홍

Min
を ま
 572
Bài 41. Giác quan hóa hoc

Churong X. SINH Lý HĘ THÀN KINH TRUNG UONG

PGS.TS. BS. Mai Phurong Thäo
Båi 42. Sinh lý tüy sóng - 58|

Bài 43. Sinh lý thân não . 592

Bài 44. Sinh lý tiêu não .598

Bài 45. Sinh lý dói thį . 607

Bài 46. Sinh lý vůng hą dói 614

1621
Bai 47. Sinh lý hê luói .
630
Bai 48. Sinh lý hê vièn.
1639
Båi 49. Sinh lý hach nen não
Bàai 50. Sinh lý vó dai não (646

.659
Bai 51. Sinh lý hê thân kinh tu chů .

Chuong XI. SINH Lý HĘ THÀN KINH CÁP CAO

PGS. TS.BS. Mai Phuong Thäo
Bai 52. Phán xą có dièu kiên . 1676

Bai 53. Quá trinh úe ché – Giác ngù – Quy luât hoąt dông thán kinh cáp cao ... 694

Bai 54. Däc diém hoąat dông thán kinh ca0 cáp nguòi – Các loai thán kinh ...704
fiE

a nte in
i
CitisiaEi
i
(1a1EE IV lEi)

tios
ribEE a
R oon cp intitecEcu

iti ta2

EStiit oldklEaREpe
EEanidhg
a
a

i i
vi
 Chuong I. SINH Lý HĘ MÁU
MĘC TIÉU

Trinh båy tinh chát lý hóa co bån cúa máu.

2. Nêu và phán tich công thice máu ngıròi binh thròng.

3. Phán tich chúée năng cáe thånh phán: hyét tong, hóng cåu, bach cáu, tiéu cáu.
4. Phän logi nhóm máu và trinh båy ngiyén tåc truyên máu.
5. Giài thich ca ché cám máu và trinh bäy cáe phuong pháp diéu hòa döng máu.
6. Làm droc môt só xét nghięm vé máu:
Phán tich huyét dó
Xác dinh nhóm máu

Do thòi gian máu cháy (TS), thòi gian Quick (TQ), thòi gian Cephalin Kaolin (TCK),
thòi gian Thrombin (T.)
7. Van dung các kién thte trên de báo vê sie khóe, phân bięt dur e sų bát thuòng và ing
dung trong lâm sàng.

DAI cUONG HĘ MÁU

PGS.TS.BS. Mai Phurong Thäo

Nghiên círu sinh lý hoc cua máu là nghiên cinu chúe näng cúa máu, các ca ché hoąt dóng và
dièu höa nhūng chúe nāng dó. Nhüng xét nghiêm vê máu thuròng durge ding dé dánh giá tinh
trang súe khóe vå chân doán bênh. Dyura trên chúe näng các thánh phán trong máu, nguói thäy
thuóc sē lya chon nhūng xét nghiêm phù hop vói nhūng mųe dich phòng và chūa bênh.
1. CHÚC NÄNG CHUNG CUA MÁU
1.1. Chúre năng ván chuyên khi, chát dinh du ng vå các sän phám dào thäi
Huyét câu tó (hemoglobin) cua hóng cau và các chát kiém cúa huyét turong chuyėn chó 0, vá
cO, trao dói giüa phé nang và các tó chúe té bão, thųe hięn chúe năng hô háp. Máu vån chuyén
các chát nhur glucose, các acid amin (amino acid), các acid béo (fatty acid), các vitamin,.. dén
cung cáp cho các tó chúe té bão, thųc hién chúre nāng dinh du ng. Máu lru thóng khăp co thé
láy nhūng chát căn bă cua chuyen hóa té båo dua dén các co quan bài xuát nhur thân, phói, tuyén
mò hôi,.. thųc hiën chúre năng dåo thái.
1.2. Chúre năng bäo vê co thé
Các loai bąch caáu cia máu có khå näng thye båo, khir dóc, tiêu diêt vi khuán. Trong máu
có hê miěn dich lympho bào góm lympho B và lympho T, cáe kháng theé, kháng dôc tó, protein
huyét turong có vai trò trong quá trinh cám máu,, tham gia vão ca ché báo vê co thé.
1.3. Chúe năng thóng nhát và dièu hòa hoąt dông co thé
Máu mang các hormone (hormone), các loai khí 0, và CO, các chát dięn giäi khác nhau
hur Ca“, K, Na' ,. dé dièu hòa hoąt dông các nhóm té bào, các c quan khác nhau trong co
thé nhám dám báo su hoat dông dóng bò cua các ca quan trong co the. Máu cón có kha näng
diéu hóa nhięt dò co thé môt cách nhanh chóng làm cho các phan khác nhau trong ca thé luón
có cung môt nhięt dò tur ng duong nhur nhau. Máu góp phån duy tri sų häng dinh cúa pH và áp
lue thâm tháu cúa dich ngoai bào.
2. TÍNH CHÁT cÜA MÁU
Máu là môt loai mó liên két dãc biêt góm chát ca bån là chát lóng (huyét turong) và phàn té
bào (huyét cau). Máu dông mąch có màu dó tuoi (dü oxy), máu tinh mach có máu dò säm. Nén
lu ý máu dông mąch phói là máu tinh mąch và máu trong tinh mąch phói là máu óngmąch
cúa vóng dai tuân hoán. Ti trong toàn phán cúa máu là 1,050 –1,060. Ti trong máu ò' nam có cao
non máu nů môt it. Ti trong cúa huyét turong là 1,030; ti trong cúa huyét câu là 1,100. Ti trong
phų thu c vão nóng dò protein, huyét câu và nóng dô các chát trong huyét turong. Dô nhót cua
máu so v i nuróc là 3,8/1 –4,5/1, dô nhót cua huyét turong là 1,6/l –1,7/1. Dô nhót cúa máu phų
thu c vão nóng dô protein và só lur ng huyét cáu. Khi só lurong huyét càu tāng hoãc khi nong dò
protein huyét turong tăng sě làm tăng dò nhót cúa máu, sě khién cho tim phái làm vięc nhiéu hon
dé duy tri su luu thông cua máu. Vi vây, néu tinh trang này kéo dai sě gay suy tim và ttăng huyét
jaminica piciige espah pdaea ti d D re
máu = 7,39; nhur vây, máu có phán úng kiém yéu. pH cúa máu nghiêng vé phía acid khi bi ngat,
bi sóc và nghièng sang kièm khi tho nhanh,.
Khói lu ng máu trong co thé chiém 7 – 9% tóng trong lur ng co thé (túre 1/13 thé trong).
Trung binh ò nguòi truròng thành có khoáng 65 – 75 mL máu trong 1 kg trong lurong. Thé tích
máu cúa nguòi trróng thành khoáng 4–5 lít ò nů và 5 – 6 lít o nam. Trong máu góm hai thành
phán, huyét cáu và huyét turong. Huyét turong chiém 54%; huyét cáu chiém 46%. Trong cân lâm
sing, ti lé huyét cáu và huyét tu ng duge xáe dinh bång cách quay ly tâm trong óng hematocrit.
Ö nguòi binh thuòng, lóp bach cau và tiéu cäu rát móng (tir 0 – 1%) nén ti lę xác dinh durgc
coi nhu là ti lê phán trăm gi a khói lurong hóng cáu va máu toàn phan. Ti lę huyét cau täng
khi co thé mát nuóc (nôn ói, tiêu chäy,..) và benh da hóng cau, giám trong bênh thiéu máu
Hematocrit ò nguòi tru ng thành sau môt giò: 44 3%.

rih ni aebtbti t a ala aE

itib nu itioEiibalic stitlit
Ethadtditls itieia63
ae1teata
ttnpihgaibt
tpaeutoiiartd
ba n
 SINH LÝ HUYÉT TUoNG
PGS.TS. BS. Mai Phurong Thäo
MUC TIÉU HQc TÁP
1. Viéi ding, dii và phán tich duge ion dò nguòri Viet Nam binh thèng.
2. Phán tich chire năng cúa các chát diên giái cia huyét trong.
3. iétdúing và dú thành phån protein, lipid và carbohydrate trong máu nguòi Viet Nam
binh thuòng.
4. Trinh bày chie năng cia protein, lipid và carbohydrate huyét tuong.int EE
5. Vân dųng các kién thúe trên dé chăm sóc súe khöe và phån biêt sır bát thtòng do thay dói
nóng dò các chát trong huyét trong.
Huyét turong là môt hôn dich có màu vång nhąt vói 91% là nuróc, 7% là protein, và các thành
phán khác nhır chát diên giai, chát dinh durðng, các khí hóa tan, sán phám bái tiét, hormone và
các chát men chiém 2%. Thê tích và thành phân cua các chát có trong huyét turong du e duy tri
cong dói háng dinh. Huyét turong tham gia vão nhièu chúe năng quan trong cua máu do thành
phân cáu tąo cua nó.

1. CÁC CHÁT DIĘN GIÅI cÜA HUYÉT TUONG

Tóng lurong các chát dięn giái chiém 0,75% huyét turong, tón tąi duói dang các ion, góm:
Cation: Na', K, Ca“, Mg
Anion: CI , HCo, , H.PO , HPO2 SO

pimhid nwvpumpdir y imgaage g

dô các chát này thay dói dän dén hūngrói loan vé phân bó nuóc trong co thė. Ion Kt có tác
dung lón trong sı hung phán thán kinh, co bóp cúa co, dăc bięt là co tim. lon Ca rát càn cho
cáu tąo Xuong, rāng, cho quá trinh dông máu, cho quá trinh humg phán cor thán kinh. Phospho
có tác dung quan trong trong vięc giùt cân băng diën giái trong hong càu và dièu hòa cân bāng
acid kiém.
pH cúa máu phų thuģc vão nong dò các chát diên giái cua huyét turong, mà chü yéu là do
HCo, và H. Khi có sır thay dói nóng dô các chát dien giäi dèu có thé gäy ra rói loan dièu hòa
pH cua máu và sě dán dén su rói loan chuyén hóa trong các té båo, dura den tir vong.
Các chát dięn giai cua huyét turong cung cáp nguyên liêu cán thiét cho hoąt dông té båo,
cung cáp nguyên liêu dé tąo hinh, cho các hormone và các enzyme (enzyme) khác nhau trong
co thé nhur: Zn cán cho insulin, Cl can cho amylaz, Fe can dé tąo hóng cau, I cán dé tąo hor-

mg maa N*dig adump

cúa chúng phai luôn luôn du c dièu hòa chăt chě.
Diën giái dò binh thuóng cúa nguròi Viêt Nam truróng thành dugc ghi nhân nhur sau:
Na 142,5 9,67mEq/L
2 SINH Lý HQ Y K A

-K : 4,37 0,37 mE /LU É aHLIe

- Ca*t: 5,1 0,56mE ▇ E
CI : 107 4,37mEq/L taaonanam
HCO27 mE /L
40 7 mg/L
Dièn giái dò näy sě thay dói trong các tru ng hop sóc, nôn ói nhiéu, tiéu chäy,.—
2. CÁC CHÁT HÜU CO CÜA HUYÉT TUONG

2.1. Protein huyét tuong: 8,2 g100 mL

Không nhu các protein có trong các loai mó liên két lóng léo khác, thành phân protein
trong huyét turong tón tąi duói dan hòa tan. Protein huyét trong chiém 7 - 8% góm có: al-
bumin (chiém 58%), globulin (38%) và fibrinogen (4%). Báng phuong pháp diên di protein,
nguòi ta phân chia các protein huyét turong thành bón phân suát lón: albumin, globulin a, ,
(Hinh 1I). Mõi phân suát góm nhiéu loai protein khác nhau høp thánh, do dó các chúe năng
cua protein huyét turong rát phong phú.
Globulin
a,
S

a,
FHtT
2
a1
Globulin
Albumin

Hinh 1.1. So dò diên di vå mău dièn di huyét tuong cùa nguòi binh thuóng cho tháy thánh phàn cúa
protein huyét tuong (theo Vū Dinh Vinh. Hu ng dăn sú dung các xét nghiëm sinh hóa. NXB Y hoc Hà
Nói, 2001, trang 40) siaE

2.1.1. Chúrc năng tąo áp suát keo cúa máu

Albumin và muói natri clorua góp phán tąo nên áp suát thám tháu cúa máu. Khå näng cua
albumin tąo nên áp suát thám tháu (áp suát keo) là nhò cáe phân tir protein có khå näng giù
môt lóp nuóc xung quanh, do dó giù durąe nuóc ląi trong mąch máu. Trong 7,5 atm áp suát cúa
huyét tur ng, chi có i/30 atm (-28 mmHg) là do protein (chú yéu là albumin). Tuy ap suát keo
nhò, nh mg rát quan trong, vi nó anh huóng lón tói su trao dói nuróc gia hai bén thanh mao
mąch, giùt cân báng nuóc giūa máu và dich kē té bào. Albumin du c gan tóng høp tir các acid
amin tur do nhò máu mang tói. Vi vây, trong các bênh làm giám chúe năng gan hay bênh suy
dinh du ng năng, albumin trong máu giàm làm áp suát keo gián nuóc trong mąch thoát ra
dong trong các khoäng gian bào, gây nén hiën turong phù. n ab
2.1.2. Chúre năng vân chuyên Et

Nhièu loai protein huyét turong là nhūng chát chuyên chò cáe chát khác trong heê tuån hoán,
phán ing nhu mòt ca chát (substrate) dé tác dung vói chát khác. Albumin chuyen cho các
acid
ac béo tyr do, cholesterol, Ca““, Mg" Nhièu loąi protein thu c các phân suát a globulin,
globulin chuyên chò triglycerid, phospholipid, các hormone steroid cua các tuyén sinh duc
 Bài 1. Sinh lý huyét tuong 3

và thuong thân. Ceruloplasmin (phán suát cúa globulin) chuyên chò Cu. Transferrin, môt loai
protein khác thuôc phân suát globulin chuyên chò Fe.
2.1.3. Chíe năng bäo vê co thé 1

Các gamma-globulin có vai trò quan trong trong chúre näng tąr báo vê ca thė, nó là nhūng
kháng thé có tác dung trung hòa các kháng nguyên, tąo khå nang mién dich cho co thé. Dó là
mhūng globulin mièn dich lg (immunoglobulin) góm năm loai: IgG, IgA, IgM, IgD, IgE. Nóng
dò Ig trong huyét turong tăng chúng tò co thé dang phán úng ląi các kháng nguyên, và giám
trong các bênh chúe nāng cúia các lympho giàm sút nhur trong các bênh bąch cáu dòng hat, bênh
thiéu lympho bâm sinh,
2.1.4. Chírc năng gây dông máu
véu tó
Các ye gáy dóng nmáw: I, II, V, VII, IX, X cua huyét turong déu là protein. Tát cá nhūng
yéu tó dó dèu thu c globulin và do gan sán xuát. Spr hoat hóa cua các yéu tó gåy dông máu làm
bién dói fibrinogen thánh fibrin (soi huyét) tham gia hinh thành c c máu dông. Huyét thanh
(serum) là huyét tuong dă duąc loąi bò các yéu tó dông máu.
2.1.5. Các protein huyét twcong khác
Trong huyét turong cón có môt só chát khác. Các chát uré, creatin, creatinin,.. là nhūng sán
phâm båi tiét cúa các té bào, là nhūng nito phi protein. Các acid amin tuyr do là nhūng nguyên
liêu cán thiét cho các hoat dông tąo hinh và sinh näng luong cúa té báo. Môt só enzyme có bän
chát protein nhur GOT, GPT,.. là nhūng thånh phán nôi bào cūng có nóng dò nhát dinh trong
huyét turong, sě tăng trong nhūng bénh vièm gan do virus, tác mąch vänh,.
Vói nhūng chúre năng quan trong nêu trên, só lu ng mói loai protein cua huyét turong dèu
duąe diéu hoa rát chāt chē, làm cho hâm lurong protein toàn phan cüa huyét turong cūng nhu
ti lè giüa các loai protein huyét turong là môt háng só. Mði khi có sır bién dói ti lè protein déu
phán änh nhūng rói loan bênh lý, hoãc là nguyên nhán cúa nhūng rói loan bênh lý. Vi väy, dinh
lurong protein toán phán cua huyét turong và phán tích các thánh phàn protein huyét turong là
hůng xét nghiêm thuròng du e důng trong lâm sàng.
Ö nguròi Viêt Nam truróng thành, binh thuròng protein huyét turong là 8,2 g100 mL, trong dó,
albumin khoång 57%, globulin a~ 12%, globulin ~ 12% vå globulin y~ 19%.
2.2. Lipid huyét tuong
Lipid huyét turong khóng có dang tyr do; ngodi môt lu ng nhó acid béo tr do, diglycerid,
triglycerid, cholesterol thi lipid cua huyét turong két hop vói cá protein thành hop chát hòa tan
lipoprotein. Các lipid cúa huyét turong tham gia vão nhūng chúe năng quan trong sau: itt

2.2.1. Chíre năng vân chuyên

Chylomicron là phân suát năng nhát trong các lipoprotein huyét turong, trong lurong
phân tir lên dén 5.000 triçu, duòng kinh khoáng 0,1 m;thàn phán chù yéu là triglyceride.
Chylomicron durąe vân chuyén vão co thé qua hé bąch huyét.
a-lipoprotein (HDL: high-density lipoprotein): là phán suát nhe nhát, có duòng kinh
nhó nhát trong các lipoprotein huyét turong, thánh phán chú yéu là protein chúa dıng háu nhu
oàn bů phospholipid cua huyét tuong, vân chuyén lipit cholesterol dir thira tir các tò chúre ve
gan. Nguòi ta goi HDL là chát don dep vūra x dông mąch hay “chát mð có ich". HDL chia
hai loai: loąi hoat dông và loąi không hoąt dông, Chi có loai hoąt dóng mói có tác dųng dyu
pòng bênh tim mąch, chóng viêm. Trong các bênh man tinh có thé tăng HDL hoąt dông trong
phò
 4 SINH Lý HQc Y KHOA

thói gian ngán sau chuyén dang bát hoat. Lúc näy xét nghięm di HDL cao cūng không có
ý nghīa. E ais

Tièn- -lipoprotein (VLDL: very low-density lipoprotein) là phân suát näng thúr nhi có
duong kinh lón thúr nhi trong các lipoprotein huyét turong, chú yéu ó gan và môt phán nhó duge
ruôt tóng hop, mang nhièu triglycerid nôi sinh, thành phân chinh là triglycerid dugc tąo thånh
tùr gan, nó vân chuyén acid béo tói các mô.
IDL (Intermediate desisity lipoprotein) là lipoprotein có ti trong trung gian, là các chát
du còn ląi sau chuyên hóa VLDL.
-lipoprotein (LDL: low-density lipo protein) là lipoprotein có ti trong tháp, do chuyén
hóa tir VLDL và IDL, có nhiêm vy vân chuyén cholesterol dén các tó chúe. LDL là thành phán
có lièn quan trye tiép dén co ché hinh thành máng vůa dông mąch và là phån suát duge chú
ý nhiéu vi lièn quan nhièu dén các bênh tim mąch. LDL là phuong tiên vân chuyén chù yéu cia
cholesterol huyét turong và có thé vân chuyén caroten.au taE
untltulra E id
2.2.2. Chíc năng dinh duõng a1ea)
Acid béo ty do trong huyét turong là nguyėn liçu dé tóng hop lipid các loai.
Thé ceton là nguón näng lurong cho tát cà các loai té bào (trr té bào thán kinh) vão lúc
ngoài háp thu hay nhin dói. 1 S

Cholesterol huyét turong là nguyên liêu dé tóng høp nhièu chát quan trong nhur hormone
cúa các tuyén thu ng thån và sinh duc, thành phán cua mąt. Cholesterol là vât liëu nen cho các
hé bào, là môt trong các thành phàn chú yéu cúa các máng té báo dãc bięt là màng té bào não,
Cholesterol tham gia vào sp háp thu các vitamin. Tuy nhiên, khi lurong cholesterol quá cao sě
láng dong à thành mąch máu gåy vűa dông mach.
Vi có nhūng chúc năng quan trong trên, nên hâm lurong lipid toàn phan cúa huyét turong
cūng nhur ti lè giùa các thánh phán durge diéu hóa chāt chě. Trong máu ngoai vi cua nguòi Vięt
Nam truóng thánh binh thuong, lipid toån phán có hàm lurong - 776 45 mg/100 mL, håm
lurong nåy thay dói theo tuói, giói, ché dò dinh durõng, khí hâu. Vi dy: lipid täng lên sau büa än
hièu mð, trong giai doan dàu nhin dói hoğc khi có thai.
2.3. Carbohydrate huyét turong 9
Hàu hét carbohydrate huyét turong à duói dang glucose tyr do, hoãc nhūng chát chuyén hóa
cua nó (lactate) vå môt só protein chúa dyng duòng. Dó là nguón năng lur ng và nguyên liëu
dé tóng hop nhièu chát quan trong cua các té bào, dãc bięt là các té båo não và tim. Do dó, chúo
nång chü yéu cúa carbohydrate huyét turong là dinh duðng,
Dièu hóa nóng dô glucose trong huyét turong là môt trong nhüng ca ché dién hinh dièu hóa
giù tính hång dinh noi mói. Nóng dò glucose trong máu nguói Vięt Nam truóng thành binh
thuòng do vão buói sáng sóm, chura än, nghi ngoi, là 90 13 mg/100 mL. Khi än nhièu duòng
(50 g duòng) thi nóng do näy chi tăng trong khoáng l -2 giò rói trò ląi binh thuòng. Cón khi
nhin dói thi nó giám ssút khóng dáng ké nhò nhůng oca ché dièu hòa. et
Chi só duòng huyét binh thuòng:itbt ptiuta ea )

Chi só duòng huyét chi phan ánh lu ng duròng trong máu tai thòi diém do, không phán ánh
duge su kiém soát duóng huyét trong quá trinh dičn bién cua bénh dái tháo duòng.
Chi só HbAle phán ánh duroe tinh trang kiém soát duròng huyét trong suót quá trinh 3 tháng
vå giúp tièn lurgng vé bién chúng dái tháo duong. HbAlc là dang gán két cúa du ng trong máu
vói Hb cúa hóng càu. HbAlc tón tąi trong suót dói sóng hóng cau là 120 ngay. Do doó, xet ng-
 Bài 1. Sinh lý huyét tuong 5

hięm HbAle cho biét tinh trang kièm soát duòng huyét trong 3 tháng gán nhát. Vi váy, HbAlc
dà chi só trung thye trong chán doán, dánh giá két quà diéu tri, tiën lupng vè su xuát hiën bién
chúng bênh dái tháo duóng. Binh thuòng HbAlc<6,5%.
Ngodi ra, trong máu cón có acid lactic có nóng dô tir 0,10 –0,20 gLlúc nghi ngoi, lúc vân
dóng ca manh thi lur ng acid lactic có thé tăng rát cao tói 10 – 20 làn so vói lúc binh thuòng.
2.4. Vitamin huyét turong
Trong huyét turong có háu hét các vitamin. Vitamin huyét turong là nguón cung cáp cho té
báo. Hàm lu ng các vitamin trong máu thay dói tüy theo ché dò dinh du ng.
i
CÂU HÖI Tu' LUÇNG GIÁ
1. Ti trong cùa máu phų thuôc våo yéu ttó nåo sau dây?
A. Só lur ng hóng càu ifitcangnEt il
B. só lurong bąch cáu um taaA
C. Só luong tiéu câu
( iturtaseta
D. Nóng dô protein và só lu ng huyét câu
E. Nông dô Na' và CI t isee
2. Dôt nhót cúa máu phų thuģc vào yéu tó não sau däy?aaet
A. N ng dò protein và só lurong huyét cau ibu uRä
B. N ng dô protein và nóng dô các chát dięn giái (E i
C. Nóng dô các yéu tó gäy dóng máu và só lu ng tièu càuRNe )

D. N ng dô phospholipid và lipoproteintnoinno ugain ntnn ntotiiu

E. Nông do NaCI vå globulin dniu
3. Áp suát thám tháu cua máu phų thuóc vão yéu tó nào sau däy?bna iun
A. Nông dô NaCl và protein hoà tan ntil
B. Nóng dô NaCI và calciniuai
gttttt
C. Nông dô CI và calci ii
D. N ng dô albumin và lipoprotein heept s adE
E. Nông do glucose 5
4. Protid huyét turong có các chúe năng sau dây, NGOAI TRÜ:
A. Tao áp suát keo cůa máu
1
B. Vân chuyên lipid trong máu
C. Báo vê co thé
i
t

D. Vân chuyén ox
E. Ðông máu
5. Ðô pH cua máu phų thuôc chü yéu váo ion nåo sau däy?
A. Na* D. HPO,
B. C l E. HCO, và H
C. K*
 SINH LY HOC Y KHOA

6. Hematocrit la ti le phan tram gitra hai doi luong

nao sau day?
A. Tong the tich huyet cu va the tich mau toan phan
B. Tong the tich hong cau va the tich huyet turong
C. Tong the tich huyét cau va the tich huyet turong
D. Tong the tich huyet cau va the tich huyet thanh
cau
Tong the tich hong elu via the tich bach elu cong voi tieu
E.
7. Ap suat keo cua mau dugc tao nen boi chat nao sau day?
A. Globulin D. Lipoprotein
B. Albumin E. Phospholipid
C. NaCl
NGOAI TRU:
8. Cac lipoprotein huyét tuong bao gom nhiing chat sau day,
A. a-lipoprotein (High-Density Lipoprotein: HDL)
B. Tien B- lipoprotein (Very Low-Density Lipoprotein: VDL)
C. Lipoprotein (Intermediate Density Lipoprotein: IDL)
D. B-lipoprotein (Low-Density Lipoprotein: LDL)
E. Caroten
thira tir cac to churc ve gan:
9. Chat nao sau day co chirc nang van chuyen cholesterol du
D. HDL
A. Chylomicron
E. LDL

C. IDL
bao:
10. The ceton la nguon nang lurong cho cac loai té bao lic nhin doi, ngoai trir te
A. Than kinh D. Phoi

B. Tim E. Than

C. Gan

TAI LIEU THAM

1. Bo mon Sinh ly hoc Dai hoc
Y Durgc Thanh pho Ho Chi Minh. Sinh ly hoc y khoa tap 1. NXB Y
hoc, 2012, tr. 58-61.
2. Fox - Human Physiology, 8th ed. 2003, McGraw Hill Companies.
3. Ganong's Review of Medical Physiology 23th ed., Lange McGraw Hill Companies, 2009, pp.530-
533.

4. Gerard J. Tertora; Bryan Derrickson. Principles of Anatomy and Physiology, 12th ed., John Wiley &
Sons, Inc. 2009, pp. 690-695.

5. Guyton A. C., Hall J. E. Textbook of Medical Physiology. Philadelphia; Saunders, 2005.

6. Hall J. E., Guyton & Hall: Physiology Review. St. Louis; C. V. Mosby, 2005.
7. Levy M. N., Stanton B. A., Koeppen B. M. Berne and Levy Principles of Physiology, St. Louis;
Mosby; 2005.
8. Stefan Silbernagl, MD.; Agamemnon Despopoulos, MD. Color atlas
Physiology - pdf Adobe Read-
er 6th ed. 2009, pp. 88-89, 93-94.
 4C 5 H
SINHLý HÓNG cÀU i nianádi

PGS. TS.BS. Mai Phuong Tháo

iaileai76 EHeiR
teatednab
ŲC TIÉU HQC TÅP aii

1. Nêu durąc hinh dang, thành phán cáu tąo cúia hóng cåu.
2. Nêu du e só hureng hông càu ngıòi Vięt Nam binh thtòng theo giói, lí a tuói và trinh
bày các yéu tó ánh huóng dén só lurong hóng cáu.
3. Phán tich bón chúte năng cia hóng cåu. t
4,
Giái thich sųı dièu hóa sán sinh hóng cåu à su tąo thåmh hóng cåu. E
5. Trinh bày sı bäo quán hóng cåu de truyén máu.
6. Vån dung các kién thre trên dé bäo vê súte khóe, phân bięt dur e môt só bát thòng cia
hóng càu à ing dung trong lám sàng.

Hóng câu (red blood cell, erythrocyte) chiém khoáng 95% tóng só té bào máu. Bąch càu
(white blood cell, leukocyte) và tiéu câu (platelet, thrombocyte) chiém 5% thé tích thành phán
huyét cau. Só lurong cúa hong cau nhièu hon bąch cáu khoang 700 làn và cao hon tiéu câu là
17 lân.

1. H NH THÉ, THÀNH PHÅN CÁU TĄ0 VÀ sÓ LUoNG HÓNG CÀU

1.1. Hinh thé
Hòng cáu (red blood cell, erythrocyte) chiém khoáng 95% tóng só té bào máu, là nhūng
té bào không nhân, hinh dia, lõm hai măt (Hinh 2.1). Ðuong kinh cua hóng câu tù 7 –8 n
Chièu däy té bào trung tâm là 1 m và ó ngoai vi là 2–3 m.Cáu trúc hinh dia lõm hai măt
thích hop vói khå năng ván chuyeén khi cúa hóng cáu vi:
Lám täng diên tich tiép xúc cua hóng cáu lên 30% so vói hóng càu hinh cáu. Tóng diên tich
tiép xúc cia hóng cáu trong co thé là 3.000 m'.
Làm tăng tóc dô khuéch tán khi, các khí di vào và H
di ra hóng cáu dě dàng hon.
Lam hóng càu có thé bién dang dě däng khi di qua H2,0 m
các mao mąch có duòng kính ho. Nhin nghièngtiil
Trong môt só bênh, hóng câu có hinh thé bát aie l

thuòng (hóng cáu hinh cáu, hinh luði lièm) vå bi phá atlh
húy nhanh gây thiéu máu. E

7,5 m
s
Hinh 2.1. Hinh dang hóng cåu (theo Elaine Marieb
R.N.Human Anatomy & Physiology, 4th ed., A.W. Longman a
Inc. California, 1998, trang 630)
(ENhin tùr trên xuóng
C.,
)

i
 8
SINH Lý HQc Y K A
1.2. Thånh phân cáu tąo e
Hóng cáu có 1 máng bán thám bao quanh. Mäng hóng clu khóng cho chát keo thán qu
(protein, lipid); doi voi che ton uói khoing, tinh tham cua ming cing khóng dóng dew cic
ion H, O , HCo va mot so anion hinu co tham qua dé dáng, các ion K, Na", Ca“ thám qu
rát it vå chäm, hode không qua durge (Ca", Mg"
Hóng chu khóng thay dói hinh dang khi dat trong dung dich ding trung (tuong ing v
dung dich NaCI19%). Trong dung dich u tnuong, nu c trong hóng càu thám ra ngodi, lam
hóng cau teo lai. Trong dung dich mhupe truong, nube tir ngoi thäm vão hóng ciu liam nó
trrong to lén và cuói cung võ ra gây tan máu.
Hóng cåu bát dåu võ (súc bèn tói thiéu)Hóng câu võ hoàn toàn (súc bèn tói da)
Jáu toàn phán NaCI 3,4%o
NaCI 4,6%o

Hóng cåu rúa NaCI 4,8%o NaCI 3,6%o

Hóng càu trong máu döng mąch có dó bén cao hon hong cáu trong máu tīnh mąch, có thé do
hóng cau trong tinh mąch truong to hon vi có chúra nhièu co, và clo (chloride), cón höng càu
trong dóng mach mang co nhiéu cholesterol. Di ben hóng cau tang sau khi cát lách và giam
trong bênh vång da huyét tán.
Thành phán hóng câw:
H,O 63,5%
Hb 32 – 34%
Lipid 1%
ls
Protein
i at
Duòng at 5
Vitamin, acid folic

Mäng hóng cáu góm ba lóp: lóp ngoài, lóp lipid, lóp trong cing.
1.2.1. Lóp ngoài là glycoprotein, glycolipid và acid sialic, có nhièu 1ò nhò (khoáng 100.000
), durong kinh mõi lð –3-4 Amstrong. Trong tru ng hop só ló täng (hóng càu luði lièm), trao
dói chát tang, làm mát nhièu năng lurong nên hóng cáu dě bi bé. Màng hong cåu dura ra ngoai
các phán tir acid sialic tich dièn am, vi vay, các hóng cau khóng dinh vao nhau. Trong mot só
tru ng hep bênh lý vé cáu tąo màng hoãc do düng môt só thuóc có khà näng két hop vói acid
sialic, mát dien tich àm cia môt só hóng cáu, nén hóng cáu dinh vão nhau lám thay dói tóc
dô lánglàmmáu.
Tóc dô láng máu (mm) tuói tir 17–45:
Nam:
Giò 1:7,5 3,5 (0,5 – 11)
Giò 2:19,9 6,1(7,7– 32,1)
Nū:
Gið l: 12,2 3,8(4,4 – 19,8)
Gið 2:24,1 4,0(16,1 – 32,1)
 Bai 2. Sinh ly hong cau

Lop lipid lam gitr nguyén hinh dang cua hong cau, gom co:
1.2.2.

Phospholipid chiem 65%, chu yéu co bon loai sau:

+
Phosphatidyl ethanolamin
+
Phosphatidyl serin
+
Phosphatidyl cholin
+ Sphingomyelin
- Cholesterol: 25%
Glycolipid: 10%
1.2.3. Lop trong cung la nhiing soi vi the, nhing ong vi the va nhiing phan tir calmodulin,
protein gan hemoglobin. Cac phan tur calmodulin dieu hoa hoat dong cac enzyme o mang
hong cau. Ngoai ra, trong hong cau con co men G6PD (glucose 6-phosphat-dehydrogenaz),
anhydraz cacbonic (carbonic anhydrase).
1.3. So lurgng hong cau
O nguoi Viét Nam truong thanh:
Nam: 4.200.000 + 210.000 mm3 mau [5,05 + 0,38 T/L (x1012 te bao/lit)]
Nu: 3.800.000 L 160.000 mm' mau [4,66 + 0,36 T/L (x1012 té bao/lit)]
Hematocrit binh thuong: tré em 3 18 thang: 27 - 39%, nguoi lon: o nam la 39 - 47%
[44% + 3%] va o nu la 35 - 43% [41% + 3%], nur co thai: 29 - 37%.
So luong hong cau trong he tuan hoan luon duoc dieu hoa mot cach thich hop de cung cap
du lurong oxy cho mo. Bat ky nguyén nhan nao gay nen su giam lurong oxy chuyén cho den mo
déu lam tang ti lé san xuat hong cau. Nhing nguoi song lau noi phan ap oxy trong khong khi
thap (o vung nui cao) thi so luong hong cau tang.
So lurong hong cau phy thuoc vao mirc do hoat dong cua moi nguoi: so lurong hong cau ha
thap khi ngu va tang len khi lam viéc nhiéu, lao dong nang.
So lurong hong cau phy thuoc vao lira tuoi: hong cau 0® tre so sinh khoang tir 5 7 trieu/mm'
mau, nhung trong vong mot - hai tuan le dau sau khi sanh, mot so lurong lon hong cau bi tieu
huy gay ra chirng vang da tan huyét sinh ly. Sau vai thang thi so lurong hong cau xap xi nhu 0
nguoi lon.
So luong hong cau phy thuoc vao su bai tiet erythropoietin vi erythropoietin tac dong len tuy
xuong, lam tuy xurong tang san xuat hong cau. O nguoi binh thurong khoang 80 - 90% eryth-
ropoietin do than san xuat, phan con lai do gan san xuat. Su tong hop erythropoietin chiu anh
huong cua hormone sinh duc nam. Testosteron kich thich su san xuat erythropoietin. Do cung
la mot trong nhing ly do lam cho so long hong cau, nong do Hb va hematocrit cua nam cao
hon ni. Sur san xuat erythropoietin giam trong bénh suy than hoac cac benh viem nhiem cap

tinh hoac man tinh.

So hrong hong cau thay doi trong cac truong hop bénh ly:
Hong cau tang trong bénh da hong cau (bénh Vaquez), trong ngat, trong tinh trang mat
nuroc nhieu do tiéu chay, non oi nhieu hoac do bi phong gay mat huyét turong. Trong nhieu bénh
khac nhau cua hé tuan hoan, luu lurong mau dén cac mach mau ngoa1 Vi giam, gay thieu oxy o
mo do do se tang san xuat hong cau dé bao dam ho hap. Vi du trong truong hop suy tim lau dai,

gay thieu oxy do giam luu lurong mau den mo, 1am tang Su san xuat hong cau, lam tang dung
tich hong cau (hematocrit).
So lurong hong cau giam trong cac bénh thieu mau, xuat huyét,...
10 SINH Lý HQc Y KHOA

2. CHÚC NÄNG HÓNG CÀU s

2.1. Chúre năng hô háp
Chúte näng hó háp là chite näng chinh cia hóng cáu. Chúe näng näy dupe thųe hiën nhò
huyét càu tó (hemoglobin) chúa trong hóng cáu.
2.1I. Só lurong hemoglobin trong hóng cåu
Ti lè phàn träm tiính theo trong lu ng cia các thinh phán cia hemoglobin nhur sau:
Globin :94%
Sát :0,34%
Hemoglobin *
4 Hem 5% - 6%
Protoporphyrin :4,66%
Nóng dó hemoglobin binh thuòng trung binh tir 13– 16 g/100 mL máu: t
Nam: 14,6 0,6 g100 mL máu
Nü: 13,2 0,5 g100 mL máu
Mõi hóng câu có khoáng 34,6 – 35 microgam hemoglobin. Hemoglobin duge màng hóng
cau báo ve. Trong nhüng trong hop benh ly (noc djc rán, bênh båm sinh,..) súte bèn mang
hóng càu giám, höng cáu bj bé trong mąch máu, hemoglobin giäi phóng vão huyét tuong,
t tta
không còn bäo dám durgc chúe năng van chuyén khí.
„2.
2. 1.2 Sır thành ilâp hemoglobin
Nhò chát dóng vi phóng xą nguòi ta då biét du e sı thánh làp hemoglobin. Sur tòng hep Hb
bát dáu tir giai doan tièn nguyén hông câu, tiép tue cho dén tân cung giai doan hóng cáu luói:
succinyl-CoA két hop vói glycin dė thanh làp hop chát pyrol (pyrole). Sau dó, 4 phân ti pyrol
sě két hop ląi thành môt protoporphyrin. Mot trong nhing hop chát protoporphyrin duąc dāt
tên là protoporphyrin IX duąc két hop vói sát dé tąo thành phân tir hem (heme) (Hinh 2.2).
Cuói cung bón phân tir hem két hop vói môt phân tir globin dé tąo thånh hemoglobin: úng dung
ché tąo máu nhân tąo. Trong sır thánh láp hemoglobin ngodi các chát cân thiét nhur các acid
amin, sát, còn có môt só chát phų khác nhur chát dóng, pyridoxin (B) hoğc cobalt, nickel,.. làm
vai trò chát xúc tác.
1) 2 Succinyl-COA + 2 glycin pyrol
2) 4 pyrol protoporphyrin IX
3) Protoporphyrin IX + Fe Heme
4) Heme + polypeptide chuði hemoglobin
5) 2 chuði + 2 chuði HbA
lua
Dt i t it
eaiiuia
 Bai 2. Sinh ly hong cau 11

Succinyl - CoA

2 Glycin

pyrol

Protoporphyrin IX

Fett

4 Hem

globin

GLOBIN

Hinh 2.2. Twong tac cua hem voi oxy. M:

-CH,; V: - CH = CH,; P: - CH, - CH, - COOH (theo Elaine
Marieb R.N. Human Anatomy & Physiology, 4th
ed., A.W. Longman Inc., California, 1998)
Hemoglobin la mot protein mau co phan tir luong 68000, co kha nang chuyén cho chat khi. Hemo-
globin gom hai thanh phan la globin va hem. Globin la protein khong mau, cau truc thay doi tuy theo
loai. Hem la mot sac to do giong nhau o tat ca cac loai (Hinh 2.3).

B1

B2

CH3

CH3

polypeptid

(a) Hemoglobin (b) Nhom heme chua sat

Hinh 2.3. Cau truc cua hemoglobin (theo Elaine Marieb R.N. Human Anatomy & Physiology 4th ed.,
A.W. Longman Inc., California, 1998, trang 631)

2.1.3. Chirc nang ho hap cia hemoglobin

2.1.3.1. Hemoglobin van chuyén oxy tir phoi den cac mo
Hb gan voi O, tao thanh oxyhemoglobin (HbO,). Hb gan oxy co mau do turoi, trong khi Hb
khong gan voi oxy co mau do sam hon. Oxy dugc gan voi Fett trong thanh phan hem. Hb chiu
trach nhiem chuyén cho khoang 98,5% tong lurong oxy trong mau. Khoang 1,5% oxy o trong
huyét turong duoi dang hoa tan.
Mot phan tur Hb co the gan voi bon phan fur O,. Sy gan voi mot phan tur O, dau tien vao Hb
1am tang ai luc cua Hb voi phan tir O, tiep theo.
12 SINHLý HQ ▇ KH ▇

Hb + 0, Hb0,

Hb0, + O, Hb(0,)

H (0,), + 0, H (0,)

H (0 ,), + 0, Hb(0,)

Däy làViphánmôt úmg

(Fe"). phän
gánti oxy
Hb
vio tóinguyén
gán da 4
tir Fe""tir khóng
phán O, nén
phäiI gamlà phán
Hb gán
oxy hóa,
ingdurge 1,3 4
nênmL sätO, vánNhucóvây,hóatrung
trj 2
binh 100 mL máu, có 13 –16 g Hb, gán duge tói da - 20 mL 0.
Si u r tao thánh
ápnongoxy.dòKhioxyhóngvà phän l y oxyhemogl o bi n xáy ra rát nhanh ó hóng cáu, tüy thuġc vão phán
cäu dén phói, 0, tir phói se di chuyén vä két hop vói Hb. Khi dén mó noi có
tháp hon a mau, 0, se roi khoi Hb vao huyét turong, rói våo mó, Trong két hop
háy, 0, ván ó dang phân tir, mô dè háp thu
Trong truòng hop máu tiép xúc vói nhiéu lopi thuóc khác nhau và nhièu tác nhán oxyt hóa
khác nhau, ion Fe trò thánh ion Fet, khi dó Hb sě chuyén thành methemoglobin (metHb)
không có khá näng vân chuyén O, núra. MetHb có màu sâm và khi chát näy có nhièu trong máu
tuán hoàn sě gây ra trięu chúng xanh tim (cyanosis). Vi du: trong truòng hop ngò dôc do chát
acid cyanhydric trong khoai mi. Binh thurong, metHb trong máu duói 1,5g%, lu ng näy sě bi
he thóng men trong hông càu khir. Khi metHb trên 1,5g% thi gáy tim tái trên lâm sång.
Các yéu tó ánh huóng lèn di lye cia Hb và O:(D) nhięt dò täng làm Hb giäm äi lyekhidóiCo,
0,, Hb giao 0, cho mó dé däng hon; (2) pH giám lám Hb giám ái lue dói vói o, (vicâudulàm
vói
trong mò tăng); (3) chát 2,3-DPG (2,3-diphospho glycerate) có nhièu trong hông tăng 1g

sp nhå 0, tir Hb0, (2,3-DPG hóng câu täng khi lén vůng cao, tăng 0, giao cho mó; 2,3-DPG
cūng tăng khi hoąt dong); (4) hop chát phosphate thái ra lúc hoąt dông làm giám ái lyuc vói O;
(5) phân áp CO, tăng làm tăng phân ly Hb0..
2.1.3.2. Hemoglobin vån chyén carbon dioxit (Co.)
Môt phán nhò, khoáng 20%, CO, trong máu urąckét hop vói Hb dé tąo thành carbamino-
hemoglobin. Co, két hop vao Hb qua các nhóm amin (NH) cua globin. Däy là phán img thuan
nghich còn goi laá phán ing carbamin.
Hb + CO, HbCo,

(R-NH, + Co,
i

Phán img thuân nghich näy xäy ra theo chièu náo tily thuģc váo phán áp CO,. Ö các mò, phán
áp Co, cao, phän ing xäy ra theo chiéu thuân. Nguge lai, ò phói, Hbco, sé phân ly và Co,
durgc thäi ra khói co thé qua các dong tác hô háp (Co, duąe vân chuyén dén phói rói thái qua
hoi thò). Khoáng 70% Co, diuąe vân chuyén trong máu duói dang bicarbonate (HCO,). Nhò
có enzyme carbonic anhydrase, duge tim tháy chúù yéu à bén trong hóng câu, xúc táe phán ing
bién dói carbon dioxít vå nuróc thánh ion hydro và ion bicarbonate:
CO, +H,0 H+
Hai muvi ba phàn trám luęng CO, trong máu dupe vân chuyén durói dang két hop vói Hb
hoãc cáe protein khác có trong mán, 7% CO, cón lai tón tai duói dang hóa tan trong huyét tong,
2.I1.3.3. Hemoglobin két hop vói CO (axit cacbon hay cacbon monoxit)
 Bài 2. Sinh lý hông cåu 13
cO là môt chát khi dugc tąo ra do sır dót cháy không hoán toàn cua các hop chát hydrocar-
bon. Co gán vói sát trong phân tir Hb dé tąo thanh carboxyhemoglobin vói ái luc cao gáp 210
làn so vói phán úng găn vói 0, (Hb + CO 0 H CO ben vůng), làm cho phân tir Hb không cón
khá năng két hop vói 0, nüa. HbCO là môt hop chát rát bén vūng và khóng vån chuyén duoc
oxy, gäy tinh trang ngat bên trong, vói các triçu chúng nón, dau dau, mát ý thúc và có thé dán
dén tir vong néu tiép xúc vói CO lâu. Môt lurçng lón oxy có thé làm phân ly H Co, vi vây
muón tri ngò dôc Cò, nguòi ta cho thó mot hón hop khi có 95% 0, và S% Cò, (dé kich thich
hô háp).
2.1.4. Các loai hemoglobin
Ö nguòi binh thuòng có hai loąi hemoglobin là HbA (Adult) à nguòi tru ng thành vå HbF
(Fetus) bào thai. Trong HbA globin góm 2 chuði a và ß (a. ,). Trong H F phàn globin góm
hai chuði a và ( ,7.). Binh thuóng sau khi dira tré ra dòi HbF duçe thay thé HbA. Thúr tyr cia
các acid amin trong chuði polypeptit cúa phân tůr hemoglobin dā dugc xác dinh trong gen di
truyen. Khi nhūng gen näy bi bién di, sē xäy ra sı sán xuát các Hb không binh thuròng, vi du
nhur: HbS, HbC, HbE, Hbl,.. Có nhūng loai phân tir Hb bát thuòng không gäy nguy hiêm, tuy
nhièn, có môt só loąi gåy ra các tr ng hop bênh lý. Vi dy: bênh thiéu máu hong cau hinh lièm
do trong máu có Hbs. Chính sır thay dói cáu trúc cia Hb, läm hinh dáng hóng càu thành hinh
luði lièm, dě bé khi di qua mao mąch, gáy thiéu máu
2.1.5. Sųe thoái bién hemoglobin
Dòi sóng trung binh cúa hóng câu Hemoglobin d
trong máu ngoai vi khoàng 120 ngày òonHê itnadedl
nam và 110 ngåy ó nü. Các té bào hóng thóng Vecdo hemoglobint ue Lco
càu trong máu tuàn hoàn không * có võng globin 0 axit amin
mhân, nhung có chúa nhūng chát men nôi Fe siderophilin
cân thiét cho sır di hóa glucose, nhūng mô (dų trū tóng hop hem)
chát khác và syr si dung oxy. Hé thóng Biliverdin
chuyén hóa này ó hóng cau càng già càng H2
trò nên ít hoat dông hon. Màng hông câu
khi già trò nên c ng dòn, dě bé và bi dào Bilirubin tu do g
thái khói hê tuán hoàn. Khi các hông câu Glycuronyl > diAEta
già bi phá võ trong hê thóng võng noi mô transferraz

(reticulo-endothelial system), Hb durąc Gan ( Bilirubin kět høpai9

E
tách ra thành globin và hem. Globin
đuroc chuyén hóa nhu các protein khác
trong ca thé, cón phàn hem durgc phânRuģt f Urobilinogen
Stercobilinogen
húy nhu sau: Dâu tiên, Fe dugc tách ra vå H2
H2
durąc giái phóng váo huyét turong, tran
ferrin sě vân chuyén Fe dén tüy xurong
dé tąo hóng câu mói, hoãc dén gan và Stercobilin (phân) Urobilin (nuóc tiéu)
các tó chúc khác dé dų trū duói dang
b
ferritin. Phán còn lai cua hem bién thánh
t
bilirubin. Bilirubin våo máu và du c dura
Hinh 2.4. Su thoái bién hemoglobina
dén gan. Tai gan, bilirubin két hop vói
acid glycuronic và bäi xuát vão he thóng
ong
ón mât rói våão ruôt non. Tai dáy các vi
auán
khu duòng ruôt chuyen bilirubin thänh
14 SINH LÝ HQ Y KHOA
urobilinogen. Da só urobilinogen duge dio thäi theo phän duói dang stercobilin, mòt só nhó
dupe háp thu váo máu rói dao thai qua nuóe tiéu duti dang urobilin (Hinh 2.4).
Bilirubin rát dóe dói vói hê thán kinh. Khi bj tich läy trong co thé nó có thé làm tón thung
các té bio thán kinh. Ting bilirubin trong mau gay váng da, nièm mac vå mát. Täng bilin.
bin trong máu hay gåp o tre so sinh do mot só höng cau bj vö giäi phóng bilirubin trong khi
gan cia tré sa si n h chura dü khà näng bai xuat bi l i r ubi n thóng qua phán ing két hop
glucuromic. Tuy nhièn, bilirubin là mot sãc tó nhay cám vói ánh sáng và bi phän hüy khi tiép
vói acid
xúc vói ánh sáang có buóe sóng gán tia cue tim. Vi váy, cho tré bj väng da sa sinh tiép xúc vó
bu e sóng thich hop trong lóng kinh, bilirubin durgo giùt ó nóng dó tháp cho dén khi gan cúa
díra tré du khà năng båi xuát bilirubin.
2.2. Chúre năng mièn dich hông câu
Git láy các phúc hop kháng nguyên – kháng thé – bó thé tąo tthuân loi cho quá trinh thuc
bäo. Con só tóng cóng cáe diém tiép nhan i māt ngoái cúa hóng cau cho tháy là các phúc hop
mičn dich có kha nang bám vão hóng cau nhiéu gáp 500 – 1.000 lán so vói bám våo bąch cáu.
Hóng câu có khá năng bám våo các lympho T giúp cho sy “giao nôp" các kháng nguyèn
cho té báo näy, và hóng cau cón có các hoat dong enzyme bé mät (peroxydaz). Hai dãc tinh náy
làm hóng càu turong cân vói các dąi thųe bào.
Các kháng nguyên cúa mång hông cáu dãc trung cúa các nhóm máu.seAE
2.3. Chúe năng dièu hòa cân băng toan – kièm cua co thé iti l i

Hb trong hóng cáu là môt hê thóng dêm quan trong. Nhân imidazol cúa histidin trong globin
có môt sų cán bang giùra dang acid và dang kièm nên pH ít thay dói (Hinh 2.5). Tác dung dèm
t t )
cua Hb chiém 70% tác dung dém cua máu toàn phân.
Globin Globin an
a
H+

NH
H+
ia
Hinh 2.5. Dang acid và dang kièm cúa nhân imidazol cùa histidineuth
2.4. Chíre năng tąo áp suát keo: nhūng thành phán cáu tąo cua hóng câu phån lón là protein,
nén góp phån tąo ap suát keo cúa máu.
e dh sei bae ul
3. sĘ' DIÉU HÒA SÁN XUÁT HÓNG CÀU (Erythropoiesis)ah
3.1. Noi sän sinh hóng cáu is
Hòng cáu duge sinh sän ngay tir trong bao thai, nhung tir lúc cón trong bào thai cho tói lúc
co the truong thanh, hong càu durge sán xuát ó nhūng c quan khác nhau. Trong nhūng tuán
dåu cúa phôi, hóng cäu duąe sinh ra tir noi mò mąch máu trong các tièu dão Wolff và Pander.
Dó làa nhing hóng cau to, goi là nguyên hóng câu. Tir tháng thi ba tró di gan, lách, tuyén úc vå
hach lympho sinh ra hóng càu có nhân. Tir tháng thr näm trò di cho tói khi thai lot long., phát
trien, truong thánh,, tiy xuong là noi duy nhát sän sinh ra hóng cau. O tré em duoi 5 tuoi, tiy
cua tat ca các xuong déu có kha näng sinh hóng ciu. Sau dó, tiy cia Xuong dai dán dán mò hóu
goi la tiy vang, khóng sinh hóng cáu nâa. Sau 20 tuói, chi có tiy cáe xuong dep nhur xUong úe,
go

Xuong suón, Xu ng sóng, Xurong s9, Xuong chau,.. là noi sán sinh hóng cau. Sur sán sinh hông
 Bäi 2. Sinh lý hông càu 15

càu cúa nhūng túy xuong này cūng giám dán khi tuói tăng lên. Vi váy, à nhūng nguòi cao tuói
thu ng thiéu máu nhę. Trong môt só bênh vé máu, hóng câu có thé dugc tąo ra ó bén ngoài túy
x ong nhur à gan và lách.
3.2. Spr sån sinh hông câu
Trong diéu kięn sinh lý, khoáng 2,5 trięu hóng cau bij phá hüy môi giäy. Tuy nhién, tiüiy
kurong sán xuát môi ngåy tir 0,5 – 1% hóng cáu dé thay thé 1% hóng càu chét môi ngáy trong
máu ngoai vi và trong lách. Khi có nhu câu (bênh tán huyét năng), tüy xu ng có thé tăng sán

alediat aiainie decila

bào. Hóng cau non là nhîng té bào có nhân, dán dàn các nhân dong dac và teo lai. Dén giai
doan nguyén hóng cáu a acid, nhân té bào lęch vê môt phía rói bj dáy ra ngoài, té bào tró thánh
hông cau lurói vói mąng luói nôi bào bát màu kièm. Hóng cau lurói xuyên mąch ra máu ngoai
vi, sau 24 giò mang luói bién mát, hông cáu luói tró thành hóng cáu truróng thánh. Ti lę hóng
càu luói trong máu ngoai vi khoáng 0,7–0,9% tóng só hóng cau (nam: 1,2 0,4%;nū: 1,7 ▇
0,7%). Sur tóng hop hemoglobin bát dáu tir giai doan nguyén hông cáu ua kièm và ngåy càng
tăng dán. Dén giai doan nguyên hóng cáu a acid, nóng dó hemoglobin trong hóng cáu dąt múe
bāo hòa (34%).
3.3. Các chát cân thiét cho sų thành lâp hóng câu
Trong quá trinh tąo hóng cau và Hb rát cán môt só chát nhur acid amin, sát, dóng, vitamin
B,, vitamin B„, và acid folic. Thiéu môt trong nhūng chát näy có thé gây thiéu máu.
tnt
3.3.1. Vitamin B,12
B,, cân thiét dé bién dôi ribonucleotit (ribonucleotide) thành deoxyribonucleotit (deoxyri-
bonucleo-tide), môt trong nhūng giai doan quan trong trong sųr tąo thành ADN. Do dó, thiéu
B sě ngăn chän su phân chia té bào và sų tru ng thanh cua nhân. Dói vói sıu sän xuát hóng
cäu, thiéu B„ sě gäy úe ché sur sán xuát hóng cáu. Các té bào nguyên hòng cáu (erythroblast)
12

cua tüy xurong tró nên lón hon binh thuòng, durgc goi là hóng cau non lón (megaloblast) và
hông câu truróng thanh có kích thuróc lón duąe dăt tén là dai hóng cáu (macrocyte), hinh quá
trúng lón không dóng dèu. Các dąi hóng cáu sau khi vao máu tuán hoàn không thuc hięn durgc
chúre năng chuyên chò oxy do chúng dě bj bé, gåy thiéu máu ác tính (goi là thiéu máu hông
càu khóng 1ò). Trong bênh thiéu máu ác tinh, khóng phai do thiéu B,12 trong thúe än mà do co
thė không háp thu dure B„ vi dą däy thiéu sır båi tièt yéu tó nôi tąi (lå chát tiét ra tùr phán dáy
|2

và thân dą dày, bán chát là mucopolysaccharide hoăc mucopolypeptid. Yéu tó nôi tai (intrinsic
factor, IF) sě két høp vói B*12, dé tąo thánh môt hep chát thich ung trong ca ché háp thu Ġ ruôt
(Hinh 2.6). Co ché dó dupe thųe hięn nhu sau. Dáu tièn, yéu tó nôi tai két hep mot cách chăt
chě vói B. Trong su liën két näy, B„„ sě du c bao vê khói su phá húy cúa các men ruôt. Tiép
dén, cūng irong dang két hop näy B và yéu tó nôi tąi dinh vao màng cúa té báo niém mac ruot.
"12'

Cuói cing, B. và yéu tó nói tai duge chuyén vão trong té bào trong các túi don bào và khoáng
4 giò sau dó các B,, tur do diurące phóng thích vào máu.
Sau khi B,,12 duge háp thu chú dóng ó hói tràng, sě duge dyr tr trong gan và chúng sě
dupc phóng thích ra môt cách tir tr khi túy xuong hoãc các mò khác cúa co thê cân dén
B. Luong B cán thiét mói ngåy dé duy tri sur tróng thánh binh thuòng ctia hóng càu tir
"12
3 microgam, trong khi dó gan có khá năng dir tr só lur ng B, khoáng 1.000 lán nhièu
hon. Chính vi vây, khi thiéu B, trong nhiéu tháng mói có thé gåy tinh trang thiéu máu ác tính
|2

näy. Vi dy: bênh nhân bj teo niêm mąc dą däy, hoãc cát bó dą dáy toán bô mà khöng chich B,
|0
SINH Lý QcY KH ▇
thuòng xuyén hośc khi môt bénh t ı e mi č n l à m mát yéu tó nói tai ci a dą däy böi he thóng
dixuátch raciayéubénhtó nôinhántąi.sin xuat ra kháng thé tán cóng nhing té bao vién cia dą däy là té bao san mièn
Thúc ăn
Gan B1

Mąch máu
aP0 Dą dày

Yéu tó nôi tai

Ty XuOng
Dibblioal a)
Diato ihi ur
H ng câu
tiiE

Hinh 2.6. Vitamin B, vå yéu tó nôi tai trong quá trinh sån xuát hóng câu (theo A.V. Corobcop, S.A.
Tsennova. ATLAS Sinh lý hoc. NXB Dai hoc Moscva, 1987, trang 23)

3.3.2. Acid folic

Acid folic là môt vitamin tan trong nuóc, có nhiéu trong rau cái xanh, hoa quà, óc, gan, thjt.
Hang ngay co thé cán 50 - 100 g chát näy. Acid folic cán thiét cho sųr tru ng thành các hóng
câu do tăng sı methyl hóa quá trinh thånh làp ADN, Sp háp thu acid folic diên ra ó ruôt, nhung
chü yću là ó hóng trang duói dang monoglutamate. Thiéu acid folic có thė do cung cap thieu
(suy dinh duong, khóng ăn các loai rau xanh, nghięn ruou) hoãc do tăng nhu câu (da thai, thiéu
máu tán huyét, ung thur) hay do dung các thuóc úte ché mièn dich. auln
3.3.3. Chát săt
Sát là môt chát quan trong trong sır thánh làp Hb, càn thiét cho sı vân chuyén oxy. Chinh vi
vây, 273 luong sát trong ca thé duge tim tháy è Hb. Sát dugc háp thu o phàn trên cua bý máy
tiču hóa, chú yéu là ó tà tràng. Sát duąe háp thu bäng co ché chú dông. Sát durge háp thu duói
dang Fe* (ferrous ion) hon là ó dang Fe" (ferric ion). Do dó, dé tri bênh thiéu máu do thiéu Fe,
nguoi ta thuòng ding thuóc viên duói dang Fe?.
Str chuyên chò vå dy trůř chát sát trong co thé ttheo co ché sau: khi chát sát durgc háp thu t
ruot, no nhanh chóng két hop vói -globulindé tao thánh transfer in. Duói dang náy, sát két
hop môt cách lóng léo vói phán tir globulin nén dé däng duge phóng thich khi cáe mó cia co
thé cán. Chát sát dur thia trong máu sě duge dir trī trong háäu hét các té bào cua co the, däc bięt
là trong té bâo gan. 60% só sát dır sě duge dur tr à gan, tai däy nó két hep vói apoferritin de
tąo thanh ferritin. Khi luong sát trong huyét turong giam tháp, sát tir ferritin duge chuyén chů
dén nh ng phan co thé cán thiét.
 Bai 2. Sinh ly hong cau 17

Sat tham gia vao thanh

phan hem, nen thieu sat se gay thieu mau nhugc sac. Nhu cau sat moi
ngay khoang 0,6 mg. O phy nir do mat mau kinh nguyét nen nhu cau chat sat cao hon, khoang
1,3 mg/ngay (Hinh 2.7).

3.3.4. Erythropoietin la mot loai glycoprotein, dugc tao ra tur yéu to tao hong cau cua than
(REF: renal erythropoietic factor) phan ing voi mot globulin cua huyét turong. Nong do oxy
trong mau giam sé kich thich sur san xuat hong cau bang cach tang sur hinh thanh va phong
thich cua erythropietin. Erythropoietin kich thich tuy xuong tao nhiéu hong cau hon. So luong
hong cau cang nhiéu, kha nang van chuyén oxy cua mau cang tang. Co ché phan hoi am tinh
(negative-feedback) nay khong chi giup 1am tang kha nang van chuyén oxy ma con duy tri can
bang noi moi (homeostasis). Nguoc lai, khi lurong oxy trong mau tang se co it erythropoietin
duroc phong thich nen sur san sinh hong cau se giam di.
de
Ngoai ra, cholin va thymidin can thiet
tao thanh chat nen
va mang hong cau. TRUONG DAI HOC Y DUGC BUON MA THUOT

THU VIEN
Nong do oxy binh thuong trong mau
Kich thich: thieu 02 do
giam so long hong cau,
giam nong do 02 trong
mau hay tang nhu cau

Tang kha nang van

chuyen O2 cua mau Giam nong do O2 trong
mau

cau
hon

Than phong thich

Tang san xuat erythropoietin
Tuy
hong cau Erythropoietin
kich thich

Hinh 2.7. Erythropoietin dieu hoa qua trinh san xuat hong cau (theo Elaine Marieb R.N. Human Anato-
my & Physiology, 4th ed., A. W. Longman Inc., California, 1998, trang 633)

4. BAO QUAN HONG CAU DÉ TRUYÉN MAU

Muon du tri mau dé truyen, nguoi ta chu y bao quan hong cau - thanh phan chu yeu nham
bao dam ho hap cho nguoi nhan mau.
them vao
Ngoai chat chong dong mau (Na citrat), nguoi ta con cho
mau mot luong muoi khoang, glucose va mot chat diet khuan. Mau duroc bao
quan 0
nhiet do tir 4 - 6 °C. Mau du trir co the sur dung trong mot
2 tuan dau. Mau
thang nhung tot nhat trong thoi gian
dé lau sé co su bien doi: glucose duoc huyet cau tieu thu san sinh ra acid lactic,
chat nay tich luy lai lam cho pH cua mau chuyen dan sang pH acid, va ion K+ trong hong cau
thoat ra ngoai huyét turong, hong cau bi be khong sur dung duoc.
5. CAC ROI LOAN LAM SANG DONG HONG CAU
5.1. Thieu mau (anemia)

Thieu mau la su
giam kha nang van chuyén oxy ciia mau do giam so lurong hong cau hoac
giam so Itrong Hb trong mau hoac giam ca hai. Theo To chirc Y té The gioi, bi nguoi thieu
18 SINH Lý HQc Y KH A

máu khi có luong Hb giám durói các trj só sau: nam giói <13 gam/100 mL máu, nů giói: «12
gam/100 mL máu, tré sa sinh: «14 gam/100 mL mau. Do khá näng vin chuyén oxy máu giam,
bênh nhân dě bi met mói, thó nhanh và khó thye hięn cóng vięc tri óc. Męt mói vé thé chát va
tri tuę là hinh anh dièn hinh cia nguói thiéu máu
Thiću máu có thé do giám sán xuát hóng cáu, do mát máu hoğc do cá hai nguyén nhán.
Thiéu máu có thé phän loai dua tren hinh thäi té bao va các chi só hóng cáu. Duya trén kich
thuóe có thé găp thiéu máu hóng cau to, hong cau nhó hoğc hóng cáu binh thuóng. Vè máu sác
có thiéu máu nhuge sác, thiéu máu dang sác, thicu máu ru sác. Hóng cau có nhièu kich thube
to nhó khác nhau goi là anisocytosis. Hóng cåu có nhièu hinh dáng khác nhau goi là poikilo-
cytosis. Tien luong thiéu máu sě tót néu hóng câu có kích thuóc và màu sác binh thuòng. Các
chi só hóng cau duge ding dé phát hięn nhūmg bát thuong vê kich thuóc và máu sác cia hóng
câu. Ba chi só thuòng dung là MCv (mean corpuscular volume), MCH (mean corpuscular
hemoglobin), MCHC (mean corpuscular hemoglobin concentration).
CY (thé tích hóng câu trung binh) là chi só dánh giá vé só luong cúa thé tích hóng cäu.
Tri só binh thuòng cua MCV: nam là 88 4 femtolit vå nů là 87 4 femtolit. MCV tháp là hóng
cáu nhò, MCV cao là hông câu to. MCV durçc tính theo cóng thúc sau:
Hematocrit x 1000 0,45 x 1000
MCV
cV = = 90 femtolit
5
Só luong HC (triêulmm )
MCH (Hb hông câu trung binh) là chi só duge ding dé xác dinh nóng dô Hb bên trong
hông câu. Trj só binh thuròng cua MCH: nam là 30 2 picogam, nů là 29 2 picogam. MCH
tháp chúng tò hông cau nhó, nhuge sác hoãc cà hai. Néu MČH cao thi có thé là u sác. Công
thúrc tính MCH: nt
Hemoglobin (gam/100 mL) x 10 15 x 10
)

MCH =
Só luong HC (triêu/mm ) 5
= 30 picogam
Bi
MCHC (nông dį Hb hông càu trung binh) là ti lę gira hemoglobin và hematocrit, tinh
bång don vi gam/100 m . Trj só binh thuòng; nam là 33,9 1,7 gam/100 mL; nūr là 33,6 1,5
gam 100mi. MCHC tháp là nhupe sác, chi só MCHC cao ching tó su mát thé tich höng cau
khóng turong úng vói sur mát hemoglobin (hóng càu nhò). MCHČ tnh theo cong the:n l
Hemoglobin (gam/100 mL) x 10 15 Sa m
MCHC := = 3,33 gam/100 mL
HematocritAA0,45
0 0ta
Ngoai ra, ngu i ta cūng ding ti lé höng cáu luói trong máu ngoai vi dé dánh giá hoąt dóng
tao hong cau cua túy xuong. Tilę hóng ciu luói täng hay gip trong thiéu máu tan máu.
Bång 2.1. Các trj só binh thwóng cúa döng hång cåu è nguói truòng thánh (tham kháo)
Các thông só Nam Nū
Só lu ng hông câu doan5,05 0,38
l 4,66 0,66
Hemoglobin (gam/100 mL)
(%)
L15,1 6e 13,5 5d)
Hematocrit
MCV (femtolt)a0a ortH 88 4A(DL87▇41 ▇
44 3
3

MCH (picogam) 30 2ha)29 ▇ ▇

(gaam/100
gam mL)o no i
MCHC 33,9 1,7ig
Hóng càu luói (%)
ued to nte 1,2 0,4 33,6
1,7
1,5
0,7
 Bai 2. Sinh ly hong cau 19

5.2 Nhirng nguyén nhan thieu mau thuong gap

Thieu mau do thieu sat: do mat mau kéo dai trong benh tri, polyp dai trang, loét hoac ung
thu ong tieuhoa, giun moc,. .. Nhing roi loan hap thu sat, mat sat du trir hoac co the tang su
dung sat mot cach bat thurong co the gay thieu mau thieu sat. Thieu sat gay giam tong hop Hb,

Thiéu mau do mat mau cap nhu tri, bang kinh, chay mau da day... Néu khong co chay mau
tiep tuc, so luong hong cau se tro lai binh thuong trong vong 3 den 4 tuan. Hong cau co kich
thuoc binh thuong, dang sac.
Thieu mau nguyén hong cau khong lo (thieu mau ac tinh): do thieu acid folic, vitamin B,,
hoac thieu yéu to noi trong cac benh teo niem mac da day, loét ruot, cat toan bo da day.
Thieu mau suy tuy: tuy xuong giam hoac khong ∞o kha nang tao mau do bi nhiem tia (bi
bom hat nhan), do dieu tri bang tia X qua lieu, do mot so
hoa chat cong nghiép (arsenic, DDT,
benzen) gay doc tuy xuong, do man cam voi mot so thuoc.
Thieu mau tan huyét: thurong kem theo vang da va tang bilirubin trong mau. Nhirng dang
bat thuong cua hong cau lam chung bi vo ra khi di qua cac mao mach cua lach. Mac du so
lurong hong cau duoc tao ra van binh thuong, tham chi cao hon binh thurong nhung do doi song
hong cau qua ngan nén van gay thieu mau. Vi du: benh thieu mau hong cau hinh cau, mot benh
ly di truyén, hong cau co kich thuoc khac nhau va hinh cau rat de bi vo khi qua lach. Benh
khac la thiéu mau hong cau hinh liem, trong do phan tir Hb cua hong cau la HbS. Khi tiép xuc
voi phan ap oxy thap, cac HbS se ket tua thanh nhing tinh the dai ben trong hong cau lam cho
hong cau co hinh luoi liem va mang hong cau de bi vo. Khoang 0,3 1% nguoi Tay Phi va
nguoi My da den bi mac benh nay. Hong cau cung ∞o the bi vo do cac chat doc, khang the hoac
ky sinh trung sot rét.
5.3. Da hong cau
Da hong cau thir phat: khi cac mo bi thieu oxy se kich thich than va gan san xuat ra eryth-
ropoietin thuc day qua trinh tao hong cau 0 tuy xuong. Nguyén nhan gay ra thieu oxy o mo co
the la do song o vung cao, suy tim, cac benh durong ho hap man tinh. Nhing diéu kien nay se
gay tang hong cau thi phat va so luong hong cau co the tang lén toi 6-8 trieu/mm' mau. Mot
nguyén nhan hay gap nhat cua tang hong cau thur phat go1 la tang hong cau sinh ly cua nhirng
dan toc song O do cao 4.000 - 5.000 met so voi mat bien. Nhing nguoi nay co so lurong hong
cau 1a 6 - 8 trieu/mm' mau.
Da hong cau nguyén phat (bénh Vaquez): tuy xuong san
nhu mot khoi u cua nguc san xuat ra qua nhieu te bao tuyén vu. Ngoai ra, so lurong bach cau va
tieu cau cung tang. Nhing nguroi bi bénh tang hong cau nguyén phat co so luong hong cau tur
7- 8 trieu/mm'; hematocrit fir 60 - 70% va the tich mau cung tang, co the gap doi binh thuong.
Da hong cau co the gay nguy hiem den tinh mang vi chung lam tang do nhot cua mau do d6

gay tro ngai cho su luu thong cua mau va hoat dong cua tim. Chung cung lam cho bénh nhan
co nguy co bi huyét khoi hoac dong mau rai rac trong long mach.
20 SINH Lý HQc Y KH A
tE
CÂU HÖI Tu LUoNG GIÁ
Hóng càu có vai trò mién dich vi có các khá näng sau däy, NGOAI TRÜ:
A. Git táy các phúc hop kháng nguyén – kháng thé – bó thé, tpo thuán ląi cho thuyc bào
B. Bám våo lympho T, “giao nóp" kháng nguyèn cho té bào näyett
C. Có các hoat dông enzyme bè măt
Các IgE thuòng bám trèn màng hóng cåu, gåy phán úng vói kháng nguyên
D.

E. Các kháng nguyén trèn máng hóng cáu dąc trng cho các nhóm máu
2. Nhümg yéu tó sau dáy déu ánh huóng dén só luong hóng càu, NGOAI TRÚ:
A. Sóng ò vůng núi cao
B. Lao dóng
C. Trè so sinh
D. Sóng ò vůng bién vói áp suát khí quyen là 760 mmHg
E. Ca thé thiéu oxy vå erythropoietin
3. Sur thay dói tóc dò láng máu phy thuġc vão các chát cáu tąo màng té bào hòng càu mà chú
yéu là chát nào sau dây?
A. Phospholipid
B. Glycoprotein
C. Glycolipid
D. Acid sialic
E. Cholesterol
4. Các câu sau dāy dèu dúng vói phän úng két hop giüra Hb và O,, NGOAI TRÚ:
(2 1
A. 0, duąc gán vói Fe* trong thành phàn heme
B. Môt phân tir Hb có thé gán vói 4 phân tir 0,
C. Dây là phån
in úng oxy hóa
D. 0, chi gán lóng léo vói nguyên tir Fe
E. Su két hop hay phân ly giüùa Hb và 0, phų thuģc vào phân áp 0,
5. Trong truròng hop ngó dôc CO, nguòi ta cho bênh nhân thò môt hõn høp khí có 95% 0, và
5% CO, dé làm gi?
A. Phân ly HbCO
B. Kich thích hô háp
C. Täng ái lyc c a 0, vói Hb
D. A vå B dúng
E. B và C dúng
6. Các yéu tó sau däy dèu làm giám ái lre cia hemoglobin vói oxy, NGOAI TRÚ:
A. Nhiêt ô tăng
B. pH giám
C. Phân áp CO, tăng
 Bai 2. Sinh ly hong cau 21

D. Chat 2,3-DPG giam

E. Hop chat phosphate luc hoat dong tang
7. Thieu mau ac tinh la do
nguyen nhan nao sau day?

B. Thieu su bai tiet yeu to noi tai cua da day

C. Thieu su bai tiet erythropoietin cua than
D. A va B dung

E. B va C dung

8. Thieu mau do nguyén nhan nao sau day?

A. Thieu vitamin
B. Thieu acid folic
C. Suy tuy
D. Thieu chat sat

E. Thieu protein
9. Chat sat
du thira trong mau se duroc dy trit dudi dang nao sau day?
A. Transferrin

C. Fe2+
D. Ferritin

E. Fe3+

10. Khi du trif mau lau tren mot thang, yéu to nao sau day trong mau sé thay doi?
A. Thanh phan protein
B. pH
C. Ap suat tham thau

E. Do nhot

TAI LIEU THAM KHAO

1. Bo mon Sinh ly hoc Dai hoc Y Duroc Thanh pho Ho Chi Minh. Sinh
hoc, 2009, tr. 64-73.

2. Ganong's Review of Medical Physiology 23th ed., Lange McGraw Hill Companies, 2009, pp.523-527.
3. Gerard J. Tertora; Bryan Derrickson. Principles
of Anatomy and Physiology, 12th ed., John Wiley
& Sons, Inc. 2009, pp. 695-699.
4. Guyton A. C. and Hall J.E. Textbook of Medical Physiology, 11th ed.,
Elsevier Saunders, 2004, pp.
419-428.

5. Stefan Silbernagl, MD.; Agamemnon Despopoulos, MD. Color atlas Physiology pdf Adobe
Reader 6th ed. 2009, pp. 89-92.
 i
e1aE)
SINH LÝ BACH CÀU
PGS.TS.BS. Mai Phırong Thäo

MŲC TIÉU HQC TÁP

1. Neu dhage só lureong và công thúc bąch càu à nguòi Vięt Nam binh thèng và phán tich
cóng thiie bąch câu. nc18
2. Phân tích bón dăc tinh cúa bach càu. .

3. Trinh bày chic năng cia timng logi bach cà: bąch cåu da nhân trung tinh, bach cáu a
acid, bąch câu a kiem, bach câu don nhân, bach cáu lympho (T và B),
4. Vån dung các kién thtc trên dé phán bięt môt só bát thrèng vê bach câu và ing dung
trong lâm sàng.

Bąch cáu là nhūng té báo hinh cåu, có nhán, duge tąo thånh trong tüy xurongvà khöng chúa
hemoglobin. Khi cáe thánh phán cia máu duge phän tách, bąch cáu và tiéu càu tao nén môt lóp
dich nhay, mòng, có máu tráng, nåm gia huyét turong và hóng càu. Bach câu có kich thuóc
lón hon hông cau và có nhân. Mäc du bach cáu là môt thành phån cúa máu, máu chi có vai trò
don thuan nhur môt công cų vân chuyèn bąch cau di dén các mò khác nhau de tham gia báo ve
co thé chóng ląi các vât xâm lán vå loai bó cáe té báo chét hay mánh võ té báo băng quá trinh
thųe bào. Mõi loai bąch càu có môt tên goi khác nhau tüy thu c vão dãc diém cúa chúng khi
đurgc nhuôm và quan sát duói kinh hiên vi.
i
1. Só LUoNG VÀ côNG THÚC BĄCH CÀU htat
1.1. só lurong bąch càu
Só lur ng bach càu trong máu ngoai vi khoäng 4 – 1I G/L (Giga/lit) (x10° té bào/lít), Só
lurong bach câu nguòi trurong thành binh thuòng khoång 7.000 – 9.000/mm’ máu nam vå
6.000 – 8.000/mm' o nů. Ö tré em và phų nű có thai, só lurçng bąch câu cao hon.
Thay dôi sinh lý cua só lurong bąch câu: só lu ng bąch càu thuòng täng sau khi än, sau khi
lao dóng, luyên táp, trong thòi ký kinh nguyêt, trong nhūng tháng cuói cua thai ký. Lúc sáp
sinh, só lu ng bach cau có thé tăng tói 17 GiL. Só luong bąch cau of tré sa sinh rát cao, khoáng
20 G/L. Sau 2 tuán, só luong bach cáu giàm dán và xáp xi só luong bąch càu nguòi truróng
thanh khi tré o lúra tuói tůr 5 dén 10 tuói.
Thay dói bênh lý cúa só lu ng bąch cáu: khi só lu ng bąch cäu täng trên 1I GL goi là tăng
bach cau, giàm durói 4 GL goi là giàm bąch cáu. Só luong bach cáu täng trong các benh nhiém
khuán cáp tíinh hoãc nhiém virus, dãc bięt tăng cao trong bênh bach huyét cap hoãc man tính,
các bênh rói loan chuyén hóa hoãc rói loan hormone, di ing và môt só bênh ac tinh. Sò lu ng
bąch cáu giám trong tr ng hop bi nhiém dôc, nhiém Ką, trong bênh suy tiy. et
1.2. Công thúre bąch câu a)

Có nhièu loai công thúc bach cáu khác nhau, tüy theo mųe dich thäm dò nghién cin, nguòi
ta có thé ding nhüng tiéu chuán khác nhau dé phân logi còng thúc bąch cáu. Sau däy là hai logi
công thúrc bach cáu thuòng duge sir dung.
1.21. Công thie thöng thong: là ti lé phán träm trung binh giùta các logi bąch cáu trong máu
Cóng thúe näy giúp ta tim huóng xáe dinh nguyên nhän bênh. Khóng có su khác bięt cóng thúc
22
 Bai 3. Sinh ly bach cau 23

bach cau gitra nam va nu. Su thay doi cong thurc bach cau cho ta nhiéu y nghia quan trong. O
nguoi Viet Nam truong thanh binh thurong co cong thirc bach cau nhu sau:
Bach cau da nhan trung tinh (neutrophil): 60 - 66% (57.4 + 8,4%)

Bach cau ura acid (eosinophil): 11% (3,2 + 2,6%)

Bach cau ura kiem (basophil): 0.5 1% (rat hiem gap)
Bach cau don nhan (monocyte): 2,5% 3,8 + 0,5%)
Bach cau lympho (lymphocyte): 20 25% (35 + 7,2%)
Bach cau trung tinh: tang trong nhiem trung cap nhu viem ruot thura, viém phoi,.. Giam
trong nhiem doc kim loai nang nhu chi, asen, suy tuy, nhiem sieu vi (quai bi, cum, soi,...)
Bach cau ua acid: tang trong truong hop di irng, benh ky sinh trung, cac bénh ngoai da,
trong cac phan irng mien dich va tur mien dich,... Giam trong truong hop bi kich dong, chan
thuong tam ly, dung thuoc ACTH, cortisol,...
Bach cau ua kiem: tang trong benh bach cau tuy. Giam trong di inng cap, dung ACTH.
Bach cau don nhan: tang trong cac benh nhiem khuan man tinh nhu lao,...
Bach cau lympho: tang trong ung thu mau, nhiem khuan mau, ho ga, so1, lao,... Giam:
thurong han nang, sot phat ban,...
Ngoai sur thay doi ve ti lé cac loai bach cau, nguoi ta con nhan thay co su thay doi ve hinh
thai cac bach cau (xuat hien cac té bao bat thuong), gom: bat thurong vé vi tri, bat thurong ve
hinh dang (trong nhiém khuan co bach cau don nhan hinh dang khac thuong).
1.2.2. Cong thurc Arneth

chia nhiéu mui. Vi vay, cong thuc nay giup nguoi ta tham do toc do sinh san va pha huy cua
bach cau. Cong thirc Arneth o nguo1 Viet Nam truong thanh binh thurong la:
2 - 4,5%
21 - 29%
36 - 42%

Nhan co 4 mui: 21 - 26%

Nhan co 5 mui: 3 - 10%

2. DAC TINH CUA BACH CAU

2.1. Tinh xuyén mach

Bach cau co the chui xuyén qua nhing khe ho gitra cac té bao noi mo cua mao mach dé vao
cac to chirc quanh mao mach, mac du nhing lo nho do co kich thuoc nho hon bach cau nhieu
lan. Bach cau xuyén mach dé den nhing noi hap dan chung, chu yeu la cac 6 viem.
2.2.Tinh chuyén dong bang chan gia (ameboid movement)
Moi khi co kich thich tai mot noi nao do trong co the (kich thich hoa hoc...) bach cau chuyén
dong bang cach tho cac tua bao turong, go1 la chan gia bo den tap trung tai dia diem bi kich
thich. Bach cau co the chuyen dong voi van toc tren 40pm/phut (tirc la moi phut di chuyén doan
duong gap 3 lan chieu dai cua bach cau).
2.3. Tinh hoa irng dong (chemotaxis)
Mot so chat khac nhau do mo tiet ra co kha nang lam bach cau di chuyén toi gan hay tranh
xa khoi chat do. Hien tuong nay goi la hoa ung dong (chemotaxis). Nhirg san pham huy hoai
24 SINH Lý HOc Y KHOA

tong mò viém, di c bi ę t pol ysacar i t ( p l ysacchar

ment) có thé làm bach cau da nhán trung tinh di chuyén t
i d e) cia si n
toimò,chócáeviêm. phám t h
Môt sóbó dôe é (compl
tó cia vi,.
khuán ci n g có thé gäy hoa i n g di ng,
ire liàtúrelói làcuóndäy cáebąchbachcáucaura khóive phinguón
ttinh, t ro ng do
a dic tdóeo, nguoempa
ląi só
mýtdie
só t ó
dóc gi
t y
ó hóa
kháe in g
gáy dóng
hóa i duong
n g ti
dóng nh,
an
tó,
2.4. Tính thųre bào (phagocytosis) su thò chân già bát giù cáe vi
Nhūmg
khui n vä noinhvitéembaolàa noichéttóp. Khitrungcle nhivátélua bąch
mi do cáu,vaotąibiodótobąch
kot ong cau
ci a bąch cáu nhu mot thi thue
bào, cáe men cia bach cau se tieu hóa chung. Sur thupe báo là chúe năng quan trong nhát cia
bach cau da nhän trung tinh và dai thue bio. Sur bát giù vi khuán cia té bio thųe bio tiy thuoc
môt só yéu tó sau:
Néu bė măt cia vât lą thó nhám, gò ghé thi dě bát gi.
Tich diên trái dáw: bė mąt cua té båo thye báo mang dięn tích âm, các vât lą thuòng tích
dięn du ng nên dě bát.
Néu vát lą duge bao bång bò thé, túc làa dugc opsonin hóa, thi dé bij bát giù vå làm täng khá
năng thųe bào lèn gáp hàng ttrăm 1lân.
Các dai thųe bào (macrophage) có nguón góc ti r các bach càu don nhân, có khå năng
bào manh hon bąch cáu trung tinh (có kha năng thųc báo nguyên mòt hóng cáu già hay môt ký thyc
sinh trung sót rét, trong khi bąch cau da nhân trung tinh khóng thé thųc bào môt vât lón hon
vi khuán). Các dai thųe bào có khå näng thųc bào manh vi váy nó giù vai trò quan trong trong
nhièm khuân man tính. Néu viêm man tính (trong trutòng hop lao hay viêm vòi trúng man), ti
só mono báo trong máu có thé täng cao dén 30%, hoãc thám chí tói 50%. Bach cáu chúa dumg
nhièu men có kha näng làm tiêu huy vi khuán và các vât la mà bąch cáu bát giùr. Các men phán
lón năm trong các hąt lysoSome cua bąch cáu. Các lysoSome cua dai thyre bào chúa các men
tiêu mõ (lipase) giúp chúng tiëèu hóa mò bao boc các vi khuán lao, vi khuán phong và môt só vi
khuán khác. Cón các bach cáu trung tinh chúra trong báo turong môt só lurong lón lys0zyme và
phagocytin là nhūng chát hüy diêt vi khuán rát manhe hh.

Ngoåi men thúy phán cua lysosome, té báo thųc bao cón chúra các tác nhân có tác dung giet
vi khuán tru c khi bi thue báo. Vi du: bąch cáu da nhân trung tinh chúra peroxyt hydro (hydro-
gen peroxide), chát näy sau khi thám vão túi thųc bào có tác dung giét chét vi khuan bång cách
oxyt hóa nhūng chát hūu ca cua vi khuán.
3. CHÚC NĂNG BĄCH CÀU
3.1. Chúc năng cúa bąch càu da nhân trung tính
Chúe näng chinh cua bąch cáu da nhân trung tinh là thuce bào. Nó tąo ra háng råo báo vê diu
tiên chóng lai su xâm nhâp cúa các vi khuán sinh mù.
3.1.I. Chire năng cúa bąch cåu da nhän trung tinh trong truòng høp binh thuòng
só luogng bąch cau irung tinh có thé ting sáp 3-4 liàn so vói binh thuóng sau khi tip thé
thao, ván dong nhièu, làm viéc năng hoğc chich norepinephrine. Hiën turong này duge giäi
thich nhur saw: khi máu chäy binh thuong, các bach câu dinh vao thánh mao mach va sóng ó dó.
Khi vân dóng manh hoãc kich thich tuän hoán bäng norepinephrine, làm täng lru luong máu
qua mao mąch, máu chay nhanh sě lói cuón các bąch cau. Khoáng 60 phut sau khi co siI ting
bach eau da nhán irung tinh sinh lyý ké trèn, só lupng bąch cäu tro lai binh thuong vi bąch cliu
ląi bám vào các thành mao mąch.
 Bài 3. Sinh lý bąch càu 25

3.1.2. Chúre năng cüa bach câu da nhân trung tính trong truròng hop vièm a
Trong vòng môt väi giò sau khi mô bj tón thuong, các bąch câu da nhân trung tính di chuyén
vé vůng bi tón thuong.
Môt loai globublin durge goi là “yéu tó gia täng bąch cáu"” duge phóng thích tir các mô bi
tón thuong. Yěu tó näy khuéch tán nhanh chóng vao máu và dén tity xuong. Tai túy uongnó
phát huy hai tác dung: (1) kích thích tüy Xuong phóng thích các té bào da nhân ra khói noi du
ů trong tüy Xwrong vão máu, mà dăc bięt là bąch câu da nhân trung tính; (2) làm tăng tóc dò
sån xuât các bach câu da nhân ó túy xuong.
Môt só lu ng lón các dai thųc bào durge huy dông, tàp trung tói vůng bj tón thuong bäng
ci dông amip, dé chóng dò vói vi khuán. Nhūng té bào nay là hang rão chóng dă däu tiën cúa
co thé trong vóng giò dåu, nhung vói só lu ng không nhiéu. Trong nhūng giò sau, bąch càu da
nhân trung tính giùt vai trò chinh tir 6 – 12 giò. Ðóng thòi trong thói gian näy, môt lur ng lón
bąch câu don nhân tùr máu våo mô, thay dói dãc tính cua chúng: băt dàu phinh to trong väi gið
dåu, gia täng chuyén dông amíp vé huóng mô bį tón thuong. Cuói cung, môt nguón lón dai thųc
bào tir bąch cáu don nhân xâm nhâp våo ving mô bįj tón thurong vão giò thúr 10 – 12. Nhu vây,
giai doan sau cúa hięn turong vièm, các bąch câu da nhân trung tinh không còn hiçu quá thųc
bào nhu các dąi thųe bào nůa. Bach cáu da nhån trung tính và các dąi thųc bào sau khi än vi
khuân, mò hüy hoąi chúng bi nhiěm dôc và chét dàn dân tąo thành mú ò noi vi khuân xâm nháp.
3.2. Chúre năng bąch câu wa acid
Khir dôc các protein lą truóc khi chúng có thé gåy tác hai cho co thé. Do dó, só luong bach
câu ua acid tăng trong di úmg.
+ Khi tiêm các protein lą vào ca thé thi só luong bach cáu ua acid tăng cao.
+ Bach câu ua acid thuròng tàp trung nhièu à niêm mąc duòng tiêu hóa và à trong tò chúre
phói, noi mà các protein la thu ng xâm nhâp vào ca thé.
Thųe bào: bach càu ua acid thųe bào yéu so vói bąch càu da nhân trung tinh. Do dó, nó
không giù vai trò guan trong trong vięc chóng ląi sı nhiém khuân, nhung bąch cáu ua acid
thuòng dugc háp dån theo hóa img dông dén nhūng noi xäy ra phán img kháng nguyên - kháng
thė, rôi thųe bào và tiêu hóa các phúc hop kháng nguyên – kháng thé sau khi quá trinh mién
dich dă hoàn thành.
Làm tan c c máu dông: bąch câu a acid di chuyên dén cuc máu dông, tąi dó chúng giái
phóng ra chát plasminogen, chát näy durąe hoat hóa thành plasmin, làm tieu các søi fibrin và
làm tan cųc máu dông.
Bąch cáu a acid tăng cao trong phán úng di úng, phán úng mién dich và tur mièn dich,
trong quá trinh phân hüy protein cúa ca the.
Bach câu a acid dãc bięt täng ca0 trong máu các truròng hop ca thé bij nhièm các loai ký
sinh trůng nhu giun dūa, giun móc, bênh sán heo (Trichinella) do än thit heo có sán náu không
chín,.. Trong truróng hop näy, só lu ng bąch càu ua acid có thé tăng tói 25 – 50%.
năng bach eâu wa
3.3. Chúre n kièm

Bąch câu ua kiém không có khá năng di chuyén và thyųre bào, nhung có chúe näng sau:
Bach câu ua kiêm chíra môt só chát nhur: heparin, histamin và môt lurong nhò serotonin,
bradykinin. Bąch câu rakiém giäi phóng heparin vão máu dé phòng ngira quá trinh dông máu
trong lòng mąch.
Bąch cáu ua kiém cón có vai trò quan trong trong môt só phán úng dj ing, vi globulin mien
dich gäy ra phán úng di ú ng là IgE có khuynh huóng gån trén màng bąch cáu a kièm.
 26 SINHLý HQc Y K ▇
Khi
maah, l ácó
m mý
bé kháng
máng nguyén
bach cau, di
gi c
a i hi è
phongu phi r anhiin
s g vói
tami n , kháng
bradyki thé
n i nleE
l à thubng
ci e chi t gáy
gży e
gi a
ä nphi n
mach ingyg
äng tivånhmò,thámbiciéuahithanh
lmąch nąch. Chi n h nhang chat nay
èn bäng che triçu ching phi, ban do, mán ngína vå dau
gi y r a cáe phán in g tai chó ci a thną
3.4. Chúe năng cúa bąch câu don nhân

Bąch cáu
* Dąi thyrc bào

trtóng don nhi

thánh,xuyennénmachn dupe
chúngmachua phóng thi c h ti r tiy sung vi o máu tai n hoán l a
it giòbióéntrongdói himáunh tuán
có cáekhamo.nang thuedo chibinog. Saubát dáu nhūmg té bto chą
hoanté bäobachphieiysh
don nhán
to ra, tängcua bąch ngoai
kich thcauuróedonlènnhaigápn khoi ng s mptlan (duong dang,
tuong có chia khośng 80và tim)thė,.Dóng thói
lurong lonkinhlysosome làm cho trongbàobiotong
gióng nhu môt cái túi chúa day hat. Te bao thöi ký náy duge goi là dai thue bao (macrophage)
là dang truóng thánh cúa bąch cau don nhán. Các dai thuc bao näy sē gán vói mò goi là dai thye
bào có dinh, chúng ó tai mó háng tháng hoğc hang năm, cho dén khi có các kich thich thich hop
chúng sě tách khói mò dé trò thanh dai thue båo lr dông, di dén vůng viêm nhièm theo co ché
hóa úng dông.
Hê võng nôi mô
Ngoài hê bach càu trong máu, môt nhóm té bào khác trong các mò cūng có chúe năng báo
vê co thé chóng lai các tác nhân xâm lán, dó là he võng nôi mò. Nó bao góm hai loai té bào:
(1) các dai thųc bào có dinh xuát phát tir các bąch cáu don nhân ò trong các mó khác nhau, bám
vào các thánh mąch máu và mąch bąch huyét; (2) các lympho bào tyr do trong các mò, chúng
xuát phát tir các hąch bąch huyét.
Các dai thyc báo trong các mô khác nhau, có hinh dáng và tên goi khác nhau: dai thųe bào
phé nang trong các phé nang cúa phói, thųc bào các vât xâm lán qua duròng hô háp hay các tiéu
phân bųi nhu bųi silic, than,... nó phát trien dáp ngvói các quá trinh viêm man tính nhur lao
Các té bào Kupffer cúa gan chóng lai các vât xâm lán qua duóng tiêu hóa, qua niêm mąc ruôt
vào máu rói dén gan. Các té bao võng nôi mò cúą lách và tüiy xu ng tán công các vât xám lán
qua du ng máu. Čác dąi thųe bào hąch bąch huyét chóng lai các vat xâm lán qua duòng bąch
huyét. Các dai thųc bào có dinh trong mò duge goi chung là mô bào (histocyte).
Chúrc năng c a dai th re bào
Tát cà các loai dai thye bào có chung môt chúe năng là báo vê co thé báng cách thųe bao.
Khá năng thue bao cúa dai thue bao lón hon nhiéu so vói các bąch càu da nhân trung tính. Mii
dai thue bao có thé än tói 100 vi khuán, các hông cäu già, các bąach cáu dă chét, ký sinh tring si
rét, các mó hoai tü,.. Do dó, chúng giù vai trò quan trong trong các bênh nhiém trung man tính.
Các dai thuc bào có nhièu lysosome chúa cáe men thüy phân protein, tièu dięt vi khuán và
các vât lą. Ngodi ra, lysosome cia cáe dai thure bio còn chíra môt lur ng lón men lipase, có kha
nang tieu hóa máng lipit cia nhūng vi khuin dāc bięt kháng con, khing aoid nhr vi khuin laa
vi khuân phong,.
pào l
Dai thyre bà khöng phái là nhūng té bào có kha näng mién djich nhung chúng dóng vaittrò
dãc bięt quan trong trong vięc khói dóng quá trinh mien dich, kich thich dong lympho: kicth
thich bąch cau lympho T, kich thich bęch cáu lympho B de tympho B tao kháng thé chóng l
các tác nhân xâm lán
3.5. Chúe năng cüa bąch câu lympho
Bach cáu lympho là nh ng té bio có khá ning mién dich eia ca thé. Dya vao cách thuyc hija
chie nang cua chúng, nguói ta phán bięt thánh hai döng: () döng bach cau lympho cám in
 Bäi 3. Sinh lý bąch câu 27

có chúe năng mièn dich té bäo, có khá năng tiêu dięt các tác nhán xâm lán, vå (2) dòng bąch
càu lympho có chúre näng mién dich thė dich, có khå näng tąo kháng thé, làm mát hięu le cúa
kháng nguyên.
3.5.1. Nguón góc và sı phân phói bąch cåu lympho trong co thé tE

3.5.LI. Nguón góc

Trong thói ký bào thai, cà hai dóng bach cau lympho déu có nguón góc tir té bào dàu dòng
trong tüy xuong; sau dó, chúng dur c di chuyén dén các tó chúc dãc bięt trong ca thé và duroc
truóng thành ò dáy.

Loai bąch càu lympho cám img durge di chuyén dén tuyén úe (thymus) nên durgc goi là bach
cáu lympho T, loai näy có nhięm vų mién djch té bào. Sp dão tąo bach cáu lympho T tuyén
úre xay ra truóc khi sinh và tiép tuc väi tháng nüa sau khi sinh, do dó sau giai doan nåy tuyen
úre sě teo lai hay néu bj cát bò thi không anh huróng dén bach câu lympho Tcân thiét cho mièn
dich té bào. Néu cát bò tuyén úe truóc khi sinh, có thé mát hoàn toàn chúe năng mičn dich té
bao. Bąch cáu lympho Tanh huóng lón trong phán img loai ghép. Tuyén úe cón tiét ra môt
hormone våo máu và tuán hoán qua các dich co thė, thúc däy su bięt hóa té bào lympho T vå
làm tăng hoat dông cua té bào lympho T.
Loai thú hai tąo kháng thé dugc di chuyén dén gan, lách và tò chúc bąch huyét o ong tièu
hóa (bursa of Fabricius) dugc goi là bąch càu lympho B, giù vai trò quan trong vé mièn djch
thê dich. Lympho B du c dão tąo tùr trong bao thai và quá trinh kéo daài thêm môt thòi gian sau
khi sinh.
Et t

3.5.1.2. Ste phán phói bach cåu lymphoietoapnhe

Sau khi bąch câu lympho durąc dão tąo trur ng thành tir trong tuyén úe dói vói lympho T,
và tir tüy xu ng dói vói lympho B, chúng durąc dua vao máu tuán hoàn. Thòi gian bąch câu
lympho trong máu chi våi giò, sau dó tát cá bąch câu lympho sě xuyên mąch dé qua các mó
rói vão các hąch bąch huyét. Nhu vây, các bach cáu lympho không phai có nguón góc tr hąch
bach huyét, mà nó chi du c vân chuyén dén dųr trů tąi tó chúc näy tir các noi mà dă dão tąo
huán luyên nó truróng thánh. Dòi sóng cua các bąch cáu lympho thuòng kéo dài tir 100 – 300
ngåy hoăc có the nhièu năm.
3.5.1.3. Tinh dãc hiêu cúa tác nhân kich thích äói vói dòng lympho bào
Mõi döng bąch câu lympho chi mán cám dói vói môt loąi kháng nguyén dąc hiêu, hay môt
nhóm kháng nguyên có cung môt tinh chát hóa hoc. Khi bi kích thích bói môt kháng nguyén
dãc hięu, tát cà các loai bąch câu lympho déu tăng sinh manh, tąo thånh môt só lón té bào tiép
theo duói nó, dān dén sán xuát môt lurong lón kháng thé dói vói bąch câu lympho B, hay tąo
thành lympho cám img dói vói bąch câu lympho T.
3,5.2. Bąch cåu lympho B– miên dich thé dich (miěn dich qua trung gian kháng thé)
3.5.2.1. Ste tąo thänh kháng thé do tong bào (plasmocyte)
Binh thuróng bąch cáu lympho năm yên tinh trong các tò chúe bach huyét. Khi có vât la
xâm hapco thé vói kháng nguyên dăc hiêu và qua trung gian là dai thųc bào, sau khi tiép xúc
vói kháng nguyên này, lâp túre lympho B tăng kích thuróc và biêt hóa tró thanh dang tré hon
là nguyên bao lympho (lymphoblast). Rôi môt só cua loai näy bięt hóa thành nguyên turong
bào (plasmoblast) và chuyén thánh turong bào (plasmocyte). Trong các nguyên turong bào, bào
tuong phát trién manh và mang luói nôi bào tăng sinh.
Quá trinh tir sinh sán băt dåu vói cuóng dô phân chia manh trong vóng 10 giò dáu. Sır
ohân chia tiép tųc trong vóng 4 ngay vå có khoáng 500 té bäo tuong bào dugc tąo thành
ph
28 SINH LY HOC Y KHOA
san
trrong thanh mot giay. xuat ra khing the IA
firmot nguyén tuong bao. Sau do, toan bo tuong bao tur trong Cac khang
san xuat
gamma-globulin voi so lurong cuc ky hoan. Qua trinh khang the
vao mau tuan
the nay duge bai tiét vao dich bach huyet, roi chet.
nay dugc tiep tuc trong nhieu ngay cho toi khi turong bao
3.5.2.2. Sw tao thanh te bao "nho' B, khong
biet hoa
do hoat hoa cua dong lympho
Mot so nguyén bao lympho dugc tao thanh B truong thanh moi, duoc
thanh lympho bao
thanh nguyén turong bao, ma lai chuyén dang tro xuyén trong to chirc bach huyet,
goi la cac lympho B "nho". Cac té bao nay tru ngu
moi cung loai voi khang nguyen ci.
cho dén khi duoc hoat hoa lai do mot lurong khang nguyén tao ra mot su dap inng khang
Trong lan nay, sau khi tiép xuc voi khang nguyen cung loai, no
la dapirng thir phat. Dap ing thi
the nhanh va manh hon nhieu so voi dap irng an dau tien, do
phat. Néu dap irng tien phat la 6
phat nhanh, manh va kéo dai hon nhiéu so voi dap irng tien
la nguyén tac
tuan thi dap ing thir phat kéo dai dén nhieu thang. Do
mien dich.
3.5.2.3. Cac logi khang the
chiem khoang 75% va IgE
Co nam loai khang the 1a IgM, IgG, IgA, IgD, IgE.
quan trong trong cac benh di ing.
chiem ti le rat thap cua khang the, nhung gitr vai tro
3.5.2.4. Co ché tac dung cua cac khang the
bao vé co the chong lai cac tac nhan
Khang the co the tac dung bang ba cach khac nhau dé bo the roi pha huy vat
xam lan: (1) tan cong truc tiep vao vat xam lan, (2) hoat hoa hé thong
cho cua khang nguyén vat
xam lan, (3) hoat hoa he thong phan vé lam thay doi moi trurong tai
xam lan, irc ché doc tinh cua khang nguyén.

