Apoptoza i nekroza

1. Rodzaje śmierci komórek

Komórki żywe mogą umierać na dwa różne sposoby. Pierwszy na wskutek apoptozy lub
martwicy, czyli nekrozy.

Apoptoza występuje zarówno w organizmach podlegających rozwojowi zarodkowemu,

płodowemu i pozapłodowemu. Proces ten dzielimy na dwa główne etapy : indukcji
(wprowadzenia do apoptozy) i egzekucji ( wykonania apoptozy).

Nekroza jest z reguły procesem patologicznym, lecz niekiedy występuje także fizjologicznie, np. w
czasie cyklicznego złuszczania się warstwy czynnościowej błony śluzowej macicy.

2. Apoptoza i nekroza
Apoptoza Nekroza
Zaprogramowana śmierć komórki Nagła śmierć komórki
Ściśle złożony proces biochemiczny Czynnik zewnętrzne
Proces aktywny Proces pasywny
Przy uszkodzeniu DNA Np. Przy nowotworach
Pojedyncze komórki rozsiane w obrębie Duża liczba komórek, które są zwarte w
jednego narządu lub tkanki skupiska
Nie wywołuje zauważalnej reakcji na Towarzyszy proces zapalny
sąsiadujące komórki

3. Morfologia komórki apoptotycznej i nekrotycznej

Komórki martwicze są olbrzymie, co doprowadza do rozerwania błony komórkowej
(spowodowane jest to napływem wody do komórki, poprzez rozpad białek, a co za tym idzie
zwiększającym się stężeniem jonów sodu i chloru; znajduje się w niej duże stężenie kwasu
mlekowego w wyniku niedoboru ATP) i wylania się cytoplazmy do przestrzeni
zewnątrzkomórkowej. Pękają lizosomy i mitochondria i ich zawartość sama się miesza ze
wszystkim.

Komórki apoptyczne natomiast się kurczą, a błona komórkowa zostaje uwypuklona, co prowadzi
do podziału komórki na wiele otoczonych błoną fragmentów zwanych ciałkami apoptycznymi.
Zawiera one cytoplazmę i funkcjonalne organelle. Pod koniec procesu jąderko z skondensowaną
chromatyną rozpada się. Pozostałe części komórki fagocytowane są przez sąsiednie komórki i
makrofagi.

4. Drogi indukcji apoptozy (szlak zewnątrz- i wewnątrzpochodny):

Szlak zewnątrzpochodny:
Szlak zewnątrzpochodny jest wywoływany przez ligandy (białka) które produkowane są przez
komórkę docelową lub przez inne komórki.

Do ligandów tego typu należą TNF-α, FAS-L i TRAIL. Białka adaptorowe (receptory TNF I, FAS,
receptory dla TRAIL) mają część zewnątrzkomórkową wiążącą ligand, częścią transbłonową i
cytoplazmatyczną. Część wewnątrzkomórkowa TNF-R1 oraz FAS zawierają sekwencję zwaną
domeną śmierci, czyli DD. Po zawiązaniu ligandu receptory grupują się po trzy, co umożliwia
wiązanie się domen śmierci białek adaptorowych, takich jak FADD lub TRADD.

Inne białka uczestniczące podczas transdukcji sygnału proapoptycznego:

a) RAIDD wiąże się przez DD z TNF-R1, a przez CARD bezpośrednio aktywuje prokaspazę 3
b) RIP wraz z RAIDD wiążą się do FAS aktywując prokaspazę 2
c) TNF-R1 wiążac się z sfingomielinazami rozkłada ja na ceramid i fosfocholiną.

Receptory TNF mogą się wiązać z czynnikiem RIP, który transdukuje sygnał doprowadzając do
aktywacji czynnika transkrypcyjnego NFxB. Promuje przeżycie i proliferację komórek.

