Choroby genetyczne człowieka sprzężone z płcią

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Choroby genetyczne człowieka sprzężone z płcią

Krzywica oporna na witaminę D3 jest jedną z chorób sprzężonych z płcią.

Źródło: Leonard Hill, Wellcome Collec on, licencja: CC BY 4.0.

Wiele genów człowieka jest zlokalizowanych w chromosomie X. Mogą być one

dziedziczone w sposób dominujący lub recesywny. Jedną z pierwszych opisanych chorób
o podłożu genetycznym była hemofilia (krwawiączka) – pierwsze wzmianki na jej temat
pojawiły się w 100 roku n.e. Dotyczyły żydowskiego prawa, które zwalniało chłopców
z obowiązku obrzezania, jeśli u ich starszego rodzeństwa doszło do obfitego krwawienia
i zgonu spowodowanego tym zabiegiem. Najpowszechniej opisanym przykładem
dziedziczenia hemofilii jest jej występowanie w rodzinach europejskich rodów
królewskich. Królowa Wiktoria, będąca nosicielką wadliwego genu, przekazała go swoim
potomkom przez co choroba rozpowszechniła się wśród przedstawicieli rodów
królewskich Anglii, Prus, Hiszpanii i Rosji.

Twoje cele

Przedstawisz mechanizm dziedziczenia chorób genetycznych sprzężonych z płcią.

Określisz przyczyny powstawania chorób genetycznych sprzężonych
z chromosomem X.
Omówisz objawy chorób sprzężonych z płcią i dziedziczonych w sposób recesywny
lub dominujący.
Wykażesz rolę i potrzebę diagnozy w oparciu o rodowód.
Przeanalizujesz rodowód i określisz podłoże genetyczne choroby sprzężonej z płcią.
Przeczytaj

Choroby sprzężone z płcią to grupa chorób genetycznych warunkowanych obecnością

mutacji genów recesywnych lub dominujących zlokalizowanych na chromosomie X.

Kariotyp kobiety

W kariotypie kobiety obecna jest para allosomów XX: jeden z chromosomów X pochodzi od
matki, drugi od ojca. Aktywny genetycznie jest tylko jeden z chromosomów X. Dlatego
organizm kobiety składa się z dwóch linii komórkowych: w jednej grupie aktywny
genetycznie jest chromosom X pochodzący od matki, a w drugiej grupie komórek –
chromosom X pochodzący od ojca.

Kariotyp mężczyzny

W kariotypie mężczyzny obecna jest para allosomów XY: chromosom X pochodzi od matki,
a chromosom Y od ojca. Mężczyzna ma tylko jeden chromosom X, który jest aktywny
genetycznie w każdej komórce ciała. Dlatego geny zlokalizowane na chromosomie X ulegają
ekspresji niezależnie od tego, czy mają prawidłowy, czy zmutowany gen.

Choroby sprzężone z płcią dziedziczone recesywnie

Choroby dziedziczone recesywnie sprzężone z chromosomem X występują w ludzkiej

populacji znacznie częściej niż choroby dominujące sprzężone z płcią. Należą do nich m.in.
hemofilia, daltonizm, dystrofia mięśniowa Duchenne’a. W tym typie dziedziczenia wadliwy
gen recesywny położony jest na chromosomie X. Choroba znacznie częściej występuje
u mężczyzn niż u kobiet, co wynika z obecności tylko jednej kopii genu sprzężonego
z chromosomem X – w takim układzie genów mężczyzna jest hemizygotą. Kobiety chorują
rzadziej, gdyż mają dwie kopie genu sprzężonego z chromosomem X. Heterozygotyczne
kobiety są nosicielami wadliwego genu, który mogą przekazać potomstwu, natomiast same
nie wykazują objawów choroby. Kobiety chorują w homozygotycznym układzie genów
recesywnych, ale taka możliwość zachodzi bardzo rzadko.

