ü Khái niệm
ü Cấu trúc của tế bào thực
vật
ü Một số ứng dụng

7
Khái niệm tế bào thực vật
´ Tế bào thực vật (TBTV) là đơn vị sống cơ bản nhất của Giới
Thực vật.
´ TBTV là tế bào có nhân thực với cấu trúc đặc trưng của các bào
quan có các chức năng khác nhau.
´ TBTV có lạp lục là nơi tạo ra đường thông qua quá trình quang
hợp.
khác tế bào động vật
Cấu trúc của tế bào thực vật
Vách TB
Bộ máy

• Vách tế bào (cell wall)

golgi Màng TB

• Nhân TB (nucleus)
Không bào
Ty thể

• Thể nguyên sinh

Nhân TB

Lưới nội
chất

Lạp lục
 Vách tế bào (cell wall)

• Là lớp vỏ dai bao bọc bên ngoài giúp TB

khoẻ và duy trì được sự căng phồng của
TB.
• Thành phần
sợ
chủ yếu là cellulose và
cellulose nối với nhau bằng pectin
pectin.
• Vách TBTV=> tạo cấu trúc cứng cỏi của vách
bao gồm:
• vách sơ cấp lớp vách linh hoạt tạo thành bên ngoài khi cây đang ptr
• vách thứ cấp © 2008 Nature Publishing Group Sticklen, M. B. Plant
lớp vách dai, dày tạo thành bên trong vách sơ cấp genetic engineering for biofuel production: towards
khi cây trưởng thành affordable cellulosic ethanol. Nature Reviews
Genetics9, 433-443 (2008).
 Sự biến đổi vách TB khi vách thứ cấp phát triển

lHoá gỗ: Nhuộm xanh với xanh methylen và lục iod.

lHoá khoáng: SiO (họ Cói, họ lúa); CaCO (mặt lá và thân
2 3

các cây họ Bí (Cucurbitaceae)…

lHoá bần : suberin, không thấm nước và không khí.

lớp vỏ cho cây
lHoá cutin: Vách ngoài của tế bào phủ thêm 1 chất có bản
chất lipit gọi là cutin, tạo thành lớp bảo vệ, gọi là tầng cutin.

lHoá sáp: Mặt ngoài tế bào có phủ 1 lớp sáp mỏng thường
gặp ở vỏ quả Bí, thân cây Mía…
trạng thái bảo vệ tự nhiên
lHoá nhầy. VD: hạt é, hạt chia.. ngâm nước sẽ hút nước tạo chất nhầy bên ngoài
 Nhân tế bào thực vật

• Số lượng:
• TBTV thường có 1 nhân.
• TB nấm có thể có 1, 2 hoặc nhiều nhân
• Nhân TB chứa DNA – vật liệu di truyền.
DNA hướng dẫn quá trình sinh tổng hợp protein để điều hòa hđ
của cơ thể, điều hòa sự ptr và phân chia tb

https://micro.magnet.fsu.edu/cells/plants/nucl
eus.html
 Thể nguyên sinh (cytoplasma)
◍ Các tổ chức sống ◍ Các tổ chức không sống
○ Không bào.
○ Mạng lưới nội chất chứa ribosome, nơi sinh tổng hợp protein • Các thành phần hoá học: làm
○ Bộ máy golgi nơi lưu trữ các protein sau quá trình sinh tổng hợp
•
thuốc
○ Ty thể nơi tạo ATP trong quá trình hô hấp của TB
•
Các enzyme xúc tác
○ Chất tế bào chất lỏng bên trong TB: nước, ion, protein, phân tử nhỏ
•
Các chất kích tố thực vật
○ chất nguyên sinh là chất TB và các tổ chức bên trong TB (trừ nhân)
○
Gôm, nhựa
○ Bộ xương tế bào. hệ thống các ống dẫn trong chất nguyên sinh, giúp TB
•
Thể vùi:
○ Thể lạp
có hình dạng ổn định, vững chắc, định hình TB
gồm các lạp lục, lạp màu,... •
Dạng tinh bột
Dạng lipid
• Dạng protid
• Dạng tinh thể
quan sát để phân biệt đặc điểm dược liệu
14 Các dạng thể vùi