Odmianą szlaku zewnątrzpochodnego jest bezpośrednia aktywacja kaspaz w wyniku działania

granzymu B, enzymu proteolitycznego, który jest wprowadzany do cytoplazmy komórki
docelowej przez cytoksyczne limfocyty T.

Prokaspaza ----(granzym B)----> kaspaza

W niektórych komórkach mogą się znajdować tzw. receptory wabikowe, które wiążą ligand, nie
przekazując jednak sygnału proapoptycznego.

Degradosom – kompleks białka adaptorowego (receptoru), która ma domenę DD; cząsteczki

przyłączonej (ligandu) z domeną DED oraz prokaspazy 8/10 [białko adaptorowe, receptor śmierci,
prokaspaza]
Szlak wewnątrzpochodny:
Może być uruchomiony we wszystkich komórkach organizmu. Z powodu działania różnych
bodźców stresowych (niekontrolowana proliferacja komórek, glikokortykoidy) lub
uszkadzających DNA: niedotlenienie, wolne rodniki, promieniowanie UV, brak czynników
wzrostu i niewłaściwe przytwierdzanie do podłoża. W zależności od rodzaju czynnika
uszkadzającego oraz od typu komórek dochodzi do uruchomienia apoptozy w wyniku aktywacji
białka p53, uwolnienia proapoptogennych czynników z mitochondriów, aktywacji kinaz
cytoplazmatycznych lub też obu.

Białka proapoptotyczne: Bax, BID, BAK, NOXA, PUMA, TNF-α, ligand FAS, TRAIL, DIABLO
Białka antyapoptotyczne: BcL2, BcL XL, BcL W, McL1, surwiwina IAP

Kaspazy są to proteazy cysteinowe, hydrolizujące wiązania peptydowe po reszcie kwasu

asparaginowego w obrębie kilku rodzajów sekwencji aminokwasów. Występują w cytoplazmie
większości komórek jako nieaktywne proenzymy, mające postać pojedynczego łańcucha
polipeptydowego.

Aktywacja kaspaz następuje wskutek dwóch reakcji enzymatycznych:

a) podział łańcucha polipeptydowego proenzymu na łańcuch długi i krótki,
b) odcięcie N-końcowej prodomeny

Następnie dwa łańcuchy krótkie i dwa łańcuchy długie agregują, tworząc aktywny tetramer
mający dwa miejsca katalityczne.
Kaspazy występują w postaci proenzymu wykazują aktywność enzymatyczną.
5. Sposób działania kaspaz:
Aktywacja kaspaz może zachodzić w wyniku proteolizy zależnej od innych kaspaz. Granzym B,
uwalniany przez cytotoksyczne limfocyty T, może bezpośrednio aktywować aktywność kaspazy.
Innym czynnikiem jest AIF, który jest uwalniany przez mitochondria.

Dotychczas poznano 14 różnych enzymów kaspaz. Kaspazy 2, 8, 9 i 10 mają długie prodomeny i

agregują z innymi białkami. Rozpoczynają one cykl apoptozy, dlatego nazywane są inicjatorami.

Kaspazy z krótkimi domenami (3, 6, 7) są aktywowane przez proteolinazę zależną od innych

enzymów. Tego typu kaspazy nazywane są efektorowymi lub egzekutorami.

Kaspazy, które nie odgrywają bezpośredniej roli w śmierci komórek to kaspaza 1-ICE, pojawia się
w procesach zapalnych, gdyż przyczynia się do przekształcenia nieaktywnego prekursora
interleukiny 1β w aktywną cytokinę.

Aktywacja kaspaz jest zapoczątkowana przez ich agregację, która jest możliwa po interakcji
dwóch rodzajów sekwencji. Domeny efektorowe śmierci, czyli DED, występują w prokaspazie 8 i
10; prokaspazy 1, 2, 3, 4, 5 i 9 zawierają natomiast domeny rekrutacji kaspaz, czyli CARD.