Schemat dziedziczenia choroby recesywnej sprzężonej z płcią. Ze związku zdrowego mężczyzny i kobiety
nosicielki połowa synów będzie zdrowa, a połowa chora oraz połowa córek będzie zdrowa, a połowa będzie
nosicielkami. Ze związku chorego mężczyzny i zdrowej kobiety – wszyscy synowie będą zdrowi, a córki będą
nosicielkami.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Hemofilia

Hemofilia, zwana także krwawiączką, to uwarunkowana genetycznie skaza krwotoczna

dotycząca zaburzeń mechanizmu krzepnięcia krwi. Konsekwencją upośledzonej
zdolności do tworzenia skrzepów jest niezdolność organizmu do naturalnego
zatrzymywania krwawień.

Istnieją dwa główne typy tego schorzenia: hemofilia A i hemofilia B.

Częstość występowania hemofilii A wynosi 1:5000 mężczyzn. Przyczyną choroby są

mutacje genu F8C zlokalizowanego na długim ramieniu chromosomu X, a skutkiem
mutacji jest brak lub niedobór czynnika VIII krzepnięcia krwi. Szacunek częstotliwości
mutacji hemofilii A wskazuje na 20–40 mutacji na milion gamet. Dotychczas
zidentyfikowano ponad 1300 mutacji genu czynnika VIII, przy czym 75% z nich to
mutacje punktowe.

Hemofilia B występuje znacznie rzadziej – z częstością 1:40000 mężczyzn. Przyczyną

choroby są mutacje genu F9 znajdującego się na długim ramieniu chromosomu X,
a skutkiem mutacji jest brak lub niedobór czynnika IX krzepnięcia krwi. Szacunek
częstotliwości mutacji hemofilii B wskazuje na 5–10 mutacji na milion gamet.
Dotychczas zidentyfikowano ponad 900 mutacji genu czynnika IX, przy czym
większość z nich to mutacje punktowe.
Objawy hemofilii A oraz hemofilii B nie różnią się od siebie i w obu jednostkach
chorobowych pojawiają się we wczesnym dzieciństwie. Należą do nich: stosunkowo
łatwe powstawanie siniaków, przedłużające się krwawienia po zabiegach, samoistne
krwawienia do stawów i mózgu. Wylewy krwi do stawów wywołują ból i powodują
uszkodzenie błony maziowej, czego skutkiem jest ograniczenie ruchomości stawu.
Wylewy do mózgu mogą skutkować długotrwałymi bólami głowy, drgawkami lub
obniżonym poziomem świadomości. Nasilenie objawów zależy od stopnia niedoboru
czynników VIII lub IX krzepnięcia krwi.

Obydwa typy hemofilii można skutecznie leczyć. Leczenie polega na profilaktycznym

powtarzalnym podawaniu brakującego czynnika krzepnięcia krwi w formie dożylnej:
pacjentom wstrzykuje się czynnik VIII lub IX oczyszczony z osocza dawców lub
wytworzony syntetycznie. Już niewielki wzrost poziomu czynnika VIII lub IX w osoczu
skutkuje polepszeniem krzepliwości krwi. Wyniki testów pokazują, że prawdopodobna
jest terapia genowa hemofilii.


Wiktoria – królowa Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii. Hemofilia
bywa nazywana „królewską chorobą”, ponieważ chorowało na nią wielu
przedstawicieli europejskich rodów królewskich. Królowa Wiktoria nie miała
objawów hemofilii, ale najprawdopodobniej była nosicielką wadliwego genu.
Spośród jej dziewięciorga dzieci aż troje miało wadliwy gen: syn Leopold i córki –
Alicja i Beatrycze.
Źródło: Alexander Bassano, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ważne!