Các loại Tanin

đường

Glycosid Protid Vitamin Nhựa

Tinh bột
Alcaloid
Phyto-
hormon
Inulin Chất Muối Lipid
Glycogen màu Tinh dầu

Gôm,
nhày

Dạng keo hoặc tinh thể Dạng chất kết tinh

Có hình dạng xác định Không có hình dạng xác định

II. MÔ THỰC VẬT (Plant tissue)

ü Khái niệm
ü Các loại mô thực vật
theo chức năng
ü Một số ứng dụng

15
1. KHÁI NIỆM
Mô là gì? 2. Phân loại theo chức
năng:
Mô là tổ chức của các tế bào
thuộc một hoặc một số loại tế bào Mô phân sinh
có nguồn gốc và chức phận
chung. Mô mềm mô đơn

Các loại mô: Mô che chở

Mô đơn Mô nâng đỡ
Mô phức
Mô dẫn mô phức

Mô tiết
 2.1. MÔ PHÂN SINH

ĐN:
Mô được cấu tạo bởi những TB non, chưa phân hoá, màng mỏng bằng
cellulose, không chứa chất dự trữ, xếp sít vào nhau, không để hở
khoảng gian bào.
TC:
Phân chia nhanh tạo các thứ mô khác.

VỊ TRÍ: ở đầu chồi đỉnh, trên đỉnh sinh trưởng, vách lá,....
 Mô phân sinh

Các loại mô phân sinh

Mô phân sinh ngọn giúp cây cao lên, dài lên

Mô phân sinh lóng

Mô phân sinh bên giúp cây to dần, phát triển chiều ngang
Tầng phát sinh bần-lục gần ra phía ngoài (vỏ thân cây)
bì
Tầng phát sinh libe-gỗ gần tâm
 2.2. MÔ MỀM
ĐN: TB sống, màng mỏng bằng cellulose. Các TB có
thể xếp sít nhau hoặc để hở những khoảng gian bào.

CN: Liên kết các thứ với nhau, đồng hoá hay dự trữ.
Các loại mô mềm Mô mềm vỏ

Theo vị trí
Mô mềm vỏ
Mô mềm ruột

Mô mềm ruột
 Các loại mô mềm
Theo chức năng
Mô mềm hấp thụ
○ Lông hút của rễ
Mô mềm đồng hoá
○ Mô hình giậu
○ Mô xốp xếp phía dưới mô giậu

Mô mềm dự trữ
○ Chất dự trữ: đường, tinh bột, dầu, hemicellulose, không khí,
nước, …
Mặt cắt ngang phiến lá Trúc đào
2.3. MÔ CHE CHỞ

ĐN:
○ Mô được chuyên hoá từ mô phân sinh, có
nhiệm vụ bảo vệ các bộ phận của cây chống
tác dụng của môi trường. => phải có vách biến đổi, kh thấm nước và kh thấm khí
(biến đổi dạng hóa bần) tùy thuộc mỗi vị trí non hay già
VT:
○ Ở mặt ngoài của cây, TB xếp sít nhau và vách
biến thành một chất không thấm nước và khí.
Các loại mô
che chở
Biểu bì
là TB sống
lá hoặc thân non phủ bên ngoài lớp cutin

Bần và thụ bì
là TB chết
bộ phận đã già
 Biểu bì

ĐN:
Lớp TB ngoài cùng của các cơ
quan, trước khi chuyển sang cấu
tạo thứ cấp.
CT:
Vách hoá cutin hoặc cấu tạo đặc
biệt khảm silic, phủ sáp
Hình dạng đa dạng: chữ nhật, góc
cạnh, …
Chứa lỗ khí và lông che chở.
Lỗ khí: nơi cây tđc, hô hấp,
cây thiếu nước => LK mở, hút nước
Lông che chở: kh bắt buộc phải có
Biểu bì mang lông che chở và lỗ khí
Các loại lông che chở

ĐN: TB biểu bì mọc dài ra.

CN: che chở hoặc giảm thoát hơi nước.
Các loại:
Lông đơn bào
Lông đa bào
 2.3.2. Bần

TB chết, bao bọc phần già của cây.

Phủ bên ngoài lớp suberin, bên trong chứa khí.