• Tac dung truc tiep cia khing the tren vat xam lan
Cac khang the co the lam bat hoat cac tac nhan xam lan bang cach:
Ngung két: nhiéu khang nguyén bi ngung ket thanh dam va mat hoat tinh
Ket tua: phirc hop khang nguyén khang the tro nen khong hoa tan va bi ket tua

Trung hoa: khang the trung hoa khang nguyén lam mat doc tinh
Tieu di: mot so khang the rat manh, tan cong truc tiep mang cua tac nhan xam lan, lam vo
te bao.
Tac dung truc tiep cua khang the tan cong khang nguyén vat xam lan trong dieu kien binh
du manh. Dé thuc hien churc nang quan trong la tieu diet tac nhan xam lan, bao

la qua tac dung phong dai cua he thong bo the va he thong phan ve.
ve co the, phan lon
Hoat hoa he thong bo the
Bo the la mot he thong co
9
tien chat khac nhau cua cac men (danh so tir C ® C.) binh
thurong co trong huyet turong va
trong cac dich khac cua co the, nhung trong dieu kien binh
throng khong hoat dong. Khi khing the ket voi khang nguyen, phirc hop khang nguyen
khang the tro thanh chat hoat hoa cua he thong bo the. Mot so phirc hop khang nguyén khang
the hoat hoa mot lurong lon cac phan fir tien chat cua men
trong giai doan dau cua he thong
00

the. Cac men sau khi duroc st tiep tue duroc hoat hoa nhieu hon cac tien men khac
tao thanh.

trong giai doan tiep theo. Cac men duroc hoat hoa se tan cong cac tac nhan xam lan bang sau
cach khac nhau:
Tieu di: cac men tieu protein cua he thong bo the tieu hoa bao:
phan mang te bao, lam be é
 Bài 3. Sinh lý bąch câu 29

Hoat hóa thųc bào: men cia hê thóng bó thê goi là opsonin, két høp trên bé măt vói các vi
khuán và các kháng nguyên khác, làm cho các vât xâm lán trò nên mán cám cao vói các té bào
thue bào. Quá trinh näy goi là opsonin hóa, ca ché näy làm tăng só vi khuán có thė bi phá hüy
lên hàng trăm làn.
Hóa úmg dóng: môt hay nhièu sán phám cua bó thé tąo ra hóa ing dông háp dän dói vói
bąch cáu trung tinh và dai thųe bào, làm tāng só thųe båo ó vůng có tác nhàn xâm lán.
Ngung két: men cia bó thė làm thay dói tinh chát bé măt cia môt só kháng nguyėn, gåy
nén két dính phân tir náy vói phân tir khác làm ngung két, và kháng nguyên mát tác dung.
Trung hòa virus: men cúa bó thé thuóng tán cóng vão cáu trúc phân tir cúa virus, phá hoąi
cáu trúc và virus mát tác dung. ti5 E tr
Tác dung gây viêm: các sán phâm cua bó thé khói dau phàn úmg viêm tąi chő, dån dén sung
huyét, làm dong protein trong các mó, và các co ché khác cua quá trinh viêm, do dó ngăn cán
su di chuyén cúa các tác nhân xám lán qua mó.antaatblópct p
Hoat hóa hê thóng phän vê EindtpatdEa tiusadeganil
Môt só kháng thė, dãc bięt là kháng thé IgE có dinh ó màng té bào trong các mô và trong
máu (quan trong nhát là các masto bào quanh các mąch máu trong các mô vå bąch câu a baz
trong máu tuán hoan). Khi kháng nguyen phán img vói nhing phän tir kháng thé gán trên té
bào sē gåy phinh to té bào, võ té bào và giái phóng môt só lón các yéu tó có tác dųng ngay tąi
chő. Nhūng yéu tó näy bao góm bón loai:
iaiiE
Histamin: gäy giān mąch tąi chó và làm tăng tinh thám cua các mao mąch. )
Chát phán vê cúa phán úng chám: gåy co môt só ca tron nhu các aca tiéu phé quán
Yéu tó hóa úng dông: gåy ra hóa img dông dói vói bach câu trung tính vå dai thųe bào di
dén vůng có phán ing kháng nguyên =kháng the. Yéu tó hóa úng dông, dăc biêt quyét dinh hóa
úmg dông dói vói môt só lón bach cáu ua acid dé thųc hiên chúre năng thųe bào các sán phám
cúa phán úmg kháng nguyên – kháng thé. ie
tó gåy phán úmng phàn vê: các phán úng phán vê này dôi khi có hai cho ca thé, có
Yéu t
nhūng truròng hop nó gåy phán úmg di úng năng. Nhung phän úmg phán vê có khå năng han ché
sı lan rông cua nhiěm khuán, vi nó làm bát dong vât xâm lán có mang kháng nguyên.r
3.5.3. Dòng lympho bào T– miên dich té bào (mièn dich q a trung gian té bào)e
Bach câu lympho T bát nguón tir nhūng té bào góc sinh máu van năng trong túy Xuong,
chúng di vao máu và hoàn thánh sı phát trién trong tuyén úc. Lympho Tliên tye di chuyén giūa
lách, hąch bąch huyét và các mò lién két. Khi các bąch cáu lympho T di qua tuyén úre, nhūng
receptor bé măt ký hięu CD4 và CDS duąc gån vão máng té bao. Lympho T mang receptor
CD4 dugc goi là CD4, lympho Tmang receptor CD8 dirąe goi là CD8. Các receptor bé măt
náy cho phép bąch càu lympho Tnhan biét durgc các kháng nguyén peptid. Dó là nhūng té bâo
có thâm quyén (competent) miên dich hoãc cáe té báo hoąt hóa. Các lympho T hoat hóa näy
dáp img vói kháng nguyên bäng cách tán cóng trye tiép hoãc băng cách giai phóng ra các hóa
chát goi là lymphokin. Các lymphokin sě háp dán bąch cáu hąt dén ving xâm nhap dóng thòi
kích thich lympho B và các lympho T khác.
3.5.3.1. Giäi phóng lympho bào T cám ing
Sau khi tiép xúc vói kháng nguyćn turong úng, môt só lympho bäo T se chuyén thánh lym-
oho bào cám img, và du e giai phóng tir cáe tó chúre lympho båo, song song vói su giái phóng
phe
thán
kh ang thé cua lympho bào B. Các lympho bào cám img duoe tąo thành và dura våão bach huyét,
30 SINHLYý HQc Y KH ▇

tiväir dógiò.chúng chuyén qua hê tuin hoin, ó lai trong máu khoing thói gian ngin tir väi phit dén
Sau dó, chúng chuyen tir he tan hoan vao trong cáe mò cia co thé.
3.5.3.2. Sir tąo thành té bào "nhó"
Khi tiép xúc vói kháng nguyên, môt só lympho
Inhó"T cūng
mói chuyén
duge tao thành
thánh vå lympho
môtbóloaisung vao T
só
mói, goi là té bào “nhó". Mot só lón lympho
lympho T có trong tó chúc lympho. Mói khi tiép xúc vói kháng nguyén cing loąi o nhūng lán
sau, su giai phóng cáe lympho cam ung sě xay ra nhanh hon nhièu và manh hon nhièu so vói
sı dáp úng làn dău tiên phát. Ðó là sı dáp úmng thú phát.
3.5.3.3. Ste bén vīng cia miěn dich té bào
Cáe lympho cám ing có thòi gian sóng khóng xáe dijnh, và tón tai cho dén khi tiép xúe ląai
vói kháng nguyên däc hieu cta chúng. Trong mot só truóng hop lympho càm úmg có thé tón tai
tói 10 năm. Miěn dich té bào bên hon nhiéu so vói mièn dich thé dich.
Hę thóng mien dich té báo có tàm quan trong lón hon trong bäo vê co thé, chóng lai các
bênh virus, phá hüy nhièu loąi té bào ung thur o giai doan sóm, nhumg trái lai nó có khá näng
loai ghép manh dói vói các mò ghép tir nguòi näy cho nguòi khác, gäy rát nhièu khó khān cho
ký thuât ghép cO quan (tim, thân,.) dang phát trién hiën nay.
)
3.5.3.4. Co ché tác dung c a lympho bào cäm irng
Lympho cám úng phá húy các tác nhân xâm lán bäng cách true tiép hay gián tiép.
* Spr phá hüy trųe tiép tác nhân xâm lán
Các lympho cám úng gán vói kháng nguyên ó màng té bao xâm lán. Vi du: té bào ung thu,
té bào ghép hay té bào ký sinh. Tác dung trye tiép cúa su gán nåy là làm tăng kich thuróc cua
lympho và có hiên turong hòa màng, dó chát dôc sang té bào xâm lán. Chát doc té bào chinh
la các men cua lysosom tąo ra trong lympho dé giét chét vât xâm lán. Tác dyng tre tiép cia
lympho cám úng là phá hüy té báo xám lán turong dói yéu so vói táe dung gián tiép.i
D
* Co ché gián tiép
Khi lympho cám úng két hop vói các kháng nguyên dãc hięu, chúng póng
giái phó nhièu chát
khác nhau vao tò chúe xung quanh, gây ra các phán úng. Các phán úng näy manh hon nhièu so
vói sų tán công làn dàu vão vât xâm lán. Góm môt só yéu tó sau:
Yéu tó chyén dang. Các lympho cám úng giäi phóng ra môt polypeptit có trong lu ng
phán tir nhó hon 10.000 goi là yéu tó chuyén dang. Yéu tó nay phan ing voi cáe lympho Tkhác
thuôc loai chua cám úng có trong các mò, lám cho các lympho chuyén thành lympho cám úng,
cūng có tinh chát cám img nhu các lympho càm ing góc. Nhu váy, yéu tó chuyén dang läm
täng só lympho cám ing len nhiéu làn, dé tao ra cung mót phän ing mién djch tè bao. Co ché
näy durąc goi là “sır khuéch dai” tác dung mién dich.
Yéu tó háp dán dai the bào. Sân phám thúr hai cia lympho báo cám úmg duge hoat hóa lià
môt yću tó hóa úng dong dói vói dai thpe bào, nó gäy háp dän khoáng 1.000 dai thue bao doi
vói môt lympho câm úng durąe hoat hóa.
Yeu tó ue ché sir di tán bach cáu. Däy là yéu tó thir ba, nó te ché sı di tán cia dai thuo
bio khoi ving có lympho duge hoat hóa. Nhur váy, mòt lympho cám ing có kha näing tap hop
khoàng 1.000 dai thųe bào và giù chúng lai dó.
Yéu tó hoat hóa dai thue bäo. Nó làm täng hoat tinh thue báo cúa dai thue bào, do dó các
dąi thue báo duge khuéch dai tác dung, vå có chúe nång quan trong trong su phá hiy cáe tác
nhân xâm lán có kháng nguyén lą.
 Bäi 3. Sinh lý bąch càu 31

Qua spr két hop cúa hai tác dung: lur ng bach cáu lympho T (CD4) giám rát tháp. ((

l
nbalethateb paiaa
CÂU HÖI Tu' LUÇNG GIÁ ieual

Bąch càu có nhūng dãc tính sau dây, NGOAI TRÚ: u

A. Xuyén mąch t1E
B. Chuyén dông băng chân già Eui
C. Tao áp suát keo l
D. Hóa úng dông tligali l
E. Thųc bào 1 AODedt
Khi co t thé bj nhiém ký sinh trúing, té bào nào sau däy ssě tăng?
A. Bach câu da nhân trung tinh i

B. Bach cáu ia acid

n te
C. Bąch câu wa kièm
D. Bąch câu don nhân
E. Bach câu lympho 5) e

3. Plasminogen duçc giäi phóng thr bąch câu nào sau däy?
A. Bach câu da nhân trung tính
B. Bąch câu ua acid htn ont
C. Bąch cau ua kièm
D. Bąch câu don nhân
E. Bach câu lympho gea

4. Bach cau wa acid thuòng táp trung nhièu noi nào sau däy?
A. Hach bąch huyét
B. Niêm mąc duòng tiëu hóa cel t
C. Tó chúe phói hatduie.
D. A và B dúng ui
Data
E. B và C dúng
5. Các câu sau dây déu dúng vói bąch câu ua acid, NGOĄI TRÚ:
a
A. Khúr dôc các protein la LIELEaEa
B. Làm tan cuc máu dông
in2i
C. Thuc bào
D.
Chóng dông máu trong lóng mąch
E. Táng nhièu trong phán img di úng
6. Các kháng thé cua lympho báo B tán cóng trte tiép vât xám lán báng các cách sau dáy,
NGOĄI TRÚ:
A. Ngung két
B. Két tüa
C. Trung hòa
 32
SINH LYý HQc Y KHOA
D. Tiêu di
E. Gây viêm
7. Các men cia hě thóng bó thé duge hoat hón có cáe tác dung sau däy, NGOAI TRÚ:
A. Hoat hóa thųc bào
B. Hóa úng dông
C. Trung hòa
9)
D. Tác d ng gåy viêm
E. Két túa kháng nguyên
8. Các yéu tó sau däy durge giái phóng khi kháng nguyèn phän img vói kháng thé gán trên té
bào, gäy võ té bào, NGOAI TRÜ:
A. Histamin

B. Yéu tó e ché di tän bach câu

C. Chát phán vê cua phän úng châm
D. Yéu tó hóa úng dông
E. Yéu tó gåy phán úng phán vê
19. Các lympho bào T cám ing phá húy các tác nhân xâm lán băng cách nåo sau dây?
A. Tán công true tiép vât xâm lán uhiioiLtuio te
B. Hoat hóa hê thóng phán vê le Enaei
C. Tán công gián tiép vât xâm lán báng cách giài phóng nhièu yću tó
D. A và B dúng
a aei
E. A vå C dúng dela a

10. Khi lympho cám úng két hop vói kháng nguyên dac hiċu, chúng giái phóng các yéu tó sau
dây, NGOĄI TRÚ: uiuea
A. Yéu tó chuyen dang
B. Yéu tó háp dăn dai thye bào
C. Yéu tó úe ché sı di tán bąch câu
D. Yéu tó gäy phán ímg phän vê
E. Yéu tó hoat hóa dai thųe bào

TÀI LIĘU THAM KHÁo

Bô món
1. hoc, Sinh lý hoc Dai hoc Y Diupe Thinh phó Hò Chi Mith. Sinh lý hoc y khoa tip 1. NXB Y
2012, tr. 76-84.
2. Ganong's Review of Medical Physiology 23" ed, Lange McGraw Hill Companies, 2009, pp. 63-77.
3. Sons, J. Tertora;
GerardInc. Bryan Derrickson. Principles of Anatomy and Physiology, 12" ed., John Wiley &
2009, pp. 699-701.
4. Guyton A. C. and Hall JE. Textbook of Medical Physiology, Il" ed., Elsevier Saunders, 2004. pp
429-450.
5.
Stefan Silbernagl, MD.: Agamemnon Despopoulos, MD, Color atlas Physiology – pdf Adobe Read-
er 6" ed. 2009, pp. 94-94.
 S T

nesSINH LÝ TIÈU cÀU vÀ sų cAM MÁUsce

PGS. TS. BS. Mai Phurong Thäo
MŲC TIÉU HQC TÁP
1. Mó tà dăc diém cáu trúic và chire năng cúia tiéu cáu.
2. Giái thich durçe ca ché cåm máu títe thôi.
3. Phân tích du c ca ché cám máu duy tri.
4. Trinh bày duąc sI dieu hòa dóng máu.tt
1. CÁU TRÚC - HİNH DÁNG VÀ só LUQNG TIÉU CÀU
Tiéu cáu có nguon góc tir các té bào nhân khóng lò (megakaryocytes) cúa tüy xuong. Khi té
bào näy vð ra, các mänh võ sě du c giäi phóng vão máu, goi là tièu cau, nên tièu cáu là nhūng
mánh té bào nhò có hinh dáng khóng nhát dinh (trón, báu duc, hinh sa0,.), không có nhân,
duòng kính tir 2 –4 m và thé tích khoáng 5 –7 mm . Tiéu cáu tich dięn âm rát mąnh.
Tiéu cáu có môt cáu trúc co giān vå båi tiét. Báo turong cua tiéu cáu chúa dung nhièu tièu
thé có thê nhin thay durói kinh hièn vi dièn tir nhu các tiéu hat chúra nhūng enzyme cúa các
lysosome, thé dông dãc (giàu Ca, serotonin, adrenalin, ADP, ATP), ti thé, it hat glycogen.
Màng tieu cáu có ba lóp, có nhièu löm rát sâu vào bên trong làm tăng dięn tich tiép xúc cua
tièu câu và làm cho tiéu câu có tinh chát xóp. Màng tiéu càu chúa phospholipid, trong dó có
yéu tó III cua tiéu cau git vai trò hoąt hóa quá trinh dóng máu. Chung quanh máng tiéu càu là
óp khí quyén, không có hinh dang nhát dinh. Lóp này rát giàu glycoprotein huyét turong, trong
dó các protein gäy döng máu nhur yéu tó , y, ViiI, xII. Trên bě mąt cúa màng tiéu càu có lóp
glycoprotein. Lop näy ngăn cán tiéu cáu két dinh vão nôi mąc binh thuòng nhumg ląi làm cho
tiéu câu dinh vão các sçi collagen ò lóp duói nôi mąc bi bôc lô ra khi thành mąch bįi tón thurong.
Trong màng và bào turong cua tiéu câu có nhūng protein co giăn gióng nhu actomyosin cua
20, goi là thrombosthenin, chiém khoáng 20% protein cúa tièu càu. Chúng dinh lièn vói các
nép löm cua màng tiéu cau thånh nhūng soi actin. Các soi actin nåy có vai trò quan trong trong
sur co giän tiéu cau, båi xuát các hat trong quá trinh giái phóng hóa chát và trong hiên tur ng co
uc máu dông.
só lurong tièu cáu nguòi Vięt Nam truóng thánh binh thuòng trong máu ngoai vi là
150.000 300.000/mm' máu. Só lurgng tièu cau thay dói trong môt phąm vi hęp nhò co ché
dièu hòa ngupe: só lurong tiéu cáu trong máu giäm sě kich thich co the sán xuát thrombopoietin.
Chát này sě tác dông lên túy Xuong, kich thích quy trinh sán sinh tiéu càu.
Suy giám tiću cáu vé só lurong vå chát lu ng sě gäy ra bênh sinh chäy máu.
2. ÐĄC TÍNH VÀ CHÚC NĂNG CÜA TIÉU CÀU

só lur ng tiéu câu durge phän bó 23 trong tuán hoán vå 1/3 trong lách. Binh thuòng tiéu càu
trôi tur do theo dòng máu. Khi mąch máu bi tón thuong làm soi collagen cua lóp bièu mò lò ra,
tièu cáu sě két dinh váo collagen nhò môt chát trung gian dãc bièt là chát Willebrand. Nhūng
nguòi thiéu chát näy bâm sinh sě không cám máu duąe do tiéu cáu không két dinh. Khi có
Et thurong
vét cháy máu, tiéu càu tų ląi ó mép vét thuong, két dinh vão nhau và giäi phóng ADP,
frenalin,
adre serotonin,... gåy co mąch và dóng vét thu ng dé câm máu.
33
34 SINH LY HQ Y KH A
Cáe phospholipid cúa tiéu càu và thromboplastin do tiéu cáu tiét ra gi vai trò quan trong
trong quá trinh döng mau.
Phúe hé men tieu ciu có chía protein hay yéu tó bón tiéu chu hoąt dóng chóng tác dung
cúa heparin.
Trong bio tuong cia tiéu cáu có yéu tó täng tróng lim täng sinh và phát trién té blo nij
mąc, té bao co tron cia thanh mąch, cäe nguyén bao x ,. dé sia chüa thänh mąch. Tiéu cáu
tham gia bäo vê các té bào nôi mô mąch.
Tham gia vào quá trinh co c c máu.
Dói sóng cia tiéu cåu kéo dai tir 8 – 12 ngåy. Néu khöng bi tiču thy trong quá trinh dóng
máu, tiéu cau sě bj các dai thye báo tiêu hóa và phá húy ó gan và lách. Binh thuong mði ngäy
có khoäng 75.000 tiéu cáu mói durge thánh láp, nhu vay các tiéu cáu trong máu sě durge dói moi
hodn toàn trong vóng 4 ngåy. Lách cūng la mot co quan dyr trü tiéu cáu. Trong môt só tróng
hop bi stress nhu chäy máu, böng, sų kich thich giao cám làm lách giäi phóng môt lurong lón
tiéu câu dyr trů våo máu.

3. CO CHÉ CÀM MÁU

Khi môt mąch máu bi tón thuong, máu cháy ra ngodi hoãc thoát ra các mò xung quanh va
làm anh huróng dén chúre näng sinh lý cua các mô näy. Co thé có khá năng dung nap khi mát
môt lu ng máu it, nhung mát máu nhièu quá có thé gåy ra tir vong. Tuy nhiën, nhò có các co
ché cám máu mà khi mąch máu bį tón thuong sě giúp làm giám thiéu luong máu mát. Càm máu
là môt quá trinh góm nhièu phán úng sinh hoc có ý nghīa tyr vê, giúp máu ngimg cháy sau khi
thành mąch bi tôn thurong.
3.1. Giai doan dcâm máu túre thòi
3.1.I. Sy co thát mąch máu (Vascular spasm)
Ngay sau khi mąch máu bi tón thuong (cát dit, vă, dáp nát,.. ) thi thành mąch sě co thát lai,
sų co thát này kéo dåi và manh ó các dông mąch lón và tinh mąch lón. Sır co thát này có thé làm
dóng các mąch máu hòhoán toàn và ngăn không cho thát thoát qua vi tri tón thurong. Sıpr co thát
mąch máu xåy ra do két quá cúa phán xą thán kinh và do sur co tthăt cO tai chô ((Hinh 4.1).
Tón thu ng mąch máu

Co mąch Mät nôi mo bi tón thu ng

iiEeh
Tiéu cá étdinh
t Các māt mò
và ngur kět dói diên dính ląi
i

Tiéu cáu giài

Tąo thành nút
phóng các hąt
nhô
chân tiéu cáu
ADP Serotonin Adrenalin
( Yéu tő 3 tiéu cáu
1 Yéu tő 4 tiéu cáu

Hinh 4.1. So dò tóm tát quá trinh cám máu tic thòi
 Bài 4. Sinh lý tiéu câu và sU câm máu

Phán xą thán kinh xuát hięn do nhůng luóng xung dóng thán kinh bát nguón tir các mąch
máu hoãc các mò làn cån. Nhūng xung döng này sě di vão túy sóng, sau dó di nguçe qua däy
thán kinh giao cám gây co thát ca tron thành mąch máu chò bj tón thuong. Phán xą thån kinh
chi có thé làm cho mąch máu co thát trong vóng môt väi phút.
Spr co thát ca tron mąch máu tąi chő là do noi mąch máu bj tón thuong xuát hiên diên thé
hoat dóng vå lan truyèn doc theo thánh mąch gäy co thát mąch máu. Spr co thát mąch máu tąi
chò kéo dai tir 20 dén 30 phút. Trong khoáng thói gian näy, các tiéu càu két dinh lai và syr cám
máu có thé xáy ra à các mąch máu nhó bj tón thurong. Càng nhièu mąch máu bįj tón thuong thi
múe dò co thát càng lón, cho nén khi mąch máu bj cát diúrt, su chäy máu thuòng nhièu hon khi
mąch máu bj tón thuong do dáp nát. Spr co thát mąch máu có tác dung làm cho hai mąt mò dói
diên dinh ląi dé giám bót só luong máu chäy ra. Dièu kiên dé co mąch tót là thánh mąch phái
vūůng chác và có khå năng dán hói tót, khi thiéu môt trong hai dièu kiên näy sě gây chay máu
bát thuòng trên lâm sàng (vi dy: bênh thiéu vitamin C làm thånh mąch khóng vūng chác; bênh
Rendu-Osler: mąch máu mát søi co dán hôi do dó không co durąc). Ngoái ra, các yéu tó thé dich
nhu serotonin, adrenalin, noradrenalin, thromboxanes do tiéu câu tiét ra hoăc endolethin là môt
loai peptide do té bào nôi mò mąc máu phóng thich,.. giúp mąch máu co thát manh hon.
3.1.2. Sıe thành lâp nút chân tiêu cåu (platelet plug formation)
Khi mąch máu bi tón thuong làm nôi mò bi rách, dé lô ra lóp mô liên két có nhiêu phân tir
collagen. Tiêu câu bám dinh vao các phân tir collagen nhò yéu tó von Willebrand – môt loai
protein do té båo nôi mô mąch máu sán xuát và tiét ra. Yéu tó von Willebrand tąo nén các cáu
nói giūra tièu cáu vå các phân tir collagen. Sau khi tièu cau két dính vói collagen sě bién dang
và phóng thich nhūng hat nhó bâi tiét nhièu chát khác nhau, däc biêt là ADP (adenozin diphos-
phat) và thromboxane. Chát ADP và thromboxane làm gia tăng tính bám dinh cua cáe tièu càu
làm cho các tièu cáu khác di chuyén ngang qua noi mąch máu bi tón thuong dinh chúm vào
ahau, tąo thánh nút chân tiéu câu theo co ché tur duy tri. Khi dà durąc hoat hóa, các tièu câu
trinh diên các thų thé fibrinogen (fibrinogen receptor) bé măt, tąo dièu kięn cho fibrinogen găn
két vão. Fibrinogen làm cáu nói giüa cáe thųy the fibrinogen trên bė măt cua nhièu tièu cau, hinh
thành nên nút chân.
Hięn tur ng tao thành nút chân tiéu cáu là môt trong nhūng co ché chü yéu dé câm máu vi
các chát do tieu câu tiét ra còn có tác dung gäy co mąch và gäy dông máu. Co ché näy giù vai
trò quan trong trong vięc dóng kin vét thurong xäy ra thuóng xuyên o các mąch máu nhò, duy
tri sir lièn ląc cúa các mąch máu trong hê tim mąch. Néu só lu ng tièu càu giám hay chát lurong
tiéu câu yéu kém, sē gây ra nhiêu nôt xuát huyêt (trên da, niêm mąc, nôi tąng,..).
Các xét nghięm co bån dé kháo sát giai doan càm máu túe thói là thói gian chäy máu (TS:
temps de saignement), dém tiéu cáu, dáu hiçu dåäy thát, co cųc máu.
3.2. Giai doan câm máu duy tri
Sır co thát mach máu và thånh lâp nút chân tiêu câu không du dé làm khép các vét rách lón
hoăc vét thuong cát dúrt mąch máu. Khi mąch máu bi tón thu ng tràm trong, quá trinh dóng
máu (blood clotting, coagulation) giúp hinh tháành c c máu (clot). Cuc máu dông bán chát là
môt mang luói soi huyét (fibrin) “boc” hông cáu,tièu càu và dich ląi.
3.2.1. Ðông máu
Dóng máu là hiên tur ng thay dói lý hóa cua máu tir trang thái lóng sang trang thái “gel"
biéu hięn băng sur tąo thánh cye máu. Sy chuyén trang thái náy xáy ra bói môt quá trinh bién
dói các protein trong máu vå tur xúc tác.
36 SINH Lý HQc Y K A

3.2.11. Các yéu tó gáy döng máu (clotting factors)

Nguói ta tim duge khoing tnén 30 chát khác nhau có ánh huóng dén sur döng máu. Nhūng
chát näy tim tháy trong máu hogc trong mo. Có mpt só chát läm täng nhanh suu dóng máu go
là cáe chát gäy döng (procoagulant), mot só chát khác thi te ché su döng máu goi la các chat
chóng dóng (anticoagulant). Máu có thé dóng dugc hay không làa tiy thuóc våo hai nhóm chát
näy. Binh thu ng nhò chát kháng döng hogt dong manh hon, nén máu trong mach ó thé lóng,
dông manh hon,
nhumg khi mąch máu bj tón thuong, tao diéu kięn cho các chát gây dóng hoat o
do dó cue máu dông durgc hinh thành.
Sau dáy là nhūng yću tó chính tham gia våo quá trinh dóng máu:
Yéu tó 1 (fbrinogen): là môt protein huyét turong có trong lurong phân tir 340.000, hòa tan
duge, có măt trong huyét turong vói nóng dò tir 100 – 00 mg 100 mL. Hàu hét fibrinogen dugc
thánh láp ò gan, do dó trong nhūng truóng hop bi bênh gan, sě giäm liurong fibrinogen trong
imáu tuán hoàn, ngăn càn sy dông máu.
Yéu tó II (prothrombin): là môt protein huyćt turong (a, globulin) có trong lu ng phán
ti 68.700, có măt trong huyét turong vói nông dô 15 mg/100 mL. Prothrombin là mot protein
khóng bén vűng, có the tách ra thanh nhing chát có trong lu ng phân tir nhó hon. Môt trong
hůng hop chát có anh huróng lón dén sų dông máu là thrombin, trong lurong phân tir là 33.700.
Prothrombin durgc gan sän xuát lién tųc, trong tru ng hop gan bi suy yéu thi sı sán xuát
prothrombin giám, gây úc ché dông máu.
Yéu tó III (thromboplastin mô): chát này thay thé phospholipid tiéu càâu và nhièu yéu tó
huyét tur ng tham gia våo ca ché dông máu ngoai sinh. Thromboplastin cón có tác dųng chóng
nhičm khuán.
Yéu tó IV (Ca ): là môt loai ion khóng the thiéu duçe trong quá trinh dông máu.
Yéu tó v (proaccelerin): yéu tó này mát hoąt tinh khi thiéu Ca“. Tinh chát này du c
nguòi ta áp dung dé dièu ché huyét turong khóng có yéu tó V bāng cách dé làu huyét turong láy
r máu chóng dông vói oxalat
Yéu tó VII (Proconvertin): có trong lurong phân tir 60.000. Hoat tính yéu tó VII trong
uyét tuong bi giùr lai trên màng loc amiăng.,
Yéu tó Vi (AntiHemophilic A: yéu tó chóng huyét hůu A); duge tóng hop chú yéu ó
gan, lách và trong he thóng võng nôi mò. Sur tóng hop yéu tó näy phų thu c vao rát nhieu gen
nam trên các nhiem sác thě khác nhau. Yéu tó V l mat hoat tính khi thiċu Ca.
Yéu tó IX (antiHemophilic B: yéu tó chóng huyét hūu B).
Yéu tó X (Yéu tó Stuart): yću tó näy có trong huyét turong và à duói dang khóng hoąt
dông. Yéu tó X du c si dung trong quá trinh dóng máu nôi sinh, ngurge ląai yéu tò X sě không
con khi cho thromboplastin cua mó trong quá trinh dông máu ngoai sinh.
Yéu tó XI (PTA: plasma thromboplastin antecedent): là môt yéu tó không thé thiéu
durgc dé khói phát quá trinh dông máu nôi sinh.
Yéu to XI (Yéu tó Hageman): sur tiép xúc gia yéu tó XII vói măt trong mąch máu tón )

thuong là nguón dông lue tąo thanh mót loat phán úng dua dén dóng máu, voi su có māt cia
phospholipid tiéu câu. Ngoai chúe näng hoat hóa he döng máu, yéu tó XIl con hoąt hóa hé
kinin, hoat hóa hę bó thé và hoat hóa he chóng dóng.s
Yeu to XIl (FSE: fibrin stabilizing factor): laà yéu tó ón djnh fibrin. Hoąt tinh rát bén
vūng trong huyét tuong.
Häu het các yéu tó dóng máu déu duge saán xuát i gan và su tóng hop cia phån lón các yéu
tó cin co su hien dięn cuia vitamin K. Nguón góe vitamin ó nguói mot phin ia do che do án,
p t phan có tir hê vi khuán duóng ruôt. Do dó, trong truóng hop thieu vitamin K cūng ngän
mo
 Bài 4. Sinh lý tièu câu và sų càm máu 37

cán sır sán xuát cúa môt só yéu tó dông máu. Nhung muón háp thu vitamin K cân có muói mąt,
cho nén trong các truòng hop bênh nhân bj bênh gan hoãc rói loan háp thu, thuòng gäy rói loan
dông máu.
3.2.1.2. Các giai do n cúa quá trinh dóng máu: ba giai doan lién tiép nhau:
* Giai doan 1: Thành lâp phúre hop men prothrombinase
Däy là giai doan phúre tap và kéo dai nhát trong däy chuyèn phán úmg gåy dóng máu.
Prothrombinase durąe thánh làp theo hai ca ché nôi sinh (khói dóng khi không có tón thu ng
mó) và ngoai sinh (bát dåu khi máu tiép xúc vói mô tón thurong).
Ca ché ngoai sinh: mò tón thuong giäi phóng ra yéu tó III và phospholipid cua mó. Durói
tác dung cúa yéu tó III, phospholipid cúa mô và sur có măt cúa Ca, yću tó VII dugc hoat hóa
Yéu tó VII hoat hóa, yéu tó iII và sur có măt cua Ca“ sě làm hoat hóa yéu tó X. Yéu tó X durgc
hoąt hóa vói spr có măt cùa Ca“, phospholipid cúa mô và yéu tó V, duąc hoąt hóa do thrombin
sě tąo thành men prothrombinase ngoai sinh (Hinh 4.2).
Co ché nôi sinh: khi mąch máu tón thurong dė lò ra các phân tir collagen. Spr tiép xúc cúa
yéu tó XII vói lóp collagen làm hoąt hóa yéu tó XII. Yéu tó X i hoąt hóa làm hoąt hóa yéu tó XI.
Yéu tó XI hoąt hóa, cung vói sp có mąt cua Ca** sē làm hoąt hóa yću tó IX. Khi yću tó IX hoat
hóa và yéu tó VIII durąc hoąt hóa nhò thrombin, công thém su có māt cua Ca“ và phospholipid,
sě làm hoat hóa yéu tó X. Yéu tó X hoat hóa, vói sur có măt cúia Cai, phospholipid cua tiéu cáu
và
yéu tó v duçe hoąt hóa nhò thrombin, tąo thành phúre hop men prothrombinase nôi sinh.
Téu tó XII cūng có thė duąe hoąt hóa trong môt só trang thái nhur stress, lo láng, są hāi,.
Yé

Mò tón thu ng
i
Yéu tő III Phospholipid cúa mô
Yéu tő V|I hoąt hóa
Yéu tő X Yéu tő X
hoąt hóa
Ca Yéu tő v- Yěu tó
hoat hóa

Thrombin Ca*
l
Fe 4 taai Prothrombinase
atstith ngoąi sinh

Hinh 4.2. So ò thành lâp prothrombinase ngoai sinh

upn2
Giai doan 2: Thành lâp thrombin taud ui t
Prothrombinaz, Ca*+ daa a tht9
Prothrombin Thrombin esae

tetEat0 t
Hoat hóa yeu tő XIII tp
iot
Giai doan 3: Thành lâp fibrin ataa iu
I|||UI|IU|I1, Ud XIIl hoąt hóa
Fibrinogen -— Fibrin Fibrin /
38 SINH Lý HQc Y K A

Thrombin thüy phän phän tir fibrinogen dé tąo tháinh các monomer cia fibrin và các fibrino.
peptit (A vá B). Các monomer cua fibrin tir tring hop tąo thánh nhūng phân tir fibrin S (fibrin
hóa tan). Cuói cung yéu tó XIIl hoat hóa lam cho mang luói polymer cia fibrin S thänh fibrin
ón dinh (fibrin không hòa tan).
Khi thánh mąch bj tón thuong c c máu döng duge hinh thánh dó là hięn tuong sinh lý,
ahung có nhūmg tròng hop mąch máu khóng bi ton thuong mà xuát hièn cue máu dóng thi dó
là truòng hop benh lý. Cue máu dong båt thuong xuát hięn duge giai thich bäng môt só ca ché
theo So dó sau (Hinh 4.3).
Máu ú dong Mąch máu bį viêm Xo cúng thành mąch
(Do dúng lâu, van (Do vi khuán, dij úng (Do lipit láng dong nhiéu
tim hoąt dông hoăc do dôc chát) trong thành mąch)tea
kém, suy tim)

Thiéu oxy

Tón thudng nôi mąc

Dông máu

Hinh 4.3. So dò gåy dông máu bát thuóng trong mąch

3.2.1.3. Môt só xét nghięm co bán vè dông máu
Thòi gian máu dông (TC =5 – 10 phút)
Thòi gian Quick (TQ = 12 – 15 giây)
Thòi gian Cephalin-Kaolin (TCK = 45 – 70 giây)
Thòi gian Thrombin (TThrombin = 15 – 18 giây)
Có thé tóm tát quá trinh dông máu trên so dò trong Hinh 4.4.

Su lièn quan giùa dông máu nói sinh và dông máu ngoai sinh: khi mach máu bi tón thuong,
döng máu duge khói dóng dóng thói bang cá hai con duong: thromboplastin cua mo khói ding
con duóng ngogi sinh döng thöi su tiép xúc cia yéu tó XIl và tiéu cáu voi cae soi collagen
cua thånh mąch khói dông con durong nôi sinh. Khi thrombin hoat hóa yéu tó VIII có tác dung
tre tiep len tiéu cáu lám tiéu cau két t vói nhau và giai phóng ra các hat chia các yéu tó giy
dóng máu ó dang chura hoat dóng. Vi vay, su khói dóng con duong döng máu ngoai sinh cing
ay hopt hóa con duóng nói sinh. Khi máu háy vio trong óng nghiem thi dong miu trong ong
gaj
nghiêm chi thųe hięn theo ca ché nôi sinh.
 Bai 4. Sinh ly tieu cau va SU cam mau 39

Dong mau noi sinh Dong mau ngoai sinh

Chan thuong mau hay tiep xuc Mo ton thuong thromboplastin cua mo
voi collagen, be mat la

Phospholipid cua mo
XII hoat hoa
Ca**

XI hoat hoa

Ca**
Tieu cau hoat hoa

IX hoat hoa

Thr ombin Ca*+

Phospholipid tieu cau Ca*

Thrombin

Phospholipid mo

Men prothrombinaz noi va ngoai sinh

Prothrombin Thrombin

Fibrinogen Fibrin don phan

Ca

Fibrin trung hop on dinh

Hinh 4.4. So do dong mau

Dong mau trong long mach doi khi la do mot so yeu to lam hoat hoa con duong noi sinh.
Vi du nhu cac phan irng khang nguyén khang the co the khoi dong qua trinh dong mau hoac
40 SINH LÝ HQc Y K Att

môt só thuóc khi dura váo hê tuán hoàn cūng gäy dóöng máu.
môtSukhikháe
dupenhau
khóiquan
dóngtrpng
thi cogiatinh conchitduróng
büi n g nóitóesinhdòvàciangoai
no, phán siinnhg lisdóngconmáuduóng
chi ngogi
bi gi b i sinh
han
bói lurong thromboplastin cia mo do cáe ms ton thuong giai phóng và böi só lurong cáe yéu s
XII, VI, V trong máu. Vai nhimg chán thuong náng cia cáe mò, dóng máu xáy ra chi trong
vèng 15 giy trong khi durong noi sinh xay m voitóe dó chám hon nit nhiču, thuóng cán thi
gian 1 dén 6 phút mói gây ra dông máu.
3.2.2. Giai do n sau dông máu
3.2.2.1. Sır co c c máu
Sau khi máu dóng môt thòi gian (3 –4 giò), duói tác dung cúa men retractozym, các sqi
giámcycdán.máu
huyét co ląi, huyét thanh thoát ra, do dó the tich epe máu dóng Khi Huyét thanh là huyet
co lai, các bò cúa
tur ng dà láy hét các yéu tó dông máu nén khóng dông duroc.
thänh mąch bi tón thu ng duoc kéo sát lai vói nhau, ngăn chän su cháy máu. Str co cue máu
dông cón duge hoąt hóa böi thrombin và ion calei. Só lugng và chát lurong tiéu cáu, lurgng h-
brinogen änh huóng dén tóc dó và khå näng co cuc máu. Các xét nghiêm co bán trong giai doan
nåy góm: só luong và chát lu ng tièu cáu, co c c máu, lurong fibrinogen.
3.2.2.2. Sır tan cuc máu dông
Sau khi cue máu co môt thòi gian (24–48 giò) cųc máu sě tan dán. Ðó là hięn tur ng phân ly
fibrin duói tác dung cúa plasmin, mà tièn chát cúa nó là plasminogen. Hięn turong tan c c máu
dông có tác dung don sąch các cųc máu dông nhó li ti trong lòng mąch máu, do dó ngăn ngia
su hinh thành khói huyét gåy tác mąch. Plasminogen có thé chuyén thành plasmin hoat döng
hò nhūng yéu tó durąc trinh bày trong Hinh 4.5. Sau khi soi huyét tiêu hoán toån thi thanh
mąch trò lai lành mąnh, máu lru thông binh thuòng.
Men urokinaz cůa tó chúc thân
Men streptokinaz cůa liên cáu khuán)

lasminogen -

Fibrin—» Tan máuat

Thrombin, yéu tő XIl hoat hóa

Các enzym cúa lysosom tü tó chúc tón thuong
Nhūng yéu tő do té bào nôi mò thánh mąch bài tiét
Hinh 4.5. So dò tan cyc máu dóng
4. ÐIÈU HÒA SU DôNG MÁU
4.1. Các chát chóng dông
4I.I. Antithrombin: là mòt chát có sin trong mán, có táe dung chóng thrombin, ngān cán qui
trinh bién dôi fibrinogen thành fibrin.
4.1.2. Heparin: là mót chát do duóng bào (mast cells) và các bąch cáu ua kièm sän xuát. Nóng
do heparin trong máu binh thuóng khośng 0,01 mg/100 mL máu (nong do näy it hon 10- 100
lan nong do duge düng trong lám sing dé ngân chn cue máu döng). vi viy, chi can mpt lunymg
 Bài 4. Sinh lý tiéu cáu vå su câm máu 41

nhó heparin dú cán thiét dé ngăn chăn sır dông máu. Chich heparin vói lièu lu ng tir 0,5 dén 1
mg/kg trong lurong co thé có thé làm cho thói gian dông máu kéo dåi tói 30 phút hoăc hon, tác
dung rát nhanh nhăm ngăn chān su phát trièn cúa khói huyét. Heparin có tác dung cá trong co
thé (in vivo) và ngoài ca thé (in vitro).
Heparin có tác dung:
Ngăn çán sųu thành lâp phúc hop men prothrombinase
Úc ché tác dung cua thrombin trén fibrinogen, ngăn cán chuyén fibrinogen thánh fibrin
Thúc dáy quá trinh turong tác giüra thrombin và antithrombin, làm cho thrombin trò thành
không hoat dong. Tác dung cua heparin chóng dóng kéo dai khoáng 3 –4 giò. Sau dó, heparin
bi phá hüy böi men heparinaz trong máu hoãc bi thųc bào.
Heparin có tác dyng túre thói nén nhanh chóng ngăn cán sIr phát trièn cúa khói huyét
Diéu trj cho bênh nhân quá nhièu heparin có thé dăn dén cháy máu năng. Trong tru ng hop
näy phái dùng protamin là môt anti-heparin dé khôi phųc ląi ca ché dông máu.
4.1.3. Antithromboplastin: có sán trong máu nguòi binh thuòng, nhung có nóng dô cao trong
máu nhūng nguòi mác bênh huyét hîu (hemophilia).
4.1.4. Môt só chát khác ngoài co thé có tác d ng chóng dông: düng giù máu không dóng:
Natri citrat (hoăc amoni citrat): hòa tan trong máu (1/10), két hop vói Ca** thånh phúc hop
khóng phân ly, do dó ngăn cán tác dông cua Ca'* trong dây chuyen phán úng gây dông máu.
Kali oxalat két hop vói Ca“* thành calci oxalat két tüa, máu mát ion Ca“ nên khóng dông.
Dicoumarin (coumarin) có công thúe hóa hoc tur ng tur vitamin K, do dó nó canh tranh
vói vitamin K, làm ngăn cán su tóng hop các yéu tó gay dông máu (II, VII, IX, X) cua ga
Dicoumarin chi có tác dung trong co thé. Tác dung cua Dicoumarin cham và kéo däi. Sau
khi cho dicoumarin vào máu, hoat tính dông máu giàm khoång 50% múe binh thurong sau 12
giò vå giàm xuóng 20% múc binh thur ng sau 24 giò. Ba ngay sau khi nging dièu tri bång
dicoumarin, dông máu trò ląi binh thuòng.
(4* hoãe chát hirudin cîng có tác dung
Các dung dich muói có nöng dò cao (NaCI, Na, SO,.)
chóng dông máu.
4.2. Môt só phuong pháp làm máu dông
1g

D chuán bį cho nhūng trr ng høp pháu thuát lón, hoãc cho nhūng nguói mác bênh máu
khó dông nguói ta thuòng sir dung mot só phuong pháp sau:
Dúng các yéu tó gåy dông máu Es ee)
Vitamin K: dièu tri bênh huyét hůu
Huyét turong turoi: dièu tri chäy máu cáp, vi huyét turong turoi chúa nh
ahiéu yéu tó dông máu
Mat cát mó tuoi (thuòng là măt cát mäu cO vúng phåu thuát): thuòng dung dé cám máu
trong trróng hep mó s0, nhó räng,. vi măt cát mó turoi chúra thromboplastin cia mò, gây hoąt
hóa yéu tó VII và cung cáp yéu tó III
Acid gammacaproic: có tác dung chóng lai các yéu tó làm tan fibrin
Protamin sulfat úe ché hê thóng heparin.

5. MÓT sÓ RÓI LOAN CÀM MÁU ô LÂM SÀNG

5.1. Giám phírc hê prothrombin (II, VII, IX, X) do thiéu hųt vitamin K
Hàu hét các yéu tó dóng máu durge tąo ra ò gan. Vi vây, các bênh o gan (Xo gan, viém
gan, teo gan vång da cáp tinh) sě làm giám các yéu tó dông máu làm bênh nhân bi cháy máu.
Nguyên nhân gäy giám các yéu tó dông máu bói sup thiéu hut vitamin K do gan khöng bài tiét
42 SINH LY HQc Y K AE

màt váo óng tièu hóa (do tic óng dia mit, cśe bénh gan). Thiéu mjt, są tiču hóa vä hip thu cig
mð bi giám, gåy giäm háp thu vitamin K.

Lá béah ua cháy máu do thi k u yén t ó ViI (Hemophi l i n A) hoj e thi é u yéu t ó IX (Hemophila
5.2. Hemophilia

B), Hemophilia la benh di iryen có lien quan gioi tinh chi gip ó nam giói Hemophilia Cto
hiéu yéu tó XIla benh una chay mau khöng lien quun giói tinh. Bénh nhân Hemophilia thuing
biCànchaydièumáutrj bàng phat hośe
duói dacáchtur chich do chán thueng, chäy máu ó mięng, mói, luði vå à cáe khip
yću tó VIII tinh khiét.
5.3. Giåm tiéu câu
Giám tiéu cáu thuòng gäy chäy máu. Sır cháy máu do giäm tiéu cau và cháy máu do hema.
philia kháe nhau là trong giam tieu cau máu chay tir nhièu tinh mąch nhó và mao mąch nên xuát
hięn nhièu nót xuát huyét trén toan co the, con trong hemophilia máu cháy tir cáe mąch máu lóin,
5.4. Thuyên huyét tác
Thrombus và emboli: cue máu döng bát thuring xuát hięn, phát trièn trong mąch máu goi là
thrombus (huyét khói). Cue máu phát trièn trong lòng mąch bj dóng máu làm rói ra và lói cuón
di xa, cue máu ln dông tir do goi là emboli. Emboli bi kęt ląi dén doan mąch máu có kich thich
nhó hon. Emboli bát nguón tir cáe dông mąch lón hoãc ó tim trái thuóng làm tác dông mąch
mhó hon hoãc cáe tiéu dòng mąch cua não, than,... Emboli bát nguón trong he tinh mąch và tim
phái sě theo dòng máu dén phói gây tác dông mąch phói.
Dé dièu tri huyét khói, hięn nay nguòi ta ding óng thöng (catheter) dé dura các chát hoąt hóa
plasminogen cúa mó vão vůng có huyét khói.
5.5. Dông máu râåi rác trong huyét quán (DIIC)
Dóng máu rai rác trong huyét quán là do su có mąt cúa các mò chét hoăc mô bj tón thuong
pong ca thé. Các mó náy giái phóng thromboplastin mó våo máu làm hinh thánh các cuc máu
dóng nhó nhumg rát nhiéu. Chúng làm tác các mąch máu nhò ngoai vi. Ðông máu rái rác thuòng
găp trong sóc nhiém khuán. Dąc trung cúa döng máu räi rác trong huyét quán là bênh thuóng
băt dáu băng triçu chúng chäy máu do trong quá trinh dông máu dă tiêu thų quá nhièu yéu tó
dông máu khóng còn dü yéu tó döng máu dé duy tri sųy càm máu.

CÂU HÓ Tu'LUoNG GIÁ

1. Tiéu câu sě không két dính vói lóp collagen duçc néu thiéu chát nào sau o lây?
A. Yéu tó Willebrand D. Serotonin
B. Phospholipid E. Thromboplastin
C. ADP
2. Su co thát mąch máu khi thánh mąch bj tónmáu
thuong có tác dung gi sau däy?
A. véu tó gây dông n
Tăng giai phóng các yé D. Täng sı két dính tiêu câu
B. Giám bót lu ng máu bi mát E. Hoat hóa các yéu tó gây dông máu
C. Úc ché tác dung các chát chóng dông máu
3. Khi thánh mąch bj tón thuong có sp co thát mąch máu là do quá trinh nào sau däy?
A. Phän xą thán kinh D. A và B dúng
B. Su co thát co tai chó E.
B vå C dúng
 Bài 4. Sinh lý tièu câu và sų càm máu 43
C. Kich thích hê dói giao cám
4. Phän xą thán kinh gây co mąch khi bij tón thuong bát nguón tir noi nào sau dáy?
A. Phån da phía trên mąch máu bj tón thu ngD. A vå B dúng
B. Các mąch máu tón thurong E. B và C dúng
C. Các mò lán cán vůng mąch máu tón thurong
5. Thòi gian chäy máu (TS) kéo dai trong các truóng hop sau dây, NGOAI TRÜ:
A. Só lurong tièu cáu giàm D. Thåành mąch giám khå năng dàn hôi
B. Chát lur ng tiéu cáu giám E. Thiéu các yéu tó dóng máu
C. Thänh mąch kém ving chác
6. Các nót xuát huyét xuát hiên nhiċu trên ca thé là do nguyên nhân nào sau dáy?
A. só lurong tiéu càu giäm D. A và B dúng
B. Chát lu ng tièu càu giàm E. B và C dúng i tE
C. Phospholipid tièu câu giàm hauie)
7. Xét nghiêm TCK durąe düng dé kháo sát quá trinh nào sau däy? ag
A. Câm máu ban dâu naD. Thanh lâp men prothrombinasea
B. Dông máu ngoai sinhbEts E. Thành lâp fibrin
C. Dông máu nôi sinh
8. Co cųc máu có tác dung gi sau dây? D.
Hoat hóa các yéu tó gäy tan máu
A. Ngăn chăn sų chäy máu E. Làm tăng sıų co thát mąch máu
B. Ngăn chăn sų hinh thành khói huyét
C. Làm vét thu ng mau lành
19. Antithrombin có tác dųng chóng dông vi nó ngăn cán quá trinh nào sau däy?aue
A. Bién dói prothrombin thành thrombin D. Úc ché quá trinh tąo phúc hop men
te
prothrombinase
B. Úe ché các yéu tó gäy dông máusaE. Kich thich cáe chát chóng dôngl
C. Bién dói fibrinogen thành fibrin

10. Heparin có tác dung chóng dông vi nó có tác dung não sau däy? E
A. Ngăn cân sų thanh lâp phúe hop men prothrombinase D. B và C dúng
B. Ngăn cán quá trinh bién dói fibrinogen thành fibrin E. B và C dúng St
C. Canh tranh vói vitamin K
t

E sEuSEE
TÀI LIĘU THAM KHÅO
1. Bô món Sinh lý hoc Dai hoc Y Duąc Thánh phó Hò Chí Minh. Sinh lý hoc y khoa tâp 1. NXB Y
hoc, 2012, tr. 87-95.
2. Ganong's Review of Medical Physiology 23" ed., Lange McGraw Hill Companies, 2009, pp. 74-77,
531-534.
3. Gerard J. Tertora; Bryan Derrickson. Principles of Anatomy and Physiology, 12" ed., John Wiley &
Sons, Inc. 2009, pp. 701-708.
4. Guyton A. C, and Hall J.E. Textbook of Medical Physiology, 11 ed., Elsevier Saunders, 2004, pp.
457-468.
5. Stefan Silbernagl, MD.; Agamemnon Despopoulos, MD. Color atlas Physiology – pdf Adobe Read-
er 6" ed. 2009, pp. 102-105.
 Ed

NHÓM MÁU
PGS. TS.BS. Mai Phuong Thäo

ŲC TIÉU HQC TÁP

1. Phân logi nhóm máu hê ABO à Rh.
2. Trinh bày su thành lâp kháng thé hê AB0 và Rh.
3. Nêu các phuong pháp dinh nhóm máu he ABO à Rh.
4. Giái thich nguyén tác truyén máu và phán ing trong truyén máu.
Khi môt lur ng máu trong co thė mát do bát lký nguyèn nhân naão thi can phái có môt lugng
máu khác thay våo dé dám bao hô háp, cân bång các chát dién giäi, cân bäng acid-base cho co
thé. Nhung trong nhièu trtòng hop truyén máu, nguòi ta găp phái hièęn trong ngung két hoğc
tiêu huyét có thě gây ti vong. Máu nhing nguòi khác nhau thu ng có kháng nguyên khác
nhau, do dó, kháng thé trong huyét turong phan ing vói kháng nguyén trong té bào nguói khác.
Vi vây, máu nguòi näy có thė không phu hop vói máu nguòi khác. Tuy nhiên, nguòi ta có thé
xác dinh tru c kháng nguyén và kháng thé turong úng trong máu nguòi cho vå nguòi nhân,
dé tránh tai bién trong truyen máu. Các loai máu phân nhóm dua theo su hiên diên cua kháng
nguyên trên màng té bào.
1. PHÂN LOAI NHÓM MÁU ist

Các kháng nguyên hông câu he ABO là các chât da điuròng (mucopolysacarit). Nhūng kháng
nguyên A và B thé hięn các gen A và B trén be măt hóng cau. Các kháng nguyên A và B cūng
co thé khu trú nhűng noi khác ngoài hóng càu nhu trong nuóc bot, trong các té bào bąch cau,
tiéu câu, té bào biéu mô, té bào nôi mô mąch máu. Khoáng 80% só nguòi có kháng nguyén A
và B trong nuróc bot. Các kháng nguyén nåy là nhūng kháng nguyên tan trong nuóe. Các kháng
nguyên A, B có tthé phát hiën duge tir lúc bào thai 5 dén 6 tuàn. Trong suót thòi ký bào thai,
lugng kháng nguyén täng khóng dáng ké, chi tit sau khi sanh mói täng dán, nhumg tir 2 dén 4
năm sau moi phát trièn tói múte on dinh và tón tąi háng dinh suót dòi.
1.1. Bón nhóm máu hê ABO
Dųua våo sIr có măt cúa các kháng nguyên trên máng hóng cau, năm 1901 Landsteiner phán
loai máu thành bón nhóm: A, B, AB và 0 (Báng 5.1).
1.1.1. Phuong pháp dinh nhóm máu
Càn xác dinh nhóm máu cà nguòi cho vå nguòi nhan máu bäng hai phuong pháp sau:
1.1LI Nghiêm pháp hóng cáu (dinh nhóm xuói)
Däy làa nghięm pháp trge tiép nhám xáe dinh kháng nguyén hě AB0 trén höng ciu (nghiem
pháp Beth-Vincent). Nguyên tác phuong pháp nay là sir dung nhūng kháng huyét thanh, di
chuan hóa, chúra kháng thé anti-A, anti-B, anti-AB trôn vói máu can thi, dura tren phán úng
ngung két vói hóng càu dé dinh nhóm máu nguòi thu.
1.L1.2. Nghiêm pháp huyét thanh (dinh nhóm ngugc)
Däy la nghięm pháp xác dich kháing thé he ABO trong huyét tung (nghięm pháp Simonin).
Nguyen tic la sir dung nhüng hóng cau china kháng nguyen dá biet, dem lam phan ing ngumg k
vii huyét thanh ciúa nguói cán dinh nhóm máu, nhäm xáe dinh sp có mat hay khóng có mit cia
khing the anti-A, anti-B trong layét thanh. Tir dó suay ra duge nhóm msu ngubi thi (Bang 5.2)
44
 AcBài 5. Nhóm máu 45

Dé dåm báo chính xác, khi dinh nhóm máu ABO cân:
Tién hånh dóng thòi cà hai nghiêm pháp nói trên, và két quà cúa hai nghięm pháp phái
khóp nhau, néu không phäi dung thêm ký thuąt cao hon dé xác dinh.
Huyét thanh máu phái dú anti-A, anti-B, anti-AB
Hóng càu máu phai dú hông càu A, B, 0
Huyét thanh mau phái dat dü dô nhay, dô manh và hięu giá
Hóng ocau máu phai là hóng cáu mói dă rira sąch ba làn băng nuóc faCI)
muói (9/1.000 Nat rôi
pha thånh huyén dich 5/100 – 10/100.
Bàng 5.1
Nhóm Kháng Kháng
ang Ti lę Geno-
máunguyên thé type
Nguòi Vięt NamNguòi châu ÁNguòi châu Åu
Anti B (B) 20% 28% 40% OA.AA

Anti A ( ) 28% 27% 18% UB.B

AB A, B Không 4% 5% 5% AB.

Không Anti AB (a, ) 48% 40% 45% 00

Bång 5.2

Nghiêm pháp hóng càu 2Nghiêm pháp huyét thanh

(dūng huyét thanh måu) (düng hong câu mu) Nhóm máu
Anti A Anti A Anti AB HC A HC B HC 0

A Anti B (B) 20% 28% 40% OA.AA

B B Anti A (a) o7o 27% 18% OB.BB

AB A, B Không 4%oi5%u 5% AB

Không Anti AB (a, ) 48% 40% 45% 00

1.1.2. Sı thành lâp kháng thé hê ABO a pau

Ö tré so sinh hau nhu không tim tháy su có măt các kháng thé nhóm máu. 2 - 8 tháng
sau, co thé díra tré bát dáu sán xuát Nóng dő kháng théu haueh u
các kháng thé trong huyét tur ng vói
lat tói da vào
nông dô tăng dån và dat
khoang 8 – 10 tuói. Sau dó giám dán 400 i

theo tuói già (Hinh 5.1). Vi vây, cán 300 Nòng dô kháng thé theo dò tuði
chú ý khi dinh nhóm máu tré so 200 tn9)
i9
sinh trong vòng 4 dén 6 tháng, néu 100 E t
tháy hoat tính anti-A, anti-B tháp là
binh thuòng, nguąe lai néu tháy cao 10 20 Tuði
5

thi phái dé ý dén loai anti-A hoãc an-

ti-B mién dich, tùr huyét thanh qua Hinh 5.1. Biéu dò sų thay dói nóng dô kháng thé theo tuði
màng nhau sang tuân hoàn thai nhi.
Các kháng thė anti-A, anti-B tur nhiên, bån chát hóa hoc là gamma-globulin (IgM) durgc hinh
thánh tur nhién do các té báo mién dich cúa co thé sán xuát, nó hång dinh suót dói. Kháng thé
td
46 SINH LY HOC Y KHOA

tai bien truyen mau khi

nay gay ra
tur nhien khong qua durge nhau thai. Chinh nhing khang the
la IgG, duroc hinh thanh sau
Cac khang the anti-A, anti-B loai mien dich, ban chat hoa hoc
xam nhap vao co the. Vi du nhu:
mot qua trinh dap inng mien dich doi voi khang nguyén la
Khong cung nhom mau gitra me va thai nhi: me
nhom mau O, thai nhi nhom A. Trong qua
mau tuan hoan cua me it nhiéu, gay mien
trinh mang thai va sanh, hong cau thai nhi co the qua
dich va tao ra khang the anti-A
dich cho me, tir do co the me thong qua dap inng cua he mien
mien dich
Nhirng nguoi khong co khang nguyén A ma bi
nhiem nhing chat mang khang nguyén A,
vi khuan, cua virut, nhirng thanh
trong thien nhien vao co the. Nhirng san pham sinh hoc cua tur cac dong vat,
phan protein cua cac vacxin, cac huyét thanh phong va chita benh, ché tao
tiem chung cho nguoi, nhirng truong hop khong hoa hop ABO déu la nhing nguon dura khang
dich. Anti-B mien dich cung dugc
nguyén A vao co the lam tao ra nhirng khang the anti-A mien
hinh thanh nhu anti-A mien dich nhung hiem hon.
o cho co kha nang gay vo hong
Cac khang the mien dich khac voi cac khang the ty nhien
rat manh, qua duoc mang nhau thai tur tuan hoan me sang tuan hoan thai nhi; hoat tinh manh
tan manh, néu kich thich
37°C; cuong do. hieu gia va do nhay cao hon nhieu; hoat tinh khuéch
dan dén bi mat han.
lap lai thi hoat tinh cao lén, nhung néu khong bi lap lai se giam
Cac khang the mién dich anti-A, anti-B(dac biét la anti-A) thuong
gap o nguoi nhom mau
nguoi co nhom mau O
la nguy hiem, khong dung dé
co the gap
truyén pho thong nhu nhom mau O thong thurong. Cac khang the mien dich cung
trong nhirng nguoi nhom mau A hoac B, nhung hiem hon.
1.1.3. Cac nhom phu cia hé ABO
Nhom mau A co the chia lam hai nhom phu la A , va A,. Hong cau A phan irng manh voi
anti-A con hong cau A, phan inng yéu voi anti-A. 80% nhom mau A hay AB la thuoc loai A,
va 20% la A,. Tuy nhién, nhom phy A thuong it can trong thuc té, vi phan irng truyén mau cua

nhirng nhom phy it xay ra.

Cac nhom B yéu (duoi nhom cua B): cac nhom duoi B khong hoac rat it gay ngung ket voi
anti-B, nen khong co y nghia trong truyén mau.
1.2. He Rhesus
Nam 1940, Landsteiner tim thay mot loai khang nguyén o hong cau khi Macacus Rhesus,
to Rh. Sau do, nguroi ta nhan thay o mot so
ong dat ten khang nguyén nay la yéu nguoi co hong
cau chira dung yéu to Rh, va mot so ngo1 khac thi hong cau khong chira yéu to Rh. Nguoi ta
quy uoc: mau nguoi nao hong cau co chira yéu to Rh goi la Rh*, con khong co thi goi la Rh .
Yeu to Rh la mot he thong gom 13 khang nguyén, trong d6 co yeu to D la manh nhat, co nghia
quan trong trong truyén mau.
O nguoi Viet Nam, hau het Rh* (99,92%). Nguoi da trang Rh' > 85%, nguoi My da den
la
la 100%. Cac khang the he Rh
Rh* la 95%, nguoi chau Phi Rh' khong co san trong mau, ma
no chi xuat hien do co su tiep xuc voi khang nguyén. Vi vay, ngnroi ta goi khang the he Rh la
khang the mien dich. Trong chc khang the cua he Rh, anti-D 1a khang the quan trong nhat, con
cac khang the khac yéu va mirc do gay phan irng cung rat thap. Anti-D la mot loai IgG.
irng do yéu to Rh thuong xay ra trong hai trurong hop: (I) nguoi co mau Rh
nhieu lan lien tuc mau Rh*, (2) me co mau Rh nhieu lan mang bao thai co mau Rh'.
the anti-D
Sw thanh lap khang
Khi hong cau co chira yeu to Rh truyén vao nguoi mau Rh, thi anti-D hinh thanh cham,
4 thang. Khi tiep xuc nhieu lan
nong do toi da xay ra sau voi yéu to Rh, nguoi mau Rh®
 Bai 5. Nhom mau 47

cam manh voi Rh tao luong lon anti-D. Anti-D gan vao hong cau Rh' va gay ngung ket. Tuy
nhien, mang hong cau it co phan irng Rh hon la phan irng A va B, nen muon phat hien phan inng
ngung ket Rh phai co luong lon khang the anti-D duroc thanh lap, va xay ra nhanh khi hong cau
duoc treo trong dung dich protein huyet turong.
Anti-D khong gay tan huyét truc tiep nhung khi co ngung ket hong cau, nhiing té bao ngung
ket thanh nut chan & mao mach ngoai bien, va bi pha huy dan dan bang thuc bao trong vai gio
den vai ngay, va cuoi cung gay tan mau.
Rh co trong mo thai tir thoi ky som nhat cua su phat trien, va co trong tat ca té bao co the.
Khi co bat cur phan nao cua thai hay hong cau thai thoai hoa, vai yéu to Rh phong thich vao
trong dich cua bao thai va khuéch tan qua mang nhau thai, vao co the me. O tai co the me se
xuat hien khang the chong Rh.
Nguoi me mau Rh co con dau tien Rh'. thurong khong thanh lap du lurong khang the chong
Rh cao co the gay hai. Nhung tir dira con thur hai co Rh*, thuong phat trien nhanh anti-D vi da
nhay cam, co khoang 3% dura con thir hai mac benh tieu huyét (erythroblastosis fetalis) do do,
le mac benh nay sé tang dan o nhiing dura con ke
gay thieu mau tram trong khi tré moi sinh. Ti
tiep. Phan irng do anti-D nhe hon néu thoi gian gitra hai thoi ky co thai dai hon. Dé phan loai
Rh nguoi ta lam nhu sau: tron 6 nhom khang huyét thanh voi huyén troc dung dich sinh ly
hong cau va luong nho protein huyét tuong. Dua vao cac phan ung ngung ket xay ra dé xac
dinh nhom Rh.
1.3. Hé thong nhom mau khac
1.3.1. Co nhieu khang nguyén ngoai A, B, O, Rh va Hr co trong mau, nhung nhing yéu to nay
rat it gay ra trong phan irng truyén mau.

Mot so yeu to ve mat ly thuyét nhu: M, N, S, S, P, Kell, Lewis, Duffy, Kidd,

Doego, Lutheran,.. Nhung yéu to khang nguyén nay khong co tinh khang nguyén cao, tirc la
gay ra phan irng truyen mau rat yéu, cham hoac khong co phan irng. Tuy vay, cac yéu to khang
nguyen nay can chu y o nhing nguroi truyén mau nhiéu
lan.

1.3.2. Hé HLA (human leukocyte antigen)

Hé HLA la mot loai khang nguyén dac trung nhat cua khang nguyén ghép, la khang nguyén
dong loai (iso-antigen). Trong cung mot loai thi khang nguyén nay khac nhau gitra cac ca the,
nen goi la khang nguyén hoa hop mo.
Loai khang nguyén nay co mat tren be mat cua bach cau va tat ca cac té bao co nhan, dong
vai
he HLA, khong nhirng co y nghia ve mat nghién
tro quan trong trong phan inng ghép. Nghien ciru
to chirc co quan va
curu dac diem di truyén, ma con co y nghia trong viéc chan doan benh, ghép
phu hop.
trong truyén tuy. Co the se thai to chirc ghép, neu he HLA khong

2. TRUYÉN MAU
Chi dinh, nguyén tac truyen
mau
2.1.

2.1.1. Chi dinh

Nguoi ta tien hanh truyén mau trong: giam the tich mau, dieu tri thieu mau, cung cap vai
thanh phan cua mau ngoai hong cau, truyén huyet turong cho benh nhan huyét
hiru,...

2.1.2. Nguyén tac truyén mau

Thi du: A
Nguyén tac chung la nguo1 co nhom mau nao thi truyén cho dung nhom
mau do.

co mau cung loai, nén nguoi ta co the truyén

truyén cho A, B cho B.... Nhung nhiéu khi khong
 48 SINHLý HO ▇ KHOA

lıu ý:
wpdr
Nhóm O khóng có kháng nguyèn t e èn máng hóng cáu, nén khóng bj kháng thé
tuong nguói nhan läm ngung ket, do do, co thé cho cà ba nhóm và cho chinh nó.
trong hyjh
Nhém AB: kbâng có khing thé trong huyét tung, nén khói ng thé vångmg
ba nhóm
càu nguròi cho nåo, do dó, nhóm AB có the nhân máu cůa cá l
nhânkét bátnó,
chính kýy hóng
Tóm tát báng so dò truyèn máu sau: (Hinh 5.2).
AB

(Oa ABo

Ba

Hinh 5.2. So dò truyèn máu

Kháng thé trong huyét turong nguói cho có gåy ngung két hóng càu nguòi nhan khóng?
Trong thue té khá năng näy khóng xäy ra, vi khang thé duoe truyèn vao vói luong rát nhò, nen
bi pha loäng ngay trong máu nguoi nhän, khöng du ngung két hông càu (mõi làn truyén khóng
vurot quá 250 mL nén phäi truyén thât châm). Ngoài ra, kháng thé còn bi trung hòa bói nhūng
kháng nguyên có trong các té bào và các djch cua co thé.
Hiën nay, nhu càu máu cho bênh nhân rát lón nhumg do lurong máu hién quá it và do su
không hóa hop giûra máu nguòi cho và máu nguòi nhan. Vi vây, de khác phųc tinh trang näy
nguói ta thay thé viec truyèn máu toàn phan bäng truyen máu ting phân. Máu duroc tách r
riëng rě cáe thành phàn hóng càu, bach cau, tiču cáu, huyét tuong va các thành phán cua huyét
turong nhur albumin, immunoglobulin, các yéu tó dông mau, các yču tó chóng dông. Nhò dó mot
don vi máu có thé truyén cho nhièu bênh nhân. Vi du: hông câu rira truyèn cho bênh nhân thiéu
máu, huyét tur ng truyén cho bênh nhân bj bóng, tiéu câu truyên cho bênh nhân bi xuát huyét
giám tiéu càu, truyén yéu tó VIII cho bênh nhân hemophilia A. Truyen máu toàn phân chi dijnh
khi mat máu cáp tính vói môt khói lu ng lón (30% luong máu toàn phán) gây choáng näng,
2.1.3. Phän íng chéo

Là môt phurong pháp cân thiét áp dung truóe khi truyén máu. Láy môt gięt hóng càu hoğc
máu nguòi cho và môt ít huyét thanh cúa máu nguòi nhan trôn déu vói nhau, 0quan sát ký xem
hiën turong ngung két xäy ra hay khóng? Rôi trôn lán dich hóng câu nguòi nhan vói huyét thanh
nguòi cho, quan sát xem có hiên turong ngung két không. Néu khóng có hiën tuong ngumg két
xay ra, có thé xem nhur hai máu cing nhóm, truyén an toan di khöng rò nhóm mau. Néu thay
ngung két là hai logi máu tuong ky nhau khöng truyén duge. Phuong pháp näy tránh nhám tiän
khi truyén máu và phát hiën nhūng kháng thé bát thuóng khác.
2.2. Phän úng trong truyên máu
2.2.1. Nhūng phän íng không gây tán huyét
Nhūng bién có logi näy góm phin ing sót, rét run, dji ing, gäy mičn dich cho ca thé nhán
máu, läy truyén bênh do máu truyén dua mám bênh vao.
2.2.2. Nhůng phän ieng gây tán huyét
Phán úng gáy tán huyét trong tryén máu có thé do hai nguyén nhán:
 Bai 5. Nhom mau 49

A. Nguyen nhan mien dich: khong hoa hop cac khang nguyén va khang the thuic he nhom
hong cau, sé gay ra phan ung ket hop gita khang nguyén va khang the turong irng trong
mau tuan hoan nguoi nhan, dan toi tiéu huy hong cau (hemolysis).

B. Nguyén nhan ngoai mien dich

-
Dieu kien giu mau khong bao dam t°
- Dung dich giu mau khong du nong do duong dextroz
Dung dich chong dong pha ché khong dung nong do va pH quy dinh
Mau co the bi huy khi mot ap luc truyen qua cao. Vi du: khi truyen mau qua mot kim qua

Mau co the
bi huy vi mau nguoi nhan bi nhing benh thieu men (thiéu G6-PD) hoac bi
nhirng trang thai co myoglobin mau, myoglobin nieu tir truoc.

CAU HOI TU LUONG GIA

Doi voi moi nhom mau sau day hay chon khang nguyén va/hay khang the phu hop nhat:
1. Khang nguyén A va B

2. Khang nguyen A va khang thé anti-B

3. Khang the anti-A va anti-B
4. Khang nguyén B va khang the anti-A
5. Khang nguyén Rh
A. Nhom mau A
B. Nhom mau B

C. Nhom mau AB

D.

E.

F. Trinh bay phurong phap xac dinh nhom mau hé ABO

G. Trinh bay Su thanh lap khang the anti-D

H. Trinh bay su thanh lap khang the he ABO

I. Neu phan ung xay ra do Rh

J. Neu nguyén tac truyen mau

TAI LIEU THAM

I . Bo mon Sinh ly hoc, Dai hoc Y Dugc TP. Ho Chi Minh. Sinh ly hoc y khoa tap 1. NXB Y hoc, 2012,
tr. 99-104.
2. Ganong's Review of Medical Physiology 23th ed., Lange McGraw Hill Companies, 2009, pp. 527-530.
3. Gerard J. Tertora; Bryan Derrickson. Principles of Anatomy and Physiology, 12th ed., John Wiley &
Sons, Inc. 2009, pp. 708-712.
4. Guyton A. C. and Hall J.E. Textbook of Medical Physiology, 11th ed., Elsevier Saunders, 2004, pp.
451-456.
5. Stefan Silbernagl, MD.; Agamemnon Despopoulos, MD. Color atlas Physiology pdf Adobe Read-
er 6th ed. 2009, pp. 100-101.
 Chuong II. SINHLYý HĘ TUÀN H ÀN
n
a
MŲC TIÉU

Sau khi hoc xong chuong nåy, sinh viên có khå năng:

1. Trinh bày du c hoąt döng dièn hoc cúa tim.

Trinh bày duąc chúc năng co bóp cúa tim.
3. Phân tich duąc các ca ché dièu hòa hoąt dong ciia tim
4. Trinh bày du c các dğc tinh và chée năng cia dóng mąch, finh mąch, mao mąch,
i mąch
bąch huyét. t2
5. Phân tich dirgc các ca ché ddièu hòa hogt dóng ciúa hé mąch.

zg Ezdota
a rdt
itiapiEt
KsE

R la

teibeiEiyni
Eaibifialo
n ruten
aioci
tirnstRen
E0tee

50
 hal

s
H AT DÓNG DIĘN cÜA TIM lnl
ThS.BS. Ðăng Huynh Anh Thur

MŲC TIÉU HQc TÁP

1. Mó tà cáu trúc và chte năng ciúa he thóng dån truyén trong tim.
2. So sánh dién thé dong cia các thänh phán trong hê dán truyén và té bào ca tim.r
3. Mô tà cách mác diên cIe ghi diên tâm dò. i
4.a
Mó tà mói quan hé gi ta các sóng dien
en tâm dò v i các hoąt dông dięn cúa cO tim.
5. Trinh bäy ý nghīa cáe thành phán cúa sóng diên tâm dò.

Hê tuán hoàn là he thóng vân chuyén vå phän phói máu chúa các chát cán thiét cho mò vå
láy di các sán phám chuyén hóa. Dé thųe hięn chúe näng näy, he tuán hoàn góm hě thóng bom
và hê thónng óng dán. Tim có chúe năng cua môt cái bom, vira däy vira hút máu. He thóng óng
dán bao góm dong mąch, tinh mąch va mao mąch. Tim phäi góm nhī phái và thát phäi, bom
máu vão dóng mąch phói, mao mąch phôi. Tai mao mąch phói có sų trao dói oxy và cO, giúa
máu và khí phé nang, sau dó máu ra khöi phói vê nhī trái. Dó là vòng tuán hoan phói. Tim trái
góm nhī trái và thát trái, bom máu dén tát cà các mô trong co thė. Máu tir thát trái di ra dông
mąch chů, các dông mąch lón, tièu dông mąch và mao mąch. Tai mao mąch, có sų trao dói chát
giüa mao mąch và mô. Sau dó, máu tir mao mąch vè hê tinh mąch rôi vé tim phái. Ðó là vóng
tuán hoån he thóng. iiLlaupuee
hin n
ie bdtE z h t n
ra3 isi
tom tetin tni ng mąch dén phân trên co tt u li
( 3 n eais a eet

Rtnia aiu aitai

iE iia(3

no mąch phôi phái *—

c tit
o t nenaen
ttbodeie iae
ng mąch dén
ae pån duói co thii i)
tio
ebizo
ernaat
o1bt3)on
Hinh 6.1. Vòng tuân hoàn phói vå vóng tuán hoán he thóng
Máu cháy qua tim môt chiéu do spr sáp xép các van tim. Máu tir tim ra ngoái ting dot, làm
căng thånh döng mąch chú và các phán nhánh lúc táâm thu. Nhò tinh dàn hói cua thånh các dông
51
 52 SINH Lý HQc Y KH A
mch l ó n nén máu chäy l i è n tye trong mąch. Áp suát máun cao à dóng mach chi, gi á
dóng mach lón, giam nhieu khi qua cac dong mpch nhö. Sur dièu höa dó co ca vóng cia cicm di
döng mach nhó cho phép di e u chi n h l u nu hupng mau gua mó và gi ú p di č u hóa huyét
mąch. Áp suát máu giam dan den khi vé tim. Van toc máu giám tir hę dóng mąch dén mao áp ding
mąch, châm nhát tai mao mach, sau dó van toc tang dán khi vě tim.
Hę tuán hoán dupe dièu chinh bói nhieu yéu tó phúc tap, nhim git vāng hru luong mán ti
mao mach, sao cho thi c h hop vói hoat dong cua ti m g bó phán co thé, nhát là tai các ca
dãe biet nhur tim, não. Ngoai ra, con he thong mąch bșch huyét, chuyén chó bąch huyét dén ong quan
ngıre rói dò våo hę tinh mąch.
1. DÄC DIÉM CÁU TRÚC CHÚC NĂNG cÜA TIM
1.1. Sp phân bu ng cúa tim: tim góm có bón buóng:
Hai tâm nhī góm tâm nhī phái và tâm nhī trái. Tâm nhī có thành co móng, áp suát trong tám
nhī tháp. Täm nhī có chúe nang nhur môt binh chúa hon là môt bom dáy máu. Hai tâm nhi ngän
cách nhau băng vách liên nhī.
Hai tâm thát góm tâm thát phái và tâm thát trái. Tám thát có thành ca däy, dugc cáu tąo bói
nhūng soi co bát nguón tir dáy tim. Các soi nay huóng vé dinh tim ngoai tâm mąc, sau dó doi
chiċu gán nhur 180”, huóng vé nôi tâm mąc, xép gán nhu song song vói các sai ngoai tâm mąc,
tao nên nôi tâm mąc, co tim và ca côt. Tâm thát phäi có áp suát trung binh băng 1/7 cúa tâm
thát trái nén có thanh möng hon so vói tâm thát trái. Hai tâm thát ngăn cách nhau bäng vách
liên thát. a

1.2. Hę thóng van tim

Máu chäy qua tim môt chièu nhò các van tim. Các van tim là nhūng lá móng, mém déo.
1.2.1. Van nhī thát
Van nhī thát ngăn giîra tâm nhī và tám thát, bên trái có hai lá goi là van hai lá, bên phai
có ba lá goi là van ba lá. Van nhī thát có nhūng dãc dièm sau: (1) tông diên tích các lá van
gáp dói dien tich 1ő thông giùa tâm nhī và tâm thát, do dó vi tri dóng kin, các lá cia moi
van xép chong lên nhau; (2) có nhūng soi däy thing min gán bò tyr do cùa các lá van vào co
côt trong thành tám thát, ngăn su ôn ngugc các lá van trong lúc tâm thát co bóp däy máu di;
(3) cho phép máu cháy môt chièu tùr nhī xuóng thát.
1.2.2. Van bán nguyêt
Van bán nguyêt bên phái goi là van dông mąch phói nám ngān giūa thát phäi và dóng
mąch phöi, cho phép máu tir thát phäi qua dóng mach phói lèn phói láy oxy. Van bán nguyet
bén trai goi là van dóng mach chú nåm ngaăn giúa thát trái và dong mach chu, cho phép máu
tir that trái qua dông mąch chú ra ngoai vi nuói ca thé. Van bán nguyêt có dãc dièm sau:
(1) mói van góm ba vóm, gán vao vóng nhăn noi thöng gita tàm thát va dóng mach ngogi bien,
(2) trong lúc tâm thát thu, các lá khóng ép sát vaáo thành dông mąch mà nám o vi tri lung ching
giúa long mąch; (3) các noi phát xuát döng mach vánh phai và trái nam phia sau các vom van
dong mąch chú, giúp cho máu vão dóng mach vånh de däng khi tàm thát co lai; (4) cho phép
mau cháy môt chiéu tùr tâm thát ra dóng mąch ngoai bièn.
1.3. Cáu trúe mô hoc cúa té bào co tim
Tim là môt khói co róng, năng khoáng 300 g, dupe bao bên ngoài bång môt bao spi, goi là
bao tim. Toan bô tim durge cáu tąo böi cáe soi co tim két thnh mang. Tim durge cáu thanh böi
 Dal 0. T t a g aęn cUa t i V

ba loai ca tim: cO nhī, co thát và nhüng soi co có tinh kich thich, dán truyén dãc bięt. Co nhi,
co thát có hoat dông co rút gióng cO vân, loai cón ląi co rút yéu hon nhung chúng có tính nhip
diëu và dän truyćn nhanh các xung dông trong tim. Các té bào co tim có tinh chát trung gian
giūa té bào cO vân và té bào ca tron. Ðó là nhūng té bào nhò, có ván, chia nhánh và chi môt
nhân. Té bao ca tim cūng duąe cáu tąo bói các nhuc tiét (sarcomere) tir duóng Z dén du ng Z
ké cân, bên trong chúra các sçi däy (myosin) vá soi móng (actin).
Khác vvói ca vån, các té bào ca tim két lai vói nhau nhur môt mang lurói, môt khói ving chác
và có tính høp bào nhò có cáe cáu nói và nhůng doan màng té báo hóa vói nhau. Chính nhò các
doan hòa màng này mà các té bào ca tim hoat dông nhur môt don vj duy nhát khi dáp úng vói
kich thích. Sır lan truyćn diën thé gia các soi co tim xäy ra rát nhanh chóng nhò các càu nói
có tinh thám ca0 nên các ion dě dang khuéch tán qua. Ngoài ra, các sąi ca tim cón chúa nhièu
ti thé và nhiéu mao mąch, môt mao mąch cho mòt soi co tim. Do dó, khoáng cách khuéch tán
rát ngán giúp cho oxy, Co, và các chát chuyén hóa có thé di chuyén nhanh giîa té bào ca tim
và mao mąch. Noi dur trū calci dé cung cáp cho vięc co co là mąng co turong (sarcoplasmic
reticulum) xung quanh các soi co tim, tuy nhiên mang này kém phát trién hon mang co tur ng
cia co Xuong nhumg bù trir lai là hê thóng óng Tcua co tim có duong kinh to gáp 5 làn hê thóng
óng T cúa cO Xuong, do dó thé tích chúra ion calci lón gáp 25 làn vi thé dú dé cung cáp cho nhu
câu cúa co tim.
Tim dugc cáu tąo nhur hai khói hop bào là hop bào nhī và hop bào thát. Nhī và thát ngăn cách
nhau bói mô xo bao xung quanh 1ð van nhī thát. Binh thu ng sų lan truyén dien thé tir hop båo
nhi xuóng hep bào thát chi du e dän qua môt duòng dán truyén dăc bięt goi là bô nói nhī thát.

Duòng AA l ng câu

Duòng l
Nõi mô vå
mao mąch

Nhuc tiét Liên két khe

(sarcomere) (gap junction)
Dia xen kē

ui Óng 1 atEEi
t t

Du ng z
Viy CU

hé tuong

Hinh 6.2. Cáu trúc mô hoc soi co tim

taa
 54 SINHLÝ HQc Y KHOA

4. H thóng dán truyén cua tim

Nir soang oin goi li nia Keith-Flick, do hai dng Keih si Fack ti diu iéa vio nia 1,
1.4.I. Nút xoang
csranhkinhnoidantihpain, s lanir kemn, ring khoing 2 mu, nim dn daói thucn ti m mo l
hayh dehi u heéin d8 tio uhi phai NiE somng có hai koai teé báo chinh: (e Nis
on nho, có t hio qun ben trong te hio va it spi t co, li té báo tno nhip: (2) té bao di,g
hinh dang trung gian gia te büo trón via te bio co mhi binh thuóng, có chúie näng din tnua
xung dôòng trong mò nút vå dén các vůng lân cân.
Dóng mąch nuói nút xoang là dóng mach vánh phäi (60%) và dóng mąch vánh trái (40%),
Nút xoang chju sJu chi phói cua nhánh thán kinh phe vi phäi.
Binh thuòng, xung dóng núit xoang có tinh chu ký, nhip nhing, Irng binh 60–100 län/phit
Nút xoang phát xung nhanh nhát nén là nút dán nhip cho toán tim. Nit xoang phát xung phy
thuğc vão si chi phói cua he thin kinh và mach máu nuói duòng, có thé thay dói tàn só khi ci
dáp úmg nhūmg hoat dông sinh lý nhu gáng súc, xúe döng,., vá sau dó trò lai trang thái cn
bäng, diéu dó cang khang dinh tinh tyr dông cúa nút xoang.
1.4.2. Duòng liên nút
Du ng lien nút góm các té bio bięt hóa chú yéu là có khä näng dän truyeén xung döng, nhng
cūng có môt só té bao có khá näng tir dông phát xung. Các duòng näy nói tr nút xoang dén mia
nhī thát (Tawara) góm duòng truóc có mot nhánh di sang nhī trái (bó Bachman), duróng gin
(bó Wenckebach) và duòng sau (bó Thorel).
1.4.3. Nút nhī thát
Nút nhī thát, cón dur c goi là nút Tawara, dugc Tawara tim ra tr năm 1906. Nút nhì thát có
hinh bàu dųc, măt phäi lôm, măt trái lòi, dài khoáng 22 mm, rông 10 mm và däy 3 mm. Nút nhi
thát nám ò măt phai phàn duói vách liên nhi, giùra lá vách van ba lá và xoang vånh. Nút nhī thát
góm nhièu té bào bięt hóa dan vói nhau cháng chit làm cho xung dông qua dây bi châm lai và
dě bi nghēn tác. Nút nhī thát chü yéu làm nhiem vų dán truyén và chi có it té bào tyr dông. Nii
nhī thát có khá näng phát xung dông 50 –60 laän phút. Tir nhì xuóng thát xung dông chi tnyén
qua duy nhát oò nút náy, däy là con duòng dôc dao. Trong nút nhī thát, Xung dong dän truyén ti
nhī xuóng thát qua hai con duóng là duòng dän truyén nhanh (duròng ) và duong dán truyén
châm (duròng a).
1.4.4. Bó His

Bó His durąe His mò tà tir näm 1893, rong 1-3 mm, dai khoáng 20 mm. Bó His nói tiép vói
nút nhī thát, có duòng di trong vách lién thát ngay duói măt phai cua vách vå chia thánh hai
nhánh phäi và trái. Cáu tao bó His góm cáe søi dan truyén nhanh di song song vå có té bio e
tinh thr döng cao. Vi bó His và nút nhi thát nói tiép vói thau khóng có ranh gioi ró ret nén ri
khó phân bięt vê măt tó chúc hoc, do dó, durge goi chung là bô nói nhī thät.
1.4.5. Các nhánh và mang Purkinje
Bó His chia ma hai thánh, ahánh phäi vå nhánh träi. Nhánh phái di trong vách lièn thil
phái, nhánh phäi nhó và mánh và dai nêèn rát dé bi nghên tác. Nhanh trai lón va ngán hon, di
trong vách liên thát trái, dén 1/3. trèn và 13 gina chia ra hai nhänh nhó la nhánh rwie trén
trái và sau duói trái. Nhánh phai và trái chia nhó và dan váo nhau nhur mot lurói boc hai tim
thát. Mang näy di ngay duói mang trong tám thát và di sâu vái milimet vao be dáy cia lóp c
Hai nhánh bó His va mang Purkinje rit giäu cáe té bio có tinh tr dong cao có thé tao nén cik
chù nhip tâm thát.
 Bäi 6. Hoat dông dièn cúa tim 55

i Ðông mąch chů ni

t

n
tchù trên
t
Xoang nhī thát (AV)

ti
rt Các soi Purkinje

Nhánh ph

Hinh 6.3. Hê thóng dăn truyén trong tim

1.5. Hê thân kinh
1.5.l. Hê giao câm
Các däy thán kinh giao cám tim bát nguón tir côt gita bên cúa môt hay hai doan có cuói và
doan nguc trên 5 –6. Noi tiép hop gia day thán kinh tièn hąch vå hâu hach chính yéu là à hach
sao. Thàn kinh giao cám sau hach dén dáy tim theo mąch máu lón, sau dó phân thành mang vão
ii)
co tim, thuòng là theo sau mąch vành.
1.5.2. Hê phó giao câm
Các dåy thàn kinh phó giao cám bát nguón trong hånh não, tąi nhân vân dong hung cua dáy
X. Các day ly tâm di xuóng qua có sát dông mąch cánh chung, qua trung thát tiép hop vói té
bào sau hąch năm trên ngoai tâm mąc, hay trong thành tim. Hàu hét các té bào hach tim nám
gán nút xoang và mô dán truyén nhī thát. Dây X phái và trái phân phói hoi khác nhau. Däy X
phai phán phói vào nút Xoang nhieu, däy X trái phân phói vào nút nhī – thát nhièu. Các däy phó
giao cám dén cO nhī mà khóng dén co thát. tii)
it
2. HOĄT DÓNG DIÉN HQC cÜA TIMn
Galvani và Volta vói các thí nghięm “diên sinh vât”, cách dåy hai thé ký dă khám phá hiên
(ong dien hoe liên quan dén sIr co bóp ngåu hièncúa tim. Näm 1885, Kolliker và Muller tháy
rang khi dé dáu däy thán kinh cúa ché phám thán kinh co tiép xúc vói măt ngodi cia tim éch,
thi tháy c co theo mói co bóp tim. Các hoąt dông dięn trong tim khoi máo co bóp tim. Rói loan
hoat dong diên cua tim sě dán dén rói loan nhip, và có thé nang dén múre gây tir vong.
2.1. Diên thé màng cůa tim
Diên thé màng cón durąc goi là dien thé nghi. Khi nghi, nóng dô ion Ki bên trong màng té
bào cao hon ngoåi mång, ngugc lai nông dò ion Na" và Ca* bên trong màng té bào tháp hon
ngożi màng. Čác té bao co tim và he thóng dān truyén ö trang thái phàn cuc vói dięn thé (+)
o phía ngoai và dièn thé () phía trong máng té båo. Trung binh diên thé åm trong màng
S0 vói
V ngodi màng té bào là 90 mV và tri só diên thé màng nåy thay dói tüy ving, trj só tir
60 dén –90 mV. Špr chênh léch diên thé am näy duąe duy tri bäng hoat dong cúa cúa các bom
 SINH Lý HQc Y K OA Dięn thd
BPiMthcaikkeicphhathkihciht cnioe (nlhiamr
0

L ion Na tr trong bio toong ra ngosi den he vi chi o6 2 ioa K tir dich ke bon vio trng p v dij o thé dindig.cb huye
protein ó maing té báo trong dó quan trong nhit là bom NaK-ATPase cho phép vin chuy
ung, do do phia ngoli ming tieh dijgn duneg so voi tong ming n trinh niy sit dung nie
luong ti sur thiy phán ATP, dupe goi la van chuyen tich cue nguyén pht. Do st chénh i
gradient nóng do, K dpe tham thi ra ngoai qua kénh K chinh hu nhip bio (kénh IKI) io (leinlit"hilnimg Phda iimlonng.NpPah'ahdaitáObi cjj toee
nhien, các anion (A) trong té bao nhur protein khóng khuéch tán ra ngoái vói K làm dien h
bên trong màng åm so vói bén ngoài. viMnhk'a hphadi tisbtrimonhgngurran
láy näng hung giai phóng tie qua trinh nay (thay vi tie ATP) dé däy ion Ca" ma ngoái. Cách vn nhiängai h o q k e i n h C"I y pe
Nóng dó Ca ngoņi bio duge duy tri cao hon nôi báo nhó bom Ca-ATPase và bom N Na'.

e é hi o t i h e
Ca"". Bom Na -Ca cho phep Na" vao trong noi bäo, làm gim bót gradient nóng dij Na"w
chuyén này cón goi là ván chuyén tich cue thir phát.
Na* 145 nM Ca *1,8 nM K 4,5 nM
ohiycisg gim tinh th piionprdiqpycin 1dóo5peso/dvóie
Bên ngoai
3 Na* 1 Ca+ 2 Ca
ton lblotei ó midondóe onthe
uina Inng giai de
té bào la - Kt-ATPase Na* - Ca+ Ca+ -ATPase

Bên trong
té bào Màng té bàoa ip hi ataholani)
2i KK+ 2 Na*

Na* 15 nM Ca ' 10 nM Kt 150 nM

Hinh 6.4. N ng dò các ion à' nôi bào và ngoąi báo cůa té báo lúc nghi
2.2. Diên thé dông cua tim W

Ngay khi có kich thich, màng té bào bi khit euc, diên thé màng tró nên duong (tir –90 mV
lên +30 mV) do sII ván chuyén các ion qua màng té báo. Dięn thé dông góm 5 pha; pha 0 (pha
khi c e nhanh); pha 1 (pha tái ce sóm); pha 2 (pha binh nguyên); pha 3 (pha tái cue nhanh);
pha 4 (pha nghi hay phán cuc, diên thé màng tró vê tri só lúc ban dàu và ón dinh).
Có hai loąi diên thé dóng trong tim: (1) Dièn thé dông loąi dáp ing nhanh: xäy ra è té bào
ca tim binh thuòng trong tâm nhī, tâm thát vå trong mó dän truyen Purkinje; (2) Diên thé dong
loai dáp úng chám: xäy ra trong nút xoang và nút nhī – thát. Tuy nhiên, loai dáp úng nhanh có tun Si
thé bién dói thänh cham môt cách ngåu nhièn, hay trong môt vái truòng hop thye nghię Nhet
N
t

Ngoai bào

Nôi bào

Hinh 6.5. Diên thé dông co tim

 Bài 6. Hoąt dông diên cůa tim 57

2.2.1. Cor ché ion cúa diên thé dông té bào co tim logi dáp ing nhanh
Bát cúr kich thích nào làm thay dói dôt ngôt dięn thé màng dén trj só diên thé nguõng déu
gåy ra diên thé dông. Dięn thé dóng cua té bào co tim loąi dáp úng nhanh có co ché nhur sau:
Pha 0: pha khi cyc nhanh, duòng diéu dièn di lên do có sų täng dò dån ion Na' dôt ngôt
(gNa'") làm ion Na' di chuyén ò at qua kênh Na' nhanh, tir ngodi våo trong té bào tąo nén duóng
lên thäng dímg. Pha 0 bij úre ché boi chát tetradotoxin.
Pha 1: pha tái cye sóm, duròng biéu dién di xuóng môt phan do có sı kich hoąt kénh K,
làm ion Ki di tùr trong ra ngoài té bào.
Pha 2: pha binh nguyên, duòng biéu diěn năm ngang. Trong pha náy, ion Ca“ di vão té bào
nhièu qua kênh Ca* type L (long-lasting) và môt it ion Na“ cūng di vão té báo. Nguąe lai, ion
K'di ra ngodi té bào theo bác thang nong dò và diên thé. Tuy nhièn, khi so sánh vói ca Xurong,
ta tháy có su giàm tính thám ion kali ò mang ca tim. Trong khi có diën thé hoat dóng.tính thám
giàm chi còn 1/5 so vói co khác, do dó, kali ra ngoái màng rát châm nên không gây hiên turong
tái cue ngay duoe (dãc diém näy không có à co xuong). Nhò có kênh Cat* type L và giám tính
thám kali o màng co tim làm cho co tim có hoąt dông diên dåi thé hièn ò du ng cao nguyên
cúa diên thé do dó thòi gian co co tim dai nhò dó mà thųc hiên duoe chúe năng bom máu cúa
co tim. Trong giai doan này có nhiéu yéu tó anh huóng dén dô dán Ca** (gCa“). Vi dų: gCa'
tăng bòi catecholamin, gCa giàm bói các thuóc úe ché kênh Ca* (diltiazem).
0
Vm
(mV)
90

gNat
_ Cat
Hinh 6.6. Su thay dói då dån Na“ (gNa“), Ca“*
(gCa“) và K (gK ) trong các pha khác nhau cua
diên thé dông té bào co tim loai dáp úng nhanh
gK*

Pha 3: pha tái cue nhanh, duóng biéu dién di xuóng do các ion Ca", Na", K di ra khói
té bào. Só lirong ion Na“ våo quá nhièu trong pha 0 và 2 duąe loąi ra ngoài bói kênh Na'-K-
ATPase theo ti lę 3 ion Na' di ra và 2 ion K di våo. Ion Ca** du thira trong pha 2 sē bi loąi ra
ngoài qua bom 1 Ca */BNa' vói co ché trao dói lion Ca“di ra và 3 ion Na' di vao, ngoài ra môt
so ít Ca* bi loai ra ngodi bói bom Ca“. Jon K tiép tue di ra theo bâc thang nóng dô và diën thé.
Pha 4: hôi phųe nóng dô các ion, diën thé máng trò vè trj só lúc ban dáu và on dinh.
2.2.2. Co ché ion c a diên thé dong té bào co tim logi dáp íng châm
Diên thé dông cua té bào co tim loąi dáp úng cham có dãe dièm khác vói loai dáp img nhanh
nhu sau: (1) phân cųe màng yéu, sau tái cye té bào loai dáp úng cham chi dąt dén dięn thé âm
lón nhát là 65 dén 60 mV, trong khi diên thé âm cua té bào loai dáp img nhanh là –90 mV do
hé bào loai dáp úng châm khi nghi không có dòng K thám tháu ra ngodi qua kênh Kchinh lr
nhâp bào (kênh IKI) nén không dąt durgc giá trij cân bäng cúa ion K; (2) Khir c e châm hon,
pha 0 ít dóc hon trén so dò, do spr khir cye khóng dya vão dóng ion Na' qua kênh Na' nhanh
mà dura vao dóng ion Ca“ di vão té bäo qua kénh Ca" type L (long-lasting); (3) Không có pha
binh nguyén do xáy ra quá trinh tái cue châm ngay sau khi khi cyc; (4) Pha 4 không on dinh
60 SINH Lý HQc Y K A)

Diên thé nguöng

PA
-90

Nai t bo e
Trong té bào
Hinh 6.9. Dièn thé nguöng té báo co tim
loai đáp úng nhanh
in truyên
3.3.3. Tính dân cůa té bbào co tim loai àdáp ing châm
Ö té bào co tim logi dáp úng chám, dięn thé nguðng vão khoáng -40 mV và su dan truyén
châm hon loai nhanh. Vân tóc dăn truyén loai cham vào khoáng 0,02 - 0,1 m/giây. Loąi dáp
úng chám dě bi nghěn tác hon loai dáp img nhanh, và không dan truyen khi kich thich läp di
lăp lai vói tân só nhanh.
Bàng 6.1. vân tóc dån truyèn cúůa các thành phân trong tim
Mô Väân tóc dån truyèn (m/s)
Nút Xoang 0,05
Du ng dăn truyén trong nhī 1
Nút nhī thát S0)nt 0,05
Bó His

Hê Purkinjea
iiisci
Co thát
3.4. Tính tro có chu kýtah hidat tu u tqnst
Tính tro cúa té båo co tim tůy thuôc dięn thé dông là loai dáp img nhanh hay châm.
3.4.1. Ðáp engnhanh
Khi dáp ing nhanh dă duge khoi mào, té bào dang bj khir cue sē không thé bį kich thich
nūa cho dén khi dat dén khoang giîa giai doan tái eue nhanh. Khoáng thòi gian tùr lúc bát dáu
dięn thé dông cho dén khi soi co tim khóng thé dán truyén môt dićn thé dông khác goi là thói
ky tro tuyęt dói. Giai doan náy bát däu khói diém cia pha O dén diém gita o pha 3, úcmà tái
cțre khoang -50 mV. Giai doan cón ląi cua pha 3 goi là thòi ký tro turong dói, trong giai doan
nay, có the gäy ra dien thé döng, nhung kich thich phäi manh hon kich thich gåy dáp img trong
pha 4. Tinh hing phán khöng trò ląi hoàn toàn cho tói khi soi co tim hoan toan tái cuc.
A dáp úng nhani B
40 dáp úng châm
22
o
40 Hinh 6.10. Tinh tro cúa môt
soi co tim dáp úng nhanh vå
80 châm. ERP (effective refrac-
ERP RRP tive period): thòi gian tro tuyêł
ERP RRP
dói, RRP(relative refractive
period): thòi gian tro tuong dói
U

00 200 300
S00 00 20o s
gian
 Bài 6. Hoąt dông diên cúa tim 61
3.4.2. Dáp engchâm a

Giai doan tro tur ng dói cia loąi dáp ing châm khá dái, ngay cá sau khi té båo dāă hoàn toån
ái cyc, do dó, dói khi khó gäy ra môt dáp úng lan truyén ké tiép. Dièn thé dông tąo ra sóm
trong thòi kýy tro turong dói thuòng nhó và có dinh tháp. Giai doan hói phųc tinh hung phán
hoàn toàn châm hon dáp mgnhanh.
4. CÁC RÓI LOAN HOAT DÓNG DIIĘN CUA TIM
Các rói loa hoat dông diên cia tim sě gây nén các rói loan hiptim. Có ba nguyên nhân gay
nên các rói loan hoąt dóng diên cua tim là: (1) rói loan tąo xung dong; (2) rói loan dän truyén
xung dông; (3) rói loan hôn hop giůa tąo Xung và dán xung.
Các yéu tó thuân loi cho rói loan hoat dông diên cúa tim: các bénh lý vé tim mąch (bênh
co tim, bênh van tim, bênh dông mąch vånh, viêm nôi tâm mąc,..), bênh nôi tiét (cu ng giáp,
nhu c giáp), rói loan dièn giai (täăng Kt, giàm Kt, täng Cat, giám Cattj..), rói loan kiém
toan, ngò dôc (thuóc, hóa chát), nhiém trung, không rÕ nguyén nhân.
Co ché chinh cua ba nguyén nhân trên là hiên turong vaão ląi, hiën turong läy cò hay xung
ông kich hoąt và ó phát Xung tur dông.
4.1. Hiên twrong vào lai (re-entry)
Môt só tru ng hop, Xung dông à tim có thé tái kich thích vůng mà nó via di qua tru c dó.
Hiên turong này goi là vão ląi (re-entry) và là nguyén nhân gáy nhièu rói loan nhip trên làm
sàng. Nhur váy, hiên turong vão lai là hiên tur ng mà xung dông tir vi tri ban dáu (xung dông làn
I) du c dán truyên trò lai vj trí dó và tiép tyc xung dong làn thúr hai tąo nên môt xung dông
dóng vòng.
Dièu kiên dé hinh thành vòng vào lai: (I) xung dông tai môt diém ban dáu phäi có cuòng
dò dü lón dé tąo dăn truyén và xung dông näy cung lúc phái duąe truyen di theo hai duóng;
(2) môt trong hai duróng phái có môt duong xung dóng bi nghěn tác (block) không truyén qua
dugc; (3) xung dóng ban dáu phái dugc dán truyen cham trên duòng cón lai dé trò vé vi trí xuát
phát ban dàu våo giai doan thoát tro và tiép tuc kich thích. Do dó, dièu kien thuân ląi gáy ra
hięn turong vão lai là thòi gian dän truyén dai và thöi gian tro có hięu quá ngán.
Vóng våo ląi có thé rát lón liên quan dén các bó dān truyén däc bięt, hoãc chi à múc vi thé.
Các vóng có thé bao góm soi co tim, soi dān truyen té bào mô nút, mò tiép hop.
A Hinh 6.11. Vai trò cúa nghēn tác môt huóng trong hiên
tur ng våo ląi
Bó soi co tim S chia làm hai nhánh phái (R) và trái (L)
vå môt nhánh nói (C) chąy giūa (R) và (L). Hinh A:
binh thuòng, Xung dông xuóng bó S sē du c truyén
doc theo bó (R) và (L), tói (C) xung ôngsě våo (C) ò
hai dåu vå bi tan ò diém găp nhau giūra hai xung dông
hai dåu. Vi xung dông tù bên trái không thé di xa hon
do mô phía tru c dang ò giai doan tro tuyêt dói, xung
ông tù bên phái cūng tuong tų nhu våy. Hinh B: néu
có nghěn tác ò cå hai nhánh (L) và (R) ò cùng môt thòi
dièm dói xúng cùa vóng, Xung dông không thé truyen di
hà cūng không có hiên tu ng våo ląi. Hinh C: néu có
pghēn tác chi ò nhánh (R), xung dông không x óng đu c
nhánh (R). Khi dó xung dong xuóng qua (L), tiép tuc qua
(C), và chia thành hai huóng: 1 huóng dăn truyen xuóng
duói
du vå môt huóng trò ngupc lên (R). Tuy nhièn, do xung dóng truyèn tói dúng vào lúc vúng co tim nay dang
vào
o thòi ký tro tuyêt aói nén không xåy ra v ng vào ląi. Hinh D: tuong ty nhu hinh C nhung néu Xung dông truyen
oc bj châm via đů dé thòi gian tro qua di, xung dông sě truyén ngu c vé bó S và xäy ra hiên tu ng váo ląi
ngue o
62 SINH LÝ HQc Y KH A

4.2. Hiên turong lăy cò (trigger activity)

Hièn tuong läy có cón dupe goi là xung dóng kích hoąt. Môt xung dóng dén té báo co tm
phai dúü hai dièu kién dé gäy khir cue co tim là xung dóng có diëèn thé du lóm và dúng vão thöi
ký dáp ing cua co tim. Neu xung dong diu hai dieu kien trén sě có thé gäy nén mòt rói loan hip
tim. Xung döng näy durge xem nhur la mot xung döng kich hoąt khói dau làm khói phát vóng
vào lai cho môt rói loan nhip nên duoc goi là hien turong läy cò.
Hien tuong läy cò duge goi nhur thé vi nó luòn luón xuát hięn sau môt diën thé döng truóc
dó, hay nó duge tąo ra do hièn tuong hau khir cue (afterdepolarisation). Có hai loai häu khir
cIe tuy thu c vão xung dông roi vao pha nåo cúa dięn thé dóng co tim: (1) xung dóng kich hoat
roi vào pha 2, pha 3 tao nén hâu khir eue sóm EADs; (2) xung dóng kích hoat roi våo pha 4 tąo
nên hâu khir c e muôn DADs.

iu
EADs DADs

AP Hinh 6.12. Hâu khů cuc. EADs (Early afterdepolarisa-

tion): hâu khů cyc sóm và DADs (Delayedafterdepolari-
sation): hâu khů cuc muôn
Hâu khů ee sóm (EADs: early afterdepolarisation): xäy ra khi xung dông kích hoat roi
vao pha 2, pha 3. Hau khir cye sóm thu ng äyra khi nhip tim châm. Diên thé dông truóc càng
làu thi càng dě xuát hiên hau khir cye sóm, vi khi giai doan binh nguyên lâu, các kênh Ca“ bj
kích hoat lúc dåu cúa giai doan binh nguyên, sau dó bi bát hoat, có dů thòi gian bi kích hoąt tró
lai truóc khi giai doan binh nguyén két thúc, dièu nåy gåy ra môt hâu khůr cyc.
A Cl = 2 giây B Cl = 4 giây Eicna
u otihtblsai
A M
c C| = 6 giáy

J
Hinh 6.13. Ánh huóng cùa viêc tąo nhip
vói nhüng chièu dài khác nhau cua chu
ký tim (CI: cycle length) trên EADS cua
C| = 10 giäy môt soi Purkinje. (A) Không có EADS.
(B) EADS bát dàu xuát hiên (mūi tên).
uUU JuU 2ZU
(C) EADS náo xuát hiên sau mði khů
cuc sě tao ra diên thé dong. (D) Các
mV

Ci: cycle length: chièu dåi chu ký 2 giåy dièn thé dông xuát hièn hâng loąt

Hâu khir cıre muôn (DADs; delayedafterdepolarisation): xäy ra khi xung adóng kích hoąl
roi vao pha 4 khi hoąt dong dièn thé là gán nhur hoán toàn tái oge. Su phát trien cua mpt hju
khir eue muón có lién quan dén tinh trang täng nông dò calci trong te bao. Vói su kich thich
catecholamine và kich hoat các thy thé beta-adrenergic, su gia tăng nóng dò cAMP trong té bio
dán dén gia täng nóng dò calci hien tai và gia täng giäi phóng calci tir bao tu ng. DADs di kėm
vói sur tang nóng dò Ča". Nóng dò Ca" cao kich hoąt cáe kěnh ion o máng, cho phép Na" và
K di vao và gay khir cue. Ngoai ra, nóng do Ca" cao kich hoąt hě thóng trao dói Na Ca"", láy
3 Na' vào và 1 Ca* ra ngoài, cūng tham gia tąo DADS.
 Ddl 0, g aęn cua amb

BCI = 80
Hinh 6.14. Dièn thé dông ghi duąc tů soi
6 = /U
Purkinje côlåpsaukhicho acetylstrophantidin
0 rào mói truòng. (A) Khi chu ký có chièu dåi
mV
là 800 miligiáy (ms), khů c c sau cúng có
di kèm theo môt DADs ngán, không dąt dén
10oL nguöng. (B) Khi chièu dái chu ký giàm cón
700 miligiây, DADs theo sau nhip cuói dù dąt
nguöng và gåy môt ngoai tâm thu, sau ngoai
tâm thu náy có môt DADS duói nguöng.
BCI = 600 (EthBC| = 500 (C) Khi chièu dåi chu ký giàm cón 600
miligiày, DADs theo sau nhip cuói ů dąt
nguõng và gåy môt ngoai tâm thu, DADs di
kěm theo dů dat nguõng và gay ngoai tâm
thu thú 2. (D) Khi chièu dài chu ký giåm còn
500 miligiây, có ba ngoąi tâm thu. Thí nghièm
=**** **" . . *
cho tháy chièu dài chu ký càng ngán, n ng
BCI: chièu dåi chu ký co bàn (based cycle length) dô acetylstrophanthidin càng cao, gåy môt
loąt ngoąi tâm thu gióng nhu nhip nhanh
kjch phát

4.3. Ó phát xung ty dông (ó ngoai vi)

Binh thuòng nút Xoang làm chů nhip phát Xung dông tao dăn truyeén trong tim. Néu có môt
ò phát xung dong khóng phäi nút xoang nhumg phát xung ó diên thé hoãc tán só xung cao hon
nút Xoang thi xung dong dó sě durąc dăn truyén. Ó phát xung dó goi là ó ngoąi vi.
4.4. Hiên turong úre ché do làm vięc quá sire (overdrive suppression)
Tính ty dông cua té bào tąo nhip trò nén bi úe ché sau môt giai doan kich thích vói tán só
cao. Vi nút xoang có tinh nhip hàngcao hon nhūng noi tąo nhip khác trong tim, sH phát xung
dông cúa nút xoang úe ché tính tųr dóng cua noi khác. Ö môt nguòi có nhip tim binh thuòng
là 70 nhip/phút, néu có môt ó ląc trong tàm nhī phát xung dông vói tàn só cao hon, nó sě tró
thånh nút tąo nhip cho toàn tim. Khi ó ląc ngung phát xung dóng dôt ngòt, nút Xoang có thé
i ig iei hd t p zn htdhéa
nút xoang làu, giai doan tim ngımg dàp sě láu có thé gåy ngát.
Ca chě cua hięn tu ng näy nhur sau: trong giai doan khúir cuc, tàn só càng ca0, càng nhièu
Na' vao trong té bào trong môt phút, bom Na' trò nên hoat dông hon dé bom Na' ra khói té bào
trong giai doan tái ciue. Só lu ng Na' bom ra ngodi sě nhièu hon só lu ng K våo té båo, dièu
này làm tăng phân cye màng, diên thé mô nút can nhièu thòi gian hon dé dąt dén ngu ng. Do
dó, khi hięn tur ng làm vięc quá súe ngıng, bom Na" vån khóng dièu chinh kip cing lúe, nhiċu
Na“ bi bom ra ngoai té bäo dói kháng vói su khir cye chám cua té báo tąo nhip trong pha 4, do
dó úe ché tinh tyr dông nôi tąi cua té bào näy tam thòi. h

5. DIĘN TÂM D
Cüng nhur moi té bào sóng, khi co tim nghi ngoi, trang thái phân c e, măt ngoài mang dięn
(+), măt trong mang dięn (-). Khi có kich thích có hiên tu ng khir c e. Khi kich thich di qua,
có hięn tu ng tái cue. Ghi dièn tám dò túe là ghi nhūng thay dói dięn thé cúa tim o nhièu vi trí
khác nhau tren bê măt co thé.
Khi phân tich nhüng chi tiét cúa nhūng dao dòng diëèn thé náy, bác si có nhūng thöng tin vé:
huóng co thé hoc cua tim, kich thuóe tur ng dói cúa buong tim, rói loan vé nhip vå dán truyèn,
cón thuong do thiéu máu co tim (vi tri, múe dò, su tién trién), anh huóng cua các rói loan vé
tôi

Ong dò ion, tác dyng cúa môt só thuóc trên tim.

hón
nö
 64 SINH LÝ QcY KH ▇

5.1. Các chuyén dao chuán

Chuyén dao durge dinh nghia là cách máe môt căp dièn cue góm môt dięn cue durong (hay
dièn cue tham dò) và môt dien cue äm dé ghi nhan spr thay dói dien thé gitra hai vi tri kháe nhau
trèn bé mat co thé. Dé ghi dien táam dò binh thuong, nguoi ta sir dung cáe he thóng chuyén dao
duge dinh huróng trén mot vai mit phäng cua co the. Lue diën hoc cia tim tai môt thói dièm naor
dó có thé duge biéu dièn bäng môt vecto ba chieu. Môt he thóng chuyén dao durąe dinh huóng
déu cúa vecto ba chièu áy trên măt pháng do,
trong môt măt phăng cho phép ghi duçe hinh chiêr
ECG góm 12 chuyén dao trong dó có 6 chuyen dao chi (limb leads) và 6 chuyén dao truóe nguc
(precordial leads).

Eblhas

a
e
d
lint
c
hlnn b.15.
Muòi hai chuyén đao chuán cúa môt diên tâm dò
5.I.I. Chuyén dąo chi: có sáu chuyén dao chi, góm ba chuyén dąo luông cue (bipolar leads)
có nguón góc tir tam giác Einthoven vå ba chuyén dao don cye (unipolar leads) duge phát trién
vào nhūng năm 1940.