Badania naukowe wskazują, że kobieta będąca nosicielką genu hemofilii może mieć
niski poziom czynnika VIII lub czynnika IX i wykazywać objawy hemofilii.
W czasie ciąży wzrasta poziom czynnika VIII, co może utrudniać określenie, czy
 ciężarna jest nosicielką, jeśli nie została zdiagnozowana przed zajściem w ciążę.
Najważniejsza dla trafnej diagnozy jest identyfikacja wszystkich nosicielek genu
hemofilii w rodzinie ciężarnej. Diagnoza powinna zatem opierać się na analizie
rodowodu i oznaczeniu we krwi czynników krzepnięcia w każdym przypadku
hemofilii, chociaż test ostatecznie określający, czy ciężarna jest nosicielką, polega na
identyfikacji mutacji w genach krewnych (nosicieli lub chorych) za pomocą badań
genetyki molekularnej.

Daltonizm

Dystrofia mięśniowa Duchenne’a

Choroby sprzężone z płcią dziedziczone dominująco

Choroby dziedziczone dominująco sprzężone z chromosomem X występują znacznie

rzadziej w ludzkiej populacji niż choroby recesywne sprzężone z płcią. Należy do nich m.in.
krzywica oporna na witaminę D3. W tym typie dziedziczenia choroba u mężczyzn
przebiega z ciężkimi objawami i zazwyczaj jest letalna. U heterozygotycznych kobiet obraz
kliniczny choroby jest zmienny i uzależniony od losowej inaktywacji chromosomu
X w komórkach ciała.

Krzywica oporna na witaminę D3

Krzywica oporna na witaminę D3 to choroba związana z zaburzeniami gospodarki

wapniowo‐fosforanowej, pojawiająca się z częstością 1:20 000 urodzeń. Konsekwencją
niedoboru fosforanów jest słaba mineralizacja tkanki kostnej, deformacje kości
i zaburzenia wzrostu kośćca.

Przyczyną choroby jest mutacja genu

PHEX zlokalizowanego na chromosomie X.
Gen PHEX ulega ekspresji w komórkach
kości i zębów, a powstające białko
enzymatyczne wpływa na regulację
poziomu fosforanów. Brak funkcjonalnego
białka zwiększa wydalanie fosforanów wraz
z moczem oraz zmniejsza syntezę witaminy
D3 .

Objawy choroby pojawiają się w pierwszych

dwóch latach życia i dotyczą zniekształceń
kończyn dolnych, zaburzeń proporcji ciała,
zahamowania wzrostu.
 W dalszym przebiegu choroby pojawiają się
deformacje klatki piersiowej i kręgosłupa.
Leczenie polega na doustnym podawaniu
fosforanów i suplementacji witaminy D3.

Zdjęcie rentgenowskie kończyn dolnych

dwuletniego chłopca. Widoczna nieprawidłowa
budowa kośćca, charakterystyczna dla krzywicy.
Źródło: Mrich, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA
1.0.

Choroba Retta

Słownik
allosom

(gr. allos – inny, sṓ ma – ciało) inaczej chromosom płci, heterochromosom; chromosom
zawierający geny determinujące płeć osobnika

białka

związki organiczne o charakterze polimerów, zbudowane z aminokwasów połączonych

ze sobą wiązaniami peptydowymi i tworzących I‐rzędową strukturę przestrzenną;
struktury przestrzenne wyższych rzędów stabilizowane są wiązaniami wodorowymi,
jonowymi i mostkami disiarczkowymi; związki syntetyzowane w błonach siateczki
śródplazmatycznej; pełnią w organizmach różnorodne funkcje: strukturalne,
enzymatyczne, regulacyjne, transportowe

choroby sprzężone z płcią

jednostki chorobowe wynikające z mutacji genów znajdujących się na chromosomach

płci (chromosomy X)
choroby związane z płcią

jednostki chorobowe wynikające z mutacji genów znajdujących się na autosomach, które

objawiają się różnie u osobników płci męskiej i żeńskiej, ze względu np. na działanie
hormonów

deuteranopia

odmiana daltonizmu; wada wzroku polegająca za zaburzeniu widzenia barwy zielonej,

wynikająca z braku w siatkówce oka czopków reagujących na fale świetlne z zakresu
barwy zielonej

gen PHEX

położony na chromosomie X gen kodujący białko, które reguluje wchłanianie fosforanów;