6. Inhibitory apoptozy:
Komórki mają endogenne inhibitory apoptozy, czyli IAP. Są to drobnocząsteczkowe białka, które
wiążą kaspazy, blokując ich aktywność enzymatyczną.
IAP zapobiega apoptozie, która mogłaby wywołać spontaniczna aktywacja kaspaz.

Oddziaływanie IAP z kaspazami i prokaspazami może być zablokowane przez czynnik zwany
Diablo, który w ten sposób wzmaga szlak prapoptycznym. Przykładem IAP jest surwiwina, która
blokuje bezpośrednio kaspazy 3 i 7.

7. Egzekucja apoptozy:
Jeżeli uszkodzenia DNA są niewielkie i zostają naprawione, białko p53 podlega defosforylacji i
degradacji. Kiedy uszkodzenie jest zbyt duże, wówczas p53 indukuje ekspresję co najmniej dwóch
białek proapoptycznych takich jak Bax i Noxa, stymulują one komórkę do apoptozy.

Zaś Bcl-2 i Bcl-x zapobiegają apoptozie. Przemieszczają się one niezależnie od siebie w stronę
zewnętrznej błony mitochondriów, powodując uwolnienie cytochromu c i AIF, co prowadzi do
aktywacji kaspaz.

Apoptosom – kompleks powstający w cytoplazmie podstawowej z cytochromu C, białka APAF i

prokaspazy 9. W obrębie apoptosomu zachodzi aktywacja kaspazy 9.

Rozpoznanie białka w apoptosomie zachodzi dzięki ubikwitynacji tego białka.

8. Rola fosfatydyloseryny w procesie apoptozy
Fosfatydyloseryna odpowiada za rozpoznawanie na powierzchni błony.
W normalnych warunkach znajduje się ona po wewnętrznej stronie błony komórkowej. Jednak w
wyniku działania czynników, jest ona przenoszona na zewnętrzną część błony w ciałkach
apoptycznych przez floppazę.

Fosfotydyloseryna wiąże się z receptorami komórek sąsiednich lub makrofagami fagocytując je.
Makrofagi dodatkowo wydzielają równocześnie cytokiny przeciw zapalne np. TGF-beta oraz
hamują wytwarzanie cytokinin prozapalnych.

9. Starzenie się komórek:

Starzenie się jest gromadzeniem w komórkach charakterystycznych cech fenotypu zachodzących
w czasie, które prowadzą do ograniczenia funkcji komórek.

Czynniki odpowiedzialne za starzenie się komórek:

1) Komórka nie zużywa 2-3% tlenu, ulegając redukcji poprzez dodanie pojedynczych
elektronów.
2) Prowadzi to do powstania wolnych rodników: anionów nadtlenkowych O2-, nadtlenku
wodoru H2O2, rodnika hydroksylowego OH- i innych.
3) Substancje te utleniają reszty ketonowe, grupy –SH, nienasyconych łańcuchów kwasów
tłuszczowych oraz zmian w makrocząsteczkach DNA (rozrywanie wiązań wodorowych między
niciami DNA).
4) Głównymi enzymami usuwającymi nadtlenki są: Cu, Zn-dysmutaza nadtlenowa SOD i
katalaza.

10. Teorie starzenia:

Wspólną cechą wszystkich wielokomórkowych organizmów jest stopniowy, postępujący z
wiekiem spadek wydajności procesów funkcjonalnych, który jest nazywany starzeniem.

Proces jest coraz bardziej zauważalny po zakończeniu funkcji reprodukcyjnych. Według definicji
strukturalno-funkcjonalnej starzenie jest gromadzeniem w komórkach charakterystycznych
zmian ich fenotypu zachodzących w czasie, które prowadzą do ograniczenia funkcji komórek.

Jednym z teoretycznych podejść wyjaśniających proces starzenia jest zakładanie istnienia

genetycznego programu komórkowego, który jest kontynuacją programu rozwoju
embrionalnego i życia reprodukcyjnego indywidualnego organizmu.