Chuyén dao lu ng cue: tam giác Einthoven (DI, DII, DII). Dây là hê thóng chuyén dao
dåu ttiên duąc si dyng dé ghi diên tim. Einthoven t
xem trái tim năm ò trong tâm cúa môt tan
giác dèu mà ba dinh là vai phai, vai trái và dinh xuong mu. Tuy nhiên, dat dięn cue o ba vi tri
näy gap nhiéu khó khän. Vi väy, vão cuói nhūng nām 1920, wilson då chi ra rang: néu dang
hai canh tay ra và dāt diën cue ó có tay, có thé xem nhur cánh tay chinh là däy dän vói diên tró
khóng dáng ké, không lim thay dói dièn thé ghi dupe titr cáe chuyén dao. Tác gia Einthoven do
su chénh lěch dien thé giūa tay phái và tay trái (goi là chuyén dao DI), gia tay phái vå chán
crái (chuyén dao DII), giüa tay trái và chân trái (chuyén dąo DII). Ðói voi chuyen dao DI, tay
trái là noi dăt diên cue duong, tay phái là noi dát dièn cue åm. Nhur váy, tre D là duong tháng
noi vai phai-vai trái và có chicu duong huróng tir phai sang trái. Dói voi chuyen dao DII va DI ,
dięn cue duong duge dát à chán trái. Do dó, DII va DIlI có chièu duong huong tir trén xuóng
duri. Do cách bó tri các tre chuyén dao nhu trén, Einthoven dā dua m cong thue: Dil = DI
DIll.thayNghia
do t
l à biën dò sóng ó DI cong vói a DIII phái bäng bi ë n dò sóng turong ing o DII Néu
khóng dúng nhur thé thi có thé là do ghi sai. Công thúc näy goi la dinh luąt Einthoven
 Bäi 6. Hoąt dông diên cůa tim 65

Tay phài Tay trai

Hinh 6.16.Trái: Tam giác

Einthoven kinh dién du c tąo
thành tů ba chuyén dąo DI, DI
vå DIII. Phái: Cách mác DI, DI,
DI ò có tay hai bên vå có chân
trái, xem nhu chièu dài chi chính
o là dåy dăn vói dièn trò không
Chân trái dáng kě
Chuyén dao don cue: chuyén dąo luðng cue chi chi cho biét hiçu diên thé gi a hai chi
mà khóng cho biét durge diën thé cua ting chi. Do dó, cách mác chuyén dao don cue duroe phát
hiên vão cuói nhūng năm 1940 nhám dė do diên thé timg chi riéng bięt. Dói vói các chuyén dąo
don cye chi chuán (VR, VL, VF), diën c e duong dăt turong úmg ò tay phäi, tay trái và chân trái;
còn dien cye còn lai là diên cue trung tinh (diên thé bäng 0) duge tąo lbói tâm cúa mąch diên
hinh sao mác tùr ba dinh cúa tam giác Einthoven. Tuy nhién, tin hiëu thu du c tù các chuyén
dao don cĘc VR, VL, VF này rát nhò, khó quan sát trên ECG. Do dó, dén năm 1947, Golberger
dă cái tién ra phuong pháp do chuyén dao chi don c e tăng cuòng (aVR, aVL, aVF, chū “a” là
tir viét tát cua “augmented", nghia là chuyén dąo täng cuong) băng cách nói hai trong ba diém
(tay phäi, tay trái, chân trái) vào môt diên trò 5.000 túrc căt bò nhánh sao vói chi có dăt diên
c o thăm dò. Vi dięn trò lón nhu vây nên diën thé à c e này không dáng kė. Ví dų, dói vói
chuyén dao aVR, diên cye durong dăt ò tay phái, dièn cye trung tính dugc tąo ra tùr sy tóng hop
hai diên cuc còn lai là tay trái và chân trái.
A

5 ko 5 ka 5 kI2 KI2 KL2 5 KI2

uiia aVR aV

B
R'
U1/d Vp

aVR av
ttt
T/aVR T/av
siu E

a lii
i

Hinh 6.17. Trái: cách mác chuyén dąo VR theo kiéu Willson. Phai: cách mác các chuyén dąo don cuc
chi "täng
“ cuóng"aVR, avL, avF. Müi tên trong hinh B thé hièn chièu duong tuong úng cua các chuyén
đą
Jąo0 trên
66 SINH Lý HQc Y KH Ai
Mói quan hě gita cáe chuyén dąo luõng cue vå chuyén dao don cue có thé dupc hièu nö
hon khi chúng ta dura dien cue am cua toin bo hę thóng chuyén dao chi vè trung tàm diën hoe
cua quà tim, và tir dièm góc näy vê ra các vecto diên hoc turong úng vói timg chuyèn dao. Các
eto xuát phát tir trung tám dien hoc cia tim déu nåm trén cung măt phäng goi là mát phäng
trán (māt pháng ding ngang). Hę thóng näy cón du c goi là hê truce kép Bayley, trong dó moi
chuyén dao cách dèu nhau mót góc 30. Hę true nay quan trong trong úng dung vě Irue dièn
tim. Các chuyén dao chi có thé phän nhóm dua trén huóng cua chúng trong măt phäng trán.
Theo quy u oc, 0f là vi tri nåm vé phia bén trái trên duóng ngang qua tàm, chieu duong theo
chieu kim dóng hò, ngupe lai là chieu am. Quan sát trén Hinh 6.18, ta dé dáng tháy chuyén dao
DI và avLcó huóng gióng nhau (0° va –30°), durge gôp chung thánh nhóm “chuyén dao thành
bên cao". Tuong tr, các chuyén dao DII, DIII và aVF cūng có cung huóng (60º, 90° vå 120),
dđuçC gôp thành nhóm “‘chuyên dao thành duói”.

a1E s Kt
aVR aVL

Vách yiên
Hinh 6.18. Hę thóng tryc Bayley tao thânh tir các
thát chuyén dąo chi trên măt phång dúng ngang (măt
hát pha phång trán). Hę thóng tam trųc kép Bayley vói cà
6 chuyén dąo chi, các chuyén dąo cách dèu nhau
môt góc 30°. Hinh vě cūng dóng thòi biéu dién các
9t chuyén dąo chi tuong úng vói cáu trúc giài phău
aVF
diên hoc cúa tim

5.1.2. Chu ên dąo truóc nge (VI, V2, V3, V4, V5, V6)
Ðięn cyc thăm dò dé ó các vi trí dinh truóc o trur c ng c: V1 cách bò phái Xuong úc 2 cm
trên khe liên suòn 4; V2 cách bò trái xuong úe 2 cm trên khe liên suròn 4; V3 gi a V2 vå V4; V4
à diém găp giüa duóng giùa Xurong dòn vói khe liên suón 5; V5 là diém găp gia du ng nách
trur c va khe lièn suòn 5; vV6 là dièm găp gi a duòng nách giūa và khe liên suòn 5. Chuyên dao
V, V, có diên cĘe thăm dò dăt à vůng thành ngue sát ngay trên măt thát phäi, phän ánh các bién
dói dięn thé cia thát phäi nén du c goi là chuyen dąo tru c tim phái. Các chuyen dao V, V, dät
thành ngue sát trén thát trái, duoe goi là chuyén dao trur e tim trái phán ánh các bièn döi dien
thé cúa thât trái. Các chuyén dao V, V, phan ánh các bién dói dięn thé móm tim.
5.2. Diên tâm dò binh thuròng
Phán tich dièn tâm dò binh thuòng có dang chung là PORST, dang náy thay dói trong các chuyén
dąo.

Sóng P: (1) Ý nghia: sóng khir cHe hai nhi; (2) Hinh dang: sóng trón, dói khi có móc, hai
pha; (3) Thòi gian: tir 0,08 –0,1 giäy (4) Bièn dò <2,5 mm; (5) Sóng Pluón luón (+) ó Dl,
DII, aVF; (-) aVR, (+) hoãc (-) ò DIII và aVL.
Khoang PR: (1) nghia: là thói gian dan truyén xung tir nhi dén thát; (2) Thòi gian: 0,12
0,20 giày, PR ngán: <0,12s (hôi chúng kich thích sóm), PR dái: »0,2 giäy (block nhī thát).
Phúre hop QRS: (1) Y nghīa: là thói gian khir cue hai thát; (2) Thòi gian: 0,06 –0,1 giäy:
(3) Bieèn dó: o chuyén dao chi thir 5–20 mm, chuyén dao tróe ngue sóng R täng dän bièn di
 Bai 6. Hoat dong dien cua tim • 67

fur V1 den V6, song S giam dan bien do tir V1 dén V6. Vung chuyén tiép 0 chuyén dao co song
hai pha duong va am gan bang nhau, binh thurong ving chuyen tiep o V3, V4. Bien do cao gap
trong truong hop lon that.
Doan ST: (1) Y nghia: la thoi gian hai tam that hoan toan bi khir curc, bat dau tir cuoi phirc
hop QRS dén bat dau song T; (2) Thoi gian: gan bang 0, 12 giay; (3) Binh thurong, doan ST nam
tren duong dang dien, co the chénh lén < mm (chuyén dao chi), < 2 mm (chuyén dao truoc
nguc) hoac chenh xuong • 0,5 mm (bat ky chuyén dao). ST chenh lén khi > mm o chuyén dao
chi va > 2 mm o chuyén dao truoc nguc. ST chenh xuong khi 0,5 mm (bat ky chuyén dao).
Khoang QT: (1) Y nghia: thoi gian thu tam dien cO hoc cua tim, bat dau tur phirc hop QRS
den cuoi song T; (2) Thoi gian: 0,35 0,41 giay (nguoi Viet Nam 0,36 0,40 giay), phy thuc
vao tan so tim.
Song T: (1) Y nghia: song tai curc hai tam that; (2) Hinh dang: song T binh thurong cung
chieu voi QRS, bat doi xing (nhanh lén dai hon nhanh xuong) dinh tron; (3) Thoi gian:
0,20 giay; (4) Bien do: < 5 mm o chuyén dao chi va < 10 mm & chuyén dao truoc nguc.
Song U: (1) Y nghia: nguon goc song U khong chac chan, binh thuong khong thay tren
dien tam do hay chi la mot song nho sau song T; (2) Bien do:≤ 1 mm (# 10% bien do song T);
(2) Hinh dang: song tron, ro g V2 - V3, lon hon khi nhip tim cham, nho hon va lan vao song

1,0 R

dang dien
0.5
Doan PR

S
-0,5

Hinh 6.19. Thanh phan cac

song trong dien tam do
Thoi gian (s) 0,2 0,4 0.6

V3 V4 V5

Hinh 6.20. Sy thay doi bien do cua song R va S o cac chuyén dao truoc
 68 SINH Lý HQc Y KHOA

CÂU HÖI Tu'LUoNG GIÁ

ào sau dây?
Nút xoang binh thuòng là nút tąo nhip cho todn tim vi lý do n
A. Ö nhī
B. Tao các xung thán kinh
C. Nhip xung cao hon các noi khác
D. Chju sır kiém soát cúa hê tthân kinh thye vvât
E. Gân nút nhī – thát
2.
Vi tri dän nhip binh thutóng trong tim ngubi là ó noi náo sau dáy?
A. Nút nhī thât
B. Nút xoang
C. Bó Bachman
D. Soi Purkinje
E. Bó His
3.
Trong giai doan binh nguyên cua diën thé dóng tâm thát, dô dän cua kênh nào sau däy là
lón nhát?
A. Ð dân Na'
B. Dô dån tóng công cua màng
C. Ðô dån K
D. Ðô dān Ca*
E. Ðô dån Cl
4.
Pha khir cIe cúa té bào nút Xoang là do quá trinh nào sau dây?
A. Täng dòng Na“ vão trong té bào
B. Giàm dòng K ra ngoài té bào
C. Tăng trao dói Na' - Ca*
D. Giäm dòng Cl ra ngoài té bào
E. Giàm hoąt dông cúa bom Na' - K
5. Syr lan truyén diên thé dong trong tim nhanh nhát ó noi nào sau däy?
A. Nút Xoang
B. Nút nhī thát
C. Bó His
D. Sçi Purkinje
E. Co thát
Co tim không thé co cúng theo kiéu uón ván vi lý do nåo sau dday!
A. Giai doan tro tuyêt dói dài
B.C. Dięn thé dông truyén quá châm doc theo mò dän truyén dè tái kich thích co
Co thát chi có thé xäy ra khi tim day máu
D. Nút Xoang phát xung châm
E. Hê thán kinh thye vât ngān chän sup lan truyén nhanh cia dięn thé dóng
 Bài 6. Hoąt dông diên cůa tim 69

7. Ðiën tâm dò ÍT hiçu quà nhát trong vięc khám phá các bát thuòng não sau däy?
A. Vi trí cúa tim trong lóng nguc
B. Dān truyén nhī – thát
C. Nhip tim
D. Co thát tim
E. Luu lurong máu mąch vành
8. Khoàng cách P-R trong diên tâm dò durgc do nhur thé nào?
A. Bát dàu sóng Pdén bát dáu sóng R
B. Bát dáu sóng Pdén bát dáu phúc hop QRS
C. Bát dâu sóng Pdén chám dírt phúc hop QRS
D. Tir giüùa sóng Pdén bát dáu phúc hop QRS
E. Chám dúrt sóng Pdén chám dúrt phúc hop QRS E E I
9. Thòi gian binh thuòng cúa sóng P trên dięn tâm dò là bao nhiéu?
l tp i
A. 0,08 – 0,1l giây usnintn anar a e
B. 0,05 – 0,08 giây
C. 0,08 – 0,12 giây aatn ieaEinea isis2 d
D. 0,06 –0,1l giây fittttanntn
E. 0,05 – 0,10 giây e9
10. Câu nào sau dây dúng vói khoáng cách P-R trên diên tâm dò?
A. Thay dói vói vi trí cua diên cųc
B. Không có ý nghīa sinh lý
C. Thuòng dài khoàng 0,25 giây
D. Liên quan dén thòi gian dán truyén tir nhi sang thát
E. Không câu nào nêu trên là dúng
i
ated
TÀI LIĘU THAM KHÅO nitieuhn
1. Bô môn Sinh lý hoc, Dąi hoc Y Durgc TP. HCM (2010). Sinh lý hoc tâp 1, Nhà xuát bán Y hoc.
Bô món Sinh lý hoc, Dąi hoc Y Hà Nôi (2006). Sinh lý hoc tâp 1, Nhà xuát bán Y hoc.
3. Barrett KE, Barman SM (2010). Ganong's Review of Medical Physiology, 23th, Appleton & Lange.
4. Berne R.M, Levy M.N (1998). Physiology, 4th ed., Mosby-Year Book
5. Guyton A.C., Hall J.E (2016). Textbook of Medical Physiology, 13th ed., Elsevier Inc.i
h iatdlat bo 0iat
a nuEie iai pt t
ii E iät 0 EtE

a anut gt
utalrairntn ut rinal
tris tab
 CHÚc NÄNG BOM MÁU cÜA TIM
ThS.BS. Ðăng Huýnh Anh The

MŲC TIÉU HQC TÁP

I. Mó tà các giai doan cúa chu chuyên tim.
2. Trinh bäy duge mói quan hé giita ap suát, thé tich, döng chäy và dién tám dò trong chu
chuyén tim.
3. Giai thich ca ché cia mąch dông mąch, tiéng tim.
4. Dinh nghīa cung lırong tim, phân suát tóng máu.
5. Trinh bày các yéu tó dièu hòa cung hrong tim.
1. CHU CHUYÉN TIM

Có thé chia chuði hoat dông co bóp nhip nhàng liên tyue cia tim thành timg chu ký láp di
làp lai rièng rě. Mõi chu ký hoat dông näy duge goi là môt chu chuyén tim. Chu chuyén tim là
khoáng thòi gian tir cuói ký co thát näy dén cuói ký co thát ké tiép. Tim có vai ttrò nhu môt máy
bom, vira hút vůa dáy máu. Môt chu chuyén tim góm hai giai doan: (1) tâm thu có nhiêm vy co
bóp dáy máu di, (2) tâm trurong vói nhiêm vy hút máu vé tim.
1.1. Các hiên twrong trong chu chuyên tim
1.1.1. Tâm thu
1.1.1.l. Tâm nhī thu

Tâm nhī thu là két quå cua su lan tóa sóng diên thé dān nhip tùr nút xoang ra toàn bô hai tâm
hī. Hiên turong tâm nhī thu bát dàu xäy ra ngay dinh sóng Ptrén diên tâm dð. Thòi gian tâm nhi
thu là 0,1 giây. Có nhūng dot sóng co thát gån nhu sóng nhu dông ò tâm nhī và tâm nhī co lair
dåy máu xuóng tâm thát. Lúc này van nhī thát ván còn dang mó, tâm nhī co däy 30% tóng luong
máu vé tâm thăt trong toàn thòi ký tâm trrong. Máu tir tâm nhī xuóng tâm thát gây ra nhūng dao
dông nhó tąo nén tiéng tim thúr tur trên tâm thanh dò. Khi tâm nhī thu, áp suát cua tâm nhī täng
lèn tąo sóng a trên duong diéu dičn áp suát tám nhiī. Sau khi co, tám nhi giän ra trong suót thói
gian còn lai cúa chu chuyćn tim (0,7 giäy).
1.1.1.2. Tâm thát thu
Tâm thát thu là két quå co co khi sóng diën thé lan kháp tâm thát. Thòi gian tâm thát thu là
0,3 giây, duge tính tir lúe dóng van nhi thát dén lúc dóng van bán nguyêt, góm hai giai doąn
(I) Thài ký căng tâm thát cón goi là pha co dóng thé tích, hay pha co ca dáng truòng, dai
0,05 giäy. Trong giai doan này chièu dái ca tim khòng thay dói, ap suát trong tam thát täng
nhanh. Giai doan näy dupc goi làa dóng thé tich vi tuy co tim tao súe nén vão máu nhumg áp suát
cua tam thát ván chua vugt duge áp suát dóng mąch, máu vån chua ra dông mąch, nen thé tích
thát van khöng dói. Buóng thát là buóng dóng kin vi van nhi thát và van tó chim deu dóng. Khi
van nhi thát dóng lai tąo tiéng tim thúr nhát trên tâm thanh dò. Thói ký tam that thu di cung vói
dinh sóng R trên diên tâm dò.

70
 Bal T. n PCNang D0m Imau Cua tm/ 1

(2) Thòi ký tim bom máu ra ngoài: hay cón goi là pha co ca dăng trurong, kéo dai suót thòi
gian còn lai cua thu thát, khoang 0,25 giäy. Khi áp suát trong tâm thát trái vurot quá áp suát tâm
trrong cúa dông mąch chú (80 mmHg) và ap suát tâm thát phái vuąt quá áp suát cúa dông mąch
phói (10 mmHg), van tò chim mò, tám thát bát dáu bom máu ra ngoåi. Có hai giai doan:
Giai doan dáu là giai doan tim bom máu nhanh. Áp suát trong tâm thát tăng dén múe cuc
dai sau khi tàm thát bát dáu co khoáng 0,18 giày, áp suát này à thát trái là 110 mmHg và o thát
phäi là 25 mmHg. Giai doan tim bom máu nhanh chi chiém 1/3 thòi gian bom máu hungbom
dén 70% lu ng máu cua môt làn tâm thu. Cuói giai doan näy, diën tâm dò ghi durge sóng T.
Giai doan sau là giai doan tim bom máu chám. Áp suát tâm thát giám tir tir truóc khi chám
dút thòi ký thu thát, máu cháy tir tir ra ngoai biên. Giai doan náy chiém 273 thòi gian cón lai và
bom 30% lurong máu cón ląi. Gán cuói thöi ký näy, áp suát dông mąch chú bát dåu cao hon áp
suát trong thát trái, áp suát dông mąch phói bát dau cao hon áp suát trong thát phäi, làm van tò
chim dóng lai, tąo nên tiéng tim thúr hai trên tâm thanh dò.
Khói lu ng máu uoetóng ra tir mói tâm thát våo cáe dông mąch trong ký tâm thu goi là thé
tinuntil s h pr sntiaa hinye
dinh trong môi nhip binh thuóng, nhung có thé giám khi súe co thát cua tim tăng, hay khi súe
cán bên ngoài giäm và ngupc ląi. Tru ng hop suy tim, thé tích máu bj ú dong trong tim có thé
lón hon thé tích máu bom ra ngoài.
1.1.2. Tâm trwong
Tâm truong là giai doan tim nghi cà tâm nhī lán tâm thát, khóng có sóng diën thé nåo làm
co co. Giai doan nåy kéo dåi 0,5 giáy, băt dåu lúc van tó chim dóng lai và két thúc khi tám nhī
băt dâu co.

1.1.2.1. Tâm thát tru ng

Tâm thát truong góm hai giai doan:
(I) Giai do n giān dòng thé tích hay giān dàng truòng: áp suát trong tàm thát giám nhanh,
tâm thát trong giai doan nåy là môt buóng kin, van nhī thát và van tó chim dóng, thé tích tâm
thát không thay dói.
(2) Giai do n máu vê tim: khi áp suát trong tâm thát giám tháp hon áp suát trong tâm nhi,
van nhī – thát mò. Góm hai thòi ký: máu vé tim nhanh và máu vé tim châm. Thòi ký máu vé
tim nhanh chiém khoáng 1/3 dáu tàm truong làm áp suát trong tám thát tăng dán, 70% lu ng
máu vé tám thát là vé trong giai doan này. Khi máu vé tâm thåt cham vao thánh tâm thát gây
tiéng tim thúr ba trên tâm thanh do. Dén 1/3 giūa cúa tâm truong, chi có môt it máu cháy vao
tâm thát, máu này tir tinh mąch vé tàm nhī không ding lai à nhī mà di thäng xuóng tám thát,
däy là thòi ký máu vè châm. 1/3 cuói tâm trurong cón ląi trúng vói giai doan tâm nhī thu, khi
dó tâm nhī day 30% lu ng máu vè thát. Thé tich máu trong tàm thát cuói tâm truong goi là thé
tích cuói tâm trurong.
1.1.2.2. Tâm nhī truong
Sau khi két thúc giai doan tâm nhī thu, tâm nhī giăn ra trong suót thòi gian còn lai cua chu
auyén
chu tim (0,7 giäy).
72 SINH Lý HQc Y K A 0

a
0.8 sec
g
Van nhī thát dóng
0.7 sec 0.1 sec
st0le
As
Van bán
nguyêt mò
0.6 sec *— Cardiac
0.2 sec
Cycle

1 'ep Hinh 7.1. Chu chuyéntim (cardiac

0.5 sec 0.3 sec
cycle). Vóng tròn ngoài tuong trung cho tâm
thát, vòng trón trong tuong trung cho tâm
Van nhī Van bán
nhī. (Atrial: tâm nhī, ventricular: tâm thát,
thát mò 0.4 sec nguyêt dóng
systole: tâm thu, diastole:tâm truong, AS: atrial
(Dias Systo systole)

Th i kV co döng ThoI K tim D0m mau Ta g al

Tâm Tâm nhī

an nm 4 át C giän

Tâm thát co

Van nhř thát: Dóng Dóng

in chů l phói: Dóng Mò
Thói ký giän dóng thé tich (B) Thòi ký máu vė tim

Tâm nh co

Tâm
am nhi

giän Täm nhi Täm

giän

Tâm thát Täm thát

i., giän Täm thát
giän
Van nhí thát: Dóng Mò
Van chú/ phôi: Dóng Dóng
Dóng

Hinh 7.2. Chu chuyén tim: (A) Tâm thu. (B) Tâm truong
 Bai 7. Chuc nang bom mau cua tim 73

1.2. Moi lien he ap suat va the tich trong chu chuyén tim

180

Van dong mach chu dong Pha bom mau

120 Van dong mach chumo

The tich cuoi tam thu

Pha co dong the tich
The tich
60 Pha dan dong the tich -tam thu
Van hai la dong
Van hai la mo

Pha mau ve tim

15 The tich cuoi tam trueng

50 100 150

The tich (mL)

Hinh 7.3. Duong biéu dien moi quan he gila ap suat a the tich trong chu chuyén tim
1.3. Dien tam do trong chu chuyen tim
Dien tam do binh thurong, trong Hinh 7.3, co cac song P, Q, R, S, T. Day la cac dien the do
tim phat ra va ghi duroc tu cac dien cuc dat o be mat co the. Song P tao nen boi su khir cuc toa ra
khap tam nhi, ngay sau song P latam nhi co, lam tang nhe ap suat o tam nhi. Khoang 0,16 giay
sau khi bat dau song P, xuat hien phirc bo QRS do khir cuc that. Khu cuc nay gay hien turong cO
hoc co tam that lam tang vot ap suat trong tam that. Sur co tam that bat dau sau mot chut so voi
luc bat dau phirc bo QRS. Cuoi cung la song T, day la giai doan tai cuc cua tam that khi cac soi
co that bat dau dan. Tuy nhién, song T xuat hien som mot chut so voi luc ket thuc
giai doan tam
that cO.

1.4. Cactri so ap suat trong tim, trong cac dong mach va tinh mach do
Sau day la tri so ap suat (P) mau trong tim va cac dong mach:

Trong tam that:

+ P tam thu that trai: 100 - 200 mmHg
+ P tam thuthat phai: 20 25 mmHg
P dau tam
+ P dau tam truong that phai: 0 mmHg
+
trurong that trai: 0 mmHg
+ P cuoi tam truong that phai: 2 +
P cuoi tam truong that phai: 5 - 12 mmHg
Trong tam nhi:
+ P
trung binh nhi trai: 5 - 10 mmHg
Trong dong mach:
+ Dong mach phoi (DMP) + Dong mach chu (DMC)

1. P tam thu DMP: 20 - 25 mmHg

1.
P tam thu DMC: 100 - 130 mmHg
2. P tam truong DMP: 10 - 15 mmHg 2. P tam truong DMC: 70
3. P trung binh DMP: 15 - 20 mmHg
3. P trung binh DMC: 80 - 100 mmhg
 74 SINHLY HQC Y KH ▇ T

120 Van dong mąch chú dóng

Áp suát döng mąch chů
|U U
Van dông mąch,i A
chů m
80 .
Áp suat thát trái
60 -

40 -—
van hai
20 iá dóng Van hai lá mò
|
Áp suat nhī trái
-=

iail
t ngit
8 itt
din 32 -
t t a 26 .—
pl 20

tee
E E

aa A
Q|s Thu tâm
thát ita
0,2 0,30,40,5 0,6 0,7 0,8

Hinh 7.4. Áp suát thát trái, áp suát döng mach chù, áp suát nhī trái lièn quan dén luu luong döng mąch
chů, thé tích tâm thát, tiéng tim, diên tâm dò trong chu chuyén tim

Dò thi áp suát ó tàm nhi và ó cáe tinh mąch gån tim nhur ó Hinh 74 có ba sóng a, e vå v. Bién dóng
áp suát o cáe tinh mąch gán tim phan ánh tinh trang ap suat trong nhi trái nén có thé diüng do thj tinh
mąch cánh dé theo dõi chu chuyén tim. Hien nay, vói nhūng ký thuat hięn dai, chinh xác, tięn loi nhu
sieu ám, thong tim, nguói ta it ding tinh mąch cánh dò. Sóng a là do tàm nhi thu, áp suat ó tam nhi pháir
täng 4-6 mmHg, áp suát ó tâm nhī trái täng 7-8 mmHg. Sóng c xuát hięn khi tàm thát bat däu co, dp
suit trong tám thát täng day van nhi thát phóng vé phia tim ahi gäy nèn suI täng nhe áp suat tám nhi.
Séng vx at hién cuoi giai doan tám thát thu. Trong khi tim tháit tha, van nhi that dong, döng mán vdn
dutve
trong,chayap den
suat ditámn tithát
r tinhgiämach
m l i a vévantim.nhiKhithátkémóthúcra,giluaigagdoanmáautàmdithát
m r tri thuo tim
t chuyen
nhi sang
chay giveathat tie
i doannhanh
chöng l ap suit tám nhi giäm döt ngj, do thij di xuóng liäm nói gó lon song u
 Bai 7. Chirc nang bom mau cua tim 75

2. MOI LIÉN QUAN GIUA TIÉNG TIM VA SU cO BOP CUA TIM

Khi dung ong nghe dé nghe tim, se khong nghe dugc tieng mo van vi qua trinh mo van
turong doi cham nen khong tao nen am thanh. Tuy nhien, khi van dong, cac la van va dich xung
quanh rung lén duoi tac dong cua su thay doi ap suat dot ngot se tao thanh tieng lan di khap
long nguc.
O dau thi tam thu, khi van nhi that dong lai tao nen tieng tim thir nhat T1. Tieng T1 tram va kéo
dai, goi turong thanh la "bum". O cuoi ky tam thu, dau thi tam truong, khi cac van to chim dong
lai tao nen tiéng tim thu hai T2. Tiéng T2 thanh va ngan, goi turong thanh la "tac". Thoi gian fur
T1 den T2 ung voi thi
tam thu, day la khoang yén lang ngan, kéo dai khoang 0,3 giay. Thoi gian
tu T2 dén T1 inng voi thi tam truong, day la khoang yén lang dai, kéo dai khoang 0,5 giay.
Tieng T1 co hai phan chinh. Thanh phan thir nhat do dong van hai la, xay ra truoc, nghe ro i
mom tim. Thanh phan thur hai do dong van ba la, xay ra sau, nghe ro O' bo duoi xuong irc. Tuy
nhién, su chénh lech thoi gian nay rat ngan nén chi nghe mot tiéng. Khi nghe ro hai thanh phan
nay, goi la T1 tach doi, goi > co su bat thuong trong tim.
Tuong fur tiéng T2 cung co hai thanh phan. Thanh phan thur nhat do dong van dong mach
chu, ky hieu A2, xay ra truoc. Thanh phan thir hai do dong van dong mach phoi, ky hieu P2,
xay ra sau. O nguoi binh thuong co hien turong T2 tach doi sinh ly lien quan dén ho hap. Trong
thi hit vao khoang thoi gian A2-P2 dai ra, khi tho ra A2-P2 ngan lai, gan nhu chap mot. Do khi
hit vao, ap suat trong long nguc thap hon, mau tur tinh mach ve tim phai nhieu hon lam tam thu
that phai dai hon, do do, van dong mach phoi dong cham hon.

Tiéng tim thi ba T3 va thi tu T4 0 nguoi khoe manh binh thuong chi the hien trén tam thanh
do, khong nhan biet dugc khi nghe. Khi nghe duoc cac tieng nay goi y co sur dan bat thuong
cua that, thuong di kem voi tinh trang suy tim.

3. TUONG QUAN GIUA CAU TRUC VA CHUC NANG CUA TIM

Tim co mot cau truc kha don gian, nhung kha nang hoat dong rat lon, thuc hien mot cong
suot quang doi dai cua mot ca the. Dé hieu tai sao tim thuc hien duoc cong viec quan trong nay
can khao sat tuong quan gitra cau truc va chirc nang cua cac thanh phan cua tim.
3.1.Cac buong tim
Tam nhi la buong co ap suat thap, thanh mong, co chic nang nhu a mot binh chira, dan mau
ve tam that. Tam that la mot bom quan trong dé bom mau ra ngoai bién. Tam that durgc cau tao
boi cac day co, cac co nay bat nguon tir suron mo soi o day tim quanh dong mach chu, cac soi
nay luot ve dinh tim o ngoai tam mac roi doi hurong 180° song song voi cac soi ngoai tam mac
de tao thanh noi tam mac va
10 van, chung tao nén cO rat day, vira lam giam duong kinh cua tam that khi
tim bom mau, vira lam hep 16 thong nhi va that, giup cho van nhi that dong kin. Ngoai viec lam
giam duong kinh cua that, day tim cung ha xuong, lam giam chieu dai theo truc doc cua tim.
Tam that phai chi co ap suat trung binh bang 1/7 ap suat o that trai, nen thanh that phai mong
hon thanh that trai.
3.2. Te bao co tim

Te bao co tim co nhieu diem giong té bao co van. Co tim durgc cau tao boi cac nhuc tiet (tinh
tir duong Z nay dén durong Z kia) co chira soi day (goi la myosin) xen ké voi s01 mong (goi la
actin). Khi co co, cac so1 mong luot trén soi day nho co sur thanh lap cac cau noi theo chu ky,
lam hai duong Z tien sat lai gan nhau.
 76 SINH Lý HQ Y KH A

Sir kháe nhau nűa giîa ca tim và co vån là ca tim có nhièu ti thé, mach máu và ca tim có
chúe năng nhur môt hop båo mãe dù vè co thé hoc, các søi co tim ngăn cách nhau bäng các dia
nói. Khi có kich thich, môt sóng khir cue di kem theo sau co thát toàn khói ca tim, dó là dáp úng
“tát cá hoãc là khóng", xäy m de dang va nhanh tir té báo niy sang té bào kia. Sır dän truyén
xung dông áyra nhanh theo huóng doc sąi co.
Ca tim và c vân gióng nhau trong mói tuong quan gia chiéu däivói vàCa'lue. Turong
co. Khiquan
cănggiūa
sopi
c tim sē làm tăng luc co bói làm tăng dô nhay cám cua các to cO v
chièu dái và lıe cua ca côt có thé dièn tà bång biéu dò sau.
Hinh 7.5. Tuong quan cúa áp suát tâm thát (hay luc
co co tim) vói thé tich cuói tâm truong (hay chièu dài
co tim). Duòng cong bên duói biéu dién su thay dði
âm thu áp suát theo thé tich trong ký tâm truong. Giai doan
dåu cùa
d tâm truong duóng cong này khá pháng cho
tháy áp suát trong thát chi tăng rát it dů thé tich máu
vé thát täng nhièu. Vói áp suát tháp nhu thé tąo dièu
kiên thuán loi cho máu vě thát. Giai doan sau, thuóng
khi thé tich trong thát vuąt 150 mL, đuòng cong täng
cao cho tháy tâm thát trò nên giän kém khi thé tich
tâm thát day làm cho áp suát tăng nhanh. Dièu náy do
e i chièu dåi soi co tim dă dān nhièu, không thé dän thêm
đugc nūa. Duòng cong bên trên biéu diěn dò täng
áp suát theo thé tich trong lúc tâm thu. Duòng biéu
dién có dąng tháng dóc cho thay áp suát tăng rát cao
ngay cå khi thé tich thát thay dói it và dąt tói da khi thé
Tâm truong
tich thát khoàng 150 – 170 mL. Tuy nhièn, khi thé tich
vuot nguöng dó thi áp suát hay luc co ląi giàm do co
Chièu dåi soi co lúc tim dän nhièu làm vj tri tiép hop khi co co cůa các soi
hay thé tich tâm thát cuói ký tâm truong actin vå myosin bi dáy quá xa.

Binh thu ng, áp suát tâm truong cúa thát vão khoáng 0 –7 mmHg, và chièu dái trung binh
cua môt nhue tiét là 2,2 m.Lue phát trién tói da khi chiċu daäi cia nhuc tiét ti 2 –2,4 um, ▇
chièu dai nay só cåu nói durge thành láp là tói da. Trong trái tim nguyên vęn, lųe phát trién tói
da à áp suát dó dày tâm thát lúc tâm tru ng là 12 mmHg, tu ng úng vói chièu dai môt nhųc
tiét là 2,2 m.Tuy nhièn, ö tim có láp, lye phát trién tói da i áp suát dó däy tâm thát lúc tâm
trrong là 30 mmHig, chièu dai môt nhųe tiét khöng lón hon 2,6 m.Sı kháng lai dé khóng bij
giän quá dö khi śp suát däy thát quá cao có thé là do cáe thänh phàn khöng co thát cúa mó va
là môt yéu tó an toàn, chóng ląi hięn tu ng quá tái cüa tim trong ký täm tru ng.a
3.2.1. Phíre hop kích thich – co co ai
Sır song hånh hung phán co co là ca ché chuyén diên thé hoąt ding thành sıĘ co ca tim, dičn
bién nhur sau:
Khi dięn thé tir hę dån truyén chuyen sang máng co tim, nó tóa ra kháp soi co tim (fibres)
doc theo mang óng T, rói táe dung lèn óng doc ó co tr ng làm giäi phóng nhieu ion calci tùr
mang co tuong (sarcoplasmic reticulum) mà váo co tong. Chi trong V/ 000 giäy, ion calci
khuéch tán våo to ca (myofibrils) xúc tác các phán úng hóa hoc làm soi actin vá soi myosin
trupçt len nhau. Dó là sr co ca vói ca ché gióng nhatu gita ca tim va co Xuong.
Diém khác giúa co tim vá co xong là ion calci góm hai thänh phán: mot phán tir mang co
tuong vao ta ca, môt phán laà luong lón ion calci tir óng Teūng khuéch tán vio co turong, co
tim, mang co turong kém phát trién so vói co Xuong nén có it calci, mà can thèm calci tir óng
 Bài 7. Chúc năng bom máu cúa tim 77

Tlà loąi óng duóng kinh to gáp 5 làn óng Tca Xuong, do dó thé tich chíra ion calci lón gáp 25
làn mói dù cho nhu cau co tim. Lye co co tim phân lón phų thu c våo nóng dò ion calci ngoși
bào vi óng T thóng vói khoäng kě bên ngoài soi ca. Dó là diém khác vói ca Xuong, phy thuġc
chú yéu vão ion calci mang co tu ng.
Các nghién ci u trên ca tim cô lâp durgc nuôi du ng vói dung djch sinh lý dăng trurong cho
tháy muón co ca cán phäi có nóng dó tói uu Na'", K, Ča'.
(1) Na": thiéu Na' thi tim không bj kích thích vå không dáp, vi diên thé dông tůty thu c Na'
ngoài té bao.
(2) K: trong dièu kięn binh thuòng, nông dò K'ngoai båo durge dièu hóa môt cách nghiêm
ngăt giùa 3,5 – 5 mmol/L. Giám K ngoąi bào it ånh huóng trên kich thich và co ca. Täng Kt
ihniniia p
làn binh thuróng sě gây mát tính hung p indp tin vi n c
Dièu náy
do lu ng kali cao ngoai bào làm giam tính thám cia K, nên giám spr ra ngoài té bào cúa K'
trong pha tái eue, do do, khöng hoán thánh chu ky dien thé cua tim và két quá làa nging tim ký
tâm trurong.

Trao dði
d C lalI Na*.Ca*
Kênh Ca**
1Ca** Bom Na*.K
Ca** Glycozi
Tim
Màng co

AT Adeni
cyclaz
cAMP
Ca** Ca** 3Na*

cAMP-KP

phosphorylat phospho

patt D s z st t a i i t i
taead sitdb5Eh

i
u
Troponin 1 bòiGánroponin
vói Ca Cat*o
i i st
aE h
E re 1
Troponin
= Úc ché
+= Kich thích
To c

Hinh 7.6. So dò vè su di chuyén cúa Ca*+ trong phúc hop kich thích – co co trong co tim
(3) Ca': cân thiét cho co ca. Ca* tyr do trong té bào là yéu tó chính gây trang thái co thát
cúa co tim. Trong pha binh nguyên, tính thám cúa màng vói Ca“* täng và có Ca* di våo té bào
châm qua kênh Ca'. Spr mò các kênh Ca** là do sur phosphoryl hóa protein cúa kênh bòi men
protein kinase phų thu c AMP vóng. Nguón Ca“* ngoai báo chinh là trong dich kē. Só lu ng
Ca** tùr khoáng ngoai bào våo trong té bào không dú dé làm co các soi to ca, chúng chi dé khői
dông su phóng thích Ca** tir noi dir trū Ca" trong té bào vå tir mang luói nôi bào. Khi có kich
thich, Ca" tr do täng trong té bào và Ca“ gán vói protein troponin C. Phúc hop Ca'-troponin C
phán úng vói tropomyosin bôc lô các vi trí hoąt dông giüa các spi actin vå myosin, cho phép
hành lâp các chu ký cáu nói vå gäy co ca. Các ca ché làm Ca'* trong té báo tăng sě làm tăng
thar
luc o co vå nguge ląi. Thí dų: catecholamin làm täng su di chuyén Cat våo trong té bào do
 78 SINH Lý HQc Y K A

phosphoryl hóa kénh Ca" böi men protei n ki n ase phųy thuģc AMP vóng., Khi Ca" khöng
té bio nüa, mang lurói noi bao thu hói Ca" boi hoat dóng cia bom Ca". Su phosphoryl hóa
väo
troponin I úe ché Ca“ gán vói troponin C, cho phép tropomyosin phong tóa tró lai vi tri thc
dung gita actin và myosin, vä gay gin co. Co" vao trong té báo gaäy co ca sè bi láy a ngoi
lúc tâm tru ng böi co ché trao dói 3 Na và l Ca". Láy Ca“* ra khói dung dich ngopi báo s
lám giám áp lue co co vå läm tim ngung dáp ký tàm truong. Nguge lai, täng Ca' ngogi báo
däm täng lųe co thát ca, và vói nong do Ca" ngogi báo cao sě làm tim ngung dáp ký tâm thu,
3.2.2. Bô máy co co và tinh co bóp c a co
Vän tóc và lye co co là hám só cúa nóng dô Ca" tr do trong té bio. Luc co ca vå vin tóe
liên quan nguąe chièu. Khi khóng có tai trong, lre khóng dáng ke và vân tóc cue dai. Trong co
co däng truòng, co không rút ngán lai, lue phat trién tói da và ván tóc bäng 0. Khái niêm vé tièn
mánh co côt dugc diên tå nhur sau
tái vå hâu täi trong aco co dăng ttru ng cúa môt r
A
dt/dt

CE

Täi trong
EE EE

Thòi gian -
Kich thích

Hinh 7.7. Co co dång tru ng và dång truong. (A) Co lúc nghi. (B) Co co dång truòng. (C) Co co dång
aruong. (EE: elastic element): yéu tó dàn hói. (CE: contractile element): yéu tó co thăt. Khi co ò trąng
thái nghi (A), tièn tài chju trách nhiêm cho dò giän lúc dau. Khi có kich thich yéu tó co thát (CE) bát dau
rút ngán. Trong co co dång truóng (B); co khóng rút ngán. Có hièn tu ng co môt phân yéu tó co thát
(CE) và yéu tó dàn hôi (EE) bi giän căng, tuy nhién, täi trong chua du c nhác lên vi chièu dai co khóng
thay dbi. Su giän cúa yéu tó dän hói (EE) tiêu thy môt só näng luong. Trong co co dång truong (Ci
khóng có su giān thêm cua yéu tó dàn höi (EE), khi luc phát trén bói yéu tó co thát (CE) bang voi tái
trong, c' sě rút ngán và tài trong đu c nhác lên
Trong trái tim nguyên ven, tièn täi liên quan odén dò giän cúa tâm thát trái ngay tru c khi co
thát (cón goi là thé tích cuói tâm truong) vå hâu täi là áp suát dông mąch chu trong giai doan
mà van dông mąch chù mó.
Tién tai täng néu luong máu vé tám thát nhièu trong suót tám truong. Khi tièn täi tăng, áp
suát trong that lúe tám truong täng làm täng áp suát tám thu trong ký co thát ké tiép, cho den
khi ap suát täm thu cwe dai dat dupe vói mot tién täi lón nhát. Khi tién tai giam, ap suát thát
cuói tám trurong giám sě làm áp suát tám thu tói da giám.
Ap suát tám thu täng khi häu täi tng néu tién tái khóng thay dói. Sur täng hğu tái sě lám cho
dinh cua áp suát tám thu täng. Khi häu tái lón dén mite tám thát khong phat sinh du lue dé läm
mó van dong mąch chú thi tam thát hoán toán däng truóng, tim khöng bom mauvauthe tich tám
thát khóng thay dói. Ap suit cue dai cia thát trái khi dó se là luye co dáng truong toi da, mà tim
thát chju ngdugc vói môt tién tái då cho,
i
 Bài 7. Chúc năng bom máu cúa tim 79

Tièn tái và haäu tái tiüy thuģc dãc tính cúa hê mąch và hoat dông tim. Vé phía mach, tr ng
l c các tinh mąch và súre cán ngoai bièn anh huóng nhièu dén tièn täi và hâu täi. vè phía tim,
sur thay dói nhip tim hay lu ng máu bom trong môt nhip cūng làm rói loąn tièn tái và háu täi.
Tinh co bóp ding dé do luróng chúe năng cia tim ó môt tièn täi và hâu tái då cho. Tinh co
bóp là sur thay dói hyc co dăng truròng tói da (áp suát dông thé tích) à môt chièu dai spi co lúc
dáu dă cho (thé tich cuói tâm tru ng) và là ham só cua nhip thành làp chu ký nói giüa các sqi
actin và myosin. Chu ký cáng ngán, tinh co bóp càng cao. Môt våi chát thuóc làm tăng tinh co
bóp tim nhur norepinephrine và digitalis. Duóng cong áp suát tâm thát phán ánh vân tóc co bóp
lúc ban däu và tinh co bóp cúa tim. Ðô dóc cúa doan lèn cúa du ng cong áp suát tám thát cho
biét nhip phát trién lųe tói da cia tâm thát (dp/dt tói da). Dô dóc näy cue dąi trong giai doan
tâm thu dóng thė tích.
160
Max
tiiE
i a1
taica 120

80
i ctqiia
E hi
EE
i
de ond ui ntpnnt
40 etln
daipron E ppu

0,2 0,4 0,6

thòi gian (giây)

Hinh 7.8. Duòng cong áp suát thát trái. (A) Täng hoąt dông (lúc có epinephrin). (B) Binh thuòng.
(C) Giám hoąt dong. Khi suy tim (duóng C), áp suát cuói tâm truong tăng, áp suát tâm thát täng châm
và giai doan bom máu dái. Khi có kích thich giao càm (duóng A), áp suát cuói tåm truong giàm, ap suát
tâm thát täng nhanh vá giai doan bom máu ngán ląi
Phân suát tóng máu (ejection fraction) là ti lę giùta the tich máu bom tir thát trái trong mði
nhip vói thé tích máu trong thát trái cuói ký tâm tru ng, và duąc si dung rông räi nhur là môt
chi tiêu ve tính co bóp trên lâm sàng.
4. CUNG LUoNG TIM L1

4.1. Dinh nghīa

Cung lu ng tim (CO: cardiac output) là luong máu do tim bom ra trong môt phút. Cung lu ng
ipdmistewihaanjis: C o pesosvaeaki daiEs
4.2. Bién dôi sinh lý cüa cung lurong tim
Cung lu ng tim thay dói theo hoąt dóng cuia co thé. Các yéu tó ánh huóng tre tiép dén cung
lu ng tim là múre chuyén hóa co bán cúa co thé, hoat dóng thé lųc, tuói và kich cõ ca thé. Tuói
anh hu ng dén cung lur ng tim do tuói càng täng thi hoąt döng co thé cáng giäm. Ö nguòi nam,
án
tré, khóe manh, cung lur ng tim khoáng 5,6 Lphút (CO = 80 mLx 70 Lph =5.600 mL/ph),
80 SINH LY HOC Y KHOA

ni khoang 4,9 L/phut. Cung lurong

on dinh o khoang 5 L/phut.
Cung lurong tim tang khi: lo lang, bi kich
thich (50% - 100%); an (30%); van dong (70%):
Cung lurong tim giam khi: tur the nam
nhiet do moi trurong cao; co thai; epinephrine; histamin. tim.
chuyén sang ngoi hay dung dot ngot, nhip tim nhanh, benh
4.3. Cac yéu to dieu hoa cung lurong tim
Co that co
Tien tai
Hau tai
Su rut ngan Do lon that trai
soi co tim
Luong mau

Surc can ngoai bien

Hinh 7.9. Tuong tac gitra cac yéu to dieu hoa cung lurong tim va huyet ap dong mach

4.4. Phuong phap do cung luong tim

4.4.1. Phwong phip Fick
Ung dung dinh luat bao toan khoi lurong: so lurong oxy fir dong mach phoi vao mao mach
phoi cong voi so luong oxy tir phe nang vao mao mach phoi thi bang luong oxy trong tinh
mach phoi.
Cung luong tim duac tinh bang cong thirc: CO (L/ph)=Vo, /(Co.- Co.)
Trong do: V or lurong oxy tieu thy trong 1 phut cua phoi (mL/ph)
C.. - Co. sy khac biet oxy giura dong - tinh mach (mL/L)

Oxy SU dung = 200 ml/phut

Cung Iuong tim =

0,
160 mi/l 5000 ml/phut 0,
200 ml/L
Tim phai
Tim trai

Hinh
7.10. Phuong phap Fick xac dinh cung

Theo Hinh 7.10 cho thay mau tir tim phai len phoi
co nong do oxy la 160 mL/L, mau tur tim
trai co nong do oxy la 200 mL/L. Nhu vay, ta

oxy. Trong 1 phut, lurong oxy duoc hap thy tir

thay
phoi
moi lit mau qua phoi hap thu duroc 40 ml
can
5 lit mau qua phoi moi phut dé hap

phap Fick tren

thu het 200 mL oxy. D6 Chint la cach tinh cung luong tim.
Ap dung phuong lam sang: luong oxy tieu thy
duroc tinh khi do the tich va nong
 Bài 7. Chúc näng bom máu cúa tim 81

dô oxy trong khí thò ra trong môt don vi thòi gian, C du c do tir môt måu máu dóng mąch
ngoai bién, Co durge do tir máu tinh mąch trôn bäng cách luong óng thöng Swanz Ganz vão tīnh
mąch cánh tay, qua tinh mąch duói dòn, xuóng nhī phäi, thát phái và dimg ląi ó dông mąch phói.
4.4.2. Phurong pháp pha loăng chát chi thįs
Phu ng pháp pha loāng chát chi thj måu duroe ding rông räi dé do cung lurong tim ó nguói.
Môt lurong chát chi thi máu biét truóc durąc chích nhanh vào môt tinh mąch lón hay vào tim
phái. Máu dóng mąch duąc láy mău lièn tųe dé do nông dò chát máu và vē duóng cong nóng
dò chát chi thi màu theo thòi gian.
4.4.3. Phuong pháp pha loäng nhięt (PiCCO)
Ding chát chi thj máu có hąn ché là không do duąe nhièu làn khi nóng dô chát chi thį måu
dā tăng cao trong ca thé. Do dó, phuong pháp pha loăng nhięt duąe düng thuòng Xuyên hon.
Nhięt dò và thé tích nuóc muói durgc do tróc khi chích. Cho môt óng thông vão tīnh mąch
ngoąi bièn vão dén döng mach phói, dàu óng có thiét bi ghi sup thay dói nhięt do, cách dáu óng
vái cm có môt cái l. Khi dáu ong ó dông mąch phói, 1ó nay nåm trong hoãc gån nhī phai. Nuóc
muói lanh durçc chích nhanh vào nhī phái, sųr thay dói nhięt dò sě du c ghi ląi.
Khi bom nuóc lanh vào óng thóng, nuóc sě di vão tim phái, qua phói vé tim trái và tói quai
dóng mąch chú bung. Trong qua trinh di chuyên, nhięt do cua nuóc giàm dàn. Két quà là tai
sensor nhięt dô à dông mąch chú bung máy có thé vě ra durçe duòng bièu diên nhiêt dò giám
dàn theo thòi gian cón goi là duòng biéu dién hóa loăng nhięt (thermodilution).
lurong tim tót, thòi gian xuát hiên thay dói nhięt dò ngán hon
Khi cungCVP
Càm bién nhiêt

adE
a ineia)

Cáp càm bién nhięt l

Cáp càm bién nhiêt I

Transducer

Catheter dông mąch

Hinh 7.11. Do cung lu ng tim báng phuong pháp PIcco

4.4.4. Siêu âm tim
Cung lur ng tim duge tính bång khói luong máu bom ra ciúa mói làn dâp nhân vói tán só
tim. Néu nhur khöng có hò van tim và các shunt à trong tim thi khói lung máu cháy qua van
hai
lá, van ba lá, van dông mąch chů và van dông mąch phói trong mõi làn dáp déu bäng nhau
82 SINH LY HQc Y KH A

van dolrong
vàluongcó thétóngdinmáug dératiquanh cung Khi cólugnghó timótm dupe
de titinmh .cung g khij
vao daithétuándinhoán
van timvi náodöngdómáuthi khóng se
nhó hon là döng máu cháy qua van bi ho. Dé xáe dinh lurqng máu chäy qua môt van tim ta phäi
dua vao siču ám 2D dé do dien tich mà dóng máu cháy qua, sau dó dung siéu âm Doppler de do
tich phän thói gian tóc dò döng chäy tai chó mà ta do dièn tich và diura vao phu ng trinh thüy
dóng hoce dé tinh lu ng máu chay qua vi tri dó trong mói làn dàp cua tim. Thông thuòng, nguoi
ta hay sir dung dóng mąch chů va van hai lá dé tinh cung lu ng tim vi mçi sır do dąc ò trèn hai
van náy dé dáng hon là trên các van ba lá và dông mąch phói.

CâU HÖI Tu LUoNG GIÁ

Yéu tó não sau däy là chi só chính cua tién ttåi?
ldi or
A. Thé tích máu
aitait
B. Áp suát tinh mąch trung tâm 0nb
C. Áp suát nên mao mąch phói
D. Thé tích thát trái cuói tâm trurong
E. Áp suát thát trái cuói tâm tru ng hn
2. Yéu tó nåo sau dây là chi só chíinh cúa hâu täi? 0ut
A. Áp suát thát trái cuói tâm tru ng
B. Áp suát dông mąch chù trong lúc van dông mąch chú mò
C. Áp suát nén mao mąch phói t

D. Tông kháng lye ngoai biên

E. Áp suát máu dông mąch trung binh
3. Câu nào sau däy dúng vói tóc dó bom máu tir thát ra ngodi trong lúc tâm thu?
A. Cao nhát à dáu cúa ký tâm thu
B. Cao nhát à gi a
C. Cao nhát à cuói
D. Bång nhau trong suót ký tâm thu
E. Ðôc lâp vói nhip tim
4. Câu nào sau däy dúng vói tóe dò máu vé tàám thát trong lúc tâm tru ng?
A. Không dói trong suót ký tâm truong
B. Cao nhát à dåu
C. Cao nhát ò giūa
D. Cao nhât à cuói
E. Thay dôi túy theo thòi gian thu nhī
5. Tiéng tim thúr hai xáy ra trong thói ký nåo sau däy?
A. Co dăng truong
B. Co dáng tròng (co dóng thé tich)
C. Giän dăng truròng
D. Giän dáng trrong
E. Khóng câu nào nêu trên là dúng
 Bài 7. Chúc näng bom máu cua timV8

6. Ðóng van nhī – thát duąc khói dáu böi quá trinh nào sau däy?E
A. Co nhī
B. Co thát
C. Co cO côt
D. Giän thát
E. Áp suát máu trong tâm thát cao hon trong tâm nhī
7.
Hięn tur ng não sau dây xáy ra sau tiéng tim thúr nhát và tr c tiéng tim thúr hai?
A. Giai doan tim bom máu
B. Sóng Pcúa diên tâm dò
C. Giän däng truròng K5 ouElÉuE
D. Thu nhī tntubD
E. Tim hút máu vé iuhsnii
8. Trong giai doan bom máu, dô sai bięt áp suát là nhó nhát giűa hai noi nào sau däy?Ai
A. Dông mąch phói và nhī tráinaltiotgD
B. Thát phái vå nhī pháieihahadhtEEloilhttv
C. Thát trái và dông mąch chùu ftibuddtitz aaa
D. Thát trái và nhī trái ai itiatiaAinyuinnieden
E. Ðông mąch chů vå mao mąch ttaaH ndet
19. Khi nghi ngoi, nguòi dàn ông khòe mąnh, tim bom bao nhièu lít trong môt phút?
A. 0,9 s a an ii u
B. 2 dén 33
C. 5 dén 6 Eiitti it iltliai
ieavtAie
D.8 dén 10
E. 15 dén 20
10. Ö môt nguòi, dó tièu ding oxy do duge là 700 mL/phút, nóng dò oxy dông mąch phói là
140 mL/lit máu vå nóng dô oxy dóng mąch cánh tay là 210 mL/lit máu. Vây cung lur ng
tim là bao nhiêu?
A. 4,2 Lphút
B. 7,0 Lphút
C. 10,0 L/phút
D. 12,6 L/phút t
E. 30,0 L/phúto

TÀI LIĘU THAM KHÅO

1. Bô món Sinh lý hoc, Dąi hoc Y Dugc TP. HCM (2010). Sinh lý hoc tàp 1, Nhà xuát bån Y hoc
2. Bô món Sinh lý hoc, Dąi hoc Y Hà Nói (2006). Sinh lý hoc táp 1, Nhà xuát bán Y hoc.
3. Barrett KE, Barman SM (2010). Ganong's Review of Medical Physiology, 23th, Appleton & Lange.
4. Beme R.M, Levy M.N (1998). Physiology, 4th ed., Mosby-Year Book.
5. Guyton A.C., Hall J.E (2016). Textbook of Medical Physiology, 13th ed, Elsevier Inc.
 DIÈU HÖA H AT DÓNG TIM
ThS.BS. Dăng Huynh Anh Thue
MĘC TIÉU HQC TÁP
1. Trinh bäy ca ché thán kinh trong diéu hòa hoąt dóng mit xoang và co bóp ca tim.
2.
Trinh bäy ca ché thé dich trong dièu hòa hogt dóng nút xoang và co bóp aco tim.
3. Trinh bày dinh luát Starling và ánh htóng cia nhip tim lèn sIr co bóp co tim.
1. DIÈU HÓA HOAT ÓNGNÚT XOANG
1.1. Co ché thân kinh
1.1.I. Hę thån kinh thųc vât
1.1.1.1. Phó giao câm rnreda
Các soi phó giao cám tim bát nguón tir hånh não trong các té bào à nhán lung thán kinh X
và nhân hoài nghi. Các dáy X di xuóng có gån vói dông mąch cành chung, và sau dó qua trung
thát tiép hop vói các té bao hąch nåm o ngoąi tâm mąc hay trong thånh tim. Håu hét các té báo
hąch cua tim nám gån nút xoang và mô dan truyén nhī – thát.
Hóa chát trung gian là acetylcholine.
Tác dung phó giao cám trên mò nút là làm châm hiptim. Tác dung phó giao cám có thöi
gian tièm tàng ngăn khoáng 50 – 100 msec, thòi gian băt dàu có tác dung nhanh vi nút xoang
và nút nhī thát có nhièu men cholinesterase. Dây X phái änh huóng manh trên nút xXoang. Kich
thich däy X phái làm châm nhip phát xung dong cua nút Xoang, có thé làm ngung trong väi
giäy. Däy X trái úe ché chinh yéu mò dán truyén nhř thát vå gay úe ché nhī – thát.
Däy V
Mát
Hánh não
uuóc
yóna bot
Dây X
IIII

Phói

ą däy iE
Ruôt non i

Túy sóng
Thân
hta
iai
gia

u qudn
3
Hinh 8.1. Cáu tąo hě thán kinh thųc våt
84
 Bài 8. Dièu hòa hoąt dóng tim 85
1.1.1.2. Giao câm ltiit b

Các däy thán kinh giao cám tim bát nguón tir côt giùa bên cüa doan túy sóng có 5 và 6 dén
doan có cuói vå phán dáu doan tüiy sóng ngue. Chúng tir tüy sóng qua nhánh thöng tráng và vão
chuði hąch hai bên X ong sóng. Noi tiép hop chinh cúa các neuron (neuron) truóc hąch vå sau
hąch là hąch sao và hąch cò durói. Các dây giao cám sau hąch dén dáy tim doc theo mąch máu
và tói ngoai tâm mąc.

Tác dung cúa giao cám trên mô nút là làm nhip nhanh. Tác dung giao cám lâu hon phó giao
cám, do norepinephrin duge phóng thich bij láy lai môt phán ö dáu tân cing thán kinh.
Hóa chát trung gian là norepinephrin. ie

Giao cám bén trái có tác dung làm täng co bóp nhièu hon täng nhip. Giao cám bén phäi có
tác dung làm tăng nhip nhieu hon tăng co bóp.
1.1.2. Các trung tâm cao hon 1d lai

Vò não: các trung tâm dièu hòa chúre năng tim hâu hét o nira truóc cua não, thúy trán, vó
não thi giác, vò não tién vân dông, phán trur c thúy thái durong.
Dói thi: kich thích các nhân duróng gi a, nhán byng, nhân trong làm tăng nhip tim.t
a5

Vüng hą dòi (hypothalamus): vůng sau vå sau bên.

Gian não: vůng H2 cúa Forel khi bi kích thích làm tim dâp hanh.
Hành não: có vůng có tác dung kích thich, có vúng có tác dung úre ché.
1.1.3. Các phän xą
Vò não
ang cann Dông mąch
cånh chung

Soi càm
giác Cung dony
nąch chůa
Hą dði

Hành tüy
Däy X (dói giao càm 1t

Nút X ang Nút AV

Tůy sóng*—

Thán kinh giao

cám tim ata
Chuði hąch
giao cåm

Hinh 8.2. Phán xą thų thé áp suát

1.1.3.1. Phän xą thų thé áp suát (áp thy quan)
Thy thé áp suát là các thy thé năm ò các döng mąch lón, chú yéu là à quai dông mąch chú
và xoang cánh. Các thų thé näy bi kich thich bói su tăng áp suát máu trong döng mąch. Khi áp
suát trong máu tăng, Xung dông tùr thy thé áp suát sě theo däy thán kinh X va IX vé hành não

ht ped m wn
sám tín hiçu cúa trung tâm úe ché tim nên tim dáp hanhvà huyét áp tăng lén.
iä
gla
 86 SINHLY HQc Y K ▇
Nhu váy, khi huyét áp täng, nhip tim sě giám vå ngupe lai. Tuy nhièn, kha näng diéu hóa theo
guy luát náy chi nam trong khoáng huyet ap dao dóng tir 70-160 mmHlg. Khi huyét áp giám duvi
70 mmHg, dù huyét áp có giam hon núa thi nhip tim cüng khóng täng thêm. Nguge lai, khi
huyét áp täng trén 160 mmHg, diu huyet áp có tang hon nůa thi nhip tim cūng khöng giám thiém
1.I.3.2. Phán xą do thų thé à tám thát
Các thu thé cám giác nåm gån nôi tám mąc cúa thát gây phán xa gióng cáe thy thé áp suát ó
dóng mąch. Kich thich các thy thé trong nôi tâm mąc làm giam nhip tim và súe cán ngoai bièn,
Các thų thé tám thát bij kich thich böi các kich thich co hoc và hóa hoc nhumg chúe năng sinh
lý chua rð.

1.1.3.3. Phän xą Bainbridge và phän xą nhī

Khi truyćn dich hoãc khi máu dón vé tim nhièu, néu nhip tim truóc khi truyén nhó hon 140
làn/ phút, nhip se täng, Sur täng nhip tim näy xäy ra có kèm theo hoğc khóng täng huyét áp. Sıp
tăng nhip xäy ra khi áp suát tinh mąch trung u ng täng dů dé làm giän tim phai, làm căng vůng
Bainbridge (vůng quanh hai tinh mach chú dò vao nhi phäi) noi có các thy thé áp suát. Tir däy
phát ra các xung dong di theo các spi cám giác cúa däy X vé hånh não làm úc ché däy Xxuóng
tim. Do dó, tim dáp nhanh dé dáy hét lurong máu ir à tim phäi. Tác dung cúa phän xą Bainbridge
là dáy máu ú dong à tâm nhī phai và tác dung naäy bj mát khi cat dút dây X hai bên.
1.1.3.4. Vai trò c a hô háp dói vói nhip tim
Nhip tim tăng khi hit vão, giám khi thò ra. Có hai yću tó anh huóng dén nhip tim do hô háp:
Yéu tó phän xą: khi hít vão, áp suát trong ngue giám, do dó lurong máu vè tim phái täng,
gäy phän xą Bainbridge nhip tim tăng. Sau môt thòi gian diéu chinh, luru lurgng thát trái tăng va
gäy tăng huyét áp, kich thich phán xą thų thé áp suát làm nhip tim châm lai.
Yéu tó trung wong: trung tâm hó háp trong hành não ánh huróng dén trung tâm úe ché tim
a hanh não. Trong nhūng thi nghięm trên sinh vât có phói xęp do lóng ngıe mo, luong máu vé
khóng qua phói mà qua môt bom oxy, và huyét áp dông mąch duąc giù không thay dói. Két quà
cho tháy, các cir dông nhip nhàng cua lóng ngue thu ng kėm theo môt sır thay dói nhip nháng
cúa nhip tim theo tán só hô háp. Su thay dói nhip tim do hô háp chinh là do tác dung hó turong
giūa truing täm hô háp và trung tâm úe ché tim ó hanh não, cūng nhur cúa các phän xa tir các thu
thé căng trong phói và tám nhi và cáe thy thé áp suát trong Xoang cánh và quai dông mąch chti.
Trung tâm hô háp

Thay dói áp suát

Thay dði thé tiích phói
trong 1 ng nguc
Trung tâm úc ché tim
Nhip tim
(hành não)
Thay dði luong vé máu Phán xą Bainbridge
+

Thay dói áp suát Thų thė áp suát

dông mąch

Hinh 8.3. Các yéu tó làm thay dói nhip tim theo tàn só hô háp tesst
1.1.3.5. Phán xą thų the hóa hoc au et

Phán xą thų thé hóa hoc ngoai bièn có à xoang cánh va quai dông mąch tn ii
chü, bj kich thich
chú yéu boi sur giäm Pa0) Tuy nhién, cūng bij kich thich böi tng Paco, vä giam H nhung yé
 Bài 8. Dièu hòa hoąt dông tim 87

hon. Phán xą thų thé hóa hoc chú yću tác dông lèn hê hô háp tuy nhiên chúng cūng dán dén sı
thay dôi dén hê tim mąch.

Thy thé hóa hoc Trung tâm X (hành não) Nhjp tim

Giám CO, trong máu

Hoąt dóng hô háp
Täng su căng phóng

Hinh 8.4. Tác dung cůa kich thich thų thėé hóa hoc ngoai bièn lèn nhip tim
Dáp úng vói thų thé hóa hoc à ngoai biên là do hai co ché: (M) ca ché phán xa: kích thích
thy the hóa hoc có tác dung kich thich trung tâm Xà hánh não, do dó làm châm nhip; (2) ca
ché thúr phát: kich thích thų thé hóa hoc ó dông mąch cánh làm tăng thông khí và dò sâu cúa hó
háp, làm căng phói và giàm CO, trong máu, do dó gáy úe ché trung tâm X hành não làm tim
dåp nhanh. Tác dyng näy thay döi theo kích thich hò háp.
1.2. Co ché thé dich
1.2.1. Hormone: tüy thu ng thân, tuyén giáp, tuyén tuy (glucagon) làm tăng nhip tim.
1.2.2. Khí hô háp trong máu: giàm oxy trong máu làm tim dáp nhanh. Täng Co, trong máu
làm tim dáp hanhvà néu CO, trong máu tăng quá cao thi tim ngung dâp.
1.2.3. Các ion trong máu: K* tăng gây rói loan nhip, Ca cao gåy ngung dáp à ký tâm thu.
1.3. Co ché khác: nhiêt dô tăng làm tăng nhip tim.
iat5iaittiat
2. DIÈU HÒA HOAT ÐÓNG CO TIM
Môt nguòi khi nghi, tim bom di khoáng 4 – 6 lit máu mõi phút. Khi vân dông nang, lnu
luong có thé tăng gáp 4–7 làn. Tim có thé thich nghi vói nhu cau dó là nhò hai co ché co bán:
(1) tr dièu hòa lurc co co tim theo lu ng máu vê tim và (2) dièu hòa do các yéu tó ngoåi tim
2.1. Dièu hòa bên trong chúe năng co tim
Tim có khå năng phát nhip mà không can có diču hòa thán kinh hay thé djch. Ca tim có khá
näng thích úng vói su thay dói cáe tinh huóng huyét döng hoc bang ca ché nôi tąi bên trong
chúe näng tim. Các thue nghiêm trên tim dā cát thán kinh cho tháy tim có khá năng dièu chinh
tót khi bi stress.
2.1I. Dièu hòa bång ca ché Frank-Starling
Näm 1895, Frank mó tà dáp ing cia tim éch cô làp theo sı thay dói cüa täi trong trên spi co
tim ngay tr c khi co thát (tién tái). Óng nhán xét nhur sau: khi tien tái tăng, tim dáp ing bång
cách co manh hon. Năm 1914, Starling mô tà dáp úng bên trong tim theo sır thay dói áp suát ó
dông mąch chù và nhī phäi bäng thí nghièm tim phôi tách ròi.

itiaia

itotuE
t
88 SINH Lý HQc Y K A
Súc cán Starling

Súc dàn hôi

dông mąch
Binh chúa máu
tīnh mąch

Dén phói ai
Khóa
Dông mąch chů

n
Dông mąch phói
Áp suát dông mąch
a
Áp suát nhī phái it
i
Ap suát nhī trái
aj
Hinh 8.5. Mó hinh thi nghiêm tim phói tách ròi cúa Starling
Trong thí nghięm nåy, máu tir môt binh chúa dó dáy nhī phäi. Áp suát nhī phäi thay dói khi
thay dói chiéu cao máu trong binh và dièu chinh khóa trên óng nói. Tir nhī phai máu durgc bom
lên thát phäi, sau dó durąc bom lên phói rói vè nhī trái. Phói duąc thông khí nhân tąo. Dông
mąch chú durgc côt à môt noi trên quai dông mąch chú và môt óng thông durąc dura vào dông
mąch tay dåu (brachiocephalic artery). Máu durąc bom tùr thát trái qua óng tthông náy, qua he
thóng siói ám truróc khi vé binh chúa. Môt hê thóng goi là kháng tró Starling cho phép thay dói
síre cán ngoai biên. Thé tich cúa hai thát duąc ghi vói thiét bi dãc bięt. Cung lurçng tim dugc
do bang cách xác dinh luru lu ng vão binh chúa gán vói nhī phäi.
Khi tăng lu ng máu vè tim, trong väi nhip dáu, lurong máu do tim bom ra kém hon luçng
máu vé, máu úr trong tâm thát làm co tim bij căng và tâm thát co manh hon trong chu ký sau, tim
bom môt lu ng máu ra ngoai lón hon binh thuóng cho dén khi lurong máu bom ra bång lugng
máu vé. t

ui
8
tyi
e

aaat EtAB
25 *
d2Lc
ntet
35 * iE hr a
130
122

145

95 Hinh 8.6. Thay dói thé tich tâm thát khi

täng luong mau ve tim phäi. Áp suát
55 nhī phái tang tùr 95 dén 145 mmH rói
giám sau dó tü 145 con 55 mmH, ). Su
thé tich cón dugc ghi bang sų di
40. 60 tăn
pòi gian (giây) ang t
kuôôn
Xu
ong cúa giàn dò
 Bäi 8. Dièu hòa hoąt dông tim 89

Khi tăng súe cán ngoąi biën, trong môt våi nhip dáu, tâm thát lúe dáu khóng bom ra ngodi
môt lu ng máu gióng nhu binh thuròng. Do dó, máu úr trong tâm thát làm täng the tich tâm thát
cuói ký tâm trurong và tim dáp úmg bäng cách co mąnh hon trong nhūng chu ký sau.a
a 1 stitii1t t
tast6l2h
S2a
10 *— utihäi

(8
20 *—

105
30 * 95

38
58
120
TU5
t
85

i i
100
20 40 60 80
iThòi gian (giây)t Ea
Hinh 8.7. Thay dði thé tich tâm thát, áp suát dông mąch chů, áp suát nhī phài khi thay dòi súc càn
ngoai biên
Nhu vay, ca ché Frank-Starling có the tóm tát là: trong pham vi giói han sinh lý, súe co bóp
cúa co tim ti lę thuân vói chièu dåi cúa soi cO tim truróc khi co. Nghía là truóc khi co, sçi c
sim càng giān, túe là tién tái tăng, thi súe co cua ca tim cáng manh, dé däy máu ra dông mąch.
Dièu nay du c giái thich là do khi soi co tim bj kéo dai sě lám cho các soi actin vå myosin gói
nhau vi trí thuan loi hon dé tąo lųe co co, do dó máu càng vé nhièu co tim càng bom manh.
Ngoài ra, máu vé nhièu làm căng vách tâm nhī phái, dièu dó làm tăng tàn só dáp cúa tim.
Công bén ngoåi cúa tâm thát trong mõi nhip là: W = Px SV
Trong dó, W là cóng, Plà áp suát dông mąch trung binh, SV là lu ng máu do tim bom trong
môt nhip (stroke volume).
Do dó tăng chièu dái co tim lúc tâm trurong cua thát trái và tăng súte cán ngoai bièn sě làm
täng công cia thát trái. Tuy väy, néu súe cán ngoai bièn täng quá ca0, sě làm giám luong máu
bom trong môt nhip và công thye hiên trong môt nhip.
Rói loan nhip tim cūng làm thay dói the tich tâm thát, và lièn quan dén tính thích úmg cua
tim. Thí dų, khi tim dâp cham, thòi gian tâm truong kéo dåi, máu vé tâm thát nhièu hon, a
tim bi căng và tim co manh hon, luong máu do tim bom trong môt nhip lón hon. Do dó nhip
tim châm sě durąc dén bù bang tăng lurong máu do tim bom ra trong môt nhip, cung lu ng tim
không thay dói.
Ca ché Frank-Starling giù cân báng chinh xáe cho lu ng máu do thát trái và thát phái bom
ra ngoåi. Vi hai tâm thát dur e sáp xép trong môt chu trinh kin, chi môt su thay dói không cân
bäng giüa luu lu ng thát trái và thát phäi sé gáy rói loan huyét dông.
2.1.2. Dièu hòa böi nhip tim
Thay dói tàn só co bóp sě làm thay dói lre phát sinh do co. Khi nhip tim giám, lyc co ca sě
ing. Spr tăng tùr tùr cua lųre phát sinh khi khoáng cách giūa các nhip giàm là do tăng tùr tùr nóng
tăn
 90 SINH LÝ HQc Y KH A
dò Ca" trong té bào. lon Ca“ váo co tim trong giai doan binh nguyèn. Khi khoáng cách giùa
sáe nhip giäm, só binh nguyén trong mot phit tang, kiam ting Ca" Irong té báo.
Sur thay dòi thoáng qua cia khoing cách gi ù na cáe nhi p ci n g anh huróng dén lue co
môt nhip ngoai täm thu säy ra sóm, tgc co bop cia nhip ngoai tám thu sóm thóng yéu, trong
bóp. Khi
khi dó nhip dáp xäy ra sau giai doan nghi bi thi manh hon binh thuróng. Dièu näy duroe gii
thich bói ca ché Frank-Starling, sau giai doan nghi bü, lugng máu vé tim nhièu gäy co bóp
mąnh hon.Nhip tám thu sóm yéu vi khöng di thói gian cho phép Ca“ bi laáy di bói luói nói bao
ong ký giān cO tru c, dé có nhièu Ca“ phóng thich trong tâm thu sóm.
200

150

100

50

0,2 0,4 0,6 0,8 1.6 1,8 22,2 2,42,6 2,8

c
Thòi gian (giây)

Hinh 8.8. Áp suát tâm thát khi có nhip ngoai tâm thu sóm. (A) Áp suát tâm thát giàm trong nhip ngoąi
tâm thu xåy ra sóm. (B) Áp suát tâm thát tăng trong nhip nghi bù sau ngoai tåm thu. (C) Áp suát tâm
thát trong nhip tim binh thuòng
Spr tăng nhip tim o múe dò tói uusě làm täng lru lur ▇ tim. Nhip tim tói u dó vào khoáng
150 – 170 L/ph. Néu nhip tim tăng cao hon nűa thi luu lu ng tim sě giàm do tim dåp quá
nhanh, chu ký tim ngán ląi, thòi gian tám trurong quá ngăn không dů cho máu trò vè tim.
2.2. Dièu hòa ngoai sinh dói vói chúe năng tim
2.2.1. Dièu hòa bång co ché thån kinh
2.2.1.l. Giao câm

Hê giao cám làm tăng tính co bóp cúa tâm nhī vå tâm thát. Giao càm bên trái có tác dung
trên co bóp tâm thát manh hon giao cám bên phái. Chát trung gian là norepinephrin hay cal
echolamin trong máu tác dung trén thy thé màng té bào co tim. Phán ing näy kich hodl
adenyl cyclaz làm tăng AMP vòng. Do dó, protein kinaz dugc kich hoat làm thuan ląi cho viéc
phosphoryl hóa nhiéu protein trong té bào ca tim, diču näy kich hogt các kénh Ca" trong màng
té bào co tim. Kich hoat kênh Ca“* lám täng dòng Ca“ di vão trong giai doan binh nguyên vå
nhiéu Ca'* durąe phóng thích tir luói nôi bào, làm tăng co ca.
2.2.1.2. Phó giao cám ttaatE i si
Acetycholin duge phóng thich böi hé phó giao cám táe dung trên thy thé muscarinic trong
máng té bào ca tim, phán img náy úe ché men adenyl cyclaz Hau qua là giám nóng dò AMP
vong trong té báo, giam dò din Ca" qua máng té báo vá läm giám tinh co böp cia co. Acety
cholin
tân cùng dáäu tân
tir giao cámcung cân.däy phó giao cám cūng úe ché su phóng thich norepinephrin tir diu
lân cia
a tsith non
ihb er
e
a eda

atrciatagoetzz c
 Bai 8. Dieu hoa hoat dong tim 91

Truac khi kich thich hach sao Kich thich hach sao

1P/di dP/dt

Thoi gian (giay) Thoi gian (giay)

Hinh 8.9. Kich thich giao cam lam tang ap suat Hinh 8.10. Kich thich day X lam giam ap suat
toi da trong that trai toi da that trai

2.2.1.3. Phan xa thu the ap suat

Kich thich thu the ap suat xoang canh va quai dong mach chu co the 1am giam surc co bop
cua co tim. Khi ap suat trong mau tang, xung dong tur thy the ap suat se theo day than kinh X
va IX vé hanh nao, kich thich trung tam urc ché tim o hanh nao, Iam giam surc co bop co tim.

2.2.2. Dieu hoa hoa hoc (the dich)

2.2.2.1. Hormone

Hormone thuong than

Hormone tuy thuong than: hormone chinh ma tuy thuong than bai tiét la epinephrin. Nong
do epinephrin trong mau cang tang, ap suat tam that cang tang, tinh co bop cang tang.
Hormone vo thuong than: lam tang co bop. Hydrocortisone lam tang tac dung tro tim cua
catecholamin.

A. Hormone tuyen giap: lam tang cung luong tim, hoi hop. Hormone tuyén giap lam tang
nhip tim va co bop, tang mat do cac thy the trong mo co tim.
B. Hormone tuy: insulin, glucagon tang co bop

C. Hormone tuyen yén: suy churc nang tuyén yen gay roi loan tim mach la do thieu
hormone vo thuong than va hormone tuyen giap.
2.2.2.2. Khi trong mau
Giam oxy trong mau lam tang co bop tim va tang cung lurong tim. Tac dung cua giam oxy
trong mau la tac dung hai pha, giam oxy thi co tac dung kich thich, giam oxy trong mau
thi co tac dung irc ché.

PaCO, binh thurong la 45 mmHg. PaCO giam den 34 mmHg co tac dung lam tang ap suat
tam thu that trai. PaCO, tang den 86 mmHg co tac dung nguoc lai lam giam surc co cua tim.

pH mau: giam pH lam tim dap nhanh.

2.2.2.3. Cac ion trong mau

Tang nong do K* dich ngoai bao lam tim dap cham va yéu di, dong thoi dan truyén xung
dong tir nhi xuong that cham lai, do K* ngoa1 bao cao lam giam dien the nghi O mang co tim.
 92 s SINH Lý HQc Y KH A
Na giám: giàm dięn thé tim
lon Ca" ngoai báo có tác dung ngupe lai vói ion K', do Ca" laäm tăng co bóp ca tim. Thiéu
ion Ca“" lám giam hoąt döng tim. Tuy nhien, binh thuong múc calci huyét co thé dupe duy th
khá ón dinh nén it khi có dao dông ánh huóng dén tim.
40
PaCO1
30
(nmtg 45 34 86 46

10

0 150

-10 100

-20 |

-30

—-40 L
20 40
6810121416 18 20
oU 80 100
Ą bão hòa oxy (%) Thòi gian (phút)

Hinh 8.11. Giàm dò bão hòa oxy à máu dông Hinh 8.12. Thay dói áp suát thát trái theo
mach vånh giüa khoàng 45 – 100% làm tăng co PaCo,. (A) Áp suát thát trái khi Paco, ó múc
thát trái. Néu dò bão hóa oxy giàm tháp hon 45% binh thuòng. (B) Giàm PaCo, làm tăng áp suát
sē úc ché co thát tâm thát tâm thu thát trái. (C) Täng PaCO, có tác dung
ngu c ląi làm giàmáp suát tâm thu thát trái.
(D) Áp suát tâm thu thát trái trò vè trij só ban
dáu khi PaCO, vé múc binh thuóng

CÂU HÖ TULUÇNG GIÁ

1. Tăng kích thích dây X sě làm tăng hoąt dông nào sau dåy?
A. Nhip tim D. Bài tiét acetylcholinu
B. Súc co thát co tim E. Bài tiét norepinephrin
C. Dān truyen trong tim
2. Ciu nao sau däy dièn tà dúng ánh huóng cua hó háp léên nhip tim?
A. Nhip tim giám khi hit våo và tăng khi thò ra
B. Nhip tim tăng khi hít vão và giäm khi thó ra 95st
C. Nhip tim tăng khi hít vào và tăng khi thó ra ia
D. Nhip tim giám khi hit vão vå giám khi thò ra
E. Không câu nào nêu trên là dúng ii 5

3. Phán xą do thų thé ó thát có tác dyng não sau däy?ueeuengauni )

A. Giám nhip tim và giám kháng lųe ngoai biênt
B. Täng nhip tim và tăng kháng lue ngoai biên tth
C. Giäm nhip tim vå tăng kháng lyc ngoai bièn
liag
D. Täng nhip tim và giäm kháng lue ngoai bién a
E. Không câu nào nêu trên là dúng
4. Nóng dô epinephrin trong máu tăng, gây hâu quà nào sau däy? i lnai
A. Giám lu ng máu trong môt nhát bóp tr
B. Giàm nhip tim euar
C. Tăng cung luong tim
D. Giàm co thát c tim
Ee tncge tacshstts
 Bài 8. Dièu hòa hoąt dông tim 93

E. Giàm dán truyén trong tim

5.
Ö nguròi binh thuóng, luong máu do tim bom ra trong môt nhip sě tăng khi náo?
A. Täng kich thích giao cám dén tim
B. Tăng kích thích phó giao cám dén tim
C. Giám co thăt 1 til
D. Giám thé tích cuói tâm truong
E. Phán xą áp thų quan
6. Tác dung giao cám:
A. Giao cám bên phäi có tác dung tăng co bóp nhièu hon tăng nhip
B. Giao cám bên trái có tác dųng tăng co bóp nhieu hon tăng nhip
C. Giao cám bên phai và bên trái có tác dung nhur nhau trên co bóp
D. Giao cám bên phäi và bên trái có tác dung nhur nhau trên hip
E. Không câu nào dúng
7. Sı tăng tùr lųe phát sinh khi khoàng cách giüa các nhip giäm dôt ngôt là do:
A. Tăng tir tùr nóng dô Na“ trong té bào
B. Täng tùr tù nong dô Ki trong té bàoalAai
C. Täng tùr tir nóng dô Ca** trong té bàoe
D. Tăng tùr tù nóng dő Ch trong té bào iu s EEuni
E. Không câu nào dúng oegdbni )
8. Trén màng té bào ca tim, acetylcholine có tác dung trên: g
A. Thų thé muscarinic
B. Thų thé nicotinic
C. Thu thé muscarinic và nicotinic
tii
D. Không tác dung trên thų thé
E. Kích thích men adenyl cyclaz
9. Giám oxy trong máu:
A. Làm tăng co bóp tim
B. Làm giám co bóp tim
C. Không tác dųng trên co bóp tim
D. Chi tác dyng trên nhip tim
E. Tác dung hai pha: giám oxy ít thi kích thích, giäm oxy nhieu thi úc chéttat
10. Häy xem xét các thánh phan cúa phán xą áp thų quan (baroreceptor reflex) và cho biét khi
huyét áp tăng thi:
A. Kich thích áp thų quan
B. Úe ché áp thų quan
C. Täng hoąt dông giao cám dén tim
D. Tăng truong lue tiéu dông mąch aaztaE E
E. Tăng truong lųre tīnh mąch eai

TÀI LIĘU THAM KHÅO ittl

t
1. Bô môn Sinh lý hoc, Dąi hoc Y Durąc TP. HCM (2010). Sinh lý hoc tâp 1, Nhà xuát bån Y hoc.
2. Bô món Sinh lý hoc, Dąi hoc Y Hà Nôi (2006). Sinh lý hoc tâp 1, Nhà xuát bån Y hoc,
3. Barrett KE, Barman SM (2010). Ganong's Review of Medical Physiology, 23th, Appleton & Lange.
4. Berne R.M, Levy M.N (1998). Physiology, 4th ed., Mosby-Year Book.
5. Guyton A.C,, Hall J.E (2016). Textbook of Medical Physiology, 13th ed., Elsevier Inc.
 SINH LÝ HĘ MACH
ThS.BS. Dăng Huýnh Anh Thie

MŲC TIÉU HQC TÁP

1. Trinh bäy hai dāc tinh cia ding mąch (tinh dän hói, tinh co thát) và chire năng hé dóng
mąch.
2. Dinh nghīa huyét áp và mò tà các phong pháp do hyét áp.e
E K
3. Giái thich các yéu tó ánh huóng dén hyét áp.
4. Giäi thich ca ché trao dói vât chát giła mao mąch và dich kě.
5
Trinh bäy chire năng tinh mąch và các yéu tó giúp máu vè tim.
6. Trinh bày chúe năng hé bąch hyét.

1. CÁC THÀNH PHÅN CHÚC NĂNG cÜA HĘ MĄCH

Máu di nuói kháp ca thé là do lru chuyén trong hê thóng mąch máu. Mąch máu là môt he
thông kín, dán máu tir tim dén các tò chúrc trong co thé và dán máu trò ląi tim. Các thành phán
cúa hê mąch bao góm dông mąch, mao mąch và tinh mąch.
Dong mąch có chúe năng vån chuyén, phân phói máu chúra các chát dinh duöng dén mao
nąch toan ca thé. Cáu tąo cua dóng mąch góm ba lóp, theo thúr tyr tù ngoäi våo trong là lóp mó
lién két, lóp ca tron vå lóp té bào nôi mó. Áp suát bên trong dông mąch cao do dó dông mąch
có thành mąch dåy, dãc bięt là lóp co tron dåy, khóe, bèn, dăn máu chäy nhanh. Tiéu dông mąch
là các nhánh nhó cuói cung cua he dông mąch, hoat dông nhur các van dièu hòa lur ng máu dén
mao mąch tuý nhu câu. Dó là nhò lóp co khöe cúa thánh mąch có thé dóng lai lóng mąch làm
giám lu ng máu dén c quan hoãc mó rông cho máu qua nhièu.
Mao mach có chúe nāng trao dói dich, chát dinh duöng, hormone,.., nên thánh rát móng,
chi có môt lóp té bào nôi mô thuân løi cho quá trinh trao doi chát.
Tiéu tinh mąch thu gom máu tù mao mąch sau khi dā dupe trao dói chát, hôi ty dån thánh
tinh mąch ngåy càng to hon. Tinh mąch là óng dän máu tir mò quay vê tim, và là noi chúa máu
quan trong. Thành cua tinh mąch cūng có ba lóp nhur thánh dông mąch. Áp suát à tinh mąch
tháp nén lop co tron móng và có thé co hoğc giän dé thay dói súe chúra máu dur tr tüy nhu cáu
cua co thé.
Tiéu dông mąch, mao mąch và tiéu tinh mąch goi chung là hê vi tuán hoán.
titant outci pcii
2. HUYÉT ÐÓNG LUc d tloa Euuit
2.1. Tóng thiét diên (A) niialyug
Tóng thiét diên cúa cáe phán cúa hê mąch phân bó nhu sau: ông mąch chú 2,5 cm , tiéu
dông maąch 40 cm", mao mąch 2.500 cm', tiéu tinh mąch 250 em, uinh mąch chu 8 cm". Nhu
vay, tinh mąch có thiét diên rông hon dong mąch khoáng gáp bón làn. ai
Bång 9.1. Tóng thiét diên các thành phán mąch máu
tiss
Mąch máu Tóng thiét diên (cm )
Dông mach chů 2,5
Z a
Dông mąch nhò 20
d

94
 Bai 9. Sinh ly he mach 95

dong mach 40

Mao mach 2.500

Tieu tinh mach 250

Tinh mach nho 80

Tinh mach chu

2.2. Van toc mau (V)

Van toc mau la khoang cach mau di chuyén trong mot don vi thoi gian, dugc tinh bang cm/
giay. Luu Irong mau (F) la the tich mau di chuyén trong mot don vi thoi gian, dugc tinh bang
mL/giay. Gitra luu lurong va van toc ta co moi quan he nhu sau: V = F/A.
Do do, khi luu luong co dinh thi van toc ti le nghich voi thiet dien. Trong he mach, mao
mach co tong thiet dien lon nhat nen van toc mau tai mao mach la cham nhat. Vin toc mau o
dong mach chu khoang 33 cm/giay, trong khi van toc o mao mach chi khoang 0,3 mm/giay
(tirc 1a bang 1/1.000 so voi dong mach chu). Nhu vay, voi chieu dai mao mach thong thuong
tur 0,3 - mm, mau luu trong mao mach tur dén 3 giay, thoi gian do la du cho khuéch tan moi
chat. Trén 1am sang, van toc cua he tuan hoan duoc tinh bang cach chich mot dung dich muoi
mat vao tinh mach canh tay, roi tinh thoi gian tir luc chich dén luc thay vi dang o miéng. Binh
thurong, thoi gian tuan hoan tir canh tay dén luoi la 15 giay.
2.3. Ap suat (P) cua cac thanh phan mach mau
Ap suat cao nhat la o dong mach gan tim, khoang 100 mmHg o dong mach chu voi dao dong
qua cac tri so huyét ap tam thu la 110 mmHg va huyét ap tam trurong la 70 mmHg. Ap suat giam
dan xuoi theo cay mach, dén cho tinh mach chu do vao nhi phai thi con khoang 0
O mao mach he thong, ap suat & dau mao dong mach la 35 mmHg, o dau mao tinh mach la
10 mmHg, ap suat trung binh cua dong mao mach chi thap khoang 17 mmHg, nho do nuoc
khong ro ri qua l6 mao mach, trong khi chat dinh duong van khuéch tan de dang.
O he tuan hoan phoi, ap suat thap hon sO voi tuan hoan he thong. o dong mach phoi, huyét
ap tam thu la 25 mmHg, huyét ap tam truong la 8 mmHg, huyét ap trung binh la 16 mmHg. Ap
suat mao mach phoi chi khoang 7 mmHg.

120-
mach oyu
mach tinh yoéu loyd
yo e w phoi
Mao Tieu
Tinh upew mach
ho dong mach
Dong Mao
Tinh
40-
mach mach
20- Dona Dong

Tuan hoan he thong Tuan hoan phoi

Hinh 9.1. So do sy thay doi ap suat trong he tuan hoan

96 SINH LYý HQc Y KH A

2.4. Lıru lurong máu (F)

Ti ę lnong máu chira nhiču thát là tinh mąch chiém 64% máu tośn co the, P% ó ding
mach lón, 8% tiéu dông mąch va 5% mao mąch hě thóng, 7%ó tim và 9% cáec mąch máu
phói. Mao mąch hě thóng mąc dis chi có thé tich mau nhö nhung cuóng dò trao dói cao nhò oó
diên tiép xúc rát rông.
Luu luong máu chäy qua mót óng mach máu chju tác dóng chi phói cua hai yéu th:
(D) hiëu áp (AP) gita hai dau óng (P mau i dau dong mąch trir P máu ó dáu tinh mąch), do la
hpe dáy máu qua ong; (2) súe chóng dói lai döng chäy qua óng, goi là súe cán R (resistance)
cúa mąch máu.
F = PR

Ngoài ra, lru lurong máu còn phy thu c våo các yéu tó theo công thúc Poiseuille –Hagen:
r
F = (P våo – P ra)
8

Trong dó: F là luu lurong; (P våo – P ra) là hięu só áp suát våo và ra mąch; là dò nhót;
r là bán kinh óng; Llà chièu dái óng.
Nh vây, luu luong máu ti llę thuân vói P vào và ra mąch, Ibán kính mąch và ti lę nghich vói
chièu dai óng, dô nhót máu. Trong dó khá näng vân chuyén cúa mąch máu chju anh huróng rát
manh cua bán kinh mąch máu thé hięn bäng Iūy thira bâc 4 ciia bán kinh. Cu thė, khi bán kinh
bién dông hai làn thi luu lu ng máu bién dong 2= 16 lán. Cóng thúe Poiseuille cho khái nięm
co ban vé dóng hoc chát lóng trong co thė, durąc ing dyng rát nhièu trong sinh lý tuàn hoán và
hô háp.

a tio
64%
Tinh mąch

9%
7% Phói
Tim 5%
tâm truong)8 % 7% Mao mąch
Tiéu dông mąch Dông mąch
và dông mąch nhò lón

Hinh 9.2. Phân phói thé tích máu trong các phån cůa mąch máu
2.5. Súre cån (R: resistance)
Súc cán là lye chóng lai dóng máu chay trong mąch.
Dm
R =
FmL/gidy

Dom vj súe cán tinh bång só don vi áp suit càn thiét dé däy I don vj thé tich máu qua thié
diên mąch trong I giäy (mmHg cho Im/giäy), goi tát là don vj súe can ngogi vi PRU (periph
eral resistance unit) dung trong sinh lý tuân hoàn.
tatrs
 Bài 9. Sinh lý hê mąch 97

Khi áp suát dông mąch chú là 90 mmHg, cung lur ng tim trái là 90 mL/giäy, tóng súe kháng
ngoai biên là:
R =
90 mmHg = 1 don vj R
90 mgiây

Ngoài ra, súe cán R cón tính theo công thúc:

(P våo –P ra) 8 L
R =
r4
Nhu vây, súc càn ti lę thuân vói dô nhót cua máu. Ðô nhót máu tůy thuôc vào:
Dung tích hóng cáu (hematocrit: Hct): Het täng läm dô nhót máu tăng, do dó té bào máu
tăng (polycythemia) làm súc cán tăng vvà té bào máu giám (anemia) làm súre cán giám.
Thánh phán protein huyét turong: täng protein huyét tuong (täng immunoglobulin) lám
tăng dô nhót.
Hinh dang té bào khi bj bién dang: trong bênh hóng cåu hinh càu (spherocytosis), té bào
máu bi cúng, dô nhót máu tăng.
Khi dô nhót và chièu dai mąch máu khóông dói, súre cán R sě thay dói theo bán kinh r cúa
mąch máu. Súe cán R cúa mąch máu ti lê nghich vói bán kinh ông dăn. Nói cách khác là bán
kính nhó thi súe cán cao, phái tón nhiêu công cua tim mói bom duge máu. Bán kinh lón thi súc
cán tháp, máu dě qua, tim giàm công bom máu.
2.6. Áp suát dóng mąch (critical closing pressure)
Trong hê thóng óng cing, turong quan gia áp suát (P) vå lru luong (F) theo duòng tháng,
khi áp suát băng 0, máu sě không chay trong lòng mąch. Tuy nhièn, mąch máu thi không nhu
väy, khi áp suát máu trong các mąch máu nhò giàm mãc dù chua bång 0 nhung máu khöng
cón chäy trong mąch nűa thi trj só áp suát dó turong úng vói lúe mąch xęp durąc goi là áp suát
dóng mąch.
Khi áp suát máu trong lòng mąch nhò hon áp suát mô bao quanh mąch thi mąch xęp ląi.
Trong mô không hoat dông, áp suát trong nhièu mao mąch rát tháp, do các co vóng tièn mao
mąch và các mąch nói thang (metarteioles) co ląi, nên nhièu mao mąch bj xęp. t
2.7. Dinh luât Laplace
Các mąch nhó nhur mao mąch có thành móng, chju áp suát máu khá lón mà không bj vð.
Theo dinh luât Laplace, giűa áp suát trong lòng mąch và súe căng thánh mąch lièn quan theo
công thúc:
P :=
2T
R

Trong dó, Tlà súte căng thành mąch, R là bán kinh mąch máu (cm), P là áp suát trong lòng
gach. Bán kinh mąch mau càng nhö, súte căng thành mąch cán thiét dé cân báng vói ap suát
trong mąch càng nhó. Ó áp suát máu binh thuòng, súe căng thánh mąch ó dông mąch chù là
170.000 dynes/em trong khi ó mao mach chi khoáng 16 dynes/em. Trong tru ng hop tim giän,
khi các buong tim lón, bán kinh các buóng tim tăng, súe căng thánh sě täng nén tim giän không
tąo ra cóng tót băng tim binh thuóng.
tuest e aRt
Etis
98 SINH Lý HQc Y KH A
biliz

Hinh 9.3. Tuong quan giūra áp suát P trong lòng mąch vå súc
căng T trên thành mąch

3. SINH L Lý TUÀN HOÀN ÐÓNG MĄCCH

Chúe nāng chinh cúa hě dóng mąch là phän phói máu dén mao mąch toán ca thé. Tiéu dijng
mąch có chúe năng dièu hóa su phân phói máu váão mao mąch. la
3.1. Dăc tính sinh lý cůa dông mąch
3.1.1. Tinh dàn hòi
Thánh dông mąch có tinh dàn hôi túre là có khà năng dăn no, khi có áp suát tăng bên trong
lóng mąch thi mąch sě phinh dân ra theo múe áp suát dó. Tinh dàn hói cúa dông mąch là ca sò
vât lý giúp ôngmąch giàm síte cán và tąo dòng máu chäy liên tuc trong dông mąch.
Súe cån R cua mąch máu ti lé nghich vói bán kinh óng dăn. Mąch máu nhò thi súte cán lón,
tim phái tón nhièu cóng dé bom durgc máu. Nguąe lai, mąch máu lón thi súe cán nhò, máu de
dång qua, tim giàm du c công bom máu. Khi môt doan mąch có bién dói tăng áp suát, nhò
tính dàn hôi mąch máu sě dugc dān ra và tăng bán kính, do dó giám súte cán và dò công cia
tim trong bom máu.
dông mąch chú, tim co bóp tąo dong máu ngát quäng theo môi làn tâm thu. Áp suaát khi
tim co bóp môt phán dáy máu di chuyén trong dóng mąch chü, môt phån làm dän nò thánh
dông mąch. Trong ký tâm truong, tim khóng dáy máu, nhung thành dong mąch dän hói co tnů
lai, don máu tiép tue h u chuyén ra ngoąi vi. Do dó, tinh dän hói cüa dong mąch chuyén döng
mau ngát quäng ting dot ó gée déng mąch chú thänh dóng máu lièn tuc, cang ra ngopi vi cáng
em a deu dän hon. Ché dó dóng máu ém ó cuói cáe tiéu döng mąch là phù hop voi vièc cung
cáp máu nuði duõng mò ngoąi vi.
ei u
Tiéu ôngmąch si

Dông mąch

Tim
Tâm thu
Tâm truong Hinh 9.4. Tinh dån hói ci
thành dông mąch
Tinh dån hói cúa thánh mąch sē giám
din theo tubi. Däe tinh dän hòi cia thänh döng mch
có the kie dinh 1ö khi kháo sit mhi tung qun gitn ip sit va the tich trong dóng mpch d
 Bai 9. Sinh ly he mach 99

Trong thi nghiém, nguoi ta tien hanh giai phau fir thi o nhing lira tuoi khac nhau. Tat ca cac
nhanh cua dong mach déu cot lai. Bom nhiing the tich dich khac nhau va ghi su thay doi ap suat
turong ung.

275 20-24
250
225

200

175 36-42
§ 160 47-52

"g 125
100 71-78

Tang 75
50

25
Hinh 9.5. Tuong quan gitra ap suat va the tich
25 50 75 100 125 150 175 200 225 trong dong mach chu nguoi & nhieu lura tuoi

Duong cong do doc dV/dP dien ta su lien quan gitra ap suat va the tich dong thoi phan anh
suc dan hoi cua dong mach chu. Duong cong cua nhom tuoi tré co dang
sigmoid va surc dan hoi
cao
nhat o doan gia tri binh thurong cua ap suat. Duong cong cang thap va do doc cang giam
khi tuoi cao. Do do, voi bat cur ap suat nao trén 80 mmHg, surc dan hoi giam theo tuoi cho thay
co su tang do curng thanh mach do thay doi thanh phan collagen va elastin.
Khi dong mach dan hoi tot, mau chay qua mao mach trong suot chu ky tim. Khi dong mach
XO cung, mau qua mao mach luc tam thu, nhung khong qua mao mach luc tam truong.

1 trai

Dong mach chu

That trai That trai Dong mach chu

Hinh 9.6. Dong mau chay trong thi tam thu, tam truong o mach mau binh thuong va xo curng. (6A) O
dong mach co suc dan hoi binh thuong: mot phan luong mau do tim bom ra dugc dy tri trong dong
mach luc tam thu do thanh dong mach phinh ra, luc tam truong thanh dong mach bat lai day luong mau
du trip tiep tuc chay trong long mach

Nhi trai

That trai
Dong mach chu That trai Dong mach chu

(6B) © mau: luc tam thu mach mau khong phinh ra duqc nen khong duoc dy
mach mau bi xo cung
tru trong dong mach, vi the khong co mau chay trong thi tam truong
100 SINHLý HQc Y KH ▇
3.1.2. Tính co thát
Thanh dóng mąch có chúa ca tron, nén có thé chi döng thay dói duóng kinh, nhát làó các tiéu
dóng mąch. Khi các spi co tron cua thinh mąch co lai, thé tich mąch se giám di và áp suát mach
täng lén; còn khi cáe spi co tron mąch gün ra, the tich mach ting lèn vå ip suát mąch gim di.
3.2. Hiên turong mach dâp
Bát mąch là sur câm nhân durąe mąch náy ó dáu ngón tay khi dāt tay nhę lén vi tri dông mąch,
Trong thi tâm thu, áp suát tir tim khóng nhing dáy máu di ra trtóe må cón gåy ra sóng áp suát
lan doc theo döng mąch. Sóng áp suat lam cang thanh dóng mach khi nó di qua, vå có thé sò
duge goi là mach dáp. Nhip lan tryen cua sóng ap suit döe lip vá cao hon vin tóc cia ding
náu, khoáng 4 m/giäy trong dông mach chi, 8 migiäy trong dong mąch lón và 16 m/giây trong
dong mąch nhò à ngudi tre tuòi. Do dó, mach so du e à cò tay xäy ra 0,1 giây sau dinh cua
ký bom máu lúc thu tâm thát. Tuói cáng cao, thánh mach càng cimg, nên sóng mąch di chuyén
nhanh hon.

3.3. Huyét áp dông mąch

3.3.1. Dinh nghīa a

Huyét áp dóng mąch là lųc cúa máu tác dông lèn môt don vj dièn tich thanh dông mąch.
Máu chäy durge trong dông mąch là két quá cia hai lųte dói láp, lue däy máu cúa tim và lųe cán
cúa thánh dông mąch, trong dó lre däy máu cúa tim manh hon nên máu cháy duąc trong dông
mąch vói môt tóc dò và áp suát nhát dinh. Ðon vi do huyét áp là mmHg hoăc Kpa (KiloPascal),
1 KPa = 7,5 mmHg
3.3.2. Các thông só cúa huyét áp
3.3.2.1. Huyét áp tâm thu
Huyét áp tâm thu hay còn goi là huyét áp tói da, là giói han cao nhát cúa nhūng dao döng có
chu ký cúa huyét áp trongmach, thé hiên súrc bom máu cúa tim.
3.3.2.2. Huyét áp tám tru ng
Huyét áp tâm trurong, hay còn goi là huyét áp tói thièu, là giói han tháp rnhát cua nhűng o
ông có chu ký cúa huyét áp trong mąch, thé hiên súc càn cua thånh mąch. ia

t
Huyét áp tâm thu (Ps)
tt
Huyét áp trung binh (Pa)
Huyét áp tåm truong (Pd)
abg
Eha

Pa =—
dt= Pd + -P bay
– t 3 Hinh 9.7. Huyét áp dông mąch
ing binh

3.3.2.3. Hiêu áp hay áp suát dáy

Hiçu áp hay áp suát dáy là hiçu só giùta huyét áp tói da và tói thiéu. Hiçu áp tüy thuģe luc
bóp cúa tim và súe cán cúa mąch máu tùr tim dén mao mąch.
3.3.2.4. Huyét áp trung binh
Huyét áp trung binh là trung binh cia tát ca áp suát máu duge do trong môt chu ký thöi gian.
Huyét ap trung binh thé hiën súe làm viğe thge sı cúa tim, là áp suát tao ra döng mau chäy lién
 Bài 9. Sinh lý hê mąch 101

tųc và có liu lu ng bang vói cung lu ng tim. Huyét áp trung binh gán vói huyét áp tâm truong
hon huyét áp tám thu trong chu ký hoat dong cúa tim.
Huyét áp trung binh = huyét áp tâm truong + 1/3(huyét áp tám thu – huyét áp tàm tru ng)
3.3.3. Dó thį dao dông áp suát dông mąch (pressure contours)
Ðò thi dao dóng áp suát có hai dinh sóng, dinh sóng thúr nhát dáng cao múc 120 mmHg,
dó là trj só huyét ap tam thu do tâm thát tóng máu. Cuói tâm thu, khi dò thi bát dáu di xuóng
thi ląi có môt dinh sóng nhó nhô lên môt chút tąo thành môt khuyét (incisura). Dinh sóng thú
hai náy là do dóng van dóng mąch dôt ngôt, máu dói vio lá van gäy gon sóng áp suát. Sau dó,
duòng bièu dièn di xuóng, ap suát giàm dán tói múc 80 mmHg là trj só huyét áp tâm tru ng,
do sútc co dàn hòi thành dông mąch.
|Tâm Tâm t
thu
I truOng Khác

Dông mąch chů

Dông mąch důi

pông mąch quayı

| Tiéu dông mąch

Mao mąch

Thòi gian (giay) Hinh 9.8. Bièu dò dao ngáp suát à mąch
máu

3.3.4. Các yéu tó quyét djnh uyétáp dông mąch và hiğu áp (áp suát dáy)
Yéu tó vât lý: (1) thé tích máu trong dông mąch, (2) súe dàn hói thánh dông mąch
Véu
Yé tó sinh lý: (1) cung luong tim, (2) súe càn ngoai bièn
Yéu tó sinh lý Yéu tó lý hoc

Cun
ag I Thé tich máu
tim dông mąch

Huyét áp
dông mąch
Kháng lyc mąch Súc dån hòi
ngoąi bièn dông mąch

tuui a zAiaei.
Hinh 9.9. Các yéu tó quyét dinh huyét áp dóng mąchhutet
102 SINHLÝ HQ ▇ KH ▇
Cung huaeng tim (stroke volume); néu cung luong tim täng gáp dôi, trong
ngoai bién không dói, thi hięu áp sě tăng gáp dôi. re
khi nhip tim và sie cin
VA
B2
Ve
B
Va
B,
V2
A2
VA

Hinh 9.10. Ánh huóng cüa cung lu ng tim trên hiëu áp.
A1
Khi thé tich tăng (V4 - V3 so vói V2 - V1) làm tăng áp
suát trung binh (P, so vói P) và tăng hiêu áp (P4 - P3
P; PA P, P, Pø P4 so vói P2 - P1)

Site dàn hói cia dóng mąch (arterial compliance): súe dán hói cao làm giám súte can ngoai bièn,
thuan loi cho sų bom máu cua tim. Ö nguòi già, tính dán hói cüa thánh mąch giám, thánh mąch cing
lai, lám súe cán ngoai bièn tăng, cán tró sų bom máu cua tim vå hięu áp giäm

Súc dàn hòi cao

A

V2 Súc dàn
hòi tháp

V1
Hinh 9.11. Ánh huòng cúa súc đàn hòi thánh mąch
lên hiëu áp. Vói dô tăng thé tich cho sån (V2 -V1) néu
súc đàn hói cúa dông mąch giàm (duóng bièu diěn B
so vói A) sě làm tăng hiêu áp (P4 - P1 so vái P3 - P2)
P P2 P P P

Tóng síte cán ngo i bièn (TPR:; total peripheral resistance); tóng súe cán ngoai bièn phų thuġc vão
tinh trang cia thành mąch. Có ba yéu tó quyét dinh: (1) thånh mąch däy lên và cing lai, (2) löng mąch
hep lai, (3) lòng mąch gó ghė, không tron láng.