mutacja tego genu powoduje zaburzenia mineralizacji kości i występowanie krzywicy
opornej na witaminę D3

hemizygota

(gr. hḗ mi – pół, zygōtós – połączony) osobnik płci męskiej posiadający tylko jedną wersję
genu związanego z chromosomem X; w przypadku chorób recesywnych sprzężonych
z płcią osobnik jest albo zdrowy albo chory, gdyż obecność jednego chromosomu
X wyklucza nosicielstwo

kariotyp

(gr. karyon – orzeszek, jądro; týpos – odbicie, obraz) kompletny zestaw chromosomów
komórki somatycznej organizmu; jest cechą charakterystyczną dla osobników tego
samego gatunku tej samej płci; wyróżnia się w nim chromosomy nieróżniące się
u osobników różnych płci – autosomy oraz chromosomy płci – allosomy; prawidłowy
kariotyp człowieka składa się z 22 par autosomów oraz 1 pary chromosomów płci
oznaczanych symbolami X i Y (XX u kobiet i XY u mężczyzn)

miocyt

inaczej komórka mięśniowa; element strukturalny tkanki mięśniowej mający zdolność do

aktywnego kurczenia się

nosiciel

w genetyce osobnik heterozygotyczny posiadający prawidłową i nieprawidłową wersję

genu dziedziczonego recesywnie; nie wykazuje objawów chorobowych, ale może
przekazać potomstwu wadliwy gen
Film

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DXIh9qGvK

Choroby genetyczne człowieka sprzężone z płcią
Źródło: reż. Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału

Polecenie 1

Odnosząc się do filmu pt. Choroby genetyczne człowieka sprzężone z płcią i własnej wiedzy,
wyjaśnij, dlaczego choroby genetyczne sprzężone z płcią występują częściej wśród mężczyzn.

Polecenie 2

Przedstaw przyczyny i objawy dwóch chorób genetycznych człowieka sprzężonych z płcią

i dziedziczonych w sposób dominujący.

Polecenie 3

Określ różnicę między chorobami sprzężonymi z płcią a związanymi z płcią.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż poprawne dokończenia zdania.

Osoby cierpiące na daltonizm...

 to głównie kobiety.

 nie widzą żadnych kolorów.

 nie rozróżniają niektórych barw.

 to głównie mężczyźni.

Ćwiczenie 2 輸

Uzupełnij luki w tekście odpowiednimi sformułowaniami.

Choroby sprzężone z płcią związane są z mutacjami genów położonych na . Wadliwe

geny znajdują się na chromosomie . Osoby płci są bardziej narażone na
pojawienie się tego rodzaju schorzeń, ponieważ mają tego typu. Osoby płci
mogą nie wykazywać objawów chorobowych, wówczas są zdrowe lub są
wadliwego genu. Chorują tylko wtedy, gdy odziedziczą dwa zmutowanego genu.
Wyjątek stanowi np. , która objawia się jedynie u , ponieważ u płodów płci

jest letalna, ze względu na brak zdrowej kopii genu.

jeden chromosom dystrofia mięśniowa Duchenne'a allele żeńskiej mężczyzn

chromosomy X allosomach męskiej choroba Re a dwa chromosomy

nosicielami kobiet męskiej żeńskiej autosomach Y

Ćwiczenie 3 輸

Połącz nazwy chorób z opisem klinicznym.

Choroba objawia się słabą mineralizacją

Daltonizm
kości i ich deformacjami.

Choroba objawia się zaburzeniami

Hemofilia
postrzegania barw zielonej i czerwonej.

Choroba objawia się zaburzeniami

Krzywica oporna na witaminę D3
procesu krzepnięcia krwi.