Do tầng sinh bần- lục bì tạo ra.

Hình chữ nhật, vòng tròn đồng tâm và dãy

xuyên tâm

so sánh sự khác nhau giữa biểu bì và bần ???

Bần và lục bì
 2.4. MÔ NÂNG ĐỠ

ĐN: TB vách dày, cứng, làm nhiệm vụ nâng đỡ, tựa như bộ xương của
cây.
Phân loại:
○ Mô dày
○ Mô cứng
2.4.1. Các loại mô dày

TB sống, vách dày bằng cellulose

• Mô dày góc D
• Mô dày phiến B: dày theo phương tiêp tuyến
• Mô dày tròn C: dày xung quanh
• Mô dày xốp A
Lớp Hành không có mô dày
 4.2. Mô cứng

Tế bào chết, vách dày, hoá

gỗ ít nhiều.

• TB đá VD: táo tây, quả lê, táo mèo

• Thể VD:
cứng
•
quả cacao, hạt dẻ
Sợi
Cách phân phối mô nâng đỡ của cây:
Theo quy luật cơ học
nơi nào chịu nhiều lực => nhiều mô nâng đỡ
2.5. MÔ DẪN

l ĐN:
– TB dài, xếp nối
nhau thành từng
dãy dọc song song
với trục của cơ
quan làm nhiệm vụ
dẫn nhựa nguyên
và nhựa luyện.
l Phân loại:
– Gỗ (xylem)dẫn nhựa nguyên
– Libe (phloem) dẫn nhựa luyện
 2.5.1. Gỗ (xylem)

• Quản bào và yếu tố mạch

• Sợi gỗ
• Mô mềm gỗ
Quản bào và yếu tố mạch
Quản bào (mạch ngăn) Yếu tố mạch (mạch thông)
• Quản bào vòng có các điểm hóa gỗ hình tròn • Thủng lỗ kép
• Quản bào xoắn điểm hóa gỗ xoắn lại
• Quản bào hình thang
• Thủng lỗ đơn
• Quản bào chấm đồng tiền
tùy thuộc hình dạng của điểm hóa gỗ
 2.5.2. Libe (Phloem)

ü Mạch rây nhỏ hơn ống mạch gỗ

• TB sống, dài. Xếp nối tiếp nhau từng dãy,
vách mỏng bằng cellulose.
• Vách ngang có lỗ thủng.
ü Tế bào kèm
• TB sống, dài, vách mỏng, xếp cạnh mạch rây.
• Hình thành men giúp mạch rây thực hiện p/ứ
sinh hoá.
ü • cung cấp enzym làm cho nhựa kh đông vón => dễ dàng vch
Sợi phloem
Nâng đỡ
ü • Mô mềm phloem
Dự trữ tinh bột

So sánh cấu trúc libe và gỗ ???

Mạch rây của cây Bí ngô
A. Cắt ngang
B. Cắt dọc
1. Ống rây
2. Phiến rây
3. Màng sinh chất
4. Tế bào kèm
5. Sợi
Bó mạch trong cây Ngô
(lát cắt dọc/ngang)
1. Mô mềm
2. Mô cứng
3. Ống rây
4. Tế bào kèm
5. Mô mềm gỗ
6. Mạch lỗ
7. Mạch xoắn
8. Mạch vòng
9. Khoang chứa khí
Các kiểu bó libe – gỗ
A, B. Bó chồng
C. Bó chồng kép
D, E. Bó đồng tâm
F. Bó luân phiên
2.6. MÔ TIẾT

Khái niệm: Tập hợp các tế bào làm nhiệm vụ bài tiết ra các chất cặn bã
của cây (tinh dầu, gôm, nhựa, tannin, …)

Phân loại các dạng mô tiết?

• Biểu bì tiết
• Lông tiết
• TB tiết
• Túi tiết và ống tiết
• Ống nhựa mủ
Các kiểu lông tiết
 III. ỨNG DỤNG CỦA NGHIÊN CỨU TẾ BÀO &
MÔ THỰC VẬT

• Kiểm nghiệm bột và vi • Kiểm nghiệm thành phần hoá Nuôi cấy mô thực vật
phẫu dược liệu học của dược liệu
• Chiết xuất hoạt chất từ dược
liệu

44