V4

ir
V,

V2

Áp suát Áp suát
P, P P3
2 6
P5 P

Hinh 9.12. Ánh huóng cuúa su thay doi tóng súc can ngoai bièn ( tāng thé tich khöng dói) trên hiğu
áp ò nguói binh thuóng (A), và nguòi tăng huyét áp man tinh (B)
 Bài 9. Sinh lý hê mąch 0 U

Ö nguói binh thuòng, duòng biċu dién áp suát – thé tích dông mąch là môt duòng thäng. Néu
cung lurong tim khóng dói, khi TPR tăng, huyét áp trung binh tăng (tir P2 lên PS). Néu dô täng
thé tích bäng nhau (V2 -VI vå V4 - V3) thi hięu áp à hai múe TPR sě bāng nhau (P3 - Pl vå
P6 -P4). Do dó, dô tăng huyét áp thu tâm (P6 - P3) báng dô tăng huyét áp trurong tám (P4 -PI).
Trong tăng huyét áp man tính, duròng biéu dièn áp suát - thé tích cuia bêènh nhân không phai
là duòng thäng mà là hinh cong. Néu cung lu ng tim cūng không dói, täng TPR làm tăng huyét
áp trung binh (tir P2 lén PS). Néu dò täng thè tich (V4- V3) bång vói dô täng làm chúng (V2-
VI), hiêu áp (P6 - P4) khi TPR cao lai lón hon (P3 -PI) khi TPR binh thuòng. Dô tăng huyét
áp tâm thu (P6 - P3) lón hon dô täng huyét áp tâm tru ng (P4 - PI). Do dó, täng TPR sě làm
tāng huyét áp tâm thu nhiéu hon là huyét áp tâm truong. i
3.3.5. Nhîng bién dói sinh lý cua huyét áp
3.3.5.I. Tuói: tuói cang cao, huyćt áp cang tăng, múe dô täng huyét áp song song vói dò x cimg dông
im truong,
mąch, túe là tăng huyét áp tâm sau dó là täng huyét ap tàm thu.
3.3.5.2. Trong lrc: vói dó dam dāc binh thuòng cúa máu, vi tri dúing thang, huyét áp trung binh ó
dong mach ngang tim là 100 mmHg. Do ánh huóng cúa trong lure, dông mąch cao hon tim I em thi
huyét áp giám 0,77 mmHg, dông mach tháp hon tim I cm thi huyét áp täng 0,77mmHg. Thi du: huyét
áp trung binh cúa dông mąch lón è dàu, cách tim 50 cm = 100 –(0,77 x50) =62 mmHg. Huyét áp trung
binh cúa dông mąch lón ò chán, cách tim 105 cm = 100 + (0,77 x 105) = 180mmHg.
3.3.5.3. Ché dó än: än mán quá, huyét áp täng. Ån nhièu thit, huyét áp täng do protein trong máu nhièu
làm tăng dò nhót.
3.3.5.4. Vân dong: khi vân dông, à giai doan däu huyét áp täng do nhièu phán xą xúc cám truóc vån
dóng, sau dó huyét áp giàm dàn, nhumg ván cao hon binh thuong. Lao dông näng nhoc, huyét áp giám
là dáu hieu tim không dáp úng nói nhu càu, khóng dù hiçu lųc hoàn thánh chúe näng bom máu.
3.3.6. Phuong pháp do huyét áp
3.3.6.1I. Ðo trųe tiép: cho óng thóng vão dông mąch, do áp suát máu bäng huyét áp ké thúy
ngån (Ludwig). Ðó thį huyét áp có ba sóng:
Sóng a: do tim co bóp tao nên. Dinh sóng là huyét áp tói da, chân sóng là huyét áp tói thiéu. Thuóng
huyét áp ké thúy ngån Ludwig có quán tính ca0 nén chi ghi dugc huyét ap trung binh.e
Sóng : nói các dinh sóng a có duóng bièu dièn dao dong huyét áp theo hô háp. Ö nguòi, huyét áp
tăng lúc hit vào vå giäm lúc thò ra.
Sóng y: trên môt doan ghi dai, các dinh sóng dao dông tao nên sóng y. Sóng y còn goi là sóng
u ng Iuc mąch do tác dung co mach tih trung tàm vân mąch xuóng mąch tăng giam dèu dän. Sóng y
châm và kéo däi tir môt dén nhieu phút.deteanitkauntinada
100 mmHg
bttant banhittntra atern

0 mmHg

Giáy than
Phao nôi
ng a!Cn
chóng dông
Thüy ngan

Hinh 9.13. Huyét áp ôngmąch ghi báng phuong pháp truc tiép
104 SINH Lý HQ Y KH A
d.3.62l Bo gi á n tép: do huyét áp ding mąch bäng phuong pháp gi á n ti é p: ép dóng mach
duóng kinh tuong dói lón (thvong sir dung dóng mąch cánh tay) bång môt túi hoi, bom túi hoi
ci
dé tao áp suát khi, tir dó do ap suat khi trong ti hoi va suy ra huyét áp cia dóng mąch. Bäng
káy do huyét áp. Có hai phuong pháp: bát mąch vå nghe
(1) Phrong pháp båt mąch: khi chua bom hoi váo túi khi, binh thuòng sě cám nhan duge
mąch dáp khi sò. Bom hoi vao túi khi cho dén khi áp suát trong bāng quán lón hon huyét áp tam
thu, dóng mach bi ép hoan toán, máu khong chäy qua duge do dó khóng cón bát duye mach
Tiép tue bom hoi lén thém 30 mmHig rói bät dau xä hoi trong tii khi cho dén khi áp suát ti
khí báng và tháp hon mic huyét áp tám thu, dong mąch khóng cón bi ép chät, máu cháy qua
duge chő bij ép nèn cám nhän duge mach dap trö lai, turong ing vói huyét áp tâm thu. Sau dó
ván cám nhän dupe mąch dap khi tiep the giam ap suát trong túi khi cho dén 0 mmHg. Do dó,
phurong pháp bát mąch chi cho biét huyét ap tàm thu, không cho biét huyét áp tâm trrong.
(2) Phuong pháp nghe: huyét áp thuóng dupe do báng phuong pháp nghe, dung măt phäng
cúa óng nghe dè trên dông mąch cánh tay cách nép khuýu 2 cm. Khi chua bom høi vao túi khí,
không nghe tiéng dông khi dąt óng nghe trên vi tri dóng mąch cánh tay. Khi bom hoi våo túi
khí, mąch máu bi hep dán sě tao ra tiéng dông, cho dén khi áp suát trong túi khí lón hon múe
huyét áp táâm thu, dong mąch bi ép hoan toan thi khóng còn nghe tiéng dông. Tiép tųc bom hoi
lén thêm 30 mmHg rói bát dàu xá hoi trong túi khí cho dén khi áp suát trong túi khí báng áp suát
tâm thu trong dông mąch, máu v ot qua durąe chô bi nghēn lúc tâm thu, dôi vao côt máu dang
yên tinh è duói, gäy nên tiéng dông dàu tiên, dó là áp suát tâm thu. Khi áp suát trong túi khi
tiép tuc giám, mõi ký tâm thu lai nghe môt tiéng dông, nhūng tiéng này ngay càng to ra sau dó
giám rôi mát hán. Dó là tiéng dông Korotkoff. Tri só áp suát lúc tiéng dông mát là huyét áp tàm
trurong. Tiéng dông Korotkoff do máu chay xoáy trong dông mąch cánh tay. Tiéng Korotkoff
đuąc chia thành năm giai doan:
Giai doan I: tiéng xuát hiên dàu tièn, úng vói huyét áp tâm thu. n
Giai doan 2: tiéng to hon, deu dán.
Giai doan 3: tiéng to lên.
Giai doan 4: tiéng mò di.
Giai doan 5: tiéng mát hán, úmg vói huyét áp tâm truong.
Tuy nhièn, có môt só tru ng hop không xác dinh duge tiéng Korotkoff mát di (ví du: hó van
dóng mąch chú, di dang döng tinh mąch) thi có thé ding tiéng Korotkoff giai doan 4 tuong ing
huyét áp tâm trurong.
Do dó, phuong pháp nghe cho biét cá hai trj só: huyét áp tâm thu vå huyét áp tâm truong
(khác vói phuong pháp băt mąch).
 Bài 9. Sinh lý hê mąch 105

Tiéng Korotkoff
( vůng khuýu)

Huyét áp tâm
150 thu r
Áp suát dóng mąch cánh tay
125

10ol

75
Huyét áp tâm
Không nghe du c tiéng
truOny t

Thòi gian
Hinh 9.14. Tiéng dông Korotkoff trong do huyét áp
iii

ri
ant
n

A B ca iil
Hinh 9.15. Do huyét áp dông mąch gián tiép. (A) Bát mąch quay vå bom hoi vào túi khi cho dén khi
không còn tháy mąch dåp, bom thêm 30 mmHg trên múc mát mąch. Dät óng nghe lên trên vi tri dông
mąch cánh tay, óng nghe không nhét duói băng quán. (B) Sau dó, mò van làm giàm áp suát tù tù,
khoàng 2 mmHg mði giäy. Dén khi nghe tiéng dong dàu tièn, dó là huyét áp tâm thu. Tiép tųc giám áp
suát trong túi khi, tiéng dong to dån dén cuc dąi sau dó giàm dån cu ng dô. (C) Trj só tuong ing vói
lúc tiéng dông mát hán là huyét áp tâm truong
Eajitatbi aieih didtiiuit
t enbiitutatlEo)n itte
4. SINH Lý vI TUÀN H ÀN
Máu tir tiéu dông mąch våo mao mąch, sau dó vè các tiéu tinh mąch, các tièu tinh mąch tų
lai thánh tinh mach lón dàn, và cuói cung vè tim. Vi tuán hoàn hay tuàn hoàn mao mąch là noi
thue hiên mųc tiéu cuói cung cúa tuán hoàn máu là dem chát dinh du ng dén cho mó và láy
di các chát thai cúa các té bào. Ö môt thói dièm nhát dinh, chi có 5% máu tuán hoàn là trong
mao mąch, nhung 5% näy là phán quan trong nhát vi tąi mao mąch có su trao dòi các chat
dinh duðng, oxy, Co, giûra máu và mô. Có khoáng 10 ti mao mąch và tóng diên tích trao dói
vao khoáng 500 – 700 m . Rát hiém khi môt té bio có chúe năng cúa co thé mà o cách xa mao
mąch. Bát ký té båo hoat dông chúe năng não cůng có môt mao mąch nuói nó không cách xa
quá
qu 20 dén 30 m.

i áLLl
106 SINH LÝ HQ Y KH A
T tlm den
Co tron
u luong máu
Tiéu dông mąch
Tiéu tīnh mąch
Mąch nói äông IąCI

Tīnh mąch
Co thát tièn
mąch
pu tin mącII
IVia0 mąCh
thât su

1U ITa I

Kénh
tiên
uu
Mąch nói tháng
Soi co
tron Tīinh
i n ąch
vè tim

Hinh 9.16. Hê vi tuán hoàn Hinh 9.17. Co v ng tièn mao mąch

4.1. Cáu trúc mao mąch
Mõi co quan có môt mang lurói vi tuán hoàn dăc bięt, phù hop vói nhu càu rièng cia minh.
Thuòng dong mach nuói co quan chia nhánh tir 6 dén 8 lán thanh tièu dông mąch có duróng
kính trong duói 20 um, nhánh cuói cung chuyén vão mao mąch. Thành mao mąch không có co
tron, duóng kinh mao mąch vao khoang 5– 10 mm dü dé môt hóng cáu ép minh kéo dái ra dè
di qua, cáu trúe thay dói tüy mô. Dâu mao mąch có co vòng tién mao mąch có thé co thát, làm
dóng hoăc mò mao mąch.
Thành mao mąch có môt lóp té bào nôi mò, bên ngoài là màng dáy. Giüra các té bào nôi mó
có nhūng khe liên bào, thóng giūa trong và ngoái mao mąch. Các khe chiém khoáng V/1.000
cóng diên tích cúa mao mąch. Hàu hét nuóc và diên giäi có thé xuyên qua khe. Khe hęp chi
chůng 6 – 7 nm, nhò hon đuròng kính phân tir albumin. Trong té bào nôi mô mao mąch con có
mhūng không bào am báo. Các không bào näy durge thành làp ó môt măt cúa té bào và di chuyén
vé phía dói diên. Dôi khi các không bào hòa vào nhau thành môt kênh liên tuc qua màng goi là
kênh âm bào (pinocytic channel). Trong môt vái màng mao mąch nhur ò tièu câu thân, các khe
có hinh trimg (oval) giùa cáe té bào nôi mó, cho phép môt lu ng vât chát khá lón di qua.
Té bào
nôi mô tt a
Ea uaalaaa
Kênh åm bàoi
Không bào ám bào
ia
tbatieae
Ctateeeta
Khe liên bào Màng day a

Hinh 9.18. So dò môt thiét dièn mao mąch

 Bäi 9. Sinh lý hê mąch 107

Tai mao mach, máu khóng qua liên tųe mà ting dot, do sır co thát các co vòng tièn mao mąch
và ca tron à thánh các mąch nói tháng, các co näy co giän vói chu ký 5 – 10 làn/phút. Yéu tó
quan trong anh huóng dén sı dóng mó cua mao mach là nóng dô oxy cúa mò. Nhu càu sit dung
cůa mò càng lón, thi lung máu dén mô càng lón. Dó làa hięn tur ng tr dièu chinh tąi mao mąch.
Ngoái mao mąch, còn có cáe mąch nói thäng tir tièu dóng mąch sang tiéu tinh mąch mà
không qua mang luói mao mąch.
4.2. Chúre năng cua mao mąch: trao dói vât chát giùa máu vå mò, thųc hièn qua ba co ché: khuéch
hán, ám bào vå siêu loc.
4.2.1. Co ché khuéch tán
Khuéch tán là phuong thúc quan trong nhát cúa trao dói chát giîta huyét tuong và djch kě.
Khi máu qua mao mąch, môt luong nuóc và chát hòa tan khuéch tán qua thành mao mąch, tao
nén môt sųr trôn làn liên tųc giùra máu và dich kě cua mò. Su khuéch tán là do các chuyén dóng
nhięt cúa phán tir nuóc và chát hòa tan di chuyén theo hai chiċu, chü yéu do hai áp suát chi
phói: áp suát thüy tinh cúa mao mąch – có táe dung dáy nuóc và các chát hóa tan trong nuóe ra
khöi mao mąch vão dich kě và áp suát keo cúa protein huyét turong – có tác dyng giù nu c và
các chát hòa tan ó ląi trong mao mąch.
Các hinh thúc khuéch tán:
Khuéch tán qua màng té báo nôi mô; các chát tan trong mð sě khuéch tán tre tiép qua
máng té bào, không cán qua các khe hö. O, Co, di chuyén qua ca ché náy.
Khuéch tán qua khe: có nhièu chát càn cho mô, tan trong nuóc, nhung khó qua màng lipit
cua té báo nói mó nhu Na'", CI, glucose, .. sě khuéch tán qua khe.
Khuéch tán qua mài
hàng và khe: nuóc durçc khuéch tán nhanh theo hai chièu qua mång và
các khe ò màng. Nhip dô di chuyén nuóc qua màng mao mąch gáp 80 làn nhip dò huyét turong
chäy doc mao mąch.
Spr khuéch tán qua màng mao mąch ngoái hai loai áp suát trên cón tüy thuôc: kich thuóc cua
vât chát, tính thám cua thành mao mąch: khác nhau tüy loai mó, bâc thang nong dò và nhip dô
khuéch tán chính qua màng mao mach.
4.2.2. Co ché åm bào
Nhièu chát có trong luong phân tů lón (lón hon 7 nm) nhu phân tir lipoprotein, các phân
tir polysaccharide lón nhu dextran, proteoglycan khóng thé qua các khe. Chúng thuóng có thé
qua màng môt it báng co ché ám bào. aum
4.2.3. Co ché siêu ląc 1 i

Dông hoc cúa trao dói chát qua thånh mao mąch phų thuġc bón loai lye chi phói là áp suát
thúy tinh mao mąch, áp suát thúy tinh dich kē, áp suát keo mao mąch, áp suát keo djch kě.
4.2.3.1. Tąi mao mąch
Áp suát loc (net filtration pressure) tąi mao mąch dupe tinh nhur sau:
Áp suát loc (NFP) = P P. – I,+

Vói (1) P (capillary pressure) là áp suát thúy tinh tai mao mąch, thay dói tir 35 mmHg ò dau
C.

dông mąch dén 15 mmHg à dåu tinh mąch cua mao mąch; (2) P.if (interstitial fluid pressure) là
áp suát thüy tinh cúa mô kē, thay dói tůy co quan, dòi khi có thé âm so vói áp suát khi tròi (thí
dy –2 mmHg ó mó durói da); (3) , (plasma colloid osmotic pressure) là áp suát keo tąi mao
mąch, binh thuóng tir 25 – 28 mmHg; , (interstitial fuid colloid osmotic pressure) là áp suát
keo tąi mô kē, trung binh våo khoáng 3 – 8 mmHg.
 Bài 9. Sinh lý hê mąch 109

trong mao mąch phói (cao hon áp suát keo) hoãc làm täng áp suát kē à phói, sě làm dich vão
phé nang và phé nang bj úr nuóc, gåy phù phói. a
teaitdEle
5. SINH Lý TUÅN HOÀN TÍNH MĄCHtu
5.1. Cáu trúc tinh mąch
Thánh tīnh mąch cůng có ba lóp nhur dông mąch. Tuy nhièn, tīnh mąch có it ca tron hon
dóng mach, do dó tinh mach khóng thay dói duóng kinh môt cách chü dông nhur dông mąch,
humg lóp mò dån hói nhièu nên tinh mąch có thé nò lón và có chúre năng chúa máu diur trū cho
co thé (có dén 64% tóng luong máu cua hê tuán hoàn nåm trong hé finh mąch). Ngodi ra, finh
mąch còn có chúe năng bom máu khi cán dén, ví dų nhur trong tru ng hop mát máu dôt ngót,
finh mąch sě co dua máu dyr trů ra dòng tuán hoàn duy tri áp suát càn thiét cho su sóng.
5.2. Áp suát tinh mąch
Áp suát tiīnh mąch (mmHg)
tttiP uii tt
Nám Dúng
+6 -39 aahta

1tt
al
EobdlnEs nl tb i n
aarSndbtant an th iiita
ke D on in iihinanou
h

-35

+90

alb ud pntu E
s

Hinh 9.20. Ánh huóng cua trong lųc lên áp suát tīnh mąchit udeit
Máu tir kháp ca thé dó vê nhī phái nên áp suát trong nhī phäi duge goi là áp suát tinh mąch
trung uong. Bién dông áp suát trung uong sě ánh huróng dén toàn bô he tinh mąch. Áp suát nhiī
phái là két quà cúa lurong máu bom ra khói nhī phäi vå lu ng máu tir tīnh mąch ngoai vi vé.
Áp suát näy täng khi (1) suy tim làm tim bom yéu; (2) täng thé tích máu hurtruyén máu luong
lón; (3) tăng tru ng lure nhūng tinh mąch lón gåy tăng áp tinh mąch ngoai vi; (4) dän các tieu
dông mąch läm täng lugng máu sang tinh mąch. Do dó, dièu hóa áp suát tinh mąch lièn quan
chăt chě vói dièu hòa lru lu ng tim
Áp suát trong tinh mąch nhó vão khoáng 12 – 18 mmHg, áp suát nay giám dán à các tinh
mąch lón. Áp suát tīnh mąch trung wong à nhí phái ó tor thé nåm vào khoang 3 mmHg, khi ó tur
thé ding là 0 mmHg. Áp suát trong các tinh mąch lón và ó noi tinh mąch chi dó vao nhī phai
có thé xem tuong duong áp suát tinh mąch trung uwong) à tur thé nám trung binh vao khoáng
(c
(có
110 SINH LÝ HQc Y KH A
46 mmHlg. Giemóngduói suit, diápngsuátmpch,
nhurnhīáp phäi täng dp0,7sudt tinh mach
7 mmHg. trên nhībiénpháichi, uápánhsuáthuing
I emngoni gig
0,7 mmHig. Khi miu chy tr ehe ten tinh mach vé cae tinh mach lóm, ván tóc trng binh tiang
cúa trong lyc.

lèDon doáp tóng thiér diën mąch giam. Trong các tinh mąch lón, vân tóe máu vio khoáng 10 emigiäy,
suát finh mąch
Do áp suát tnh mąch trung uong tre tiép báng cách do CVP (central venous pressure).
Luón mòt óng thöng tir tinh mąch canh trong, tinh mpch cánh ngoai, tinh mąch durói don, tinh
mąch nén vao tinh mąch chi tren noi dó vao nhi phai. Sir dung thuóe do áp suát tinh mach
trung wong, tính bäng don vi emH,0, có vi tri O em o ngang múe nhī phäi và bó van ba däu (mjt
däu thöng vói duong tryen vao benh nhàn, mot dau thóng vói chai truyeén, môt däu thóng v i
thuóe do). Áp suát tinh mąch trung uong binh thuóng khoang 8 – 12 cmH,0.
Trén lâm sàang, có thé u e lurçng áp suát tinh mąch trung wong bäng cách do gián tiép
thông qua áp lųre tinh mąch cánh trong phäi (IVP: jugular venous pressure) do khóng có van
giùa nhī phäi và tinh mąch cánh trong nen múe dô căng phóng cua tinh mąch cánh trong phán
ánh áp lue trong nhī phäi. Cho nguòi duoc do nám tur thé Fowler 45º. Do khoáng cách tháng
dúng tr nhī phäi dén vi trí dâp cao nhát cia tînh mąch cánh trong phái. Binh thuròng khoáng
8 cmH,O.
Áp suát tinh mąch trung wong giâm khi thå nhân tąo vói áp suát âm và khi bj choáng. Áp
suát näy täng khi thò nhân tąo voi áp suát du ng, khi vån dông, täng thé tich máu và suy tim.
Trong suy tim úr huyét hay nghêèn tinh mąch chú trên, áp suát ò tinh mąch truróc cánh tay có thé
dén 20 mmHg hay hon

Q
s'

Hinh 9.21. Duóng bièu diën áp

0 U, TU. U. U.4U.5U.6 0,7 0.8 suát tīnh mąch
Duròng biéu diěn áp suát tinh mąch góm ba sóng:
Sóng a: do tâm nhī thu, áp suát nhī tăng dôi lèn tinh mach chů.
Sóng e: áp suát trong nhī täng do van ahi thát phäi bij dáy vé nhi trong ký thu thát dáng
truòng (pha co dong thé tich).
Sóng v: áp suát trong nhī täng trong giai doan tám trurong dò däy nhī, truróe khi van phī thát
mó dây máu xuóng thát.
5.3. Các yéu tó giúp máu vè tim
5.3.1. Co thát co
ö chi, tīnh mąch durçc co xu ng bao boc, khi cir dông, các ca co ląi ép våo tinh mąch, däy
máu cháy vé tim. Khi dúng yen, duói ánh huóng cua trong luong, áp suat tinh mach ó chán là
85 – 90 mmHg. Các co thát nhip nháng cüa ca chän khi dímg giúp däy máu vè tim, sě làm áp
 Bäi 9. Sinh lý hê mąch 111

suát tinh mąch ó chän tháp hon 30 mmHlg. Trong truòng hep các van yéu, máu ir ląi các tinh
mąch gây phù, vå néu ir thuòng xuyên sě gây giān các tīnh mąch à chân.
5.3.2. Van fīnh mąch
Các van có trong các tinh mąch à chi chi cho phép máu cháy môt chiéu vé tim. Các van là
nhůng nép lón trong thänh tinh mąch. Các tinh mąch lón, các tinh mąch rát nhó, tinh mąch tir
não vè vå tīinh mąch nôi tąng khóng có van.
5.3.3. Cir dong hô håp
Khi hit vão, áp suát trong màng phói giám tir –2,5 mmHg dén =6 mmHg. Áp suát àm näy
truyen vé các tinh mąch lón vå tâm nhī, làm áp suát tīnh mąch trung uong dao dông tir 6 mmHg
khi thó ra dén 2 mmHg khi hit váo. Sir giám áp suát tinh mąch khi hit vao, giúp máu vé tim.
Ngoai ra, khi hit vao, ca hoánh hą xuóng, áp suát trong bung täng ép máu vé tim
5.3.4. L c bom, hút c a
a tim

Ö các tinh mąch gán tim, lnu luong tinh mąch dao dông. Trong giai doan tâm thát thu, áp
suát tám nhī giám dôt ngôt do van nhī - thát bij kéo xuóng làm tăng dung tích cua nhī. Tác dung
näy làm hút máu tir tinh mąch ngoai bièn ve nhī, dóng góp môt phån dáng ké vao viëc hút máu
vé tim, nhát là khi nhip tim nhanh. Khi tâm truong o giai doan tim hút máu vé nhanh, áp suát
trong các buóng tim giám, có tác dung hút máu tir các tinh mąch dó vè tim.
5.3.5. Áp suát finh mąch trong dàu
Máu vé tim = cung lu ng tim

Tim trái
Tim phái
Tuàn

Tim hút
hoàn phói
máu vé
Áp suát âm
trong lòng nguc

Hit vào
Inh mąc

Áp suát duong
i lzD
trong khoang bung
tm i iin
Co thát co Xuong hs0
Tuà
uân
in hoàn
t ti
Áp suát máu hę thóng
i
15 mmHg
i
an3

Hinh 9.22. Các yéu tó giúp máu vè tim

Övi tri ding, máu dě däng vé tim. Áp suát các tinh mąch ó trén tim dèu giám do trong lrc. Ö
trên vi tri áp suát bång 0, cáe tinh mąch nông déu xęp. Múe dò åm cia áp suát ti lè vói khoáng
cách tháng dimg trên diém xęp cúa tīnh mąch có nông ó có. a

6. SINH LÝ TUÅN H ÅN MĄCH BĄCH HUYÉTatt

taia
6.1. Cáu tąo cúa hê bąch huyét a sttn
Hę bąch huyét bao góm mąch bąch huyét, mó bąch huyét, hąch bąch huyét, hąch hong, lá
ch vå tuyén úc.
lách
1ch
 112 SINHLý HQc Y KH ▇
t
ta
Hąch hong t

Hąch bach
Óng bąch huyét có
huyět phài
1Ong nguc
Tuyén úc.
Tinh mąch
Hąch bąch huyét nách. duói dòn
Dám rói tuyén vú Ong nguc
Hąch bąch huyét ruôt Lá lách

Mąch bach huyét Lacteal ò thành

ôt non
(vân chuyén bąch huyét)*
Hąch bąch
Tüy Xuong
"huyét bęn

Dông mąch Hiinh 9.23. Hę bach huyét Van dóng ląi

Mao mąch máu (dén mąch nhó

Tīnh tim) (ngăn không cho
dong bąch huyét Bąch huyét
cháy ngu c)

Dich di vào i
ąch -
bąch huyét
Van mò (dòng
Huóng cůa cháy huóng tói)
dòng bąch
huyét trong - Các té bào bièu
Dich vào mao mao mąch mô chông lên
mąch bąch huyét nhau
Di dén hė thóng
Mao mąch tīnh mąch
(a) bąch huyét
(b)

Mąch lympho
Nõi mô mao
mąch lympho

Té bào trong mô
Dich kě

Các soi to
L mo

Hinh 9.24. Cáu tąo vå su chuyén dich cüa he bach huyét. (a) Su di chuyén thé dich tir mao mąch máu
vao mó va ti mo vao mao mach bach huyét dé tao thanh bach huyét. (b) Su chong lap len nhau các té
vao biëu mo cua mao mąch bach huyét cho phép dich di vao dě nhung ngán khóng cho di nguoc tró
ra mo. Cac van nåm xa hon doc theo mach bach huyét, cūng dám bao cho dong chay mot chièu cia
bąch huyét. (c) Các soi to giúp mò các khoáng hå giüa các tě báo bièu mó bach huyet
 Bài 9. Sinh lý hê mąch 113

Häu hét dich loc thr mao dông mąch váo khoáng kě té bào sě durge tái háp thu tró lai qua mao
tīnh mąch. Khoang 15% lugng dich loc sē chäy vao mao mąch bąch huyét rói theo hę bąch
huyét trò vé máu tuán hodn. Tuy lurong djch lun thöng trong he bach huyét rát nhò nhung nó
dóng vai trò rát quan trong vi các phän tir protein khöng thé tái háp thu vão các mao tinh mąch
nhung ląi dě dàng di vão mao mąch bąch huyét nhò cáu trúc dăc bięt sau:
Hai té bào nôi mó lièn kė xép chóng lén nhau, canh cia té bào nôi mô náy chóng lèn canh
cuia té bào nôi mó kia tąo thành van nhó mó våo phía trong cua mao mąch. Do dó, dich kê vå
các phân tir lón nhur protein, vi khuân, té bào la,.. có thé däy van mò vão phía trong và cháy
vão mao mąch bąch huyét. Khi dā våo mąch bach huyét, dich kě không thė chäy ra durgc vi
döng cháy nguąe sě làm dóng náp van.ietud
Các té bào nói mò ciia mao mąch bąch huyét gán või các mò lièn két ó chung quanh báng
các soi ta. Khi các soi näy co ląi sě làm các mąch bach huyét bién dang, khién cho các khoáng
hö giūa các té bào nôi mò mò ra, cho phép protein và các phân tir lón di qua.pdnn aR2)
Ngoài ra, trong mąch bach huyét cūng có hê thóng van môt chièu nhur à tinh mąch giúp
cho dòng chäy chi di môt chièu.uaddb
Các hąch bąch huyét trón, bâu duc hoãc hinh hat dâu phân bó doc theo nhièu mąch bąch
huyét. Trong các hąch có bąch huyét, bąch huyét våo và ra khói hach thóng qua các mąch bąch
huyét. Các hach bach huyét nói vói nhau thanh ting chuð , nén bąch huyét ra khói hach nåy sě
durge chuyén dén hąch khác vå cúr tiép tųc thé. Các mao mąch bąch huyét tų ląi dé tao thành các
mąch bąch huyét lón hon. Các mąch bach huyét ty våo tao thanh vói bach huyét lón hon, dán
hu cho các vůng chính cúa co thé. Các vòi bach huyét trye tiép dó vào tinh mąch ngue hoăc
lién két lai dé tao thành các óng bach huyét lón rói dó våo tinh mąch nguc.
ibetiaieili
6.2. Thành phân dich bąch uyét
Thành phán cua dich bąch huyét turong tur nhur thánh phån cúa dich kē. Cing vói nuróc, bach
huyét chúa các chát tan láy tir hai nguón: (1) Các chát trong huyét turong, nhu các ion, các chát
dinh duõng, các khí, và môt só protein, di tir mao mąch máu våo dich kě và trò thành thành
phân cua bach huyét và (2) các chát láy tr các té bào nhu các hormone, các enzyme và các chát
thai, cūng durąe tim tháy trong bąch huyét. eitia5

Nông dò protein trong dich kě cúa häu hét các mó vào khoáng 2 g/dL do dó nóng dò protein
trong dich bach huyét tir nhūng mó näy cūng bang 2 gdL. Tuy nhien, bąch huyét cúa gan có
nóng dò protein rát cao 6 gdL, bąch huyét cua ru t có nóng do protein 3 –4 gdL. Khoang 23
bąch huyét cúa co thé xuát phát tir gan và ruôt nên nóng dò protein cia bach huyėt trong óng
nguc là 3 –5 g/dL. Hę thóng bąch huyét cūng là môt trong nhūng con duróng chů yću de háp
thu các chát dinh du ng thr óng tièu hóa, dăc bięt là háp thu mò. Vi vây, sau mòt būa an nhieu
mō, bach huyét óng ngue có thé chira dén 2% mð,
Ngoài ra, môt só phán tir lón nhur vi khuán có thé chui qua khe hö giūa các té báo nôi mąc
cúa mao mach bach huyét dé di váo bąch huyét. Khi qua các hach bąch huyét, các phân náy sě
bi giù ląi vá bi phá hüy. Bąch càu lympho di våo he thóng tuán hoán chü yéu qua duòng bach
huyét, vi väy có môt só bąch càu lympho trong bach huyét cia óng ngue.
6.3. Luru lurong bąch uyét
Ò môt nguòi nghi ngoi, hru luong bąch huyét vão khoáng 120 mgiò nghia là bång
W/120.000 toc dô khuéch tán cua dich qua mao mąch. L u lurong bąch huyét chiu ánh huóng
cu 2 yéu tó: áp suát dich kē và múe dò hoąt dông cia bom bąch huyét.
cüa
114 SINH Lý HQc Y KH A
6.3.1 ÁAnh huóng cúa áp suát dich kē
Áp suit dich kě cing ting thi linu lupng bąch huyét cáng täng. Cáe yéu tó läm täng śp sui
kè sě làm täng Iın lupng bąch huyét nhr, tang áp suát thüy tinh mao mąch, giám áp suát keo
huyét tuong, täng nóng dò protein trong djch ke, täng tinh thám cúia mao mąch.
6.3.2. Ánh huóng cúa bom bąch huyét
Các té båo nôi mó cúa mao mąch bąch huyét chúra các soi actomyosin làm cho các mao
mąch bach huyét bóp theo nhip aal
Sur co cua thành mąch bach huyét si
Các yéu tó bên ngożi ép lèn mąch bąch huyét nhur: sIp co co, sI ván döng cuia các phin cia
co thé, các vát o bên ngodi co thé dè ép lén các mó. Et

6.4. Chúe năng cůa hê thóng bach huyét

6.4.1. Cân bång thé dįch, háp thu protein as
Khoang 24 lit dich di tir các mao mąch våo djch kě mõi ngày, trong dó chi có 85% di tir djich
kě trò lai mao mach. I5% con lai di vao cac mach bach huyet trò ve máu, néu lurong dich näy
vän o trong dich kě sě gåy phù, khién tón thuong mó. He bach huyét hoat dong nhur môt ca
ché hó tro dua protein ve lai he thóng tuán hoán. Do dó hê thóng bąch huyêt dóng vai trò quan
trong trong vięc kièm soát nong dò protein trong dich kě, thé tich dich kě và áp suát dich kě.
Vięc kiém soát näy duge tién hanh theo ca ché dièu hóa ngu c nhur sau: môt lurong protein qua
các 1ó cua thành mao mach thoát våo dich kě, các protein nåy tich ląi trong dich kě làm tăng áp
suát kco cúa djch kě do dó kéo dich tir mao mąch vào djch kě. Áp suát dich kě täng lén sě lám
tăng luru lurong bąch huyét dé láy di luręng protein ú ląi à dich kě dóng thòi láy di khói lugng
dich thia ra khói dich kē.
6.4.2. Háp thu chát béo
Hę bąch huyét háp thų các chát béo và các chát khác tir duòng tiêu hóa. Các mąch bąch
huyét goi là các bąch mach nam ö lóp lót ruòt non. Mò di vão các bąch mąch và di qua các
mąch bach huyét vão vóng tuán hoán tinh mąch. Bąch huyét di qua các mąch bach huyét näy,
goi là duõng tráp, có dang sîra vi có chúa mð. C i iesto
6.4.3. Bäo vê ia uEu it

Các vi thé và các di vât dò vão bąch huyét và máu tir các hąch bach huyét và lá lách. Các té
báo bąch huyét và các té bào khác có khá năng tiêu hüy các vi thé và cáe di vât náy.
ai
CÂU HÓr Tu LUQNG GIÁ uat d
1. Khi
A. 2
duòng kinh mąch máu lúc nghi ngoi giám,D. kháng
12
lųe döi vói döng máu täng bao nhiêu lán?
B. 4 E. 16
C.8
2. Dô nhót máu tiy thu c vão yéu tó nào sau dáy"?
A. Dung tich láng dong hông cáu
D. Lu ng protein trong huyét turong
B. Só lu ng té bào máu
C. Hinh dang té bào máu
E. Tát cá các câu nêu trên dèu dúng
 Bai 9. Sinh ly he mach 115

3. Cau nao sau day KHONG xac dinh lru lrong mau?
A. Do sai biet ap suat D. Tong khang luc ngoai bien
B. Duong kinh mach mau E. Suc dan hoi thanh dong mach
C. Do pH cua mau
4. The tich mau trong he mach nhieu nhat:
A. Trong dong mach D. Trong cac xoang tinh mach
B. Trong mao mach
E. Khong cau nao dung
C. Trong tinh mach
5. Trong he mach, khi cac mach noi song song:
A. Surc can toan phan
bang tong surc can tung phan
B. Sirc can toan phan bang tong sirc can moi phan
C. Suc can toan phan nho hon stirc can moi phan
D. Khong cau nao dung
E. Trong mach noi song song, khong co sirc can mach
6. Khang luc mach tang khi:
A. Khi té bao mau giam
bao mau tang
B. Khi bach cau tang E. Khi tiéu cau giam
D. Khi protein trong huyet turong giam
7. Ap suat dong mach la:
A. Khi ap suat mau bang 0 D. Khi mach chura xep, ap suat mau bang
B. Khi mach xep, ap suat mau bang I E. Khong cau nao dung
C. Khi mach xep, ap suat mau chura bang 0

8. Van toc mau cham nhat tai:

A. Dong mach chu D. Mao mach

B. Dong mach lon E. Khong cau nao dung

C. Tinh mach chu
9. Do nhot mau tuy thuoc:
A. So lurong te bao mau D. Hinh dang cua hong cau
B. Hinh dang té bao mau E. Tat ca cac cau tren deu dung

C. Nong do protein trong huyét turong

10. Dac tinh nao sau day cua thanh mach IT quan trong nhat?
A. Co that dugc D. Nhieu soi dan hoi
B. Nhieu co tron E. Nhiéu dau tan cung than kinh
C. Co tinh dan hoi

TAI LIEU THAM KHAO

1. Bo mon Sinh ly hoc, Dai hoc Y Duroc TP. HCM (2010). Sinh ly hoc tap 1, Nha xuat ban Y hoc.
2. Bo mon Sinh ly hoc, Dai hoc Y Ha Noi (2006). Sinh ly hoc tap 1, Nha xuat ban Y hoc.
3. Barrett KE, Barman SM (2010). Ganong's Review of Medical Physiology, 23th, Appleton & Lange.
4. Berne R.M. Levy M.N (1998). Physiology, 4th ed.. Mosby-Year Book.
5. Guyton A.C., Hall J.E (2016). Textbook of Medical Physiology, 13th ed., Elsevier Inc.
 DIÈU HÒA HOAT ÓNGMĄCH
ThS.BS. Dăng Huýnh Anh Thu
ŲC TIÉU HQC TÁP
1. Trinh bäy co ché dièu höa tąi chó cia té bào nói mó.
2. Giäi thích co ché thán kinh dièu hòa mąch.
3. Phân tich co ché thê dich diéu hòa mąch.
4. Phän tich car ché nan kinh trong die hia hyé dp nhamh våà vai tvò n thé cia thón tng
dièu hòa hyét áp dài han.

Tuán hoán ngoai bičn chju sr dièu bóa cia các ca ché tmng wong qua hé tháin kinh, và tąi chó bij
cáe dièu kičn mói truong chung quanth mpch. Mie do quan trong cua hai ca ché näy thay dói tiy kuj
nó. Trong môt väi ving cua ca thé nhur da và noi tang, lru lupng máu durge diču hóa chinh yéu boi co
ché thàn kinh, trong khi o tim va não, ca che thán kinh it quan trong hon. Các tiéu dóng mach có si
cán lón vói dòng máu, nên giù vai trò chinh trong vięc dièu hóa hru lu ng máu vào mò.
1. CO CHÉ ÐIÈU HÒA TĄI CHÖ
1.1. Hiên turong tyr dièu chinh và dièu hòa do co'
Trong môt só mó, luru lu ng máu duge diéu hóa böi hoąt dông chuyén hóa cua mò. Khi áp suit
truyen vao mąch tăng, mąch co ląi. Khi áp suát truyén vão mach giàm, mąch giän ra. Däy là co ché t
dièu chinh lu lurong máu vão mô cua mąch, và duoc giäi thich là do ca tron thành mąch khi bi căng sè
co ląi, vå khi áp suát giàm thi giān ra. Dáp ing näy dôc làp vói té bào nôi mô, vi dáp img gióng nha
mąch còn nguyên vęn và mąch bi láy di nôi mò. Hięn tu ng tur dièu chinh nàäy tháy rÕ à than, máng
ruôt, co, não, gan, tim
1.2. Dièu hòa qua trung gian té bào nôi mô
Kich thích té bào nôi mó gåy dáp úng cua co tron thánh mąch. Té bào nôi mò thánh mąch
tiét ra endothelin là môt polypeptit có tính co mach. Khi tăng vân tóc máu, nôi mô tiét ra chát
gây giān mąch là EDRF (Endothelial- derived relaxing factor).
1.3. Dièu hòa do co ché chuyên hóa
Theo co ché chuyén hóa, hr lurgng máu duge dièu hòa böi hoąt dông chuyén hóa cúa mó.
Bát cút nguyén nhin nio làam giäm cung eáp oxy cho nhu cåu mò dèu làm täng suI tąo thánh chi
chuyén hóa giân mach. Nhūng chát näy do mò phóng thich và táe dung tąi chò làm giän mąct
acid lactic, co, H. Str thay dói áp suát phán oxy (PO.) cing gäy thay doi trang thái co thli
cúa ca tron. PO, täng gåy co mąch và PO, giám gäy giàn mąch. Ngoai ra, ion K, phosphat vó
co, tinh tham thau cua mó ke, adenosin, prostaglandin cing giy gian mach.

116
 Bài 10. Dièu hòa hoąt dóng mąch 17
nut

gia ( u )

Hinh 10.1. Phán úng tăng luu luong máu ò chân sau cúa chó sau khi làm nghēn dông mąch dui 15,
30 vå 60 giây

2. CO CHÉ THÀN KINH

2.1. Trung tâm vân mąch
Trung tâm vân mąch năm ö hai bên chát luói cúa hành não và phân ba durói cua cáu não.
Trung tâm náy phát xung dông xuóng tüy rôi tir dó qua các soi giao cám co mąch di dén háu
hét cáe mąch máu ca thé. Tir trung tám vân mąch luón có nhüng tín hiçu giao cám nhát dijnh
xuóng mąch làm mąch høi co lai, tąo truong lue mąch. Khi tín hięu giao cám tăng, sě gây co
dong mąch, co tinh mach, tăng nhip tim vå luong máu do tim bom ra trong môt nhip làm tăng
huyét áp. Nguoc lai néu giám Xung dông giao cám dén mąch, mąch giän ra, huyét áp giám, tāng
dyr trů máu hê tinh mąch.
Trung tâm vân mąch có các vůng chinh nhu sau:
Vüng co mach: nâm ò phán trên cúa hành não, tiét ra noradrenalin và phóng thích nhîng
neuron tièn hąch giao cam dén côt xám giùa bên cúa túiy sóng. Tir hąch giao cam xung dông
than kinh di ra ngoąi bién băng däy sau hach dé dén ca tron mąch máu. d
2. Vüng úe ché: nâm ó nia duói cua hånh não, các søi thán kinh tir dó chay lèn úe ché ving
co mąch và gây tác dung úe ché trye tiép trén tüy sóng. Các xung dông úe ché cūng tir hånh
não hôi tų trên neuron tièn hach.
3. Vůng cám giác: nam ó bó don dôc (tractus solitaries) à hành não vå nira duói cáu não, các
neuron náy nhân tin hiêu càm giác cúa däy X, IX rói phát tin hięu di góp phán dièu hòa cà
wůng co mąch và ving úre ché. Nhu väy ving näy thue hiên mįt co ché phän xa dièeu hóa
nhièu chúre năng tuán hoàn nhu phán xą cám thų quan.
Truong lųe co mąch giao càm là trang thái co nhę cúa mąch máu nhung co liên tyc, nhò tác
dung cua các xung dông thua thót (1 -2 làn giäy) nhung duy tri liên tue cúia các soi co mąch
thuôc he giao cám tir trung tâm vân mąch. ia
t i S t t

ti u

tzfatrit
 118 SINHLÝ HQc Y KH Ataa

iTrung täm s s
ach

Mąch máu Dây thięt hâu

Chuði hąch Dây lang
giao càm thang

Dây Hering
IIm

Thé cành

oang cành
ung co ma I

a
*Vung úc ché
g giān mach Dây lang thang

Jąch máu
Thų thé áp suát
dông mąch chů
iE1

Hinh 10.2. Trung tâm vân mąchuHinh 10.3. Phàn xą thų thé áp suát
2.2. Nhūng duóng xung dông thán kinh vào trung tâm vân mąche
2.2.1. Tir thų thê áp suát t ais Li

Thy thé áp suát là nhūng thų thé cám nhán sųr thay dói cúa áp suát, có nhièu thành tim và
mach máu lón. Các thų thé áp suát à Xoang cánh và quai dông mąch chü giù vai trò chính trong
dièu hòa tuân hoàn mąch. Ngoài ra, cón có các thų thé áp suát à thành nhī phäi, nhī trái, trong
tuán hoàn phôi và thát trái. Tir các thy thé áp suát à Xoang cánh, xung dông sě theo däy thán
kinh Hering dén däy thán kinh thięt háu ròi vé hánh não. Titr các thy thé áp suát ó quai dóng
mąch chü, Xung dông sě theo däy thán kinh Cyon vè dén hánh não. Các neuron näy tán cing
omąch
nhänó cua bó don doc, nhūng neuron úe ché trung gian phóng xung dông dén trung tám ván
bung bên cúa hành não.

Khi áp suát máu ò dóng mąch chú và xoang cánh tăng, kích thich các thų thé áp suát, xung
dóng vê hánh não, úe ché ving co mach läm giàm xung dóng giao cám ra ngoai bien, gây gin
mąch, làm huyét áp giám, dóng thói kich thich trung tám úe ché tim, làm tim dáp châm. Khi áp
suát máu quai dong mąch chů và xoang cánh giám, giäm xung dông thán kinh tir thų thé óp
suát, giám úe ché trung tàm vân mąch, täng xung dông giao cám ra ngogi bièn, gây co mąch vå
làm táng huyét áp, dong thòi giám kich thich trung tâm úe ché tim làm tim dáp nhanh.
2.2.2. Ving hą dòi
Chúe näng cia các phän xą tim mąch cán có są an toàn cia các cáu trúe càu não và ving ha
dói. Cic cäu trúc näy chju trách nhièm diéu hóa hê tim mąch trong thái do va cam xúc. Kich
thich vuing hą dói truóc gäy giám huyét áp, tim děp cham; trong khi kich thich ving hą dói sa
và bén lám täng huyét áp và tim dáp nhanh. Vůng hą dói cūng có trung tâm dicu hóa nhięt di,
 Bài 10. Dièu hòa hoąt dông mąch 19

ánh huóng dén các mąch máu è da. Khi da tiép xúc vói lanh, hay cho truyén máu lanh dén vúng
hą dòi, làm co mąch máu è da, vå gây phán úmg giù nhięt, trong khi kich thích nóng ó da sě làm
2.2.3. Não

Vó não cūng anh huóng dén phân phói luru lur ng máu qua ca thé. Kich thich vůng vân dông
và tièn vân döng có thé anh huóng trén huyét áp và thuòng gåy co mąch. Tuy väy, khi có cám
xúc, cūng có thé gây dáp nggiän mąch và gåy ngát xiu.
2.2.4. Da và nôi tąng
Kich thích dau dón gäy dáp ing co mąch và giän mąch tiy theo dó lón vå vj tri cúa kich
thich. Căng nôi tąng cūng gåy dáp úng giān mąch, trong khi kich thich dau dón ngoåi māt co
thé thuròng gây co mąch.
2.25. Phän xa phói
Căng phói thuòng gây giän mąch vå hą huyét áp. Ngu e ląi, xęp phói gay co mąch ngoąi
biên. Các kich thích do căng phói úe ché trung tâm vân mąch.iibatni
2.2.6. Ti các thų thé hóa hoc ngogi bièn tliilaL tanaE
Thų thé hóa hoc ngoai biên là nhūng thé nhò è quai dông mąch chú và ò bén xoang cánh.
Các thy thé nay nhay cám chù yću vói suu thay dói cua PO,. Chúc näng chinh cúa các thy thé
nåy là dièu hòa hô háp, nhung chúng cūng anh huóng lén trung tâm vân mąch. Khi PO, trong
máu dông mąch täng, các thų thé này bj kich thích, Xung dông vé hánh não kich thích vůng co
hąch, gây co mąch ngoai bièn và làm tăng huyét áp. Thų thé hóa hoc cūng bi kich thích bói áp
suát rièng phån Co, trong máu döng mąch giám và täng pH, gäy co mąch.paran
teiid
2.2.7. Các thų thê hóa hoc trung wong
Täng PCO, trong máu dông mąch kích thích các vůng hóa cám thų hành não và gây giān
mach. Giäm PCO, trong máu ôngmąch durói míe binh thu ▇ (khi tăng thông khi) gåy co
mąch. Vüng hóa cám thų cūng bi kich thích bói su thay dói pH. Giám pH thi gåy giăn mąch,
cón tăng pH thi gåy co mąch. Áp suát rièng phán oxy ít có táe dung trc tiép lèn trung tâm vân
mąch ò hành não. Giám nhe PO, trong máu dông mąch kích thích vůng vân mąch, nhumg néu
2

PO, giám nhièu thi sě te ché. Thiéu máu não sě làm co mąch manh ó ngoai biên.
nsa
2.3. Thân kinh thyre vât
bruE
2.3.1. Giao căm
Hê giao cám cho tín hiçu co mąch dén các dông mąch, tiéu dông mąch, tinh mąch. Tuy nhiën
tác dyng cua hê giao cám ò các mąch máu lón it quan trong hon là ó hê vi tuán hoàn. Khi kich
thich giao cám gäy co mąch, giám thé tich máu tói mó. Hóa chát trung gian là noradrenalin. Ca-
thecholamin là ten chung cho hai chát adrenalin và noradrenalin có cáu trúc hóa hoc rát gióng
nhau (noradrenalin chi kém môt góc –CH.) và lièn quan nhau mât thiét vè chuyen hóa và tác
dung sinh lý. Noradrenalin do däy thán kinh co mąch tiét ra, táe dung lèn cáe cám thy alpha co
tron thánh mąch gây co mąch. Xung dông giao cám tói cáe mąch máu gây co mąch, dóng thòi
tói tuyén thuong than làm tiét các cathecolamin là adrenalin và noradrenalin, hai hormone näy
theo dòng máu dén tác dyng trųe tiép lén mąch gây co mąch.
2.3.2. Phó giao căm
Kich thích phó giao cám gáy giān mąch. Hóa chát trung gian là acetylcholin. Kich thich thán
kinh phó giao cám dén tuyén nuóc bot gäy giān mąch, do syr thành láp chát bradykinin à tai
að. Co xuong vå da khöng nhân thán kinh phó giao cán
chó
120 SINH LY HOC Y KHOA

3. CO CHE THE DICH

Trong mau co nhirng chat co tac dung tren he mach:
Nhom kinin: gom bradykinin trong huyet tuong va lysylbradykinin trong mo. Tac la dung
tham mao mach, thu hut bach
gay co co tron noi tang, lam gian co tron mach mau, tang tinh
cau va gay dau khi chich duoi da, 1am tang luu hrong mau den mo.
ANP (atrial natriuretic peptide): do tam nhi bai tiet, 1am giam huyét ap.
-

the B trong co), nong do cao

Epinephrin: nong do thap gay gian mach (tac dung tren thy
gay co mach (tac dung tren thu the a).
Norepinephrin gay co mach, acetylcholin 1am gian mach
Cac chat gay co mach khac: hormone ADH, angiotensin II, serotonin.

4.DIEU HOA HUYÉT AP

Hé tuan hoan co nhieu co ché dieu hoa huyet ap. Khi bi mat mau, huyét ap giam, co the co
hai he thong can thiep: (1) he thong thir nhat dura huyét ap tang len dé khac phuc tinh trang tut
huyét ap do mat mau; (2) he thong thur hai dura the tich mau vé binh thuong, tai lap lai he thong
tuan hoan va giu cho huyét ap on dinh lau dai.
4.1. Co ché dieu hoa huyét ap nhanh
Co ché dieu hoa huyet ap nhanh chu yéu do vai tro cua he than kinh. Dé nhanh chong nang
cao huyét ap khi can thiet can cung luc kich thich he giao cam voi chirc nang co mach, tang co
bop co tim dong thoi irc ché cac tin hiéu cua day pho giao cam dén tim. Do do, can co ba loai
bien doi lon di song song va turong tac tang curong voi nhau: (1) toan bo tiéu dong mach co lam
tang surc can ngoai vi dé giu mau o vung dong mach, do do 1am tang huyét ap; (2) cac tinh mach
va cac mach mau lon déu phai co manh dé chuyén mau vé tim nhiéu, qua co ché Starling lam
tang huyét ap; (3) tim can duroc he giao cam kich thich truc tiep dé tang tan so tim, tang lurc co
co tam that, qua do lam tang cung luong tim va huyét ap.

Co ché than kinh co tac dung nang

huyét ap nhanh nhat trong moi co che, co khi chi tu
15 giay co the tang huyét ap len gap doi.
4.1.1. Co ché than kinh
4.1.1.1. Phan xa thu thé ap suat
Cac thu the ap suat nam & thanh dong mach lon ving nguc va co, quan trong la thy the ap
suat 6 dong mach chu va dong mach canh. Khi ap suat mau tang sé kich thich cac thu the ap
suat. Cac xung dong tir xoang canh qua day Hering, vé day than kinh thiet hau (IX) den hanh
nao. Cac xung dong tir quai dong mach chu theo day than kinh Cyon den hanh nao. Cac thu
o xoang canh chi bi kich thich voi su thay doi ap suat tren 60 mmHg, dap irng ngay
the ap suat
suat la 180 mmHg. Cac thu the ap suat ©
quai dong mach chu thi giong
dong mach canh nhung dap ing o ap suat tren 90 mmHg. Cac xung dong tir thy the ap suat theo
cac than kinh dém ve hanh nao, irc che trung tam co mach ©
hanh nao, hau qua gay: gian mach
ngoai bien, tim dap cham, huyet ap giam, giam co bop tim. Phan xa thy the ap
suat co vai tro
dém lam huyet ap it thay doi theo hoat dong trong ngay.
4.1.1.2. Phan xa thu the hoa hoc

Cac thu the hoa hoc bi kich thich boi su

giam oxy, tang CO,, va tang H' trong mau. Khi thu
the hoa hoc bi kich thich do cac khi trong mau (O, giam, Co, va H' tang, pH giam), sé gay gian
mach; nguoc lai O, tang, CO, va H' giam, ph tang sé gay co mach.
 Bai 10. Dieu hoa hoat dong mach 121

4.1.1.3. Phan xa do thu the o phoi va nhi

(1) Cac cam thy vung ap suat thap (low pressure receptor) hay cam thu cang gian & tam
hi va dong mach phoi: Tam nhi va dong mach phoi la noi chira mau co ap suat thap.
Tren
vach tam nhi va dong mach phoi co cac cam thy the cang gian (stretch receptor)
tirc la cac thu the
nhay
cam voi su cang gian cua cac co quan. Chung con duoc goi la
cam thu vung ap suat thap. Khi luong mau ve tam nhi nhiéu se lam tam nhi va dong
mach phoi cang gian, cac thu the nay sé phat xung ngan chan sur tang huyét ap do tang
the tich mau.

Trong thurc nghiem, khi truyen 300mL mau cho cho nguyén ven, huyét ap tang 15 mmHg.
Neu truyén cho cho da bi khu
cac thy the ap suat o dong mach, huyét ap tang 50 mmHg. Neu
truyén cho cho da khu cac thu the ap suat o dong mach va cam
thy cang gian o tam nhi va dong
mach phoi, huyét ap tang 120
mmHg. Nhu vay, cac cam thy vung ap suat thap tuy khong phat
hien
duoc tinh hinh ap suat o dong mach he thong, nhurng chuing phat hien sy tang ap o vung ap
suat thap do tang the tich mau, va ching phoi hop voi cac phan xa cua thy the ap suat o dong
mach tao thanh he thong phan xa kiem soat huyét ap.
(2) Phan xa nhi than hay phan xa the tich: tang
lurong mau vé tim 1am tam nhi gian ra sé
gay phan xa tang thai nuoc qua hai duong: (1) gian tiéu dong mach vao tieu cau than
lam tang ap suat mao mach cau than, do do tang do loc cau than va tang thai nuoc; (2)
truyén nhanh tin hieu den ving duoi doi lam giam bai tiét ADH, lam tang nuoc thai ra.
Hai tac dung nay 1am giam the tich mau va
ngan can tang huyet ap.
(3) Phan xa Bainbridge: tang ap suat trong nhi lam tang nhip tim, co khi tang dén 75% do:
tac dung truc tiép lam cang nut xoang, va do
phan xa Bainbridge (40 60%).
4.1.1.4. Phan xa do thieu mau o hé than kinh trung wong
Vai tro cua cac thu the ap suat, thu the hoa hoc, cam thu vung ap thap deu la cac co quan cam
thu O' ngoai vi. Ngoai ra khi luru lurong mau toi nao giam, kich thich cac neuron trong trung tam
van mach, gay co mach va lam tang huyét ap. Dap inng nay do: (1) kich thich he giao cam va
tuy thuong than; (2) tang acid lactic va nhing chat acid khac kich thich trung tam van mach.
Dap ing nay rat manh co the 1am huyét ap tang dén 270 mmHg. Phan xa nay chi co khi huyét
ap giam duoi 50 mmHg, va manh nhat khi huyet ap giam con 20 mmHg. Day la co ché dieu
hoa khan cap, nhanh, manh.
4.1.1.5. Co tinh mach
Khi huyét ap giam, phan xa giao cam gay co tinh mach, mau don qua he thong tinh mach
chu tren va chu duoi vé tam nhi phai lam tang cung luong tim, tang huyet ap.
4.1.1.6. Co
the hoa hoc, kich thich giao cam co mach, trung tam
Khi co kich thich thu the ap suat, thu
van mach va cac vung khac cua chat lurdi o nao truyén xung dong mot cach ngau nhien dén co,
nhat la co bung, gay co co bung lam tang cung lurong tim va tang huyét ap. Phan xa nay duoc
co se chen ép manh cac mach mau, Iam tang mau
go1 la phan xa ép bung. Khi van dong, co
chay vé tim.
4.1.2. Co ché the dich
Tuy thurong than tiét catecholamin gom:
+ Norepinephrin (noradrenalin): lam tang huyét ap tam thu, tam truong, giam nhip tim
phan xa thu the ap suat, co mach hau het cac co quan,
do lam tang sirc can ngoai bien.
122 SINHLý HOc Y KH ▇

Epinephrin (adrenalin): läm ting nhip tm, täng cung lugng tim, täng huyét ip tim thu,
giān mąch tai co ván và ca tim. Ö lieu cao, epinephrin sè gäy co mąch tai ca, làm täng
súe cán ngoai bièn, tăng huyét áp tâm truong.
Hê thóng renin = angiotensin: khi thé tich djch ngoai báo giám, huyét áp giám, hě giao cám
sé kich thích té bao cân tiéu cáu tiét ra renin. Renin giúp bién dói angiotensinogen trong máu
xúchuyét
thánh angiotensin L. Angiotensin l trong quá trinh di chuyén dén phói,náyduóigäysuttäng tác cuaáp men
qua
chuyén có è mò mąch phói duge chuyén thánh angiotensin Il. Chát r
hai táe dung: (I) gäy co mąch nhanh và manh cáe tieu döng mąch và ca tīnh mąch. Co tiéu dong
mąch làm täng súte cán ngoai vi. Co tinh mąch thúe dáy máu vé tim làm tăng súe co bóp cúa
tim. (2) Gäy giù muói va nuóc à thän thöng qua co mąch than làm giám lu ng máu qua thin,
giám luong dich loc. Dóng thòi, angiotensin ii táe dung tre tiép lén vó thuong than läm täng
tóng hop và bai tiét aldosteron lam tang tái háp thu muói nóc ó óng thän. Ó giai doan dieu
hóa huyét áp phanh chura có vai tro cua aldosteron. Aldosteron giù vai trò chú yeu ó giai doan
dièu hoa huyét áp lâu däi. o

Angiotensinogen I
i

Tuyén thuong
Angiotensinogen Angiotensin thân
A converting Enzyme
Gan Renin (ACE)

AIa0S e r I e

Giü muói nu c
t ai t i iiiit a Tim
Thân
Tăng huyét áp
hAeläi it i u n
t nu gli ty tt
2iia teaCo mąch Dóng mąch
Hinh 10.4. Hę thóng renin – angiotensin Fs

4.1.3. Co ché tąi chőõ

Di chyén dich tąi mao mach: khi huyét áp thay dói, áp suát cúa mao mąch cūng thay dói
cůng chièu, do dó sě gäy thay dói trao dói dich ó mao mach. Vi dy trong truòng hop täng huyét
áp, ap suát thüy tinh trong lòng mąch täng, lam täng day dich ra khói lóng mach, giúp giám
luong dich trong löng mąch, tir dó giám huyét áp. Ca ché näy giúp dem huyét ap tro ve binh
thu ng, nhung châm hon ca ché thán kinh.
Ca ché thich ing cia mąch: su thay dói kháu kinh mąch máu giúp mąch máu thich úng
vó i sur thay doi thé tich máu. Khi truyén dich, huyét áp täng dáng ké lúc dau trong 10 phút dau
dén i gió, sau dó nhů co ché thich ing näy, mach máu có khuynh huóng dän nhe giup huyét
ap co khuynh huóng trò vé binh thuóng di thé tich máu täng den 30%a. Sau xuit huyer nang,
mąch máu có khuynh huóng co hep lai, giúp váo viec tái làp döng hoc cua he tuan hoan. čo
hé thich umg náy có hiëu quá trong giói han luong máu täng hay giàm cáp tinh (täng duói 30%
chê
giám durói 14%).
vå g
 Bäi 10. Dièu hòa hoąt dông mąch 123
4.2. Hę thóng dièu hòa huyét áp dài han
Khi huyét áp dông mąch có bién dói châm kéo dáí nhièu giò hay nhiču ngåy, vai trò cúa hé
thóng than kinh giám dán hięu lyre. Thay vao dó, thân sě phát huy vai trò chu yéu kiém soát
4.2.1. Vai trò cüa hê thân – thê dich
Hê than =thé djch là hě thóng rát don gián trong diéu hóa huyét áp. Huyét áp täng khi ca thé
có nhièu dich ngoai bào. Huyét ap täng se tác dung true tiép làm thän båi xuát lu ng dich thira
giúp huyét áp trò lai binh thuong. Täng áp suát máu làm täng thái nu c vä Na" ó than. Diy là
hiên turong bài niçu do áp suát. Khi áp suát máu múc binh thuòng khoang 100 mmHg, lu ng
nuóe tieéu thái ra binh thuóng. Khi áp suát máu giàm phån núa (khoáng 50-60 mmHg), luong
muóe tiéu thäi ra báng 0. Khi áp suát máu täng gáp dói (khoáng 200 mmHg), lur ng nuóe tiéu
4.2.2. Hę thóng renin – angiotensin – aldosteron
Hê renin – angiotensin tiép tųc là môt co ché dièu hóa huyét áp dai han quan trong thông
qua táe dung tryce tiép co mąch co thė và gián tiép qua thân bang con duòng giám loc cau thân
wà täng tái háp thu muói nuóc ó óng thân duói tác dung cúa aldosteron. Hê renin – angiotensin
aldosteron tác dung mąnh dua huyét áp vé binh thuòng sau khi mát máu năng, dãc bięt trong
sóc mát máu. Tuy nhièn hê näy cán khoang 20 phút dé phát huy hét táe dung, nén rát châm khi
S0
hån kinh vå he
sánh vói phán xą thâ giao càm. dlr iEtle
42.3. Các yéu tó thé dich khác it uorntEn dbiuuhiei nii

Khi huyét áp giàm, ving hą dòi tăng tiét vasopressin hay cón goi hormone chóng bai niëçu
(ADH: antidiuretic hormone). Dugc goi là hormone chóng bài niçu vi nó làm täng tái háp thu
dich à óng thân tir dó làm giám bái nięu. Dugc goi là vasopressin vi có tác dung trye tiép co
mąch làm tăng súc cán, tăng áp suât trung binh (vaso là mąch, pressin là tăng áp)te
Bradykinin là các peptid có trong máu và thé dich; histamine, prostaglandin có trong mô; có
tác dung giăn mąch, tăng tinh thám mao mąch dăn dén giám huyét áp.
Tóm lai, dièu hòa huyét áp không don gián chi là tác dông lén áp suát máu döng mąch mà
là su tích hop cůa nhièu co ché liên quan dén chúre năng cúa nhièu ca quan. Các ca ché näy
không hoat dóng riêng lè mà turong tác lên nhau, phói hop lån haudé duy tri huyét áp dáp img
vói nhūng bién dông túe thi cūng nhur thích nghi vói bién dói lâu dåi cua hê tuân hoàn. 6

Eniktgu iią gntdb tatt i dE)

dentnltn evs dnn0ns 0
CÂU HÖI Tu LUoNG GIÁ iE
1. Câu nào sau däy dúng vói hiên tur ng tur dieu hòa do co mąch?
A. Khi áp suát truyen vào mąch tăng, mąch co lai và ngu e ląi i
B. Khi áp suát truyén vào mąch tăng, mąch giān ra và nguçc lai bpd
C. Khi áp suát truyén thay dói, không có phan úng à thành mąch ( i )
D. Dáp úng mąch lê thuģc vào té bào nôi mô thành mach
E. Không câu nào nêu trên là dúng EliiEuE E
2. Vung thân kinh nåo sau dåy có tham gia våo phán xą vân mąch?e et
A. Vó não E
D. Tüy sóng ti

B. Vùng ha dòi aah E. Tát cå các câu nêu trên déu dúng
C. Hành não tt t
teuaEtalioshoiei 3Eliiz
124 SINH Lý HQc Y KH A0a
3. Phán xą áp thų quan có tác dung nào sau däy?
A. Nhip tim tăng, huyét áp täng D. Nhip tim khöng thay döi, läm huyét áp täng
B. Nhip tim chäm, gäy giän mąchE. Nhip tim täng, gäy co mąch
C. Nhip tim châm, gây co mąch
4. Phän xą hóa thų quan gây tác dųng nào sau däy?
A. Giăn mach D. Kích thich vůng duói dòi
B. Co mąch E. Úe ché trung tâm vân mąch
C. Không tác dung trên hê mąch
5. Giám áp suát trong xoang cánh sě läm giám yéu tó nào sau däy?
A. Nhip tim D. Kich thích trung tâm úc ché tim
B. Co thát co tim E. Xung dông giao cám ra ngoai biên
C. Huyét áp
16. Khi cáe áp thu quan bi giám kich thích, tát cá các yću tó sau däy sě täng, NGOAI TRÜ:
A. Cung lu ng timatgD. Hoąt dông thán kinh giao càn t

B. Nhip tim tuhE. Hoat dông thán kinh phó giao cámin
C. Tóng kháng lye ngoai biên
7. Tièn tái tăng håu nhur là do täng yéu tó nåo sau däy? S
A. Truong lue tiéu dông mąchieD. Nhip timdbnty a
B. Tru ng lye tinh mąchibeE. Tính thám mao mąchcbto iaI
C. Co thát co tim rc iLatbtilEg dbiin b

8. Chát co mąch chính do té bào nôi bi bái tiét là: un

A. NO auniaD. Prostaglandina tneblh
B. EDRF tt E. Serotonintan hb
C. Endothelin aatud toi et
9, Câu nào sau dây dúng vói hiën tur ng tyr diéu hòa do ca à mąch?di to qu
A. Khi áp suát truyén vão mąch tăng, mąch e
co lai và ngurąc llai
B. Khi áp suát truyén vão mąch tăng, mąch giän ra và nguąe ląai
C. Khi áp suát truyén thay dói, khóng có phán úng ó thánh mąch
D. Dáp mgmąch lê thuôc vào té bào nôi mô thành mąch
E. Không câu não nêu trên là dúng An0El Eo
10. Vůng thân kinh nào sau dây có tham gia våo phán xą vân mąch?u
A. Vó não D. Tüy sóng
B. Vùng hą dòi
t
E. Tát cà các câu néu trên déu dúng
Lt
C. Hành não
atntsafnu
TÀI LIĘU THAM KHÁ
1. Bô môn Sinh lý hoc, Dai hoc Y Du c TP. HCM (2010). Sinh lý hoc tàp 1, Nhà xuát bån Y hoc.
2. Bô món Sinh lý hoc, Dąi hoc Y Hà Nõi (2006). Sinh lý hoc tàp 1, Nhà xuát bån Y hoc.
3. Barrett KE, Barman SM (2010). Ganong's Review of Medical Physiology, 23th, Appleton & Lange
4. Berne R.M, Levy MN (1998). Physiology, 4th ed, Mosby- Year Book
5. Guyton A.C., Hall J.E (2016). Textbook of Medical Physiology, 13th ed., Elsevier Inc.
 Chuong III. SINH LÝ HĘ HÓ HÁP
MŲC TIÉU

Sau khi hoc xong chuong nåy, sinh viên có khå năng;
1. Trinh bày duge ca hoc hő háp và phtomng pháp thăm dò chúre näng ca hoc hő háp.
2. Trinh bày du c quá trinh trao dói khi tai phói.
3. Phân tich chirc năng cia hê tuån hodn phói.
4. Trinh bày duąc quá trinh vån chuyên khi trong máu.
5. Phán tich duąc ca ché dièu hòa hô háp.

i3N5i
o
P siti
c iatii

bceD 3t
Kt

9
En3)
a

t 1 St

125
 cO' HQc HÓ HÁP
ThS.BS. V Trán Thién Quán

ŲC TIÉU HQC TÁP

Giäi thich dur c ca ché hoąt dong cia co hoc niò háp và thóng khi phé nang.
2. Néu duge khái niëm các thé tich, dung tich phói, các áp suát phói, surfactant, kháng hye
duòng dăn khi.
3. Néu dugc chúre năng duròng dän khi.
4. Ap dung các khäi niem, ca ché dé gidi thich mót só tinh trang bênh bý hě hô háp.
5. Nám dur e dąi cuong thăm dò chúic năng hô háp.
1. KHÁI NIÉM CHUNG vÈ HÓ HÁP

pathi smiadpisere dai

phé nang vă khí tròi; (2) khuéch tán khíi oxy và khí cacbonic gi a phé nang và máu tąi phói; (3)
chuyén chò oxy và khí cacbonic trong máu và dich co thé dén hoãc ròi khói té bào; (4) trao dói
khí giūa dich co thé và té bào. Các giai doan trén luón luón dupc dièu hòa böi trung tâm hô háp
dé hô háp thích ing vói nhu câu cua ca thé môi lúc. Myc dich chính cúa hó háp là ding oxy
háp thų durąc, dót các thuc phâm trong té báo dé láy năng lurong, và khí cacbonic sinh ra trong
hâ
quá trinh này sě dur c thäi ra ngoài.
qu

Mói tru ng cÁC GIAI DOAN HÓ HÁP

0,c o,
1. Thông khi phor:
trao dði khí gia môi
truòng và phôi

E
Phói
2. Trao dói 0, vå Co,i
giüa khí phé nang vå t

pa magh ma máe
Tuán hoàn phói

3. Vân chuyén 0, vá
co, trong máu gia
phói vå mò

uån hoàn hê thóng Hinh 11.1. Các giai doan hô háp (hò
háp ngoai bão) và hô háp té bao: Hó
4. Trao dói o, vå Co, háp ngoai bào bao góm các buóc tü
giüa máu trong mao 1 dén 4, dåy là qua trinh trao dói 0,
i 2

mąch và mô và Co, giúa té báo vå mõi truòng bên

Thúe ån + — co,t0+ATe Ó HÁP TÉ BÀO ngoài. Hò háp té bào là quá trinh sù
dung 0, vå thúc än dè sinh ra näng
luong duói dang ATP và tąo ra Co,
126
 I
SINH LÝ HQc Y KH A
iA
2.4.2. Phân chia theo chúc năng
Duong dän khi don thuán: góm müi, mięng, hiu vå thanh quáan, khi quán và 16 thé he di
cia phé quan. Du ng dán khi don thuan chám dirt o tieu phé quan tan cung. Duong dän khi dom
thuán có hé thóng mach mau rieng: dong mach phé quán bát nguón tir dóng mąch chü xuóng va
tinh mąch phé quán dó vé tinh mąch phoi. Khóng co trao dói khi ó vůng náy,.
Don vi hô háp: góm bäy thé he cuói cia cay phé quán, phé nang. Däy là noi dién ra quá
trinh trao dói khí gi a co thé và mói ttru ng bên ngoài.
Thé hê
Tên

Khí quan
Phé quàn

Tièu phé quàn 16

32

Tiéu phé quàn tân cung

6x 104

Tiéu phé quàn

hô háp
D 5 x 105

Ong phé nang tt

tt

Phé nange 8 x 106

Hinh 11.4. Duòng dån khi và don vj hô háp cua phói. Các trj só là các thé hě tir khi quán
2.4.3. Thán kinh chi phói – phän xą co phé quän ne istL
Hę thán kinh giao cám true tiép diéu hánh co tron tieu phé quan, bång soi thán kinh thi
rát yéu vi só luong it. Tuy nhiên, toan bô duóng dän khi duge tiép xúc vói epinephrin và
norepi nephri
náy, nhát n lru hánhtáctrongdôngmáulénmöithųkhithé hep2gigäyao cigiänm kich
là epinephrin phé thi ch tiüy thugng than. Cä hai chit
quan.
Hę thán kinh phó giao cám có các nhánh di thir däy X váo mò phói. Các däy thán kinh näy tiet
acetyl c hol i n vá khi
co tieuDungphé quán
daco hon. ki
si c
n h thi
nhur c h sē
trong l à m co
suyén, thát
thi ti
ki é
c u
h phé
thi c h quan
he o
thán me
ki n hdo nhę
phó gi den
a o trung
cam lai bi n
cang h. Khi
l i a m
các chát dóng ván 62 hoğe kháng cholinergie dé chüra táe nghěn. Hę thán kinh
 Bài 11. Co hoc hô háp 129

phó giao cám dói khi bi kích thích bói nhūng phán xa phát sinh trong phói. Phán lón là do kich
i npephle pas ie h z ,
hoi acid) cūng có thé gäy phán ing tai chò lám co tiéu phé quán. Tiéu phé quán cūng có phän
xą co thát khi nhūng dông mąch phói nhó bj thuyên tác.
Cón có vái yéu tó tai chó ánh huóng lén sır co phé quán. Hai chát quan trong nhát là histamin
va SRSA (slow reactive substance of anaphylaxis), do turong bào nha ra khi có phán úng di ú
nhát là do phán hoa. Leukotriene do bąch câu tiét ra cing gäy co phé quán.a
2.4.4. Kháng lıre duòng dān khí nt

Khi hó háp binh thuòng, khí di váo phói rát dé dáng – chi cán môt khuynh áp «1 em nuóc
là dü dé khi di ra, våo phói. Noi gåy nhièu súc cán nhat là à nhūng duóng hô háp trèn và lón,
chiém 50% súe cán. Dăc bięt là o mūi vå các phé quán lón gäy thó mièng mõi khi ván dông.
Mièng, hau, thanh quán chiém 25%. Các duòng dan khí duói chiém phán cón lai, trong dó có
kháng lue cúa các duròng dän khi nhó «2 mm du ng kính, tiéu phé quan thé hê thú 8 trò di, chi
chiém 10-20% tóng kháng lųe duòng dån khí. Lý do, là vi có rát t phé quan lón so vói 65.000
tiéu phé quán tąn cung. Tuy nhiên, cūng có nhūng dièu kięn bênh lý mà phé quán hòsē làm
tăng súte cän duròng dän khí rát nhiéu. Ðó là vi chúng có duòng kinh nhò nên dě bj tác nghěn
và vóng cO tron dě gåy co thát.
Nhu vây, kháng lyre cúa duòng dån khí tiy vào: (1) thé tich phói: khi phói giăn nò, các
thành phan dàn hôi cua phói kéo nò duròng dán khí và nguąe ląi khi thé tiích phói giám; (2)
dò co co tron tiéu phé quán Reissessen duói anh huóng cia hê giao cám, phó giao cám, hę
thán kinh qua trung gian polypeptide ruôt vân mach (vasoactive intestinal polypeptide – VIP);
(3) múe dò phi dąi nièm mąc; (4) lurong dich tiét trong lóng óng.dttttsim
2.4.5. Vai trò cüa duòng dān khí E

Sau khi có sı vân dông cia các co hô háp, nhò tinh dán hói cua phói và lóng nguc, áp suát
âm durąe gäy ra trong phé nang sě làm khi di vão phói thóng qua du ng dån khi. Durong dān khí
làm thóng phé nang vói bên ngodi, nhueng chúng không phäi chi là mot óng dán khi don thuán
mà còn làm nhièu chúe năng quan trong kháe dé báo vê sıe hô háp. Dó là:iita
ia9)
Làm åm khí dura våo phói dé khí vao phôi dur e bäo hòa hoi nuóc.
Diéu chinh nhięt dô khí hít våo: diù nhięt dô khí hít vào rát nóng hay lanh, khi vào dén phé
nang cūng gån bång nhięt dò co thé. Hai chúe näng trèn nhám bao ve phé nang mòng manh
khóng bi tác hąi và chú yéu là do můi, hàu, miêng có nhièu mach máu dám trách. Do dó, khi
mò khi quán hoăc dāt óng nôi khí quán phai chú ý làm ám và am khí dua våo phói bênh nhân.
Ngăn cän vât ląa våo dwòng hô háp: chát tiét cúa khí quán có chúa immunoglobulin và
nhüng chát khác dé chóng nhiém trúng và giù cho nièm mąc bén vůng.
Các lóng můi, cO ché xoáy láng cúa můi giúp můi ngăn dugc các hat lón hon 10 m.Các
hat cõ này bij dính vão máng nièm có chát nhaäy cua můi và háu sě bij các mô bąch huyét ving
hau có tinh mien dich rát manh chóng ląi, phán xą hát hoi tóng ra ngoài, lóng můi dua dén vůng
háu dé khąc ra hoãc nuót.
Các hąt tir 2 – 10 um thuòng roi trén thành khi quán và phé quán. Chúng sě bj dinh våo lóp
mháy, bi lông chuyén dua lên ving håu vói vân tóe 10 mm phút. Däy là môt co ché lam sąch
nhę nhang, liën tic và quan trong hon phán xą ho. Ho là môt phän xą tói cán thiét cho sır sóng,
hginang,
dé
ohê
phe
ng X,a våo
ü sachtheodoidäy Phin tám
vo trung nicimnão.giDièukihnäyticgäyh raheichuði
uhoà hánh i dune
phir phán ha hicáep d
xą theo däy
130 SINH Lý HQc Y KH A

thán kinh dén cáe cor hô háp: () hit váo khoáng 2,5 L; (2) náp thanh quán dóng hai, hai diy
thanh äm khép chät; (3) co bung co rat manh vä nhüng co thó ra phu cîng co manh, ning op
suát trong phói lén den 100 mmHg: (4) náp thanh quán va däy thanh âm thinh linh mó ra, khi bi
nén phóng ra ngoai vai vin toe tin den L.000 kn gio. Diém rát quan trong làa áp suáat cao trong
lóng ngue làm xep cáe duong dan khi, nén luong khi chà xát các mät trong cia chúng, dem d
moi vát la. Phán xa hát hoi cúng nhu diphánquaxamůi,
ho nhumg däy huóng tám là dáy V và lúc tóng khi
làm sąch duòng dān khí mūi.
ra, luði gà hą tháp nên phân lón khí e
Các hat nhö hon 2 um x óng tán phé nang. Noi däy, chúng sē bi các dai thuc bào phé nang
fän - rói dem lén lóp nhäy cua ong phe quan de khae ra; hoãc dem dén hach bąch huyét; hoğc bj
tiċu húy và chát tieu hóa thám vao khoang gian djch. Dai thrc bio cón giúp cho sı tán cóng cia
he mien djch. Khi dai thuye bào nuót mot luong lóm cáe chát nhur: khói thuóc lá, silic, abestos,
chúng sě nhà các men cúa lysoSom vå các chát này gây viêm.
Các ca ché báo vê trèn thu ng là hů hięu cao, nên khi dén phé nang thuòng vô triung,
Nhung è các vůing ô nhièm, các chát bui döc hai vån còn nhièu phé nang gây ra nhūng bênh
x phói, cing phói dua dén suy hô háp vå tir vong. Ö môt só dông vât, còn có phán xą dóng
duòng dán khi, gây ngung thò dé khöng cho khi doc hay nur c vao duóng hô háp.
- Thanh môn: trong lúc nuót hay súc mięng, các phán xą làm co co áp, dóng thanh môn dé
agān thúc ăn hay nuóc vào phói. Trong bênh nhân hôn mé, thanh môn có thé dóng không hoán
toàn và chát ói có thé bi hít våo khi quán, gây viém phói hit (aspiration pneumonia). Thanh
quán là noi dóng duóng hô háp nén bênh lý noi näy rát nguy hiém. Vi dy: phù Quincke do di
úng gây phù thanh quän; hay co c ng (tetany) do hą Ca** máu làm dóng chăt thanh quán. 10%
các tru ng hep chét duói là do phán xą dóng thanh món. Sau môt lúc nín thò, cái hit dáu tiën
dem nuróc vào làm thanh môn phán ing băng cách dóng chăt. Nan nhân chét ngat va không có
nuóc trong phôi. aslnilits
Duòng dán khí bên canh các công dung trên, ląi chiém môt thé tích khí không dung dé tra
dói vói máu nên dā tąo ra khoang chét co thé.
2.5. Phôi
Don vi chúre năng là phé nang. Phé nang duge mao mąch phói bao boc nhur môt mang luói.
Có dó 300x10° phé nang o nguòi và diën tich tiép xúc giúa phé nang và mao mąch phói là
pan n wis ie ha rop a
loąi té bao biéu mò khác. Ö phói cón có dai thųe báo phé nang phói, té bào lympho, turong báo,
duðng bào (mast cell).

1E
 Bài 11. Co hoc hô háp 131

ta39)
itoen Bąch câu don nhân
Soi luói
195
Soi đån hói

Té bào phé
nang type I|

Mång phé nang

I|Ią |

Phé nang
Té bào phé Hóng cåue)
nang type l rao dóio
ali
Dąi thyc bào ao dði Co. afn
aphé nang ii
Rt GEiu t
Hóng câu trong
mao mąch
astiatlohttninhi Khoang kěR
i laaah
Dich lót phé nangb ll
chúra surfactantsaa

Hinh 11.5. Cáu tao cůa phé nang

3. CO HQC HÓ HÁPnat t t t ts i ita

Khí cůng nhur nuóc, di tir noi có áp suát cao dén noi có áp suát tháp. Muón dem khí vào phói
thi áp suát khí quyén (P) phai lón hon áp suát phé nang (P) pn"
và muón dua khí ra thi áp suát
phé nang phäi lón hon ap suát khí quyên. Khi hai áp suat nay băng nhau thi không có sır lun
chuyén khi.
Binh thuróng, áp suát cúa khóng khí là có dinh, muón tąo ra su chênh lęch áp suát thi áp suát
phé nang phai thay dói. Trong thi hít våo, các co hô háp co, làm lòng ngure giäăn nó ra, áp suát
trong lóng ngyre giám, làm cáe phé nang giän ra, áp suát trong phé nang nhó hon áp suát khóng
khi nén khóng khi tràn våo phói. Còn trong thi thó ra, các co hô háp giän ra, lóng ngue thu hep
lai, áp suát trong lòng ngue tăng, các phé nang xep ląi, áp suát trong phé nang tăng, lón hon
áp suát khóng khí, nén khí bi däy ra ngodi. Väy dông tác hô háp là tąo ra su chénh lęch áp suát
giûa không khí và phé nang.
Nhur vây, có hai cách dé tąo chénh lęch áp suát là: (1) áp suát phé nang nhó hon áp suát khí
quyén: khi tròi ùa våo phé nang, dó là kiéu thó âm ty nhiên; (2) áp suát phé nang lón hon áp
suát khi quyén: kiéu tho du ng, dó là kiéu thò nhân tąo.
Kiéu thò cúa nguròi binh thu ng là tho âm, nhung phói lai hoàn toàr
pàn thų dông: lóng ngue
täng thé tich, áp suát ám trong máng phói sē làm phói nó lón theo, làm áp suát khóng khi trong
phé nang tháp hon áp suát khi quyén, khí úa vão phói.
3.1. Tác dung cüa các co hô háp
3.1.I. Các co hö háp làm tăng, giám thé tich lóng ng e
Các co hó háp co lai khi có kich thich cia he thán kinh, chú yéu là tir trung tâm hô háp,
pung cūng có thé ti vó não di xuóng, hoãc tùr tüy sóng do lênh cua thoi ca.
nhu
132 SINHLÝ HQc Y KHOA
Các ca hó háp có thé làm thay dói thé tich lóng nguc bàng ba cách: (D) täng duóng kinh
tru e sau bing cách näng xuong suvon va xuong úe ra phia tru e; (2) täng duóng kinh trén dubi
do kéo co hoanh xuóng và (3) tang duòng kinh ngang: khöng quan trong, tn
3.1.2. Dông tác hô háp
3.1.2.1. Dông tác hit vào
Hít vào binh thu
uòng do hai c chinh:
Ca hoánh là co hò háp chinh, chiém khoing 75% spu thay dói thé tich cua lòng ngue. Däy
thán kinh van dóng là C3 CS di theo thán kinh hodnh. Ca hodnh có diém góc ngay giùa tim,
cáe diém gán bám vão quanh dáy long nguc. Ca hodnh cong vóng trèn gan và lén xuóng nhu
môt piston vói khoáng di chuyen thr 1,5 den7 em. Cir l em di chuyen cia nó, thé tich lóng ngue
thay dói 200 cm'.
Co lién suòn ngodi: là co hít váo quan trong. Co näy chay chéo ra phía tru c và xuóng
duói, tir xuong suón náy dén xUong suvon khác. Xuong suón quay chung quanh true côt sóng
mhur bán 1è, nén khi cáe ca náy co ngán ląi, chúng nâng các xuong suòn duói lén, dura Xuong
úe ra phía tróc làm täng duong kinh tru c sau cúa lóng ngue. Co này còn làm cho khoáng
ièn suón khóng bi löm váo khi hít våo do áp suát lóng ngue giám. Däy thán kinh vân dóng
xuát phát tit TI-TH1. Chi cán môt trong hai co hô háp trén là dü hô háp lúc nghi ngoi.
Hit vào gáng súre, các ca tham gia là: các co léch, räng truóc, úe don chūm, là nhūng ca hít
våo phų, làm tăng duóng kinh truóc sau khi găng súte. Môt só co khác giúp hít vao bäng cách
giàm kháng lųe luóng khí: ca cánh můi, co má, co luði,..
3.1.2.2. Ðong tác thò ra
Thô ra binh thuòng: là quá trinh thy dóng, nghīa là không có co não phái co ląi dé däy khí
ra, mà khi các co hit váo giän nghi, thi các mó dán hói cua phói và lóng ngue vón bij cäng giän
sē co vé vi trí cū. Bung sě dåy co hoành lèn. Nhò dó, ta có sur thò ra.
Thò ra gáng súre, các co tham gia là: co lièn suón trong: chay chéo xuóng phía duói và ra
phía sau nén khi co lai sě kéo lóng ngue xuóng duói và xęp våo trong. Than kinh vân dông:
TI –TI1. Co thånh bųng truóc cūng làm kéo lóng ngue xuóng durói và vão trong, tăng áp suát
trong bung nên dáy co hoành lén trén. Thán kinh ván dông. T6 –TI1 và LI. Khi khó thò, các
co găng súc mói hoąt dông. E
A
Thi hít vào aia aThi thò ra a

a utda
Co hoành Co hoành tta
Etii
udA S

Hinh 11.6. Thay dói thé tich lóng nguc trong chu ký tha: su di chuyén cùa co hoành và lóng nguc gåy
ra thay doi thé tich Iòng nguc, làm lòng nguc täng thé tich trong thi hit váo vå giàm thé tich trong thi
tho ra. (A) Khi nghi, trong thi hit váo, cor hoánh co và dáy các nõi tang trong bung xuóng. Su di chuyén
xuóng näy còn giúp dáy xuong suón ra phía ngoai. Khi hit våo gáng súc, cac co hô háp phy (co lièn
suon trong, co c dón chūm,.) cūng ký co và kéo lóng nguc lén trèn vå ra ngoai. (B) Thi tho ra là thi
thy dong khi thò binh thuóng khóng gáng súc. Ca hoánh thu giän và trò vé dang vom, va xuong suón
ną xuóng. Trong thò ra gáng súo, co lièn suón trong co, kéo Ióng nguc xuóng va vao trong. Čác oa
hą
bung cüng co vå kéo lóng nguc xuóng, nén lóng nguc
 Bai 11. Co hoc ho hap 133

3.2. Tinh dan hoi cua phoi va long nguc Chat hoat dien
3.2.1. Phoi

Vi tri bandau cua khong chiu tac dung cua mot ngoai luc nao la co xep. Khuynh
huong co xep nay tao nen lurc dan hoi cua phoi bao
gom hai yeu t6: (1) cac soi dan hoi o khap
phoi bi cang gian, luon luon muon co ngan lai: chiem 1/3 lurc dan hoi cua phoi; (2) do surc cang
be mat cua lop dich
lot phé nang luon luon muon 1am giam dien tich mat thoang, chiem 2/3 luc
dan hoi cua phoi. Luc nay bi
chat hoat dien chi phoi. Binh thurong, phoi 0 trang thai no do bi

Chung ta sé ban ky ve chat hoat dien (surfactant) trong phé nang. Chat hoat dien la mot hop
chat
trong do ba thanh phan chu yeu la dipalmytol phosphatidylcholin, approten va ion canxi
té bao II cua bieu mo
phe nang tiet ra. Chat hoat dien co ba vai tro chinh:
cua phoi (tinh dan hoi cua phoi)
Chat hoat dién co kha nang lam giam surc mat cua lop dich lot phé nang bang co che
cang be
nhu sau (Hinh 11.7). Trong moi
phé nang, lop dich lot phé nang tao nen mot mat thoang. Binh
thuong, cac phan tir nam trén mat thoang chiu sirc hut cua lop dich phia duoi von lon hon so
voi surc hut cua phan tur khong khi nam phia trén mat thoang, nen chung co khuynh huong bi
kéo xuong, tao nen sirc cang be mat. Chinh day la tac nhan gay nén 2/3 lurc dan hoi cua phoi lam
phoi co rut lai. Chat hoat dien khi trai tren mat thoang cua lop dich lot phé nang, se 1am giam
surc cang be mat Vi khong bi luc hut cua
cac phan tir nuoc trong lop dich lot phé nang. Do do,
chat hoat dien lam surc cang be mat giam tur 2 dén 14 lan nho hon, nen phoi it
co khuynh huong
cO rut. Neu khong co chat hoat
dien, khuynh huong co rut cua phoi se rat lon (ap suat am trong
mang phoi co the tang len tur +20 dén +30 mmHg). O mot so tré so sinh, nhat la thieu thang, tiet
khong du chat hoat dien 1am phoi rat kho no trong nhing nhip tho ban dau. Néu khong dieu tri
ngay, tre chét vi khong thong khi du. D6 la benh mang trong hay hoi chirng suy ho hap cap.
3.2.1.2. Anh hurong lén su on dinh cua cac phé nang

Phan ti khong khi

Phan Do!
tu Phan tu
chat hoat
dien

00 0°0
0000
C

Hinh 11.7. Sirc cang be mat. Phan tu cac chat co khuynh huong tao luc hut lan nhau. (A) Phan tur
nuoc o' gitra chju cac luc dong deu va can bang. (B) Phan tw nuoc o' mat thoang co khuynh huong
bi kéo xuong tao ra suc cang bé mat. (C) Khi co chat hoat dien thi surc cang be mat giam, vi chat hoat
dien khong bir luc hut cua cac phan tu nuoc phia duoi

Trong mot cau truc hinh cau nhu phé nang, khi duong kinh khong doi, ta co mot trang thai
can bang theo dinh luat Laplace:
R

Trong do, (1) P la ap suat khi trong phé nang, lam no phe nang; (2) T la luc cang thanh,
chu yéu la do lop dich lot phé nang gay ra, chung tao nen mot surc cang be mat luon luon co
vi
 34 SINHLÝý HQC Y K ▇
khuynh huóng lim güm dijn tich mjt thoáng tie lià läm co rit phé nang (3) rláa bán kinh phij
nang. Qua he thue trén ta thay, khi rgiam, thi neu T khóng doi, P phai tng. Nhumg vi cae pu
ang mmg ce mé kheng a gu kehs thve bing ns nen Piong cie phé mang o drng
kinh nhó se cao hon cie phé nang im, do do, khi se dón qua phé nang lón. Két quà la o phi
cóbęnhhingmàngloąttrong
phé nang, ong phe nang phóng lin va mot l o at phé nang bi sep. Di è u nay xäy
khi thicu chat hoat dien. Binh thong, chát hoat dien nám trên lóp dich lót pee
nag
ng, träi móng ra khi phé nang lón, tu lai khi phé nang nhó, giúp T giäm khi r giám và lam
täng khi r täng. Nhò váy ma Pkhong doi di rthay dói. Két quà là Pbáng nhau moi phé nang ci
kich thuóe khác nhau, giúp cho sır ton tai cua cáe phé nang có kich thuóc khácS
nhau trong phoi.

s
Hinh 11.8. Súc căng trong môt khói cau. Plà áp suát
làm nò khói câu. Tlà lųc căng thành làm xęp khói câu
3.2.1.3. Vai trò cia chát hoąt dièn trong vięc ngăn sıp tich ty dich phid trong phé nang
Síre căng bé māt cüa dich trong phé nang không nhūng làm co rút phé nang mà cón có
khuynh huóng kéo dich vão phé nang. Trong phói binh thu ng, khi lurong chát hoąt diên day
dü, súe căng bé măt vån còn có môt kha näng kéo dich váo trong phé nang vói môt áp lųre turong
duong vói –3 Hg. Néu thiéu chát hoąt diên, lye kéo näy có thé lèn dén –10 mmHg den
-20 mmHg, làm cho môt luong dich lón ra khoi mao quán phe nang, gáy phù phói, suy hó háp
nhu trong bênh màng trong.
Liên hê lâm sàng
Chát hoat diên rát quan trong khi sinh. Thai nhi có nhűng cit dóng hó háp trong tir cung,
hng phói vån xep cho dén sau khi sinh. Sau khi sinh, tré sa sinh làm mót só dong tác hit
anh và phói nó ra. Chát hogt dién gir cho phói khóng bi xęp trò ląi. Thiéu chåt hoat dién
là nguyên nhän quan trong gây ra hôi ching suy hó háp à tré sa sinh (Infant respiratory
distress syndrome IRDS, còn duçe goi là bênh màng trong), tinh trang bênh lý ndy xuát
hiën à tré sinh ra tru e khi chát hoat dièn có hoat dóng chúe năng. Sitc căng bé măt trong
phöi cua nhing trè näy cao, dän déen các phé nang bi xep trong nhièu ving cua phói (xep
phói). Mot yéu tó khác gay ra IRDS là tinh trang giiè mósc trong phói. Trong suót thai ký, các
té bào bieu mô phói cia thai tiét Ch trong dich. Khi sinh ra, có sur thay doi háp thu Na cia
các té bào biéu mò thông qua các kênh Na (ENaCs), két quá là djch durge háp thu vói Na".
Str kém truóng thành cua ÉNaCs góp phán vào sır bát thong à phói trong IRDs.
Ngoài ra, nguròi lón, có môt só tinh trang benh lý làm giám chát hogt dién nhe: sau khi
mó tim diung tim phói nhán tąo và ngıng tuån hoàn phói, nghên tác dóng mąch phói, thó avy
lièu cao dài ngày.

3.2.2. Lóng ngıre

Cüng làa mòt cáu trie dän hói. Lóng ngue luón luón bi phói kéo váo trong, do dó, khi ta mió
lóng ngue và phói, käm mát su lièn két gita lóng ngue và phói, phói se xep lai va lóng ngu
 Bai 11. Co hoc ho hap 135

phinh ra. Khi phoi & trong tinh trang bénh ly lam giam tinh dan hoi, thi luc tac dung kéo long
nguc vao trong cung giam. Ket qua la benh nhan se co mot long nguc phinh tron (barrel-chest)
nhu trong benh khi phe thing.
Cach do tinh dan hoi cua phoi va long nguc
Bieu dien bang suat dan (compliance) la do tang the tich khi tang mot don vi ap suat. Tinh
dan hoi cua phoi co the bi thay doi do benh ly. Tinh dan hoi nay co the do bang cach xac dinh
suat dan cua phoi tinh (Cst) von duoc dinh nghia la ti le gitra su thay doi the tich phoi voi thay
doi ap suat xuyén phoi khi khong co
luong khi. Tri so trung binh cua suat dan phoi tinh la
0,30 L/cm H,O. Suat dan cao hay thap déu la bat thurong. Suat dan phoi tinh do trong luc khong
co luong khi, nen cac yeu
to duong dan khi va ngoai phoi khong duoc tinh den. Suat dan phoi
tinh phan anh tinh chat dan hoi cua nhu mo phoi. Vi suat dan phoi thay doi theo the tich nen
thurong do o' mot the tich duoc quy dinh, do la murc dung tich can co nang, sau khi tho ra binh
thuong. Suat dan phoi tinh thuong duroc sur dung hon suat dan long nguc, vi phan lon cac bénh
tac dong lén phoi. Tuy nhien, do suat dan long nguc co the co y nghia xac dinh nguyén nhan
benh ly do long nguc trong hoi chirng han ché thong khi, khi co nhu mo phoi binh thurong. Suat
dan tinh cua toan he thong ho hap Cst(RS) thi gom suat dan tinh cua phoi Cst(L) va cua long
nguc Cst(W).
3.2.3.Cac ap suat trong ho hap
3.2.3.1. Ap suat trong mang phoi (Ppl)

Tho ra
+2
Ap suat phe nang

Ap suat
Ap suat mang phoi

0.6
The tich
khi tho
0.4
The tich
(L)
0.2

Thoi gian (giay)

Hinh 11.9. Thay doi ap suat trong phoi va ap suat mang phoi (so ap suat khi troi) luc hit vao

Theo dinh luat vat neu nhiet do khong thay doi thi ap suat se giam
ly, trong mot binh kin,
khi the tich tang. Long ngurc cung la mot cau truc kin va cinng, nén khi phoi bi cang gian 0
ky hit vao, do co tinh dan hoi phoi se co khuynh hurong co rut, lam tang the tich cua khoang
ao gitra hai la phoi, gay nén mot ap suat am tai day, goi la ap suat am trong mang phoi. Khi

phoi cang no lon (hit vao) thi phoi co rut cang manh nen ap suat cang am va khi phoi xep bot
 SINH Lý HQc Y KH A
(thó ra) thi áp suśt bót äm bon. Sau khi hit váo binh thming. áp suát äm trong ming plhói hlay
6 mmHg, hit vao het sie 230 matiguSau khi thoma bimh thuóng, ip suit äm trong ming pla
bäng -2,5 mmHg, thò ra hét súc –0,3 mmHg hay duong.
Nguói ta khóng do tre tiép áp suát ám trong ming phói vi nhiču bién chúng nguy hiéem. Dy
áp suat thue quán va sem nher tuong duong Ap sut am trong máng phói ding dé tinh sut din
cúa phói và trong kháo sát thue nghiem vé co hoc hô háp.
Ý nghīa sinh lý cia áp suát âm frong màng phöi
Sir cán thiét cia áp suát äm: binh thuòng, long ngue phäi kin, dé có áp suát àm vón lim
lá tang luón luón dinh vao la thanh, lam phói di theo cir dóng lóng ngue. Néu có mòt ló thing
trèn thành ngue, thi khí troi tran vao làm mát ap suát âm trong mang phói, nên phói co vé phia
thüng, phói xęp ląi vå bênh nhân bi ngat.
Táe dung tót cuia áp suát äm lèn hogt döng tim phái: áp suát am máng phói làm cho king
ngue có áp suát tháp hon nen máu ve tim de. Néu hen, khó thò ra gäy thó ra gang súte, áp sui
trong mång phói và trong lóng ngue trò nên duong, máu vé khó, tinh mąch phóng lên.
Vói trao dói khí: khi hít våo khí nhièu nhát, áp suát âm nhát, máu vê nhièu nhát, sĘ trao döi
khi tót hon nhò su xúng høp giùa thöng khí và turói máu tąi phói. e
3.2.3.2. Áp suát phé nang (Palv) uiai)
Hit vão làm phói giân ra, thé tích phói täng lèn, nên áp suát khí trong phé nang giàm xuóng
–1 dén –3 mmHg, không khí úa vão, nâng áp suát lên bang áp suát khí quyén, chám dirt ký hit
váo. Hít våo có súc có thé làm áp suát phé nang giám dén –60 dén –100 mmHg.
Thò ra binh thuròng: áp suát phé nang dugc nâng lèn +1 dén +3 mmHg, khí ta ra
(Hinh 11.9). Thò ra có sire làm áp suát phé nang lèn dén +150 dén +200 mmHg.
3.2.4. Công cü a hô háp
Chi tính cho su hít vào. Còn thò ra néu khóng gáng súe là thų dông. Muón dat két quá hó
háp nhur trén, co thé dă phái ding các cóng:
Công tháng dàn hói: de tháng súre dán hói cia phôi và lòng ngue. Täng khi x cing phói
và lóng nguc.
Công tháng ıre kháng cúa mô: dé kháng ląi lye dinh và quán tinh cúa phói, lóng ngue.
Công tháng lyre ma sát: khi di qua duròng dán khi cúa phói vå cúa các mò. Lye näy binh
thu ng không dáng ké nhumg sě tăng cao trong: các tru ng hop nghěn tác duòng dån khi, bénh
nghēn tác kinh nien duómng hô háp; hoe khi thò nhanh. Binh thuóng, cong hò háp tiêu ha
2 - 3% tóng năng lurgng tiêu düng cúa co thé, khi hoąt dóng năng tiêu hao 3 – 4% tóng näng
lrong. Khi bênh lý täng kháng luc hay tinh dán hói, làm công hô háp tièu hao lón hon hay báng
1/3 tóng näng lurong co thé, có thé tir vong.
4. KÉT QUÀÅ cÜA CO HQC HÓ HÁP
Dé khao sát hiën tu ng và két quà cia co hoc hô háp, ta ding:
4.1. Phé dông ký
Ghi cir dèng cia óng ngue qua tung gian sar thay dói thé tich cia tróng Marey. Trén gin oi
ta thäy: doan hit väo ngán hon, dóc hon doan thió n, chi sau lie tho ra mói co giai doun nghi
Ngay may, phé dóng ky dien tir ding nguyén táe do su thay dói tóng tro, ding hai dien eue hok
hai kim cam hai bén lóng ngue sē ghi dupgc sų thay dói thé tich lóng ngue,
 Bai 11. Co hoc ho hap 137

4.2. Ho hap ky
Ghi lai su thay doi the tich
trong cac ky ho hap binh thurong va gang strc, ta co gian do
Hinh 11.10. Lay ket qua cua thanh nien Viet Nam, phai
nam; 20 tuoi; cao 1,65 m, nang 55 kg, ta
co cac chi so sau: (1) tan so
ho hap: 16 Ian/phut; (2) the tich Itru thong: the tich khi trao doi voi
ben ngoai moi lan hit vao hay tho ra binh thurong 0.4
L; (3) the tich du trit hit vao: luong khi
co the hit vao them khi co gang het sirc = 1,8 L; (4) the tich du trit tho ra: lurgng khi co the tho
ra them khi co gang het sirc 1,3 L; (5) dung tich song: lurong khi toi da co the huy dong dugc
= 3.5 L.