Choroba objawia się osłabieniem mięśni

Dystrofia mięśniowa Duchenne’a
i ich postępującym zanikiem.
Ćwiczenie 4 醙

Oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Córki ojca chorującego na
daltonizm zawsze będą  
cierpiały na to schorzenie.
Każdy z synów kobiety,
która jest nosicielką genu
odpowiedzialnego za  
hemofilię, będzie obciążony
chorobą.
Prawdopodobieństwo
wystąpienia hemofilii
 
u synów chorego
mężczyzny wynosi 100%.
Prawdopodobieństwo
urodzenia zdrowej córki
u mężczyzny chorującego
na chorobę dziedziczoną
 
allosomalnie recesywnie
i kobiety nosicielki
wadliwego genu wynosi
50%.
Mężczyźni znacznie częściej
chorują na schorzenia
 
dziedziczone w sprzężeniu
z płcią.
Ćwiczenie 5 醙

Uzupełnij luki w tekście odpowiednimi sformułowaniami.

Krzywica oporna na witaminę D3 to choroba sprzężona z , dziedziczona w sposób

.
mężczyzny cierpiącego na tę chorobę oraz zdrowej kobiety będą mieć
wadliwego genu. Zatem będą – w przeciwieństwie do zdrowych .

autosomami allosomami jedną kopię chorzy dominujący Córki córek

synów chore zdrowe Synowie recesywny dwie kopie

Ćwiczenie 6 醙

Szachownica Punne a przedstawia dziedziczenie krzywicy opornej na witaminę D3. Choroba

jest sprzężona z płcią i dziedziczona w sposób dominujący.

Szachownica Punne a przedstawiająca dziedziczenie krzywicy opornej na witaminę D3 w potomstwie

chorej kobiety i zdrowego mężczyzny.
Źródło: Englishssquare Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Określ prawdopodobieństwo, że syn pary, której genotypy zapisano w szachownicy, będzie

obciążony tą chorobą.

 100%

 0%

 25%

 50%

 75%
Ćwiczenie 7 難

Drzewo rodowe potomków królowej Wiktorii.

Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Przeanalizuj drzewo rodowe potomków królowej Wiktorii uwzględniające dziedziczenie

hemofilii. Zaproponuj, w jaki sposób obecnie można wykorzystywać analizę drzewa
genealogicznego w diagnostyce tej choroby.

Ćwiczenie 8 難

Dwaj bracia - Paweł i Jarek – są daltonistami. Każdy z nich ma czworo dzieci: dwie córki
i dwóch synów z kobietami, które prawidłowo rozróżniają barwy. Potomstwo Pawła jest
zdrowe, natomiast jeden syn i jedna córka Jarka nie rozróżniają barw.

Zapisz najbardziej prawdopodobne genotypy obu braci i matek ich dzieci oraz podaj
prawdopodobieństwo nosicielstwa wadliwego genu u córek Pawła. Wykorzystaj następujące
oznaczenia: D – allel odpowiedzialny za prawidłowe rozróżnianie barw, d – allel
odpowiedzialny za nieprawidłowe rozróżnianie barw.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: Biologia

Temat: Choroby genetyczne człowieka sprzężone z płcią

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym

i rozszerzonym

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
VII. Genetyka klasyczna.
2. Zmienność organizmów. Uczeń:
8) określa, na podstawie analizy rodowodu lub kariotypu, podłoże genetyczne chorób człowieka
(mukowiscydoza, fenyloketonuria, anemia sierpowata, albinizm, pląsawica Hun ngtona,
hemofilia, daltonizm, dystrofia mięśniowa Duchenne’a, krzywica oporna na witaminę D3; zespół
Klinefeltera, zespół Turnera, zespół Downa);
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
XIV. Genetyka klasyczna.
2. Zmienność organizmów. Uczeń:
8) określa na podstawie analizy rodowodu lub kariotypu podłoże genetyczne chorób człowieka
(mukowiscydoza, alkaptonuria, fenyloketonuria, anemia sierpowata, albinizm, galaktozemia,
pląsawica Hun ngtona, hemofilia, daltonizm, dystrofia mięśniowa Duchenne'a, krzywica oporna
na witaminę D3; zespół cri-du-chat i przewlekła białaczka szpikowa, zespół Klinefeltera, zespół
Turnera, zespół Downa, neuropa a nerwu wzrokowego Lebera);

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Przedstawisz mechanizm dziedziczenia chorób genetycznych sprzężonych z płcią.