6000

5000

Dung tich du
E 4000. tru hit vao
Dung tich Dung tich
Tong dung

hit vao song

§ 3000
2000 The tich du Dung tich
tri tho ra can co nang

1000
The tich can

Thoi gian (giay)

Hinh 11.10. Ho hap do

Dung tich song la mot chi so quan trong, thay doi theo gioi, tuoi, chieu cao va dan toc. Dung
tich song tuy thuoc vao: vi tri luc do (nam thap hon ngoi), surc manh cua co ho hap, tinh dan hoi
cua phoi va long nguc, surc chira cua phé nang. Do do, dung tich song thurong duoc dung trong
cac benh vien dé theo doi su tien trien cua cac loai benh xo cirng, pha huy mo phoi, ir dich trong
phe nang, ur dich trong mang phoi, liet co ho hap. Ngoai ra, con dung kiem tra surc khoe, thong
qua churc nang ho hap.
The tich thong khi phut: the tich luu thong x tan so ho hap. The tich thong khi phut toi da: hit
vao, tho ra manh het sirc, nhanh het surc trong 12 giay roi nhan voi 5. The tich thong khi phut toi
da co the gap 20 - 25 lan so voi the tich thong khi phut, cho thay kha nang du trif to lon cua phoi.
mot giay dau (FEV1) (VEMS) (Hinh 11.11): cung voi dung cu
The tich tho ra toi da trong
ho hap ky, cho benh nhan hit vao het sirc, tho ra that manh, that nhanh va het, ta se do duroc
them ngoai the tich mot tri so cua phoi co tinh den khang luc cua durong tho, d6 la the tich
tho ra gang suc trong mot giay dau, vi anh huong cua ma sat khi tho ra voi van toc cao, khac
luc do dung tich song. Day la mot phuong phap don gian co the dung de tham do xac dinh do
nang, theo doi mot lurong lon doi tuong co nguy co bi cac bénh phoi anh huong dén sirc can
cua duong dan khi.
Ap dung viec do the tich khi tho ra toi da trong mot giay dau:
Thiet lap chi so Tiffeneau (FEV1/DTS * 100) dé xac dinh do nghen tac, kham pha benh
nghen tac duong ho hap kinh nién. Chi so nay bang 85% o nguoi Viet Nam 20 tuoi va giam dan
theo tuoi. Néu chi so Tiffeneau nho hon 70% la co hoi ching nghén tac.
138 SINHLýHQc Y KHOA
Khám phá co dja dij úng và tim di nguyén: do FEVI truóe và sau khi phun di nguyén (phij
có thuóc cáp cin) hoğe phun acetylcholin. Néu FEVI giám«200%: thé tang he
Thim dò mite df phuc höi nghen thc vå chon thwóc lim giän phé quán. Néu bğnh nghèn g
cón hói phue dupe thi FEVlngo12%va 200 ml sau thuóe giän phé quin.
Thé tich
iieit
Hô háp dò
binh thuòng FEV10 V3.0 |VC

NU
FEF2575%

Hõi chúng FEVo rt

tác nghēn V3.0
FVc
taE E
N; * 25-755
A
Eis

Hõi chúng p
han ché
FÉV1.0
a
No! FEV3o | Hinh 11.11. Hô háp dò. FEV: forced
FEF25.75% FVC
expiratory volume; FEF: forced expiratory
Thói gian (giày) flow; FVC: forced vital capacity

4.3. Khí căn và các phuong pháp do thé tích khí căn
Lúc thò ra hét súre, phôi vån không xęp hoàn toàn mà ván cón chúra môt lur ng khi, goi là
khí căn. Khí căn có ba vai trò: (1) trao dói khí vói máu gi a hai giai doan hit vào – thò ra;
(2) hòa làn khí cū vå mói dé làm O, và CO, không thay dói dôt ngôt theo nhip thò gåy áotrôn
cho ca thé; (3) giù cho phói khóông xęp, dé dě thay dói thé tích. Sau mói lân thò ra binh thuòng,
phói còn chúra thé tích căn (1 lít) và thé tích du trů thò ra (1,3 lít), goi chung là dung tích căn co
nāng. Nhur väy, toån bý súe chúra cua phói bao góm dung tich sóng và the tích cān goi là tóng
dung lur ng phói.
Phuong pháp do thé tich can (RV): ngubi ta thuòng do dung tich cān c näng (FRC) tnt cho
thé tích dur trū thò ra (ERC), dé có thé tich căn: RV =FRC – ERC.
Phurong pháp chuán là phuong pháp pha loāng helium. Dúng môt hö háp ký kin vói thé
tích (V) biét durąc, chúra däy khi heli vói nóng do ban dáu biét dugc (CiHe). Sau khi thò r
binh thu ng láp tre thó vão hô háp ký. Khi trong hô háp ký bát dau höa lán vói khi trong
phói. Do dó, heli bi pha loāng böi khi cua FRC. Khi dà cän bàng, ácdinh nóng dô heli cuói
cing (CHe). Do khói luong khi heli khóng dói, nen FRC duge tinh bäng cóng thúc sau
(a) (CiHe)= (V + FRC) CHHe; (b) FRC = (CiHe/CHe – ▇ tti)
nial

▇
ooolintdrninto n
 Bäi 11. Co hoc hô háp 139

Et aH

A
ai at e

aiet
Truóc cán bángi Sau cān bángt
9 1n Etiaii
ntayak = C, -) i
teantn at
Hinh 11.12. Nguyên tý do thé tich khi căn bâng phuong pháp khuéch tán helinat
t
ttotia em tdgtdtil d 9d
itstini hn t riednt u
E l Edi fy99
it1 El paPIV, =Pvtodde
o
nnnP V, = P(V, + V) = P , * P v diettzdi
I
P; ,– P , = P
ei adu
t 7P – P) =P, sv
to nitsid
P 4V
i V,
- P, P dto
P, -

Eo)

a2cD ubiaiE
1
Hinh 11.13. Nguyên iý do thé tích khi cán bång phuong pháp phé thän ký a
4.4. Khoáng chét – Cách dontearbaDhataiep
4,4.1. Khoàng chét Atla )iiälm Ar )a iatt

Vi sur trao dói khi chi xây ra tai phé nang, nên thé tich khí láp däy khoáng cón ląi cua he hô
háp là duóng dän khí khóng ding dé trao dói vói máu cua mao mąch phói. Dó là khoáng chét
cúa co thé. Khoáng chét sinh lý là thé tich tát cá nhūng vúng khí khóng düng dé trao dói vói máu
tai mao quán phói dù khí ò phé nang. Ö nguròi binh thuòng, khoang chét ca thé vå khoang chét
sinh lý là môt, ngoąi trùr tru ng hop: (M) có nhůng phé nang däy khi nhung không có máu dén
(do thuyên tác mąch máu phói); (2) hoãc luong máu dén quá it, hay khí ódén quá du dé trao dói
thi khoang chét sinh lý sē lón hon khoang chét co thé, có khi gáp 10 lán (thí du khí phé thūng).
4.4.2. Các cách do khoäng chét co thé S
ti
Phurong pháp rúra nitrogen
- Phóng tính: thé tích khoáng chét là 2,2 mL cho mõi kg trong lu ng co thé lý tróng
- Tinh theo phuong trinh Bohr: PeCo, x KLT = P.Co, (KLT – KC) + PiCO, x KC
Trong dó, PeCO, là phân áp Co, trong khí thö ra; KLT là thé tiích l u thóng; P Co, là phán
áp Co, trong khi phe nang; KČ làa khoing chér; PiCo, là phán áp CO, trong khi hit vio (khöng
däang ke).
Nhur vây, luong CO, thö ra bâng hu ng khíi Co, trong phé nang công khí Co, trong khoáng
chét, nhung vi PIčo, khöng dáng ké nên: PeCO, KLT =PCo, (KLT-KC). Thay só vào: 28
X 500= 40 (500 – KC). Nhr vay, khoáng chét bing I50 mi.
3O0
140
SINH LY HOC Y KHOA
chet sinh ly trén the tich hru thong
Hoac dung toan do cho phép uroc lurong ti
(VD/VT) cac mirc P CO, va thong khi phut VE cu thi.
4.5. Thing khi phé nang (TKPN)
doi bang the tich luru thong tri di
Do co khoang chet, nen lurong khi that su dung de trao
TKPN = TSHH x (KLT - KC).
khoang chét. Vay thong khi phé nang moi phut la:
Trong do, TSHH la tan so ho hap, KLT la the tich
hru thong, KC la khoang chet. O nan
thanh nien Viet Nam: TKPN = 16 x (400 - 120) 6.000 mL
dinh nong do oxy va carbonic
Thong khi phé nang la mot trong nhirng yeu to chinh quyet la phai dura tren thong
trong phé va mau. Cho nen ket
nang cuoi cung cua co hoc ho hap
qua
khi phé nang. Tir do, tren thuc te ta co nhing van de sau:
ly thuyét, néu khi luu thong bang khoang chet se khong co
Tren
khi moi vao phé
luc nen du khi
Nhung that su thi khi phe nang va khoang chet trao doi voi ben ngoai cung mot
ltru thong chi con 60 mL van co sur thong khi phé nang.
Cuing vi co khoang chet ma kieu tho nhanh nong sé co thong khi phé nang kém hon kieu
tho cham sau, du co cung mot the tich thong khi phoi. Lay vi du hai kiéu tho (Bang 16.1). Do
do g sinh vat, muon Iam ha nhiet bang duong ho hap, thi chung tho nhanh va can, dé toa duoc
nhiét ma khong xao tron cac nong do khi ho hap.
Nhing nguoi lao dong tho bang mat na, nhing benh nhan tho may, thi cong ho hap deu
phai tinh them cong dé lap day khoang chet do cac ong dan khi. Diéu nay lam cho doi
phai tang cong ho hap nen dé mét. Can phai dac biet chu y khoang chet cua cac may, nhat la
loai may ché cho nguoi nuoc ngoai co tam voc to sur dung.
4.6. Dieu kien tieu chuan cua cac the tich

Vi the tich khi thay doi theo nhiet do va ap suat, lurong hoi nuroc cing thay doi theo turng dieu
kien, nén cac the tich ho hap do dugc phai quy vé nhiing dieu kien tieu chuan dé co the so sanh
duoc cac ket qua voi nhau. Co ba tiéu chuan thurong dung: (1) STPD (standard temperature,
pressure and dry): 0°C, 760 mmHg, P H,O = 0 mmhg; (2) BTPS (body temperature, ambi-
ant pressure, saturated with water vapor):
37°C, ap suat cua moi truong, P H,O 47 mmHg;
(3)ATPS (ambiant temperature, pressure, saturated with water vapor): nhiét do, ap suat cua mo1
truong, bao hoa hoi nuoc o nhiet do do.
Bang 11.1. So sanh thong khi phé nang © hai kieu tho
Kieu tho nhanh va can
Kieu tho cham va sau

30 Ian/phut 10 lan/phut
Khoang chét 120 mL
120 mL
200 mL
200 mL
Thong khi phoi/phut 6.000 mL
6.000 mL
Thong khi phe nang (200 - 120) x 30 = 2.400 mL (600 - 120) x 10 = 4.800 mL

CAU HOI TU LUONG GIA

1. Khi tho ra gang sirc, co co chu dong la co nao sau
day?
A. Co irc don chum
D. Co lien suron
B. Co hoanh E. Co léch
C. Co thanh bung truoc
 Bäi 11. Co hoc hô háp 141

2. vé mät co hoc hóô háp, các cáu sau däy dèu dúng, NGOAI TRÚ:edu ah
A. Bó vò sóng dièu khién co hô háp môt cách tyr ý ptli
B. Bó bung bên diéu khièn co hô háp môt cách tyr dông taiit t
C. Co liên suòn trong là co hít vào găng súc t dhags
D. Co úe dòn chūm là co hít vão gáng súc
E. Co thånh bųng tru c là co thò ra gång súc
3. Duing dän khí có nhięm vy dán khí thuan tiy, chám dútt à cuói cáu trúc nio sau däy? )
A. Tiéu phé quándazt ujD. Óng phé nange Eaitilu dt
B. Tiéu phé quán tán cingE. Phé quántctgda
C. Tiéu phé quán hô hápanytititunndthunntth
4. Câu nåo sau dây dúng vói co liên suòn ngoài?
A. Co hit vào binh thuòngt D. Co hít vão gáng súc
B. Co thò ra binh thuòng E. Dáy thán kinh vân dông xuát phát tir C3 – Cs.
C. Co thó ra gång súe
5.
Vào cuói ký thò ra, môt nguòi binh thuòng, áp lye khí (mmHg) trong phé nang (P) và áp
suátA.trong mang phói (P) làn luņt là bao nhiëu?bl nnkalaaibultne
+1; 6 D. 0; –3,5 üRa
etaeio Eaital a llA1haaE
B. –1; –6 E. 0; –2.5
t dbht l allh eea
C. 0; –1,5niatenoonrio anfl alkin0 uhoi
6. Áp suát âm trong màng phói sě âm nhát khi thé tích phói dang à múc nåo sau däy?
A. Khí căn D. Dung tich sóng
B. Khí căn cO năng E. Không câu nào dúng
C. Cuói ký khí luru thông
7. Tông dung lur ng phôi là tóng cua các thé tich nào sau däy?
A. Khí căn vå khí căn cO năng D. Dung tích sóng và khí căn cO näng
B. Khí luru thông và khí căn c năng E. Dung tích sóng vå khi dyr trü thò ra
C. Dung tich sóng và khí căn
8. Câu nào sau dây dúng vói dung tích căn c năng?
A. Lurong khí khi hit thò binh thuròng
B. Lurong khí thò ra sau khi hít vào gáng súe a
C. Lurong khi thò ra sau khi hít vào binh thuòng i
D. Luong khí cón ląi sau khi thò ra binh thuròng 1 i i
E. Lu ng khí còn ląi sau khi thó ra gáng súe
9. Câu não sau dåy dúng vói thông khí phút?
A. Là tich só cua khí luu thóng và khoáng chét
B. Là tich só cua khí lru thông và tàn só thá phút E

C. Là thóng khí phé nang trir cho khoáng chét

D. Là thuong só cua khí luru thông và tán só thó/phút ai

E. Là tóng só cia dung tich sóng vå khi căn

142 SINH LY HOC Y KHOA

tich nao sau day?

10. Khi cac co ho hap gian nghi, phoi dang o the hit vao
A. The tich can
D. The tich khi du trir
B. The tich khi du trir tho ra E. Tong dung

C. Dung tich can co nang

CAU HOINGHIÉN COU

1. Hang so sinh hoc ve chirc nang thong khi phoi a nguoi Viet Nam binh thurong.
2. Sy thay doi cua ho hap do trong benh nhan hen suyén.
3. Su thay doi cua ho hap do trong benh phoi tac nghen man tinh.

TAI LIEU THAM KHAO

1. Ganong W.F. Ganong's review of medical physiology 23rd ed., McGraw-Hill Medical, New York.,
2010, pp. 587-638.
2. Hall J.E. Textbook of Medical Physiology, 23th ed., Elsevier Inc., Philadelphia, 2015, pp.497-560.

3. Sherwood L., Human Physiology: From Cells to Systems, 9th Edition, Cengage Learning, 2014, pp.
461-510.
4. Rhoades R. A., Bell D. R., Medical Physiology - Principles for Clinical Medicine, 4th Edition, Lip-
pincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2009, pp. 326-398.
Tortora G. J., Derrickson B., Principles of Anatomy & Physiology, 13th Edition, Wiley, 2012, pp.
918-966.
 E EEH E

at
dEi
eeETRAO DÓ K Í TAI PHÓletan
iEttiiia itua
aEa sigiltgh ThS.BS. Vi Trán Thièn Quán
MĘC TIÉU HQC TÁP

Mó tà duąe cáu trúic màng phé nang – mao mąch.ilh

2. Giäi thich các yéu tó ánhs hróng lèn sıp trao dói khi quia màng phé nang – mao mąch.
3. Trinh båy duge sI x mg hop gita thóng khí và tói máu trong su trao dói khi tai phói.
Sau khi hé thóng co hoc hó háp då thųyc hięn thóng khí phé nang, bipuóc
ur thúr hai cia hô háp là
khuéch tán oxy tir phé nang vão mao mąch phói và khí cacbonic theo chièu ngugc ląi. Däy làa
giai doan quan trong nhát vá cūng làa mųce dich cúa spp thông khí tai phói.
1. THÀNH PHÀN VÀ pHÂN ÁP KHÍ HAI BÉN MÀNG PHÉ NANG MAO MĄCH
(ork.
Khí hit váo góm nhiéu loąi, ba loąi khí chính là oxy (0,), khi cacbonie (CO,) vå nitrogen
60. (N.), cón các loai khí kháe rát it. Phân áp cia môi loai khí cua hón hop näy sě bäng tóng áp suát
nhän vói só phån träm thė tích chiém boi khí (luat Dalton) (Hinh 12.1).
4, Pp. Khí hit vào Khí thò ra
2e ue
pithEe
n, Lip 1583
o,c00.3) 10 |10.U

c0, 32.0 pi:adnhg EueIoi

H0 5.7 H0 47.0 kEt
D12, Pp. |N, 596.0
0 100.0
N, 5650nie pn dciodhid un ch bnD
Khoàng chét -
c0, 40.0 n to n n nd o n atie 9n ()

A
Phé nang H,0
N
47.0
573.0
Shunt sinh 1tlnnhrphEanan geirgunm
Tim phài im trái d aligdni

0 40.0
95.0
(co 46.0.
E co, 40.
H 0 47.0Tinh mąchDông mąch H,0 47.0
RE1 N 573.0 N 573.0
i
Mao mącn
a 0 40.0–

c046.0+|
R H,0 47.0
gns3
N, 573.0
Hinh 12.1. Áp suát phån cůa các khí (mmHg)
Mó trong các phán cua hê hô háp và tuán hoàn ra
f
t 1.1. Trong khí khô: ta có 0, chiém 20,93% thé tích; Co, chiém 0,04%; N, vå các khi khác
n chipCo,ém =0,3 Vói pN,
79,03%.mmHg; áp suát= 600,6
khí quyén
mmHg.
bàng 760 mmHg thi: phän áp 0, (p .) = 159 mmHg,
naa3 12. Khi dén khí quán: khí dà duge làm am nhò ving můi và håu. Áp suát cúa hoi nuóc
det nhięt dò co thé 7C là 47mmHg. Cho nén, chi cón 760 – 47 = 713 mmHg dành cho 0,
6 coNMnte M i79R.Tib au oip0- 1mtie
Khi=47khímmHg. nang:thaypo,dói 100lón nhu
mói våoSódéndi cóphénhüng mmHltreng, pCO, = 40 mmHg, pN, =573 mmHg,
1.33.

a pH,C0 là do:
uok 143
144 SINHLÝ HQc Y KH ▇
Dung tich cjn ca näng cón bai tong phói l 2,2L mà mói tin hit váo, su khi tip khoing
chét, luong thöng khi phé nang moi chi khoing 280 mL. Do dó mà khi mói vao phái hóa li
ói khi cón ląi trong phé nang va sau 17 nhip chi có % khí trong phé nang dupe dói mói.
Hon min, vi khi phé nang tao dói liin tue nén oty luón dape háp thu sir phé nang và co,
luôn luôn duroc thäi tùr máu.
1.4. Máu tinh mąch trôn ò phàn dàu mao mąch phói (chura pH,O
nang) cóDo cáe
qua=47phémmHg. có
phänchénh
sy
i
sau: pO, = 40 mmHg, pO, =46 mmHg, pN, = 573 mmHg,
lęch vé phán áp cia các logi khi ohai ben mang phé nang – mao mąch, sup khuéch tán se xäy n
qua màng dé dat durge sut cán bäng. Ta se khao sát màng phé nang - mao mąch vå hięn turng
khuéch tán qua nó. atco
2. MÀNG PHÉ NANG – MAO MĄCH iea
Khi muón xuyên qua màng phé nang – mao mąch thi phäi qua các lóp sau (Hinh 12.2):
(1) lóp dich lót phé nang có chát hoat diên, (2) lóp biċu bi phé nang, (3) mång dáy biéu bi,
(4) khoang kê, (5) màng dáy mao mąch, (6) lóp nõi mac mao mach, (7) lóp huyét tuong,
(8) màng té báo hóng cau. Cón phái ké den lóp té báo chát trong hóng càu mà oxy phái vupt
qua dé găp duge phân tir hemoglobin. Các lóp ké trên có hai diém dáng chú ý:
Hê thóng mao mąch và bąch huyét cua phói gäy môt áp suát àm trong khoang kě, nén lóp
gian dich không dáng ké.
Du ng kinh cua mao mąch phé nang rát nhò, chi bång 5 mm nên hóng câu phäi bj ép lai
khi băng qua, nhò váy mà lóp huyét turong xem nhur không dáng ké.
Chièu dåy trung binh cua lóp màng phé nang mao mąch näy là 0,6 mm; noi móng nhát là
0,2 mm. Có các noi day hon nhur noi có nhân các té bào. Nhung nói chung, bé dày cúa lóp
màng phé nang mao mąch khöng dáng kė, vi váy các khí trong tinh trang binh thuóng, khuéch
tán và cân bang rát nhanh.
Bièu m phé nang Màng dáy

Djich lót phé nang

chúa chát hoąt dién

Chièu khuéch tán O,

iZ
zat t

EtChièu khuéch tán Co,

h

E udcut dóng câua5t

(kebti )
iiu Crd
1Q mąCn ma0 mąC

th Màng dáy mao mąch

Hinh 12.2. Sièu cáu trúc cůa mång phé nang mao mąch
 Bài 12. Trao dói khí tąi phói 145

3. SU TRAO DÓI KHÍ TAI PHÓI E 5ti

Chi xäy ra noi màng phé nang có khóng khi,
tích này khoàng 70 – 90 m .a si
tiép xúc vói mao mąch có máu chay qua. Dięn
3.1. Car ché trao dói qua màng phé nang – mao mąch: là hiên turong khuéch tán khí hoàn
toân thy dóng, Khi di tir noi có áp suát cao dén noi có ap suát tháp theo khuynh áp. Các yéu tó
anh huóng lén vân tóc khuéch tán (VKT) cúa môt loai khi durąc dièn tà bäng cóng thúc:
P x Sx A
V =

dxM
Trong dó, AP là khuynh áp à hai bén màng phé nang mao mąch, trj só näy cáng lón thi vân
hóc khuéch tán càng nhanh. A là dięn tích tiép xúc, À càng lón thi vân tóc khuéch tán càng
nhanh. S là chi só hóa tan cia khí trong nuóc, Các khí hô háp rát dě tan trong mð, nên qua các
lóp máng rát dě. Nhung màng trao dói còn có các lóp dich, nên chát khí não hòa tan trong nuróc
cang dé thi vân tóc khuéch tán càng lón (djnh luât Henry). d là doąn duòng khuéch tán, d càng
xa thi vân tóc khuéch tán càng giam. MW là trong luong phân tir, trj só näy càng lón thi khí
khuéch tán càng cham. Do dó, vói môt khuynh ap báng I mmHg thi dò khuéch tán cia môt
loai khi qua phói sě tiy vão ti le S/MW mà ta goi là chi só khuéch tán. Tinh ra ta tháy Co, dé
khuéch tán hon oxy dén 20,7 làn. Do vây, ván dé khuéch tán thu ng chi dāt ra vói oxy mà thòi.
Nhūng truròng hop ánh huóng lên các yéu tó via néu là: (1) AP thay dói tiüy tinh trang thông
imshe
mò soi, khi lóp gian dich hay phé nang bi phů né.
pAiguti ▇
3.2. Su trao dói khí Ö phói l)i
hdtdial
Saont iind mue tdhdE nn q ip rtei
aaie ip o i gun 05P E an tt ia
E i
Phé nang

zu i Båt dåu
1 Két thúc
ach
m tu v it on yui gniz N
|1 1o

j bnO1co1osnt itm pu autin▇

jaoi nzSEnblR uidaPan Phân áp khi
nt
i uui r on gnhuErong phe rang V0 - ((

ug Lc1

Hinh 12.3. Su háp thu Co,, N, và 0, trong mao uen

mąch phói 0 25 0.75

Thói gian trong mao mąch (giáy

Xäy ra qua môt lóp màng phé nang mao mąch rát móng (0,6 mm) lai có môt dięn tich
rát lón (70 – 90 m ); do khuéch tán hoán toàn thy dông; nhung sų cân bäng binh thuòng
xäy ra rát nhanh vå gán 100%. Thòi gian máu chäy trong mao mąch là 0,75 giäy nhumg
lic binh thuóng chi can 0,25 giäy là sut trao dói khi dà xay ra gán hoàn todn. Dièu náy néu
urge khå năng thích úng cúa sur trao dói khí khi thói gian máu chäy qua phói bij nút ngan
nhu khi vån dong (Hinh 12.3). Phán áp khi trong phé nang là po, = 100 mmHg, p o,
146 SINHLý HQc Y KH ▇
40 mmHg, pN, = 573 mmHig và pH,0 = 47 mmtlg. Nén ó cuói mao mach phói, p0,
di thay di l 40 mitg en D3 mtigs pe0, wf 46 mmtig hą xuóng cón 40 nen
pN, ván git nguyén 573 mHig và pH,0 cing giùr nguyén 47 mmHlg.
Tuy nhièn, máu dó váo tinh mąch phói lai bj mįt phán máu dén tir dóng mąach phé quán s Say
khi nuói nhu mò phói dó vao (29o); lai thém mot phin máu tir dóng mąch vánh sau khi muii c
tim dó tháng vão ngän tim trai qua tinh mąch Thébésian nhó, nén ó trong máu dóng mach din
các mò, po, chi cón 95 mmHg, pCO, không dói nhò sur hóa tan cao. Dén mò, sır trao doi khí
xáy ra cūng do khuéch tán, nhung theo chieu ngupe lai và máu den nhiéu CO, theo các finh
mąch vé tim phäi, dé durgc bom lèn dông mąch phói.
3.3. Dánh giá khá năng khuéch tán cúa khí qua màng phé nang ma0 mąch
Quan trong nhát là vói O, cO, khóng thánh ván de. Nhung khó do 0, vi muón biét p0,
trong máu phói phái lám tich phán timg lúc môt, suót doan mao mach phói. Do dó, phái tim
chát nao dé không cán tinh áp suát phan khi dó trong mao mąch phói. Don gián nhát là ding
CO vi CO két hop Hb rát manh, nén có the coi p o trong mao mąch bäng 0, ta sě tinh dupe
khá nāng khuéch tán cia Co qua mang phé nang mao mąch (D cO) báng cóng thúc:
D, 0 C0 =
Luong cO tùs phé nang våo máu (mL/phút)
pCO phé nang – pCO mao mąch (mmHg)

Luong CO tir phé nang våo máu/phút do tir các måu khí phé nang tróc và sau thòi gian dó,
Trong dó, pCO phé nang do tìr máu khí phé nang, pCO mao mach bäng ( mmHg. Nguòi ta tinh
durąc: D, CO = 17 mL/phút/mmHg. D, 0, = 1,23 D, CO vi hê só khuéch tán cúa 0, cao hon CO
1,23 lân. Do dó: D, 0, = 21 mL/phút/mmHg.
Do khá năng khuéch tán cho phép ta: (1) xác dinh noi gây tác nghěn, thuòng là ó màng phé
nang – mao mąch do hóa sçi mô kē hay hóa soi phé nang; (2) khám phá sóm bènh lý o màng
phé nang – mao mąch truóe khi PaO, döng mach giàm, vi Pa0, thuong durge các co ché trao
dói 0, bu. Khi D, CO còn 50 – 75% thi PaO, văn binh thuròng.
3.4. Su xúng hop giūra thông khí và tuói máu
Dé dám báo sıų trao dói khi tót phäi có suE xúng hop giüa thông khí và tuói máu. Ca thé có
hai phán xą dé báo vê sų xímg hop tót giúa thông khí và turói máu: (1) Nai nåo có PO, phé nang
tháp, mao mach phé nang sč co lai: máu không dén nhūng noi thông khí kém; (2) Noi náo mà
PCo, phé nang tháp, các tiéu phé quaán co lai, khí không dén nhūng noi tuói máu kém. Ti
x ng hop tót nhát là 1. Ti lę chung là:
Thông khí (4.000 mL/phút)
= 0,8
Q
Luu lu ng máu (5.000 m /phút)

Trong co thė binh thu ng, V, và Q cao nhát à vúng có V/Q = 1. Tuy nhiên, trong thųe tté
ván có nhūng truòng hop không xúng høp do xęp hay tác nghen duóng thò hay mąch máu, gåy
giám O, và tăng CO,.
3.4.I. Bát x ng giíta thông khí và tói máu trong tinh trang binh thuòng
Khi môt nguòi dúing, linu luong máu và thóng khi phé nang ó dinh phói dèu giám, nhung
luru luong máu giám hon so thóng khi, do dó vúng náy có khoáng chét sinh lý (V Q = 2,4).
Ngurge lai ó dáy phói, thông khí it hon tuói máu gäy shunt sinh lý(V /0 =0,5).
 Bài 12. Trao dói khí tai phói 147

2% cung lur ng tim tir dóng mąch cuóng phói sau khi nuói mò phói ląi dò vão tinh mąch
phói cūng là môt shunt sinh lý.
Các bát thuóng näy läm giäm két quà trao dói khí cua phói. Nhung trong vân döng, lur
lur ng máu dén phói tăng rát cao, nên ti lę V /Q dąt durge múe tói háo.
3,42. Bát xirng giíra thông klí và tuói máu trong bênh lý
Hút thuóc lâu dåi sě gây bênh phóitác nghēn man tính COPD (Chronic obstructive

pulmonary disease), gäy suy hô háp cao nhát à các nuóc phát trièn. Bénh lý góm nghěn tác
phé quan, khí bj nhót lai làm giän phé nang và thánh phé nang bij hüy hoąi, gây ra hai hâu qua:
Các tiéu phé quán bj tác, nên các phé nang không duąe thóng khi, gây shunt sinh lý.
Giän phé nang làm täng khoáng chét sinh lý, vi thánh phé nang bi húy hoąi nên khóng du
máu dén. Do dó, trong bênh phói tác nghěn man tinh, vira có khoáng chét sinh lý via có sshun
sinh lý, nén khå näng trao dói khí cua phói giam có thé chi còn 1/1o.
3.4,3. Phuong pháp khäo sát sIe xíng hop giîa thông khí và tirói máu tót nhát là ding dóng
vi phóng xą, cho hit và tiêm chát phóng xą våo tinh mąch, dé khám phá vůng có sų bát x ng
rên mån ånh.

4. KÉT QUÁ TRA0 DÓI KHÍ

Khå năng khuéch tán O:khuynh áp chung cua 0, là tich phán khuynh áp dáu no dén däu
kia mao mach phói là 1l mmHg (không phái 100 –40 mmHlg và 100 –99,9 mmHg). Khuéch
tán O, à phói là 21 mL/phút/mmHg nên có khoáng 200 – 250 mL O, vão máu/phút.
Khå năng khuéch tán ciua Co: cūng nhur O,, khuynh áp cua Co, qua máng phé nang mao
mąch là I mmHg. Nhumg Co, khuéch tán dě hon O, dén 20 làn. Do dó, khá nang thái Čo, là
400 L/phút, Vuot xa nhu càu thäi CO, cua co thé vón chi cân thäi 200 mL/phút (Hinh 12.4).
45
e )
tal ad

Bát thuòng (
aE

aeitl ku Binh thuòng t )

40
Phé nnang

Vân dong (

0,25 0,50 0,75

Thòi gian (giåy)

Hinh 12.4. Su thay dói cúa PCo, doc theo mao mąch phói khi các dièu kięn khuéch tán qua máng phé
nang – mao mąch phói binh thuóng và bát thuóng
i5 e
aalE I 5
aeakden bih otEir tEii
 148 SINH Lý HQ Y KH A
CÂU HÖI Tu' LUÇNG GIÁ
1. Cáu nio cho nhūng trj só dúng cia áp suát phán các khí trong phé nang (mmHlg)?
*

A. p0,= 95, pCo, 40, pH,0 = 47 ah3E

B. pO,= 46, pCO, 40, pH,0 =47tttgiil
C. po,=100, pCO, =46, pH0 =47a iLu
D. pO,= 95, pCO, = 46, pH,0 = 47
li
E. p0,=100, pCO, = 40, pH,0 = 47ti
2. Máu tinh mąch trón à dàu mao mąch phói có các phân áp khi (mmHg) là bao nhiéu?
A. pO, = 40, pCO, = 40 t itthini
iatie tbila
B. pO, =95, pCo, = 40th
C. pO, = 40, pCO, = 46 E
E 2u
D. pO, = 100, pCO, = 46 Tal u
E. po, = 46, pCO, = 40
3. Dięn tich màng phé nang mao mąch (m') ó nguòi lón báng khoáng bao nhièu?a
A. 50 - 70
B. 60 – 70
ttaumEnai
iiiauetiliguir
C. 70 – 80
iainin
D. 70 – 90
E. 90 – 100

4. Khà năng khuéch tán O, qua màng phé nang mao mach (mL/phút/mmHg) là bao nhièu?
A. 0,21 i
B. 21
C. 1,2
D. 12
E. 2,1

HUÓNG DÄN: Mõi câu sau có 4 câu trà lòi trong dó có I hay nhièu câu trá lòi dúng. Chon:
A. Néu 1, 2 và 3 dúng
B. Néu l vå 3 dúng
C. Néu 2 và 4 dúng
D. Néu 4 dúng
E. Néu 1, 2, 3 và 4 dúng
5. Câu nào sau däy dúng vói hiên tu ng trao dói khí qua màng phé nang mao mąch?
Chuyên chò thų dông
2. Chuyên chò chú dông
ti
ttttu a
3. Khuéch tán
4. Chuyên chò chú dông thú phát
tóc khuéch tán qua máng cúa môt logi khi chju các yéu tó ánh huóng nào sau däy?
6. Vân t
I. Ti lę thuąn vói khuynh áp, diên tich khuéch tán
 Bài 12. Trao dói khí tąi phói |4

2.3. TiTi lęlę thuân

nghichvóiváidôkhoáng cách, trong lugng phán tir khíÁOH
hòa tan cùa chát khí
4. Ti lę nghich vói dô nhót

7. Câu náo dúng vói phán xą bio vé su turong xúng giúa thöng khí vá tuói máu tąi phó?
1. Ving phói não máu không dén, P. CO, phé nang giám, duòng dän khí co lai
2. Ving phói não máu khóng dén, PCo, phé nang cao, duing dän khi co lai
2 I

3.
Ving phói náo khí không dén, P Ov phé nang giám, mąch máu co lai
4. Ving phói nào khí khöng dén, P, Co, täng, mąch máu co ląi
8. Cäu nåo sau däy dúng vói sı tur ng xúing giùra thông khí và turói máu tai phói?
1. Ti lê chung là V/Q = 0,8
2. Néu khí nhièu hon máu, có khoáng chét
3. Néu máu nhiêu hon khi, có shunt
4. Co thé tųr dièu chinh dé có ti lę turong x ng báng l
19. Spr bát xúng gia hô háp vå tuán hoàn trong tinh trang binh thuòng do nguyén nhân nåo?
1. Ö dinh phói có khoáng chét sinh lý t
2. Ö dáy phôi có shunt sinh lý
3. V,/Q dinh phói băng 2,4 in
ia▇ Eta
t

4. V, /Q dáy phói bang 0,5 i S ai)

10. Câu não sau däy dúng vói két quà trao dói khí?
1. Có khoáng 200 – 250 mL oxy våo máuphút.
2. Có 200 mL/Co, thäi ra môi phút theo nhu cáu binh thu ng. ten
3. Hé hô háp có khå năng thái ra CO, là 400 mL/phút. tiei
Ea
4. Nhu câu oxy cúa co thé là 200 – 250 mL oxy/phút. itgplg

CÂU HÖI NGHIÉN cÚUDeuaabancht u atthreen

1. Khá näng khuéch tán qua màng phé nang mao mąch ó ngurói Viêt Nam binh thuòng.
2. Khá näng khuéch tán qua màng phé nang mao mąch trong bênh phói tác nghên man tinh à
các giai doan cúa bênh.
3. Khå năng khuéch tán qua màng phé nang mao mąch ò bênh nhân bį Silicosis.

TÀI LIĘU THAM KHÁ

I. Ganong W.F. Ganong's review of medical physiology 231d ed, McGraw-Hill Medical, New York.,
2010, pp. 587-638.
2. Hall J.E. Textbook of Medical Physiology, 23th ed, Elsevier Inc, Philadelphia, 2015, pp. 497-560.
3. Sherwood L., Human Physiology: From Cells to Systems, 9th Edition, Cengage Learming, 2014,
pp. 461 - 510.
4. Rhoades R. A., Bell D. R., Medical Physiology - Principles for Clinical Medicine, 4th Edition,
Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2009, pp. 326 – 398.
5. Cortora G. J., Derrickson B., Principles of Anatomy & Physiology, 13th Edition, Wiley, 2012, pp.
Tor
918
18 – 966.
 tla3l

aiTUAN H ÀN PHÓI VÀ THÓNG KHÍ TUÓI MÁU

ThS.BS. Vi Trán Thién Quim
MŲC TIÉU HQC TÁP

Ste thay dói cung lur ng tim sè anh hróng dén ssíe cán mąch máu phói.
2. Mói lién hé giña huy dóng mao mach và sie cán mąch máu.
3. Ste khác nhau giita gidm oxy khu trú/toàan thė, anh hueóng trên áp lygc dong mąch phói,
4. Ssir thay dói sie cäng hé màt se ánh luing áp hue dich mó kě phói nhue thé nào.o)
5. Trong lre làm thay dói hıeu lurong máu i dáy và dinh phói. prb E
6. Stc trong quan giña thóng khí timng ving và hıru hrong máu tieng viing.hhEe
7. Shunt giái phäu anh hróng dén ti lę thông khi/tói máu timg ving.
1. GIÅI PHÅU CHÚC NĂNG TUÀN HOÀN PHÓI
Tim có hai hé thóng tuán hoán riêng bięt: tuán hoàn phói và toàn thân. Tuân hoán phói
mang máu tinh mąch tir tim lèn phói và mang máu dóng mąch tir phòi vè tim. Tuán hoin
phói turong dóng vói tuán hoàn toân thân do nó nhân tát cà cung lurong tim. Vi thé, tuán
hoàn phói khóng phái là tuán hoàn vůng nhur tuàn hoàn thán, gan, hay mąch vånh. Spr thay
dói súc cán mąch máu phói trên thát phái cūng gióng nhur síe cán mach máu toàn thân trén
thât trái. Các nhánh dóng mąch phói phân bó theo dang cành cây gióng nhur duòng thò vå
di song song nhau. Máu trong mąch máu phói chiém >40% trong lurong phói. Tóng luong
máu cua tuan hoàn phòi (dông mąch phói góc dén nhī trái) khoáng 500 mL hay 10% tóng thé
tích tuân hoàn (5.000 mL). Tinh mąch phói chúa nhiéu máu hon dông mąch (270 mL so vói
150 mL). Trong dièu kięn sinh lý, thé tich máu trong mao mąch phói gån băng thé tich nhát
bóp thát phái (80 mL).
Chúe năng chú yéu cúa tuán hoàn phói là mang máu tinh mąch tir tinh mach chú trên và tinh
mąch chů durói (máu tinh mąch trôn) vão tiép xúc vói phé nang dé trao dói khi. Ngoái ra, tuán
hoàn phói có ba chúc năng sau: bô phan loc, ca quan chuyèn hóa và dır trů máu
(1) B phän loc: mąch máu phói giúp co thé chóng lai huyét khói (c e máu dông) và thuyén
Rác (mö hay bęt khi), ngăn chúng vao trong mach máu lón è co quan khác. Dông mąch phói
nhò và mao mąch nhót các huyét khói và thuyên tác và ngăn không gây tác các maąch máu sinh
tôn nhur mąch vành, não và thân
(2) Ca quan chuyén hóa (té bào nôi mó mąch máu phói): giai phóng chát tan fibrin giúp hóa
tan huyét khói, thuyén tác, dãc bięt thuyên tác khi, durpe háp thu qua thanh mao mąch phoi. Néu
cuc huyét khói lón gäy tãc mąch máu phói lón sě anh huong nghièm trong dén trao dòi khí và
có thé tir vong.
1. Angiotensin 1 (Al) duąe hoat hóa và và bién thàanh angiotensin II (AII) trong phói böi
en chuyén angiotensin (ACE) trén bè mät eia té báo nôi mó mao mąch phói. Ngoäi
co mąch manh, AlI còn có nhūng tác dóng manh khác trong ca the.
2. Bát hoąt bradykinin, serotonin và PG E, E2 và E2 alpha.
3. PG Al và PG A2 khóng bién dói khi qua phòi.
o

150
 Bài 13. Tuán hoàn phói và thông khí tuói máu 151

4. tuán
Norepinephrine bj bát hoat, nhung epinephrine, histamin, và arginine vasopressin qua
hoàn phói không dói.
5. Khi có tón thuong cáp (ngò dôc oxy, thuyên tác mò) phói có thé giäi phóng histamine,
PG vá leukotriens gåy co dông mąch phói vå tón thuong nõi mó mach máu phói.
(3) Dyr trī máw: khoang 500 mL hay 10% thé tích tuán hoån nåm trong tuán hoàn phói. Trong
sóc xuát huyét, môt phän máu sě vân chuyén nhåm cái thięn cung lu ng tim.
2. CÁC H NH THÁI HUYÉT DÓNG HQc
Nguge vói tuån hoán todn thán, tuån hoàn phói làa he thóng lıru lugng cao, áp lyue tháp, lre
cán tháp. Dông mąch phói và các nhánh có thánh móng hon nhièu so vói dông mąch chù vå
chun giān hon. Dông mąch phói ngán hon nhièu và thánh mąch chúra it elastin và ca tron. Ma
mąch phói có thánh móng và chúra it ca tron vå do dó it kha năng co thát hon tiéu dông mach
coàn thán có nhièu ca và thånh däy hon. Tinh mąch phói cūng có thành móng, chun gin ahièu
và it ca tron so vói mąch máu toàn thán. Giuròng mao mąch phói mác lurói vói nhau trong thành
phé nang dé lurgng máu tói nhur môt màng móng. Thánh mao mąch cue ký móng nên dě bj xęp
néu áp lyc phé nang vuąt quá áp lųc mao mąch.
vė áp luc, có sue khác nhau rõ gia tuán hoàn phói vå toàn thân. Áp lųe dông mąch phói
rung binh 15 mmHg so vói 93 mmHg à dông mąch chú. Lye däy (driving pressure) cua dòng
máu phói là chênh léch giūa áp hųre dông mąch phói (15 mmHg) và áp lue nhī trái (5 mmHg).
Áp lue näy durąc do băng Swan – Ganz catheter.
Sur thay dói áp lıre tinh mąch phói và áp lųc nhī trái có ánh huóng sâu sáe dén sĘ trao dói khí
và áp lųe dông mąch phói bit cho ta môt cách do gián tiép nh ng ap lue quan trong náy. Thát
phäi bom máu tīnh mąch trôn qua dông mąch phói, mao mąch o phe nang dé trao dói khí ox
và CO, tinh mąch phói và dén nhī trái. Tát ca cung luong tim durgc bom qua tuán hoán phói
vói áp lue tháp hon nhiéu so vói qua tuán hoàn toan thân. Dô chênh áp 10 mmHg trong tuàn
hoan phói dáy cung môt luu lu ng máu (5 Lp) gióng nhur tuàn hoàn toan thân vói dô chènh áp
gån 100 mmHg.
Kháng lue mąch máu (R) = dô chénh áp (AP)/luu lurong máu (R =AP/Q)
Kháng lyre mąch máu phói cue ký tháp, khoáng 1/10 kháng lųre mąch máu toàn thân. Sı
khác bięt vé kháng lųe là két quà cua, môt phán, do giän vô só mach máu phói nhò. Nguge lai,
tièu dóng mąch toan thân và co tièn mao mąch bį co thát môt phán
Tóm lai, khác v i tuân hoân toàn thân, tuán hoàn phói là môt hê thóng áp lue tháp và súc
cán tháp. Tuân hoán phói duoc dãc trung là tuân hoàn giān trong dieu kięn binh thuong, còn
tuán hoan toàn thân durąc däc trung nhur là tuán hoàn co thát trong diéu kiën binh thuróng. Áp
ųe duge tính báng mmHg; thanh trên con só chi áp lųe trung binh.
2.1. Kháng lyre mąch máu phói giäm cùng vói gia tăng cung lurong tim
Môt dăc tính khác cúa tuân hoàn phói là kha năng giàm súe cán khi áp lųe dông mąch phôi
Cäng. Khi cung lu ng tim tăng, áp lųe dông mąch phói tăng gây giäm dáng kė kháng le mach
máu phói. Täng áp lure tinh mach phói gây giäm kháng lue mach máu phói. Nhūng dáp ing
hdy khác vói dáp ing cua tuán hoán toân thân (täng áp lųue turói máu sě làm tăng kháng luo
na

mąch máu).
152 SINH LÝ HQc Y KHOAiutcil

300
E
Eoiu
Giàm cung lu ng tim ntaE
iuo2 t3
E2t
200-
Cung luong tim binh thuòng

Tăng cung lu ng tim

10 15 20 25 30 35

Ap tuc dông mąch phói (mmHg)a

Hinh 13.1. Kháng luc mąch máu phói giàm khi cung luong tim tăng
Có hai ca ché tąi chó trong tuán hoán phói chju trách nhięm:
Huy dong mao mąch (capillary reeruitment). Trong dièu kièn binh thuóng, môt só mao
nąch bi tãc môt phán hay hoàn toan, dãc bięt à dinh phói do áp lųe turói máu tháp. Khi lu
luong máu tāng, áp lųue tăng, các mąch máu dóng durąe mó ra làm hą tháp kháng lue toàn bi.
Däy là co ché chinh làm giam kháng lųc mąch máu phói khi cung lurong tim tăng.
Căng mao mąch (capillary distention) hay mò rông nhūng doan mao mąch, xáy ra do tieu
dóng mąch phói và mao mąch phói cue ký móng và chun giān cao.
Giàm kháng lue mąch phói có hai hiçu úng có loi: (I) nó dói kháng ląi khuynh huóng täng
tóc dô máu, cung vói tăng lru luong, duy tri dù thói gian dé máu mao mąch phói láy oxy và thäi
CO,; (2) nó làm tăng diên tiích bè nmāt mao mąch tąo thuân løi trao dòi oxy vå CO.
Su huy dóng vå căng dăn mao mąch cūng có chúe năng báo vê. Áp lųe mao mach cao là mói
de doa chính cho phói và có thé gäy phù phói và cán tró trao dói khí. Khi cung lu ng tim tăng
tir múe nghi ngoi 5 L/p tói 25 Lp khi gáng súte manh, sųr giäm súe cán mąch máu phôi khóng
imhîng giám tái trên tim phai mà còn giù áp lure mao mąch tháp và ngăn dich quá múc khóng
thoát ra khói mao mąch phôi.
Liên hê lâm sàng

Thyéên tác phói là môt trong nhing benh anh htóng quan trong dén tuån hodn phöi,
Ti lę 500.000/nām và tie vong khoáng 10%, néu chán doán khöng ding tit vong có thé
30%. Thuyèn táe phói do di chyén cue máu dóng hay tó chúte khác the finh mąch
thån qua tim phäi v o tuán hoàn phói gäy bit mòt hay nhièn nhánh döng mąch phói. Di da
só thuyen táe phói xuát phát tir hyét khói ó finh mąch chân nhmng cing co the hir chi tréen
Ngoài huyét khói, nguyén nhán có thé do bpt khi khi tryén tinh mach hay loc máu hoğe di
catheter trung tám. Nguón thryèn tác khác có thé tie thyèn táe mă, te bao u, dich öi (do co
thát tir cung manh), ký sinh tring, di vât tīnh mąch.
 Bäi 13. Tuán hoàn phôi và thóng khi tuói máu 153

ei t ng ninth viuiac ssa

hięn dién chát kháng dóng lupus); (2) tón throng nõi mó (xa vüta dóng mąch) và (3) dong
mán bj táe nghěn (finh mąch giân). Yeutó nguy co bao góm bát döng, suy tim sung hyét, béo
phi, carcinoma, suy fīnh mąch mąn tinh.
Khi cuc huyét khói di chyén vào tuán hoàn phói và bit mąch máu phói sě xdy ra nhièu häu
quä sinh lý bênh. Khi mąch máu bi nghēn, suE tuóri máu bi ngıng lai, ti lé thóng khi trói máu
trong don vi phói dó trò nên cao do thóng khi bi thira, do dó khoang chét sinh lý gia tăng.
Ngodi tác dong co hoc true tiép, cu c huyét khói giái phóng cáe chát trung gian vån mąch gáy
co thát phé quan nhó dän dén giám axy mau, gäy tón thng lóp nói mó gay phit và xep phói.
Néu thyèn tác phói lón, và tác mąch máu phöi lón sē gäy ra bién ching trong nhu mò phói
phán xa gáy hogi tie nhu mò do khóng có oxy. Sau dó, nhu mò co rit lai và tąo sęo vīnh viěn.
Thuyén tác phói khó chán doán do không có trięu ching dăc hiéu nào. Hinh änh lâm sàng
theòng nhát góm khó thò và döi khi dau ngue kiéu màng phói. Néu thuyên tác di năng sě gáy
ra giám P O, giám PaCO, và tăng pH.
Xét nghiem tàm soát thuyên tác phői là scan turói máu (tièm nh ng khói albumin nguòi có
gán phóng xą vào trong tinh mąch ngogi bièn). Khói albumin này (10– 50 um) qua tim phäi
vào trong mąch máu phói và kęt ląi mąch máu phói nhò. Chi nhīng ving phôi nhân máu
h u thông sē bièu hięu háp thu bång hinh ánh vąch (tracer). Ving khóng tuói máu sē khóng
tháy båt ký sų háp thu albumin bi tác. Khói albumin sě tan và giái phóng khói phói trong
vòng môt ng y.

2.2. Súre cán mao mąch phôi tăng ó' múe thé tích phói cao và tháp
Súre cán mąch máu phói cūng bi anh huróng nhièu böi thé tích phôi. Do mao mąch phói có it
cáu trúc nâng dò nên dě dång căng hay xęp phų thuðc vao áp lre xung quanh. Spr thay dói áp
luc xuyên thành (áp lųc qua mao mąch) ånh huóng dén kích thuóc mąch máu.
vè măt chúe năng, mąch máu phói du c chia thanh hai nhóm: mąch máu ngoäi phé nang
(dông mąch phói và tinh mąch phói) và mąch máu phé nang (tiéu dông mąch, mao mąch và tiéu
tinh mąch). Mąch máu ngoäi phé nang bi chi phói bói áp lue màng phói, bát ci sır thay dói áp
lye mang phói sě ånh huóng dén kháng lyc mąch máu phói báng cách thay dói áp luvc xuyén
thánh. Trong khi dó, mąch máu phé nang bj chi phói chu yéu böi áp le phé nang:
Khi thé tich phói cao, áp lųe màng phói âm tinh hon, áp lųre xuyên thành trong mąch máu
ngoai phé nang tăng và chúng căng giăn ra. Tuy nhiên, duóng kinh phé nang tăng lúc thé tich
phói cao gäy giám ap xuát xuyén thánh trong mąch máu phé nang. Khi mąch máu phé nang bj
dè ép, kháng lųe mąch máu phói tăng.
Khi thé tich phói tháp, kháng lyre mąch máu phói cüng täng, là két quà cia áp le mång
phói durong hon, dán dén chèn ép mąch máu ngodi phé nang. Vi mąch mau phé nang và ngodi
phé nang có thé duçc xem nhur hai nhóm mąch máu có kháng lųe két nói theo ting dot, nen
kháng lue cua chúng là con só cong ór bát ký thé tich phói náo. Kháng lye mach máu phói tháp
hât
ahát
nh Pws um
it o dung tích căn chúe năng (FRC), tăng è cà thé tich phói cao hay tháp.*an
atti3naane tl
154 SINH LÝ HQc Y K OAionto 3
Thé tích phói cao

Mąch máu phé Phé nang

pang phų

Mąch máu phé nang

Hinh 13.2. Thay dbi thé tich phoi ách hudng
Thé tich phói tháp den kháng luc mąch máu phói. Khi the tiog
phói cao, mąch máu ngoäi phé nang thuc sp
giän ra do áp luc màng phói ha. Tuy nhien,
Phé nang mąch máu phé nnang bi dè ép gåy tăng kháng
Mąch máu phé luc mąch máu phði. Khi thé tich phói tháp
pang phų mąch máu phé nang giän ra nhung mąch mau
ngoai phé nang bi dè ép do tăng áp máng phäi
Mąch máu phé nang làm gia tăng kháng luc mąch máu phói
Do ca tron mąch máu giù vai trò chính trong xác dinh kich thuóe mąch máu ngoài phé nang
nên thuóc cůng có thé gây ra sų thay dói súe cán. Serotonin, norepinephrine, histamin,
throboxane A2 và leukotriene là nhūng thuóc co mąch manh, dąc bięt ó thé tich phôi tháp khi
thånh mąch máu dă bi dè ép. Nhüng thuóc gây giân ca tron mąch máu phói bao góm adenosine,
acetylcholine, prostacyclin (PG I2) và isoproterenol. Mąch máu phói durąc chi phói dói dáo böi
thán kinh giao cám, nhumg kháng luye mach máu thųc sur không bi anh huróng bói thán kinh ot
ông duói dièu kien binh thuòng.
tah BinhHuy
thuòng dông
)el

ci eeiEa
ialaiane aulj
Tièu dông
pąch phói

Hinh 13.3. Su huy dóng mao mach (recruitment) và giän mao mąch (distention) là nhüng co ché chiu
trach nhięm giàm kháng luc mąch máu phói. Trong dièu kiên binh thuong, khóng phái tát cà mao mach
du c tuói máu. Su huy dóng mao mąch (mò nhüng mach máu bj dóng tru c do) tąo nên su tuói máu
gia täng các mach máu va giàm dong thói súe cán. Gian mao mach (tang khau kinh mach mau) d
hąch máu chun giàn tót cūng gåy giàm súc căn và tuói máu nhièu hon
2.3. Áp lye oxy phé nang vå/hay máu phói tháp gây co mąch phói
Mäe dù thay dói kháng hue mach máu phói chü yéu báng ca ché thų dóng, täng kháng hre de
giäm oxy trong p phé nang (alveolar hypoxia) vá giám oxy trong máu (hypoxemia). Giám oSy
mau gay giän mąch trong tuin hodn toan thân nhng trong mach mátu phói, giam oxy mdu bu
gim ory phé nang giy co dóng mach phói nhó. Hien tuong co mach phói do giam oxy di
nhit näy gia táng khi cO, cao và pHł máu tháp. Ca ché chinh xáe chua Po nhung giäm ovyo
thé the dong tre tiép trén té bao ca tron mach máu phói, khóng phy thuġc vao bát cir chár ding
vän hay dán truyén thån kinh duge giäi phóng bói gim ox y.
 Bài 13. Tuán hoàn phói và thông khí tuói máu 155

Có hai loai giam oxy phé nang: gim oxy khu trú hay toàn bô trong phói, có ánh huóng khác
nhau trên kháng lye mąch máu phói.
Giám oxy khu trú gay co mąch máu phói khu trú trong ving phôi dãc bięt và tái phân bó
máu khói vúůng thóng khí kém dé han ché anh hur ng trên suır trao dói khi. Giäm oxy khu trú
thuróng do tác phé quáan, và có it ánh huróng dèn ap lure dóng mąch phói và khi giám axy phé
nang không còn n a, mąch máu sě giän ra và tái láp tuán hoàn.
Giám oxy toàn thé gäy co mąch cá hai phói dán dén täng súc cán và áp lųe dông mąch phói.
Giám oxy toan thé xäy ra khi PAO, giám khi lén cao hay guam oxy mąn trong väi bénh hò háp
nhur hen, khí phé thūng và xo nang. Giám oxy toån bô co thé dän tói tăng áp phói vói hâu quá
phi dai và tāng sinh co tron, hep long dông mąch và thay dói chúc năng co thát. Täng áp phói
gây tăng täi trên tim phái và thuóng gäy phi dąi tim phái.
Trong bào thai, kháng lye mąch máu phói c e ký cao do giàm oxy toàn the: <15% cung
luong tim dén phói và phán cón ląi phân bó sang tim trái qua 1ő båu dųc và dông mąch chú qua
óng döng mąch. Khi phé nang duroe thông khí lúe sinh, ca tron mąch máu phói giān và súe cán
mąch mau phói giám manh. tihi ia tia
tiaKaolA Giám oxy vúngatgtl àm oxy toàn b ô
h iiili
eiib ts
l :d

itl Giàm oxyia Giàm oxy Giàm oxyasei

t E
i 1i la bailii
tiint aitulastio t ti
l

Hinh 13.4. Co mąch do giàm oxy là hinh anh duy nhát cůa tuán hoàn phói. Áp lųc oxy tháp trong phé
nang (giàm oxy phé nang) là co ché dièu hòa chinh luu luong máu trong phói binh thuong. (À) Khi
giàm oxy khu trú, co mąch tièn mao mąch sě pphân bó luu luonng máu khòi vůng thông khí kém,
thay dòi nhę áp lıc dông mąch phói. (B) Khi giam oxy toán bô, khi ò dô cao hay trong vai bênh phói, co
mach tièn mao mąch xay ra toàn bô phói và làm gia tăng dáng ké áp luc dong mąch phói
1 1i

Liên hê lâm sàng

Tăng áp dông mąch phői do giàm ox : giám oxy có tác duyng nguoe trén tuån hoàn phói vå
toàn thán. Giäm oxy gáy giän co tron mąch máu toàn thân và gáy co mąch trong tuân hoàn
phói. Co mąch phói do giam ary là ca ché chinh dieu höa sy cán báng thöng khi tuói máu
khu trú trong phói. Khi có giám oxy khu tri, ca ché cân băng tr dóng dièu chinh tri ma tai
chő turong ing vói giám ory phé nang và ngăn máu khöng tói ving thóng khi kém. Co mąch
do giám oxy khu trú xáy ra mà không có bäát cíé sır thay dói áp lıe dong mąch phói. Tuy nhiên,
khi thiéu ory toàn thé sē gáy tăng áp phói do co thăt toàn bô mąch máu phói. Täng áp phói
do giám axy anh hring dén nhūng nguòi sóng à di cao (8.000 – 12.000 fi) và nhing nguòi
bênh COPD, dãc bięt bênh nhán khi phé thūng.

i li a
)
aaudiiEi
156 SINH LÝ HQc Y K A

Trong täng áp phói do gidm axy man tinh, ding mgch phói bij tái cáu tric trong nhiéu ngiy
Thanh moch day lèn do phi dai va tang sinh ca tron mach máu và täng móò lién két. s thay
dói cáu tric näy xäy ra ca ding muchs lóm và mho. Ngodi ra, có sıt lan rông bát thuing co
tron vao mach máu phói ngooi bien, dác bięt nói bät trong nhīng phán tien mao mgch ma
trong dieu kien binh thuning khing co. Str thay doi nay din tói täng dáng hé sic cán mgch
máu phói. Khi täng áp phói do giam axy man tinh náng, sē có hién ttremg tác cáe dong mgch
phói nhó và tién dóng mach và phi phói do täng cao ap lye thvy tinh mao mach phói. Himh
anh nói bât cia tái cau trúic mąch mau là co thát ca dong mąch và finh mąch phói khi bi gidm
axy, nhng chi dóng mąch phói bi tái cáu trúic, nh ng doan mąch máu sau mao mąch và finh
mąch it bi bién dói cáu trúic do thieu axy. Tang ap phói sē gáy phi dąi và say thát phäi, là
nguyên nhân chinh gáy tie vong trên bênh nhân COPD.

3. sU TRAO DÓI DICH TRONG MAO MĄCH PHÓI

3.1. Lyre Starling, súre căng bê măt và áp lye phé nang
LIe Starling chi phói su trao dói djch qua thånh mao mąch trong tuán hoán toàn thân và
trong mao mąch phói. Dich qua mao mąch phói phų thuģc dó chênh giūa áp lųre thúy tinh và áp
lyc keo trong và ngoài mao mąch. Trong tuán hoàn phói có thém hai lyc giù vai trò trong dich
chuyén dich: súte căng bé mät và áp lųe phé nang. Lie súte căng bé māt phé nang kéo vão trong
làm ha tháp áp lyre mò kě và rút dich trong khoang kē. Ngupe lai, áp lyre phé nang có khuynh
huóng chèn ép mô kē và làm tăng áp mô kē.
Dich di chuyén vào hay ra khói mao mach phų thu c vão sų chênh lêch giūa áp lųe thúy tinh
và áp lųe keo. Trong phói có thêm hai yéu tó (súre căng và áp lųrc bé măt phé nang) chju ánh
huóng trong sı trao dói dich. Síte căng bé mąt phé nang làm tăng sı loc và áp lųe phé nang có
các dung nguąc ląi. Áp lųe thúy tinh mao mąch phói tuong dói tháp giúp cho phé nang “khó"
và ngăn càn phù phói.
3.2. Phù phói do tăng bát thuòng áp lųye mao mąch, tính thám thành mąch, súre căng bé
măt phé nang, hay giám áp lye keo
Áp lųe thüly tinh trung binh mao mach phói binh thu ng khoáng 8– 10 mmHg, tháp hon áp
kco huyét turong (25 mmHg) tao diču kien háp thu dich. Súe căng bé māt phé nang có khuynh
huóng däy dich ra khói mao mach våo trong khoàng kē. Djch này qua khoang kě dén các ving
quanh mach máu và quanh phé quán sau dó di váo bąch huyét. Hai phói có he thóng mąch bąch
huyét nhièu hon các co quan khác. Mach bąch huyćt khöng có trong ving phé nang – mao
mąch nhung phân bó môt cách có chién thuát gån tiéu phé quán tân de dán lru dich quá täi.
Kénh bąch huyét, gióng nhur nhūng mąch máu phói nhò, duge giù mò nhò hê thông mó lién két
xung quanh. Lu lu ng bach huyét toàn phói kháng 0,5 mLp và dich bach huyét duge däy bói
c0 tron thánh bach huyét và vân dông thóng khí cua phói.
Phù phói xáy ra khi dich tích ty quá múte trong khoang kē, phé na
pang, và thuòng xäy ra khi su
thanh loe mao mąch z giai phóng dich. Phù phói duge phân thånh hai loai: phù phói do tim và
khöng do tim. Phù phói do tim gäy ra böi: () täng áp thiy tinh mao mąch, (2) täng tính thám
mao mach, (3) täng súe căng bé măt phé nang và (4) giàm śp keo huyét tuong.
Täng áp thüy tinh là nguyén nhän thuong nhát cua phù phói, và thu ng làa két quà cia óp
lue tinh mach phói cao bát thuòng (hęp van hai lá, suy tim trái hay nhòi mau)
Täng tinh thám thánh phé nang – mao mch gäy quá tai dich và protein huyét tuong trong
khoang ke và phé nang. Sur thát thodt protein läm phiù phói nang hon do nudoe bj kéo them vao
 Bái 13. Tuån hoàn phói và thông khí tuói máu 157

phé nang khi protein tir lòng mąch vão khoáng kě vå phé nang. Täng tinh thám thành mąch xáy
tón thuong
raingdoviêm mąch máu phói, thuòng do oxid hóa (nhur diéu trj oxy, ngó dôc ozone), phán
(nôi dôc tó), hay sóc thán kinh (chán thuong däu).
Täng súe căng bé măt do mát surfactant dán dén hą tháp áp lųe thúy tinh khoäng kě gây
căng mô
phù bé kě.
măt Phù phóithutrongng.hói chúng nguy ngáp hô háp cáp ÁRDS thu ng két hep vói súc
cao bát
Giäm áp keo huyét t
turong khi nóng dò protein huyét turong giàm (nhu dói).
Phù phói là ván dè nghièm trong do djch váo phé nang vå cán trò trao dói khí, gây giàm
PaO, và tăng PaCO, Dich có thé trán ngâp duòng thó nhò làm tác nghěn thöng khí và täng súe
cán duròng thò. Dò chun giän phói bi giam khi phù phói do phù mô kě và täng súe căng bê māt
cùng vói tác nghěn duòng thö gäy täng công thö.
Trong ngat nuóe măn, nuóc hit vão uu trong làm täng natri huyét tuong và phù phói,
nguyén nhát chét là do ngat. Trong khi dó, ngat nuóc ngot gäy chét khöng phäi do phù phói mà
dà do rung thát. Áp lyre mao mąch tháp binh thuòng giù mang phé nang mao mąch khóng quá
thúra dich trò nén bát loi năng né do nuóc vào phé nang tinh cò và nhanh chóng vào mao mach
phói (do áp lųe thúy tinh tháp và áp lųc keo cao), dua dén hâu quä huyét turong bi pha loāng,
tąo ra môi truòng nhurąc trurong gây võ hhóng cáu, täng kali và giám natri máu gäy bién dói diën
tim. Rung thát là két quá phói hop thay dói diën giài và giäm oxy máu.
4. PHÂN BÓ LUU LUoNG MÁU TRONG PHÓI
Máu chiém phân nira trong lıurong phói. Anh huóng cua trong lurc trên tuán hoàn phói là rõ
rêt và gây mát cân bäng trong phân bó máu trong phói. Trong tur thé ngói, trong lue kéo máu
xuóng. Vi mach máu có dò giän nò cao nén trong lue làm thé tích và lru lurong máu hiéuò dáy
hon dinh phói. Mąch máu phói có thé so sánh vói côt nuóe liên tuc, sı chênh lęch áp lųre dông
mąch giūa dinh và dáy phói #30 emH,O (1,36 emH,0 = 1 mmHg). Do tim nåm ngay duòng
giîra dinh và dáy phôi, áp lųe dông mach giám di 11 émH 0 (# 15 mmHg) è dinh phói (15 cm
rên tim) và tăng 1l cmH 0 dáy phói (15 cm duói tim) so vói áp lue trung binh trong phán
giùa phôi. Do dó, áp lųe dong mąch phói tháp gây giàm luru lurong máu dén dinh phôi, còn mao
mąch dáy giăn ra do tăng áp lųc và luu lur ng máu.
4.1. Trong Iure làm giäm twói máu ò dinh và tăng turói máu ò dáy
Trong tur thé ngói, luu lurong máu giàm tir dáy lén dinh theo duong tháng, phân bó lru lu ng
máu bi anh hu ng bói trong lue và có thé bi thay dói theo tur thé. Khi nam xuóng, lru lurong
sáu phán bó ngang hautùr dáy tói dinh. Ðo hru lurong máu mòt nguòi bį treo ngurge sê tháy
lru lurong máu dinh phói cao hon dáy., Gáng súe sě có khuynh huóng bù trir tác dung trong luc
tur thé dúng, Khi tàng cung luong tim do gáng súrc, áp lre dông mąch phói täng sě dán dén
huy dông và giän mao mąch à dinh phói làm tăng lru lurong máu và giam sI chénh lèch lu
lu ng máu trong phói.
Do trong lųce gây giám turói máu ó dinh và thira turói máu ò dáy, nén phói thuòng duge chia
thành các vůng nhäm mô tà anh huóng cua trong lųe lên luu lur ng mąch máu phói.
Vüng 1: áp lųre phé nang »áp huve döng mąch phói lám mao mach bj xęp vá khóng có turói
máu. Áp lye dong mąch phói (Pa) vän cao hon áp lure tinh mąch phói (Pv) và dò chénh áp le o
ving mot là PA Pa> Pv. Ving I thuòng nhò hay không có ngubi khóe manh do áp lųe dóng
mach phói dáp dù dé mòó môt phán mao mąch o dinh. Tuy nhiên, khi vúng I xáy ra, khoang chét
ohé
ph nang se táng lèn trong phói vi vúng näy vän thóng khi nhmg khóng dupe turói máu. Ving
hé n
 158 SINHLý HQc Y KH ▇ aaa

lcó thé dě däng hi n h thánh trong nhêng běnh l ý l i m täng áp phé nang (nhu trong thbóng
hoc do thó áp lue duong), hay giam ap ding mach phói (nhr xuát huyét hay huyét óp tháp, si khi co
kéo trong lye khi dáp máy bay hay täu khóng gian hą cánh).
Vi u ng 2: ó gi ù ta phói , noi mà óp l u e dóng mąch phói áp l u e phé nang do täng
Áp lue tinh mach “ap lne phe nang. Do chenih áp oving 2 a Pa » PAPy. Két quá la ap ine áp thüy tinh,
tnh mąch trong ving 2 khóng anh huong den twói máu, ha tháp áp lue tinh mąch sě khóng tng
luu lurong máu mao mąch trong vůng này.
Ving 3: áp lyre tinh mąch áp lue phé nang, l lupng máu dugCe xác dinh böi dò chénh
ápyéudóng mach - tnh mąch thöng thuong. Tang linu luqng máu xuóng ving näy là két quà chi
cúa giân mao mąch.
Áp lue dong mąch täng dán xuóng à måi vúng, áp lrc xuyén thánh mąch cūng tró nén lón hom, mao
mąch trò nên giăn nhièu hon và kháng le mąch máu phói giám.
Áp lc tīnh
Áp luc dông mąchÁp lųc phé nang mąch
(mmHg)ie(mmHg) (mmHg)

0 -0 Vùng 1
(PA> Pa>Pv
2-

4- 0
Vüng 2
6 (Pa > PA > Pv
8-

Q y1U ()
mąch 10
phói
(mmHg) 4
2-

16 –
18 F6
Vüng 3
20 - 8 (Pa>Py > PA
22- -10|
24 — -12
–> ai
Luu luong máu t

Hinh 13.5. Các vůng dugc thiét làp là két quà cùa trong luc. Có ba vůng dugc thiét láp khi dúng tháng
va phų thuôc vào tuong quan giüa áp luc dóng mach phói (Pa), áp luc tinh mąch phói (Pv), áp luc phé
nang (P.). Vůng 1: duoc thiét láp khi PA» Pa, không có tuói máu. Vüng 2: duoc thiet láp khi áp luc
dong mąch vuot quá áp luc phé nang, tuói mau phy thu c vão dò chênh giūa ap lurc döng mąch va
phé nang. Vúng 3: cå áp luc dông mach va tīinh mąch áp luc phé nang, tuói mau phy thuoc vao dö
chênh áp lyc dông mąch – tīnh mąch binh thuòng

4.2. Trong lųrc gáy mát cân băng thông khí – turói máu ting vung trong phói
Giá dy néu thông khi và cung lueng tim binh thuòng thi trao dói khi cūng sě binh thuóng (do
thóng khi và tuói mau cân báng). Mäc diù tóng thóng khí và tóng trói mau có thé binh thng,
nhumg mot só vúng phói khóng có su cân báng thóng khí tuói máu, nhur the mot vai phän suil
cung lur ng tim không durgc cung cáp oxy day dü.
 Bái 13. Tuán hoàn phòi và thöng khi tuói máu 159
iatEE
e PaO PaCO2
VA Q
só thông khí
Ti s a (L/min) VAQ (mmHg)
tuói má

UL UU .b b
Dinh
Thông k i
Jáy
Tuói máu

d0 Dinh phói '

Dáy phòi E

Hinh 13.6. (A) Trong lųc gåy mát cán báng tuói máu vå thông khí trong phé nang. Cà thông khí va tuói
máu dèu phų thuoc trong luc. Ò dáy phói, luu luong máu mao mach phé nang »thông khi phé nang
tąo nén ti lę V,a tháp. dinh phói xay ra nguąc lai, thóng khi phé nang »tuói máu mao mach tąo nên
i
u tdánle VQ cao. (B)cao Tile
den PaO, và PaCo, trongmáumáuánhròihukhòingdinh
khi tuói
thông tháp áp luc
dén phói máu cua
, là khikét quà maothông ię V,Qmúccao
mach.khíTi quá so
la
vói tuói máu. Máu ròi dáy phói có Pa , tháp và Pac0, cao, là két quà cua V,Q tháp.
Thông khí và turói máu urącdo böi ti lę thông khi/turói máu (V /Q). Nguòi khóe mąnh
nghi ngoi có thóng khi phé nang (V)#4Lphit và cung huyng tim #SUphit (Q) nên ti lê
sy VjQ lý tuóng laà 0,8. Chúng ta biét rang trong lupc có thé gäy chénh lêch thóng khi tuói mau
timg vůng, nhur trong khi dúng dáy phói durąe thông khí và turói máu tót hon dinh.
Thóng khí và turói máu vůng (Hinh 13.6) có ba dièm chú ý nhur sau: (M) cà thông khí và turói
máu dèu phų thuôc trong lųc, thóng khí và huru lur ng máu tăng tir trên xuóng; (2) lu lu ng
máu chénh léch gáp 5 làn giùa dinh và dáy phói, cón thông khi chênh lęch gáp hai làn, làm thay
Ing tháng V Qkhítimgtheovungti lętheo
dói>thóng trong lue tùr 0,6 dáy tói 3 hay hon è dinh; (3) è dáy phói: turói máu
thuán, và à dinh phói: thóng khí > tuói máu theo ti lę thuan.
p lųc phé
khi áp lųc
mąch và 5. NÓ TÁT (SHUNT) vÀ HIĘN TUoNG PHA TRÓN MÁU TĪNH MĄCH
c vào dó Cân bâng thông khi – tuói máu không phái hoàn hao, luón có su läng phi thông khi (nhu
khoáng chét sinh lý) và su làng phí trói máu (máu tinh mąch không dugc cung cáp oxy dày
dii). Su pha trôn máu không durgc oxy hóa vói máu duąe oxy hóa durąc goi là su pha trôn máu
üinh mąch. Có hai nguyén nhän cúa hiën tur ng näy là: sųy nói tát và ti só V,Q tháp.
thuòng (do Nói tát hay shunt giäi phäu (shunt phäi trái) xáy ra khi máu di tát qua phé nang qua môt
hh thuong, con duong khác (nhur trong thông lién nhi, thöng lièn thát, hay tir môt nhánh döng mąch phói
i phân suat nóiquäntre(máutiep mátvói oxy)
tinh dänmąchtrephóitiép). Tuán hoànmąch
váo tînh quán(máu
phé phói cūng duge cungdocápmáuoxy).
tao shunt tinh mąch o phé
Nguyén nhän thir hai cia pha trón máu tinh mąch là ti só VAQ ting ving tháp, khi turói
máu qua ving thöng khí kém dé cung cáp oxy däy dú. Ö nguòi khóe manh, VAo thap xáy ra o
|oU
SINH LÝ HQc Y KHOAie utcdit
däy phói, hay duing thió bij the môt phán giy gim théng khi phé nang tai chă. Mót phim miga
qua ving kém thông khi khöng dupc cung cap ory di lam täng sur trón máu tinh mąch. Shun
sinh ly, gióng nhur khoing chet sinh ly, the hien sip lang phí thöng khi. Cáin nhó ráang o ngui
khóe manh luón có khoang chét sinh lý va shunt sinh ly trong phöi.
Tóng lupng máu tinh mpch twroe la ket quà cia shut gii pháu và tóing luong máu khóng
duąc oxy hóa dáy dü.
Cao VA/Q cuc bô
Tháp VAQ cųc bô
Binh thuòng
PA , = 102 mmHg P , <binh thu ng P , » binh thuong
PAco, = 40 mmHg PAco binhthuòng PAco <binh thuòng

Po, = 40 mmHg Po, = 40 mmHg Po, = 40 mmHg

Pco, = 46 mmHg Pco, = 46 mmHg Pco, = 46 mmHg
Hinh 13.7. TI lę thóng khi tuói máu bát thuòng làm thay dói áp luc khi. Tác nghēn duóng thò
(hinh giüa) gåy giàm thông khí so vói tuói máu, làm ti lę vjiQ ting vůng tháp, gåy trôn tīnh mach vå
täng shunt sinh ly. Tác teu döng mach mot phan (hinh phai) gáy bát thuóng V o túng vúng tao nên
thông khí »tuói máu, làm tăng khoång chét sinh lý
PI , = 14 Mmny PEO, = 118 mmHg
PCó, = 0 mmHg Khí "läng phí" PECO, = 29 mmHg
(ann ctEKhí hit vào Khí thò ra
tct (

ht

o Khi phé nang

E Màng phé nang
PO, = 102 mm Hg
Máu mao mąch phói
esle PCO, = 40 mm Hg| (dau tīnh mąch)
TTa IąCII

102 mmHg
PO, ==
PCó, = 40 mmHg

Máu trôn
Máu dông
tīnh mąch
mach hê thóng
P0, = 40 mmHg Máu "läng phi"
PCó, = 46 mmHg PO, = 95 mmHg
PCo, = 40 mmHg
Hinh 13.8. Hai bên máng phé nang - mao mach có su thúa khi vå thia máu (wasted air, wasted
blood). Tong khi hit váo nhung khóng tham gia trao doi khi tao nén khi thúa, tong luong mau vao phói
nhung khóng duoc cung cáp oxy day duù tao nên máu thira. Tong luong khi thura tao nen khoang chét
sinh ly va tóng luong mau thira (mau trón tinh mach) tao nèn shunt sinh ly. P.CO, la ap lue neng phàn
sua co, tho ra, P6, à áp lyc rièng phán cúa O, thå ra, PCo, à áp luc rèng phan cua 0, hit vao, P0,
là áp luc riêng phán o, hit vào
ottedpi
 Bai 13. Tuan hoan phoi va thong khi twoi mau 161

Tom lai, pha tron tinh mach do shunt giai phau va

khoang 50% pha tron tinh mach do tir shunt giai phau (tuan hoan phé quan) va 50% tir ti so
VA/Q thap o day phoi do trong luc. Shunt sinh ly (tron tinh mach toan bo) khoang - 2% cung
lurong tim • nguroi khoe manh. Luong nay co the tang lén 15% cung lurong tim trong mot so
benh phé quan. Trong benh tim bam sinh, shunt phai - trai co the chiem 50% cung lurong tim.
Nen nho rang, bat cir su thay doi V,/Q nao tir dieu kien ly turong 0,8 deu se lam anhhuong su
trao doi khi va lam
giam PaO,. Shunt luon luon gay pha tron tinh mach va giam lurong oxy cung
cap cho co the.
6. TUAN HOAN PHE QUAN
Duong ho hap co mot he tuan hoan rieng goi la tuan hoan phé quan, khac voi tuan hoan
phoi. Chirc nang chu yéu cua tuan hoan phé quan la nuoi duong thanh duong tho va cac mo
xung quanh bang cach phan bo mau toi cau truc nang do cua phoi. Duoi dieu kién binh thurong,
tuan hoan phé quan khong cung cap mau cho tiéu phé quan ho hap, ong phé nang va phé nang.
Dong mau tinh mach tro ve tur tuan hoan phé quan theo hai duong: tinh mach phé quan do vao
tinh mach don (azygos), duong con lai qua nhing thong noi nho phé quan phoi do vao tinh
mach phoi.
Ap luc dong mach phé quan giong dong mach chu, khang luc mach mau phé quan cao hon
nhieu khang luc mach mau phoi. Luru lurong mau phé quan khoang - 2% cung lurong tim,
nhung trong vai benh ly (viém phé quan man) co the tang toi 10% cung lurong tim.
Tuan hoan phé quan la tuan hoan duy nhat trong phoi nguoi lon co kha nang tang sinh mach,
tao nhing mach mau moi. Dieu nay cuc ky quan trong trong viec cung cap tuan hoan bang he
cho nhu mo phoi, dac biet khi tuan hoan phoi bi ton thuong. Khi mot cuc mau dong hay thuyén
tac gay giam luru luong mau phoi, nhu mo phoi ké can dugc duy tri song sot nho su hinh thanh
mach mau moi.
Tom lai, tuan hoan phoi la mot he thong luu lurong cao, surc can thap va ap luc thap. Sy huy
dong mao mach la nguyen nhan chinh gay giam suc can mach mau phoi khi tang cung lurong
tim. Giam oxy phé nang la kich thich chinh gay co mach phoi, tao noi at (shunt) di khoi ving

thong khi kém. Trong luc gay chenh léch ti so V /Q tirng ving trong phoi. Tron tinh mach
xay ra khi mau tinh mach tron voi mau dong mach da duroc cung cap oxy. Ti lé V /Q thap bat
thurong xay ra khi khi mot vung phoi thira tuoi mau so voi thong khi gay ra tang tron tinh mach.
Shunt sinh ly tao nén mau thura, giong nhu khoang chet sinh ly tao nén khi thura).

TAI LIEU THAM KHAO

1. Rodney A. Rhoades. Circulation and ventilation/perfusion (369-380). Medical Physiology, Princi-
ples for Clinical Medicine. Fourth Edition (2013).
 hEtea i

CHUYÈN CHÒ K Í TRONG MÁU

ThS.BS. Vh Trán Thièn Quin
ŲC TIÉU HQC TÁP
Trinh bày duoc các dang chuyên chó 0, trong n
2. Gidi thich durge ca ché trao dói 0,gita máu và mó.
2

3. Trinh bày durąe cáe dang chuyên chò CO, trong máu.
2 "

4.
Giái thich durgc ca ché trao dói Co, gita máu và mó.
2

5, Giäi thich duąe sI tuong tác gita 0, và CO, trong viêc chyên chò khi.
Sau khi dă trao dói khi à phé nang, máu dò sě dugc chuyên chò dén các mò. Tai mi,
máu dò giao oxy cho mô, láy khí cacbonic vė lai phé nang, tiép tuc quá trinh trao dói khi.
Hemoglobin (Hb) trong máu làm täng khá năng chuyėn chò oxy lén dén 70 lán vå khi
cacbonic lén 17 lán so vói khi chi chò ó dang hòa tan trong huyét turong. Do dó, khi thiéu Hb,
Sur chuyên chò oxy vå khi cacbonic sě không dáp úng duąe nhu câu cúa các co quan. Nhur thé,
hê hô háp phái nhò hê tuàn hoàn dé thöa mān nhu cáu nhán oxy, thäi khí cacbonic cho ting
té bbào, và hê tuán hoan phai nhò dén nhūng chát dãc bięt trong máu dé chuyén chò dú lugng
oxy và khí cacbonic cán thiét.
vân chuyén Co.
Vân chuyén 0,
ts7% hòa tan trong huyét tuong Phé
dh23% HbCo, 1,5% hòa tan trong huyét tuong
70% HCo, 7 nang
LCo, 0_ 98,5% Hb0,t
eitta
70%
23%

latei
iciaibtha C0,+H t
atii) H-co. Hb-0,

q 9 Trao dði khí tai phói

co,
hoa tan
Dén phói
Dén nhī tráiaeia n
TIEMaEIEE
Dén nhī phäi Dén té bàoael
eo, Ea
Trao dói khí tąi mô -0

HC0,
0, =
Mao mąch hê thóng

Dich kě Té bào
fco, 0,

Hinh 14.1. Vân chuyén 0, và co, trong co thě

162
 Bài 14. Chuyên chò khí trong máu 163

1. sU CHUYÉN CHÓ VÀ GIAO oXY TRONG MÓash

1.1. Các dang chuyên chò

Vói phán áp oxy trong máu dông mąch là 95 mmHg, thé tích oxy trong 1 dL máu là
20,3 mL. Oxy trong máu có hai dang: hóa tan và két høp vói Hb.
1.1.1. Dang oxy hoa tan

Lu ng oxy hòa tan trong máu (Vo, hòa tan) là mįt hàm só tháng cua áp suát oxy trong máu
(PO.) (Hinh 14.2). Ó 37C, vo, höa tan = PO,(mmHlg) 0,00314. Trj só 0,00314 là chi só hòa
tan cua oxy trong máu 37°C. Do dó, à môt nguòi tré vói PaO, là 95 mmHg, lu ng oxy duąc
chuyên chò à dang hòa tan trong máu dóng mąch là:
hVO, hòa tan (mL) = 95 x 0,00314 = 0,30 mL 0/dL máu.
Luong oxy hòa tan chi chiém 2–3% tóng só oxy chuyên chò nên không quan trong lúc binh
thuong. Nh ng do lur ng oxy hóa tan ti lę true tiép vói phân áp oxy, ta có thé düng oxy nguyén
chát, däng áp hoãc cao ap, dě täng lu ng oxy chuyên chò dén mò. Tuy nhièn, oxy nguyên chát
gáy nhiéu tác hai cho bênh nhán. Oxy hòa tan là dang sir dung cúa ti thé.ucit
(O2] ml/dl
a tii iunatA) né a
t a id
20
aa 1 giudtnn raai
15
NGQ DÓc o,pi aenlb ae oogbpai
tEOa 0

anePO, PHÓ Hinh 14.2. Mói tuong quan gia phân

i (TORR)áp oxy trong phói và luong oxy hòa tan
trong máu oxy gán hemoglobin phäi trò
aiucib 7601520 22803040 D E un e vè dang hòa tan tru c khi du c sú dyng
bEfi ódotnbiu 0etu
1.1.2. Dang két hop vói hemoglobin (EEi

Dong thói vói vięc hòa tan trong huyét turong, phán lón oxy tir phé nang vão mao mąch phói
gán vói Hb dė tąo nên oxyhemoglobin (H 0.). 97% oxy trong máu duge chuyén chò à dang két
hop vói hemoglobin. Dây là môt phán úng thuân nghich, khi giao oxy cho mò, oxyhemoglobin
tró thánh hemoglobin không gán oxy (RHb). Chúng ta sě xét các ván dè có lién quan dén dang
chuyên chò oxy này.
Chuði polypeptic
bins

CH
HzC. CH
c=c
HC-C. CH

HgC C CH
C

C C
ro0c CH
=CCH
* = CH
CH HC–

C=C

HC
CH2
CH
Chuði polypeptide alph o0c Hinh 14.3. Cáu trúc hóa hoc
(glol cüa heme
Nhân heme mang sát
Phân tů hemeglobin E9
164 SINH LÝ HQc Y K A L

11.2.1. Cáu trúc hóa hoc cúa hemoglobin

Hemogl o bi n l i a mpa protei n , gom gl o bi n quyér di u h logi Hb (A. E. Elvà
két hop vói globin (Hinh 143) de tao thianh hemoglobin. Nhóm heme làa môt phic hop Bi
móá nhóm bón hem
mòt nhán pomphyrin co nguyen tir sit nhi o gia (fFe"). Mói heme gan vói mót phán tiro, 0
o dang Fe" nguyen tir si mi gin dupe voi oxy. Khi bj axýt bóa, bién thánh Fe ngns y
sit se mát kha ning nay, hemoglobin trong damg näy duge goi là met-hemoglobin. Phán tir ony
gán môt cách lóng leéo lèn nguyen ti sät (oxygenation), chir khóng bi oxýt hóa (oxidation), tha
väy má Hb gán va thá oxy nit de dang, Nhur vay, Hb gán dupe bón phán tir O, nèn néu ta via
H (0.), thi dúng hon là Hb0,
1.1.2.2. Khå năng gån oxy cúia hemoglobin
Sau môt thói gian dai nghiën cínu, nay nguói ta xác dinh ràng, trong luong phán tir cia Hb
64.458g. Nhur vay, 64.458 g Hb có thé gán và chuyên chò 4x22.414 mL O. Väy lg Hłb có thie
gán: (4x22.414)64.A58 =1,39 mLo.Tij só nay là khá näng gán oxy cia Hłb (oxygen binding
capacity). Tri só náy trur c däy durge xem là 1,34 mL vi lúc dó trong lurong phân tir cúa Hb chi
mói durąc phóng doán.
Binh thuòng, 100 mL máu có 15,5 +Ig Hb (nam) và 14,5 Ig(niů). Néu láy trung
binh là 15 g Hb thi 1 dL máu có khå näng chò: 15 x 1,39 = 20,8 mL oxy à dang két hop voi
hemoglobin. Tuy nhiên, thu ng chi có tr 96 –97% Hb dugc bão hòa vói oxy, nén lu ng oxy
thue su dur e chó trong I dL máu durói dang két hop vói Hb chi bäng: 20,8 x 96%= 19,96 hay
20 mL 0/dL máu.
1.1.2.3. Ðuòng cong phân ly oxy – hemoglobin (duòng cong BARCROFT)
Giüa phân áp PO, vå dò băo hòa cia Hb vói oxy có mói turong quan duge biéu dièn bäng
duòng cong phân ly oxyhemoglobin. Tuy nhiên, khác vói oxy hóa tan, duóng biéu dièn mói
tu ng quan näy có dang sigmoid (Hinh 14.4). Viéc gán oxy lén Hb thúr nhát làm tăng ái lıpc
cua Hb thú nhi dói vói oxy, và cúr ké tiép nhu thé da làm nên dang sigmoid cua du ng bièu
diěn. Vói PO, dông mąch bang 95 mmHg, có 97% Hb duçc bão hóa. Vói PO, tinh mąch bäng
40 mmHg, có 75% Hb đurąc bão hòa, i ▇
duenenen
ntoilTotal O2 -. c z iti
bubt 100 .nEitEa ä 22nejt
dooudEtgtm 97 P
89
t
Sidoiue
bcbntpnt
18au
80 combined with Hb
75 |

60 |
Pso
50|

40

6
20 |

DiSSoIvea 2
a
=T
203 ' 40 60

Po, (mm Hg)

80
90o 600
tt
Hinh 14.4. Duóng cong phân ly oxyhemoglobin – duóng cong Barcrofte
 Bài 14. Chuyén chò khí trong máu 165

Ta nhân tháy phân doan PO, tháp – noi Hb phäi nhá oxy cho mô, du ng cong Barcroft
ráit dóc. Dièu dó có nghía là môt sur thay dói dii rát nhò cúa phán áp oxy trong mó cūng sě làn IIl

thay dói sIr giao oxy cho mó tir Hb0, môt cách dáng kė, giúp cho su háng dinh PO, mò. Nhung
o phán doan PO, cao – noi Hb láy ovy tir phói, duong cong Barcroft rat ta. Ta tháy, khi PO,
60 mmHg, dò bão hóa cúa Hb vói oxy là 89%, nhumg néu PO, lên dén 600 mmHg dò bão hóa
cúa Hb dói vói oxy cūng chi lén dén 100%. Dièu náy có nghia làa PO, cia môi trtong, cia phé
nang có thé dao dóng nhiéu nhumg dò bão hóa Hb dói vói ory và că luong oxy giao cho mò cūng
khóng dao dóng lám, dé tránh su ngò dôc oxy cho mò khi oxy trong khi hit vao cao vå cūng
chúng tó ráng phân áp 0, o phói khoáng trên 100 mmHg là di cho Hb bão hóa oxy 100%. Hai
diem vúta néu biéu dičn tinh dém cúa Hb dói vói oxy trong co thé, giúp cho PO, trong mò luón
durge duy tri à múe ón djnh tói , diù nguón cung cáp oxy hay nhu càu oxy cúia mò dao dóng.
1.1.2.4. Các yéu tó anh hutóng lèn ái lire cúa Hb dói vói oxy
Dé bieu thi ái lyc cua hemoglobin môt loai máu dói vói ox , nguòi ta ding trj só Py, là phân 50 1

áp oxy cán thiét dé 50% Hb cua loai máu muón khao sát duge bão hòa voi oxy. Trj só binh
thuóng cua P„ là 26,8 mmHg. P giám chúng tò Hb cúa loąi máu dó tăng ái lye dói vói oxy vå
ngupe lai. Các yéu tó ánh huong lén ái lyte cua Hb dói vói oxy là:s
Nhiêt dô: nhięt do tăng làm Hb giàm ái lyc dói vói oXy. Hb nhå oXy cho mó dě dàng hon,
duòng cong Barcoft lêch phái, P,, tăng. ba.00 o di dD
pH: pH giàm làm duòng cong Barcroft lęch phai, P. tăng.goil pub v po
co;: carbonic tăng làm duòng cong Barcroft lęch phäi, Py5o tăng.iogtnatzie
Chát 2,3-DPG: 2,3-diphosphoglycérate có nhiêu trong hông cáu làm tāng lurong oxy nhá tr Hb vi
nó cüūng gán våo Hb tai diém găn cua oxy. Chát nåy tăng khi lên vúng cao, khi thiéu oxy, khi hoat dông;
giám khi máu bi trů à ngån háng.itdtitnnn EEiin
H p chát phosphat thai ra trong mô lúc vân dông cūng làm duòng cong Barcoft lęch phäi,
Py täng.th ioaitlihnre * dD Ei▇
noD otn 0iaEtoriu100 20°38ozniorbln
Initnovau y it potIto3 n 43 un oiun t udin
thcihéd tg oin obipnór ti u0 buh 2 o
ed orebenónuno s i idathhy
100 Nhiët dó
le iosid 100
bibpE ntnttida Po, ii
astEstai lis0-i dniEtE400 2 *40

tet ara5tZoieoa-lit * 70
to
au0 gun tEo op ctdtibciziu ro dh
teahaeigiondn tiece s0|ind (Nhik
då DPG†
Po,
PO 100
Pco H+
Lu
tdleamsinkieppo1 eneduia
iSd izotuti
40
100(1.6/
i itt ote—
ilit aibbnioteib h
20|
pH
100
Po
20 60 80 100
Hinh 14.5. Su di chuyén cua duong cong
phán ly oxy-hemoglobin vå các yéu tó ánh Po (n (mm
huóng
166 SINH Lý HQc Y KH A a

Do váy trong ván döng, các yéu tó ké teén läm duóng cong phán ly oxy-hemoglobin keh
phäi, Py iang, giup Hb giso oxy cho mò de ding hon. Ngupe lai, khi ahiet dó giám, pH ling
co, giam, 2,3-DPG gian, hop chit phosphat giám, sup hięn dièn cia Hb F(fetal hemog|obin),
50

carboxyhemoglobin cOHb) hay methemoglobin (metHb) sē laám duóng cong lęch trái- tie l
tăng ái lye cua Hb dói vói ox .
1.1.2.5. Dung tich hóng cáu và sur giao axy cho mó
Dung tich hóing cáu cing lóm thi lupng oxy dupe máu chuyén chó cang nhièu theo ti ;
1,39 mL O/gHb. Tuy nhièn, néu lugng hóng cáu quá nhièu, thi dò quánh cia máu sě täng, lam
giäm lru lu ng máu dén mò theo dinh luât Poiseuille: t
autti
P. .
F =

8 |

Trong dó, Flà luru lu ng máu dén mò, AP là khuynh áp giùra hai dáu mąch máu, r là bán kinh
mąch máu, là dó quánh cua máu, I là chiċu dai doan mach máu. Do dó, cán có mòt dung tich
hóng càu tói i; tri só dó là 40% – chính là tri só sinh lý binh thu ng.
1.1.2.6. Các phúéc h p hemoglobin bát thuòng (dyshemoglobin)
Khi Hb gán vói CO, các chát oxidant manh, các chát có sulfur, Hb sě mát khá năng gán nhá
oxy vå dugc goi là dyshemoglobin. Dyshemoglobin góm các loai sau:ai
Carboxyhemoglobin (COHb): tąo ra khi Hb gán vói khí cacbon monoxit (carbon
monoxide: CO). CO là môt chát khi thái tr các dông cO nó, dám cháy vå khói thuóc lá. CO là
môt khí không màu, không mùi nên không kich thích durąe phán xą báo vê duròng hô hâp. CO
găn vói Hb à nhůng diém gán cua oxy, nhung ái hye cúa Hb dói vói CO manh hon oxy dén 210
làn. Do vây, chi cán P CcO = (,5 mmHg là dă băng vói PO, trong khí quyen. Khi P CO = 0,7
mmHg sě gây chét, vi carboxyhemoglobin không nhūng lám Hb không gán vói oxy, mà cón
làm Hb khó nhå oxy hon (do duòng cong Barcroft lêch trái). Ngó dôc CO làm máu có máu dó
nhur trái anh dão trong môt só truòng hop. Ngäy nay, CO là loąi khí gäy tir vong nhièu nhát, vi
các dông co tąo nhiéu CO. Tiép xúc vói co lău dái sě gåy tón hai cho não, gäy bênh Parkinson
và tám thân. Trj liëu bång cách giù thông khí däy dú, cho ngiri oxy nóng do cao, hay diéu trj
bäng oxy cao áp.
Methemoglobin (MetHb): là loai hemoglobin mà trong dó nguyên ti sát (Fe") cia các
heme trong phân tir hemoglobin bi oxýt hóa thành ion Fett. Ö dang này, heme mát khå năng
gán vói oxy, chi gán durąc vói nuóc. Du ng cong phân ly oxyhemoglobin bi lêch trái. Máu có
mau nâu. Nguyén do là vi tiép xúc vói các loąi thuóc hay chat hóa hoc có khå năng oxýt hóa,
dų nhu nitrit, benzocain, nitrobenzen, naphthalene,. Dièu trj bäng methylene bleu, acid
víascorbic.
Sulfhemoglobin (SulfHb): trong SulfHb, môt hoãc hai heme trong só bón heme cua Hb bi
sulfat hóa. Hop chát näy rát bén vä gäy, giàm ái lyc cüa Hb dói vói oxy. Máu bien thanh máu
hoi xanh. Nguyên nhän là do ding thuóc có sulfur. Khóng có cách diéu tri, gåy tím tái nhièu
tháng sau khi ngó dôc.

sstaa
L tsnene
 Bai 14. Chuyên chò khí trong máu 167
1.1.3. So sánh hai dąng chuyên chò axy trong máu
Báng 14.1. So sánh hai dang chuyèn chò oxy trong máu
Oxygene hòa tan
Oxygene két hop
1. Là dang thiét yéu: ti thé chi düng dang náy. 1. Khóng
2. Só lu ng: phái dang thièt yéu, phái chuyén sang
dang hòa tan.
a. It; 00,3 m/100 mL máu
2. só lu ng:
b. Tůy vào phân áp oxygene a. Rát lón, 20 m/100 mL máu
c. Tuong quan tuyén tính
d. Khóng giói han
b. Tüy vào duòng cong phân ly oxy|hemoglobin
c. Tüy luong Hb có khà năng gán ox
1.1.4. Dánh giá khä năng chuyên chò oxy cúa máu
Ngu i ta ding các chi só sau däy dé dánh giá khá năng chuyén chò oxy cúa máu:
h
ch 1.1.4.1. Phân áp oxy trong máu döng mąch (Pa0)
Pa0, phán ánh chung khà năng oxy hóa máu cia phói. Tuy nhiên, Pa0, chi tur ng úng vói
uongdóoxybäoráthòanhóoxytrongcua máu,
môtcho ltháy l u ong oxy hòa tan. Các cong tri n h nghi é n ci u mói dáy
Hb và lugng oty chúia trong máu (ct0.) khó uóc lugng tir trj só
då
ahå
Pa0, mà phai duge do tryc tiép, cho nên cán xét thém cac trj só sau.t et
1.14.2. Do bão hòa cua hemoglobin dói vói oxy
bon
Binh thuròng, trong máu dông mąch có 97% Hb dugc bão hòa vói oxy. C6 3% không durąc
0|là
CO bäonănghòa,và dolà dobãocáchòanóioxytátti colę.thě (anatomic shunt). Có hai cách diên tà: dò bão hóa oxy chúc
n 210
= (.7 (1) Do bāo hòa oxy chíre năng (So ): dung cy do là môt thiét bi gán váo dåu ngón tay hoãc
dà còn bi tai, thuròng duąc sú dųng vi dây là môt phuong pháp không xâm hâp(no -invasive) và don
màu do giän. Tuy nhiên, dô bão hòa oxy (SO.) vón durąe tinh theo công thúe:
0,Hb nii0 im
thât, vi l in otzuyauhtusO, x100ii tntinheaiton deOi
kinson tE u n rtu di
diêu trj
0,Hb + RHbhui u 0hnne ong il 0)
Túc là ti lè giüa nông dô Hb gán oxy và Hb có khá näng gán oxy (H 0, và RHb) mà không
tinh dén các loai dyshemoglobin. Trj só binh thuòng cua SO, là 95 –99%. SO, còn duąc goi là
lcúa các dô băo hòa chúe năng (functional saturation). Cho nên phurong pháp do dô bão hòa oxy theo ti
thá năng
Máu có
é sau dây cho hinh anh chính xác hon vé khà näng chuyèn chă oxy cua hemoglobin trong máu.
bxýt hóa,
(2) Dô bão hòa oxy theo ti lê (FO b) dugc tính theo công thúe:ntl z
u ul ant d
leu, acid S 0 ttI
F0,Hb =
cO,Hb
imn
cO,Hb + CRHb + cMetHb + cCOHb + cSulfHbuioalltnk
Hb bi
thành máu FO,Hb do ti lè giüa nóng dò gán oxy và tát cá các loąi Hb trong máu. Trj só binh thuòng cúa
th tái nhièu FO,Hb là (,94 – 0,98. FO,Hb cón duąc goi là do bão hòa oxy theo ti le (fractional saturation).
Nhur váy, mói liên hê giùa So, và Hb là:
FO,Hb = So, (1-cOHb – MetHb – SulfHb)

Do dó, néu có nhiéu dyshemoglobin (vi dy ngò doe CO, thuóc gäy oxýt hóa, thuóc có sulfur)
Li
otrt dánh giá dó bão hoå oxy cia máu bäng chi só SO, cho nhūng thông tin khóng chính xác
bäng FO,Hb.
on
168 SINHLYý HQc Y KHOAEa0

Liên hê lâm sàng

Ngó dóc carbon monoxide: carbon monoxide (CO) là mót chát khi khóng màu, khóng mi
cónhitrong khi thäi tiròt6, bép gas, may sni„Nó l à mót sän phám phy cia quá tri n h
én lieu chíta carbon nhe than da, khi dót, và cui. Gióng nlr O, cO lièn két vói nhóm
dotr cháy
hene ciaihemogl
v i (0.e
bin , thng caron nwetide gan vti henogl b in mouh hm
váy, ngay cà à nóng dó nhó khoang 01% (PCO 0,5 mmHg), CO sē két hop vói
200 la noo
mót mta só hemoglobin trong hyét trong và lam gidm khá näng ván chnyén axy cia mau
lên dén 50%.
Nóng dé CO trong máu cao gáy ngó dic carbon monaxide, gy ra trięu ching nhe mi
và nièm mae mieng màu dó troi (mau cia hemoglobin két hop vói carbon monoxide). Néu
khóng dienu tri kip thòi, ngó doc carbon monoxide có thé gáy tir vong. Có thé cho nan nhán
bi ngò doc Co thò axy 100% hoğc axy cao áp dé tăng quá trinh tách carbon monaxide ra
khói hemoglobin.

11.4.3. Lurong oxy trong máu (oxygen content; c10.)

Các dăc tinh chuyên chò oxy cua máu nhur tóng lur ng Hb (tHb), FO, Hb, pO, sě quyét
dinh luong oxy chúra trong máu. Lu ng oxy trong máu durgc tinh báng công thúe sau
c10,=(Hb FO,Hb 1,39) + (p , * 0,003)ii oi
Nhur vây, lurong oxy trong máu có thé täng báng cách tăng nóng dò oxy trong khí hít vão de
tăng po, tăng 0 Hb, truyen máu dè täng Hb hay giám lur ng dyshemoglobin.
cto, (nū) = 15,8 – 19,9 m/dL cto, (nam) = 18,8 – 23,3 mL/dLu
EiEEEnd
1.2. Su giao oxy cho mô
Binh thuòng: PO, mô = 40 mmHg, PO, máu ôngmąch = 95 mmHg. Sau khi di ngang qua
mô PO, tinh mąch = 40 mmHg. Luong oxy giao cho mô du c tính trong Báng 14.2. Nhur vây,
Hb0, chi mói giao cho mó 1/4 lur ng oxy mà nó chö. Binh thuròng, — háu giao cho mô 250 mL
0./phút. Hb giao cho mò 0, tró thánh RHb. Néu nóng dó RHb trén 5 gdL máu sě bj tiím tái.
Vân dông: lurong oxy giao cho mó tir Hb0, täng tir 1/4 dén 314 nhò các yću tó täng nhięt
dó, giäm pH ò mò ván dông, và 2,3-DPG tăng. Cung lurong tim tăng gáp 5 lán. Do dó, lupng
oxy giao cho mò tăng Iên 15 làn: 3.750 mL 0./phút,
1.3. Sır dùng oxy cüa mô
Oxy theo khuynh áp di tir máu våo dich kē có PO, = 40 mmHg. Oxy sě tir dich kě vao
té bäo; túy váo khoäng cách tir té bào dén mach máu. PO, té bào thay dói, trung binh là
23 mmHlg. Nhung phân áp 0, cán cho chuyén hóa té bào là thi 1-5 mmHg, nén vói PO, té bio
băng 6 mmHg cūng dú.
Bâng 14.2. Luong oxy giao cho mô
t aP.0, PO, mô láy P,0,
95 mmHg 40 mmHg 40 mmHg
Gán Hb 20 mL 0.,/dL 5,1
,1n mL 0,/dL
14,9 mL. 0/d
Hòa tan 0,2
1,29 mL 0, /dL 0,1
,12 nmL. 0,/dL 0,17 mL 0,/dL
te

1Oiecii
 Bái 14. Chuyên chò khi trong máu 169

2. LÁY Co, TÜ MÓ VÀ SU CHUYÈN CHÖ co,Atotittt

2.1. Sır khuéch tán Co, tir té bào våo máu mao mąch mó E9Ei9

Trong quá trinh chuyén hóa, Co, sinh ra trong té bào, do tính khuéch tán ca0, nên néu
PCO, trong té bào là 46 mmHlg thi i djch kě là 45 mmHg. PCO, trong máu dóng mąch la
2
2

40vói mmHlg,
PCO,
di qua mao mąch mò chi trong giäy lát là cân bäng vói dich kě, tró vè tinh mąch
= 45 mmHg.
2.2. Sur chuyên chò CO, 3
oj
Su chuyên chò CO, dăt ra hai vân dé:
Né
thá Sır tao làp các hop chát hóa hoc vói các phán úng thuán nghich, dé làm tăng khá năng
chuyên chò CO, cúa máu.
e ra
co, két hop vói nuóe tao H,CO, vá mói ngåy máu phái chó môt lurgng Co, tuong duong
vóià dang12.5nåo00 mEq tie làmáutir 20240LH,
dé pHHtrong không giámCquá
O, nhièu.
IN. Do do, ván dè thúr hai là máui phäi chò CO,
2.3. Chuyên chö Co,e
E quy
Trong huyét turong, Co, duge chò durói ba dang: (1) Co, hòa tan; (2) co, tao các hop chát
ceacbamin voi protein huyér tuong; (3) Thiy höa thanh H.co, khi phän ly. H dupe dém böi
(ít våo de
cáckhônghê thóng dem trong huyét tuong, HCo; ó trong huyét turong. Phán úng thúy hóa châm, vi
có men cacbonic anhydraz (carbonic anhydrase) xúc tác.
Hb):Trong(3) hóng cáu, H,O+
thúy hóa dang trén: (1) hóa tan; (2) tąo cacbaminohemoglobin (CO,
CO, cūngCO,ó ba H,Co.
a

ngang qua Dàu dông mąch 40 mm Hg Dàu tīnh mąch

„ Nhur vay,
nô 250 mL Po2 = 95 mm Hg 23 mm Hg Po = 40 mm Hg
i tim tái.
6 tăng nhię
20 dó, lurqng A

t0 Hinh 14.6. Khuéch tán oxy tù mao mąch dén té bào

dich kě vao Dàu ngmąch 45 mm Hg påu tīnh mąch

trung binh làa Pco2 = 40 mm Hg 46 mm Hg
ói PO, té báo Pco2 = 45 mm g

Hinh 14.7. Máu mao mąch láy Co,

Hg
bjphánúePhánlché, nåy xäymó sěra nhanh,
úngPCo, l é n dén manh
80
ón dugekhóngÉb quadèm;lai(2)mangHCo;hóngkhuyéch
hon nhòSaucódó,menHCo,
mmHg. cácboniphàânc anhydraz
tándang,ra ngoái huyét l
tuongy thánh xúeH tác.và
do hoabâc dithang
Khi men(1)näy
HCO;
nóng H
dö.se Vi
0,/dL
NahuyétvaKu turong cau dé nén de duy tri trung e n ti c h, ct tir
höng caudi vaohút (chl
móeorinènde shithéft).tichDohóngCh màcáuáptinsuáth mąch n hontrongmáulòdong
thámlótháu ng hóngmąchcâudotin3%. h mąch
0, /dL tăne
ang, I
Gi
170 SINH LY HOC Y KHOA
cho o dang hoa tan chiem 7%:
So sanh hieu lurc cua bacich chi CO, ta thay: (1) CO, duoc
lurgng chat nay trong huyét tuong
(2) Hb CO, - Pr CO, chiem 23%: (3)HCO; (ion bicacbonat) cacbonic anhydraz. Ket qua la phan
khong dang ke. trong hong cau chiem dén 70% nho men thanh lap
trong mau. Su H.,co.
lon CO, da durgc cho tir mo vé phoi 6 dang HCO; trung tinh thoi
xuong 7,36 ma
chi giam tur 7.4 Tong ket
chi
chiem mot dang nho khong phan ly, nen pH
len den 8.000mL luc van dong manh.
co
200 mL CO, moi phut dugc thai ra luc nghi, va

Du trip Clo
Tho ra

Carbonic anhydraseH.CO,+HCO,"+ H'

•CO, +

O, + Hb-H
Hb-O,+ H'-

Dich ké
Hit vao
Mang phe nang
Hong cau
Phe nang
mao mach

A. Trao doi O, va CO , tai mao mach phoi

Chuyen Clo

CO + Hb > Hb-CO2+ 02
Carbonic anhydrase

0, 4• ..•.••O, 4.... ....o. O, + Hb-H- Hb-O,+

Dich ke
Te bao
Thanh mao Hong cau
mach he thong
B. Trao doi O, va CO, tai mao
mach he thong
Hinh 14.8. Cac phan ung trong trao doi O, va CO, tai phoi (hinh A) va tai mo (hinh B)

Lien he lam sang

Anh hurong cua ha oxy mau len té bao va ndo

Anh hwong tren té buo: tinh trang ha oxy dan dén san xuat cac yeu to phién ma (yeu to
tinh trang cam ing ha oxy-hypoxia-inducible factors HIFs). Day la cac
yeu t6 tao thanh
tieu don vi a va B. Trong mo co oxy binh thwong, cac tieu don
vi a nhanh chong duoc gan
ubiquitin va bi pha huy. Tuy nhien, trong cac té bao thieu oxy, cac tieu don vi a gan voi tieu
don vi B, va cac chat nhi trung phan nay kich hoat cac gen san xuat
cac yeu to tao mach va
erythropoietin.
Tac dung trén nio: trong tinh trang ha oxy, ndo bi inh
huong dau tien. Su sut giam dot
ngot cua PO, hit vao duoi 20 mmHg (vi du nhu khi dot nhien mat ap suat
trong cabin may
bay khi bay 0 do cao 16.000 m) sé gay mat y thirc sau 10 den 20
giay va fur vong sau 4-.
Ha oxy mau nhe - trung binh lam anh huong den tri rut, buon ngu, nhay cam
giac: burt
dau, mat phurong huong, nhirc dau,..
 Bài 14. Chuyën chò khi trong máu 171

3. Su TUoNG TÁC GIÜ'A 0, VÀ cO, TRONG CHUYÉN CHÖ VÀ TRAO DÓI KHÍ
3.1. Ánh huöng cúa PO, trên lurong Co, trong máu – Hięu quă Haldane
PO, cao sě dåy CO, ra khói máu, do hai nguyên nhân: (1) Hb 0, làm giäm ái lurc cúa Hb
vói Có, (Hb Co.) nên CO, bij tách ra khói Hb; (2) Hb 0, làm tăng tinh acid cua huyét turong
lán hóng cáu, nên bién HCò, thánh H,CO, =»H,0 + Co„, co, bi thäi ra ti dang HCo, trong
huyét turong.
Trên Hinh 14,9 ta tháy, néu PO, khóng dói = 40 mmHg, khi PCo, giám tir 45 xuóng 40
mmHg, thé tich CO, máu chi giàm tir 52 (diém A) xuóng S0mL (diém B). Nhumg nhò tai phói
PO, lên dén 100 mmHg nên vói PCo, = 40 mmHg the tich Co, máu chi còn 48 mL (diém C).
Nhu váy, hięu quå Haldane då làm sii thái CO, tai phói cūng nhu su láy Co, tąi các mó tăng
gáp dôi.
3.2. Ánh huóng cüa PCo, trên sur chuyên chò oxy
Máu qua phói nhá nhiéu CO, tre là nhièu H,CO, làm pH täng, dò bão hóa cua Hb dói vói
0, täng, luong 0, láy o phói de chó den mo tang (dwong cong Barerof léch trai).
Máu qua mò láy nhièu Co, làm H,Co, täng, pH giám, dô bão hòa cúa Hb dói vói 0, giäm,
0, nhà cho mò tăng (duòng cong Barcroft lęch phái). Nghīa là à mò, do nóng dò Co, cao có
tác dung tăng phân ly Hb0, 0, tách khoi Hb và giao cho mò. Dó là hiëu quá Bohr.
55%
ntub nS
ftiate lutuddnttn deib ni
in tnA
A
52 lnm

50
40mmH
(P074B -
li )
lm? 0

/P0,= 100 mmH /

tin
( ie aiarynta)
48

Phân áp CO,
8
(mmHg) a al nii
45
35 40 45 50
i agEiz3
Hinh 14.9. Su phân ly co, khi PO, là 100 mmHg và 40 mmHg. Müi tên thé hiën hiģu úng Haldane trên
su chuyên chò CO,
t aintc 0)
iEtin u a9atta7
CÂU HÖI TuLUONG GIÁ tEt
1. Nguyén nhân nào làm duòng cong phân ly oxyhemoglobin lêch phái? ltali
A. CO, tháp
B. pH tháp
inn hl u5
C. Thân nhięt tháp iEb hbb hat
D. 2,3-DPG tháp pnias tsD ln
E. Hop chát phosphat tháp
2. Phân trăm hemoglobin bão hòa vói coxy sě tăng trong dièu kięn nåo sSau ( (0a3)
A. PaCO, tăng
 172 SINH LÝ HQc Y KH A

B. Nóng dó hemoglobin tängrauEnosTt0L

a
C. Nhiêt dô tăngil
Et
D. Pa0, tăng e
E. pH giám
3. Lung oxy trong máu (cIO,) duge tính bång công thúe nào sau däy?
A. (tHb x SO, x 1,39) + (p0, x0,003)
B. (tHb x FO, Hb x 1,39) + (pO, x 0,03)
C. (tHb x FO, Hb x 1,39) + (p0, x0,003)
D. (tHbx SO, x 1,39) + (p0, x0,03)
E. (tHb x FO, Hb x 1,39) + (p0, x0,3)
4. hô, binh thuròng hlur
Sau khi qua mô ng oxy durąc máu dông mąch giao cho mô là bao nhiêu?
A. 1/4 luong oxy chuyên chò
tttel
B. 1/3 lurong oxy chuyên chò tialii ital
C. 273 lu ng oxy chuyên chó Etatttubiia aitt
D. 3/4 lu ng oxy chuyėn chònadhetzdltal 00allirgstu
E. 1/2 lurong oxy chuyên chò
5. Phán áp oxy à gian dich mô binh thuòng băng bao nhiéu?
A. 40 mmHg
B. 23 mmHg
C.46 mmHg
D. 1 – 5 mmHg
E. 3 mmHg
6. Carbonic anhydraz xúc tác phán úng nào sau dây?
A. Giūra nuóc và carbon dioxit
B. Phân ly H,CO, thành HCO,1 và H
C. Két hop giüra HCO, vå H
D. Két hop gi a H và hemoglobin te
E. Két hop giùa carbon dioxit vå hemoglobin
7. Khi PCO, trong máu tinh mąch tăng, máu tinh mąch sě bi ánh huóng nhu thé nåo?
(2

A. Nông dô HCO, trong máu giàm a )

B. Nóng dò H trong hóng cau giám
C. Thé tich hông cåu tăng
D. Ái le hemoglobin vói oxy tăng
E. Luong chlorit trong hóng cäu giám
8. vė vięc chuyên chó Co, cáe câu sau däy déu dúng, NGOAI TRÜ:
A. So vói 0,, co, hòa tan chiém ti lę lón hon
B. Có dang Co, duge chuyén chó báng cách két bop hemoglobin trong hóng cáu
C. cO, chú yéu dupe chuyén thành ion bicarbonat trong huyét trong il(
 Bài 14. Chuyên chò khi trong máu 173
D. lon chlorit durge khuéch tán vło hóng câu
E. Co, két hop vói protein huyét turong tao các hop chát carbamin.
19. co, dugc chuyên chò trong máu chú yéu è dang nào sau däy?
A. Hòa tan trong huyét turong
B. Két hop vói hemoglobin
C. Axit cacbonic
D. Ion bicarbonat
E. Két hop vói protein huyét turong
HUóNG
Chon:
DÁN: Mõi câu sau có bón câu trá lói trong dó có môt hay nhiéu câu trà lòi dúng.
A. Néu 1, 2 và 3 dúng
d nEn iiaE il
B. Néu 1 và 3 dúng siidlad te outdn oht gu pncd
C. Néu 2 và 4 dúng ( 5hEnetigd
D. Néu 4 dúng tr)
E. Néu 1, 2,3 và 4 dúng
10. Yéu tó nào sau dåy làm giàm ái lųrc cúa hemoglobin dói vói oxy? ite
1. pH giàm
2. CO, tăng
3. Nhiêt ô tăng iiL

4. 2,3 DPG giåm j

CÂU HÖI NGHIÉN CÚU

tích các loai hemoglobin ò nguòi làm vięc trong môi truròng ô nhiém không khí.
Phân f

(2 PaCo,
2. Các chi só khí trong máu (PaO, 1 pH,.) nguròi Vięt Nam binh thuòng.
3. Tri só Pg,
50 nguòi Viêt Nam binh thuòng.