Określisz przyczyny powstawania chorób genetycznych sprzężonych z chromosomem
X.
 Omówisz objawy chorób sprzężonych z płcią i dziedziczonych w sposób recesywny lub
dominujący.
Wykażesz rolę i potrzebę diagnozy w oparciu o rodowód.
Przeanalizujesz rodowód i określisz podłoże genetyczne choroby sprzężonej z płcią.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
ćwiczenia interaktywne;
praca z filmem;
prezentacja;
gra dydaktyczna.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał „Choroby genetyczne człowieka sprzężone z płcią”. Prosi uczestników zajęć
o zapoznanie się z tekstem w sekcji „Przeczytaj” i multimedium w sekcji „Film”, tak aby
podczas lekcji mogli w niej aktywnie uczestniczyć i rozwiązywać zadania.
2. Nauczyciel dzieli klasę na cztery grupy. Każdy zespół otrzymuje zagadnienia do
opracowania:
– grupa I – hemofilia;
– grupa II – daltonizm;
– grupa III – dystrofia mięśniowa Duchenne’a;
– grupa IV – krzywica oporna na witaminę D3.
 Uczniowie wyszukują informacje w e‐materiale oraz przynoszą dodatkowe materiały,
które wykorzystają podczas prezentacji.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji oraz cele zajęć, omawiając lub ustalając
razem z uczniami kryteria sukcesu.
2. Wprowadzenie do tematu. Prowadzący prosi uczniów, aby zastanowili się przez chwilę
i zgłaszali swoje propozycje pytań do wspomnianego tematu. Jedna osoba może
zapisywać je na tablicy. Gdy uczniowie wyczerpią pomysły, a pozostały jakieś ważne
kwestie do poruszenia, nauczyciel je dopowiada.

Faza realizacyjna:

1. Prezentacje uczniów. Część właściwa lekcji zaczyna się od prezentacji i omówienia

przez grupy materiałów przygotowanych w domu. Pozostali uczniowie zadają pytania
prezentującym oraz uzupełniają informacje.
2. Uczniowie w parach wykonują schemat ilustrujący mechanizm dziedziczenia chorób
recesywnych sprzężonych z płcią – nie mogą przy tym korzystać z e‐materiału.
Następnie weryfikują poprawność schematu, porównując go z grafiką w sekcji
„Przeczytaj”: „Schemat dziedziczenia choroby recesywnej sprzężonej z płcią”.
3. Praca z multimedium („Film”). Nauczyciel czyta polecenie nr 1 („Odnosząc się do filmu
pt. Choroby genetyczne człowieka sprzężone z płcią i własnej wiedzy, wyjaśnij,
dlaczego choroby genetyczne sprzężone z płcią występują częściej wśród mężczyzn „)
i prosi uczniów, aby w parach wykonali zadanie w oparciu o wskazówki zawarte
w e‐materiale.
4. Utrwalenie wiedzy i umiejętności. Nauczyciel dzieli klasę na 4‐osobowe grupy.
Uczniowie rozwiązują ćwiczenia interaktywne od 1 do 5 z sekcji „Sprawdź się”, od
najłatwiejszego do najtrudniejszego. Grupa, która poprawnie rozwiąże zadania jako
pierwsza, wygrywa.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie odpowiadają na pytania sformułowane we wstępnej fazie lekcji.

2. Na koniec zajęć nauczyciel raz jeszcze wyświetla na tablicy interaktywnej lub przy
użyciu rzutnika temat lekcji i cele zawarte w sekcji „Wprowadzenie”, w tym kontekście
podsumowuje pracę uczniów na zajęciach.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia od 6 do 8 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:
 Neil A. Campbell i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Rebis, Poznań 2019.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Dodatkowe wskazówki metodyczne:

Treści w sekcji „Film” można wykorzystać jako materiał służący powtórzeniu

i utrwaleniu wiedzy uczniów.