TÀI LIĘU THAM KHÁO

1. Ganong W.F Ganong's review of medical physiology 23rd ed., McGraw-Hill Medical, New York.,
2010, pp. 587-638.
Hall J.e. Textbook of Medical Physiology, 23th ed., Elsevier Ine., Philadelphia, 2015, pp. 497-560
i Sherwood L., Human Physiology: From Cells to Systems, 9th Edition, Cengage Leaming, 2014,
pp. 461 – 510.
4. Rhoades R. A., Bell D. R., Medical Physiology - Principles for Clinical Medicine, 4th Edition,
Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2009, trang 326 – 398.
5. Tortora G. J, Derrickson B., Principles of Anatomy & Physiology, 13th Edition, Wiley, 2012, pp.
918 – 966. SE2E
daoitih i
sct tteit Ta iEtoD
tteti
 DIEU HOA HO HAP
ThS.BS. Vui Tran Thien Quan

MUC TIÉU HOC TAP

1. Mo ta cau tric va vai tro cua trung tam ho hap.
2. Trinh bay dugc cau tric va vai tro cia cac cam thu quan hoa hoc.
3. Phan tich duoc vai tro cua CO, Ht. va O, trong viec dieu hoa ho hip.
4. Giai thich vai tro cac yéu to than kinh trong viéc dieu hoa ho hap.

van la mot cur dong

dieu chinh kieu ho hap, nhung chu yeu ho hap
Mac du nguoi ta co the tur
khong tu y nho su dieu khien tu dong cua trung tam ho hap © hanh nao va cau nao len cac co
ho hap. Trong nhing trang thai khac nhau cia co the, ho hap phai duroc dieu chinh cho thich
hai co ché lam trung
hop de git pO>, pCO, va pH mau o tri so toi uru va it bi dao dong nhat. Co
tam ho hap dieu chinh kip thoi voi turng tinh trang: (I) the dich, gom CO2; H* va O, la nhiing
yéu to can ban; (2) than kinh: phat xuat tir vo nao, phoi, thy the than the, thy the ap suat, cac
luong than kinh hurong tam gay hat hoi, ho, nuot, ngap, non.
Thu the co hoc

Thy the hoa hoc Thu the & phoi:

Thu the cang gian
Thu the hoa hoc
(Vo dai nao) Thu the
trung wong Chat kich thich

Trung tam dieu hoa ho hap

(Hanh tuy va cau nao)

Thu the hoa

hoc ngoai vi: euron van dong o
The canh tuy song
The dai dong mach
Than kinh hoanh va
cac than kinh khac

Co lien suon va
Co hoanh
cac co ho hap phu
Thu the tai co

Hinh 15.1. So do dieu hoa ho hap. Ho hap dugc dieu hoa boi trung tam
dieu hoa ho hap dua trén viéc
nhan cac tin hieu dieu hoa tir nhieu loai thy the phan bo trong co the

1. TRUNG TAM HO HAP

nhing nhom té bao than kinh nam g hai ben trong vung chat luroi cua cau nao va hanh
La

nao (Hinh 15.1). Gom co bon vung: (1) vung hit vao la nhom té bao than kinh O mat lung hanh

174
 Bai 15. Dieu hoa ho hap 175

nao; (2) vung tho ra la nhom té bao than kinh g

vung bung hanh nao; (3) ving kich thich ho
hap o cau nao va (4) vung gay ngung tho o cau
1.1. Vung hit vao: la nhom te bao than kinh
ho hap vung lung, kéo dai gan het vung hanh nao.
Khi phat nhip, luong than kinh truyen den
co hoanh va cac co hit vao, trong 2 giay, gay co cO.
Sau do lai ngung trong 3 giay roi
phat nhip tho ra. Cac te bao than kinh nay lién he chat ché
v01 bo don doc, turc la dau
tan cung cua hai day cam giac IX va X dem xung dong tir cac thu
the hoa hoc ve,
nho vay ma trung tam ho hap kiem soat duroc sut thong khi sao cho phu hop voi
pO, va pCO, trong mau. Vung nay cuing nhan tin hieu fir day X dan cam giac tir phoi ve, giup
kiem soat do cang phinh cua phoi va nhip ho hap.
1.2. Ving kich thich ho hap:
truyén xung den vung hit vao, lam giam thoi gian hit vao, 1am
tang nhip ho hap.
1.3. Ving gay ngung thi: truyen xung dén vung hit vao, kéo dai tho i gian hit vao nhung bi irc
che boi vung kich thich ho hap.
1.4. Vung tho ra: gom té bao than kinh tho ra co xen lan té bao than kinh hit vao. Cac té bao
than kinh gay tho ra khong phat xung trong ho hap binh thuong, nhung khi can ho hap gang
surc thi cac xung dong tur vung hit vao se kich thich vung nay.

Nao that tu thich ho hap

ngung tho
lung (vung hit vao) Nhan ho hap

(vung hit vao

va tho ra)

Duong dan
truyen van dong
Than kinh lang ho hap
thang va than kinh
thiet hau

Hinh 15.2. Cau truc cua trung tam ho hap

bao than kinh nam trong phirc hop prebotzinger gitra

Gan day, nguoi ta phat hien them cac te
déu dan gay sur hit vao, tao nhip cho ho hap.

2. CAC TAC NHAN DIEU HOA TRUNG TAM HO HAP

2.1. Che yéu to hoa hoc
2.1.1. Yeu to dieu hoa hoat dong cua trung
tam ho hap: quan trong nhat la CO,, ke dén la H*,

hap qua trung gian vung cam

O. tac dong yéu nhat. Cac yeu to nay tac dong len trung tam ho
the canh va the dong mach chu.
176
SINH LÝ HQc Y KH A
n
.1.2. Các vùng cám úng
2.1

cau não Vüng cám úng

hóa hoc
VI
VI|
VIII

IX
H + HCO
X Vung hít vào -—
XI

XI|
Hco,
C0, + H,0
ut
i
Hinh 15.3 (trái). Vüng càm úng hóa hoc à măt bung thành não: nhân mò chim (Rostral – R) và nhàn
duði (Caudal – C), (phái): kích thich vúng hít vao bòi vůng càm úng hóa hoc trung uong
2.1.2.1. Ving càm ing hóa hoc o cuóng não: còn goi là vůng cäm úng hóa hoc trung uong,
có lěà măt bung cuóng não, tir noi phát xuát däy thän kinh ViI dén dáy X (Hinh 15.4). Dó là
h ng té bào cám ing hóa hoc rièng bięt, không phäi là các té bào thàn kinh hô háp, chúng
nhay cám vói nóng dò H, Co, trong dich não vå cà trong dich kě não. Khi phát xung, chúng
kich thích vůng hít vão làm tăng tàn só, bièn dô hó háp, dé thái Co,.2 cO, xuyên qua các màng
sinh hoc rát dě däng, ké cá các hàng rado máu não, trong khi H và HCo, vao châm. Khi Co,
qua du c hàng rào máu não vào dich kě não thi bi thúy hóa và phân ly tąo H. Chính H kich
thich vůng cám úmg, túrc là CO, kích thích bāng H. Thay dói CO, trong máu sě kich thích ving
cám img hóa hoc trung uong, làm trung tâm hô háp bij kich thich nhièu hon là thay dói H' máu.
PaCO, tăng còn làm giăn mąch máu não, làm tăng CO, di vào dich kě não. Binh thuròng, pH
cua dich não tiy băng 7,32; dich não tüy it protein hon máu, tác dung dèm kém hon nên pH d
bi thay dói bói pCo, hon máu.
2.1.2.2. Thé cánh và thé döng mąch chúi: nàm à dông mąch cánh và quai dông mąch chú và
duąc goi là các vung cám úng hóa hoc ngoai biên. Trong thé cánh và thé dông mąch chú có
dao cua hai loai té bào I và II nám giůa cáe mąch máu hinh xoang. Té bâo loai I là té báo
chinh, loai II là té bào dém. Té bào I có xináp vói dáu tàn cung cua các dây thån kinh IX và X.
Dopamin (dopamin) cia té bio I tiét ra có tác dung úe ché su phóng luóng thán kinh, nên có
le té bào nay làm thay dói phán úng cua tán cing thán kinh IX, x dói vói sur thiéu oxy. Luóng
than kinh cúa hai däy IX, X di dén hånh não dé kich thich trung tâm hô háp. Các thé cánh vå
thé dong mąch chú duge nuói bang môt dóng mąch nhò xuát phát tháng tir dông mąch ké nó.
au luong máu dén các thé näy rát lóm: 2.000 mL/100 g må/ phút sso vói 54 mL cúa não và 420
mL cuia thán. Vi lnu lu ng máu quá lón, nên nhu càu oxy cua các té båo näy chi dáp ing kip
báng oxy hóa tan. Do dó, cáe thy thé näy khóng bj kich thich bói sut giám oxy trong máu do
giám Hb0, nhur thiéu máu hay ngó dóc CO, mà chi bi kách thich khi: (D) p0, máu dóng mąch
"2 1

60 mmHg; (2) ha huyét áp, làm máu chay chám; (3) ngò döc các chát ngān mó sir dung ov
nhu cyanit (cyanide). Däy là ca ché kich thich trng tám hó háp duy nhit cua oxy, tie la khi
p0, máu dóng mąch giäm duói 60 mmHg, máu thiéu oxy sè kich thich trung tám hô háp giy
 Bai 15. Dieu hoa ho hap 177

tho nhanh va tho

sau de lay them O,, Co, va H' cing kich thich cam thy quan hoa hoc nay,
nhung tac dung rat yéu so voi kich thich ving cam ing hoa hoc
trung uong o cuong nao.

Té bao type II
cua than kinh thiet hau

bao type
(Té bao cau)

Soi cam giac cua

Dong mach
than kinh thiet hau
canh trong
Dong mach The canh
canh ngoai
Dong mach Soi cam giac cua
canh chung than kinh lang thang

Cung dong mach chu

The dai dong mach

Tim

Hinh 15.4. Vi tri cua tieu the canh va the dong mach chu

2.1.3. Anh hwong cia cac yéu to hoa hoc: quan trong nhat la CO,, roi Ht, yéu nhat la O.
2.1.3.1. CO,: thuong duoc giu trong vong 40 ‡ 3 mmHg. Khi pCO, tang cap tinh tir 40mmHg
len dén 63 mmHg, thong khi phé nang tang gap 10 (an dé dura pCO, ve lai mirc binh thuong.

pCO, cao lam tang H* o moi noi, nén hieu qua cua CO, la do ca CO, tang lan H* tang. Cho nén
neu gitr cho pH va pO, khong doi. hieu qua cua rieng CO, sé yéu hon. pCO, cua mau va dich
gian bao do thong khi phé nang quyét dinh.
la

Anh huong cua CO, trén ho hap tuy thuoc vao nong do CO, trong khi hit vao: (1) 2%

CO, khong lam thay doi thong khi phé nang; (2) 5% lam tang thong khi phé nang; (3) 9% lam
su kich thich cua CO, len den mirc toi da; (4) cao hon nira, CO, sé gay irc ché he than kinh trung
urong, ké ca trung tam ho hap: 20 - 30% CO, gay hon me do 3, 30 - 40% CO, gay mé hoan toan
(do 4), 40 - 50% gay chét.
PCO, taing se kich thich lam tang ho hap ngay sau - 2 phut, nhung ho hap sé giam dan
trong vong 1 - 2 ngay (chi con 1/5 den 1/8 luc dau), co le do HCO,
duoc bom chu dong vao

he than kinh trung uong, lam H* giam nen ho hap giam theo. Do do, thay doi CO, co phan ing
turc thoi manh, va phan irng yéu néu kinh nien.
|/
SINH Lý HQ Y KHOA

taai
Giám tocb
Täng PaCO, ia

Täng PCO,
E djch não tüy

Khi PaCO,> Dich não co + H 0

"0-80 mmHg tůy | ca
H + HCO57
d

Täng H+ Ei.
dich não túy

Kich thich yéu + 1+

Thų the Trung tâm Thų thé

hóa hoc hô háp hóa hoc
ngoąi vi hành túy trung uO y

Boeg i U

| PaCo,
ca = Carbonic anhydrase
i

Hinh 15.5. Co ché dièu hóa hô háp cúa Co,

2.1.3.2. H" trong dich gian bào: khi pH bäng 7,1, thông khí phé nang täng 4 làn. Khi pH báng
7,6, thông khí phé nang chi còn 80% binh thuòng. Khi giù hai yéu tó po, và pCO, không dói,
H tăng sē kich thích thông khí phé nang nhiéu hon, vi binh thuong khi täng H làm täng thông
khí phé nang thi CO, giàm và O, täng, nên bót kích thích trung tâm hô háp. Do thông khí phé
nang thay dói theo pH nén hô háp sè giúp diéu chinh tinh trang toan kièm cua co thė. Khác vói
CO, änh huóng cúa [HJ máu ngåy càng anh huóng manh lên hô háp, có lè do H tir máu vào
dich não tüy, gian dich não châm.

2.1.3.3. 0, trong dong mąch: oxy chi gây kich thích manh khi Pa0,<60 mmHg, ta tháy dáy
chính là lúc mà dó bão hòa Hb0, bi giám rõ rêt; măe dù khi p0, tir 100 mmHg xuóng 60 mmHlg
các cám thų quan có täng phát xung dong (Hinh 15.7). Khá năng kich thích thông khí phé nang
tóido dagiámcüa0,,oxythichis có 166% so vói 400% cia H vá 1000% cia Co„, bói vi khi täng thông khi
sě làm giàm Co, và H, vón là hai yéu tó kich thich trung tâm hô háp chinh
Tuy nhién, ca ché kich thich cúa oxy lén cám thu quan hóa hpc rát quan trong vi däy la co ché
cinu mang trong nhůng truòng hop ving cám thy hóa hoc trung uong à cuong não vói Co, và
H då bj ue ché nhur: suy hô háp kinh nièn, ngò döc barbituric. Cân thân trongtrong viğc si
dung oxy trong nhůng trvòng hop náy, vi p0, cao có thé làm mát luón kich thich trung tám hó
háp cón lai tùr p0, thâp.
 Bài 15. Dièu hòa hô háp 1/

22

100 200 400 600

PCo, máu ôngmąch

Hinh 15.6. Su thay dòi nhip phát xung dóng cúa môt soi huóng tâm tir thé cành khi Pa0, giàm
EaaD ta
nt U2
ttat2ali

la sil
iBğng mąch Kênh K+
Vm
Ca"id anshttaatin
Kênh Ca**
itEl
Etua
t0sian Té bào câu t[Cat
t
tii 1a
tiod tEhun KahnE
o
Ol
n guttr 0ailitgtnt t
bNZaHKhflijiti "o o 1)
ATP Acetylcholin 0b no1i Tt ti

Evtat Huóng tâm

vè thân kinh
trung uong P
uda a H tii
Soi huóng tâm
h ie

Hinh 15.7. Co ché kích thích té bào càu à thé cánh khi nóng ó
dò 0,. Khi Pa0. giám duói 60 mmHg,
các kênh kali dóng gåy khů cuc té bào, dån dén mò các kénh canxi làm tăng nong dò ion canxi noi
bào, kich thich phong thich các chát dån truyén thån kinh (ATP quan trong nhát), mà kich hoat cac soi
huóng tàm ma gúri tin hięu cho hė thàn kinh trung uong (CNS) gåy ra kich thich hô háp. Ca ché khi ha
Pa0, gåy kich thich hoat dông cua kênh kali vån chua rő ràng, m:thay dbi dièn thé máng
2.1.3.4. Ste tirong tác cia ba yéu tó hóa hoc O, co, và H
Trong co thé, tác dung cúia mói yéu tó dich thé còn tiy thu c váo hai yéu tó con ląi., po, tháp
sě lám tang hiçu quá cia sur gia täng Co, trên sų thóng khí phé nang. pH giäm cůng sě làm täng
hięu quà cúa Co,. Sau däy là bång biéu hiën su turong tác cia ba yéu tó hóa hoc.
tluaeAa
is thunt g t
180 SINH LY HOC Y KHOA

60 - PO2 (mm
pH = 7.4 40 50
40 50 60 100
pH = 7.3
50 -

( i nyd / 1 ) 40

bueu 30

20 -

Thong
10 •

20 30 40 50 60

Hinh 15.8. Gian do tong hop ve su twong tac cua pCO2, pO2 va pH tren thong khi phé nang

Tu gian do trén ta thay: (1) voi cung mot pCO, phé nang, cung mot pH, pO, cang thap thi
mirc kich thich trung tam ho hap cang manh; (2) Cung voi mot pO,, pH cang thap thi pCO, kich
thich cang manh; (3) pH va pO, cang giam thi pCO, kich thich cang manh.

2.2. Cac yéu to khong hoa hoe

2.2.1. Luong than kinh di tic cac trung tam cao hon

Luong than kinh phat xuat tu vo nao 1am cho ta co the dieu chinh cir dong ho hap theo y
muon. Cac benh nhan bi de ép hanh nao, sot te liet tuy, ton thurong vung ben truoc cua hai bén
cot song co, sé bi mat duong than kinh ho hap tur dong, nhung duong tu y theo vo song van con
(Ondine's curse). Khi co mot vung vo nao dang hoat dong manh, vung nay se phat xung irc ché
cac vung chung quanh, trong do co ca trung tam ho hap, vi du ho hap giam khi tap trung lam
toan. Dau, cam xuc, so hai se gay nén nhung luong than kinh di tur vo nao, he vién, vung duoi
doi lam thay doi ho hap. Trong giai doan chuan bi van dong va van dong, co nhiing luong than
kinh tir vo nao den cac té bao than kinh ho hap, gay tang thong khi truoc ca luc van dong, giup
co the san sang.
2.2.2. Luong than kinh tir cac thu the ngoai bien
Cat tuy song, trung tam ho hap hoat dong rat yéu. Dieu nay chirng to cac cam giac khap noi
trén co the da lam tang hoat dong cua trung tam ho hap. Do do, khi trung tam ho hap bi irc che
thich nhu nuoc lanh, gay dau co the lam ho
gay ngung tho, nhirng kich hap tro lai.
Cac thu the ban the o khop, gan co, co, cung voi nhirng kich thich fur vo nao da kich thich trung tam
ho hap lam tang thong khi rat som va rat manh luc chuan bi van dong.
2.2.3. Luong than kinh tur thu the cua phoi Phin xg Hering Breuer
Cac thu the cang o cac co tron duong tho, phé nang, la tang mang phoi bi kich thich khi phoi
cang ra do hit vao sé truyén xung dong theo day X vao trung tam ho hap, irc ché trung tam hit
vao gay tho ra: phan xa cang Hering Breuer. Nguoc lai khi tho ra, cac thu the xep se kich thich
trung tam hit vao gay hit vao: phan xa xep Hering Breuer, yéu hon phan xa cang.
Phan xa Hering Breuer giup cho (1) dieu hoa ho hap tu
sy:
dong; (2) ho hap toi uu: thong
khi phé nang tot nhat voi mot cong
suat thap nhat, tirc la su co xing hop gitra bien do va tan s0
 Bài 15. Dièu hóa hô háp 181

hô háp. Néu bièn dò quá lón sě lám täng công dé giän nós phói và lóng nguc, nhumg néu tin só
quá lón sě làm tāng sur ma sát. Nhur väy, phán xą Hering Breuer giúp ca thé diéu chinh hô háp.
Vi dy nhur trong hen suyěn, do nghên tác nhiċu, ma sát lón, nên bênh nhân thö chám và sâu dé
giám ma sát. Còn trong tròng hop xa cing phói vå lóng nguc, bênh nhán sě có kiéu thó can
và nhanh dé giám công làm nò lón.
Nhung các thí nghięm mói däy cho tháy phán xą näy chi hoąt dông khi khí lru thóng lóm
hon 1,5 L.
Däy là ca ché báo vé phé nang không bij căng quá.
Cáe thy thé I nám kè cáe mao mąch phói (juxtacapillary receptor): phän úmg mõi khi có ú
dong phói và thuyên tác phói, gây thó nhanh. Do dó, theo dói sát nhip thò là môt bięn pháp hū
hięu dé phát hiên sóm phù phói.
Cáe thy thé à bièu mò phé quán, và tiéu phé quán, khi bj kích thích sě làm giäm thông khí
vå co phé quán, có lē dé ngăn khí dôc vào phé nang.
2.2.4. Tir trung tâm vân mąch lên trung tâm hô háp: hai trung tâm näy län lón trong chát luói
cuóng năo. Trung tâm vân mach bi kích thích gåy täng huyét áp thi hó háp cūng tăng.
2.2,5, Cáe thy thé áp suát tir xoang cánh, cung dông mąch chú, tâm nhī, tâm thát cūng có luóng
thân kinh di dén trung tâm hô háp, nhung ánh hur ng không quan trong.
2.2.6. Nóng làm hô háp nhanh và can, giúp töa nhięt, nhung không xáo trôn thánh phàn khí
phé nang.
2.2.7. Các phån xą nôi tąng liên quan dén hô háp: (1) hát hoi, ho: då nói à trên; (2) nuót, nôn
làm dóng thanh quán, úe ché hô háp dé bäo vê duròng thò, phán xą näy bį mát khi hôn mė sâu
sě dua dén tinh trąng viêm phôi do hít phäi chát ói (aspiration pneumonia); (3) răn làm dóng
thanh quán, úc ché hô háp.t itt ätb qr ient eE 10 uii
lnEaanapi )
3. CHÚC NĂNG KHÓNG HÓ HÁP cÜA PHÓI
ttiiuitEii
Tông hop và důng tąi chô: surfactant.
Tóng hop, tích trüū dua vào máu các chát: prostaglandin F2 (gây co mąch phói khi oxy
giám), histamine, kallikrein làm a-globulin chuyén thánh kallidin (kinin) gåy giän mąch.
Láy môt phân ra khói máu các chát: prostaglandins E và F, bradykinin, adenin nucleotit
(adenine nucleotide), acetylcholine, serotonin (làm giám lu ng các chát vân mąch trong máu
toàn thân), norepinephrin.
Hoat hóa trong phói: chuyen angiotensin Iangiotensin II (gäy co mąch, tiét aldosterone).
Phói cón có hê thóng ly giäi fibrin, làm tan các cye máu dông trong các mąch máu phói.
Chíe năng dièu hòa toan – kièm.
Liên hê lâm sàng
Hôi chng ngung thů khi ngi: Da ký gidc ngi là môt phomg pháp thăm dò góm nhièu
thóng só sinh lý ghi trong giác ngù. Däy là phong pháp quan trong dé thăm dò dièu hoa
hó hap và ngay càng durge sit dung dé dánh giá làâm sàng rói loan gidc ngi. Trong giác ngiù
binh thóng, giäm truong lure co duóòng dän khi trén có thé gáy ra ngıng cáe dong táe hó
háp trong khodng thòi gian ngán. Ömôt só nguòi, thuómg là dàn óng thira cân ngimng thò dai
hon và nghiêm trong hon, tinh trang này durce goi là hói chíng ngımg thó khi ngi. Nging
tho khi ngú dur c chia thành hai nhóm nguyên nhän: tăc nghēn và trung wong.
nó k
182 SINH LYý HQc Y KH A

Trong ngıng thó khi ngi trung wng, cóe cir dóng hó háp nging trong khoáng thöi gian
dai hon binh thno ng. Trong ngimng thó khi ngui táe nghěn, nguvén nhän thtmg do che co
háu khóng thé lam mi duimg dinki khi hir vio. Trong ngmng thó khi ngi táe nghón. bini
uhän nó lrc hit v o manh dáan dén khi vpt qua tinh trang "tác nghēn "và benh nhán có thé
thó trò lai, tinh trang näy thuòng di kèm v i ngáy t0.
Mot só bénh nhán biéu hiën cá ngg thó ngù trung uong và táe nghěn. Trong cá hai logi,
thiéu axy và täng carbonic dan tang trong nhing khoáng thöi gian ngng thó. Nhing don
giàm oxy thènmg xuyén, láp di làp lai có thé dän dén täng áp dong mąch phói và tăng hnuyer
p. Ngoài ra, tăng carbonic kèm theo dhrçe xem là mót trong nhng nguyên nhän gáy ra
uhúte däu buói sáng mà bênh nhán thong găp phäi. Buón ngú ban ngay là trięu chimng phó
bién nhát à gáy khó chju nhát. Hó trg thóng khi khi ngi cho nh ng bènh nhán thòng giúip
cái thien triêu ching.
si
n
CÂU HÓI Tu'LUoNG GIÁ
1.
Hoat dóng cia ca quan cám ing hóa hoc trung uong täng khi náo?paL
A. PaCO, máu não tăng
seu
B. PaCO, máu não giám
2
uti
C. HCO; máu não tănge ii n9
D. pH dich não tüy tăng bttaanilntni
E. Lurong ox máu não giám tl
2. Thiéu oxy máu kích thích hô háp chù yéu qua trung gian cáu trúc não sau däy?b
A. Càm thų quan hóa hoc trung uong
B. Trung tâm hô háp EEiEitiEzsiHE

C. Thé cánh và thé dai dông mąch atpitn

D. Trung tám kich thích hô háp aauit a
i
E. Trung tâm hít vào
3. Chát kich thích hô háp mąnh nhát là chát nào sau dây?
A. Bicarbonat (HCO, )
R
Oxygen U(O,)
C. Hydrogen ion (H)
D. Carbon dioxit (CO,)
E. Axit carbonic (H,CO,)
4. Vüng quan trong nhát cua trung tám hô háp là:
A. Vùng hít våo
B. Vùng thò ra
C. Vúng kich thích hô háp
D. Vùng gây ngung thó
E. Vung càm úng hóa hoc trung wong
 Bai 15. Dieu hoa ho hap 183

5. Nhip ho hap deu dan duroc khoi phat tir:

A. Vung hit vao
B. Vung tho ra
C. Vung co cac té bao than kinh
D. Vung kich thich ho hap
E. Ving gay ngung tho
HUONG DAN: Moi cau sau co bon cau tra loi trong do co mot hay nhieu cau tra loi dung.
Chon:
A. Neu 1,2 va 3 dung

B. Neu va 3 dung
C. Néu 2 va 4 dung
D. Neu 4 dung
E. Neu 1, 2, 3 va 4 dung
6. Trung tam ho hap gom co cac vung nao sau day?
1. Vung hit vao, vung tho ra, vung kich thich ho hap va vung gay ngung tho
2. Nam & cau nao va hanh nao

3. Trong vung chat loi

7. Cau nao sau day dung voi vung hit vao?

1. La vung co ban dé gay ho hap binh thurong
2. Nhan xung dong tur cac cam thu quan hoa hoc qua day IX va X
3. Nhan tin hieu tur phoi qua day X
4. Gay co cO hit vao trong 2 giay
8. Cac vung cam irng hoa hoc cua hé ho hap gom cac vung nao sau day?
1. Vung trung urong o mat bung cuong nao
2. Vung ngoai bien gom the canh va the dai dong mach
3. The canh va the dong mach chu co cac thy the nhay cam voi phan ap CO,, O, va pH
4. Vung cam irng hoa hoc trung uong gom co hai loai té bao va II

9. Cau nao sau day dung voi cam thu quan hoa hoc ngoai bien cua he ho hap?

1. Dap irng voi oxy hoa tan

2. Chi dap urng khi PaO, thap hon 60 mmHg

3. Dap irng khitut huyét ap
4. Khong dap urng voi luong oxy gan voi hemoglobin
10. Cau nao sau day dung voi CO,?
1. Kich thich he ho hap manh
2. Chi co tac dung manh khi kich thich ho hap cap tinh
ca trung tam ho hap neu nong do qua cao
3. Co the irc che he than kinh trung uong ké
lan
4. Co the lam thong khi phé nang tang lén gap 10
184 SINH LY HOC Y KHOA

CAU HOI NGHIEN COU

Nam.
1. Cac
nguyén nhan gay ngay va ngung tho luc ngu © nguroi Viet
2. Cac benh
ly co than kinh va chirc nang thong khi phoi.
3.
Cac tinh trang gay irc ché trung tam ho hap tai Viet Nam.

TAI LIEU THAM KHAO

I. Ganong W.F. Ganong's review of medical physiology 23rd ed., McGraw-Hill Medical, New York.
2010, pp. 587-638.
2. Hall J.E. Textbook of Medical Physiology, 23th ed., Elsevier Inc., Philadelphia, 2015, pp. 497-560
3.
Sherwood L., Human Physiology: From Cells to Systems, 9th Edition, Cengage Learning, 2014,
pp. 461 - 510.
4. Rhoades R. A., Bell D. R., Medical
Physiology - Principles for Clinical Medicine, 4th Edition,
Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2009, trang 326 - 398.
5. Tortora G. J., Derrickson B., Principles of Anatomy & Physiology, 13th Edition, Wiley, 2012, pp.
918 966.
 Chuong IV. SINH LÝý HĘ THÁN NIĘU
MŲC TIÉU
Sau khi hoc ongchuong này, sinh vièn có khå năng:
I. Trinh bäy duąe cáu tąo cia nephron và phúrc hop cân câu thán.
2. Trinh bày duge hogt dong tao mróc tiéu và båi xu át các sån phäm chyén hóa cua thán,
bao góm:
Quá trinh loc à câu thân
Quá trinh tái háp thu à bài tiét à óng thân
3. Trinh bày duoc các phuong pháp co bân trong thăm dò chícc năng than.
4. Trinh bày duąc che năng ciua thán trong ván dè dièu hòa hăng dinh nói mói:
Dièu hòa n c và dich co the
ttiuet tca
Dièu hòa thăng bång diên gidi aiEta
Dièu hòa thăng bång kièm toan. i ai aili
5. Phân tich duroe chice năng nôi tiét cúa thân
Dièu hòa huyét áp
d- Dièu höa sI sinh hóng cåuoap teieib pee
b
Dièu hòa chuyén hóa calci phosphat trong ca thé.
6. M6 tà du e su ånchuyén nóc tiéu qua duròng nięu và sı hinh thành phän xą tiéu tiên.

t ti

i i
attHa
liei
5ttt
tauintiau pato)haH
Sirlc nastedtiioe ta EDiS

atiLt0t tonthisitunecubutoMhu cln

et tinanualan e t

185
 KHÁI QUÁT VÈ H AT DÓNG cÜA HĘ THANTS.BS.NIĘU
Le Quóc Tuán

MŲC TIÉU HQ TĄP

Trinh bäy duge c u tąo mó hoc cia nephrom và phrc hop cán cáu thän.
2. Mò tà durge sy phán bó thån kinh và mąch máu cho hai thân.
Nám duge khái quát cáe chie näng chinh cia thán trong co thé.
Mö tà locdugetąikhäicåu quát
4. trinh: vé sı båi xuát móe tiéu qua thįn, môt két quà tóng hop tir ba quá
3.

thân, tái háp thu và bài tiét tai ong thán.

5. Mó tà dge sIr ván chyén mróc tiéu qua durèng nięu (góm nięu quán, bàng g
hinh thành phän xą tiéu tiên.

vè māt giai phåu, hě tiét niçu bao góm hai quà thán có chúe näng tao nuóe ticu, vå duóng
nięu duói (góm niçu quán, bang quang, niêu dao) có chúe näng lru trū, vân chuyén nuóe tieu
ra khói co thé tąi các thòi diém khác nhau trong ngåy.

Hai thän có nhièm vy tąo nur e tièu; thông qua dó thųe hièn chúre năng bài xuát nhůng sán
pham cuói cung trong các quá trinh chuyén hóa, dièu hòa nong dó cia cáe thánh phán trong
dich co thé, duy tri su hăng dinh nôi mói. Bén canh dó, thán cón sän sinh các hormone nôi tiet,
bao góm: renin, erythropoietin, calcitriol (dang hoąt hóa cúa vitamin D).
1. TÓNG QUAN vÈ CÁU TRÚC VÀ CHÚC NĂNG THĄN
Hai thån có kich thuóc turong dói nhò (300 mg), nhung ląi duge tuói máu rát phong phú,
khoàng 20% cung lu ng tim. M i thân góm hai vůng: vůng vö (cortex) à phía ngodi và ving
üy (medulla) phía trong. Vùng vò dién hinh màu nâu dó và có các hąt, là noi chúa các cáu
trúc: câu than (glomeruli), óng luron gán (proximal convoluted tubule), óng luon xa (distal
convoluted tubule) và óng góp vò (cortical collecting duct). Ving tüy sáng màu hon và có các
vân tąo thånh tir su sáp xép song song cúa các quai Henle (loop of Henle), các óng góp tiy
(medullary collecting duct) và các mąch máu tüy. Vüng tüy bao góm tiy ngoài (outer medulla)
gán vói vůng vò vå tüy trong (inner medulla) năm xa vůng vò hon. Bao thân là môt tó chúc
móng nhumg dai chác, bao quanh thân. Néu thän bi phù viêm, bao giói han su phinh ra cúa thán
làm áp suát khoång kē tăng lên, gây giám dô loc câu thân.
Mõi thân duge chia thành 8 – 10 thüy nhò, mõi thüy góm môt tháp tüy (medullary pyramid)
và vúng vó bén trên nó. Dinh cua tháp than goi là nhú thân (renal papilla). Mõi nhú thân dán
nuóc tiëu vào môt däi thân nhò (minor calyx), sau dó táp hop lai thành các dái thán lón (major
calyx), rói dó vão xoang than (renal pelvis). Nhu dong dáy nóc tiéu theo nięu quán xuóng
bang quang, vå h giù tai däy cho dén khi duge tóng Xuát ra ngoai.
1.I. Nephron – don vi cáu trúc và chúre năng cua thán
Mõi thân chúa khoáng môt trięu don vi co bán có khá näng tao nu c tièu dôc lâp vói nhau.
goi la nephron. M i nephron dupe ci tao büi hai thánh phan ciu than (iglomeruli), trong d
dich duge loc tir máu vå óng thân (tubule), trong dó dich duge bién doi de tao thanh nuóc tié
dó våo bê thân.

186
 Bài 16. Khái quát vé hoąt dông cůa hê thân nięu 187

Càu thän có duòng kinh khoáng 200 mierons, dugc bao quanh böi bao Bowman (Bowman's
capsule), bao góm môt chúm mao mąch xuát phát tir môt tiéu dóng mąch vão (afferent
arteriole) vå táp trung ląi thành mót tièu dông mach ra (efferent arteriole) có duòong kinh hoi
nhó hon. Có hai lóp té báo phàn cách gia máu trong mao mąch và dich loc cau than la: nói mô
mao mąch và biéu mò bao Bowman, giùa hai lóp té bao näy là màng nen. Duói kinh hién vi dięn
tir, té bào nôi mô có nhiéu 1ò thúng goi là cia sò, còn chán cia cáe té bao biéu mó bao quanh
thánh mao mąch và tąo ra các 1 loc. Dięn tích toàn phân qua dó diên ra quá trinh loc là khoáng
1,5 m Ó nguròi binh thuròng.
Óng thän duąe chia thành bón doan. Thánh cua toán bý hê thóng óng thän duge cáu tąo tir
môt lóp té bào biéu mò don. Tuy nhièn, các té báo biéu mô trong ting doan cia nephron có
mhūng tinh chát mò hoc rièng bięt, turong úng vói các chúe năng khác nhau:
(1) Óng lurqn gån (proximal convoluted tubule) là phán óng thân nâm gån cáu thán nhát, dai
khoáng 45 mm và duròng kinh 55 m.Than cia óng luon gån durge lót boi môt lóp té bào biéu
mô, có nhièu vi nhung mao phía bò lòng óng (màng dinh), nén cón dugc goi là bò bån chäi.
(2) Tiép theo là quai Henle, góm có hai canh, cành xuóng và cành lên. Thánh cúa cành
uóng và doan durói cüa cành lên thi rát mánh, cáu tąo böi môt lóp té bào biéu mò dep, nên cón
durąc goi là cành möng (thin limb). Ðoan trên cúa cành lén du c cáu tąo böi lóp té bao biéu mô
cao hon, vói két nói chăt giùa các té bào, khóng có tinh thám nuóc, nén cón durgc goi là cành
day (thick limb).
(3) Óng luron .xa (distal convoluted tubule) là phán tiép nói vói quai Henle, cáu tąo böi lóp
té bào biéu mó tháp hon àóng luron gàn, có môt ít vi nhung mao nhumg không tąo nên bò bàn
chai.

(4) Các óng luręn xa tir våái nephron cung dån våo môt óng góp vó (cortical collecting duct)
di dén vůng tüy. Trong tüy thän, các óng góp tiüy (medulla collecting duct) di song song vói
các quai Henle, tâp hop lai thanh nhūng óng nhú lón, và dó vào dái thân. Mði thân có khoang
250 óng góp lón, môi óng tàp hop nuóc tiéu tir khoáng 4.000 nephron. Čác óng góp và óng than
tuy khác nhau vé nguón góc phói thai, nhung ląi thųc hięn nhūng chúe năng turong tur nhau. Do
vây, các óng góp cūng du uU X IIl là môti thành phân cua nephron.
Óng lu n gån
Nang Bowman
Óng luon a
Càu thân E

te)

Quai Henle
Óng góp

Hinh 16.1. Cáu tąo mô hoc cua nephron

188 SINH LY HOC Y KHOA
cau than trong phan vo than:
dura
Co hai nhom nephron khac nhau, phan biet
tity (juxtamedullary nephron).
Cac
nephron can
nephron vo (cortical nephron) va nephron can nephron. So voi nhom con
tuy co cau than nam sat phan tuy, chiem khoang 1/8 trong tong s0
lai, chung co quai Henle thoc sau vao tuy than
nen doan canh mong dai hon; nong do renin bai
tham; khong co mang mao mach quanh
tiet thap hon; khac biet ve kha nang van chuyen va tinh
ong ma dugc thay bang cau truc mach thang (vasa recta).
1.2. Phirc hop can cau than
la no1 doan dau cua ong luron xa
Phirc hop can cau than (juxta-glomerular apparatus)
cau tao boi vet dac, cac te bao trung
xuc voi cuc mach mau cua cung cau than. Vung nay duoc la cac te bao bieu mo tai
mo ngoai cau than, va cac té bao hat. Vét dac (macula densa) chinh
no1 tiep xuc voi chum mach mau cau than, xep thanh lop day dic so voi cac noi khac tren ong
than. Cac té bao nay co nhiem vu theo doi thanh phan dich trong long ong di
qua day. Bo may

Golgi cua cac té bao nay huong vé thanh tieu dong mach vao,
la bai tiet cac chat tac dong
cac te bao bieu mo ong khac. Dieu nay ching to vai tro cua ching
vao te bao can cau than tren thanh tieu dong mach vao. Cac té bao trung mo ngodi ciu thin
(extra-glomerular mesangial cell) lien tiép voi cac te bao trung mo trong cau than, chung truyen
thong tin tir vet dac sang cac té bao hat. Cac té bao hat (granular cell), con goi la té bio can
cau than (juxta-glomerular cell), duoc bien doi tur cac té bao co tron mach mau, nam chu yeu
tren vung tieu dong mach vao gan cau than. Chung phinh lén va chira cac hat dong dac (tien chat
cua renin). Cac te bao nay co vai tro tong hop va phong thich renin, mot enzyme co chirc nang
chuyén angiotensinogen thanh angiotensin I, tham gia dieu hoa huyét ap va dong mau qua than.

Cau than
Cau than

Mao mach cau than Nang Bowman

Tieu dong mach ra

Té bao can cau than

Té bao vet dac

Ong lugn gan

Te bao trung mo

Tieu dong mach vao

Phuc hop can cau than

Hinh 16.2. Phurc hop can cau than

1.3.Sy phan bo than kinh va mach mau than

Phan bo mach mau ving vo thin: dong mach than tach ra tir dong mach chu, di vao
ron than (hilum), tach ra nam nhanh lon, roi phan thanh cac dong mach gian thuy (interlobar
artery); khi den ranh gidi vo tuy lai chia thanh cac dong mach ban cung (arcuate artery). Dong
mach ban cung tach ra cac dong mach nho
di xuyén qua lai ving vo den be mat than; tir day
xuat phat cac nganh thang, ngan va rong tieu ding mach vio (afferent arteriole).
goi la

dong mach vao toa ra mang luoi mao mach thir nhat trong cau thin, sau do tap hop lai thanh
 Bäi 16. Khái quát vé hoąt dông cua hê thän nięu 189

tiéu dong ach ra (efferent arteriole). Tiéu dóng mąch ra tiép tue tóa ra mang lurói mao mach
thúr hai goi là mao mach quanh óng (peritubular capillary). Nhu väy, tiéu dông mąch ra năm
giüa hai luói mao mąch nên duqc goi là mąch gánh hay mąch cia; và lurói mao mąch tiéu cäu
chi là mao mąch chúe năng có nhiem vų loc máu; còn luói mao mąch quanh óng là mao mąch
dinh duöng cho thân. Hę thóng tnh mąch nåm song song bén canh các dông mąch vå có tén
goi turong tų.
Phân bó mąch máu vàng tiüy thån: nguón máu cung cáp cho tiy thân có nguón ggóc tir
dóng mąch ra cua các càu thân cán tily. Các dong mąch ra ó däy tao thanh hai loąi mao mąch:
mao mąch quanh óng turong tr nhur trong vůng vo, và mąch tháng (vasa recta) chay song song
vói các cành cúa quai Henle cua các nephron cân tüiy. Môt só mąch thäng choc sâu vao tân vůng
tiy trong. Trong vung tiy ngoài, nhiéu canh lén va cành xuóng cua các mąch tháng nám gån
nhau, sáap xép thành timg bó mąch, tąo dièu kiên thuân loøi cho su trao dói chát giùa dòng máu
di vào và di ra khói tüy thân.
Tóm lai, dòng máu qua cà hai than môt nguròilón binh thu ng là khoáng
1.200 m/phút, lên dén gån 1/4 cung luong tim bom ra. Dong máu trong vò thán (90%), noi có
các nephron, thi nhièu và nhanh so vói dong máu trong tiy than (it và châm, chi khoáng 10%
döng máu thân toàn phán). Sau khi qua cau thân, phán lón dong máu chäy trong luói mao mąch
quanh óng, chi có 1-2% chäy qua mąch vasa recta.
Phân bó thán kinh cho thân: thân nhân durąe su phân bó phong phú cua các soi thán kinh
giao cám, chú yéu tir các thán kinh tiiy ngure X, XI, XII và tüy lung i. Kich thich các soi giao
cám sē gây co mąch máu thân, do dó làm giám lru lur ng máu qua than (RBF: renal blood
flow). Các sąi giao cám cūng phân bó dén các té bào óng thân làm các té bào này täng tái háp
hu Na', cūng nhu các té bào cân câu thân gåy tăng phóng thich renin vào máu. Măt khác, các
soi cám giác tąi thân lai dur c kích thich bói sų kéo căng co hoc hoãc tir các hoąt chát khác
nhau trong nhu mô thân.
Phân bó mąch bąch huyét: thân có mang lurói mach bąch huyét phong phú, dò vé óng
ngie, tuy nhiên, chúe năng cúa chúng cón chura dugc biét rő.
1.4. Thân – co quan duy tri sų hang dinh nôi mói
Thán là ca quan chju trách nhiêm cho háu hét các chúc näng duy tri su cân bäng nói môi
trong co thé. Nhūng chúe năng quan trong nhát bao góm: (1) dièu hòa áp suat thám tháu (Osmo-
lality) djch co thé bäng cách pha loăng hay cò dãe nuóe tiéu; (2) dièu hóa nóng dò phán lón các
ion trong máu nhur: Na’, K, Ca”", Mg", CI, HCO,, phosphate, và sulphate; (3) diêu hòa cân
bäng acid-base bäng cách bái tiét ion H khi dir thira acid, hoãc bái tiét ion HCo; khi du thia
base; (4) dièu hóa thé tich dich ngo i bào qua kiém soát spu bai tiét Na" vå nuóc; (5) diču höa
huyét áp qua sır båi tiét Na", và sán sinh mot só chát änh huóng lén huyét áp nhur renin; (6) lopi
bo các chat thai cua quá trinh chuyén hóa, bao góm ure (chát cuói cung chúra nita chú yéu tr
quá trinh chuyén hóa protein ó nguoi), acid uric (chát cuói cung tir quá trinh chuyén hóa purine)
và creatinine (chát cuói cing tir quá trinh chuyên hóa ó co); (7) dão thái nhièu loąi thuoc (nhur
penicillin), cáe hop chát ngoai sinh, cūng nhur cáe chát dic dói vói co thé; (8) thoái giáng mot
só hormone peptide: insulin, glucagon, hormone cân giáp; (9) tóng hop NH,, dóng vai trò trong
*”

cân báng acid-base; (10) Sán sinh môt só hormone góm: erythropoietine, renin, calcitriol (vita
min D.); (1I) tóng hop các chát ành huóng lèn döng máu than và su bái tiét Na', góm các dän
xuát cua acid arachidonic (prostaglandin, thromboxane A,), kalli-krein (môt enzyme phân giai
protein trong sı sán sinh kinin). Có thé chia các chúe năng náy cúa thän thành hai nhóm lón:
húe năng tąo nuóc tiéu vå bâi xuát các sän phám chuyén hóa (chúe näng ngoai tiét).
Chú
190 SINH LÝ HQc Y K OAed t0
Chúte näng noi tiét: tóng hop các hormone tham gia dièu chinh thäng bäng nôi mói.
Nhe väy, tong tning hop suy thin, hing lowt vain de sě xiy ma, bao gim sp ir dong kin
loąt cáe san phám chuyen hóa trong co the, gäy mát tinh häng dinh ni môi, vå cà sur rói lon
cia các chúe năng noi tiét. Tren lám sing, tham phán phúc mąc, loe máu (dialysis) và ghép thia
(kidney transplantation) chinh làa nhūng lieu phap diéu trj thuóng duge sir dung dé dièu trij cho
bénh nhân suy than giai doan cuói (end-stage renal failure).

2. KHÁI QUÁT VÈ HOAT DÓNG TĄ0 NUóC TIÉU cÜA THÁN

Sur tao thánh nuóc tiéu gán liên vói ba quá trih: loc tai cáu thán, tái háp thu vå bäi tiét taj
óng thin. Quá trinh loc tai chu tihán (glomerular filtration) lién quan dén ca ché siču he
(ultrafiltration) cia huyét trong trong cau thân. Dich loc di vão khoang nuóe tiéu cua nang
Bowman, sau dó xuóng hê thóng óng thân. Các té bào biéu mó cua óng than có nhięm vu läm
giám thé tich và thay dói các thánh phán trong dich loc. Quá trinh tái háp thu tgi óng thġn
(tubular reabsorption) liên quan dén su vân chuyén các chát còn cán thiét cho ca thé ra khoi
lóng óng, tró vé máu qua mang mao mach quanh óng. Các chát duge tái háp thu bao góm nóc,
nhiéu loai ion (nhur Na", K, Ča'", Mg", Ci, HCo, và phosphate), các chát chuyen hóa quan
trong (nhu glucose, các acid amin), tham chí cà môt só chát thäi (nhur ure, acid uric). Quá trinh
bài tiét tąi óng thân (tubular secretion) liên quan dén su vån chuyén các chát tir mao mąch
quanh óng vao lòng óng thán, cháng han nhu nhièu cation và anion hūu co. Môt väi chát (nhu
ion H và ammonia NH.), sán sinh thr các té bào biéu mô, cūng durąc bài tiét thêm vào óng thän,
Spr vân chuyén các chát qua óng thân, bao góm cà tái háp thu và båi tiét, deu có thé xáy ra mjtł
cách thų dông hoăc chú dông, tüùy thu c våo chát vân chuyén và môt só dièu kięn khác.a
te i ot
Tiéu dông Eia
|mąch våo IVIa0 mą I
câu thân
Tièu ông
Tù dông mąch thâ
pân mąch ra

u Nang
atit Bowman
Hę thóng
Bài xuát ng thân

Mao mąch
quanh óng
S

Dén tīnh
imąch thân

Bái xuát
*Loc tai câu thân
Tái háp thu tąi óng thân
Bäi tiét tai óng thân
Hinh 16.3. Quá trinh bäi xuát nuóc tiéu tąi nephron
 Bài 16. Khái quát vé hoąt dóng cua hě thän nięu 1 |

Spr bài x át (exeretion) durge dinh nghīa là su loąi bó các chát ra nuóc tiéu sau khi di qua toàn
bý nephron, nghía là góm cá ba quá trinh: loc, tái háp thu, và bai tiet. Nhin chung. lupng bäi
xuát duge tinh theo cóng thúe sau: “Bài xuát =Lge - Tái háp thu + Bài tiée”. Luong bái xuát
môt chátciatir chát
(elciaearance) tiéu trong
máu dó.ra nuTinhe trang môt donthänvicóthóithe giduge
chúe nang an cüng hê sótestthanh
dánh chígiáinhqualà các do heloc
só
thanh loc cúa cáe chát turong inmg, vi dy nhur test do do loc cau thán, luru lugng máu qua thân,
sur tái háp thu hoãc bäi tiét cua các chát kháe nhau,. Trong dó, test do do loc cáu than GFR
năng thân filtration rate) gån nhur diurpe sir dung thuòng quy trên lám sàng dé thām dò chúc
(glomerular
3. SU VÁN CHUYÉN NUÓC TIÉU QUA DUÓNG NIĘU
Niróc tiéu tir các óng góp dó vao hě thóng dai bé thân. Mõi bé thân có môt óng dän là nięu
quánraduakhóinuóe
téu tiéu xuóng
ca thé. bàng quang. Tir bàng quang có môt óng dán là nięu dao dura nu c
i ss t i

3.1. Vân chuyén nuóe tiéu qua nięu quän

Niêu quán là môt óng co tron nhò, xuát phát tir bé thân vå di xuóng phía duói cám váo bång
quang. M i niçu quán durąe phân phói böi hai loai soi thán kinh: giao cám và dói giao càm. Khi
theé tíich nuróc tiéu chúra trong bé thän tăng dán, áp suát trong bé than sě täng theo. Dièu náy kích
thich hinh thành các nhu ôngtrong bé thân, vå di xuóng durói doc theo nięu quån, dáy nuóc
tiéu vão bàng quang. Sóng nhu dông di vói tóc do 3 cm/giáy, có thé xäy ra cách nhau 10 giäy,
hay tur 2 – 3 phút. Sóng nhu dông giúp ván chuyén nuóc tièu trong nięu quán, có thé chóng ląi
su tác nghên vói môt áp suát cao tùr 50 – 100 mmHg. Các kích thích giao cám có thé làm giäm
cà tán só và cuòng dò cúa sóng nhu dông; trong khi các kích thích dói giao cám sě dura dén biëu
hiën ngu c lai. itui

Niêu quán cūng durge phân phói bói các soi thán kinh cám giác dau. Khi nięu quán bj tác (do
söi hay u chėn ép), sě dån dén phán xą co manh và gáy dau nhièu. Thém våo dó, xung dóng dau
lai tao ra môt phán xa giao cám tró vè thân, làm co tiêu dông mąch thân, gáy giám lurong nuróc
tiéu tih than. Tác dung näy goi là phän xą niçu quán – thân, có ý nghīa quan trong dé phong
ngia dòng dich quá múe trong bé thân, trong khi niçu quán bij täc không dăn duąc nuróc tièu.
ojat
3.2. Luu trü và vân chuyén nuóe tiéu qua bàng quang
it8tt
3,2.1. Cáu trúc và su phân bó thån kinh ö bàng quang
Bang quang là môt buóng co tron góm hai phân: (1) thân bàng quang là phån chính chúa
uóe tiču và (2) có bâng quang di xuóng phía duói nói vói niğu dąo, phàn tháp cüa có bàng
quang cūng dugc goi là niëu dąo sau. Các soi co tron cua bàng quang cón goi là ca chóp
(detrusor muscle), có thé cāng ra theo moi huóng, lám tăng áp suát trong báng quang lèn tir
40–60 mmHlg, có tie dung däy nuóc tiéu xuóng niğu dao. Ö thánh sau, ngay phia trên có báng
quang là môt ving nhò, dugc goi là tam giác bàng quang (trigone). Hai niğu quán dó váo bàng
quang à hai góc cao nhát cua tam gińc, cón phán có bàng quang dó váo niçu dąo sau o dinh
tháp nhát cua tam giác. Dé tóng nuóe tiéu ra niêu dao, các ca cia thánh bing quang co ląi, ép
chät hai ló niçu quán, ngān không cho nuóc tiéu trào nguąe lèn bé thán.
Có bàng quang (niçu dąo sau) dái khodng 2-3 em, bao góm các soi co tron xen lån vói các
poi chun. Co trong ving näy thuròng duge goi là ca thát tron, truong lre tur nhièn cúia nó ngän
S0.

cán nuóe tiéu tir báng quang thośt ra nięu dao. Niróc tiéu chi dupe tóng xuát váo nięu dao khi
192 SINH Lý HQc Y KH A ta

trongngoài
áphaysuátco thát bång. Caquangthattháng duge l ye co tr nhi ë n náy. Phi a duói ca thát tron l à
vân chju sur chi phói cua vó não, có thé “dóng mó” theo ý muón.
ca thát ván

Niêu quàn

L2 Thân bàng quang

3
L4
Soi giao cåm
L5
S1 Tam ggiác bàng quang
s2
S3 Soi dói giao càm Có bàng quang (niêu dąo sau)
S4
Co thát ngoài
Thân kinh then

Hinh 16.4. Phân bó thàn kinh cho bàng quang

Thán kinh chau chi phói cho bång quang, xuát phát tir tiy cing S2 và S3. Thán kinh chju
góm hai loąi søi: søi cám giác và spi dói giao cám (spi ván dông). Các sąi càm giác nhan càm
múe dò căng tir thánh bàng quang, vói dáu hięu căng tir niêu dao sau là tin hięu chinh dé khói
dàu phán xą tiêu tiên. Các soi dói giao cám tàn cung à các té bào hąch trong thành bàng quang,
vå gäy co ca bàng quang qua thų thé M3 (muscarinic 3) cua acetylcholin.
Ngoài ra, bàng quang còn chiu su chi phói tih thán kinh then và các soi giao cám. Thán kinh
thęn là các soi ván dông, chi phói ca thát ngoài theo ý muón. Các soi giao cám xuát phát tir dót
L2 cua tüiy sóng, theo däy than kinh ha vi, cūng có tác dung làm giân bàng quang qua thy thé
3 cua norepinephrine. Môt só däy thán kinh cám giác, cūng qua các soi giao cám, có thé qu=
trong dói vói cám giác dáy và dau bàng quang.
3.2.2 Trwong lųc c a bàng quang
Khi không có nuóc tiéu, áp suát trong bàng quang bäng khóng. Khi có khoáng ti
30 – 50 mL nutóc tiêu, áp suát sē tăng lén tir 5 – 10 emH,0. Něu nuÓc tiću tăng tit
200 – 300 mL, áp suát chi täng rát it, dièu näy là do co thánh bàng quang có khå näng co giän
cao. Chi khi the tich nuóe tiéu dat 300 – 400 mL thi áp suát mói tăng nhanh. Khi nuóe tiéu däy
dàn, nó kich thich co ca tron bâng quang, làm ap suát täng lên thành ting dot, kéo dai tit väi
giäy tói trên môt phút. Áp suit lúe dó có thé täng lén dén 100 emH,0, tao nen phan xa teu ti
3.2.3. Phän Xą tièu tiên
Khi báng quang däy, nhūng con co kich thich tiéu tièn bát dáu xuát hięn. Dó là két quà cia
phan xa cang, khiói diu tir nhing thy thé cam giác trong thánh báng quang, nhát la do các tu
thé ó châu,
ikinh nięu dao sau. Các tin hiçu cám giác duge dän truyén tói các khoanh tiy cung qua thia
rói trò lai bàng quang qua các soi dói giao cam.
Khi phin xą tiéu tien bát diu, co báng quang co ląai timg dot, áp suit trong bång quang tang
theo, spco bóp loi táe dóng vio cáe thų thé cim giác manh hon na (Hinh 16.5). Vöng diéu hè
 Bai 16. Khái quát vé hoąt dóng cüa hě thân niğu 193

nguge duong tinh duge láp di läp ląi, cho tói khi báng quang dąt dupe múe dò co mąnh nhát. Sau
vai giäy tói hon môt phút, phän xą tiéu tięn nging lai, läm giam nhanh con co bàng quang. Khi
phán xą tiéu tiên xáy ra nhung khóng dat dupe me dich thai nu e tiéu, các ycu tó thán kinh cia
phán xą thuóng à tinh trang úe ché trong môt väi phút, döi khi tói môt giò hay hon nia, truóc
khi mót dyt phán xą tiéu tiën khác xäy ra. Tuy nhien, bang quang ngäy cang däy hon, vi väy các
phán xą tiéu tięn sau sě ngaåy cang däy hon vé tän só, va manh hon vé cuong do.
Môt khi phán xą tiéutièn trò nén di manh, nó gây nén môt phán xą khác, qua thán kinh then
co thát
úethátchéngodi, ngodi. Néu sur úe ché näy manh hon nhüng dáu hiçu co co tiy ý tir não dén co
thi sě xäy ra tièu tięn.
Phán xą tiéu tiên là môt phán xą tiy tır döng hoán toån, nhumg có thé chju tác dông bói các
trung tâm trên não (thuròng có xu huóng úre ché phán xą tiéu tięn). Nguòi bj tón thuong túy
ong hoãc hôn mé, phán xą tüy mát sır chi phói tir vó não, dán dén sų tiéu tiên tyr dông.
són

Lên thân não Tü thân não xuóng

Soi câm giác

a)9)

L Hąch giao cåmni 9)

Eidt sd
taiahi i
inedko)
Et Soi dói giao càm (6
eaiEie
. Soi vân dóng dnh
pttnli

(Bång quang
Soi hâu hącht
Thų thé căng "giao càm n
o
Co thát trong Cait ut

ngoài
thát ng
Niêu đąo sautttoE
Hinh 16.5. Phán xą tiéu tiên

Liên hê láâm sàng

Hói chúng bàng quang tăng hoat (OAB: overactive bladder) theo ICS 2002 là tinh trang lièn
quan dén các trięu chng: tiéu gáp (cam giác buòn tièu dót ngót cán phái di ngay và råt khó
nhjn duge), tiéu nhièu län (trên 8 län trong ngày tir lúc thútc dáy dén húc di ngi), tièu dèm
(phái thce ban dem tie mót lån trò lén dé di tiéu), có thé kèm theo tiéu khóng tir chú sau cam
giác tiéu gáp. Däy là sIt rói loan trong giai doan chta dmng nóc tiču cia bäng quang, do
sIę co bóp khöng chi ý cúia ca chóp xuát hiën khi benh nhän kiem ché phän xa di tiéu. Bang
quang tăng hogt xáy ra do ba nguyéên nhán chinh: (I) các bênh thán kinh änh huóng dén su
194 SINH Lý HOc Y KH Aed

dieu hóa hoat dóing cia bäng quang và có báng quang (nle trong bénh Parkinson, di q .
xa hóa tiy, tón thong tiy song do chan thong, neu duing, „): (2) tuói già (chie näng na,
bótiènsuylięt).giäm); (3) táe nghěn duóng net męnu diói (nhr u, sói bäng quang, buóu lämh tuyen
Nięu döng hoc là m t thäm dò chie näng sinh lý cho phép dänh giá hoat dong cia bäng
quang và nięu dao, cho biét các thóng só vé nięu dóng (uhr tóc do dong cháy tói da, tóc di
dong chäy trung binh, thé tich mróc tieu dà tieu, thé tich móe tiéu tón hrı sau tiéu, thòi gian
hiéu), áp he bäng quang va ap lue dóing tiéen. Qwa dó, mięu dóng hoc giúip chán doán hai tinh
trang tăng hoąt ca chóp và tăng cám giác bàng quang trong OAB.
Cáe lièu pháp hành vi nhr: táp luyén bång quang và ca sàn chäu, thay dói thói quen ding
chát kich thich (ruou, bia, cà phe, thuóc là), dieu chinh hu ng m e uóng, kiém soát cán
päng, chóng táo bón, . drge xem là bu c dieu tri quan trong nhát cia OAB. Các thuóe lam
giám co thát bång quang nhe nhóm kháng muuscarinics (c ché canh tranh thų thé dói giao
càm M3 cúa acetylcholine trên ca chóp), hay nhóm dong vån thų the beta 3 giao cám dugce
xem là lya chon hàng thút hai trong vięc làm giám các trięu chng rói loan di tiéu ciia OAB.

CÂU HÓ TuŲ LUoNG GIÁ

1. Cáu trúc té bào nào sau däy KHÓNG DÚNG dói vói nephron ?
A. Té bào bièu mô cúa câu thän là nhūng té bào có chán bám vào màng dáy
B. Té bào biéu mô óng luon gån có bò bán chai tao böi các vi nhung mao
C. Té bào biéu mó cành däy cúa quai Henle có két nói chăt gi a các té bào
D. Té bào biéu mô óng luron xa có bò bàn chäi và nhièu ty ląp thé nhur ò óng gån
E. Có khoáng 250 óng góp lón dò nuóe tiéu vao bé thân
2. Dé phân bięt té bào biču mô cúa óng gån và té bào biéu mô cua óng xa, nguòi ta dyra váo dãc
diêm cáu trúc nào sau dây?
A. Óng luron ixa có máng dáy odày hon
B. Óng luçn gån có mång dáy däy hon
C. Óng luron gån có bò bån chäi
D. Óng luçn gån tąo thanh phúc hop cán cau thân ti

E. Óng luron xa có it chó nói chāt giúa các té bào hon

3. Cau nao sau däy KHÓNG DÚNG dói vói vi tri ciia các nephron?
A. Càu thân, óng luron gån, và óng lturon xA năm ò vůng vò thán
B. Ða só nephron năm ó vůng vó
C. Môt só nephron nam ó vůng cân tuůy
D. Môt só quai Henle thoc sâu vào vůng tüy
E. Môt só nephron năm hoàn toàn ó ving túy
Hę mąch máu cúa nephron bao góm cáe phán sau däy, NGOAI TRÜ:
A. Tiéu dông mąch vào
B. Luói mao mąch dinh duðng trong cáu thân
C. Tiéu ôngmąch ra
D. Luói mao mąch quanh óng
E. Quai mao mąch thăng vasa recta
5. Ap suát máu trong mao mąch cáu thán cao, thuin løi cho sup loc là do các yéu tó sau diy
NGOĄI TRÜ:
 Bai 16. Khai quat ve hoat dong cua he than nieu 195

A. Tieu dong mach vao cau than la nganh thang va ngan cua tieu dong mach gian thuy
B. Luoi mao mach cau than gan dong mach chu bung
C. Tieu dong mach ra co durong kinh nho hon tieu dong mach vao
D. Tieu dong mach vao co sirc can turong doi lon
E. Dong mau than lon chiem dén 1/4 luru lurong tim
6. Cau nao sau day KHONG DUNG doi voi bang quang?
A. Hai nieu quan do
vao bang quang o hai goc cao nhat cua tam giac trigone
B. Khi co bang quang co, cac co
thanh bang quang ap chat vao lo nieu dao, lam nuoc tieu
khong trao nguoc len be than
C. Truong luc tu nhien
cua co that trong thuan loi cho nuoc tiéu tir bang quang thoat ra nieu

D. Co that ngoai la co that van chiu

syr chi phoi cua vo nao
E. Than kinh chi phoi bang quang xuat phat tir khoanh tuy S2, S3
7. Cau
nao sau day KHONG DUNG doi voi trurong luc vach bang quang?
A. Khi co tir 30
50 mL nuroc tieu, ap suat trong bang quang tang lén 5
B. Khi the tich nuoc tieu tu 200 300 mL, ap suat trong bang quang tang nhanh
C. Khi co tur 300
D. Khi bang quang day nuoc tiéu, ap suat trong bang quang co thé tang dén 100 cmH,O
E. Khi khong co nuoc tieu, ap suat trong bang quang bang khong
8. Cau nao sau day KHONG DUNG doi voi phan xa tieu tien?
A. Khi phan xa tiéu tien du manh, no urc ché co that ngoai qua day than kinh then
B. Phan xa tiéu tien la mot phan xa tuy tu dong, nhung co the bi irc ché hay kich thich boi
cac trung tam O than nao, cau nao va vo nao
C. Cac trung tam thuong xuyén irc ché phan xa tieu tien, trir phi do la do > muon
D. Cac trung tam ngan can tiéu tien, ngay ca khi co phan xa tiéu tien, bang cach co lien tuc
cO that trong bang quang
E. Khi thoi co tieu tien dén, cac trung tam co the kich thich gay phan xa tieu tien, dong thoi
irc ché co that ngoai
9. Cau nao sau day KHONG DUNG doi voi cac day than kinh chi phoi bang quang?
A. Nhing soi cam giac cua than kinh chau nhan cam mirc do cang thanh bang quang
B. Nhing soi van dong cua than kinh chau la nhung soi doi giao cam

C. Nhing soi van dong qua than kinh then toi co that ngoai khong theo y muon
tur dot L2 cua tuy song, theo day than kinh ha vi, cung co
tac dung lam gian bang quang
E. Mot so day than kinh cam giac qua cac soi giao
cam dura cam giac day va dau cua bang
quang ve trung wrong

TAI LIEU THAM

TP. HCM (2012). Sinh ly hoc tap 1, Nha xuat ban Y hoc.
1. Bo mon Sinh ly hoc, Dai hoc Y Duoc
tap 1, Nha xuat ban Y hoc.
2. B6 mon Sinh ly hoc, Dai hoc Y Ha Noi (2006). Sinh ly hoc
3. Ganong William F. Review of Medical Physiology, 18th ed., Appleton & Lange, Connecticut, USA, 2012.
4. Guyton Arthur C. Hall John E. Textbook of Medical Physiology, 11th ed., Elsevier Inc., China, 2006.
5. Medical Physiology Principles for Clinical Medicine, 4th ed., Lippincott Williams & Wilkins, Phil-
adelphia, USA, 2013.
 rpi

CHÚC NÄNG TAO NUóC TIÉU

VÀ BÀI XUÁT CÁC SÁN PHAN CHUYÉNTS.BS.HÓA
Lé Quóc Tuin

MŲC TIÉU HQC TÁP

1. Trinh bày du c nguyên lý siêu loc.
2. Trinh bäy du e cáu tąo và các tinh chát cia màng loe cáu thän.
3. Phán tich duroe döng lc hoc ciia quá trinh loc tai câu thân.
4. Trinh bày du c ocáe yéu tó dièu hòa hru lurqng máu qua thån và dó loc cåu thân.
5. Trinh bäy dge sI vân chyén cáe chát tai óng hu n gån: sIp tái háp thu Na", K, mic,
glucose, protein, cáe acid amin, các chát dien giái, wrè; sıp båi tiét các ion H" và NH,
6. Trinh bày duge su vån chyén các chát tai quai Henle: co ché tăng nóng dò nguye dng o
quai Henle cán tiy, ca ché trao dói ngu e dong ó quai mąch thäng vasa rec
7.
Trinh bäy duroc sI ván chyén các chát tąi óng huon x : sur tái háp thu Na'
bài tiét ion K và H". tt DE
à nuóc;

8. Trinh bày duoe su ånchuyén các chát tąi óng góp: sI pha loăng và có dăc mtóe tiéu.
1. QUÁ TRİNH LOC TĄI CÀU THÁN
1.1.
.. Nguyên lý siêu loc
Quá trinh loc tai cáu thân diên ra thông qua cO ché siêu loc (ultrafiltration), cho phép các
phân tir nhò di qua, han ché các dai phân tir nhur protein huyét turong. Sièu loc duąc dijnh nghia
là sı di chuyén cua nuóc qua màng bán thám duói tác dung cia sı chênh lêch áp lųe. Dé hiéu
rõ hięn turong sièu loc, chúng ta có thé liên turóng dén cách pha cà phé bäng phin. Phin cho
phép nuróc nhó giot xuóng ly nho trong luc, trong khi bă cà phé vän bi giù lai. Nhu váy, quá
trinh siéu loc xayra tai cau thán cán hai diéu kièn: (1) phin loc tąi các nephron, chính là màng
loc câu thân (glomerular filtration barrier); (2) sy chênh lech áp lųce hai bên màng loc, túe lià
giūta mao mąch cáu than và khoang Bowman, tąo ra áp suát siéu loc (ultra-filtration pressure)
dåy dich qua màng.
Luong dich loc qua cau thán trong môt phút ò cà hai than goi là dô loc câu thân GFR
(glomerular filtration rate). Ö nguòi binh thuóng, GFR vao khoang 125 mL /phút, túc laà báng
1i80 L/24 giò. Tuy váy, 99% dich loc duge tái háp thu tąi óng thán, chi con 1% (khoáng
1,8 L/24giò) trò thành nuóc tièu chính thúc.
1.2. Màng loc câu thân
„2.1. Cáu trúc cüa màng loc cåu thân
1.2

Cáe chát trong huyét tuong duve di tir mao mach càu thán váo khoang Bowman qua các ló
trên mang ioe cau than. Máng naäy góm ba lóp. (1) Thúr nhát la lóp té bio noi mó mao mach cáu
thán (endothelium), tao thánh các cia só có duróng kinh khá lón (70–100 am), có the cho phép
các phán tir protein di qua. Tuy nhiën, trén bè mjt các té bio nği mó cau thin có mang phie boe
glycocalyx tich dièn am (góm sialoprotein và proteoglycan) góp phain tao ra rao can dien the,
läm cham spr di chuyén qua cůa cáe dąi phän tir mang dięn am. (2) Thúr hai là lóp máng nen ciu

196
 Bài 17. Chúc năng tąo nuóc tiéu vå båi xuát các sån phám chuyén hóa 1 /

thán GBM (glomerular basement membrane). Däy là môt 1óp móng chát nén ngoai bào, góm
bón thánh phàn chinh: laminin, collagen type IV, nidogen/entactin, và proteoglycan. Tuong tur
nhr lóp nôi mò, các phân tir mang dien tich âm trong máng nén cäu thân cūng tao nên rão cán
dói vói cho các dai phân tir mang diên âm. (3) Thú ba là lóp bièu mô tang (visceral epithelium)
trong bao Bowman, hay còn có tén là lóp té bào có chân (podocyte). Các té bao näy tao thành
nhieu già túc bám trên màng dáy. Khoáng cách nåm gia hai chân già lièn ké goi là khe loc
(filtration slit), rông khoáng 40 nm, và duroc nói lièn bói môt máng khe SD (slit diaphragm), tao
nên hâng rao chon loc kich thuóe các phän tir di qua. Nhur vây, quá trinh loc tąi cáu than dičn
theo môt lô trinh hinh óng, tir cáe cira só trên bé māt té báo nôi mò, qua máng dáy, sau cung
ra t
là dqu
qua
na các ló giûra các phân tir nephrin thuôc lóp bièu mô tang.
Chân già thú cáp Màng khe loc
Lóp màng dáy

Cira só nôi mô

Lóp màng dáy Té bào có chân

Khe lpc
Thân té bào
Cúra só nôi mô có chân

Chân già thú cáp

Chân già góc

Hinh 17.1. Màng loc càu thân vói ba lóp: Ióp nôi mó, Ióp máng dáy và lóp té bào có chân

Liên hê lâm sàng

Bênh thân màng nên möng (TBMN: thin basement membrane nephropathy): con durçe
goi là bênh tiéu máu gia dinh lành tinh, là môt trong nhing nguyén nhân phó bién nhát cia
tiéu máu khóng trięu chng. Bát thuròng dry nhát trong bênh này là phát hién môt màng nén
móng tai các cåu thän qua sinh thiét thän, bénh nháän thròng có tièn lurong tót, chúre năng thân
binh thòng trong suót cu e döi cia ho. Bénh thän màng nen möng cán dhuoe phán bięt vói
hai ngnyen nhân phó bién khác cia tiéu máu nguón góc cáu thän là: bênh than IgA, va hôi
chng Alport. Bênh nhåân hôi chíeng Alport thòng có tièn sir gia dinh bį suy thân, và có thé két
hop tinh trang khiém thính. Ngoi ra, nam giói có x hróng mác hói chng Alport nhieu ho
nīr giói do sų di truyén theo kiéu liên két vói nhièm sác
thé X. Trong bénh thân Ig4, tiëu máu
hái phát throng Xuyén hon và it găp tièn sir gia dinh. Sinh thiét thán là cách duny nhät de chän
doán bénh thân mang nén móng. Nó cho tháy di diy cuia màng nen càu thän giam tir me binh
thóng (300 400 nm) xuóng cón 150–250 mm. Tuy nhièn, sinh thiét thän rát hiem khi dwc
the hien trong truong hop běnh nhán chi có tiéu máu vi thé dom dic, chic năng thän binh
thuòng và protein nięu âm tính.
198 SINHLÝHQc Y KH ▇

Mäng nén Mäng nén

mong
binh thuròng

Hinh 17.2. Hinh ánh máng nén cåu thân duói kinh hién vi diên tůù
Có 6 gen quy dinh collagen type IV trong màng nén tir cOL4AI dén COL4A6 nám
thành tieng căp kiéu “dói dau" tren ba nhiém sác thé 13, 2 và X, quy dinh nên 6 chuòi a
(Hinh 17.3). Ba chuði akét hop vói nhau, lán hırgt tąo nên ba dóng phán x dn óc: (al:al:a2),
(a :a4:a5), và (a . 6). Dóng phán (al:al:a2) cáu tąo nén mang nén cáu thán trong giai
doan phói thai. Sau khi sinh ra, dóng phän này duoe thay thé dän böi (a :a4:a), là logi
collagen có nhièu cau nói disulphide, dè kháng tót vói siu ly giäi potein ngoai bào. Khiém
Chromosome 13 Chromosome 2 Chromosome X

* *
16

0 222

a1:a1:a2 3:a4:a5 5:a5:a

Hinh 17.3. Gen quy dinh, các chuði a, và các dòng phân cúa collagen type IV cu thân
1.2.2. Té bào bièu mô câu thân (té bào có chân)
Chíinh cáu trúc, vi trí, và múte dó bięt hóa cia biéu mó cáu thân då gåy khó khăn rát nhiéu
cho vięc nghiên ciru loai té bào näy. Tuy nhiën, trong thòi gian gån day có rát nhièu tién bó
vurot bac trong kién thúre vé sinh lý và bénh lý cua té bao bièu mò cau than. Nhiéu nhóm nghiên
cinu, khi nuòi cáy té bào näy, dă chúmg minh räng dôt bién các gen quy dinh cáu trúc cúa mang
khe SD (slit diaphragm) dán dén nhūmg các bênh lý cáu thän. Bièu mò cäu than có nguón g c
tir té bào trung mô (precursor mesenchymal cell), khóng có khá năng phân bào. Do dó, sII tón
thuong cua chúng dán dén su suy giàm chúe näng máng loc theo thói gian. Dó là yéu to quyéet
dinh trong quá trinh gäy xo hóa cáu thán và suy thân man tinh.
Khung Kuong té bio, mpt hé thóng cáu trúc soi, via thyc hięn chúte näng tinh là ning d
vita thue hięn các chúe näng dóng trong quá trinh sóng cia té báo. Trong bieu mò cau thän, b
khung Xuong phäi dáp úng vói nhūng “thách thúe dóc dáo" cia màng loc, tąo ra hinh dang xác
dinh cūng nhur sų di dông cúa các chân già.
 Bài 17. Chúc năng tąo nuóc tièu vå bài xuát các sån phám chuyên hóa T

Trong quá trinh tao ciu thän, nhiüng té báo biéu mò träi qua bién dói tir bièu mò eò dién tó
thinh te báo trung mò bièt hóa cao Cách thúe mà cáe té bao bieu mó quan qunh mao mąch ciu
inthuing duge so sinh vói các té bio chu mach trong than kinh trung ung (percyte) Cie té
pho biéu mò phi len mąt ngodi cia cáe mao mach lièn ke, va trong tec vói ming nen ciu thán
hing qua nhüng cáu tnmic hinh ngón tay, goi la chan gia(FP. foot proesses). Nhang chin gi
nyno vio máng nén chu thán mhó cae inegrin, tong do quan teong nhit ia.xplimtegrinva
pdystoglycan. Hé thóng chán già dan xen vao nhas mot cach phisc tap, 1ao thinh mang luvi
Kung quanh các mao mach cäu thán. Cau nói giùa hai chan gia lien ké tao thinh nhing khe hep
co duróng kinh 300 –400 angstrom, goi là máng khe SD (slit diaphragm) vói nhièu protein khác
nhu dinh trén dó. Däy laà yéu tó quyét djnh cau thanh nen hang rio chon loc kich thube tai cau
thán, cho phép nuóc cing cáe chát hóa tan di qua, dong thöi han ché syr thát thoát các dai phân
pr nhuts protein huyét turong. Phúe høp da protein trén máng khe SD có sp lién hé mjt thiét vói
các phán tir actin trong bô khung xurong té bäo. Thành phán quan trong nhát trén màng khe là
phän tir nephrin, tao thanh môt cáu trúc turong tur nhur däy kéo (zipper), giüa cáe däy kéo näy là
nhüng lò hinh chů nhât. Nephrin thuġc loai protein xuyén máng type 1, vói hai chúe näng: cáu
imic và dán truyén tin hiëu. Phàn nói báo cua phän tir näy là mot vung giàu serine và tyrosin
Kich thích ngoai bào tác dong lên nephrin làm xúc tác enzyme Fyn kinase (Sre kinase), gây
pbosphoryl hóa vúng giau tyrosine trén nephrin, läm huy dong cáe phán tir protein truyén tín
hięu Nck (non-catalytic region of tyrosine kinase adaptor protein 1), dura dén sų táp hop các
vi sgi actin theo mó hinh phų thuôc Nck (Hinh 17.4). Nhur vây, rö rang nephrin có vai trò dièu
hóa hoąt dông khung xu ng actin trong các chân già cua té bao bièu mô.
Spur toàn vęn trong cáu trúc cua cáe chán già rát quan trong dé tąo ra nói két on dinh giüa té
bio biéu mô vói chát nên ngoai båo và màng khe SD. Két quà cua sy sáp xép bô khung Xuong
môt cách dăc bięt trong các chân già giúp các chân näy bám dinh lèn mao mąch câu than và giù
cho khe loc ò trang thái mò. Hiên tur ng loc à cáu thän là môt quá trinh dông, via phai có dò
bén co hoc, vira phái có tính linh hoąt. Bói vây, cáu tąo bô khung x ong trong chân già phäi có
thé cho phép diěn ra dáp ing co giän, thích nghi vói áp lue căng cúa mao mach cáu than trong
quá trinh loc. Nhu vây, vai trò chinh cua các chân già là tao ra môt dòn bäy dièu hòa trang thái
mò cúa các lő loc.

CD2AP GBM 3- B1-

integrn
o-B. laminin –11
type M ollagen
ystroglycan

Hinh 174. Cáu tąo chån giă cüa té bäo biéu mò podocyte"(FP:áoot processesbvà máng khe SD (slit
daphragm) pha mat ngoai mang nen cau thán (GBM: glomernlat basement membrane)s Nhūng do
bién ogen quy dinh các protein trong vüng näy ò cå nguói vå chuòt có lièn quan dén môt só bênh cau
thân
nguyén phát gåy biéu hièn thanh höi chúng thân hu
200 SINHLÝ HQ ▇ KH ▇

Có nhièu nguyén nhán khác nhau dura dén bénh lý câu thân. Quá trinh sinh bénh khöi di
theo ahimng dién tién niéng tny noing hop cn the, nhung két qua sau cing déu tác ding lia
máng loc càu thán. Trong do, tón thuong chan già cia té bào biéu mó là quan trong nhát, da
bięt là he thóng khung xong actin và các protein trên mång khe SD (nhur nephrin), biéu hięn
qua sı xóa các chân già trên.

Hinh 17.5. Hinh ành binh thuòng vvà su xóa các chân già nhin qua kính hièn vi diên tů (hinh trên) vå
hinh vě mó phóng ląi (hinh duói)

Liên hê lâm sàng

Bênh cåu thân (glomerular disease) là nhūng rói loan ánh hóng chúi yéu trên cáu trúc và
chúte năng cua bô máy cau thân. Bênh càu thân có thé durąe nghī dén qua hói bênh sit, và tim
tháy trong neóc tiéu hóng câu, trų hóng cau, hoğ protein nięu. Theo nguyên nhân Benh cau
than có thé phån logi thành nhóm: bénh càu thân nguyên phát, và bênh câu thân thút phát (là
nhîng rói loan toàn ca thé có ánh huóng trên thán). Do dó, khi tiép ânv ▇ bénh nhán bênh
càu than, cån phái phán bięt däy có phái là môt bênh hê thóng hay khóng. Di do nguyén nhán
nào gay nên, bénh câu thän deu bieu hièn trén läm sàng qua ba hói cheng chinh: hói chimg
than he, hôi chng vièm vi cáu thán và bát theèmng nóe tieu không triğu chieng (tiéu dam don
dôc hoğc tièu máu don doc kéo dài, phát hięn qua xét nghięm mróc tiéu). Tuy nhièn, thųrc té
thròng có su chóng láp giita các hói chúeng này trên cing môt bênh nhán. Vi vây, sinh thiét
thân có vai trò quan trong và là tièu chuån vàng trong dánh giá bênh câu thân.
Hõi chíeng thân hue (nephrotie syndrome) däc trung böi tinh trang tón throng xóa các
chán già gay mát nhièu protein qua mróc tiéu, vói các biéu hiên tren lâm sàng nhe sa:
protein nięu 3,5 g/1,73 mi da/24 giò hoãc >3g|24 giò (quan trong nhát), giám albumin máu
z3 gdl hoğe protid toàn phán<6 gidl, phù toàn thán kèm tiéu it, täng lipid mau, tieu lipid
và tăng dông.
Hói chíng viêm cåu thân (nephritic syndrome) däc trng bäi mót tién trinh viêm. Mic d
viem có thé xác dinh dta vào lám sàng và dò näng cua rói logn chée năng thän. Có hai co
ché gáy tón throng cáu thán qua trung gian kháng thé dā dur e xáe dinh: (1) do kháng thé
 Bài 17. Chúc näng tąo nuóc tiéu vå bài xuát các sån phám chuyén hóa 201
chóng lai trąe tiép các thäh phán cáu tric trong cău thán (vi dy kháng thé kháng màng nen
cáu thán trong bênh Goodpasture), (2) do sıe läng dong phúte hop kháng nguyén kháng thé
tai câu thän (vi du phúc hop DNA-mucleosome trong benh lupus dò hé thóng). Trên lám sàng,
viem cáu thán có các biéu hien nhe sau: tiéu máu nguón góc cáu thán (quan trong nhát), tnu
hóng cáu trong ntóe tiéu, tiéu dam khóng có dinh, suy thán vói giàm GFR hay thiéu nięu
(nroc tiéu <400 mL/24 giò), giiè muói (täng huyét áp, phii).
1.23. Tính thám cüa màng loc cåu thân
Tinh thám cua máng loc càu thän (permeability property) thé hięn qua hě só khuéch tán
DC (diffusion coefficient), tinh bång ti só giüa nóng do cia môt chát trong dich loc (dich trong
khoang Bowman) vói nóng dò cia chát dó trong huyét turong. He só DC báng 1 (dói vói nuóc,
glucose và inulin) có nghia răng chát dó dugc loc hoan toàn qua câu thân; cón DC bäng O nghīa
là không thám qua duoe màng loc. Hê só DC cúa albumin (0,001) và hemoglobin (0,01) rát
tháp, cho tháy tinh thám cúa màng loc dói vói chát näy rát giói han.
Tinh thám cua màng loc câu thân dói vói môt chát phy thuôc vão kích thuróc, hinh dang, và
dięn tích phân tir cua chát dó, Kich thuóe phân tir là yéu tó quan trong nhát anh huóng dén khá
năng loc. Các phân tir có trong lurong <10 kDa sě duąe loc tur do néu chúng không gån vói
protein; trong khi các phân ti có trong lu ng »10 kDa qua màng loc rát han ché. Các dai phân
tir (100 kDa) nhur hâu hét protein trong huyét turong không thé qua dupc màng loc. Nghiên cúu
the hièn trên các phân tir có kích thuóc khác nhau cho tháy màng loc càu than tąo thành các
óng có duòng kinh chi khoáng 7,5 – 10 nm. Tuy nhiên, chua ai tháy dugc nhüng 1ő nhu vây
thât spr trên kinh hièn vi diên tir. Hinh dang và diên tích phân tir anh huóng dén khá năng loc
cua các dai phân tů. C ng môt trong lur ng, phân tir nào có dang dài và mánh sě du e loc qua
cau thân dě hon phân tir hinh câu. Dó cūng là lý do gåy bién dang các dai phân tir khi di qua
1 loc. Cä ba lóp cua màng loc câu thân déu tích dièn âm do có chúa các chát nhur acid sialic,
sialoprotein, heparan sulfate (dói vói lóp màng nen); và glycocalyx (dói vói bé măt nôi mô và
té bào có chân). Ðiên tích âm trên màng loc sě tąo thành lųe dåy các dai phân tir cing diên tích,
nhur trong truròng hop các protein huyét turong.
Djch loc cáu thân có thành phan gióng dich kě té bào. Tuy nhiên, dich näy không chúra các té
bio máu (hóng càu, bach cau) và có hàm lurong protein rát tháp. Do thiéu protein tich dięn am
trong dich loc, nên gäy ra thăng bång Donnan. Môt só ion åm nhur CF và HCo, qua dich loe dé
thay thé protein, làm cho nông dô cua chúng cao hon khoàng 5% so huyét tirong. Nguge lai,
ác ion durong trong dich loc có nóng dò tháp hon khoäng 5% so huyét tuong. Ngoai ra, nong
do cúa các chát không ion hóa nhur: urê, creatinin và glucose cůng tăng lên 4% trong tinh trang
hâu nhu không có protein.
Liên hê lâm sàng
Tiéu dąm (proteinuria), môt dáu hięu quan trong cuia bénh cåu thän, duge dinh nghía là khi
protein móc tiéu > 150 mg/24 giò. Dam nięu có ba nguyên nhân chinh: (I) tiéu dam tru c
thän: trong máu có nhiéu protein nhó vuot khä năng tái háp thu cúa óng thán (nhe da u tiy
gáy täng san xuat protein Bence-Jones); (2) tiéu dam tai thán: do rói loan chie näng cau
than (1 loc bį dān rông, dąm nięu chi yéu là albumin, găp trong hôi ching thán hue và vièm
cau thän), hoğc rói loan chúe năng óng thán (kém täi háp thu cáe protein kich theie nhò);
(3) tiéu dam sau thän: thuing do vièm nhiem, tón thong dhrèng nièu (nhe nhiěm tring tieu,
soi
SO.thän. Tieu dam la mót yéu tó quan trong góp phán vaåo sir tien trién cia bênh thán man.
202 SINH Lý HQc Y KHOA dstci
Liên hê lâm sàng
Khi có nhièu protein loe qua cáu thán, bien mó ong lirm gån se thge bào mót luong lón
tóprotei nhám táivà hóa
hoatn mach thu tródong,lai mái
háp ing Dieusenäythiengåymaudiecuccho bó,té bào,
dan .den xo hóabiéehi
vièm,làmvà täng mó eke.n cde ye
Vi dom
ięu (microalbuminria), mót dangwsy ciaWdan dam,códage
tiennięu nh nghīa
thé làdidáu là sıcúae bàitónxuát
hiğu sóm albumin
thuong thin
hiêu trong khoång 30 – 300 mg/ngà
à bênh nhän dái tháo duròng và tăng huyét áp.
Tiéu máu (hematuria) là tinh trang hien dien quá nhiéu hóng cáu trong meóe tiéu, duge
phän logi thämh tiéu máu vi thé (chi quan sát dure drósi kinh hién vi hoăc làm căn Addis), wd
éu máu dai thé (móe tiéu mau trà, mau cola, höng, thäm chi dó). Theo dinh nghia, tiéu máu
drąe xác dinh khi có hon hai hóng cåu trên môi quang tru ng HPF (high-power field) trong
mu c tieu ly tâm. Que dipstick the mác tiéu là mót test rát nhay, có thé phát hięn du e 1-2
hóng cáu trên mói quang truòmg HPF Mpt hét quà dipstick äm tinh häu nhur có thé loai tni
tiéu máu. Tuong te nhue tiéu dam, tiéu máu ciīng có ba nguyén nhán chinh: (1) tiéu máu trwie
thân: hiém gåp, do tinh trang rói loan dóng máu nång; (2) tiéu máu tąi thán: do vièm cáu
thân (dăc trıng khi có su hiên diên trų hóng cåu), ho c viêm óng thân mó kē; (3) tiéu máu
sau thân: do vo mąch máu vào durong nięu (nhe söi, vièm nhiém, chán thuong duròng niew).e
Tiéu máu do cau thán dác trung böi su bién dang hóng câu do các "stress" thám thau và ap
lie khi hóng câu di qua nephron. Vięc phát hien protein (nhát là 2 g/ngay), try hóng cáu,
hemoglobin trong móc tiéu giúp nhan dinh tiéu máu có nguón góc càu thän. Trong tróng
hop này, móc tiéu thòng có màu nåu hay màu cola, và khóng có c c máu dóng; so vói
iéu máu do cáe vi tri khác trên duong nieu thuòng gåy tiéu dò troi, và có cųc máu dóng.
Các chán doán phán biêt cúa môt tiéu máu nguón góc câu thån don dóc kéo dài (không kèm
dam nięu, suy thän và trų hóng câu) góm bênh than Ig4, bênh thân màng nén móng và hôi
chíng Alport.

1.3. Su chênh áp hai bên màng loc: dông hoc cüa quá trinh siêu loc tai câu thân
1.3.1. Áp suát siêu lęe cúa cåu thân UP (ultrafiltration pressure)
Quá trinh loc cáu than phy thuóc vão su cân báng gi a các áp suát thüy tinh và các áp suat
keo tác dông lén màng loc câu thän theo dinh luàt Starling. Áp suát thüy tinh mao mąch cáu
thân Po (glomerular capillary hydrostatic pressure) là dông lyre chính däy dich qua mång loc
GC

vao khoang Bowman. Áp suát näy phų thuġc váo huyét áp dóng mąch hê thóng va sur bom máu
cua tim. Trong khi dó, áp suát thúy tinh trong khoang Bowman Pg (Bowiman space hydrostatic
BS

pressure) va ap suát keo COP (colloid osmotic pressure) tao böi các protein trong mao mąch
càu than déu có tác dung chóng ląi quá trinh loc. Lu ng protein trong dich loc là khöông dáng
ké, do dó có thé bó qua ap suát keo trong khoang Bowman.
Nhur váy, áp suát siêu loc UP (ultrafiltration pressure) sé bäng hięu só giùa các áp suát däy
vå các áp suát dói kháng vói quá trinh loc trong công thúe tính GFR:
GFR = K, UP = K, (P –Pes – cOP)
Trong dó, K,goi là he só sièu loc (ultrafiltration coefficient), túc là dò loc câu thân dói vói
mmHg áp suát sièu loc. Giá tri binh thuong cua cáe áp suát nhur sau: P. = 55 mmHg,
BS 15 mmHg; COP = 30 mmHg; suy ra áp suat sicu loc UP =+10 mmHg. He só loc Kfbinh
thuong vão khoáng 12,5 m/phút/mmHg, nén GFR = 125 m/phút.
GC
 Bài 17. Chúc năng tąo nuóc tiéu và bái xuát các sån phám chuyén hóa 203
afa
piin mi iu
Etaalia tn
da Khoang Bowman
n Stt
t

Mao mąch. PGc

cáu thân
Gc/

a tirttat aa a

Hinh 17.6. Dong luc cúa su loc chinh là hięu só giùa các áp suát (P áp suát thůy tinh mao mąch cåu
GC* e
thán, Ps: áp suát thůy tīnh khoang Bowman, T c: áp suát keo mau)
1.3.2. Áp suát thúy tinh cúa mao mąch câu thân
Áp suát thúy tinh PaGC rát it thay dói khi huyét áp dao dông trong khoáng khá rông
(80 – 180 mmHg) là nhò vào hoat dóng tır dièu höa dong máu than (RBF). Tuy nhiên, néu
huyét áp duói míc 80 mmHg thi Po sě giàm; và néu huyét áp à múrc 40 – 50 mmHg thi quá
1C

trinh loc ding ląi. Chinh vi våy, vó nieu là môt trong nhüng dáu hiģu có dién càn theo dõi o
bénh nhân có shock tim hoãc shock mát máu. Môt só hormone và hê thán kinh giao cám có thé
làm thay dói duròng kinh cúa các tiéu dông mąch vao và ra tąi cáu than. Giän tiéu dông mąch
vao làm tăng RBF, Pa và GFR; trong khi sur co cua nó tąo ra hięu quà ngupc lai. Sır thay dói
tiéu dông mąch ra phúe tąp hon. Giän tiéu dong mąch ra làm tăng RBF nhung lai gây giám Poc
Spr co tiéu dóng ra làm tăng P GC nhumg
1 ląi giám RBF. Néu tiéu dông ra co hę,GFR sě tăng do
täng P; nhung néu co manh, GFR lai giam do giàm dáng kė RBF.
1.3.3. Áp suát keo huyét twong và áp suát thüy finh khoang Bowman
Áp suát thüy tīnh khoang Bowman Pas phy thuôc vão lurgng dich du e loc qua cáu than vå
múe dô tái háp thu cua óng than. Khi có tác nghěn xáy ra trên duòng tiét nięu (do sói, u chèn
ép niêu quán, phi dai tièn lięt tuyén), thi áp suát ngay phía trên vi tri tác sě tăng ca0, gåy giàm
GFR. Trong truòng hop này, néu sų tái háp thu nuóc tąi óng thân bj úe ché, chăng han nhui sir
dung thuóc loi tiéu di kèm, thi áp suát trong các óng than sě càng tăng, két quà là giám GFR
dáng ké.
Áp suát keo huyét turong COP cūng có tác dông chóng lai quá trinh loc. Vi vây, truyén tinh
mąch môt luong lón nuóc muói däng trong se làm pha loăng nóng dò protein va giám COP,
pèn GFR sě täng. Nhu dă dè cáp, lru lu ng máu qua thän änh huóng trye tiép lên áp suát thüy
oc măt khác nó cūng liên quan dén su thay dói cua COP Khi chi có môt lu ng djch nhó
tinh P.
duge loc qua cáu thân, thi COP sě tăng sóm hon vå nhièu hon doc theo chièu dai mao mach cau
thán. Két quà tát yéu là quá trinh loc sě dimg lai, gåy giám GFR.
1.3.4. Dăc diém huyét dóng hoc cåu thân
Diém dãc trng cúa huyét dóng hoc tąai càu thân là áp suát thúy tinh mao mach luôn du e giù
à múe cao, tao diču kiên thuân Ioi cho quá trinh siêu loc. Có hai lý do dán dén dãe dièm tren.
Thúr nhát, áp suát thúy tinh mao mąch trong càu thân Poe (55 mmHg) có giá trj cao hon so vói
các noi khác trong co thé (ví dy nhur ó c Xu ng là 25 mmHg), do doóng mach thän xuát phát
trgeachtiéop tir dông mąch chú bung. Thúr hai, áp suát näy giäm rát ít doc theo chièu dai cia mao
mąch cau than (chi I-2 mmHg), böi vi kháng lue mąch luón duçe git ó múe tháp. Dièu náy
 a
204 SINH LÝ HQc Y KH A
là két quà tit cáu tąo góm nhièu quai mao mąch song song trong ciu thän.
Chúng ta dě hiéu räng quá trinh siêu loc sě làm có dāe protein nôi mach, do väy áp suit keo
cOP täng ca0 doan cuoi mao mach cau thán, to xu hurong chóng dói lai hoat dóng loc. Tuy
nhi é n, trèn thue té, quá tri n h si é u loc xäy ra trén toan bô he thóng mao mach ciu thán,
vring áp suát thüy tinh Poe luóon duge duy tri cao hon ap suát keo COR Dièu näy ngupc lai vi
có nghia
các giuòng mach khác, nhur tai co Xuong, khi di doc theo chièu däi mao mach, dóng dich di tir
GC 1

mąch vao co dén môt lúc náo dó se ding lai, tham chi dói chièu thánh tái háp thu, di ráng s
thay dói áp suát keo rát it. Dièu näy chimg to khang lpc mąch trong c Xu ng luôn à mie cao,
làm cho áp suát thúy tinh giám dán tir dáu dén cuói mao mąch.
Tóm lai, dò loc cáu than có thé dat môt mic cao (180 U24 giò), trói hon hän các giing
mao mąch khác trong co thé là do: (1) tóng diên tich màng loc câu (1,5 luôn
lón thân vå mâtduydò tri1 loe
m ), durąc cao
trên môt don vi diên tích cao; (2) áp suát thúy tinh mao mąch cá
hon so các noi khác, tąo ra sĘ chénh áp hai bén màng loc, thuân loi cho quá trinh siéu loc.
Liên hê lâm sàng
Bênh thân man CKD (chronic kidney disease) là tinh trang giam GFR man tinh kéo dài
hàng tháng dén hàng năm không hôi phųc. Khi v o giai dogn cuòi, thán khóng cón thųe hięn
durąe các chíée năng binh thong, benh nhán sě có biéu hięn lám sàng cúia hôi chíng ure
huyét cao do tich ty các dôc chát, rói loan mtóc và dièn gidi, thâm chi tie vong. Lúc näy, dé
kéo dài cu c sóng, bênh nhån phái chon môt trong ba phtong pháp thay thé thán:e
(1) Ghép thân: là phrong pháp gán vói sinh lý nhát trong thay thé thân. Bênh nhân có ché
dò sinh hoąt gån nhu binh thuòng; nhrng khó áp dųng do: kinh phí lóm, ký thuát cao, nguón
cho thän han ché, nguy ca thái ghép, táe dung phų cia các thuóc chóng thäi ghép.
(2) Thám phân phúe mąc: là pheong pháp sit d ng màng byng (phúe mąe) dé loc liên tųc
mróc, diên giái de thira, và cáe sán phäm chuyen hóa cia c thé (Hinh 17.8). Bênh nhán có
môt ché dô dièu tri loc máu don gián durói sų kiém soát ciia chinh bån thân ho ngay tąi nhà,
góm 4 lån thay dich môi ngày, moi lån ngåm 1,5 –2,5 lit djch, vói lån ngåm dich ban dém
kéo dài kho ng 8-9 giò và 3 lán ngám dich ban ngày kéo däi 4 – 6 giò môi làn. Tuy nhiên,
nhręe diém cua phrong pháp này là dé gåy nhiém tring phúc mąe néu bênh nhán không có
kién thite tót và có thé gáy xo hóa phúc mąe sau thòi gian dái sir dung.
(3) Thân nhân tąo: làm vięc theo nguyên táe dta máu ra khöi ca thé, bom vào quá loc nhán
tąo dé läy di các chát dôc và meóc de thira, sau äó trà máu dā loc vè ląi co the bênh nhán.
Cáu tąo cia quà loc góm mót he thóng óng vói nhièu lò cue nhò trèn thänh óng (tgo thành
màng bán thám), và duoe chia thành hai ngăn: mot ngăn chía máu, môt ngăn chúta dich loc
(Hinh 17.7). Hai ca ché hoat dong chinh trong than nhân tąo là ca ché khuéch tán và ca ché
sieu loc. Ca ché khuéch tán xáy ra do sır chènh léch gradient nóng dóò chát tan gi a hai ngăn
chca máu và chta dich loc. C c chát nhe ure, creatinine, ion K có nóng dò cao trong máu se
khuéch tán sang ngăn dich loc; trong khi các ion HCo,, Ca sē khuéch tán vào ngăn máu. Ca
che sieu loc xäy ra turong te nhe quå trinh loc tai cáu thân trong hoat dóng sinh lý ó ngundi:
uóe durge dáy qua mång loc băng áp lire thity finh, kéo chát hòa tan di theo. Nhtoe diém ciia
thän nhän too là ngny co dóng máu, tác dung phu cia thuóc kháng dóng, hyét dong khóng ón
dinh trong khi loc, bénh nhän phäi dén benh vien trung binh 3 Kántuán, moi lan tie 3un gió
gay quá tai tai cáe bénh vien, tác cåa nói ding finh mgch sau mpt thói gian sie dung (nhár li
trong các bênh lý mąch máu),
 Bài 17. Chúc năng tąo nuóc tiéu và bài xuát các sán phám chuyén hóa 20b
tb at tbnna tHuóng.t diad
Quš loc Bśn nhdn tpo dòng máu J

C Các soi rång

t
6

0
t

a Cáu trúc cát ngang

Cáu trúc cát doc ap
b
Hinh 17.7. Quà loc thân nhân tąo và cáu tao bên trong cia dang máng loo spi răng
h ntteu etn ihl Phúc mąc lo5
tn uib Dich
loc he dt ot
i aiab
ich na p ailbt
picduitue tEto
guh abbea dr gnl. hbaimin
npu tt db q
Catheter
noupn)

Djch thám phân

Dich thài

17.8. Hinh ånh minh hpa thám phân phúc mąc

1.4. Dièu hóa luu luong máu thân và dô Ioc cáu thân
Lu lurong máu qua thån (RBF: renal blood flow) rát cao, khoáng 1,2 iphút,chiém gån
14 cung lurong tim. Luru lur ng máu giàm dán khi di ti ving vó thân vão ving tüy than. Lu
lupng máu cao nhát tąi vůng vó, trung binh khoáng 4 5 m /phút/gram mó, nhăm duy tri
dò loe càu thân GFR (glomerular filtration rate) hiğu quà. Nguge lai, lu luong máu tháp
trong vůng tüy giúp duy tri mói trur ng trong tąi dày, vói RBF taąi túy ngodi vão khoáng
0,7-I m/phút/g mô, và vůng tiy trong chi là 0,2 –0,25 m/phútlg mò.
Có nhièu yću tó ánh huóng lên h u lugng máu thän, góm cá yéu tó nôi tąi (spr tyr dièu hòa),
và yéu tó bén ngoai (than kinh, nôi tiét). Sur diču hóa luru lurongmL/phút/1,73
máu qua thánm cūng chính là su
da ó nguòi binh
diéu hóa dò loc cáu thân GFR, duy tri ón dinh khoáng 125 n
thuóng. Néu GFR giam, cáe sán phám chuyen hóa se ir dong lai trong co thé. Néu ČFR täng,
dng thin khóng kip tai háp thu, co thé sé mát nhiču chát cón cán thiét.
1.A.I. Dièu hòa tır dng lıru engmáu thân
Lu u lugng máu qua thin luôn duge giù ó múe tuong dói ón dinh truśe syr dao dông khá rông
hayét ap döng mąch (80 – 180 mmHg) chinh là nhà vio quá trinh te diéeu hòa (autoregula-
cua h
Däy là dac tinh nôi tai cua than, giúp tur dièu hóa dò loc cáu thán GFR. Khi huyét áp täng
tion). H
206 SINH Lý HQc Y KHOA t t i
hoğc giám, thi các mąch máu dén ciu thán sè co hoğe gin tong ing, do dó duy ti hing dih
pthaysuaidóita maodángmach wa luu l s peg miu ci u thi n . Ben ngoui pham vitr dhi e u hóa, RBF va
ké theo huyet ap ding mach. Có hai co ché tr diéu hóa chinh: ca ché dièu ha
G
nguge cáu óng và co ché co cO tron thánh tiéu dóng mąch vão.
1.4.1.I. Ca ché diéu hóa nguge cáu óng (ubuloglomerular feedback mechanism)
Trong ca ché này, s täng GFR iam thói do huyét áp cao läm ting luong NaCI dén vét d,
Dièu nay dán dén tang tai háp thu NaCI và giai phóng ATP (adenosine triphosphate) böi ve
dãc. Phân tir ATP du e chuyen hóa thanh ADP (adenosine diphosphate), AMP (adenosine mo.
nophosphate), và adenosine trong mò kě can cau thân. Adenosine két hop vói thy thé tai tieu
dóng mach váo gäy: (I) co ca tron dong mach vao; và (2) giàm tiét renin tir cáe té báo cán ci
than, dän dén gian tieu dóng ra va cáe mach máu khác trong co thé (läm giam RBF và hay
áp), dura GFR giam vé múe binh thtong. Lu u y rang sur nhay cám cua co ché dièu hóa ngugce
ci óng có thé thay doi theo hoąt dong cua renin tai chó, nhumg táe nhán gäy co tiéu dóng mach
váo à däy là adenosine, không phai angiotensin II. Nguye lai, su co tiéu dông ra gióng cáe
mąch máu khác trong co thė, chju tác dong cia hê renin – angiotensin
Mue dich cia co ché dièu hóa nguge cáu óng là nhám kiém soát lugng Na" dén óng lugn
xa, vůng có khà năng rát han ché trong sup tái háp thu Na". Nhu váy, cO ché tur diéu hóa dā lám
giäm me dò änh huong cua huyét áp lèn sur bäi xuát Na". Néu khóng có ca ché näy, täng huyé
áp sê dua dén tăng manh GFR, làm mát nhièu Na' và nóc.
Mao mąch càu than Óng luon xa
Täng GF
Dông mąch ra.
Täng djch lęc dén őng x Khoang Bowman

Täng djch l c ó vēt däc vét dăc

Té bào cân câu thân

Tác dông lán déng mąch våo Dông mąch vào

Óng luon gån

Dông mąch vào co ląi
Täng trò kháng dông mąch
Óng góp

Giám áp suāt thúy tinh cău thân

Quai

Giám GFR Her

Hinh 17.9. Sų dièu hòa ngu c cau óng (tubuloglomerular feedback)

utetEEttttta
 Bai 17.
Chirc nang tao nuroc tieu va bai xuat cac san
pham chuyén hoa 207

Te bao can cau than

Dich loc Té bao vet dac trung mo
va te bao co tron
ngoai cau than
mach mau

Dong mach

ATP renin

Na* Na*.
ATP

Ca*+ Co mach

ATP

Hinh 17.10. Co ché phan tw cua su dieu hoa

1.4.1.2. Co ché co co tron thanh tieu dong mach vao (myogenic mechanism)
Trong co che nay, sur tang ap suat thuy tinh trong dong mau gay cang thanh mach, do do
lam mo kenh ion nhay cam su kéo cang (stretch-activated cation channel), con co tén la protein
Degenerin trong té bao co tron (Hinh 17.11). Sur khi cuc mang sau do dua den mo kénh Ca't
nhay cam dien the VGCC (voltage-dependent Ca?t channel), két qua la tang nong do Cal noi
bao, gay co co tron tieu dong mach vao, lam giam RBF va GFR ve binh thuong. Su giam ap
suat mau dua den ket qua nguoc lai.

Ap suat thuy tinh long

mach Kich thich cang do ap

Chat nen ngoai bao

Cang thanh mach

linking" protein
Mo kenh Degenerin tethering"
proteins
Ca?*
Degenerin

Khu cuc mang

cytoskeleton

Constriction
Mo kenh VGCC

Ca2+ vao co tron

gay
cO co

Cytoskeleton: khung xwong te bao.

thanh tieu dong mach vao.
17.11. Co ché co cO tron
Cat channel): kenh Ca*t nhay cam dien the
Constriction: co co. VGCC (voltage-dependent
Constrict e
208 SINH LÝ HQc Y KH Aeti
1.4.2. Dièu hòa heu lugng máu qua hai thän bäi thån kinh và nói tiét
Su kich thich hě giao cám gäy co mąch thin, lám gim RBF và GFR. Thán kinh giao cla m

thán bj kich thich trong timh trang cing thaing (stess) nhur lauh, są häi, xuát huyét, das, ip
luyên manh,.. Str co mąch có thé dugc xem nhur môt ca ché cáp cínu, làm täng kháng lue mach
ngoai bièn, tăng huyét ap, cái thięn turói máu các co quan quan trong nhur não và tim.
Nhiéu chát tham gia gây co mąch thän nhu: adenosine, angiotensin II endothelin,
epinephrine, norepinephrine, thromboxane A„, vasopressin. * Trong khi nhièu chát khác lai gáy
giān mąch thân, bao góm: ANP (atrial natriuretic peptide), dopamin, histamine, kinin, No,
prostaglandin E, và L,. Sur täng hoat thån kinh giao cám hay nóng dô angioten-sin II trong huyer
turong kích thích sur sán sinh các prostaglandin giän mąch tai chó, on dinh RBF, ngăn ngia ton
thuong thân. Môt só thuóc kháng vièm NSAIDs úe ché tóng hop các phân tir prostaglandin náy,
dån dén co mąch tąi chő, làm úr muói nuóc lai trong dich ngoai bào.
2. QUÁ TRİNH VÁN CHUYÉN CÁC CHÁT TAI ÓNG LUoN GÀN
Dich loc cáu thân duge chuyén qua hě thóng óng thân cúa nephron góm óng luon gán, quai
Henle, óng luron xa và óng góp, rói dó váo bé than. Tai däy, nhò hę thóng mao mąch quanh óng:
(1) có nhūng chát durąc tái háp thu hoàn toàn nhu glucose, protein, acid amin, lipid, vitamin; (2)
có hūngchát durąc tái háp thu môt phán nhur các chát diên giái, ure; (3) có nh ▇ chát durgc
bài tiét hoàn toán nhu các sán phâm chuyén hóa; (4) có nhüng chát durgc bái tiét mòt phàn nhur
các chát dięn giäi dur thia.
2.1. Té bào biéu mô óng luqn gán
Té bào biéu mô cúa óng lur n gân có nhièu ti thé, thích hop cho quá trinh vân chuyén tích
c c nhièu chát khác nhau. Tai bò bàn chäi (brush border) cùa té bào có các vi nhung mao (mi-
crovilli), làm tăng diêèn tiép xúc lèn khoáng 20 làn, thuan loi cho quá trinh trao dói chât vói dich
óng. Quá trinh tái háp thu chù yéu dién ra tąi óng luon gån (khoáng 65% lu ng tái háp thu).
Các chát còn cân thiét nhur glucose, protein, acid amin, acetoacetat, các vitamin dur c tái háp
thu gån nhu hoàn toàn. Môt só chát khác du c tái háp thu môt phàn nhu: các ion Na", K, Ci,
HCO,, nuóc, ure,..

Giūa múc loc à cáu than vå múe tái háp thu à óng lurgn gán có sų thäng bång, múe tái háp
thu luôn giùtó khoáng 65% múe loc. Vi dy néu múe loc là 100 m /phút thi múe tái háp thu là
65 mL/phút, néu múte loc täng lên 200 mL/phút thi múe tái háp thu là 130 mL/phút. Spr thäng
bång nay quan trong trong phòng ngůa sı quá täi à các doan sau cúa óng thân.e
2.2. Tái háp thu ion Na“ và K
Däu tien, tai bö bân chäi cúa té bào biéu mò óng lugn gàn, ion Na“ durge tái háp thu theo hai
co ché: (1) khuéch tán thy dông (passive diffusion) theo bâc thang nông dò hoãc (2) dóng ván
chuyén tich cue thúr phát (secondary active transport). Tai däy có cáe protein dóng vân chuyén
Na vói glucose, acid amin, phosphat, Ca“, Mg .. Sau khi gán dü cá ion Na và môt chát khác
(nhur glucose), nó sě dóng vin chuyén că hai tir löng óng vao té báo mà khöng can näng huyng
do ATP cung cáp.
Sau dó, tai bò màng dáy, ion näy duge vân chuyén tró vè máu theo co ché vån chuyén tich
cye nguyén phát (primary active transport) nhò bom Na'-K-ATPase (Hinh 17.12). Dáu ngodi
cua bom gán vói 2 ion K, và däu trong gin vói 3 ion Na". Khi gan di cas ion thi enzyme AF
Pase phan hüy ATP cho näng luong dé bom 3 ion Na tir trong bao tuong ra dich ke va 2 ion K".
tia djch ke vao bao trong. Mäng dáy bèn cia té báo bieu mò óng luon gan có tinh thám manh
Vó
i ion K, nén tát cá K’väo té báo thám r ngoii dich kě ngay. Vi vay, tac dung thupe s cia
 Bài 17. Chúc năng tąo nuóc tiéu vå bài xuát các sån phám chuyén hóa 209
vin
dieu chuyén vân nguyén
kien chotichsucue chuyén phát là bam
ion Na“ tue rataingoäi
liên Na' m giám nóng dó Na' trong té bio, tąo
bor ban, lächag
Nhur väy, tai bò bân chái à lóng óng luón có hai yću tó làm Na' khuéch tán liên tyuc tir dich óng
sio tie hao biéu mó:() tón tai grdient nóng dp Na" giha hai ben ming, voi nóng d c0o löng
ing vá nóng dó tháp trong té bao; (2) tón tai gradient dien thé giüa hai ben mang (do ion Na" tmo
dhen thé duong cao trong dich óng s0 vói dien the -70 mV trong té bao).
Lòng őng lur n gän
2 Na+ cr
Na*+ Glucose

(o
Na* Vitamins

Cr Na* C ucO vItaIn8

H o

i
Màng đáy
2K* bên i
tbi
a idl
H 0 Glucose Vitamins
n
t i

Hinh 17.12. Mó hinh tái háp thu nu c và các chát hòa tan tai óng luon gån. Sy tái háp thu Na' góm hai
buóc: (1) tąi bò lòng óng qua hai co ché khuéch tán thų ôngvà dong vån chuyén tich cuc thú phát,
(2) tai bò' máng đáy qua co ché ván chuyén tich cyc nguyén phát báng bom Na“-K-ATPase

2.3. Tái háp thu glucose

Ó nguòi binh thuòng, glucose huyét turong duge loc tour do qua màng loc càu thân. Múe loc
cua nó phų thuģc vão nóng dô glucose trong máu, ví du vói duòng huyét là 100 mg/dL, dò loc
cáu than là 125 mL/phút, thi múre loc cúa glucose trong môt phút là: (100 mg glucose x 125
m /phút)/100 mL huyét tu ng = 125 mg/phút. Nhung sau dó, glucose du c tái háp thu tąi óng
luryn gán. Binh thuòng, múe tái háp thu turong úmg vói múe loc, nghia là lurong glucose loc qua
cáu than sě durge tái hap thu hoàn toàn tąi óng thán
Sır tái háp thu glucose du e thųc hiën nhò vão co ché dòng vân chuyén tiích eıe thú phát
glucose-natri qua các bom SGLT (sodium-glucose cotransporters) tai bò bàn chái cúa té bào
biču mò óng luon gan. Sau khi vao té báo, ghucose se duge ván chuyen qua bè máng dáy ra dijch
kè theo co ché khuéch tán hő trg thų dông nhò các kênh glucose GLUT2 (glucose transporter)
(Hinh 17.12). Có hai loai bom SGLT ong lurçn gán là SGLTI và SGLT2, trong dó ŠGLT2
láa bom chju trách nhięm chinh cho sur tái háp thu glucose tai than (Hinh 17.13). Nhu väy, kha
Bdng tái háp thu glucose tói da cúa óng lu n gán duąe quyét dinh böi khà näng vån chuyen tói
da cia he thöng SGLT. Khi luong glucose di qua ming loe quá nhiču, vupt qua khá näng van
chu
Chu
yén tói da Tm (transport maximum) cúa hê thóng SGLT, glucose sě xuit hięn trong nuóc
tiéu
chính thúc.
210 SINH LÝ HQc Y KH Ai

Lóng óng páng ke

ng luron gán 5 Bom

Na+|K+

Tái háp thu

-10%
Na'- APase
Na* -—

al n I I e
óng góp SGLT2

Glucose " Glucose *

GLUT2

Không có glucose

Hinh 17.13. Hoąt döng cúa các bom SGLT (sodium-glucose cotransporters) tai óng luon gån
Binh thuròng, khå rnăng vân chuyén ttói da cia hê thóng SGLT trong toàn bô các nephron ö hai
thán có thé lén dén 375 mg/phút (tirong ing vói dò loc cáu than GFR là 125 mL/phút và nóng di
du ng huyét là 300 mg/dL). Tuy nhien, tren thųe té, glucose bát dáu hięn diên trong nuóe tiéu
khi nong dò duòng huyét dąt tùr múe 180 –200 mg/dL tró lén (turong úng vói sy vân chuyén cia
hê thóng SGLT là 250 mg/phút) do sų khác biêt trong múre dô hoąt dông giū a các nephron. Nöng
dô duòng huyét 180 mg/dL duçc goi là ngu ng thán cua glucose (renal threshold for glucose).
Dièu nay có nghīa là múe duòng huyét durói 180 mg/dL, glucose duçc tái háp thu hét, cón
trên múe dó glucose không duge tái háp thu hét tai óng lu n gàn, và xuát hięn trong nuóc tiéu.
Glucose là môt chát có tính thâm tháu cao, nên néu không duoe tái háp thu sê kéo theo nuóe gäy
loi nięu, dån dén tièu nhièu trong dái tháo duòng.
(mgi phút) |
MiFc bài xuát
600 - MúPc l c
a
t
ii
400 -— Tmax Múc tái háp t

1s

200 -—

Threshold

200 400 600 800

Glucose máu, mg/dl
Hinh 17.14. Khå náng van chuyén tói da (Tm) cúa hě thóng SGLT vå nguöng thân cüa glucOse
Hięn nay, các chát úe ché SGLT2, cón có tén là gliflozins, dang duge ing dung trèn lim
ang de läm giám nóng di duing huyét trong dièu trij bénh lý dái thao duong.
sàn
 Bài 17. Chúc năng tąo nuóc tiéu vå bài xuát các sån phám chuyén hóa 211
2.4. Tái háp thu acid amin và protein
Tuong tur glucose, tai bò bàn chai à lòng óng, các acid amin trong dich loc cūng durąe tái
háp thu theo ca ché dóng ván chuyén tich cue thir phát cung vói ion Na' de vào té bào biéu
mô. Sau dó, tąi bò màng dáy, chúng durge khuéch tán hó trg vao mao mąch quanh óng nhò các
protein mang. Bén canh các acid amin, có khoáng 30 g protein huyét turong duge loc qua cäu
thán môi ngay, Vi phän tir protein quá lón khóng the qua mang dupe, nên nó duge tái háp thu
báng ca ché ám bào (pinocytosis). Phân ti protein trong djch ong tiép xúc vói màng té báo, sau
dó màng löm vao và dura túi àm báo protein våo trong bào turong, dén lysosom. Tai dó, protein
bj thúy phân thành các acid amin, và duge vân chuyen qua bò mang dáy ra ngoái dich kē bäng
ca ché khuéch tán hô tro.
2.5. Tái háp thu các chát hòa tan khác
lon acetoacetate (sán phâm chuyên hóa tùr lipid), các vitamin, các ion duong (Ca", Mg* ,..)
dugc tái háp thu óng luron gán theo ca ché van chuyén tích cue thúr phát.
lon CF và các ion âm khác duąc tái háp thu băng sų khuéch tán thų dóng theo bâc thang
dién tich. Tinh thám cuia màng té bào biéu mò dói vói Ch là rát lón, do dó ion näy khuéch tán
nhanh chóng.
Jon HCO, (bicarbonate) durąe tái háp thu durói dang Co, Trong lóng óng lugn gån, HCo,
két hep vói ion H (dugc bái tiét tir té bào biéu mó) tao thánh H,Co,. Acid náy dě dang phân ly
thành CO, và H,0 duói tác dung cua enzyme carbonic anhydrase tai bò bàn chai. Phân tir CO,
in trong lipid nên khuéch tán nhanh qua màng vão té bào. Khi có nhièu HCO; hon H trong
dich loc, thi tát cà ion HCO,; thira sě bi loai qua nuróc tiêu.
Co thé tąo thành ure trung binh tir 25 –30 g môi ngåy. Ö nguòi có ché dò än nhieu protein,
hu ng ure tąo ra cao hon vå ngu e ląi. Nòng dó binh thuòng cua ure trong huyét turong da
dông trong khoáng 20 – 40 mg/dL. Luong ure vao óng luron gán túy thuôc vao nóng dò ure
trong huyět tur ng và dô loc cáu thân, duroe tái háp thu tai óng thân (chi bài xuát ra nuóc tiéu
khoang 50% ham luong trong dich loc). Tai óng luon gåán, khi nuóc duge tái háp thu, nóng dô
ong dich óng tăng dàn, tąo nén bác thang nóng dò giüa dich óng và djch kē, làm cho ure
ugc tái háp thu trò ląi theo cO ché khuéch tán thų dông.
Mäng té bào biéèu mó không thám vói creatinin, inulin, PAH, mannitol, sucrose; nghīa là
khi các chát này duoc lęc thi chúng sě bij thái qua nuóe tiéu hoàn toàn. Riêng creatinine va PAH
cón dugc bài tiét thêm tąi óng than, do dó nóng dó trong dich óng täng lèn. tEasan
.6.
2.6 Tái háp thu u ró e
Khi các chát hòa tan durgc tái háp thu, áp suát thám tháu trong dich kě täng lèn, kéo theo su
tái háp thu nu c. Tai óng luon gán, vung ranh giói giūa hai té bào biéu mó lién kė rát lóng léo,
do dó sur tham tháu nu e dién ra rát dě dang. Trong khi ò doan day cành lèn quai Henle va óng
lugn xa, vůing ranh giói giüta hai té báo lién kė có nhūng két nói chat ngān khöng cho nuoe thám
qua, khi dó, dé tái háp thu nuóc càn phái có sų hięn diên cúa các kênh nuóe (kénh aquaporin)
trén bé măt té bào.
Tai óng lugn gån, nuóc duçpe tái háp thu song song cing vói chát hóa tan nên dich trong
kóng ong luón luón dang truong. Luqng nuóe duge tái háp thu tąi däy chiém khoäng 65% tong
lurgng dich loc (våo khoáng 117 L/24 giò).
2.7. Bài tiét ion H* và NH,
Các ion H' trong té bäo bièu mó sě duge van chuyén ra lóng óng báng co ché vân chuyén
cue thúr phát nguge chièu nhò bom Na' -H ó bò bân chái. Bom näy có dáu trong gan voi
tich a
212 SINH LÝ HQc Y KHOA taneeS

ion H", cón dáu ngodi gán vói ion Na". Khi gán diú cá hai ion, bom sē quay ngupe lai dura Na"
tir lòng óng vão té bdo, và H" tir té bào ra lóng óng (Hinh 17.15).
NH, t i n té bl o bi è u mó duge bäi ti e t ra ngndi l ó ng óng bäng co ché khuéch tán thy
nó hóa tan dé däng trong lóp lipid kép tai be bin chai. Trong long óng, NH, két hop vói H to
di n g, d
thành ion NH , giúp su dièu hoa pH dich óng.
Mach máu
Lòng óng lu n gån Té bào bièu mô
Na* — Na*
a
n HCo, + (A) HCO3

CarbonicHco, H Co,t
anhydrase —
enzyme Carbonic
aa
dt anhydrase
enzyme t
H0 + (Co,) 0) + H0

9a ia
e
Hinh 17.15. Su bäi tiét ion H* và tái háp thu HCo; tai óng luon gån a

3. QUÁ TRÍNH VÁN CHUYÉN CÁC CHÁT TĄI QUAI HENLEtie

E
tt
3.1. Té bào biêu mô quai Henle
Tiép theo ong luron gán là quai Henle, góm hai cánh: canh xuóng và cánh lên. Cânh xuóng
móng có tính thám manh vói nuróc, NaCIl và ure; tąi dây diên ra spI vân chuyèn các chát theo co
ché khuéch tán don thuán. Cành lén có hai doan: doan dáu móng có tính thám nuróc han ché,
doan sau dåäy (bát dáu tir gi a cánh lên) không thám nuóc. Té bào biéu mò à doan däy có khá
năng vân chuyén tích c c ion Na“ và Ci tir lòng óng våo dich kě, nhung vung ranh giói giüa hai
té bao lièn ké trong doan nay tón tai nhièu nói két chat (tight junction) so vói à óng luon gån, té
bào lai không có sų hięn dięn các kênh nuóc (kênh aquaporin), do dó nuóc và ure không thám
qua đuąc.
Quai Henle cúa nhūng nephron cân túy không có mang lurói mao mąch quanh óng nhur các
nephron vó, mà durge thay thé bàng mąch thang (vasa recta) choc sâu vão túy thân. Các quai
Henle cân tiüy có môt chúe năng dăc bięt, giúp duy tri dãc tính uu truong cúa vúng tüy than,
tao dièu kięn thuân løi cho sup tái háp thu uóetai doan cuói cing là óng góp, dóng vai tro quan
trong trong sır có dãc nuóe tiéu. Chúe năng náy duąe thųe hiën thóng qua hai co ché: täng nóng
dò ngupc dóng trong quai Henle và trao dói nguąe dòng trong mąch vasa rect
3.2. Co ché tăng nóng dô ngupc dòng trong quai Henle cân tüy
Dich tùt óng luçn gán dó vao quai Henle là däng truong, có dó thám tháu khoáng
300 mOsm/.Trong khi dó, dó thám tháu cia djch ke tiy ngay cang täng dan tirt ving tiy
ngożi (300 mOsm/L) tói vůng túy trong (1.200 mOsm/ L), vi vay, tai cành xuong móng cia
quai Henle, NaCI và ure se khuéch tán tir dich kè túy vão long ong, con nuoc thi bj kéo nguc
lai tir lóng óng ra ngoài dich kě. Khi cang di siu vao ving tuy, dich trong quai Henle sě cáng
tró neên uu truong hon, tůr 300 mOsm/Ló doan dåu cành xuóng lèn dén 1.200 mOsm/Ló chóp
quai sát bê thân.
ilae
 Bài 17., Chúc näng tąo nuóc tiéu và bài xuát các sån phám chuyén hóa T

Tiqadogn lèn quaitichHenl

co chédäyvincánhchavye n Na",thóKbomvà Cdindupe
a ethe, iophát dura tir dijch óngne váoviothbo
g viaetyedsh biéu
té báo kieg
n Natthudupe
AoPuseSwdédó,itioháp ch kěchayen
vé diván mingtydäynhomhiakéah
dupephidut taive bochke
tiy lontichChcuecingngnyen Nas v
bomdong
dnryen K-Chisbó máng dáy, trong khi môt phàn ion K quay to lai djch óng qua kénh K twén
bo ling óng. Dièu náy tao nèn mót gradient dién thé khoing t6 mv gih K0ng ong va djich ke,
o dieu kién thuin loi cho sıu tái háp thu các ion duong (nhu Ca", Mg")qua ving ranh gioi
giüa
bung cacciuaténhóm biéu móloi(Hinh
bào thuóe tiéu 17.16).
quai (nhur Bom Na" d-K-2Ch
furosemi e), dupe ng óngtrongcüngdieuchítijonh lnhià diecuhlinh
àingbò lödung tác
vue nhur suy thân man, phù phói cáp, täng huyét áp,
Té bäo biéu mò doan däy cúa quai Henle không có tính thám nuóe, do dó nuóc sě ó ląi trong
gicingng óng, khóng di theo NaCı vé dich kē. Cig nhur väy, dich trong canh lén cia quai Henle ngay
nbuge truong dán, dén doan dáu cia ong lugn xa thi do thám thau chi con vao khoang
00 mOsm/L (Hinh 17.17). NaCI trong dich óng è doan dày canh lên cúa quai Henle vira durgc
ván chuyén ra dich kě túy, tiép tuc khuech tán tro ląai vao canh xuóng móng, hôa cing vói döng
NaCI mói tir dich loc trong ong lurgn gán chuyén tói, tao thánh vong quay lièn tue cuia NaCI,
duy tri sır truong cůa tiiy thân, goi là ca ché tăng nóng dô nguęe dong (countercurren
multiplication).

Nhur váy, su tái háp thu nuóc tai quai Henle chi dién ra è cănh xuóng theo co ché khuéch
tán thų dông, chiém khoáng 15% dich loc (khoáng 27 L/24 giò). Sp tái håp thu NaCI dičn ra ò
cành lén theo co ché vân chuyén tich cĘe, chiém 27% lu ng NaCI trong dich loc.
Lòn
etathi)
ong óng Cann daye
Dich kē
quai Henle
t
aua
a Na* Na*u
o d K+ ATP
2CI
hzed
EEtat Kt.
(+) K
teatiutls CI

Mg , Ca
S
iu E
Hinh 17.16. Su vân chuyén các chát tąi té bào biéu mô cành dày quai HenletE Si

3.3. Ca ché trao dói nguroe döng trong mąch tháng (vasa recta)apiunt
Trong co thé, túy thân là nnoi duy nhát có dich kě uu truong cao. Dièu náy không thé duy tri
dupe néu NaCl va ure trong dich kě túiy duge rút di theo tuán hoàn mao mąch nhr à các noi
khác trong co the. Tuy nhiëèn, do sıI trao dói nguge döng (countercurrent exchange) cúa quai
mgch tháng, nhüng chát näy ván dupe giù lai vói nóng dò cao trong tháp tiy.
0a

o t 1i
214 SINH LÝ HQc Y KHOA
Óng góp. Vän chuyén chù döng
Do thám
tháu dich
Vån chuyén thu dbng
kě tüy
T dông mąch ra Dén tīnh mąch
(mOsm)
0

300

100 300 3UU 300

NaCI , NaCI
Vüng vo H0 4 Ia H,0 300
H,0

fEi 400 400 |

H,0 4o0 NaC4 200 1U

NaCI . NaCI
paLi H,0 NaCI H,C0
( 400
H,0

H0 NaCI
Vüng tůy ngoài 600 400 100 600 600|

NaCI
,0 NaCI (600 H,0
NaCI Urea▇ H0
H,00 .
E 900 700 900
NaCI , NaCI
H,O Urea H0 s0U
H,0
Vüng tüy trong 1200
i 1.200
Quai Henle 12 Mąch tháng -
vasa recta

Hinh 17.17. Co ché tăng nóng dô ngupc dóng trong quai Henle và trao dói nguoc dòng trong mąch
tháng vasa recla
Quai mąch tháng vasa recta có hai cành: cành xuóng (canh dông mąch) và cánh lén (cành
tinh mąch), di song song vói quai Henle cúa các nephron cân tüy. Khi máu cháy vão cánh
xuóng cua quai mąch thäng, NaCI vvà ure sě khuéch tán tr dich kě tüiy vão lòng mąch, trong khi
nuóc khuéch tán nguge lai tir máu ra ngoài dich kē. Do dó, nóng do thám tháu cua máu täng
dàn tói múe tói da là 1.200 mOsm/L doan sát bé thán. Khi máu cháy theo cành lén cua quai
mąch thång, NaCI vå ure ląi khuéch tán tir lóng mąch ra dich kě tiy, trong khi nuóc khuéch tán
ngurąc tù dich kē vào lòng mąch. Do dó, khi ròi khói tüiy than, nóng dò thâm tháu cúa máu chi
taăng nhę so vói khi mói bát dáu vao quai mąch thăng.
Môt dãc dièm quan trong nůa là dóng máu chäy trong mąch vasa recta rát it oi vå châm chąp,
chi chiém 1 – 2% tóng luu lurong máu qua than, góp phán làm giàm khá näng rút các chát hóa
tan ra khói túy thân.
Nhur vây, hai co ché tăng nòng dò ngugc dòng trong quai Henle vå trao dói nguge döng
trong mąch thäng vasarecta dā giúp duy tri tinh u truong cao cúa vůng tüy thân, tao dông lue
cho su tái háp thu nuóc à doan cuói cùng là óng góp, quyét dinh sı cô dac nuróc tiéu. Thu t
ngů “nguge dong" ding dé ám chi môt dong dich di ngugc huóng vói các cau truc lien ké xung
quanh, trong trong hop näy là döng dich trong quai Henle và döng máu trong vasa recta di
chuyén ngupe chièu nhau. Si "nguge dóng" nay dán dén NaCI trong dich ong odoan däy cinh
len cúa quai Henle vira dugc háp thu ra dich kě tiy, thi ngay làp tue duge khuech tan vao cánh
xuóng cua mąch vasa recta. Tuong tur nhu väy, nu e trong dich óng ó doan móng cánh x óng
cia quai Henle via durge kéo ra djch tüy, thi cūng ngay làp túte dugc dua vao cành len cúa mąch
vasa recta (Hinh 17.18).
 Bài 17. Chúc näng tąo nuóc tiéu vå båi xuát các sån phám chuyén hóa 215
arzi t
s Dóng máua nDóng
o
máu CI Io
a)

Dich loc
Óng luon xa Óng
300 300 VaSd góp
100 recta a
1U
Cành xuóng 30g
Óng 300 300
quai Henle Na góp Djch loc
"Ch Nat
cı-
Cành lên
600 Nat quai Henle H20
600 600 600
H20 c
Cành lên
vasa recta
Nat
900 900 Cành xuóng CI-
900 900
Solutor vasa recta
200
1200
H0. 1200 1.200

Hinh 17.18. Su "ngugc dòng" giüa dich óng trong quai Henle và dòng máu trong vasa recta
4. QUÁ TRÍNH VÅN CHUYÉN CÁC CHÁT TAI PHÀN XA CÜA NEPHRON
4.1. Té båo biéu mô tąi phån xa cüa nephron
Phán xa cúa nephron bao góm các doan sau: óng luon xa, óng góp vó, và óng góp túy. Su
ván chuyén các chát tąi phân xa cúa nephron có nhiéu diém khác bięt so vói ong luon gån.
Doan näy chi tái háp thu môt lu ng muói và nuóc it ói, góm khoáng 8% Na và 19% nuróc trong
dich loc qua câu thân, so vói múe 65% tąi óng lu n gán. Té bào bièu mò à dāy có các két nói
chit (tight junction) gióng doan däy cành lèn cia quai Henle, khóng có tính thám nuóc. Hoat
dóng tái háp thu cua các té bào bièu mô à phân xa nephron có thé tao nên môt gradient nóng dò
rát lón dói vói muói và nuóc. Nóng dô Na trong nuóc tiću có thé xuóng thap tói múre I mE /L
(so vói 140 mE /L trong huyét turong), turong tr dô thám tháu cūng xuong tháp chi bâng V/io
so vói huyét turong. Trong khi tąi óng luron gàn, sur tái háp tthu các chát dién ra theo huóng thăng
báng, spI vân chuyén Na" và nu e “băt căp” song hành vói nhau, do dó nóng dô Na và dô thám
tháu cia dich óng gán gióng nhur trong huyét turong. 1o

vè mät chúre năng, óng luron xa duge chia thành hai doan: nira dáu và niúra sau. Ðoan nia dáu
óng luon xa là doan pha loāng, cáu trúc vå hoat döng gióng doan day cành lèn cúa quai Henle,
có khà năng tái háp thu NaCI, nhung khóng thám uócvà ure (vi khóng có kênh aquaporin), do
dó tiép tyc làm dich óng có tinh nhurge truong. Doan nira sau cia óng luon xa và óng góp có dãc

yén sau làm tăng tái háp thu urócqua kênh aquaporin
2. Tái háp thu ion Na'
4.2

lon Na“ xuóng óng xa chi cón khoáng 8%, vi 65% då duge täi háp thu óng luon gån và
27%o duge tái hap thu o doan däy cành lèn cia quai Henle. Ö nia dau cua óng huon xa (doan
pha loäng), ion Na" và Ci durge dura tir dich óng vão té bào biéu mò qua co ché vân chuyen
tich cue thix phát nhò bom dong vån chuyen Na -Ct ó bò lóng óng, Sau dó, ion Na' dugc van
chuyén tich eue nguyèn phát tai bò máng dáy nhò bom Na -K-ATPase dé tái háp thu vé dich
kē.
Bom Na' " -Ct bo l o ng ong bi úc chě böi nhóm thuóc loi ti é u thi s zi d
thibitor), duge ing dung trong diéu trj tng huyét áp trén lám sing (Hinh 17.19).
inhi
e (Na -Ct symporter
 sL
216 SINHLý HQc Y KH A

O ni t a sau cia óng lu pn eavå óng góp vó, stii hái p thu ion Na' gán hi e
tiét ion K', phu thupc hoan toàn vao ac dung kich thich cúa hormone aldosterone.
n vói hoșt di n g bij
Nuóc tiéu Té bào bièu mô Máu
Lòng óng Khoàng kě

3Na*
Nat K+ – 2K+

Kt
Kt –0
Na*
UcleUS

(i h .-C).

Iinbibitors H Aldosterone
Cl

Hinh 17.19. Co ché tái háp thu Na“ tai nůaHinh 17.20. Co ché tái háp thu Na' thông qua
hoąt dong cůa aldosterone tąi núa sau óng luon
dàu cüa óng luon a.
a và ong góp vò. Luu ý các nói két chat (tight
3
junction) ği a hai té báo bièu mó lièn kè (ó vuong
den trên hinh).

4.3. Bài tiét ion K

Nóng dô K* huyét turong phai luôn durąc duy tri ó múrc ón dinh (3,5 –4,5 mEq/L), néu t
dong lai ò múe cao trong co thé sě gây loan hiptim, nging tim hay rung tim, dura dén tir vong,
Lu ng K qua dich loc càu thán hàng ngay vão khoaáng 800 mEq, phân lón durąc tái háp thu tai
óng luon gan và quai Henle. Doan nira sau cua óng luron xa và óng góp vò chính là vi tri quan
trong dé bái tiét ion K dur thúa ra nuóc tiéu, duy tri sų hang dinh các chát dięn giäi, tąo mói
truòng tói cho các hoat dóng dién sinh lý nhát là o co tim. Khi nong dò K trong dich ngoai
bào rát tháp, ion K cūng có thé duge tái háp thu ò óng lurgn xa và óng góp vó mąc dù vÓi só
lur ng rát it oi.
Tai nia sau óng luçn xa và óng góp vó, ion Na' duge dura th dich óng våo té båo biéu mô
nhò kênh Na* biću mô ENaC (epithelial sodium channel) è bò lòng óng. Sau dó, bom Na-K-
ATPase ar bò mång dáy tiép tuc bom Na“ tir trong té bào ra dich kě, dong thòi bom K-tir dich
ké vao té báo, làm nòng do K trong té báo täng cao so vói long óng, tao diéu kięn khuéch tán
Ki ra lòng óng nhanh chóng (Hinh 17.20). Nhur thé, spr bái tiét K phu thuoc vao co ché tái háp
thu Nat.

Cà sır tái háp thu Na' và sır bäi tiét K* tai nia sau óng luon xa và óng góp vó dèu phų thu c
hodn toan vao hormone aldosterone tir tuyén vó thur ng than. Aldosteron theo mäu den ming
däy té báo biéu mò, di xuyén qua máng té bio, két hop vói thy thé nam trong bio trong. Sm
dó, phc hop hormone-thų thé náy di vao trong nhân, gán lên DNA, hoąt hóa các gen cáu tric
quy dinh tóng høp các bom Na" -Kt-ATPase tai bò màng dáy và các kênh ion (kénh Na“ bièu
mo, kénh K) tai bò lóng óng, cán thiét cho sur tái háp thu Na và bai tiet K (Hinh 17.20). Có
ba yeu tó kich thich täng bäi tiét aldosterone: (D)täng nóng dó K o dich ngoni bio, (2) ang ti
angiotensin II trong máu và (3) giäm thé tich tuán hoan.
 Bài 17. Chúrc năng tąo nuóc tiéu vå bái xuát các sån phâm chuyén hóa 217
4.4. Bài tiét ion H và NH,n "3
iianahi
Doan sau cúa óng luęn xa và óng góp vó có chúra môt logi té båo biéu mó dąc biêt (alpha
intercalated cell), nám xen kě vói cáe té báo biéu mó binh thuong, có kha nang bäi thet ion H
bing ca ché van chuyén tich cue nguyén phát qua bom H-ATPse o bó long ong. Te bao näy
có thé bái tiét ion H chóng lai bic thang nong do cao gáap 1.000 lan, trong khi sut bäi tét tich
ue thit phát ion H tai óng lurgn gan chi chóng lai bäe thang nong dó cao gáp väi ba län. Vi váäy,
diy chinh là doan óng thán dóng vai trò chinh trong hopt ding acid höa muve tiéu.
Ngodi ra, óng luqn xa và óng góp cūng bäi tiét NH, theo ca ché khuéch tán thy dóng do chát
näy tan trong màng phospholipid kép cua té bào.
ga ir

45. Tái háp thu nuóc tąai phån xa cüa nephron – Sy có dãc nuóe tiéueEai
Tai nita dáu cia óng lugn xa (doan pha loäng), sur tái háp thu nuóe diěn ra rát han ché và
khóng chju tác dóng cua hormone ADH.
Tai nia sau cúa óng lur n xa và óng góp, su tái háp thu nuóc chi dičn ra qua các kénh
aquaporin khi có sı hięn diên cúa hormone ADH. Hormone náy tir tuyén yên theo máu dén
gán lén thy thé nám tąi máng dáy cia té báo biéu mo. Däy là thy thé lien két vói protein G. Sau
khi có tín hięu hormone dén, protein G sě trò thänh dang hoat dóng, hoąt hóa enzyme adenyl
cyclase bién dói ATP thành AMP vóng (CAMP). Chát này tiép tuc hoąt hóa enzyme protein
kinase A, dura các túi chúra các kênh nuóe (kénh aquaporin) tir bao turong ra bė măt màng ò phía
bò löng óng. Khi dó, bò lòng óng trò nên có tinh thám nuóe cao, so vói tinh trang không thám
nuróc khi chua có tác dông cúa ADH. Nhò các kênh aquaporin, nuóc du c tái háp thu thų ông
vào bén trong té bào biéu mò, qua màng dáy, rói vè lai dich kě.
gdi) )n Ed
ua h u uó
il Vi óng
Protein
( ri
ADH
ase A
c i
Dynein
P G protein
P

n Sp 1OuIeS
lcaMP
Hòa màng

A.C.

AQP2 *
Tái sůr dung
CREB-P ATP
(CRE)( AP2
Nhâp be óng høp 0
Lòng őng ląch máu

HiAQPnh 17.21. Co ché hoąt dóng cúa hormone ADH tąai óng luon xa vå óng góp. (AC: adenyl cyclase,
P2; aquaporin 2)

tt sottpdntovuti gtnL0
 i
218 SINH Lý HQc Y KHOAhtanep

Doan óng góp vó hiu nhr khóng thám dói vói ure, trong khi dogan óng góp phin tiy thi tháim
môt cách via phái vói chát náy. Do dó, tai óng góp tiy co mót luong lón ure duge tái háp thu
tir djch óng vě khodng kè tiy, két hop voi nong di Nacl cao tąi diy, tao nén mòt dò thám thau
iu truong thuan loi nhát cho sup tái háp thu u e cia óng góp ty. Hàu hét ure sau dó ląi khuéch
tán váo quai Henle, qua óng liugn xa xuóng ong góp va bai xuát ra muróc tiéu.
Khi di qua núa sau cia óng lugn xa, dich óng dupe tái háp thu nu e dän dän nén chuy n
tir dang nhupe trong sang däng truong, den doan diu óng góp thi có dò thám tháu khoáng
300 mOsm/L. Dich näy tiép tue di xuóng duói theo óng góp túiy, nhúng vão vung kě túy c
tinh uu trrong cao theo huóng táng dán tie ving tiy ngodi v o ving tity trong. Khi dó, nubc sě
duge tái háp thu tir lòng óng ra dich kě tüy theo co ché khuéch tán thy dông nhò các kênh nuóc
(kėnh aquaporin), két qua là nuóc tièu dugc cò däc dán. Cuói cung, óng góp dén sát ving bé
thân, noi có dò thám tháu cao nhát (khodng 1200 imOsm/L), m óe tiép tue darge tái háp thu vå
óe tiéu cô dăc dén múre tói da ròi dó vao bé thän. Luong nuóe tái háp thu vào khoäng 10%
(18 L/24giò) tai óng luon xa và 9,3% (16,74 L24 giò) tai óng góp, phán cón ląi dó váo bê thán
tąo thánh nuóe tieu chinh thúrc. Khi thiéu ADH, té bào biéu mó ó doan sau cua óng lu n xa và
óng góp háu nhur không thám nuÓc, luong nuóc tièu xuóng bång quang có thé lèn tói 13% dich
loc (23 L24 giò). Trong trròng hop dó, nu e tiéu rát loāng và có ti trong tháp, goi là bênh lý
dái tháo nhąt trung uong (central diabetes insipidus).
Tóm ląi, quá trinh cò dãc dé tao ra nuóc tiéu chinh thúc có dó thâm tháu cao dòi höi
chúe năng liên hop mât thiét cua ba bô phân: quai Henle, quai mąch vasa recta và óng góp
(Hinh 17.18). Các dièu kiên cân thiét dé su có dãc nuóc tiéu dién ra thuân loi tąióng góp tiiy
bao góm: (M) su phóng thich hormone ADH tir tuyén yén giúp tái háp thu nuóc tąi doan sat
óng luçn xa và óng góp; (2) ca ché täng nóng dò ngurąe dòng cua quai Henle vå trao dói ngupc
dòng cúa mąch vasa recta giúp duy tri nong dô NaCI cao trong dich kě tüy thân; (3) su tái háp
thu ure tai óng góp tůy góp phàn cung NaCI tąo nên dò thám tháu u tru ng ó vůng tüy thán.

ng luręn gă
Bao Chát dinh H,0 lur n xa
ng H0
Bowman duönBNaCI Co, NaC
HCo,-

Thuőc

H 0 vò
aCI

HCO Y ng
g0p
Ure Quai Henle
NaCI
Glud
Amino acid
Thu

Tái háp thu

Bài tiét
NaCI H0

Nuróe tiéu
Hinh 17.22. Quá trinh tái háp thu vá bái tét tąi toán bó hě thóng óng thán cůa nephron
 Bài 17. Chúc näng tąo nuóc tiéu và båi xuát các sån phám chuyén hóa 219
cÁU HÓI Tu LUONG GIÁ pleeet thoa
L. Mäng loc cáu than góm các cáu trúc sau dáy, NGOAI TRÜ: f

A. Té bào nôi mó mao mąch câu thân n e i

B. Màng nên
C. Các màng khe K
D. Macula densa
E. Té båo biéu mô câu thân
2. Dong hoc cia sır loc cäu thân phy thuğc váo các yéu tó sau däy, NGOAI TRÜ:
A. Áp suát thúy tinh cua mao mąch câu thân
B. Áp suát keo cua máu trong mao mąch câu thán un9)
C. Áp suât thüy tinh trong khoang Bowman nrla
D. Sp chénh lêch áp suát hai bên màng loc cáu thâne
a a
E. Áp suát keo trong nuóc tiéu chinh thúc
co n
3. Co ché nào sau däy quan trong nhát trong sı dièu hóa dò loc câu thân?Eaum
A. Str co ca tron thånh tiêu dông mąch vvào
Eo ni Eanil )
B. Dièu hòa nguąc cáu óng
C. Thân kinh giao cám ashatnenhtiih
D. Hoąt dông cúa angiotensinEion
ub TE
lhnjhDhiaah
in u
E. Hormone ADH

4. Câu nào sau dây KHÓNG ÐÚNG dói vói sų tái háp thu glucose à óng luon gán?
A. Mc loe glucose qua cáu thân là 100 mg phút, néu duóng huyét là 80 mgidl An t
B. Ngu ng thân cúa glucose là 180 mg/dL
C. Néu múre duòng huyét trên ngu ng, phàn glucose trên nguöng sě bij dão thäi hét
D. Glucose dugc dóng vân chuyén vói Na“ tir lóòng óng vvåo té bào biéu mô
E. Glucose durąc vân chuyén theo ca ché khuéch tán tùr té bào váo dich kě
5. Các câu sau dúng vói sı tái háp thu acid amin và protein ó ong luron gån, NGOAI TRÜ:
A. Có 30 g protein duroe loc qua cau thân mõi ngay
B. Protein dugc tái háp thu bång ca ché ám bào tir lòng óng váo té báo biéu mó
C. Protein durgc vân chuyén tir té bào vão dich kè nhò ca ché khuéch tánnim
D. Acid amin duge dóng vân chuyén vói Na“ tir lòng óng vao té bào bièu móe
E. Acid amin durgc vân chuyén tir té báo vao dich kě bång ca ché khuéch tán
6. Khi có hormone ADH, nuóe duge tái háp thu nhièu nhát tąi noi nao sau däy cia óng thân?
A. Óng luon gán ait
B. Quai Henle tansphtoitaattetE
C. Óng lon xa tRt hi totn
iaetu a tls
D. Óng góp vóu t
E.
Óng góp túy
220 SINH LÝ HQc Y KHOAilntehoncanahctoarca
7. Di thám tháu cia dich khi di qua cáe doęn khác nhau cia nephron, CHON CÅU SAl:
A. Dich dăng trurong khi vão quai Henle
B. Djich u trong khi qua nganh xuóng cúa quai Henlepie
C. Dich däng truong khi ròi quai Henle
D. Dich däng truong khi vao óng góp E)
E. Dich uu tr ng khi rói óng góp
8. Trong óng lugn xa, sp tái háp thu ion Na' täng lèn là do nguyén nhán náo sau däy?
A. Kich thích than kinh giao càm thân niaituo he ieaiun
B. Bâi tiét hormone loi niêu natri cúa tâm nhī huaei
C. Bài tiét ADH
in ntaaä)
D. Bài tiét aldosteron Hnia
petaEu
E. Bài tiét prostaglandin
9. Lur ng ion K* durgc bài xuát böi thân sě giám trong dièu kiën nào sau däy?
A. Täng dòng dich trong óng luręn xa
B. Täng múe aldosteron trong máu tuán hoan bnitit
C. Täng ché dó än có K us 0 a 3cilal
D. Giám tái háp thu Na* bòi óng lu n xa eiElaE
E. Täng nóng dô angiotensin II trong máu
10. Câu nåo sau dây KHÓNG ÐÚNG dói vói su tái háp thu ure?
A. Lu ng ure bái xuát qua nuóe tièu chiém khoang 50% luong ure loe qua câu thân
B. Óng luron gán tái háp thu ure bäng co ché khuéch tán theo bâc thang nóng dó u
C. Tai cành xuóng cúa quai Henlc, ure khuéch tán thr dich kě tiy vao löng óng
D. Óng góp tüy có tinh thám ure môt cách vůra phái E
E. Óng góp vó có tinh thám manh vói ure n6

TÀI LIĘU THAM KHÁO 9

Bô môn Sinh ILý hoc, Dąi hoc *Y Duąc TP. HCM (2012). Sinh lý hoc tàp 1, Nhà xuát bán Y hoc
Tp. HCM.
2. Bô môn Sinh lý hoc, Dai hoc Y Hà Nói (2006). Sinh lý hoc tàp 1, Nhà xuát bán Y hoc.
3. Brenner, “Chronic kidney disease”. Section IV, Volume l in Brenner and Rector's The Kidney, 8th
ed, 2012.
Ganong William F. Review of Medical Physiology, 18th ed, Appleton & Lange, Connecticut, USA
4. 2012.
5. Guyton Arthur C., Hall John E. Textbook of Medical Physiology, Hlth ed., Elsevier Inc.„, China,
2006.
6. KDOQI clinical practice guidelines for chronic kidney disease: Evaluation, classification, and strat
ification. Am J Kidney Dis, 2002. 39 (2 Suppl 1): p. SI-266.
7. Medical Physiology - Principles for Clinical Medicine, 4th ed, Lippincott Williams & Wilkins
Philadelphia, USA, 2013.
Ceu
 t
k e

cÁC PHUONG PHÁP THÄM Dò CHÚC NÄNG THÁN

TS.BS. Le Quóc Tuán
MĘC TIÉU HQC TÅP
1. Trinh bäy duroc khái nièm vé hé só thanh loc cua môt chát.
2. Trinh bày durge khái nièm vé do loc cáu thán (GFR).
3. Hiéu và ap dung duoe các phong pháp dánh giá dó loc cáu thán (GFR) trên lám sång.
4. Nám duye các phrong pháp thăäm dò chúte nång tái háp thu và båi tiét cia óng thán.
1. HÈ SÓ THANH LQc - THUÓC DO KHÁ NĂNG BÀI XUÁT cÜA THÁN
Khi môt chát duge bai xuát ra nuóe tiéu, cūng dóng nghia rang có môt lurong trong durong
cúa chát dó trong huyét thanh dugc logi bó. Hę só thanh Ięe (renal clearance) cia môt chát
dupe dinh nghīa là thé tích huyét tur ng mà than loc sąch hoàn toàn chát dó trong môt don vi
thòi gian, don vi là m/phút. Công thúe tinh hê só thanh loc cua chát X:
til9 2l
ditaC,=U, VIPx aitsE ttanuE

Trong dó, Cy là hé só thanh loc cúa chát X (mL/phút), U,x là nóng dô cia chát X trong nuóc
iéu (mg mi.), Pla nong dò cia chit X trong huyet twong (mg mi), Vlià lunu luong nuóe tiéeu
X 1
(mL/phút). Tich só (U, x V) chính là hurong bài xuát (ER: excretion rate) cua chát dó våo nuóc
tiéu, có don vj là mg/phút. Nhur vây, hê só thanh loc durge tính bāng cách láy lurong bäi xuát ER
ciia môt chát chia cho nóng dò cua chát Tiéu dông
dó trong huyét turong. /mąch vào Mao mąch
/câu thân
Hê só thanh loc dánh giá chung choeaaii
cà ba quá trinh: loc tai câu thân, tái háp Tiéu dông
Tù dông
thu và bài tiét tąi óng than. Giá trj cua mąch thân
mąch ra
hé só thanh loc sě thay dói tùy theo các
chát khác nhau. Néu môt chát du c loc Nang
hoàn toàn qua câu thân, mà không durąc
pu Bowman
tái háp thu hay bài tiét thêm tąi óng thânnh Hę thóng
óng thân
thi hê só thanh loc cúa nó lbăng dúng Bái

dò loc cáu thân. Ngu c lai, néu chát dó

duge tái háp thu thi hê só thanh loc cua Mao mąch
hó sē nhò hon dó loc câu thân; còn néu quanh óng
chát dó durąc bài tiét thêm böi óng than
thi hê só thanh loc sě lón hon dô loc câu
than.h uinh Dén tīnh
atat mąch thân
t
Bài xuát

Hinh 18.1. Hę só thanh loc cúa môt chát 0* Loc tai càu
chinh là thuó do tóng hap tis ba quá trinh:
loc, t
*Tai hap thu tai óng thanna
Bài tiét tąi óng than
tái háp thu và bai tiét tąi nephron
221
222 SINH Lý HQc Y KH A
2. THÄM Dò CHÚCNÄNG LQ TAI CÅU THÁN- DQ OcCÅU THÁN GFR
2.1. Dô loc câu thân và hê só thanh loc cúa inulin
Dô loc clu thän GFR (glomerular filtration rate) là lınu lupng máu loc qua táat eá cáe ciu thin
chúc näng (functional glomeruli) trong mpt dom vj thòi gian. ĠFR chi phán ánh chúe näng loe
cia càu than, mà khöng tinh dén chie nang tai háp thu vá bái tiét cúa óng thán. Däy là mót chi
só cue ký quan trong de dánh gia chue nang than trên lám sing, giám GFR thuóng cho thäy
tinh trang chúe năng than trÓ nên suy yeu.
Trén nguói, GFR duge dánh giá gián tiép thóng qua hě só thanh loc cua các chát dánh diu
cáu thân (glomerular marker). Chát dánh däu cau than lý turóng là nhūng chát thöa mân các
tièu chuán saw: (1) duge loc tr do qua cau thán; (2) khóng dugye tái háp thu và bái tiét bói óng
thän; (3) không dupc tóng hop, phàn hüy, hay dur tri lai trong ca thé, nghia là dura váo mún
bao nhiéu thi sě duge thái ra nuóc tiéu báy nhièu; (4) không gán vói protein huyét tuong, vi
néu gán sě có kich thuóc lón khóng qua durge càu thân; (5) khóng gây anh huóng tói GFR;
(6) khóng dôc vói co thė; (7) dě dang dinh luong trong huyét turong và nuóc tiéu.
Thųe té, chi có inulin, môt loai polymer cúa fructose có khói lurong phân tir khoáng 5000
dalton, là thòa các dièu kiên trên. Vi vây, inulin duąe xem là “tiéu chuân vång” cúa môt chát
in bäng dúng dô loc càu thân GFR.
dánh dáu câu thân, có nghía răng hė só thanh loc cúa inulin
Tuy nhiên, dánh giá GFR bäng inulin rát phúc tap, khó thųc hiên trén thųe té tąi các co sò bęnh
viên. Inulin là môt chát ngoąi sinh, do dó, phai duge dura vao tinh mąch vói môt lièu lón, cho
khuéch tán déu trong máu; sau dó tiêm lièu duy tri dé giù nóng dò inulin häng dinh. Khi inulin
dat múe cân bäng trong dich co thė, nguòi ta thu thâp môt máu huyét turong và môt mau nuóc
tiéu có bâm thòi gian chính xác, mang di dinh lur ng. Hê só thanh loc cúa inulin dupc tính theo
công thúc:
GFR (mL/ph) = Cn
* eun =Umun*x VIPnulin (a

Dé w c doán chính xác GFR, hê só thanh loc inulin cân durąc hięu chinh theo dięn tích da
cua ting cá thé, theo cóng thúe sau:
GFRH = (GFR x 1,73) / BSAidba a
(1,73 m là diên tích da chuán cua môt nguòi 25 tuói; cao 1,7 m; näng 70 kg)
BSA (body surface area) là diên tích da, dur c tính theo công thúc Mosteller:

BSA = Chiëu cao (cm)X cân năng (kg)

3600
A

Giá trj binh thuòng cúa hé só thanh loc inulin hay GFR (dā hiçu chinh theo 1,73 m’ diéo
tich da) vao khoang l o+15 m /phút dói vói nguói nů tré và 125 15mphut dói vói ngubi
nam tre. Ö tré sa sinh, GFR rát tháp, chi khoáng 20 m /phút/1,73 m da vă dat duge giá trij ciu
nguoi truóng thành vao cubi năm däu döi. Sau 45 – 50 tuói, GFR bát diau giam, uhng mat t
30% dén 40% tuói 80.
Néu chúng ta chon giá tri GFR à nguòi binh thuong là khoáng 125 m/phút, thi the tich
huyét trong dupe lęc qua cáu thän hing ngáy là 180 L(125 m/phuitx 1.440 phit ngby). The
tich huyét tur ng ó nguði nam trè cân näng 70 kg chi khoáng 3L, nhur väy có nghia rang cá hui
 Bàai 18. Các phuong pháp thäm dò chúrc näng thän 223
thin phäi loc toin bô huyét turong 60 lán möi ngåy. Djch loc câu thän chúra nhièu chát cón cin
thiet cho co thé (nhu muói, nuóc, các chát dinh duong, vitamin, ), häu hét duge tái háp thu
böi hê thóng óng thân.
2.2. Dô loc cáu thân wóe doán eGFR và hě só thanh Iņe cüa creatinine
He só thanh loc inulin cho phép wóc doán chinh xáe GFR, nhung quy trinh quá phúe tap dé
có the áp dung trên thye té. Inulin là chát ngoai sinh, phäi duge truyen tinh mąch vão co thé vå
báng quang phai duge dát thông tiéu do thoi gian thu tháp nuóe tiéu ngán. Do dó, môt chát có
nguon góc noi sinh vói nong do on dinh trong huyét turong, dám báo diéu kięn chi duge loc qua
cáu thân, khöng dugc tái håp thu hay bäi tiét thém tai óng thân sě don gián hon cho vięc dánh
giá GFR. Tuy nhién, ngui ta chua tim tháy durge chát nao lý turòng nhur váy, chi có creatinine
là gàn dat durgc các tiéu chuán trên.

usne wnslorel3 ai in gio n wg au

nuóc tiéu. Thòi gian thu thap nuóe tiću là 24 giò nhåm han ché anh huong cúa các hoat dong
trong ngåy lên sų sán sinh và dão thai creatinine, nông dò creatinine trong huyét tuong it dao
dong, do dó không cán thiét phái dąt thöng tiéu. Nóng dó creatinine trong máu và nuóc tiéu
duge dinh lur ng bäng phuong pháp do mau Jaffé trong môi truòng kiém. Khi dó, hė só thanh
loc creatinine du c tính theo công thúc sau: tt
Eailn9ld
GFR (m /ph) = Cootinine*= U raalinine.x VIPoreatinineatbod
L Af

s sii

Hê só thanh loc creatinine sau dó cân du c hięu chinh theo diên tích da nhur trong truòng
hop cua inulin dé có két quá eGFR (estimated GFR) chính xác. Có hai sai só khác nhau khi si
dung creatinine dé wóc doán GFR. Thú nhát, creatinine không chi duąc loc qua câu thân, mà
cón dugc bäi tiét thêm bói óng thân. Vi vây, lurng creatinine bái xuát ra nuóc tiéu sě lón hon
lurong loc tąi cau than, gây täng khoáng 20% tir só trong công thúc tinh hê só thanh loc. Thúr hai,
ký thuát Jaffé có the dura dén sai làm khi dinh lrong ca môt só chát sinh màu khác trong huyét
turong không phäi là creatinine (nhu glucose, vitamin C, acid uric) gäy täng 20% mäu sò trong
công thúc tinh hê só thanh loc. Nhu vây, cá túr só và mău só deu tăng 20%, nên hai sai só nay
rięt tiëu nhau và hê só thanh loc creatinine chính là môt cách uóc doán thich hop dé tính GFR.
Tuy nhien, khi GFR giàm xuóng chi còn khoáng 20 m/phút do bênh thân man, wÓc doán GFR
tir hè só thanh loc creatinine nôi sinh có thé gáy tăng già tąo dén 50% so vói tri só thųe. Dièu
näy dě hiéu, bôi vi khi nông dô creatinine huyét turong càng cao, thi su bäi tiét creatinine bôi
óng thän càng täng. Ngodi ra, các nhóm thuóc tte ché bäi tiét ereatinine bói óng than, hoše lam
tăng nong dò các chát sinh máu trong huyét turong cūng gäy tăng già GFR. t o ai
2.3. Uóe doán eGFR tir nóng dô creatinine huyét turong st

23.1. Khă năng wóc doán eGFR tie nång dò creatinine huyét trong ogiatet
Thân loc liên tue creatinine tir máu ra nuóe tiéu, do dó, GFR và nóng dò creatinine huyét
turong có mói tu ng quan nghich vói nhau theo kiéu “hyperbole" trên dò thi (Hinh 18.2). Khi
GFR giám di môt nua, tir gia tri binh thuòng là 180 Lngåy xuóng còn 90 L/ngay, gäy täng gáp
dói nóng dô creatinine huyét turong tir I mg/dL lèn 2 mg/dL. Tu ng t, su giám GFR tir 90
ngthäyytąixuóng cón 45 Lngay gäy täng creati n i n e huyét turong ti 2 mg/dL l è n 4 mg/dl. Sa
mite gia trij GFR thip, sur thay dói nbhę cia GFR se duna dén su bién dong lón trong nongdò cho
dò creatinine huyét thanh, so vói tąi múc giá trj GFR cao.
▇ ▇
Cilu hainhanLgptntoon iial nih oe
224 SINH LÝ HQc Y KHOA EtE
14 "

16 - Sán sinh Loc Bài xuát

2
1.8 glday = 10 mg/Lx 180 Lday = 1.8 graay
1.8 glday = 20 mg/L x 90 Lday = 1.8 g/day|
1.8 g/day = 40 mg/L x 45 Lday = 1.8 g/day|
g/day = 80 mg/L x 22 Lday = 1.8 g/da
1.8 g/day = 160 mg/Lx 11 Lday = 1.8 glday 8 -

4 -

Binh thuòng

25 50a 75 100 125 150

45 90 135 180
GFR (mphút)
GFR (L/ngày)
Hinh 18.2. Mói tuong quan nghich giüa GFR uvà nnóng dô creatinine huyét tuong
Mói turong quan nghich giûùa GFR và nóng dò creatinine huyét thanh cho phép si dung
creatinine trong máu dè uóc doán GFR; nhung cán luru ý các yéu tó sau: (I) cán môt thói gian
hát dinh dé nhūng thay dói cúa GFR dán dén nhūng thay dói trong nóng dò creatinine huyét
thanh; (2) nóng dó creatinine huyét thanh bj ánh huóng bói khói lu ng co trong co thé; (3)
môt só thuóc có tác dông úe ché lén su bái tiét creatinine tai óng thân, dua dén tăng nóng do
creatinine huyét thanh, măc dù không có sųr thay dói vè GFR.
Mói tur ng quan giùta creatinine huyét turong và GFR là môt minh hoa nhám giái thich cho
ván dé nông do cúa môt chát trong huyét turong phų thuģc vao GFR nhur thé nao. Môt ví dy
turong t, nóng do cia ure huyét turong hoãc BÜN (blood urea nitrogen) cūng täng khi GFR
giám. Gân däy, nhièu nhà thân hoc ocūng då có nhūng nghién círu cho tháy mói liên quan giùa
sų gia tăng nóng dò cystatin C, môt protein 13 kDa trong máu, vói sır suy giám GFR và dé nghij
sir dung chát này trong vięc vróc doán GFR trén lâm sàng.
Có hai phuong pháp chinh duçc sit dung dé dinh lur ng creatinine huyét turong: phuong
pháp enzyme và phuong pháp Jaffé (alkaline picrate). Phu ng pháp enzyme không chju ánh
huong boi tóng nong do protein trong co thé. Nguge ląi, phuong pháp Jafrě du c si dung phó
bién trén toàn thé giói, nhung ląi bj anh huóng manh böi nóng dò protein trong máu. Diéu nay
quan trong ó tré nhò (nhát la <2 tuói) vi nóng dò protein ó nhóm dói tu ng nay thuròng tháp,
dán dén không thé áp dung các công thúc wóc doán GFR nhur Cockeroft Gault hay MDRD, mà
cán có công thúc hiçu chinh riêng.
2.3.2 Công thire wóc doán eGFR tie creatinine cho nguòi truóng thành ( 18 tuói)
Môt só công thúe thue nghiêm dă duge phát trién nhäm giúp các nhà lâm sàng có thé wóc
doan GFR chi voi nóng do creatinine huyćt tuong. Dièu náy giúp don gian höa vięe do luóng
GFR trén thpe té, khóng cán phäi do creatinine nuóe tiéu 24 gió theo cong thúc he só thanh
loc. Hięn nay, có 3 công thúe dupc áp dung róng räi trên toàn thé giói là: (1) Cockeroft Gault,
(2) MDRD, (3) CKD-EPI. Các yéu tó hięu chinh duge dua vão cong thúc tinh bao góm: muói,
giói tính, chúng tôc vå cân ăng.
Cockeroft Gault là công thúe kinh dién dé tinh hê só thanh lęc creatinine cho nguti
tróng thành. Nām 1976, khi nghiên ciru trên 249 nguòi truóng thánh, Cockeroft va Gault di
 Bài 18. Các phuong pháp thäm dò chúc năng thän V
t lip cóng thúo nèy dura vio ereatinine huyét tong, tuói và giói timh. Cing thisc códp chinh
mhe vä dò nhay khá cao à nguòi Vięt Namy
o 2Coeatini (140 – tuóijx Căn näng (kg) a aa
ti
72 Pcreatinin (mg/dL)
Néu là nů: nhân thêm v i 0,85
Két quà tùh cóng thúe Cockcroft Gault càn
durąc hięu chinh theo diên tích da cúa bênh nhân
(sem phán beé só thanh loc inulin), Cong thie nay khóng nen ap dung cho ngui qua mép hoğc
quá gáy, ngubi dang bi phi, dang mang thai, hay bij doąn chi.P uung tno nguor qua n
MDRD
Levey và (Modification
cong sıI thiét làp of Diet
vão näm RenalduyaDitheo
in1999 study)cilànucông
seasenghien tren thúc
1.6 28 c doánnháneGFR.
ubęnh bênh durąc
than
man: eGFR = 186 (P. )-1.154 x (tuói)-0.203
Näm 2006, phurong pháp do creatinine huyét turong durgc chuán hóa theo IDMS (isotope
dilution mass spectroscopy), thi hång só 186 trong công thúc thay bång 175. MDRD tró thành
cóng thúe däu tiên duge ing dung róng răi, durge NKF-KDOQ1 2002 dè nghij sir dung: LH

eGFR = 175 x (P.rsatinina)1.154 (tuói)a 20

Nhán vói 0,742 néu là nů, nhân vói 1,21 néu là nguòi da den, creatinine tinh bäng mg/dl.
Mot só phong xét nghięm sú dung don vi quóc té mol/Ldédinh lugng creatinine thi có thé
chuyén dói thành don vi mg/dL báng cách chia cho 88,4; sau dó dura vao tinh toán theo MDRD.
Uu diém cua MDRD là không cán hięu chinh theo diên tích da nên rát tiên loi; chi cân nhâp
tuói, giói và creatinine huyét turong cua bénh nhân vão máy tinh thi có ngay két quà theo don
vj mL/ph/1,73m da. Nhurąc dièm cúa MDRD là chi nên áp dyng cho cho các dói turong trong
dô tuói tir 18-70, có chúc năng thân suy giäm (GFR <60 m/ph/1,73m da).
CKD-EPI creatinine 2009 (Chronic Kidney Disease Epidemiology Collaboration) là
cóng thúre w c doán eGFR do Levey và công spr thiét lâp dya theo nghiên círu trên 12.150
dói trong trong môt cóng dóng dán só da dang (vé tuói, giói, chúng toc, GFR), khác phųc
uge nhu c diém cua công thúrc MDRD, có thé dánh giá cho cà các dói tuz ng có GFR cao >
60 m/phút/1,73 m . Công thúe nåy du e KDIGO 2013 dé nghi si dung rông răi.h
Bang 18.1. Công thúc CKD-EPl creatinine 2009 od
Giói Pcr công thúc vóc doán eGFR
Nü 0,7 eGFR = 144 (Pcr/0,7)a329 0,9 3di(x 1,159 néu da den)
Nü > 0,7 eGFR = 144 x (Pcr/0,7)1.209 x 0,993 wdi (x 1,159 néu da den)lhi
Nam 0,9 eGFR = 141 (Peri0,9)9at x 0,993 w px1,159 néu da den)
Nam >0,9 eGFR = 141 (Pcr/0,9)-1.209 x 0,993 udi px 1,159 néu da den)
(Vói Per là nóng dò creatinine huyét turong, don vi mg/dL)
Su phán chia giai doan bênh thân man luôn dura trên cGFR, giá trj <60 m /ph/1,73 m ' duge
Xem là côt móc de chän doán tinh trang suy thân mąn tính.
2,3.3. Cöng thíre wbe doán eGFR tir creatinine cho tré eme
Dói vói tré em, có ba ván dè chinh ánh huóng dén viêc wóe tinh eGFR: (1) khói lu ng co
thay Odói theo tuór; (2) nong do creatinine huyét thanh tháp liàm sai só cia phuong pháp do tró
 )
226 SINHLý HQc Y KHOA
niciaa lichen homphainó ingsguiproei
ši linn (G)khilnugmgdgcpotci n hyk ti a nh thip m thuy dói mie dhahh
hięu lin phomg pháp do máu laffč. Cóng thic va n
dé wbe doán eGFR loia nayo e en las phuong trinh Bedside Schwarte vüi phumg php
creatinine duge chuán hóa theo IDMS (isotope dilution mass spectroscopy):
eGFR = (0,41 chièu cao) /Pereatinin
Chiċu cao tính bâng em, Pa tinh báng mg|dL, cGFR lià mL /ph/1,73 mida. Trong Inin
hop tiy, woe doin GFR tr cystatin Chayet umg có thé là mįt chpnihya thich hop.
creatinine

t
2.4. Uóe doán eGFR tir nòng dò cystatin C huyét turong
Näm 1961, cystatin duge Butler va Clausen mò tà trong dich não túy nguoi binh thuing v
trong nuóe tiéu cia bénh nhán tiéu dam do ong thân. Näm 1982, Grubb vå Löfberg ghi nhin
chát näy täng lên è giai doan dáu cua suy thán. Sau dó, làn dáu tièn vao năm 1985, Grubb v
công sur då dé nghi cystatin C là chát diung dè dánh giá dò loc cäu than. Môt loat các nghitn
cinu vè cystatin duge tién hánh trong hon hai tháp ký tiép theo, dén tháng 7/ 2012 tap chí New
England Jourmal of Medicine dā công bó tính chinh xác cua cystatin C trong phán ánh dó loe
câu thân.
Cystatin C là chát duy nhát trong ho cystatin duge sán xuát böi tát cà các té bao có nhin
trong co thé. Däy là nhóm protein don giän có 120 acid amin, trong lu ng phân tir tháp (13.3 0
dalton), durąe thán loc sąch và duge chuyén hóa tąi óng thân gån. Do dó, khi GFR giám sě läm
Kang nong dó cystatin C huyét turong. Dinh lurong cystatin C trong máu có thé du e thųe hięn
trên måu huyét thanh ngåu nhiên, sir dung hai phuong pháp miěn dich hoàn toàn tır dóng li
PETIA (Particle-enhanced turbidimetric immunoassay) và PENIA (Particle -enhanced neph
elometric immunoassay). Nông dô cystatin C it phų thuôc vào tuói, giói, chúng tóc vá khói
lu ng ca. Nhièu cóng trinh nghiên cinu cūng dă cho tháy cystatin C huyét turong dánh giá chúe
năng thân chính xác hon creatinine.
Năm 2008, dua theo nghiên círu trên 3.418 dói tuong bênh than man, Stevens và công sp
dā thiét lâp nên hai công thúe wóc doán: (1) CKD-EPI cystatin C 2008 vå (2) CKD-EPI cre
atinin-cystatin C 2008. Števens nhân tháy công thúre phói hop CKD-EPI creatinin-cystatin C
dánh giá dò loc cáu thån tót hon so vói các công thúre wóe doán don thuán chi dųa vao creati
nine hoãc cystatin C. Năm 2011, hai công thúe näy durge Inker và công sų hiçu chinh theo xét
nghięm (Re-expressed for use with IFCC-traceable cystatin C assay in 2011) tąo ra phièn bán
201i. Năm 2012, Inker và công sųp tiép tuc nghièn cíu trên 6471 dói tur ng trong môt dân só da
dang, dă cái tién hai công thúre 2011 thành phiên bän 2012, có thé áp dyng tót cho cà hai nhóm
bênh nhân có GFR lón hon và nhö hon 60 m/phút/1,73 m'. Công thúe nay cūng duge KDIGO
2013 dè nghi sit dųng.
Nhur váy, hięn nay có ba nhóm công thúc CKD-EPI durgc KDIGO 2013 dè nghi si dung
róng räi trong thye hánh: (1) CKD-EPI creatinine 2009; (2) CKD-EPI cystatin c 2012 v
(3) CKD-EPI creatinin-cystatin C 2012.
Bång 18.2. CKD-EPl cystatin C 2012
Giói PcysC Công thúc wóc doán eGFR
V IaIII
0,8
eGFR = 133 (PcysC/0,8) 499 0,9 6▇ néu là nū)3
Nū/nam >0,8
eGFR = 133 x (PcysC/0,8)-1,328 x0,996 bi (x 0,932 néu là nū)
e
(Vói PeysC là nóng dó cystatin C huyét turong, don vi mg/dL) C t
 Bäi 18. Các phuong pháp thäm dò chúc näng thán 227
Báng 18.3. CKD-EPI creatinin-cystatin C 2012
Giói Pcr PcysC
Công thúc u c doán eGFR
0,7 0,8
eGFR = 130 (Pcr/0,7)o20%x(ScysC/O,8)a 375 x 0,995ut
>0,8
Nü eGFR = 130 (Por/0,7)o286x(ScysC/O,8)a711 0,9 5▇
>0,7 0,8
eGFR = 130 (Por/0,7)o801x(ScysC/O,8)o 375 0,995 d
0,8
eGFR = 130 (Pcr/0,7)o 01x(ScysCI0,8)a711 0,9 5udi
0,9 0,8
eGFR = 135 (Pcr/0,9)a20x(ScysC/0,8)a375 0,995 l
Nam
0,8 eGFR = 135 (Por/0,9)a207x(ScysC/O,8)a711 x 0,995wudi
> 0,9 0,8 eGFR = 135 x (Pcr/0,9)-0,601 x(ScysC/0,8)0.375 x 0,995tuói
>0,8 eGFR = 135 (Por/0,9)os0 x(ScysC/O,8)a711 0,995ud
Nhân vói 1,08 néu là nguròi da den
(Vói Per và PeysC là nông dô creatinine vå cystatin C huyét tuong, don vj mg/dL)
lo câu thân băng durge chát phóng xa
2.5. Phuong pháp do dô loc
Däy là phuong pháp dua duge chát phóng xą (DCPX) våo ca thé nguòi dé xą hinh các co
quan. Các DCPX phái durąe lyra chon sao cho khi váo ca thé nó chi tâp trung vào co quan cán
ghi hinh, ít hoãc khóng tâp trung các co quan khác và phái dupe luru giùt à dó môt thòi gian
di dai. Sır phån bó khóng gian cúa DCPX sé duge ghi thánh hinh anh thóng qua các thiét bj thu
nhan (nhu máy Gamma camera, SPECT, SPECTICT, PET, PET/CT), cho hinh änh thu durąe có
tính dąc hięu cúa cO quan càn nghién c u
Ghi hinh chúre năng than bao góm chųp hinh thân haàng loat và lâp thân dò dòng vi, giúp
thăm dò chúc năng thân, góp phân nâng cao hiçu quà chán doán các bênh lý thân và duòng
tiét niêu. DCPX khu trú tai than nhò các ca ché: loc qua cau thân, båi tiét qua óng thân, dinh
két tąi té bào óng thân, hoğc phói hop các ca ché trên. Nhūng DCPX duçe důng trong ghi hinh
chúe năng có tính chát háp thu và thäi trùr nhanh góm: " I hippuran, Tc-99m MAG 3, Tc-99m
|3|T

DTPA (technetium- 99m diethylene triaminepentoacetic acid). Truóc däy, IIhip uran dugc
ding phó bién dé thäm dò chúe näng than, nhimg phái sir dung vói liéu cao và ghi xą hinh chát
lugng khóng cao. Ngay nay, chát Te-99m MAG 3 dung thay thé cho hippuran, du c háp thu rát
nhanh vao hóng cáu và cho hinh ánh rð. Trong khi dó, To-99m DTPA thoát ra khói huyét tuong
dánh giá dô loc câu thân tót nhát.
háu nhur duy nhát bàng cách loc qua càu than, do dó, duing o
Liên hê lâm sàng
Suy thän man là tinh trang chútc năng thân suy giám mąn tinh kéo dài hàng tháng cho
den häng năm khöng hôi phue. Khái niem bênh thân man (CKD: chronic kidney disease)
duge dra ra dé giip chán doán sóm suy thán. Tiêu chuáän chán doán CKD theo KDIGO 2012
(Kidney Disease Improving Global Outcomes) d a vào mòt trong hai tièu chuán sau:
()(ilęTriACR
eu chng tón thuong thän (có mót hoğc nhi è u bi é u hi e n sau); có al b umi
> 30 mg/g hoğc albumin m e tiéu 24 già » 30 mg|24giò); båt thuèng çăn láng
n móe tiéu
mube tiéw; bát thong dien giái hoãc các bát thomng khác do rói logn chre näng óng than;
bár thring ve mó benh hoc thán; xét nghièm hinh ánh hoc (siéu ám) phát hién báåt thrèng
cáu trúe thân; ghép thn
Ca
228 SINHLÝHQc Y KH ▇

(2) Giam di loe cáu thin (GFR: Glomerılar fliration rate) 60m /ph1,73 mi da kéo di
>3 tháng. GFR duge dänh già dhya vào he só thanh loc creatinine theo cóng thie Cockcrojf
Gault; hoăc dra vao dò loc cau thán voe doán (eGFR) theo cóng thte MDRD.
Phân giai do n bênh thân man:
Näm 2002, NKF-KDO0i (National Kidney Foundation-Kidney Disease Outcomesvào GFR:
Quality Initiatives) phän bênh thán man thänh nám giai doan dta v
GFR (mL/ph/1,73 m da)
Giai doan Mô tà
90
Tón thuong thân vói GFR binh thuòng|tăng
60 – 89
Tón thuong thân vói GFR giàm nhę
30 – 59
3 Tón thuong thân vói GFR giám trung binh
15 – 29
Tón thuong thán vói GFR giám näng
<15 hoăc thay thé thân
Suy thân man giai doan cuói
Cán him y do 1oe cáu than chi phan anh chinh xáe giai doan benh Thán man kh chic ning
thän ón dinh (khóng thay dói trong 3 tháng xét nghiem lăp ląi) và sau khi dā loai bó các yéu
tó làm năng thém tam thòi tinh trang suy thán. Do dó, truóe môt bénh nhân có tăng creatinin
huyét thanh cán phån bięt bénh than man vói tón theong thân cáp vi tón thong thän cáp c
khå năng hói phuc néu durge chán doán sóm và can thiép kip thöi.
Năm 2012, theo KDIGO (Kidney Disease Improving Global Outcomes) cia Hôi Thän
1oc Quóc té, giai doan 3 durçe tách thanh 3a và 3b, kèm theo bó sung albumine nięu vào báng
phän giai doan giúp tién hur ng và dánh giá tién trién bênh thân man tót hon.
Ti lê albumin/creatinine niêu
Giai
(mL/ A1 A2 A3
K ph/1,73
doan m) Binh thuòng – tăng nhęTăng trung binh Tăng nhièu
< 30 mglg 30 – 300 mglg > 300 mglg
G1
Binh thuòng 90 Nguy co tháp
hoăc tăng Nguy co trung binh Nguy co cao

G2 Giám nhę 60 – 89 Nguy co tháp Nguy co trung binh Nguy co

Giàm nhę –
a 45 – 59 Nguy co trung binh Nguy
rung binh

G3b Giàm trung 30 – 44

binh – năng IVguy CU Ca Nguy co rát cao * r Nguy co rát cad

G4 Giàm näng15 – 59 Jguy co rát cao Nguy co råt cao Nguy co rát ca0
G5 Suy thân <15 Nguy co rát cao Nguy co rát cao Nguy cO rát cao

Theo cáe thóng kê trên thé giói, hai nguyén nhän häng dáu dta dén suy thán man hięn nay
chinh là dái tháo duòng (40%) và tăng hyét åp (30%). Tai Vięt Nam, nguyen nhán dnge ghi
nhän nhieu nhát là tăng hyét áp (tnòng găp hom dái tháo dróimg); ngoai ra, các ngnén
nhán khác nhr: söi thán, nhiem tring tiéu cing dóng góp môt phán dáng ké.
 Bäi 18. Các phuong pháp thäm dó chúrc näng thán 229
3. THÄM DÒ CHÚC nÄNG TÁI HÁPTHU VÀ BÅI TIÉT TAI ÓNG THÁNlli
3.1. Luru lurgng huyét turong qua thán
Lutu lupng huyét tuong qua thän RPF (renal plasma flow) góm hai phán: mót phán dugc
loe qua hê mao mach cau thán là ĠFR và phän lón hon theo tiéu dong mąch ra xuóng hê mao
mach quanh óng. Do väy, néu môt chát nao dó thöa män các dieu kięn sau: (D) du pe loc tyr do
qua cau thân, (2) dugc bäi tiét hoán todn böi óng thän, (3) khóng duge tái háp thu böi óng thán;
thi chát dó sě duąc bäi xuát hoán toån khói dong huyét turong qua thän *—và máu cúa tinh mąch
thán sě khóng cón sur hien dięn cia chát dó. Theo dinh nghia, hê só thanh loc cua chát dó se
dé lureng huyét turong qua thân RPE. Nhüng chát có däc tinh nhur trèn sě durge ding
c doánlıruRPF.
bangu dúng
Thue té, khóng có chát nào lý tróng nhu vây, khóng phii vi bán thán nó, mà vi chinh cáu
trúc cúa thân. Chúng ta cân nhó rang chi có 90% döng máu thän là di qua vó thân, noi các óng
thán có chúe năng tién hánh viéc bai tiét; còn 10% dong máu than cón lai di qua tiy than, noi
chi có óng góp và môt só quai Henle cüa các nephron can tüy khóng có khå năng bái tiét. Trên
thųc nghiêm, RPF durgc w c tinh tir hê só thanh loc cua môt anion hüu co là PAH (para-ami-
nohippurate) thóng qua truyėn tinh mąch. PAH dur c dugc båi xuát gán nhu hoán toàn qua thân
(90%). Vi vây, tąi míc PAH huyét turong tháp, hé só thanh loc PAH xáp xi bāng vói lru lurong
huyêt turong qua thân.

Ö trang thái ón dinh, lurçng PAH våo vå ra khói thän trong môt don vj thói gian là bang nhau.
Trong dó, lur ng PAH vào thân nåăm tai dông mąch thân; lu ng PAH ra khói thân nam tąi hai
noi: trong nuóc tièu và tinh mąch thân. Do vây, chúng ta có phuong trinh: a)
PAH vào thân = PAH ra khòi thân
RPF x RAp =Upa * V + RPF x RV A
Trong dó, RApA là nóng di PAH trong máu dong mąch thân, cūng bäng chinh nóng dò
PAH trong máu ngoai biên; cón RVpePAH là
1 nóng dò PAH trong máu tinh mąch than. Chuyén vé
phurong trinh trên, chúng ta đurąe công thúe sau:
RPF = U. x VI (RApa – RVpa)
PAH

Néu chúng ta cung chia cà tir só và måu só trong vé bên phái cúa phu ng trinh trên cho
RApatir só sě chính là hê só thanh loc C u; vå máu só sě trò thånh Ea, (extraction ratio) goi
PAH

laà ti só chénh PAH. Nhur vây, E duge tinh bang cách láy spr khác bięt vé nóng dò PAH giúra
dóng mąch và tinh mąch than chia ląi cho nong dô PAH trong dông mąch thân:
a = (RAP – RVpa )/ RA,
Tóm ląi, chúng ta có công thúe tính trį só thųe cüa RPF nhu sau: Eiai
RPF = Cen /EP
Công thúe náy cho két quá RPF chinh xác, nhung dòi hói cán phái láy mău máu trong tinh
mąch thân dé do nóng dô PAH, vi vây không thé thyc hiên thu ng quy trên thųe té.
3,2. Luru lurong huyét turong qua thân có hiêu quă ERPF
Néu chúng ta già dinh ráng PAH duoc bâi tiét 100%, có nghīa là trong máu tinh mąch thán
1.00 và RPF băng dúng hê só thanh loc PAH. Giá
sě khóng còn PAH (RVeiPAH 0), khi dó E PAH
s
trj cúa RPF khi tính bäng cóng thúe he só thanh loc PAH duąe goi là lru lueęng huyét tuong
qua thân có hięu quă ERPF (effective renal plasma flow):
ERPF = CPa =Upa VIP AH
Nhur vây, vięc w e doán ERPF tir hê só thanh loc PAH trò nên don gián hon rát nhièu so vói
toán trye tiép RPF, vói ERPF = 90% RPF.
tính t
230 SINH Lý HQc Y K OAta
3.3. Luru lurong máu qua thân RBF
Lu lugpng máu qua thin RBF (renal blood ffow) dupc xáe djinh dura trén lunu lugng hu
tuong qua thän RPF và dung tich höng cau Het (hematocrit) theo cóng thúe sau:
RBF = RPF | (1 – Hct)
Vi duy, hu lurong huyét tuong qua thän là 650 m /ph, Het là 45% thi l u lugng máu qua thg
sě là 1182 mLph.
3.4. Phân suát loc FF
Binh thuing. khoáng 20% luqng huyét tuong vão thän sě duvye loc qua các cáu thän. Tę;
% náy durgc goi là phân suát loc FF (filtration fraction), durgc tính nhu sau:
FF = GFR/ERPF = Cräin /C
Sur co giän tiéu dông mąch váo vå ra lám thay dói phân suát loc, Vi du, giän tiéu dóng mąch
vão hoãc co tiéu dông mach ra sě dua dén tăng phân suát loc.
3.5. Múre vân chuyén cüa óng thân – Luyng lęe vå lupng båi xuát
Mire vân chuyên cúa óng thân, ký hięu T (tubular transport rate), là múe tái háp thu hay
bài tiét dói vói môt chát boi óng than, có thé durge tinh toán băng cách so sánh lurong loe va
lu ng bäi xuát cúa chát dó trong môt don vj thòi gian.
Luong ląc FL (filtered load) cua chát Xbát ký durąe tinh bäng tích só gi a GFR vå nóng dó
chát X trong huyét tur ng:
FL = GFR (iph) Pxmgiml)
Lıong bài xuát ER (excrection rate) cúa chát X bát ký durçc tính băng tích só gi a lunu
luong nuróc tiéu và nóng dô chát X trong nuróc tiéu:
* (mgimi
ER = V (mllph) xUx
Chúng ta cán nhó ràng: (ER = FL- Lurong tái háp thu + Lurong bái tiét). Do dó, néu luqng
loc cua môt chát lón hon lurong båi xuát, thi có nghīa ráng óng thân dă tái háp thu chát dó. Mic
tái háp thu (tubular reabsorbed rate) duroc tính nhu sau:
T si háp thu = FL - ER = (P GFR) – (U x V)
Ngupe lai, néu lurong loe cúa môt chát nhó hon lu ng båi xuát, thi có nghīa rång óng thán
dā bai tiét thêm chát dó. Mírc bài tiét (tubular secreted rate) durąc tính nhur sau:
Toäi == ER – FR = (U,x V) - (P GFR)
n d n s aK wnd
do vå cân dugc hiçu chinh lai lurong loc FL cho phù hop. Vi dų, Ca' tón tąi trong huyét trong
o hai dang: 40% gån vói protein, 60% tır do. Khi dó chi có 60% Ca' tur do là durge loc qua cáu
thân và lur ng loc FL = 0,6 GFR P.
3.6. Thăm dò múre tái háp thu glucose tąi óng thân
Các nghién ciru vé múe tái háp thu glucose tai óng thán durge thųye hięn bång cách truyén
înh mach dung dich glucose dé lam täng nóng dò duong huyét. Inulin cung duge truyén dóng
thòi cho phép xác dinh GFR, tir dó tinh duąe lurong loc cúa glucose: FL= GFR XP. Múc
tái háp thu glucose duąc do luong dua trên sur chênh léch giüra FL,e và ER pno múic
duong huyét binh thuèng (khoáng 100 mgdL), tát cà glucose loe qua càu thgn déu dupe ti
pap thu, khóng có glucose ra nu e tiéu. Khi nóng dó duòng huyét vunot qua mot gia tri mhlá
hâr

dinh (cháng han th 180 mg|dL) thi bát dáu có sir hien dien cua glucose trong n óe tieu. Mi
 Bài 18. Các phuong pháp thäm dò chúc näng thån 231
daing huyét näy duoe goi là ngu ng thän cia glucose (glucose threshold). Su xuát hičn
ghcose tong nuóc tién ching tö luong glucose loe qua cáu siaode vhre qhudkhá sing tihap
u cia ong thán. Néu duing huyet tiep the täng czo thi cang co mhieu glucose dupe bäi xuat
vao nuóe teu hon nta, dén mót lúe nao dó ong thän se dat dupe mue tai háp thu cue dai va
hang dinh, goi là mice vân chuyén tói da cia óng than Tm (ubular transport maximum) dói
voi glucose (Tm). Tai Tm,, cáe chát mang glucose (glucose carrier hay sGLT) dèu óf trang
thái bão hòa.
Nguòng than cua glucose khöng có dinh à tát cà moi cá thė, mà phų thuģc váo ba yéu tó:
GFR, Tm, và dó cong cúa duóng biéu dičn sT tái háp thu glucose. Múe ĠFR tháp sē dua
dén täng nguong than, do luong glucose loc qua càu than giám nén óng thän có thé tái háp
thu glucose môt cách trięt dé, du nóng dò duòng huyét tang cao. Múe Tm, giám sě gáy giàm
nguong than, do óng thán giàm khá náng tái háp thu glucose. Sur hien dien cia chó cong tròn
(splay) trên du ng biéu dičn múe tái háp thu glucose cho tháy khà näng loc và tái háp thu cia
các nephron khöng gióng nhau, có nhing nephron có múe loc cao, múe tái háp thu tháp và
ngupe lai. Sır tăng dò cong náy làm giàm nguong glucose, (

g p0EEEu a ta
ptt 6 dneprt ob
hnu80 ui ua 3al
t atau d pn0
i tRe i ntt)
Loc
600 * is GtaDupnta
ou nd0
tinp8i a Tái háp thu
Tmg tpt
alei 400 at aiodanl
ie Eam8

Dooąn
d in3nE )
200 - COng
Bài xuât
tie Etet
ia b Nguõng d jptiE
tin EnH0- D red rb 0M
0 ZUU
400 600 800gnin tp0

Hinh 18.3. Nguöng thân (threshold) vå múc vân chuyén tói da cùa óng thän vói glucose (Tm)
Trong trròng hop dái tháo duòng (diabetes mellitus) khóng kièm soát, nóng dò duòng huyét
ting bát thu ng, khi vuot ngu ng thân sé gäy tiéu glucose (glucosuria). Glucose khi duge bäi
xuát ra ngoàdi sě kéo theo nuóc, dua dén sų loi tiéu tham tháu. Vi vây, tên bênh “diabetes" có
nguón góc tir trięu chúng tiéu nhièu, thú phát gåy nên vóng nhièu.
3,7. Thäm dò míc bài tiét PAH cúa hê thóng óng lurgn gån
PAH chi duge bäi tiét böi các óng luon gán. Ö múce PAH huyét turong tháp, múe bäi tiét tąi
ing than tng tuyen tinh vói nong do PAH wrong huyét trong, Ö mic PAH huyét tuong cao,
PAH (Tm„a). Giá trj Tm Ar
trj cuetruedaitiép, goivóilà sómúreóngvânlurgnchuyén
e bai tiét dat on dinh tąi môtliengiaquan da cüanäng,
gàn tóicó chúre thän cáp
óng cung cho
chi só nhám dánh giá khói mô ong luon gån.
mot o
i aoE
232 SINH LÝ HQc Y KHOAeeneuin oLi
CÂU HÓI Tu LU NG GIÁ t
1. Tiéu chuán nio sau däy cia mót chát ding dé do dó loc cáu thân là SAl?
A. Loc hoàn toán qua cáu thân L t
B. Khóng dugc tái háp thu bói óng thán
C. Duąc båi tiét böi óng thân
D. Không durge dyr trū trong co thé
E. Khóng gán protein it laDEGD
2. Môt chát duge loc tr do lai có hé só thanh loc nhò hon hė só thanh lęc cia inulin là d
itt
nguyên nhân nào sau dây?
A. Có sır tái háp thu chát dó trong óng thân
B. Có sų båi tiét chát dó trong óng thân it
C. Chát dó không dupe bái tiét cîng khöng dugc tái háp thu trong óng thâna
D. Chát dó găn vói protein trong ong thán
E. Chát dó dur c båi tiét trong óng luron gån nhièu hon trong ong luęn xa
3. Thóng só nào sau dây KHÓNG do dugc báng hé só thanh loc?
A. DĄ loc câu thân
B. Dòng huyét turong có hiëu quà qua thân
C. Dòng máu thân
D. Dòng huyét turong tüy thân
E. Dòng nuóc tiéu båi xuát
4. Tiéu chuán nào sau däy cúa môt chát dúing dé do chúe năng bài tiét cia óng than là SAI?
A. Loc hoàn toàn qua câu thân
B. Durąc bài tiét hoàn toàn böi óng
C. Durgc tái háp thu bói óng
D. Không chuyén hóa trong co thé
E. Không dôc dói vói co thé
5. Môt chát hiên diën trong dôòng mąch thân, nhumg ląai khóng có trong tinh mąch thän là do
nguyên hânnåo sau dây?
A. Hê só thanh loc cua chát dó báng vói dò loc cáu thân
B. Chát dó phäi dugc bái tiét bôi óng thân
C. Nóng dó nuóc tiéu cúa chát dó phái cao hon nóng dò huyét turongid
D. Hę só thanh loc cia chát dó bäng döng huyét turong qua thân
E. Không câu nào nêu trên là dúng
16. Hę só thanh loc (clearance) cúa môt chát là chi só düng dé dánh giá quá trinh nào?
A. Loc tai câu thân
B. Tái háp thu tąi óng thân
C. Båi tiét tai óng thán
lt)a
D. Cô dăc nuóc tiéu Eneeit
E. Båi xuát môt chát ra nuóc tiêu
 Bai 18. Cac phurong phap tham do churc nang than 233

Chat nao sau day co he so

1. thanh loc (clearance) thip hon so voi do loc cau than (GFR)?
A.

B. Creatinine

C. Glucose

D. PAH

E. Ion H'

Chat nao sau day dugc xem la

8. tieu chuan vang cua mot chat "danh dau cau than" ?
A. PAH
B. Ion Na*

C. Creatinine
D. Ure

E. Tat ca deu sai

9. Mot chat dugc loc hoan toan qua cau than, duoc bai tiet hoan toan tai ong than, nhung khong
duroc tai hap thu hay chuyen hoa trong cac nephron thi thich hop nhat dé danh gia chi so nao
duoi day ?

B. Do loc cau than (GFR)

C. Luu luong mau qua hai than
D. Nguong than doi voi glucose
E. Luu lurong huyét turong cung cap cho ong than
10. Doi voi mot nguoi trurong thanh co sinh hoat binh thuong, luong creatinine dugc loc qua
than thap nhat vao thoi diem nao trong ngay?
A. Buoi trua
B. Buoi chieu

C. Sau khi tap the thao

D. Trong luc ngu
E. Luon o murc co dinh trong ngay

TAI LIEU THAM KHAO

1. Bo mon Sinh Ly hoc, Dai hoc Y Duoc TP. HCM (2012). Sinh ly hoc tap 1, Nha xuat ban Y hoc.
2. Bo mon Sinh Ly hoc, Dai hoc Y Ha Noi (2006). Sinh ly hoc tap 1, Nha xuat ban Y hoc.
3. Brenner, "Chronic kidney disease". Section IV, Volume 1 in Brenner and Rector's The Kidney, 8th
ed, 2012.
Ganong William F. Review of Medical Physiology, 18th ed., Appleton & Lange, Connecticut, USA,
2012.
Guyton Arthur C.. Hall John E. Textbook of Medical Physiology, 11th ed., Elsevier Inc., China,
2006.
chronic kidney disease: Evaluation, classification, and stri-
1): p. S1-266.
fication. Am J Kidney Dis, 2002. 39 (2 Suppl
Medicine, 4th ed., Lippincott Williams & Wilkins,
1. Medical Physiology Principles for Clinical
Philadelphia, USA, 2013.
 E
CHÚC NÁNG NÓI TIÉT cÜA THAN
H AT ÓNGDIÈU HÖA THÄNG BÀNG NÓ ▇ ▇
TS.BS. Le Quóc Tuán
MuC TIÉU HQC TÁP
1. Phân tich durçc cáe chúte năng nôi tièt chinh cia thân.
2. Trinh bäy dnge hoat ding dieu hòa thäng bàng nóe và dich co thé.
3. Trinh bày dirgc hoąt döng dièu hòa thăng báng kali trong máu.
4. Trinh bäy duryc hogt dong diéu hòa thång bång kiém toan trong máu.
1. CHÚC NĂNG NÓ TIÉT cÜA THÁN
Bén canh chúe näng tąo nóc tiéu và bái xuát các sân pham chuyén hóa, than còn có nhing
chúte năng nôi tiét quan trong nhur: (1) hê renin – angiotensin – aldosterone vói chúe năng diéu
hòa huyét ap; (2) he erythropoietin vói chúc näng kich thich sán sinh hóng càu tąi tüy xu ng,
(3) he 1,25-dihydroxycholecalciferol vói chúte năng dièu hóa chuyén
ltat
hóa calci và phospho
trong co thé.
1.1. H renin – angiotensin aldosterone (RAA)
Khi huyét áp hay Na' máu giám, dò loc câu thân giám theo, gåy tác dung kich thích các té
bao cân càu than tiét renin vão máu. Ngoài ra, khi kích thích thán kinh giao cám thân gây co
tiéu dông mąch váo, dò loc cáu thân cūng giám vå gay bái tiét renin. Trong máu, renin dóng vai
trò là môt enzyme có tác dųng chuyén hóa angiotensinogen (môt protein do gan sán xuât ra)
thành angiotensin I (có 10 acid amin). Angiotensin Itiép tue dugc men chuyen ACE (angioten—
sin converting enzyme) ó phói hoãc nôi mô mąch máu thân tiép tuc cát di hai acid amin tró
thånh angiotensin II (có 8 acid amin). Ðäy là môt chát có tác dyng sinh hoc cao
1.1.I. Tác dung trên hê mąch: angiotensin Il gáy co các tièu dông mąch ngoai biên, làm tăng
că huyét áp tâm thu và tám trong. Däy là chát gäy co mąch manh nhát, gáp tir 4 dén 8 lán tác
dųng co mąch cúa noradrenaline.
1.1.2. Tác dung trên tuyén thu ng thân: angiotensin II tác dyng trre tiép trên lóp càu cia vó
thu ng thân, làm tăng spr tóng hop vå bäi tiét hormone aldosterone. Hormone näy kich thích té
bio biéu mó doan sau óng luon xa và óng góp cia thân täng tái háp thu Na“ vå nuóc, dán dén
Kăng thé tích máu vå huyét áp.
1.1.3. Tác d ng trên hý thån kinh: angiotensin II tác dung tre tiép trên các té bào sau hąch
cúa hé giao cám, kich thích bái tiét noradrenaline, làm täng dán truyén qua synapse. Nó cüng
có tác dung trên vůng postrema cúa não gây tăng huyét áp, kich thích nhân trên thi bai tiét ADH
làm täng tái háp thu nunóc d óng than. Ngożi ra, angiotensin Il cón gäy ra cám giác khát dé uóng
bó sung nuóc, làm tăng thé tich máu.
1.1.4. Tác dųng trên thân
Angiotensin II gäy co manh tiéu dýng mach ra và co nhę tiéu dóng mąch váo. Két qui co
tiču dóng mąch ra lám täng áp suát mao mach câu thán, nhung cūng lam giám dóng máu thin
Täng ap suát cáu thjn käm täng dò loe cau thän, cóòn giäm döng máu than sé lam giám dó loc chu
than. Hai tác dung näy trięt tiču nhau, do dó suy co tiéu dèng mach ra làm thay dói rit it do lo
234
 Bäi 19. Chúc náng nõi tiét cüa thân – Hoąt dóng dièu höa thäng bång nôi môi 235
clu thilàmn. giMätámkhác,
ong, áp luesuthúy n sě akéolà githeoám legiámdäydöngdichmáura, trong
giámtnhdöngtrongmáudó,thinghi tao diémaou kięmąch
n thujnquanh
løi
choia lamsu táigimhápsiuthubaitaixuátóngdithán. Nhur väy, the dung chi n h yéu ci a ser co ti e
ch. Khi tiéu dóng mach ra co lai, dò loc cau thin van git nguyėn, do u doi n g mąch ra chinh
do sur bai xuát cáe sán phám chuyen hóa nhur ure, creatinin hau nhur khong thay dói. Tuy nhièn,
sI co tiéu döng mąch ra ląi dáän dén ir muói nuóe do täng hoąt döng tái háp thu cia óng thán
Vi vây, tác dung dãc hięu cúa angiotensin II trên thân, phói hep v i aldosterone, chinh là su giùł
lai muóieáe nu
xuát sin phám tri Na"hóahuyét
e dé duychuyén trongtuong và múc huyét áp on dinh, dong thöi vän cho phép bäi
co the.
Ngoài ra, angiotensin II con có vai trò quan trong trong sı duy tri thäng bång chúre phan
gita cáe nephron. Khi môt nhóm nephron bi giám tuói mau, chúng sě bäi tiét renin, dan dén
tao thành angiotensin II, pháân phói dèu cho các nephron qua hé tuan hoán. Theo nguyėn tác,
angiotensin II gây co manh tiéu dông mąch ra và co nhę hon tiéu dông mąch vão ó tát cà các
nephron, dán dén úr muói nu c lai trong co thė. Nhur vay, sur giâm turói máu di chi ó môt than
cung sè dån tói tăng tái háp thu muói nutóc à cà hai than, läm huyét áp dông mąch tăng manh,
phuc hói tinh trang turói máu cúa các nephron giàm chúc näng, dám báo cho sı dão thái các
sán phâm chuyén hóa diên ra binh thuòng. Do dó, nhūng bênh nhân bj hęp tác dông mąch thân
không nên sit dung các nhóm thuóc úe ché men chuyćn hoãc úre ché thų thé angiotensin II, có
nguy co làm suy thán dién tién nghièm trong hon.

Hoąt dóng
giao càm

Tái háp thu|Na'– l

| Bè măt phôi vå Co tiéu döng Natv cvà

tai
K t
nôi mô thân 0 mąch ra óng thân
ACE 0-
stt
Vó thuong thån ;o
Aldosteron
| |

täng thé tích

Giám tuói máu Renin tl tuán hoàn, tăng
thán kich thích 0. tuói máu thân
phúrc hop cân Co tiéu dông
câu thân mąch ngoai bièna
bån thân lrV
tä Thân

ia fuyén yên sau

de i
Tái háp thu nu c || 0-
tai óng góp

Hinh 19.1. Hê renin – angiotensin – aldosterone

1.2. Hę erythropoietin
Erythropoietin có hai nguón góc: (1) ti cáe nguyen bào sąi trong mó kē, nám canh óng
lupn gán vá he mao mąch quanh óng và (2) tir các té báo quanh xoang trong gan. Hoąt dóng
ao crythropoietine tąi gan chiém u thé trong giai doan báo thai và sa sinh, trong khi ó nguo
tnuing thänh ląi chi yét do thân bäi tiét.
236 SINH LÝ HQc Y K OA
Erythropoietin lià mjt hormone cin thiét cho vięc sin xuát hóng clu tai tiy dó xuong. Trong
dièu kięn thiéu máu hay thiéeu oxy, thin sě ting tiét erythropoietin kich thich các té báo gi
dang ó giai doan CFU-E (colony-forming unit-erythroid cells), là nhūng té báo biču hięn thy
trinh bikhöi
hropoietine nhieubängnhátcáchtrongbaotievęn chúng
théhóngvóicáuerytl(proerythroblasts) ęt hóa,sur chét triénchuong
phittheo thánh cáe tièn ngnyi
trinh (thóng qu
hoat hóa dong thác tin hiçu JAK2). Cac tien nguyén hóng cáu träi qua nhiéu giai doan tung
gian và chuyén thành hóng cáu truóng thành ra máu ngoai biën. Nhu váy, quá trinh sán sinh
hóng cáu tai tiy xuong phu thuoc vao nong dó erythropoietin trong máu. Su bai tiét erythno
poietin täng lén duói táe dung cua muói cobalt, các hormone testosteron, T,-T, glucocorticoid,
LH, TSH, ACTH, catecholamine; trong khi lai bj úe ché bói estrogen.
Ngodi kích thich tąo hông càu, erythropoietin còn dupc ghi nhân là có khá năng lám tăng
huyét aáp do co mąch, tân sinh mąch n máu (angiogenesis), thúc däy sı tón tąi cúa các té båo do
hiçw quà dói kháng lai su chét theo chuong trinh (anti-apoptotic effect) trên cáe mò bij thiéu
máu c c bô hay nhói máu. Tuy nhiên, các ván dè này hiên nay vån còn dang duge tiép tıye
nghiên círu.
Giám oxy máu
Ga Thâ
hân
taatli
E1ulai

Erythropoietin

Dòng máu

Täng só
hông càu

Tüy dó xuong
Hinh 19.2. Hê erythropoietin và tąo hóng cåu tai tůy xuong
1.3. H 1,25-dihydroxycholecalciferol (calcitriol)
1.3.1. Nguón góc cúa caleitriol
Vitamin D thuôc nhóm steroid tan trong lipid, góm hai chát quan trong à nguòi là vitami
D, (còn goi là cholecalciferol) vå vitamin D, (còn goi là ergocalciferol, hięu quå tháp hon).
Vitamin D, do hai nguón dura vio ca thé: (1) cung cáp tir thúc än và (2) co the tr tóng hop.
Tia cue tím trong ánh sáng măt trói chiéu trên da sě chuyén 7-dehydrocholesterol thánh chole
calciferol. Khi dén gan, duói tác dung cua enzyme 25-hydroxylase, cholecalciferol durçc bién
dói thanh 25-hydroxycholecalciferol. Chát náy tuán hoan qua than, duói táe dung cúa enzyme
1-hydroxylase (do máng trong ti thé cia té báo biéu mó óng sán Kuit ra), duge bién dói thish
1,25-dihydroxycholecalciferol (hay cón có tén là calcitriol). Calcitriol là chat có hoąt tinh sinh
hoc ca0, trong khi cáe tién chát cia nó lai khóng có hoąt tinh sinh hoc.
 Bài 19. Chúc näng nõi tiét cúa thán – Hoąt dông dièu höa thäng bång nôi môi 237
tat

Da

7-Dehydrocholesterol
Cholecalciferol
Vitamin D3
Thúc än cung cáp
Vitamin D,
Vitamin D2
Gan n

25-hydroxyvitamin D3

1,25-dihydroxyvitamin D3
Thân

Hinh 19.3. Quá trinh tóng hop hormone calcitriol trong co thé
Calcitriol là môt hormone do co thé tuy tóng hop duói ánh sáng mąt tròi. Tuy nhiên, do các
hoat dông xā hôi cua loài nguòi, diën tích da bi che phú bói quán áo ngåy càng nhièu, thòi gian
tiép xúc vói ánh náng ngay càng it, vi vây hięn nay nguòn cung cáp calcitriol cho ca thé phy
thuôc chü yéu vào thúc ăn và calcitriol tró thánh môt “vitamin" bát dác di.
1.3.2. Tác d ng sinh lý c a calcitriol: nhám làm tăng calci và phosphate trong máu, giàm dão
thái calci và phosphate qua nuóe tièu, thé hiên chü yéu trên hai ca quan sau: (1) trên ruôt: làm
täng háp thu Ca* và PO3 các té bào bièu mô ruôt; (2) trên thân: làm tăng su tái háp thu Ca“
và PO? óng thân. Trên xuong, calcitriol kich thich hoąt dông cua hüy cót bào, huy dông Ca*
và PO3 tir xu ng ra máu. Tuy nhiên, tác dung náy chi xäy ra khi có su thiéu hut calci trong
khâu phán än hoãc khiém khuyét trong co ché háp thu calcium tir ruôt non.
iEi15i t S

1.3.3. Ðièu hòa bài tiét calcitriol

Nông dô phosphate huyét turong giám gäy hoat hóa enzyme l-hydroxylase cúa thân, làm
tăng tąo calcitriol. Nguge lai, phosphate huyét turong tăng sē úe ché enzyme 1l-hydroxylase.
Hormone cúa tuyén cân giáp (PTH) kich thich bai tiét calcitriol. Khi nóng dò Ca“ huyét
trong giám thi PTHi dugc kich thich bái tiét, dän dén täng tóng hop calcitriol. Quá trinh ngugc
ląai xäy ra khi nóng dóò Ca“ huyét turong tăng cao. Các hormone nhur estrogen và prolactin cūng
lám täng hoat tính cúa 1-hydroxylase, do dó nóng dò calcitriol trong máu täng khi tao súa,
Ngoài ra, täng calcitriol trong máu sě úe ché nguge lên enzyme l-hydroxylase.
2. HOĄT DÓNG ÐIÈU IHÒA THĂNG BÅNG NÖI MôI
Phán lón các chát còn cân thiét cho co thé có trong dich loe càu thân sě dupe óng thân tái
háp thu, cón các sán phám dão thái tir quá trinh chuyén hóa và các chát dur thúa sě dugc thái
qua nuóc tiéu. Do vây, thông qua quá trinh tao nuóc tiéu, thân có khá năng duy tri ón djnh thäanh
phán và nóng dò các chát trong huyét tuong, thăng bäng kiem toan và dich co thé.
 ei00
238 SINH LÝ HQc Y KHOAono.

2.1. Hoąt ding dièu höa thäng bång nuóe và djch co thé
2.1.I Syc phân bó nuw c và diğn giäi trong ca thé
Nuóe chikm khoing 5o tpng lung corthiéon và 6% mong lumg cathé ó mm, dotg
mó mă ó nit cao hom. Niunóe trong cor the dupe chia thánh hai khu vąpe chinh: khu vue nói bie
(chiem 55-75%) va khu vIo ngoai bio (chiem 25 –45%0). Klu vue ngogi bio bao góm king
mąch (huyét tuong) và khoang dich ke. Trong co thé, sr di chuyén cia nuóe gita cáe kh wge
luón tuán theo thng bang Donan, nghia la ruie se di ti nai có śp suit thám tháu tháp sag
noi có áp suát thám thaáu cao. Häing ngay, tong luyng nuróe nháp vao báng tóng lurpng me xmi
ra, khi cân bàng náy bi phá vă se dua dén giäm hoğc täng Na' máu, nghia là thay dói áp su
thám tháu máu. Kich thich chu yeu cia sIy nhap muóe la cám giác khát, xuát hien khi ap ioe
thám tháu máu täng hoãc khi the tich djch ngogi báo vá huyét áp giäm. Lung nuóe xuát ra chi
yéu qua thán (nuóe tiéu), phän, da vá hò háp; trong dó yéu tó chinh quyét dinh sıu bái tiét nuie
qua than là hormone ADH. Ion Na' duc dura váo ca thé chú yéu tir thúc än, co quan bäi xuat
Na*
quan trong nhát là thän và hoąt dông näy chju ánh huróng phán lón tir hormone aldosterone,
Sır trao dói nóe và diên giäi giña dich kě – té bào: khoang dich kē làa khu vpe dem
giūa lòng mach và té bào, nhò vây nhîng bién dông tir lòng mąch khóng anh Ihuróng trc
tiép lèn các hoąt dông cia té báo. Mäng phospholipid kép cúa té bàäo dóng vai trò laà mit
màng bán thám, không cho phép các ion tųr do khuéch tán qua ląi. Sur trao dói ion giùta hai
khu ve dich kē và nôi bào duge dièu tiét thóng qua: (1) các kênh ion vói spp khuéch tán
thų dông theo chièu gradient nông dô và diên thé; hoãc (2) các bom chú dông trao dói ion
ngugc chièu có tiêu düng năng lurong. Do dó, thánh phàn dien giäi gi a hai khu vye náy
hoàn toàn khác nhau: ion Na“ có nóng dó cao à djich kě, ngu c ląi ion K có nong dò ca0
trong té bào. Sır khác biêt näy duąe duy tri lién tųe nhò hoat dông cua bom Na" -K-AT:
Pase. Tuy thành phån diên giäi hai bên màng té báo rát khác nhau nhung tóng hàm lurqng
ląi turong duong nhau nén áp lųe thám tháu luón à múe cân báng, néu có chénh lęch nuóe
sē trao dôi dé lâp lai cân băng.
Sır trao dói nóc và dien giäi giia lòng mąch – dich kē: thành mao mąch, mång ngăn cách
giùa dich kě và lòng mach, có nhūng l nhò cho phép nuóc, diên giái và các phán tr hóa tan oó
trong lu ng phân tir tháp di chuyén qua ląi môt cách tue do. Binh thuòng, nóng dò protein trong
lòng mąch cao hon nhièu so vói djch kē, cón thánh phán diên giai và ap hre thám tháu hai bén
cân bäng nhau. Theo ca ché siêu loc (dinh luât Starling), sır vân chuyén các chát qua ląai hai bén
thánh mao mąch do bón lyc ngu e chiéu nhau chi phói. (1) Áp suát thüy tinh cua mao mąch, ky
hiģu là P (capillary pressure); tąo nén lųe dáy nuóe vå các chát hóa tan tir löng mąch ra dich
ke. Ap sut näy do siut co bóp cia tim tao nén, cing xa tin áp lue näy cang giám dän, thay di t
35 mmHg ó dau dông mąch, giäm dän dén 15 mmHg ó dáu tinh mach cuia mao mąch. () Áp
suát thüy tinh cúa djch ke, ký hięu là P (interstitial fluid pressure):; tąo nén lųe dáy nuóc và các
chát hóa tan tir dich kě vé lai lóng mąch. Ap suát naäy thay dói tiy 2o quan, thuóng laà O mmHg,
dôi khi có thé ám so vói khi tròi (nhu -2 mmHg ò mô duói da). (3) Ap suát keo cúa máu, ký
hięu là , (plasma colloid osmotic pressure):; tąo nên lue kéo nuóc vå cáe chát hòa tan tir dich
ké vé lai long mach. Áp suát này chi yéu do albumin tao m, có giá trij vao khoing 28 mmHg i
thay dói gita dau dóng mach và dáu tinh mach (vi albumin khóng qua duge thänh mao mąch).
(4) Áp suát keo cua dich kě, ký hièu là , (interstitial fuid colloid osmotic pressure): tao nén
lye kéo nuóe và cáe chát héa tan ti löng mąch ra dich kā. Áp suat näy có gia trj väo khoáng 3
 Bài 19. Chúc näng nôi tiét cúa thán – Hoąt döng dièu höa thäng bång nģi môi 239
mmHg (vi trong dich kě có rát it protein), Nhur väy, áp suát siču loe tai cáe mao mpch (chinh là
sp chénh lsch áp suit hai bén thánh mach) dupe tinh nhur ssu (Hinh 194) Ap smát sieu lpc s
P -P)-( , „). Ó diu dóng mach eia mao mach, khi áp suit sieu loc duong(10 mmHg)
thi dich sê durge däy ra khói mao mąch vão mô. Ngupe lai, o däu tinh mach cia mao mąch, khi
ip suát siêu loc am (- 10 mmH) thi dich sě dupe tái háp thu tró vé mao mach. Ngoái ra, hurong
dich lęc cón tùy thuóc he só siéu loc K cuia mao mąch, binh thuong K= 0,08 –0,015 m /phút
mmHlg/100 g mò. Trung binh mói ngay có khośng 24 lit dich duge loc qua cáe mao mąch, chiém
03% cung lurong tim. Trong dó, 85% djch loc duge tái háp thu trò ląi mao mąch, phán còn ląi
di vão mąch bąch huyét.
AU V IVIĄ : s
Hiêu áp suát thüy tīnh: 35 – 0 = 35 mmHg DAU TÍNH MACH:
Hiêu áp suát keo: 28 – 3 = 25 mmHg Hièu áp suát thúy tīnh: 15 – 0 = 15 mmHg
| tlm
I Td IU K .
Hiëu áp suát keo: 28 –3 = 25 mmHg vè tim
Nuóc
Dich vě lòng mąch.
A Mô kě
Hieu áp Hiéukeoáp 02
Acid Sån
Hiêu
á
thůy tīnh
phám thúy Inh Hiğu áp
Glucose Co2 chuyén
in

35 mmHg |25 mmHg

hóammHg)
.

25 mmmHg
UC

inac

Muói U I| I d u

Co tron tièn Mó kē
Hiêu áp suát keo
mao mąch
Tiéu dóng mąch Hièu áp suát thůy tīnh Tiéu tinh mąch

Hinh 19.4. Bón lųc chi phói co ché sièu loc qua thành cúa các mao mąch: áp suát thůy tinh mao maąch,
áp suát keo mao mąch, áp suát thüy tīnh dich kě, áp suát keo dich kē
Thäng băng nuóc và dich co thé, luón song hành vói thäng bäng xuát nháp diën giái (chú
yeéu là Na"), bao gòm hai ván dé chính sau däy: dieu höa áp suát tham tháu máu và dièu hòa
thé tich mau. Täng hoãc giám nuóc don thuan sě dán dén thay dói nóng dô Na" huyét trong,
die :sietiaia
hoğc giám tóng lur ng Na" trong co thé (nghía là thay dói cá Na“ và nróc) sě lám thay dói the
tich máu và dich kě, gäy ra rói loan chú yéu ó khu vpe ngoąi bào (ir nu e ngoai bào hoãc mát
muóe ngoąi bao, quan trong nhát là biéu hiën trèn tuàn hoán qua thay dói huyét áp và lu ng dich
trong mô kē).
2.1.2. Si diéu hòa áp suát thám tháu máu
Ap suát thám tháu trung binh cia máu vão khoáng 300 mOsmL, dupe xáe dinh bói nóng dó
cia ba chát sau: Na", glucose vå ure (BUN); trong dó ion Na' là chú yéu (hon 90%):
Áp suát thám tháu máu lý thuyét (mosmol) = 2x (Na")+ (BUN /2,8 + (glucose)/18
Kloing tróng áp suát thám tháu = Ap suát thám thán do dige –Ap suát thám tháu by thnyé
Khoang tróng áp suát thám tháu binh thuóng 10mos l, täng lèn trong iruóng hop huyćt
tuong chúa cáe chat tham thau khöng do dupe nhur: manitol, sorbitol, methanol,
 ak
240 SINHLÝ HQc Y K OAe
Dè bio véé báo trwbe nhing thay dái cia óp sait thám thiu, oa thé phái diéu hóa ón d
nóng dò Na va dp suit tham thiu mau qua hai co che:() ca ché thán kinh thóng qua cám gia
khát và cám giác thèm an muoi; (2) co che noi tiét thöng qua hoąt dóng cúa ADH.
Trung Catimchécimthángiakinh
2.1.2.1. Cam orhsi
e khit- nam vijttvadgecamtheogiácvach
giäc khat än muói
themtruóe bung cia pio thát be và ving
rube thij cia hą doi. Cac té báo than kinh tai däy co bo phän nhin cam ap suát thám thaáu vá hog
hóa ca ché khát. Nhing kich thich co ban gay khát bao góm: (1) su mát nunóc trong cáe té bäo taj
trung tám khát; (2) su täng nóng dó tham thau cúa dich ngoąi báo (thuròng do täng nóng dò Na
huvet tuong) (3) s giäm nong dp K trong mán, lam giàm K trong các té bio tai trung tam khát
Trung tâm them an muói o não cüng chính là trung tám khát. Có hai tác nhán chinh kich
thich cám giác thèm än muói: (I) giàm nóng dò Na“ trong dich ngoai bào và (2) suy tuan hodn
gáy ra do giàm thé tich máu. Str khác nhau gia cám giác khát và thèm än muói là khát thi xäy
ei shnein a owó si idng li da
Áp suát thám tháu máu täng se kich thich lén bó phán nhän cám tai phán tru c cua ving hą
dòi, gàn nhân trên thj. Sau dó, bó phân nhân cám nay sě tác dông lèn nhân trên thi vå nhán canh
não thát, tao thành các xung thán kinh truyén dén thuy sau tuyén yên, làm phóng thich hormone
ADH vão máu. Khoang 5/6 lu ng ADH dugc tąo thanh tir nhán trên thj và chi 1/6 duąc tąo thánh
tr nhân canh não thát. Hormone ĀDH theo vóng tuân hoán dén than, làm tăng tinh thám nuóc tąi
doan sau óng luon xa và óng góp bàng cách dura các kênh aquaporin lên mang té bào biću mó.
Nhu vây, duói tác dông cúa ĀDHi, thân tái háp thu nu c, nh ng ván bäi xuát Na" và các chát tham
tháu khác ra nuóc tiéu, ti dó diéu chinh áp suát thám tháu mau giám vé múc binh thu ng,
Nguąc ląi, néu áp suát tham tháu máu giám, nhân trén thi và nhân canh não thát khóng bj
kich thich, thuy sau tuyén yên sě giäm tiét ADH. Khi dó, thân thái nhiéu nuóc ra ngoài, làm cò
dãc dich ngoai bào va dura áp suát thám tháu máu tăng vé múc binh thuòng.
2.1.3 Sı dièu hòa thé tich máu
Uóc lurong tóng thé tich máu trong co thé vào khoáng 75 mL/kg cân năng, trong dó thé tich
uyét turong là 50 mL/kg cân năng. Täng the tích máu sê kéo theo tăng lu lu ng tim va áp suát
dóng mąch (hay huyét áp). Dièu näy dua dén tăng dô loc càu than và luong nuóc tiéu, co thé
mát bót dich nhám dura thé tiích máu trò vé binh thuòng. Nguoc lai, giàm thé tích máu sē làm
giám huyét áp, dura dén giàm dô loc cáu thân và git dich lai cho co the.
Có hai co ché diéu hóa thé tich máu: (1) co ché thån kinh thông qua phán xą thé tích,
(2) c ché nôi tiét thóng qua tác dung cua các hormone (ANP, aldosterone, angiotensin, ADH).
Phán xa thé tich: thé tích máu tăng làm áp suát dong mach tăng, sIr căng cua các thy thé dp
suát à quai dông mąch chü và xoang dóng mąch cánh gây phän xą úe ché thàn kinh giao cám,
läm giän các tiéu dóng mach vão, täng loc tąo nuóe tiéu, dán dén giàm thé tich máu.
fTác dung cua yéu tó loi nięu Na tám nhī ANP (Atrial natriuretic peptide): khi thé tich
máu täng, hai tám nhī bį căng ra sě giai phóng hormone ANP våo máu. Chát nay te ché tái háp
thu ion Na“ tąi óng lugn xa và óng góp, làm täng bái xuát Na'ra nu c tieu tir 3 dén 10 làn. Tuy
nhiên, tác dung nåy trên lıru lur ng nu c tiéu không kéo dài.
Táe dung cuia aldosteron: thé tich máu giám sě kich thích lóp cau vůng vó thuong than tiè
hormone aldosterone, làm täng tái háp thu Na" tai doan sau óng luon xa và óng góp, kéo theo
su tái háp thu nuóc, làm tăng thé tich máu lén thr 10 den 20%.
"Täc dng cua angiotensin: khi thé tích máu giäm, huyét áp cūng giám, angiotensin II dupc
täng tao ra. Ångiotensin có hai táe dung chinh: () tre tiép gäy co các tièu dong mąch ngoai
bien; và (2) gián tiép kich thich vó thuyng thin bai tiét hormone aldosterone gäy täng thi háp
thu ion Na" tai doan sau óng luon xa vå ong góp, kéo theo sır tái háp thu nuóc, Cá hai tác dung
nay näy déu nhâm dua huyét áp täng trò lai múe binh thuòng.
này
 Bài 19. Chúc näng nôi tiét cúa thân -
Hoąt dông dièu höa thāng bång nôi mói 241
Tác dung cua ADH: täng tái háp thu nuóe khi áp suát thám tháu djch ngoai báo tăng.
Liên hê lâm sàng

Cúe róiphânloanthành
vànpi dhepe nóe(I)và mátNa mie
thăngbónbàngnhóm: diege dánh
luón ngoai bäo, giáiechung
2) neoe vi nhaubäo,trên(3) lmátäm muöe
ngo0i sàng
bao, (4) ie me e nói bào. Thán dóng mót vai trò cue ký quan trong trong bäi xuát m i mebe
de tia ra khói ca thé. Do dó, vé măt sinh ý hoc, cáe nhóm vót loan thäng bäng muói móe déu
dmge chia theo hai nguyén nhán: rói loan ngo i thán và rói loan tai thán.
Mát nueóe klu vuc ngoai bào: là tinh trang giám thé tich dich ngogi bào, vói dāc diém quam
roug là mát mt e và Na" theo ti lé bång nhaut (mát móc däang truong). Do dó, nóng do Na
hpyer trong và áp suát thám tháu máu khöng thay doi. Bieu hien lám sang thrèng găp là da
miém khó, véo da (+), năng hon có thé gây gidm thé tich tuån hodn, làm có dãc máu, ha hyét
ip, thám chi truy tim mach. Nguyén nhán gäy mát mt e ngogi bào bao góm: (l) mát meóc
ingogi bào ngoài thán (Na nięu <20 mE / ): mát qua dhrèng tièu hóa (tiéu chäy, nôn ói), mát
qua da và nièm mąc (mò hói, sót, böng), hoğc xuát hryét do bát ky nguyén nhán nào;: (2) mát
mtóe ngoqi bào tąi than (Na" nięu>20 mE / ): do các bênh lý tác dong lên są tái háp thu Na'
tąi oóng thán (nhue bênh óng thán mó kē, suy thän cáp giai dogn da nięu, quá liéu løri tiéu, bénh
suy thueong thân Addison giám tiét aldosterone).
Ünwóe khu v e ngoqi bào: là tinh trang tăng thé tich dich ngoąi bào, vói dăc diém quan
trong nhát là ie mtóc và Na theo ti lę bång nhau (út me c dng truong). Do dó, nóng dó Na"
huyet teong và áp suát thám tháu máu khóng thay dói. Biéu hién läm sàng thòng găp là
rói loan cán bäng Starling tąi mao mąch, gây phùi mô kē toàn thán (phi trång mém, an lõm,
khóng dau). Nguyén nhán gáy meóc ngogi bào bao góm: (D) it mtóc ngoai bào ngoài thån:
do tăng p lųc thiy tinh toàn thân (suy tim pphái, viêm màng ngoài tim, ..),tăng áp hyc thiy
finh khu trú (suy tim trái gáy phù phói, tăng ap tinh mąch cira gáy báng bung, giān finh mąch
ngogi bièn gây phù chân, ...), gidm áp lųc keo do giám albumin máu (suy dinh duöng, suy
gan, hôi ching thân he);(2) ie móc ngoąi bào tąi thán: do giám bůi xuát Na qua nóc tiéu
(vièm câu thân, suy thân, hôi ching Conn gäy cuòng aldosterone).
Mát nróe khu vIe nôi bào: là tinh trang giam thé tich dich nôi bào, vói dğc dièm quan trong
nhát là mát mr c nhieu hon mát Na (mât mróc ıuı truong). Do dó, nóng dô Na" huyét tuong
Räng (>145 mEq/ ), kéo theo áp suát thám tháu máu tăng (»300 mosmol/L). Biéu hięn lâm
sàing thròng găp là cám giác khát mróc nhièu, các dáu thån kinh nhe la ma, ngi gà, co giġt,
thäm chi hôn mé (tùy múe dó tăng Na máu). Nguyên nhän gåy mát nmróc nôi bào bao góm:
(I) mát mróe nói bào ngoài thân (nhr cung cáp thiéumróe ó nguòi bij hón mê, cung cáp nhièu
Na" trong thän nhån tąo, ..); (2) mát mtó c nôi bào tąi than: do hięn tirng loi tiéu thám tháu
(sie dng manitol, tăng glucose nięw), dái tháo nhąt thé trung wrong (gidm tiét ADH) hoğc tai
thán (dě kháng ADH tai ong thán).
Úmwóc khu vie nôi bäo: là tinh trang tăng thé tich dich nói bào, vói däe diém quan trong
thát là ir mee nhieu hon i Na" (ír mróc nhge trong). Do dó, nóng dó Na' huyet turong ha
tháp (135 mEq/L), kéo theo áp suát thám tháu máu gióm ( 270 mosmol/L). Bièu hién läm
sang thuòng găp là trięu chíeng ciia phi não (ngó doc mróe), dau däu kèm theo nôn ói, có
thé dan dén hón me. Benh nhän hoàn toàn khóng phi mó ke do thé tich dich ngoai bào häu
he khóng dói. Ngnyen nhän gäy ié m c nói bào bao góm: (1) ie móe nói bào ngoai thán
he trong benh cuong uong do căn nguyén tám tháin; (2) ie móe nöi bào tai thán: nhe tang
te ADH khóng thich hap (SIADH: symdrone of inappropriate ADH production) gåp sau tón
Ilntng hay phäu thuat não, u buróu tiét ADH ląc chó,
 tiE )
242 SINHLÝ HQ ▇ KHOA

2.2. Hoąt dòng dièu höa thāng bång K trong máu

2,2.1. Sır phân bó K trong co thé
Hi n het che té bio tong or t h é dèu só hi î u bom Na -K-ATPse, giip di y i
vi dn ion K vao trong ne hio, chia ich mhięn dny ti s chith kéch nóng di K vi dieo n Na'gy
ó hai bén mang. Nhrvay, Kchi yeu mim twong kha vee mói báo (chiém hon 90%6 umng Keg
toan co the, da so drve dit trt vo sung), chi có mpt só it ò khu vHe ngoai báo. Tóng lung
Ke tong cor the vao khoing 3omBąu, teng do só lung dr vio qu khán phin ie duo din
tir 50-100 mE ingáy, só luong thai qua duóng phán và mò hói là 10 mEq ngáy, cón lai chi ye
thäi qua thán. Do do, than git vai to quan trongtrong sp thäng báng K". Nóng do K hnje
tuong dupe kiem soát rát chat chě, giói han tir 3,-5 mE /L, nhám däm báo hoat dóng dien oia
các tè bao, nhát là o các mó kich thich nhur thàn kinh va ca tim. Co thé có nhièu yéu th tiag
gia dièu hóa ón dinh nóng dó K huyét tuong, trong dó thán và co Kuong là hai co quan qua
trong nhát.
2.2.2. Vai trò cúa thân: bài xuát ion K dur thia ra nuóc tièu
Thán là ca quan chú yéu chju trách nhięm duy tri tóng lurong K trong co thé băng cách cán
bäng giüra K nháp và xuát hang ngåy. Quá trinh båi xuát ion K' thųe hięn chú yéu tai dom
u óng luon xa va óng góp duói táe dong cua hormone aldosterone (Xem băi "Chíe năng tpo
móe tièu à bài xuát cáe sán phám chuyén hóa").
2.2.3. Vai trò cia ca Xwong: dièu chinh nôi cân bång K
Sır dièu chinh nóng dô Ki tai thân diěn ra châm, kéo dai trong khoàng väi giò, do dó, K
ngoąi bão cán duąe dem nhanh chóng bói sı ván chuyén Kt ra vão các té bào cO Xurong. Qu
trinh tái phân bó ion Kt giūa hai khu vąe nôi bào và ngoai bào du c goi nô cân bäng K
(internal K balance). Nhu váy, cO Xuong hoąt dóng nhu môt hò chúa Kt dung dé dem cho
nóng dô Kt huyét turong luón o trang thái cán báng, tao dièu kiên cho các té bào trong co theé
hoat dong ón dinh. Trong dièu kien binh thuòng, yéu tó quan trong nhát dé thiét làp nôi cán
bång K là các hormone insulin và catecholamin. Trong môt só rói loan bênh lý, sır thay dói cia
áp suát thám tháu máu và thăng băng kiêm toan c ng làm thay dôi nôi cân băng K.
2.2.3.1. Các hormone dièu chinh nõi cân báng K trong dièu kiên binh thuòng
Sau būa än, su bái tiét insulin tir tuyén tuy khóng chi dièu hòa nòng dò glucose huyét, mi
còn có vai trò vân chuyén ion K tùr thúe än vao té báo (chú yéu là cO Xurong), cho dén khi thán
kip dåo thái K và tái làp ląi cán báng nôi mói, Insulin có ba mò dich chinh trong co thé li
mô gan, mô cO Xu ng vå mò mð. Chúc năng cúa insulin tąi mó dích durąc thųc hięn thông qua
vięc dua các kênh GLUT4 (glucose transporter 4) và các bom Na“ -K-ATPase lên màng té báo
(Hinh 19.5). Dièu này dån dén täng háp thu glucose và ion Ki tir dich ngoai bào váo nöi báo.
lam giám nóng dò glucose và K' huyét turong. Ö nhing běnh nhän có hôi chúng chuyén hu
hošc suy than, sur háp thu glucose qua trung gian insulin bj suy giàm, nhumg sur háp thu K vao
té bào ván dičn ra binh thuòng. Do váy, trong diéu trij tièm truyen insulin lieu cao, càn lnu ý d
phóng bién chúng ha K' máu, có thé däin dén ánh huing lén hogt dong dan truyén tąi tim, nhid
là trên bênh nhân hôn méê.
Các hormone catecholamine (adrenaline, noradrenaline) tir tuyén tiy thugng thân cing
am gia dièu chinh noi cán bing K, rong dó nhóm thy thé a-adrenergic có the dung lim s
giám, cón nhóm thu thé p-adrenergic (02) thi thúie däy K' nháp báo bang cách kich hout bon
Na-K-ATPase. Hięu úng náy dóng vai trò quan trong trong hoąt dong the thao O diéu ki
binh thuong, suF co co khi tip luyen sē két hop vói vięc van chuyen ion Ke theo huing tit ni
 Bài 19. Chúc näng nģi tiét cúa thân – Hoąt dóng dièu höa thäng bång nôi môi 243
báo ra dich kě, có thé dąt dén múie 10-12 mM vói các baái vän dông manh. Sır tich lüy K' trong
khu vąe ngoai bào là môt yéu tó han ché tính kich thich và luc co cua c xurong, dán dén sy mói
ca. Ngoài ra, täng K trong dich kē cón làm giän mąch nhanh, gáy täng lru lurgng máu dén d
Do dó, trong lúc náy, su giai phóng catecholamine gåy kich thich lén thy thé p2 sě làm giám
tinh trang
t tích ty K ngoąi bào vá giói han lru lurong máu dén cO Xu ng,
Na* 2K

PKA
AT
aPK▇ PDPK1
*
cAMP P 3- Akt
R 1

GLUT4
et
Et a

Hinh 19.5. Lô trinh tín hiêu nôi bào (signaling pathway) dièu hòa sų thu nhan ion K qua trung gian
thų thé p2-adrenergic vå insulin. Cà hai con duóng dèu dån dén háp thu K* bång cách kich thich hoat
dông cůa các bom Na*K-ATPase trong co xuong. Hormone catecholamine kich thich lên thų thé
2-adrenergic dån dén tąo cAMP và hoat hóa protein kinase A (PKA). Hormone insulin gán vao thų
thé cůa nó, dăn dén phosphoryl hóa các protein IRS-1 (insulin receptor substrate 1), gây hoąt hóa en-
zyme PI3-K (phosphatidylinositide 3-kinase), tiép theo là kich hoąt enzyme PDPK1 (3-phosphoinositide
dependent protein kinase-1). Sau dó, dén luot minh, PDPK1 hoąt hóa 2 enzyme khác nhau: (1) con
duòng phų thuôc Akt chiu trách nhiêm dua kênh GLUT4 lén máng té báo và háp thu glucose; (2) con
duóng aPKC (atypical protein kinase C) dăn dén dua bom Na*-K-ATPase lèn máng và háp thu ion K
2.2.3.2 Áp suåt thám tháu à pH máu dièu chinh nôi cân băng K trong dièu kięn bênh lý
Nhūng thay dói trong các rói loan kièm toan và áp suát thám tháu máu cūng änh huóng dén
nôi cán băng ion K . Täng duróng huyét qua múe (nhur trong bién chúng tăng áp suát thám tháu
ó bênh nhân dái tháo duong) dän dén kéo nuóc tir khu vie nôi báo ra khu ve ngoai båo, tąo
dièu kiên thuân loi cho dóng vån chuyén K' ra ngoai theo dung mói. Ngoái ra, su co rút té bào
trong mói truòng uu trurong cua dich kě cūng góp phàn làm tăng nong doò K nôi bào, hinh thånh
nên môt gradient thich hop cho sų xuát bào cua K
Vè măt sinh lý, toan chuyén hóa nói båo có thé duge phán thánh hai type :(I) toan chuyén
hóa muói (mineral acidosis) do su xuát hiên dur thůa cua các anion vô co (là các acid manh,
sinh ra do sır oxy hóa protein và acid nucleic) và (2) toan chuyén hóa hūu ca (organic acidosis)
do sır xuát hiên dur thira cua các anion hūu ca (thu ng sinh ra tir sų oxy hóa không hoàn toàn
glucose hoãc triglyceride, dãc trmg bói tinh trang suy giám con duròng chuyén hóa năng lurong
ng các té báo), Čá hai type toan chuyén hóa näy déu dän dén giäm pH máu và gäy anh huong
lèn noi cân báng K' tąi co xuong. Tuy nhiên, type toan chuyén hóa muói gây áotrón nhieu hor
(Hinh 19.6). Hięu quà chung cua toan hóa máu là gây mât K nôi bào, có lè không phäi do hoat
ông
dô n trao dói trte tiép giūa ion H* và ion K’ qua màng, mà dúng hon là do anh huóng lên các
ah vân chuyen ion binh thuòng cua té bào cO Xu ng (Hinh 19.6).
kêr
kênh
244 SINH LÝ HQc Y KH A t

Na* 2K
A Ky máu
K+ Wd u
3Na* 2K không dði
tăng
ATP

Giám pH nô ÍNa'
WNa Na* bào nhièu
Na* H

Bom NHE1 Bom NHE1 tăng Na* Co▇

giàm hoąt dóng H A'
hoąt dông
H*
I O)
| Co T

Hinh 19.6. Tác óngcua toan chuyén hóa trên nôi cân báng K+ trong co xong. Luuý, lúc náy, trong dich
ngoai bào, nong d H+ täng cao, cón nòng dö HCo° dang giàm tháp. (A) Trong toan chuyén hóa mudi
(gäy ra bòi các anion vô co), su giàm pH ngoai bào sé làm giàm hoąt dóng cúa cà bom trao dói Na-H
(NHE1: Na*-H exchanger 1) và kénh aóng ván chuyén Na-3 Co,; (NBCet và NBCe2: natri-bicarbon
ate cotransporter 1, 2). Su giàm nóng do Na“ nõi bào sé kéo theo giàm hoąt dóng cůa bom Na*K.
ATPase, dän dén rò riK ra ngoai bào. Ngoái ra, su giàm nóng dò HCo, trong dich ngoai bào cón làm
täng hoąt dóng cùa kênh trao doi CI-HCo, , dua ion Ct váo khu vųc nói bào, dièu náy càng làm täng
cuóong hon nűa dòng K ra ngoái qua kénh dòng ván chuyén K-CI. (B) Trong toan chuyén hóa hūu
co (gäy ra bòi các anion hüu co), sų rò ri ion K ra ngoài it hon rát nhièu. Trong truóng hap này, có
ion H* di vào té bào co' Xuong thông qua kênh
môt luong lón anion hūu co (OA: organic anions) và in
MCT (MCT1, M T4: monocarboxylate transporter 1,4). Nguoc lai vói toan chuyén hóa muói, sų tích
üy acid làm hą tháp pH nôi bào, kích thich Na' di chuyén vào té báo qua bom Na*-H* (NHE1) vå kènh
Na’-3HCO; (NBCe1, NBCe2). Sų tăng nóng dô Na' nôi báo sě kich thich bom Na*-K-ATPase hoąt
óng, giàm thièu su rò ri K ra ngoai bao
Liên hê lám sàng
Tăng hoğc giám K máu là tinh huóng lâm sàng thròng xáy ra, có the dān dén lo n nhip
nghièm trong. Thuóc là nguyén nhán quan trong trong s x át hièn rói loan K máu.
Ha K máu (Hypokalemia);: khi K máu 3,5mE ▇ Giám kali máu gäy cán trò din
truyén thán kinh (qua acetylcholine) duta tói lięt co, giám phán xą gån xuong, nhip chám,
nging tim (rung thát hoğc vó täm thu). Nguyén nháân gáy ha K máu: (1) giám nhâp K+ váào
co thė; (2) mát oqua duròng tiêu hóa (tiêu cháy, ding thuóc x , dò ruôt, dò mât, nôn ói mia, hit
dą däy, ); (3) mát qua duòng tiéu (ding thuóc loi tiéu, kháng sinh nhóm amphotericine vå
aminoglycoside, höi cheng Comn gáy täng tiét aldosterone, höi chimng Fanconi, ding nhièu
corticoid, höi ching Bartter..); (4) tái phán bó K tie ngogi bao vào nói bào (kiem ma, ding
glucose u truong két hop insulin).
Táng kali máu (Hyperlalemia): khi K máu»5 mE /L. Táng K máu chii yéu dän dén các
biéu hien trên tim mach nhe hòi hóp, khó tho, rói logn nhip, néu cao quá có thé de doa timh
mang nguòi bénh. Täng kali máu cūng có thé gáy ra cáe trięu ching than kinh ca nhue di cám
däu chi hoãc ving quanh mieng. Các thay dói trén dièn tâm do thèng duge ghi nhän trong
tang K maur: sóng Teao nbon, dói xing; bát thmteing wrong dän truyén nhi (sóng P giám da
roi bien mát) và dän truyèn nhī thát (block xoang nhī vå block nhi than): bát thnong trug
dón truyén thát vói giān róng phic hap QRS; nhip nhanh thát, rung thát, ngimng tim. Ngnin
nhán tăng gáy K måu: (1) tăng nguón K ngoai sinh (uóng, truyén K, truyen mau); (2) täng,
nguón K" nói sinh do sıp tièu hniy cáe mò (tám hnyét, ly giai co van, phäu thuát, xuat hun
 1Bai 19. Chúc näng nõi tiét cúa thän – Hoąt dóng dièu höa thāng báng nþi môi 245
tièu hóa, chán thng do chèn ép a.); (3) giám bài xuåt K’ qua thän (sny thán, höi ching
Aalison gáy giäm tiét aldosterone, loi tiéu giù K);(4) tai phán bó Khe nói bao ra ngoai
h0o (1oan mäu, quá liču digitalis, thien insulin.)
23. Hoąt ding dièu hòa thäng bång kièm toan trong máu
23,1. Khái niêm vé pH máu
vé măt hóa hoc, theo dinh nghīa cúa Bronsted và Lowry, acid là chát cho proton (ion H),
cón base là chát nhân proton. Dô acid cüa môt dung dich dugc bièu thi bäng giá tri pH:
pH = – [logH)
Hoăc theo phuong trinh Henderson-Hasselbach dånh cho acid HA (HA = H+A):
S aa
pH = pK + log (A:/ HAJ t

(trong dó, pK là häng só phân ly cua acid HA)

Do dó, sı duy tri thăng bang kièm toan cūng chính là sı duy tri on dinh nóng dò ion H.
Trong nu c nguyén chát, môt dung dich trung tinh, múc phân ly cúa H và OH báng nhau,
(H)= 10" Eq/L, do dó pH = 7. Tuy nhièn, ó trang thái binh thuòng, các dich trong co thé déu
có tinh hoi kièm, [H) trong huyét turong =4x 10ª Eq/L (40 nmol/L), nghīa là: a
pH máu =– log (H)= – (log 4 x 10 ) =7,4

2.3.2. Sı dièu hòa pH nôi bàooii at

Các phán úng xáy ra trong ca thé luón dòi hói môt pH thich hop, trong khi dó phán lón các
säan phám chuyén hóa tąi té bào lai có tính acid, làm cho pH nôi bào có khuynh huóng giàm.
Sur oxy hóa hoàn toàn glucose và triglyceride sinh ra CO, hóa hop vói nuóc tąo thành HCO,
(acid bay hoi). Su oxy hóa không hoàn toàn glucose và triglyceride sinh ra các acid có dinh
(acid không bay hoi) nhur: acid lactic, acid pyruvic, aceton, .. tąo ra tinh trang toan chuyen hóa
hūu co (organic acidosis). Sų chuyên hóa các acid amin, protein và acid nucleic (có chúra các
góc sulfua, phosphor, clo) sě tąo ra các acid manh nhur HCI, H,SO , H,PO.. tąo ra tinh trang
toan chuyén hóa muói (mineral acidosis).
Tát cá các acid này déu de doa dén sır tón tąi cúa té bào, do väy té bào bu e phäi thai chúng
ra ngoai dich kě. Acid bay hoi (Co.)khuéch tán qua máng té bào dé däng do tan trong lóp lipid
kép. Các acid không bay hoi sě du e trao dói qua các bom Na' -H (NHE: Na' -H exchanger).
Có khoáng 8 loai dong phân khác nhau ciia bom NEH trong co thé dă duge phát hięn. Các bom
näy hoat dông theo ti lę 1:l, nghía là cir 1 H duąc thai ra ngoài thi sě có I Na' di våo khu vyc
noi bào dé cân bång diên tich. Ngoai ra, té bào cūng sò hîu các kénh vân chuyén HCo; giúp
diéu chinh tinh trang dur thira kiém toan trong khu vye nôi bào (Hinh 19.7).ie
tttelaittui )

Ca0 cblcpelei
kra
 taa
246 SINH LÝ HQ Y KH Aa

MelabO sI

co - C0

C
HCoj

Hinh 19.7. Thäng báng kièm toan nõi bào và hoąt dóng cúa bom NHE (Na'-H’ exchanger)
Nhu vây, khi hoąt dông, các té bào lièn tyuc båi xuát ion H vão máu, làm cho pHł máu giäm
theo pH nôi bào. Tuy nhiên, pH máu vån dur e duy tri ón dinh trong khoáng 7,35-7,45 là nho
bón ca ché sau: (I) các he dem trong huyet turong và hóng cáu, (2) su trao dói ion giüa huy
tuong và hóng cau, (3) su dao thái acid qua phói và (4) su dào thäi acid qua than. Sı dièu hóa
ón dinh pH máu cüng chinh là nhám vão mue dich diéu hôa pH tąi khu vye nôi bào.
2.3.3. Vai trò cúa các hê thóng dm trong dièu hòa pH máu
2.3.3.1. Nguyên tác hoąt dóng ciúa he thóng dèm
Hê thóng dêm là môt hê thóng có khå năng duy tri ón dinh dô pH cua dung dich khi cho
thém vào dung dich ion H hoãc OH. Hê thóng näy luón bao góm hai thánh phán: (I) môt acid
yéu và muói cúa nó vói môt base manh; hoğc (2) môt base yéu vå muói cua nó vói môt acid
manh. Ví dy: hê dêm bicarbonate góm môt acid yéu là HCo, và muói vói base manh (NaOH)
la NaHCo„ hogc he dem NH,OH NH,CI gom mpt base yeu la NH4OH va muói voi acid mah
(HCI) là NH,Cl.

Hoat dông cúa hé dém phų thuoc vão múe dò phán ly cua nó trong dung dich. Mõi hê thóng
dêm có mòt hang só phân ly pK riêng, pK càng nhó thi càng dě phân ly và ngupe ląi. Hę dem
nao có pK càng gån vói pH cua dung dich thi hoąt dông càng hiçu qua.
2.3.3.2. Các he thóng dèm trong máw: có hai hê thóng chinh:
(1) Hę thóng dêm huyét turong (däm nhiêm 47% khå năng dêm cúa toån co thé), bao góm:
hę dêm bicarbonate, hê dém proteinate và hê dêm phosphate.
(2) Hę thóng dêm trong hóng càu (dám nhiëm 53% khá näng dêm cúa toàn ca thé), bao góm
hê dêm hemoglobinate, hê dém bicarbonate và hê dêm phosphate.
Hę dém bicarbonate (HCO:/H,CO ): quan trong và linh hoąt nhát, dám nhiêm 43% kha
nāng dem cua toin co the, vói 33% nam tong ngoi bao (huyet trong) val0onem trong n
bao (hong cáu). Hê dem bicarbonate góm hai thánh phán: ion bicarbonat (HCo;) và acid c
bonic (H.co,). Binh thuong, nóng do ion bicarbonat (HCo,) trong máu tuong dói háing dinh
vao khoing 27 mE |L do durpe thän dièu chinh thuòng xuyén, chi só näy duge goi lià du
kièm cua ca thé. Tuong tr, acid carbonic là mót acid bay hoi, có nong do on djnh trong huyt
turong là 1,35 mE /L do duge diéu chinh nhanh chóng nhò hogt dong cua phói (thóng qua ting
hoãc giám thông khí). Do dó, theo phuong trinh Henderson-Haselbach:
oH :=
pH
pK + log (Na Co /H,Co = pK + log (HCo;/HCo)
= 6,1 + log (27/1,35) = 6,1 + log20 = 6,1 +1,3 =7,4
 Bài 19. Chúc năng nõi tiét cúa thän – Hoąt döng dièu hòa thäng bång nþi môi 4/

väay, giákhitrjcó sinh

xungNhurquanh 7,4.cia hę dem bicarbonat thi pH cia djch ngogi båo chi dao dóng
hoatlýdóng
Hę dém phosphate (HPO /H PO ): hiën dièn cá trong huyét tuong vå hóng càu, dám
ahiem 7% khá näng dèm cia toán co thé, có hiçu suát lón wi pK =6,8 gin voi pH sinh ly.
Hę dem proteinate: thupec hė thóng dém huyét tuong, dám nhięm 12% kha näng dem cúa
min ca thé. Protein có thé tón tai duói cà hai dang; acid va base la nhó vao cáo goc amin (NH,)
va các góc carboxyl (R-CO0). Do väy, trong mói truòng acid, protein sě the hięn tính kiém và
ngu c lai.
H dem hemoglobinate và hê dém oxyhemoglobinate: là hê dèm cúa hóng cåu, dám nhiêm
36% kha năng dem cúa toàn ca thé. He náy có hám luong rát lón nén có vai trò quan trong
trong dièu hóa pH máu qua sur bát giù và dao thai CO, or phói.
Nhur vây, các hê thóng dém cúa co thé can thiép rát sóm våo quá trinh duy tri thäng bäng
kiém toan, tru c khi có duąe hięu quă tir hoąt dông dièu hòa cúa phói và thán. Trong dó vai trò
chi chót thu c vé hé dêm bicarbonate, vi väy cáe tính toán suy luán trong chán doán rói loan
thäng băng kiém toan chü yéu dyua trên hê dem náy.
Khu vuc nõi bào

angeue
Du t r
(UaiaiLed HC03- anit al
i ui co, +H,0 = H,Co, H++ HCO,7
u
etei

t
Các hê

Kf thutaali
e dtHa
a Thän

Phói

Hinh 19.8. Hoąt äông cùa hê bicarbonate và sų tuong quan vói các c ché dièu hóa pH khác
23.4. Vai trò ci a sı trao dói ion gi ra huyét tırong và hóng cåu trong dièu hòa pH máu
Tai các mò, khi CO, khuéch tán våo hóng câu luón kèm theo sy di chuyćn cúa ion HCO tir
hóng cáu ra huyét turong và sur di chuyén cua ion Ch thi tir huyét turong di vão hóng cáu. Hièn
turung näy goi là su chuyén dói Hamburger (Humburger shift). Nguyên nhân là do khi vao hóng
cáu, co, se dugc enzyme carbonic anhydrase (CA) chuyén thánh H,Co,, sau dó phán ly thanh
Hl'và HCo,;. lon H duge dém bói hemoglobine, trong khi ion HCo; khuéch tán ra lai huyét
tung do sir chênh lęêch nong dó. Tuy nhiën, vi găp phái súe hút lón tir các cation (H) trong
hóng cáu, nên HCO; chi di chuyén ra huyét turong khi có môt lung turong duong ion Ch tir
hayét turong vao thay thé nham can bäng lai dien tich. Dièu näy giai thich tai sao trong máu
ish mach, nóng do Ch lai tháp, dóng thöi hóng cau ląi có kich thuóc hoi to hon (do có nhièu
isn nén hóng cau täng giù nuoc và truong lén). Nhr vây, tai mò, HCO,; ma huyét trong, tham
gia váo hę dem bicarbonate giù binh on cho pH ó khu vIe náy.
Khi dén phói, do áp suát CO, giám, sIr chuyén dói Hamburger xáy ra theo chièu nguge lai:
iathanhCIP di chuyen ra huyét turong, con ion HCo khuéch tán väo hóng eàu két hyp vói H to
Hco, rói phin ly thänh Co, thai ra ngoai qua phoi.
 teaepnti3
248 SINHLÝ HQ Y KHOADga a

HCo,
CI

H O H + HCo . cr
L H+ HCO
H* * Hco
Hco, H*
co,
Co." H0
H
co,

sco,
Hb)co,

t0
(#ri )
Hinh 19.9. Hièn tuong Hamburger trong dièu hòa pH máu
2.3,5. Vai trò cüa hô háp trong dièu hòa pH máu: dào thái acid bay hoi (CO)
Sı dáo thäi CO, dói höi sur phói hop cia nhiċu hê co quan trong co thé, bao góm: trung
tâm hô háp, hê hô háp (thųe hięn giai doan thông Hkhí và khuéch tán khí), hê tuân hoân va
hemoglobin trong hóng cau (thųe hien giai doan van chuyén khi trong máu).
Trên thųe té, áp suát riêng phán cia CO, (pCO,) durge ding dé bièu thij cho nong dò H,Co,
trong máw: [H,Co,J (mmol/L) =ax pCo, (mmHg), vói a là hį só hóa tan vå bang 0,03. Nhu
vây, theo phuong trinh Henderson-Hasselbach, ta có:
J + log |HCO,:/ H CO,)) =6,1 -—+ log (HCO,/(0,03 x pCO,))
pH = 6,,l
Trung tâm hô háp rát nhay cám vói nóng do CO, trong máu. Khi co the tích nhièu CO, hoãc
HCo; giàm, pH giam gáy kích thich trung tám hô háp, dàn dén täng thông khí, làm dao thäi
co, qua phói cho tói khi ti lę HCO;/H Co, dat lai giá tri chuân là 20/1. Ngıroe lai, khi CO,
giam hoăc HCO, tăng, pH tăng thi trung tâm hô háp sě bi úe ché. Nhu vây, luong CO, sinh ra
tùr các té bào trong quá trinh chuyen hóa, cùng vói lurong H,CO, sinh ra tùr phån úng cua các he
dêm sě du c hai he dêm chù lyure là hemoglobin vå bicarbonat trung hóa, rói thái ra ngoai qu
phói. Su dièu hòa pH máu qua hó háp dičn ra nhanh, là tièn dè buóc dâu cho thäng băng kiem
toan, tiép theo là spr dièu hòa hiçu quà nh mg châm hon tůr thân.
2.3.6. Vai trò cúa thân trong dièu hòa pH máu: dào thäi cáe acid không bay hoi
Thán dièu chinh thăng bàng kiém toan chäm sau nhièu giù, nhumg là ca ché dièu tiét quan
trong và hiëu quá nhát. Thân có khá năng bài xuát ion H’ cūng nhur các ion khác môt cách uyén
chuyén, làm han ché dén múe tói da su thay dói nôi môi. Có hai hinh thre dao thai H qua nuóc
tièu tąi thân: (1) ion H durąe bài xuât ò trąng thái tye do và (2) ion H du c båi xuát à trang
thái két hop vói các hé dém trong nóe tiċu, trong dó quan trong nhát là hé phosphate và he
ammonia. Hai hinh thúe dão thai ion H náy có thé xem nhu hai giai doan lien tiép nhau trong
quá trinh dièu hóa pH máu cua thân.
2.3.6.1. Sıc bài tiét ion H à trang thái tyę do vào dich óng
Té báo biéu mó óng thán ličn tue bai tiét ion H ra lóng óng. Quá trinh näy góm nhiéu buie
xäy ra lién tiép nhau. Diu tiên, khí Co, kluéch tán váo té báo bieu mó, ket hop vói muóe to
thanh H,Co, duói táe dung cia enzyme CAnói bäo (carbonic anhydrase). Däy là mot acid yé
de dang phän ly thánh H" và HCo. Tiép theo, ion H dugc vin chuyén chi dong qua các bom
dě
trên mang tąi bò bán chai dé ra dich óng,
 Bai 19. Chúc năng nõi tiét cúa thåân = Hoąt dóng dièu höa thäng bång nôi mói s 249
pin dhng
niarché din oia óng thin (óng hum gia väå qui Henle), isn Hl' dupe bii tiét a king óng
vin chuyén tich ewe thu phi, ngae chie von He duge bäi setlne ón
uibehis chäi: rong dó ion Hi di tir té bio biea mó ra king vog, con ionhNa nguoe lai di
ing vdo lei sé bhiáaa Sau dh, tai bò mine diy, in Na va Hco,odupoc ta ksip thu tine hio
ha mdvè lai dich kè qua kénh dóng ván chuayén Na -3Hcon Nha vay, eiu nio1 ion H"dape
he iet ra köng óng, thi nuong ing có Lion Na và 3 ion HCo, duge tai háp thu vé lai dick ké
a hayétnóngtong
nihang (Hinh
dò cao lan Si vân chuyén tich cue thir phat H" chi có thé chöng lai bac
3 4 trái).
gáp19.10
Tai phin sau cia óng thán (doan sau óng lugn xa vå óng góp), ion Hl' dugc bäi tiét m lóng
ing theo ca ché ván chuyén tích cue nguyén phát nhó chc bom HATPase nam tren bo kong
ng cia mot sóé bào xen ke" dac bięt (alpha interealated cell), näng hupng do ATPoung cap.
Suu dó, tai bò máng dáy, ion HCo, durge tái háp thu tir té bào alpha ve lai dich kě qua kênh trao
diC-HCO;, cón ion Cl nguge lai di tr dich kě vao té bào (Hinh 19.10 phäi). Spr vân chuyén
ih cuo nguyen phát H có thé chóng lai bac thang nóng dò cao gáp 1.000 làn, lám giám dò pH
cia dich óng (hay nuróe tiéu) xuóng chi cón khoang 4,5.
NáuBléu mó óng luon gån Lòng óng áuTé bào "xen kě" alpha Lòng óng
Na’H
AIPase Exchanger ( Anion
E changer
Na'

H H + H H' -
Hco;
Na'K
H,Co.

* Na' HC0, H ,co,t CA I| H ATPase

*
Carbonic 3Na*
co, + H0
* co; Anhydrase u
2K

Na' HCo; H,co, *

CA I
H,0 co + ,0
0ldl Ie

Hinh 19.10. Su bài tiét ion H* vá tái háp thu ion HCo; tai he thóng óng than. Trái: tai óng luon gån vå
guiai Henle. Phái: tai doan sau ong luon xa vá óng góp
Tuy nhién, ké cà khi pH nuóc tièu dat dén múte tháp nhát là 4,5 và sur bài tiét ion H trò nên
bdo hóa, thi nóng dô H duge dåo thái cūng chi vão khoáng 0,03 mEq/L, trong khi lu ng acid
lbing bay hoi tao ra hâng ngäy lén dén 80 mE . Nhur váy, sıu dao thäi ion H a trang thái két
hop vói cáe chát dém trong nuóc tiéu (phosphate, ammonia) mói dóng vai trò gàn nhur tuyét
di tong thäng bang kiem toan qua thän. Ö các bènh nhán bi toan hóa máu, huong ion H' duge
bi tiét o trang thái tr do nhanh chóng dat dén múc bāo hóa. Do dó, táe dung thue sur cúa su
hi tét ion H "trong trong hop näy la nhám làm tng tái háp thu HCO5, giúp täing crimg hoat
ding cia he dem bicacbonat trong huyét trong và dièu chinh toan máu.
l362. Ssr bäi tiét ion Hlà trang thäi két hop vói hé dem ra mebe tiéu
Góhai phán ing dém quan trong tąi dich óng, cho phép bäi tiét nhiéu ion H" là: (D) phán ing
wvói HPOt tao thánh H.PO và (2) phán úng vói NH, tao thánh NH . Ngoái ra, cón môt só he
i khac yeu hom và it quan trong nhur urate, citrate.a
ammoni ion ammoni (NH,) duge tao thaänh tai té bäo biéu mò óng thán chü yéu ti
tumie (60a) nha eanzyme glataimase (có mhiéu trong té bio), phina cón lai tir cie acid amia
 i
250 SINH LÝ H c Y KH ADptto
khác (4n). Sau khi duge büi xmit väo dich óng, ammoei khóng thé khuéch tán tnó v Ni
a niydangkhóngmayunchietong
doxmichit duói l i p i d mi n g vi dwe mhai r a
m khoing 23 ung H cin dio thäi trong ca thé.
ngoti qua nóe tiéu. Lupng i o n Hiba
dogn Sur bäi
di n xui
cia t i
bng o n amoni
thin çó
(gom sr
i n gkháe
lan nhau
gi n , gin
oancáe
di y doan
ci n h trong
l é n hé
quai thóng
Henl e óng
vá thán.
óng lum Tai c
t
glutamine dupe chuyen höa de tąo ra hai ion NH, vä hai ion HCO, mói bèn trong té báo bia dugc bom ra dich óng, trao
mó. lon HCO, durge tái háp thu qua mång dáy bén; còn ion NH,
dóidua ngupe chi e u vón i o n Na qua kénh Na-NH,.Trong khi dó, tai doan óng góp, i o n
vao dich ong qua bom H-ATPase truoc, roi mói két hop vói NH, dé tao thanh ion NH
Hdug
Cubi cung, ion NHkethop vói ion CI va dope bai xut duwói dang muói NHCI. Lung N
duge tao thánh phy thuġc vao múc bài tiét ion H và múc NH, tao ra, do dó NH," cia môt nu e
3

tiêu kiêm gán nhur băng ( và NH cua môt nuóc tiêu acid là rât cao.
Djch kēBiéu mó óng luon gån Djch óng Djch kěBiéu mò óng luron xa Djch óng
tE Nat NH "s"*"
(ATP)
Glutamine - Glutamine Glutamine K
--- ----HCo5 +H L+

Ch-
Zn 2NH co,
Carbonic NH + CF
ahydrase
NH + Ch 0
NH —
co, -- co,
Nat-— *Nat

Hinh 19.11. Hoat dông cua hê dém amoni (NH) trên sų bäi tiét ion H tai óng thân. Trái: tąi các doan
dåu cúa óng than (góm óng luon gån, doan day cành lên quai Henle vå óng luon x ). Phài: tai doan
óng góp
Hê dêm phosphate: H phán úng vói vói HPO tąo thành HPO, thäi qua nuóc tiêu. Phán
úng näy chu yéu xäy ra o óng luron xa và óng góp, do phosphate thoát khói su tái háp thu cia
óng luron gån và táp trung môt lurong lón à dây. Lu ng ion H bài xuát duói dang nay chiém
khoàng 1/3 lurong H cân dào thäi.
Liên hê lâm sàng
Rói loan thăng bäng kièm toan dh e pháân loai dita trên rói loan nguyén phát là thay dói
PaCO, (rói loan do hó háp) hay tthay dói nóng do HCo; (rói loan do chuyén hóa hay chinh
fa roi loan do than). Có bón dang rói loan nguyen phá: (T) toan hå háp, 2) kiem hó hóp
(3) toan chyén hóa, (4) kièm chyen hóa. Cáe rói loan nguyén phát dän dén sue bii trit ci ca
thé nhám duta pHi máu vè binh thròng: rói loan hô háp bi tnit bång hogt dóng o thän, cón ro
logn chuyén hóa bi trit bäng hoat dóng hó háp. Rói loan kièm toan goi là con bir khi pHł ván
durge duy tri trong khoäng binh thurong tir 7,35 –7,45, nghīa là các phän ing bùr trit con hięu
qua. Rói loan kiém toan goi là mát bi khi pH vapt ra khói khoäng binh throng, chmng tó cáe
phán ing bi trir båt dáu tró nén kém hièu quà.
Rói loan kièm toa pH máu PaCo, [HCO,1
Toan hô háp
Kièm hó háp
Toan chuyén hóa
Kiém chuyén hóa
 Bäi 19. Chúe náng nói thét cüa thán = Hoąt dóing dièu hóa tháng bång nói möi 251
Toan hó háp: bi e u hién thay dói trén khi máu di n g mgch ni h
pc0ds mnite (roi loan newvin phán), (Hco26 mten mhesb i imephár bing t sae pH máu 7. 3 5 ,
nnhaii i o n Hi) Bin hi é n l á m sang luime sip l i à cóe men chi n g ve meaoia igan
pie co bóp co tim, dän mach, có thé dra den ha áp, suy tim) va tren thar knhadihiaa, 1e m,
sem neplaidipehwhiu hon trong toan chgen hia do co, q hing ro miunaoaaing go
nbo tie ahien), Nenin whán chint goy nour koanapa w ring gawsieg
phé nang do: úe ché trung tám hó hóp (morphin, ngmg thó hie ngi rug
pnh by thán kinh ca (bénh dáy thán kinh nhr höi ching Guillain-Barre, benh khe synap nhe
whupe ca, bénh ca nhe loan duöng ca Duchenme/Becker, „), bénh phöi han che (nht däy
hnh
kém,
màng phó), bénh phói tác nghēn (nhue hen, COPD), thió miay voói hien quà thóng khi
hô háp:(róibiéu
Ki35èmmmHlg loanhiën
nguyên khi máu— dóng mąch nhe saue: pH máu> 7,45, PaCo,
phát),trên(HCO;
thay dói
<22 mEq/L (thân bù trir thú phát băng giám
thäi H'). Biéu hięn lâm sàng theòng găp là các trięu chúing trên thán kinh (tè tay chán, di
cam) và hói ching tetany (do hą Ca máu gåy tăng kich thich thån kinh co). Nguyén nhán
chinl gây kiéem hó háp là tinh trang tăng thóng khi phé nang do: kich thich tit sue thiéu axy
mó (thiéu máu, suy tim, ha p,.), kich thich trung tam hô hâp (do thuóc, sót, các bénh lý tąi
nào, hnysteria, .), bênh lý phói (phù phói, viêm phói, x phói, ..), thò má y quå mee,
mopiahiao pinp o e wri p co
hng khi). Biéu hięn lám sàng thròng găp là nhip thö Kussmanl (kieu thi nhanh säu do täng
thóng khí bù trù), tăng K máu (do trao dói H ngoąi bào vói K nói bào), các trięu chieng
trén tuán hoàn (giám co bóp co tim, dān mąch, có thé dua dén hą áp, suy tim) và trên thán
kinh (có thé gáy lú lăn, lo mo, hón mé). Các nguyén nhán gáy toan chyén hóa durąe chia
ihnh hai nhóm là: (1) toan chuyén hóa tăng AG (anion gap): nghīa là có sur tăng nóng
di các anion không dinh hu ng trong máu: do tăng tąo acid không bay hoi (nhe acid lactic
trong thiéu oxy mò, thé ceton trong dái tháo duròng, ..), hoğc do giam thäi trie acid (H) trong
tru img hep suy thän; (2) toan chuyên hóa không tăng AG: do mát HCo; ngodi thân (tiêu
chiy, dän hıru mâtiphåu thuât, ..) hay tąi thân (toan hóa óng thän, thuóc loi tièu acetazol-
side gáy e ché enzyme carbonic anhydrase, ..). Khoáng tróng anion AG = Na')- ([CIJ
+ (HCO,)), có giá trij binh thuróng là 12 mmol/L.trtzivbch bu )
Kièm chuyên hóa: biéu hièn thay dói khi máu dóng mąch nhe sau: pH máu > 7,45,
(HCO;]>26 mEq/L (rói loan ngıyén phát), PaCo, >35 mmHg (hó háp bi trie thié phát
hing giám thóng khi, nhmg giói han và ithiêu qu ). Bieu hiên lám sàng thuròng găp là
giäm K máu (do K vào noi bào) gåy yéu ca, co thát tiéu döng mach gáy giám hr luong
nach vanh và mąch não, it găp hõi ching tetany hon kièm hò háp. Cáe nguyén nhán gay
hiem chnyén hóa drge chia thanh hai nhóm là: (1) kiém chuyén hóa dáp ing CE (Ct meóc
da 20 mE /l, Ci mau giam, thé tich dich ngoai bào gióm gåy tié aldosterone dáän dén
täng tái háp thu Na", thäi Kvà H qua óng thán); do ói hay hút dich dą däy (làm mát H),
ing tinóc loi tieu láu ngay; (2) kièm chuyén hóa không dáp ing CE (Ct ma e tiéu >
DmE l, thé tich dich ngopi böo binh tning hay tng, huryét ip ca0): do ting aldosterone
gén phát hay thi phát, hói chieng Cushing (tăng cortisol),
252 SINH LY HOC Y KHOA

CAU HOLTU LUONG GIA

cua ong than?
1. Aldosteron co tac dung manh nhat o doan nao
A. Cau than
B. Ong lurgn gan
C. Doan mong cua quai Henle
D. Doan day cua quai Henle
E. Ong gop vo
than?
2. Cau nao sau day dung voi tac dung cua ADH trén
A. Tang do loc cau than
B. Tang bai xuat Na*
nuoc
C. Tang tinh tham cua ong luron xa va ong gop doi voi

quai Henle doi voi

nugc
E. Tang tinh tham cua
ra?
3. Néu ADH duoc bai tiet qua mirc, hien turong nao sau day se xay
A. Na" huyet turong thap do tac dung pha loang cua nuroc
B. Nat huyét tuong thap do ADH irc ché tai hap thu Na" tai

C. Khong co su thay doi Na" huyét turong

D. Nat huyét turong cao do ADH kich thich tai hap thu Na* tai ong luon xa
E. Na* huyét turong cao do ADH lam ting bai xuat nuoc tai ong gop

4. Khi ADH dugc bai tiet qua murc sé co cac tac dung sau day, NGOAI TRU:
A. Luong nuoc toan phan cua co the tang
B. Luong nuoc tieu giam
C. Nong do Na* huyét turong tang
D. Do tham thau cua noc tieu tang
E. Do tham thau cua huyét turong giam

5. Cac cau sau day deu dung voi chirc nang dieu hoa noi moi cua than, NGOAI TRU:
A. Than dieu hoa thanh phan va nong do cac chat trong huyét turong
B. Dieu hoa ap suat tham thau cua dich ngoai bao
C. Dieu hoa so luong tieu cau
D. Dieu hoa nong do ion H' va do pH mau

E. Dieu hoa huyét ap

6. Cau nao sau day KHONG DUNG doi voi ap suat tham thau dich ngoai bao?
A. Do tham thau cua dich ngoai bao chu yeu do nong do cua Na* quyét dinh
B. Glucose va ure khong tao ra do tham thau
tham thau
C. ADH lam giam ap suat
Cam giac khat xuat hien khi té bao mat nuoc
D.

E. Co the them an muoi khi giam nong do Na* trong dich ngoai bao
 Bäi 19. Chúc náng nõi tiét cúa thân – Hoąt dóng dièu hóa thäng bång nôi möi s253
1 iyPhán xąthun gin diè hia(s)
thé tích
t tchti
máa vi dich ogui bhio, NCOAI TRi
A. E
B. Yéu tó lgi nięu natri tâm nhī
C. Tác dung cua aldosterone
D. Angiotensin II
EL

E. Endothelin
. Cáu nào sau dáy dúng vói renin?
A. Renin durgc bài tiét bói biéu mô cáu thân
B. Sir bäi tiét cúa renin dän tói mát Na“ và nuóc tir huyét tuong
C. Ting huyét áp dông mąch thän gây kich thich sı bái tiét renin
D. Renin bién dói angiotensinogen thánh angiotensin I
E. Renin trye tiép gäy co các mąch máu ngoai bièn
9, Angiotensin Il có các tác dung sau dây, NGOAI TRÜ:
A. Gży co tiéu dông mąch ngoai bién
B. Kich thích lóp câu vò thurong thán bái tiét aldosteron
C. Gäy bäi tiét acetylcholin làm täng hoąt hę dói giao cám
D. Gäy bài tiét ADH
E. Gäy co tiéu dông mąch ra câu thân
10. Angiotensin Il có các tác dung sau dây trên than, NGOAI TRÚ:
heCe
A. Gäy co tiéu dông mąch ra và co nhę tiéu dóng mąch vão
B. Co tieu dông mąch ra, làm thay dói dô loc câu thân
C. Co tiéu dông mąch ra, làm giám sır bái xuát dich
D. Làm giàm sų bài xuát các sàn phâm chuyén hóa
E. Tác dung dac hięu cúa angiotensin Il trén thân là gi muói vå nuóc cho co thé
n

TÀI LIĘU THAM KHÅO

1. Bó món Sinh lý hoc, Dai hoc Y Duge TP. HCM (2012). Sinh lý hoc tâp 1, Nhà xuát bán Y hoc T .
HCM.
2 Bi món Sinh lý hoc, Dai hoc Y Hà Ni (2006). Sinh lý hoc táp 1, Nhà xuát bán Y hoc.
1 Bif E. Palmer, Regulation of Potassium Homeosasis, Clinical Jourmal of American Society of
4 Nephrology, 2014.
Braner, Chronic kidney disease". Section IV, Vólume l in Brenner and Rector's The Kidney, 8th
2012.
Ganong William F. Review of Medical Physiology, 18th ed, Appleton & Lange, Comnecticut, USA,
2012.
Guyton Artbur C. Hall John E. Texbo k of Medical Physiology, HIth ed., Elsevier Ine,
2006.
1. k000r cinical peactice guidelines for chnonie kidey disese: Evalwtion, clasifcation, and stnt-
t thcati
Moiol on. Am Kidney Dis, 2002. 39 (2 Suppl Dp. SI-266.
Philadel
Aysikyey Pis iples for Cmehi Medcine, dtlh od, Lipisoot Wiliams & Wikins,
delphia, USA, 2013.
 stpahb

Chuong V. SINHLý HĘ TIÉU HÓA - GAN MĄT

MUC TIÉU

Sau khi hoc ongchuong näy, sinh viën có khá năng:

1. Trinh bäy duge hogt dóng co hoe cia óng tièu hó .
2. Pháan ti c h duge
ayén tuy à gan
hogt dóng bäi ti é t ci a tryén ti ê u hóa: tuyén móe bot, dą däy, ruót nom,
3. Giai thich dupye hogt ding tièn hóa và háp thu các chát dinh duimg, mebe và muói khoing
tąi ruôt non. o taei
4. Mó tà duçe hogt dóng dào thái chát căn bă ciúa ruòt già. Ei E
5. Phán tich duąc các hogt dong chúc năng cuia gan
6. Trinh bày
nôi tiét.
duroc sı di è u hòa hoąt döng ci i a hê ti ê u hóa thóng qua hai co ché thán ki n h và

Aa zhnitntu2gbaEtolnaeloa
aide nattuetetnoatnt
jupzob g niLtbuntbat
tab lt u lndhE ti0)

i dd ntul nerelnn steiabaunt

tiu
Rghi sEE i teigteennia
a
inuegd ilu crS lstnitcin
nliceDtiaaolciLo ela
Angpiein
EerEiae

Ea E i

tal t)
ia
eitn
Aatc
254
 AtK0one
ie
TIÉU HÓA Ó' RUÓ NONnp
BS. Nguyén Binh The, ThS.BS. Dăng Huynh Anh The
MĘC TIÉU HQC TÁP
I. Néu du e hoat dong ca hoe cua ruót non và sır diéu hòa böi yéu tó thán kinh, nói tiét.
2. ILięt kê dure các thånh phån và chúe năng ciúa dich ty.
3. Trinh bây du e sų dièu hòa bài tiét dich tuy. ie

4. Mó tà drçye cáu tąo và chire năng cuia mói mât và su diéu hòa bäi tiét mát.
5. Trinh båy thánh phán, chre nång ciua dich ruôt và vai trò cia cáe men bi bån chäi.
6. Phán tich duge suc háp thu chát dinh cdhrông, các ion Na", CI, HCo; K tai ru t non
7. Giái thích dueoc su hâp thu nu c tąi ruôt non. i7 T
8. Nêu duroc sı háp thu sät và calei tąi ruôt non.

1. GIÅI PHÀU RUo NON

nutTata
Ruôt non là noi quan trong nhát thuc hiên su tiêu hóa vvà háp thu thúc än, vói sı hô trą cúa
tuyén tuy và mât.lalthiieialEilEnniu nbit
1.1. Ruôt nonuittliéatzikehtabhaAndte
Ruòt non duąc chia thành ba doan: tá tràng, hóng tràng và hói trang. Doan dàu cia tá tràng
goi là häành tá tràng, do thu ng Xuyén tiép xúc vói HCI tir dą däy dura xuóng nên doan này dě
loét. Dáy chang Treitz là ranh giói gi a tá tràng và hóng ttràng. Sır phân chia giûa hong ttràng
và hôi tràng không rÕ ràng vi khóng có ranh giói giái phău não giūa hai cáu trúe này. Van hòi
manh tràng ngăn su trào nguąc cúa phân vào ruôt non.gns ae aha ia
Cáu trúc
Diên tich pnD u n ily t nanDnnali
ta histhtt
bé mătDiên tichgdli
tang bé măt (m )
Ruôt non Té bào bièu mô hinh trų
dang óng
Nhung| Ong bąch huyét trung tâm
IIIC Mang luói mao mąch
Bè măt
gáp khúc
ete

mn A Tuyén Leiberkuhn

Vi nhung aU Bąch huyét

Dông mąch
aEuiti n Tīnh mąch

huta Hinh 23.1. Nhung mao và té báo biéu môn hr o jaaL nin ioeh

Chiéu däi ruôt non khoáng 5 mét, nhung dięn tích háp thu lèn dén 250 m uhò các népnoáng
gáp
niżm mąc, cáe nhung mao va vi nhung mao cua té bio ruġt. M i mm' nièm mpe có kho 283
284 SINH LÝ HQc Y KHOA

20bào–40hinhnhung mao. Möi nhung nao l i à mi j t chó dbi l é n hi n h ngón tay, duge bao phi bói l
eenast
côt. Bò tur do cúa các té bào biéu mô nhung n

tà tring có thèm nhūng turyén hinh ong nang cuón lai goi là tuyén Brunner.
Trong nhung mao có mpto nach lai mmo moch va mach bah huyét. Hé tuin boin oia njg
non cūng dupe tó chúe mot cách phi hop de thu tháp các chát dinh duöng sau khi chúing da dmg
háp thu qua bò bån chäi . Ti é u dóng mąch phán thánh rát nhi č u mao mach, mao mach sau
hop lai thánh tieu tinh mach. Cae tiu tinh mąch mang cáe chát dinh duöng vé tinh mąch on dó tp
oón cie mąch bach huyet mang aie phan ti lipid vé deg ngue, dé tir dó di vao tuán hoin chang
1.2. Các co quan phų: các ca quan phy liên quan dén hoat döng tiêu hóa cúa ruþt non là tuyén
tyy, gan và túi mât.

2. HOĄT DÓNG CO HQc

Hoat döng co hoc cia ruôt non có vai trò nháo trôn durõng tráp vói dich tiêu hóa vå mât vi
dây du ng tráp xuóng ruôt già.
2.1. Các loai ci dông ruôt non
2.1.1. Co bóp phân do n: khi duõng tráp làm căng môt doan ruôt non, sě gåy ra nhūng co thaát
tai chó, môi chò co thát dai khoáng I em nên chia ruġt thành nhūng doan cách quāng nhau. Cá
cir dông này giúp duöng tráp dugc nhão trôn ký vói dich tiêu hóa và tăng tiép xúc vói diên tich
háp thu cúa ruôt non. Čhúng xuát hięn khoang 12 làn/phút à tá tráng và 8 lán phút à hói tráng
Tän só cao hon ó tá tràng giúp dáy duðng tráp vé phía hói tràng.
2.1.2. Nhu dong; nhu dông ruôt non thu ng rát yéu, chi dáy duąe duðng tráp vói vân tóc lem'
phút nên phái mát 3 – 5 giò duÖng tráp mói di qua hét duroe ruôt non.
2.13. Cir dông lúe dói: các sóng co thát hru dông xuát hięn è dą däy lúc dói, lan truyén thr da
dày xuóng ruôt non, khoáng 60 – 90 phút môt lán. Chúng có vai trò dáy các dich tiéu hóa du
aúra vå các thúe än còn sót lai vào ruôt già, dóng thòi cūng ngăn chăän su trão ngugc cia vi
thù

khuán tir ruôt già vé ruôt non. En

Tan u U
ai

Nhu ông
eiu

Giăn

Hinh 23.2. Cù dông cua ruôt non

2.14. Vân dįng cúa nhung mao: môt só sopi co tron è lóp co duói nièm mae di váo trong
nhung mao làm cáe nhung mao co bóp theo nhip môt cách häng dinh: ngán lai, dái ra rói ngin
lai, . Vän dông cúa nhung mao giúp cho dich bąch huyét thir ong bąch huyet trung tám chiy
våo he bąch huyét.
 Bài 23. Tiêu hóa ò ruôt non 285

2.2. Dièu hòa hoąt dông co hoc cua ruôt non

Spr ván döng cua ruôt non chú yéu chju sı dièu höa cua hê thán kinh ruôt và turong dói dôc
làp vói nhūng däy thän kinh tih ngoái ru t dén. Nhu dng ru t non täng lén sau büa än do phán
Ka dą däy – ruôt vå do các hormone gastrin, cholecystokinin, motilin và insulin. Trái lai, secre-
tin và glucagon làm giám nhu dông ruôt.
Kich thich dây X làm täng vân dông cua nhung mao. Kich thich giao cám làm các nhung
mao bát dông. Căt dây giao cám không anh huóng dén vân dông ruôt. Néu ruôt bi căng quá
múc hoãc néu phúc mąc bj kích thich thi các phán xą giao cám sě úe ché nhu dông ruôt.
Co thát hói manh träng binh thuòng àr trang thái hoi co, lám chám spp thoát duðng tráp ra
khói hói tràng. Chi ngay sau khi än, phán xą dą däy – höi trang mói làm täng nhu dong hói
tràng, nèn duöng tráp di qua nhanh hon. Gastrin cūng laàm täng nhu dông hói tràng và lám giän
co thát hôi manh tràng. Phán xą cāng thánh manh trang có tác dung ngupe lai là läm co co thát
hói manh tràng và úe ché nhu dóng hói tràng.
2.3. Các rói loan hoąt dông co hoe cúa ruôt non
Khi ruôt non bi tón thurong, cO tron ruôt bij úc ché tre tiép, dăn dén giám cir dông ruôt;
dóng thòi màng bung bi kích thích cūng gåy phán xą úte ché cir dông ruôt do täng xung dóng
noradrenergic trong các dáy thán kinh tang. Cä hai loai
ai úe ché nåy dān dén lięt ruôt sau phău
thuât bung. Nhu dông ruôt non sě trò ląi sau 6 – 8 giò, tiép theo là nhu óngdą däy, còn nhu
dông ruôt già phái mát 2 –3 ngåy.
Tác ruôt do nguyên nhân co hoc tąi môt noi nào dó, sě gây dau byng di dôi ting con. Doan
ruôt phía trên chô bij tác phinh lên, do chúra dich vå hoi. Áp suát trong doan ruôt näy tăng cao,
ép các mąch máu trong thành ruôt, gåy thiéu máu co. Các dây than kinh tang bį kích thích, gåy
täng tiét mò hôi, hą huyét áp vå ói nhiċu, hâu quà là kiém chuyén hóa vå mát nuóc, néu không
cáp cíu kip thói có thé dăn dén tir vong.utapt b idhtr replegbag
nndb Enn iEl ro
3. HOĄT ÐÓNG BÀI TIÉT a a tnb ed iutoed ui
aeiihlp leE nie i
3.1. Sų bài tiét dich tuy
Hàu hét các chát dinh duðng vào trong óng tiéu hóa è dang dai phân tir và té bào ruôt
không thé háp thu nhūng dai phân tir näy. Do dó, cán có enzyme phân cát các dai phân
tir näy thành nhūng phân tir nhó hon dé té bao ruôt có thé háp thu dé dàng. Men tuy góp
phán rát lón trong vięc tiêu hóa thúe än. Tuyén tuy có ba loai té bào: té bào nôi tiét, té
bào ngoąi tiét và té bào óng bài xuát. Té bào ngoąi tiét bäi tiét các enzyme tiċu hóa là các
protease, lipase, amylase và nuclease. Té bào óng bài xuát bái tiét dung dich bicacbonat vào
khoang 1.200 – 1.500 mL. Sän phám hön hop cia tuyén tıuy ngoai tiét chäy vão óng Wirsung.
Óng näy nói vói óng mât chú ó ong Vater rói dó vio tá tràng qua co thát Oddi.ein
tandkadro id nea att bo k aig uig dbitidad
d he9t lgu u0aq un cidtna
sttaiindpug rohuraaibodtinošdlbntaznateibeao
hquat o
lan

tEugntiuid mios1hdbaieaktit
rs slia
nsgaahbrudtk
Ehn
3i li li
l Ertuo tiatlhntro pbn 0Dn6 a rtan
286 SINH LÝ HQc Y KHOA
at
t Té bào ngoąi
A hà nôi tiét

antint tiét (tiét

(ttp enzyme)
tu
sliih
Té bào óng (tiét
bicarbonate)

tor Túi mât Tuy

nbi
ii
r
Óng tuy
e0

á tráng Ong mát chů

e
Hinh 23.3. Cáu trúc tuyén tuy

3.1.1. Thành phân dich tuy t

Chúe näng chính cúa tuyén tuy là dé trung hòa acid trong du ng tráp tir dą däy dura xuóng th
vàng, dóng thòi tąo môi truòng pH trung tinh cho sųr hoat hóa các enzyme tuy. Môt chúe näng
quan trong khác cua tųy là sän xuát ra các enzyme dé tiêu hóa thúe än có chúra carbohydrate,
chát béo và protein. iidlodeatelaigiu
3.1.1.1. Các enzyme tiêu hóa ataiaE
Dich tųy gómcác enzymetiêuhóacacbohydrat, protein vàlipid. Carbohydrate đugctiéuhóabvöi
amylase tuy, tiép theo spr tiêu hóa tinh bôt duçc khoi nguón tir khoang miêng böi amylase nóe
bot. Amylase tuy có cáu trúc gióng nhur amylase nuóc bot nhung tác dyng manh hon nhièu làn,
tiêu hóa cå tinh bôt sóng và chín. Amylase thúy phân tinh bôt, glycogen và các cacbohydrate
khác (trùr cellulose) thành maltose và các polymer cua glucose. Các enzyme thúy phán protein
quan trong là trypsin, chymotrypsin và carboxy-polypeptidase. Trypsin và chymotrypsin cát
protein thành các polypeptid. Carboxy-polypeptidase cát polypeptid à dâu C-tán, nen phóng
thích acid amin. Các enzyme thüy phân protein này du c sán xuát trong té bào nang tuy, duói
dang không hoat dông là các tièn enzym, trypsinogen, chymotrypsinogen vå procarboxy-poly-
peptidse. Chúng chi duąc hoat hóa thành enzyme hoat dông sau khi dā dugc bài tiét vao lòng
uôt. Trypsinogen durge hoat hóa böi enterokinase do niêm mąc ruôt non bài tiét khi tiép xúc
vói duong tráp và cón có thé tur hoat hóa. Chymotrypsinogen và procarboxypolypeptidase li
do trypsin hoat hóa. Trong khi bäi tiét các enzyme tiéu hóa protein té báo ty cung bäi tie
chát úe ché trypsin (antitrypsin). Chát näy duge dyr trit trong bao turong bao chung quanh cic
hąt bái tiét, nên ngăn ngia su hoat hóa cúa trypsin bén trong té bào bai tiét va ong bäi xuit.
Enzyme tiêu hóa mô là lipase tuy, thúy phân triglycerid thank acid béo và monoglycerid
cholesterol esterase cát acid béo ra khöi cholesterol este; phospholipase cát các acid béo ra khói
phospholipid.
3.1.1.2. Ion bicacbonat
Nông dò bicacbonat trong dich tuy cao hon nhiéu so vói trong huyét turong (100 mE Lso
vói 24 mEq/L). Spr bäi tiét bicacbonat dién ra theo ca ché sau: () HCo, va duroe tao ra do
sų pphán ly H Co; (2) HCO; dupe chuyén chó chúù dóng váo lóng ong bai xuát; (3) H dus
 Bài 23. Tiêu hóa ruôt non 287

trao dói vói Na" ó măt té bào tiép xúc vói mąch máu; (4) Na" di våo té bäo, khuéch tán váo lòng
óng; (5) sp di chuyén cua HCoj yá Na" våo löng ong tao ra mįt bğc thang thám tháu, kéo theo
sir di chuyen cua nuóe váo lóng óng, tąo ra dung dich bicacbonat. Khi dung dich này cháy qu
ong bai xuát, CI duroe hoán dói vói HCo,;. Sipr hoán doi näy nhièu hay it tily thuġc vao van tóc
gch tuy chay qua óng bâi xuát. Néu dich cháy nhanh sě khóng có thói gian cho sp hoán dói và
dich
nóng do HCO- trong dich tųy sě cao hon.

Máu
Té bào ngdán Lòng óng

i
t

Nat
a Na*. – Na+
H* H+
(Chuyen chó HCo3HCo An

H,0o.
. Chuyên chònsssceto
(chů ông
chů dông a
(Carbonic4anhydrase)
H o

cO21 co
zaD aem mtn 6
jau deittv gn m
tara2 d 2o H,0 H0 s d eti gnd
i tnsag Eód or tniutdt e ntna2neb
trt1 it sned ▇

aiHinh 22.4. Co ché bäi tiét HCo; cúa té bào óng dán tuyén tuyHo topndgnd
3.1.2. Ðièu hòa sı bài tiét dich tyy
Các chát ánh huróng lên sur bái tiét dich tyy là acetylcholin, gastrin, cholecystokinin vå secretin.
Gióng nhur dich vi, dich tuy duąc bài tiét theo ba giai doan: tâm linh, dą dåy và ruôt.
3.1.2.1. Dièu hòa bài tiét dich tuy trong giai dogn tâm linh và giai doan dą dày
Các phån xą thân kinh gäy båi tiét dich vi cūng kich thich däy X phân phói cho tuy. Khi
kich thich däy X hay hê thán kinh ruôt sě giäi phóng acetylcholin. Acetylcholin chú yéu
kich thích té bào tuy ngoąi tiét, ít tác dung lèn té bào ong tuyén. Do dó, dich tuy duge bäi
tiét do kích thích thânkinh phó giao cám chúra nhièu enzyme tiêu hóa nhumg it bicacbonat.
Không có bicacbonat, các men tąm thòi durçc giù ląi trong cáe nang và óng tuyén cho dén khi
icacbonat duge bäi tiét dù dé dua chúng vão tá tràng. Gastrin do môn vi bài tiét làm täng thêm
bica
ur bài tiét enzyme tiêu hóa.
su E
1

ta
t
288 SINHLý HQc Y KH A
n
Ss 9
Acid tù da däy gåy phóng thích
secretin tù thánh tá tràng, mő và
E acid amin gåy phóng thích Óng mât chù i
a cholecystokinin

Kich thích dåy X gåy

phóng thích enzyme
våo các nang tuyén

Sceretin gåy bäi tiét nhièu

dich tyy và bicarbonate,
cholecystokinin gây bài tiét
Sceretin và nhièu enzyme
cholecystokinin háp
thu vào máu

Hinh 23.5. Dièu hòa bài tiét dich tųy

3.1.2.2. Dièu hòa bài tiét dich ty trong giai doan ruôt
Ö nièm mąc tá tràng và phàn trén hóng trang có nhüng té bào cám úng vói pH dijch trong
lòng óng goi là té báo Š. Khi pH dich vi tháp hon 4,5, kich hoąt té bào S bai tiét secretin dmo
dang tien chát là prosecretin. Acid kích thích su bài tiét và sų hoąt hóa prosecretin thánh
secretin. Secretin sě kich thích ong tuy bài tiét dich tuy có chúa bicarbonate dé trung hóa dich
vi và tao pH thich hop cho hoat dong ciia các enzyme tuy. Däy là co ché tyr diċu hóa, néu dich
lòng óng có pH cao sé úe ché té bao S bai tiét secretin.

Giám
pH
Té bào óng
tuy tiét
tá tràng bicarbonate

aaa
aa i

at é båo S Tiét
tl1t secretin

i a
Hinh 23.6. Ca ché tác dung cúa secretin
Trong khi secretin có vai trò trong kich thích té bào ong tuy thi cholecystokinin dóng vai tnò
quan trong ó múe dò té bao ngoși tiét. Té bao lò ruôt non sán xuát ra cholecystokinin khi thic
än dén ruot non, dãc biêt là các acid béo tur do và amino acid. Sır bâi tiét cholecystokinin dunge
dieu hoà böi hai yču tó: môt là do các yéu tó bái tiét cholecystokinin (CCK- releasing factor)
do té báo cán tiét ó ru t non bái tiét khi có chát béo hośe protein, hai là monitor peptide do t
bào ngoai tiét tyy sån xuát vao trong dich tuy.
3.2. Sų bài tiét mât
Mät ban dáu dupe tao ra bói các té báo gan chúa lupng lón acid màt, cholesterol và cáe
anh phän hūu co khác. Sau dó di qua các óng dän, mât có thém sır bai tiet cua Na" vå HCO;
thàni
 Bai 23. Tiéu hóa ruôt non 289

vio djch måt. Mát duge dura xuóng tá träng bói hé thóng dän mât hoğc duge dur trit trong túi
mat. Khoäng 600 1.000 mL mât duge bai tiét moi ngay. Thé tich toi da cua tui mât là 30
dén 60 mL, trong khi luong bài tiét trong 12 giò khoáng 450 mL vån có thé dur tri duge. Do
niem mąc túi màt háp thu lièn tyue nuóc, Na Ct và các chát dien giai kháo. Sur háp thu cia
muóc và các chát dièn giai là do sp vän chuyen tich cue cua Na qua té bào biéu mó túi mât.
Do dó, các thánh phaán khác cia mât nhur muoi mat, cholesterol, lecithin, bilirubin duge cò dãc
wetžżoin. Binh uing nijt duje os die khoiag s tsia kihie äie stin deo n d
lân.
3,2.1. Thành phån c a mât
Thánh phán chù yéu cua mât là muói mât, chiém khoáng 50% các chát hóa tan cúa mât.
Ngodi ra, trong mât cón có bilirubin, cholesterol, lecithin, ion và nuóc. Thành phàn mât ò gan
và túi mât khác nhau. Trong quá trinh có dăc à túi mât, nuóc và phán lón các chát diën giäi (trr
Ca“) duroc tái háp thu qua té bào bièu mô túi mât. Muói mât, cholesterol, lecithin dugc cô dãc
túi mât.

Bàng 23.1. Thánh phán dich mât trong gan vå trong túi mât
Chát Dich mât trong gan Dich mąt túi mât
Water 97,5 gldL
a i 92 g/dL ae ts
Bile salt
i 1,1 g/dL ilia 6 g/dL
BilirubineoEu0,04 g/dLat rr0,3 g/dLt
Cholesterol 0,1 g/dL 0,3 – 0,9 gldL f
Fatty acids 0,12 g/dL 0,3 – 1,2 g/dL
o5i ie
Lecithin Codce 0,4 g/dLah 0,3 g/dl
Na* cttn145 mEq/Le ut ontoe130 mEq/L
ein
Ca** 5 mEq/L 12 mEq/L
K+ 5 mEq/L 23 mEq/L
C 100 mEq/L 25 mEq/L
HCO, 28 mEq/L 10 mEq/L

3,2.2. Chíre năng c a dich mât

Nhů tur ng hóa mð böi muói mát là buóc dáu tiên tiêu hóa mă. Muói mât làm giám súre căng
bé măt cúa các hąt mð, vói các cir dông cúa nhu dông ruôt làm võ nhūng hat mò thành nhieu
hat có kich thuóc nhó rát nhò dé các men lipase tác dyng trên bè māt các hąt mð dó.
Höa tan các hąt mõð trong nuóc bäng cách két hop vói muói mât tąo các hąt micelle. Trên
bé măt nhung mao ruôt có môt lóp dich dugc goi là là lóp dich khóng di dông (unstirred water
layer). Lóp dich không di dông nay làm giàm háp thu lipid vi lipid không tan durge trong nuóc
vua lóp khóng di dông này. Muói mát là dän xuát cia cholesterol, nhung khác cholesterol
chó là nó tan duące trong nuóc. Muói mât là phân tir phân eue có dáu ura nuóc và ky nuóc. Các
hąt micelle có thé tan trong nuóc nhò cáe nhóm ua nuóe cia muói mât. Ca ché nay làm täng
póng dò các sån phám cúa lipid trong lóp nuóe không di dóng nåy, nhò dó các té bao ruôt háp
thu các san phäm tièu hóa lipid theo co ché khuéch tán thų döng. Vi muói mât có dau ky nutóc
pén di vao màng té báo kém, däy cūng laà môt däc diém quan trong dé däm bäo cho viec háp
chát béo èr hóng trång vi caàn có mot nóng dò muói mât nhát dinh dé tao thánh hat micelle
thu (

và thuing nóng do muoi màt trong ruôt luón cao hon nóng dò muói mât can thiet nay.
290 SINH Lý HQ Y KH Ai
ald
3.2.3. Tuån hoàn ruôt – gan cia muói mât
Muói mi t su khi duge ti e t vio tá tring, dén hóng tri n g 94% sě duge tái háp thu ti c
qua niem mpc rupk roi theo tinh mąch cian ve gan. Tai däiy, foan bó mwói mit dugc háp thu vig h o
Se báo gan va sa do bai tiet vao mat So lupng nhó muói mit dio thai theo phän sě dupc tha
thé báng muói mat mói tiet ra o gan. Si tai tuin hoán cia muói mât duge goi là tuan hoin
ruôt – gan. Bò bán chài
Bò bàn chäi Hąt Micelle Hąt Micelle
1

ré bào ruôt
é bào rut

z
L p dich không di dôngu
S 1i
Mono glyceride và acid béo| e
Muói mát
Lóp dich không di dông
a

Hinh 23.7. Co ché tąo hat micelle cúa muói mât

4. Dièu hòa su bài tiét mât
3.22.
ttiit
Acid mât theo máu Kich thich dây a l
dén kích thích nhu X gåy co bóp
Secretin theo duóng máumò gan båi tiéttNtúi mąt yéu Da dáy
dén kich thích óng dăn cùa
gan bài tiét
Liver
i
En
Acid

aad
f nil 4
Mât dų trū và cô däc
ni insi
lên tói 15 lån trong ae tein
tatúi mât Tuyut rbHl
alaan id 0a a Co vòng daD Tsd
Dddi
hssaitanpitiat
Ode
Tá tràng snnEi
Cholecystokinin theo máu gåy
arrphtinEustau1. Co bóp tui mat takatt
2. Giàm co thăt co' vòng Oddit

Hinh 23.8. Dièu hòa bài tiét djich mât upubdii

Khi muói mât dén doan cuói cúng cia hói trang, 94% duge tái háp thu vå bài tiét chúng tw
lai vao mat. Do dó, lurgng muói mât durge bái tiét túy thuġc váo luong muói màt durge háp th
Ngoai ra, sąr bäi tiet mát cūng chju sup diéu hóa cia secretin. Sau än vai gio, siy bäi tiet mit oó
thě täng gáp dói durói tác dung cua secretin. Tuy nhiën, secretin chi kich thich té bao biéu mó
ong mąt bai tiet nuóe vå thánh phán ion cia mát chi khöng kich thich té bao gan sim xul mijl
 Bài 23. Tiêu hóa ò ruôt non Z |

diu. Däy X và chú yéu là cholecystokinin làm täng su co thát cia túi mát, dé phóng thich mât
vao tá tràng. CCK còn làm giăn cO thát Oddi. h sl

3.3. Spr båi tiét dich ruôt non

3.3.I. Spr bâi tiér chát nháy cüa ruôt non: các tuyén Brunner à khu trú doąn dau tá tràng, ti
món vi dén bóng Vater tá tràng, có vai trò bai tiet chát nháy dé báo vê thành tá tràng khói tác
dung tiëu hóa cúa dich vi. Các tuyén này bài tiét nháy khi thúe än kich thích niêm mąc tá tràng,
kich thich bói dáy X hay secretin. Hé giao cám úc ché sur bäi tiét cia các tuyén náy, nên dáy là
mot trong nhūmng yéu tó khién cho ving näy dě bj loét.
3.3.2. Spr bài tiét dich cua ruĠt non: các tuyén Lieberkuhn hiên diën trên kháp nièm mąc ruôt
non, là nh ng hóc nhò nam giùra các nhung mao, Các té bái tiét môt chát dich gióng dich ngoai
bào, môi ngay khoáng 1.800 mL, pH khoáng 7,5 – 8.
Ca ché bài tiét dich ruôt nhur sau: ion Cr dugc bäi tiét tir té báo biéu mô våo hóc Lieberkuhn
theo ca ché vân chuyén tich cuc, ion Na' khuéch tán thy dông theo ion CE. Ion HCO, cūng
durąc bài tiét tiích cye tůr té bào biéu mô våo hóc Lieberkuhn. Tāt cá ion nåy tąo ra áp lıe thâm
tháu kéo nuóc vão trong hóc. Dich näy dugc háp thu nhanh chóng böi các nhung mao, giúp höa
tan các chát trong du ng tráp sě duąc háp thu bói nhung mao
Khi bi nhiém khuán (thí dy vi khuán tà), lurong dich näy durge bái tiét rát nhiéu, gây tiêu
chäy mát nuóc năng. Co ché là do dôc tó vi khuán tà kích thích sur thành làp AMP vóng trong
té bào biéu mó tuyén, dán dén vięc mò các kênh CI khién Cl thoát ra ngoai vao lòng tuyén.
Natri dugc bom ra theo. Két quà là nuóc sě durąc bài tiét ra nhièu theo bâc thang thâm tháu do
NaCl tąo ra.d né o tt a

R a0 bteaeotni an
0a
del i u 5 ttbu ogm ite07i9)
iantm drlgEt hatupPun tevboy
óm FTé bào có tuyénzneguot g n
)
Té bào bièu mó tuyén

é bbào Paneth
-Té

t t )

Hinh 23.9. Tuyén Lieberkuhn

3.3.3. Sp bài tiét enzyme tiêu hóa: các té bbào biéu mô cua niêm mac ruôt, dãc bięt là các tté bbào
biéu mò cua nhung mao chúa cáe enzyme tièu hóa. Các enzyme tiêu hóa cúa ruôt non khöng
bäi tiét vao lóong ruot, mà nám trên máng các té bào biću mò cua thung mao. Các enzyme bao
góm: (1) peptidase cát các peptid thánh các acid amin; (2) các enzyme cát disaccharide thänh
onosaccharide (nhur maltase phán giäi maltose thánh glucose, saccarase phân giái saccarose
thanh glucose và fructose, lactase phán giäi lactose thánh glucose thành galactose); (3) môt it
lipase ruôt non phán giäi mò thánh glycerol vå acid béo,
292 SINHLÝ HQc Y KHOAE0

334. Di è u hi ó a sę bi ti é t dj c h rupe non: qan trong nhát li các phán xa thin ki n h ti chd,k
mièm mpe bij kich thich tnye tiep boi duing trap sé kich thich bäi tiét dich ruôt, luqng nhi ta
càng lón lugng dich tiét cang nhieu. Secretin và cholecystokinin cūng làm täng sp bäi tiét die
ruôt non.

4. HOĄT ÐÓNG TIÉU HÓA VÀ HÁP THU

Chi o nuót non các chát dinh duðng mói duoc tièu hóa trięt dé thánh nhing sán phám e thé háp thu
dur e. Sut háp thu thúcc ăn xäy ra theo ca ché khuéch tán và ván chryén tich cıc.
4.1. Tiêu hóa và háp thu cacbohydrate
Ba loai cacbohydrate chính trong thúc ăn hàng ngåy là sucrose, lactose và tinh bôt. Ngoäi na,
cón có cellulose. Sucrose là duòng trong duòng mia và mât ong, là môt disaccharide, bao góm
glucose và fructose. Lactose là duòng trong sūa, cūng là môt disaccharide và tąo thành galac.
tose và glucose. Tinh bôt là polysaccharide, bao góm các loai thųe phám nhu khoai tày, háu hét
các loai ngù cóc (lúa mi, báp, ga0). Cä ba loai trên dèu duçe thüy phân thành monosaccharide
truóc khi duge hap thu o ruot non. Quá trinh tieu hóa carbohydrate dièn ra môt phán óe mięng
böi enzyme nuóc bot và phán lón còn lai ruôt non bói enzyme tyy. Sau dó, monosaccaride
háp thu vão ruôt non theo ca ché ván chuyén chů dông hoãc thų dông. Nhu câu tói thiéu dói vói
cacbohydrate là 130 gingay, tót nhát cacbohydrate nén chiém tir 45 -65% tóng lurong calo.
4.1.1. Tiêu hóa carbohydrat
Tinh bôt åuąc amylase nuróc bot và amylase tyy thüy phân thành maltose và polymer cia
glucose. Sau dó, các enzyme lactase, sucrase, maltase và alpha-dextrinase trên bò bàn chai cua
té bào biéu mô ruôt thüy phân các disacaride (lactose, sucrose, maltose) và các polymer cua
glucose thành monosaccaride bao góm galactose, fructose và glucose.
Chát x cūng là môt polysaccharide nhung không dugc tiêu hóa vå háp thu. Tuy vây, chát xa
vån có vai trò trong quá trinh tiéu hóa cúa co thė. Nó làm täng só lurong phân, làm mêm phàn,
rút ngån thòi gian ván chuyén trong duòng ruôt, kích thich ct dông cúa duóng ruôt dãc bięt là
hôt già giúp tránh tinh trang táo bón.
ruo

Tinh bôt
Ptyalin nu c bot 20-40%
Amylase tųy 50-80%

Maltose và polymer 3 dén 9 cůa glucose Lactose Sucrose

Maltase and a-dextrinase Lactase Sucrase

(ruôt non) (ruôt non) (ruôt non)

IuCUSt Galactose Fructose

EE Hinh 23.10. Tiêu hóa carbohydrate aEiitai

iti
4.1.2. Carbohydrat drge háp thu chú yéu è tá tràng và phán trên hóng tràng
Glucose vá galactose dupc háp thu chú yéu qua máng té báo biéu mò ruôt bäng ca ché ván
chuyen tich cue thúr phát do dóng vin chuyen vói Na". Näng lugng can thiet cho sy chuyén chó
näy là sı khác bięt vè nóng dó Na“ giùa hai bén màng (thé näng cua Na"). Kénh Na K ÁTPase
o màng dáy bėn giúp duy tri su khác bięt nóng dô nay.
 Bài 23. Tiêu hóa ò ruôt non

Fruetose dugc háp thu bäng ca ché khuéch tán dugc hő try nghia lià khóng cán näng luong,
mà chi cán môt chát chuyén chò chuyén bięt. Sau khi vao té bio bieu mo, 0 môt só loai dong
vät galactose và fructose duçe bién dóiaathánh glucose, nhumg ca ché này khöng quan trong ò
loái nguoi.
Các monosacaride sau dó sē durge háp thu váo khoáng gian báo bång ca ché khuéch tán
duryc hó tro, qua màng dáy bên cua té bào biéu mò, rôi tir do khuéch tán vao mao mąch. Cac
bohydrate khóng duąc háp thu ó ruôt non sě xuóng ruòt già có thé gäy tiéu chäy do làm tăng áp
suát thám tháu và tąo nhiéu hoi trong ruôt già khi bi vi khuán chuyen hóa. Phó bién nhát là tinh
trang khöng dung nap lactose do thiéu men lactase à ruôt. Bênh lý gäy thiéu sucrase cūng có
eu chúng turong tyr nhur thiéu lactase, có thé do di truyen hošc do tón thur ng niêm mąc ruôt
rieu
non trong bênh viêm ruôt miêng sprue hay bênh viêm ruôt Crohn.
Bò bàn chåi Màng dáy bên

3Na*

Na. ATP
Glucose hay– sGLT
galactose K+
Glucose
Galactose » GLUT2
Fructose

IuCIS GLUT5 - Fructose— h

i 3 utiouipi
i sd▇ an ni aine
Hinh 23.11. Co ché dòng vân chuyén glucose và Na' b ub tt
4.2. Tiêu hóa và háp thu protein ioRpiadt

Protein trong thúre än hàng ngay chü yéu là acid amin chuði dai nói vói nhau bång liên két
peptide giūa nhóm carboxyl và nhóm amino. Protein là thành phán cáu trúc co bån cua té bào
và tham gia trong moi hoat dông chúe năng cia té bào. Bên canh vai trò tông hop protein té
bio, acid amin cūng là nguón cung cáp nitrogen quan trong, Protein tim tháy chu yéu i co,
ngoài ra còn có à tě bào, dich và chát tiét cua co the. Các enzyme vå nhièu hormone dèu là
protein. Protein bao góm acid amin và có trong lu ng phân tir ti väi ngån tói vai trăm ngån.
Có hon 20 loai acid amin cáu tąo nên protein, trong dó có 9 loai acid amin durąe coi là “thiét
yéu" vi duroc cung cáp tir thúc an. Nhing acid amin không thiét yéu cūng cán cho sų tóng hop
protein nhumg co thé có thé tu tóng hop chúng.
Nhîng protein hoàn chinh là nhūng protein có thé cung cáp day dü nhūng acid amin thiét
yéu hó try cho su phát trien vå cân bâng cúa ca thé nhu là tring, thjt và cá. Nhūng protein trong
rau, quà và hąt duąc goi là nhūng protein không hoàn chinh do không cung cap dü acid amin
càn cho sur phát trien và cán bång cor thé. Nhūng nguròi än chay càn än rát nhièu loąi rau quá
và dâu nành deé tránh thiéu hut acid amin. Tuy nhièn, trong thúre ăn cūng có môt só loai protein
có thé gäy ra dij úng. Nhüng phán úng di ímg näy xáy ra do cáu trúc cua mói loai protein khác
nhau turong dói. Có nhūng cau trúc hoàn toán an toàn trong khi có nhūng cáu trúe lai khói phát
dáp úng mièn dich. Có vai nguòi di ngvói gluten- protein có trong lúa mi và ngů cóc, ho ▇ di
mg vói casein có trong sa, hoãc là protein có trong dáu phông. Môt väi nguói lai di ing voi
cua hay nh ng protein khác có trong hai sáne
tômm 0
294 SINH LÝ HQc Y KH A

Protein phán kón láa dugpe cung cáp böi thúc än goi là protein ngoai sinh. Protein cón b
eáegoi laprotei
protein bai tieNhu
n dugenpi sinh. tyen ty,
t nhecautirprotein hangmątnghyhaydóicácvoiprotei
nguóbi èm mac njt cinbi thning
n télónbaolani0,50.7gkg oe n
khoing 46 gngiy doi vn va56gingiy di voi mm. Protei n nén chiém tir 1o- 15% h
to 5tSta
lurong calo.
Bång 23.2. Các loai acid amin có trong protein t h
E
AA thiét yéu AA không thiét yéu
c Alanine
Histidine
( g soleucine rginine
u Leucine Aspartic acid
Lysine Citrulline

Methionine Glutami acid

Phenylalanine GlycIne
Threonine Hydroxyglutamic acidr
Tryptophan Hydroxyproline
Valine Noeleucinen
Proline
Serine
Tyrosine

4.2.1. Tiêu hóa protein

Protein duąc pepsin dą dày thúy phân thành proteose, pepton và polypeptide. Các chát này
dupc thüy phân tiép bói trypsin, chymotrypsin và carbox polypeptidase cúa tuy thành oligo-
peptide, tripeptide, dipeptide vå các acid amin. Các men tiéu hóa protein này ban dàu durąc bäi
tiét à tuy diurói dang tièn men, khóng hoąt dông. Sau dó vào ruôt non thi duroc enteropeptidase
trên bé măt cua ruôt non chuyén dói trysinogen thành trysin. Trysin durąc tąo ra sě tiép tuc làm
chát xúc tác chuyén dói các tién men khác thành các men hoat dông. ontna
Các sån phám cua quá trinh tiêu hóa protein bói men tyy khi dén bò bàn chái găp các pep.
tidase cua bò bàn chäi sē bi thúy phân tiép tuc, oligopeptide khi dó sē thành tri và dipeptide và
các acid amin. ti 9 ten3ie Ed
lEalL o tp nte
|U III
SI
Proteoses
Peptones dhuiee e
| PolypeptidesS
at dt qeau
Trypsin, chymotrypsin, carboxypolypeptidase,tEati
proelastase
api
Polypeptides Peptidases
aue uioi a or pt
L dui
Amino acias
Hinh 23.12. Tiêu hóa protein
4.2.2. Háp th protein
Các acid amin duge háp thu chi yéu qua bò ban chái theo ca ché dóng vân chuyén vói Na
gióng nhu dói vói glucose. Dipeptide và tripeptide sir dung nhüng kénh van chuyen khác vói
náp thu amino acid. Kénh vân chuyen peptide uu tién vân chuyén nhîng tripeptide hay dipep
hâ

de có duói glycine hoãe lysine. Chi mġt só it acid amin duge chuyén cho theo co ché khuéch
tide
 Bai 23. Tièu hóa ò ruôt non 295
ie dupc hó tro gióng nhu dói vói fructose. Acid amin duge háip thu chü yéu ó phin teén ruit
n. Su khi ruót háp thu dipeptides vá tripeptides, peptidse trong te bio chit se tiep tue thüy
pain chúne thánh acid amin. Sau dó, cáe acid amin dupe chuyen chó qua mang diy ben bäng
wr ché khuéch tán duçe hó trg, rói tir dich ngogi bäo khuéch tan vao mao mąch.
Trong tru ng hep tuy giàm tiét näng, sųp tièu hóa protein có thé bj ánh huóng, tuy nhién khi
thieu men tuy, quá trinh tièu hóa vå háp thu protein bij ánh huong nhieu hon. Benh Harmup là
binh lý vé gen gäy khiém khuyét cáe kénh ván chuyen acid amin o ming dáy bén dän dén vięc
kem háp thu protein. Tinh trang rói loan van chuyén cúa môt só acid amin nhur lysine, arginine,
cystine, có thé gåy tinh trang bênh lý vé thân nhur tąo thánh sói cystine.ntoo
1e,.

T I OLeInS HCI Pepsinoge

HCO
Carbox peptidases
Polypeptides
Trypsin, chymotrypsin,
elastase

Tri- and dipeptides

Hydrolysis
AAB
Amino- and
dipeptidases
dLIUI IIC

Proline, etc.

H*
B and yAA
symport
An
Metabolis
Na*

y pport

Hinh 23.13. Ca ché háp thu protein

43. Tièu hóa và háp thu lipid
Lipid có trong thúc än chü yéu dang triglyceride (chiém hon 90%). Ngoai ra, còn có nhůng
logi lipid khác nhur cholesterol và phospholipid và các vitamin tan trong dàu nhur vitamin A, D, K
va E. Chúe năng cia lipid là duyr tr năng lurong, thánh phán cáu tąo nèn màng té bào và là phän
tir tính hiëu té bào. Triglyceride trong mô mõ là dang nāng lu ng dur tr chinh trong co thé. Ca
hé có thé tr tong hop lipid khi cán, tnr nhing acid béo càn thiét. Acid béo cán thiét hlà nhūng acid
bo mà co thé khóng thé tor tóng hop và cán káy tir trong nguón thúe än. Có ba loąi acid béo cán
linolenic và acid arachidonic. Acid linolenie là acid béo omega-3,
hiet, dó là acid linoleic, acid acid
cong khi acid arachidonic vå a linoleic thuģc vé nhóm acid béo omega-6. Nhūng acid béo cân
thie näy có nhieu trong hái sán, hąt lanh, dåu däu nánh, dáu cäi, rau có l, quà óe tlijl3
chó,
i
Mât + ci ongnhào trôn MÖ nhū tuong h diust
intMõ atn n
Lipase tuy Acid béo và 2-monoglyceridti1uii
MÖ nhū tuong hóa )

a Hinh 23.14. Tiêu hóa mő

 296 SINH LY HOC Y KHOA

4.3.1. Tieu hoa lipid

tuy: lipase, cholesterol esterase
Phan lon su tieu hoa mo la do cac men tieu hoa mo cua thanh cac
Va
duroc phan hat mo nho
phospholipase. Truroc khi dugc tieu hoa, cic phan tur lipid phai la su nhu turong hoa (emulsi.
de tang dien tich tiep xuc voi cac men. Hien turong nay duroc gor
giot mo duoc phan
thanh
cac hat
fication). Duoi tac dung co hoc cua da day va ruot non, cac ura nuoc va
mo nho. Muoi mat va la nhing phan tir lurong cuc gom mot
lecithin
cuc mot cuc
ky nuroc. Khi ket hop voi cac hat mo, chung sé quay
giam surc cang be mat cua cac hat mo, khien chung khong tap hop lai
tro
trong. Két qua la lam
thanh cac giot mo. Phan lon mo duroc tiéu hoa thanh acid béo va monoglyceride.

Stomach

1-2 um am

Oil phase Emulsified

1 triacylglycerols i
va lipid khac

Chyme

H2O
20 - 50 nm,

2 Viscous isotropic phase ise

Triacylglycerols (TG)

2-Monoacylglycerols (MG)

Free fatty acids (FFA)

Mucasal cell
Apollar lipids

Bile salt (BS)

Micelle phase

Hinh 23.15. Su nhu tuong hoa

mo (emulsification) boi cac phan tir mubi mat
4.3.2. Hap thu lipid
Lipid duoc hap thu o ta trang va phan trén hong trang. Acid béo va hoa
monoglyceride duroc
tan trong phan trung tam cua cac
hat micelle tao ra boi cic muoi mat va duroc chuyen cho duro1
dang nay dén bo ban chai. Khi tiep xuc voi nhung mao, acid béo tan
ngay vao trong té bao con muoi mat van o lai trong long
va monoglyceride khuéch tai
ruot va di dén hoi trang
hap thu o day.
Trong mang luoi noi bao nhan, chung ket hop tro lai
nay tap hop voi cholesterol va phospholipidd duoc hap
thanh triglyceride moi. Triglycerde
ta0
thu, ket hop voi cac apoprotein"
 Bài 23. Tiêu hóa ò ruôt non 297
hánh chc hat chylomieron duge bao bén ngodi bói vó béta-lipoprotein. Các hat này sau dó
dmpe xuit báo qua máng dáy bén vå tir khoang gian bao khuech tan van cáempch bachs huye
cie mhung mao. Acid béo duge háp thu cüng có thé két hop vói albamin va di chyen vao trong
microna mhmg chi é m l u ong it hon thiéu so voi aci d béo van chuyen trong chyloni
là mġt lipoprotein giáu triglyceride, hinh càu vói duing kinh 80- s00 nm.
c ron. Chylomi-
Trong môt só truóng hop lám sàng, lipid duge tiču hóa và háp thu giám dán dén sır thiéu hut
lang acid béo thiót yéu, loai acid béo phy thuġc hoan toan vao thue än do co the khöng the
r ung hop dugc, dé ca thé có thé hout dóng bimh thuong. Hay mot so tnuong boyp giám tét ó
myén tuy, dän dén thiéu enzyme tiéu hóa mò gäy ra tinh trang phan mo (steatorrhea) trong làm
sing, Ngodi ra, nhūng rói loan bái tiét mąt, nhur bęnh gan cáp hay man tinh, lam thicu muói måt
dé nhů turong các hąt mð thánh các hąt micelle, gäy giàm háp thu chát béo. Hay nhūng bênh lý
gen gäy thiéu hųt apoprotein hru thông trong mau, tir dó lam han ché kha näng tąo thánh các
hat chylomicron nên khóng thé vân chuyén chát béo duçc háp thu gäy tích tu giot lipid trong té
hio chát cia ruôt. Thêm vào dó, su giàm háp thu lipid sě kéo theo giam háp thu nhūng vitamin
tan trong lipid (A, D, E, K) gây thiéu hyt vitamin trong co thé.citelut
44. Háp thu nuóc và diên giäi tuafotan

Nuróc vå các chát diên giái durge chuyên chò theo cá hai chièu, tir lòng ruôt vào mao mąch
hay tir mao mąch vào lòng ruôt, chù yéu là qua các liên két vóng bit giűa các té bào.
44.1. Háp thu nwóc li t niziil
ui tntd bE0
iitt5 ituttv
. tiAaie9
Nu c än uóng vào * Nu c bot
1500 mi/ngày
Et(9 t i

Bäi tiét dą dày

2500 ml/ngáy

Mätptg1 ttt
500 mI/ngàyt b9
ôt non háp thu y
„Dich tųy
(000 mi/ngày
1500 ml/ngayuh qla
Bäi tiét ruôt non
t 1000 ml/ngày
L AEtn
o Dai tráng háp thu itt
1900 mi/ngày
i kii

Nuóc thài
100 ml/ngày

Hinh 23.16. Sų háp thu nuóc à ruôt

Ó ngwbi lón, tháng thuóng mói ngży có khoing 2 lit uóevao co thé thóng qua uóe wóng
bay thuc än. Trong duing tieu hóa, tyen nuóe bot, tyén ty, mit, dich vi, dich rajt dage bi
298 SINH LÝ HQC Y KH A
tiét váo óng tiču hóa khoáng 7 lit dich. Tuy có khoing 9 itdich vao duing tièu hóa mbi ng ▇
nhung chi có khoáng 100 mL dupe thai qua duong phán, do dó tháy dugc sąp háp thu hi ę
cia duóng ruįt. Tá träng, höng tring, hoói tring háp thu phán lón mnóe, khoang 7 lit. Dși tring
u ey
háp thu khoing 1,4 lit nhmg có thé ting khá näng hsáp thu lèn tói 4,5 lit mõi ngiy,
Sur háp thu nóe phy thuġc vão dő chènh lêch áp suát thám tháu cia lóng ruôt và máu, nén
nuóe có thé di chuyen ra hay váo trong dwuing ruot (bäi tiét và háp thu). Dó thám tháu cia ma
khoáng 300 mOsm/kg H0. Khi än thúc än u trong vão (vi du khożng 600 mOsm/kg H0) thi
ban dau nuóe sè di ra lóng ruğt theo bác thang thám tháu. Nhung sau dó, ruôt non háp thu chit
2

dinh duòng và chát dièn giái läm giam dó tham tháu cia löng ru t xuóng, tir dó nuóe dupe hip
thu váo máu. Väy nen doi vói büa an u truong, nuóe(víchúdy yéu dugc háp thu ó doan hói tráng
khoang 200 mOsm/kg H0, nuóe
vå dai tràng. Theo dó, khi ăn thúc ăn nhuąc truong (
dugc háp thu vào máu ngay à tá tràng và hóng tràng).a bh
ti
4.4.2. Háp thu Na
Duòng tiéu hóa háp thu môt luong lón Na", chi có 0,5% Na bi mát trong phân. Hóng traáng
háp thy hon môt nia trong tóng só Na', hói tràng và dai tràng háp thu phán cón ląi.
Na' durąc chuyên chò chù dông qua màng dáy bên vão khoáng gian båo thông qua kénh
Na*-K -ATPase. Spr háp thu chú dong näy làm giàm nông dó Na' bên trong té báo, nen có sp
khuéch tán Na' tir duðng tráp váo trong té bào, kéo theo su di chuyen thy dong các chát khác,
bò bån chäi, Na' còn duge chuyên chò váo trong té bào ruôt băng he thóng dóng vån chuyén
vói glucose và acid amin và hê thóng trao dói vói H. Cl cūng durąc háp thu chú dông bäng
cách trao dôi vói HCO,1—
Ö hóng tràng, Na' di vào trong té bào sě trao dói dé H' di ra té bào theo kênh Na'"/H. Sau
dó, H sē phán úng vói HCo, trong dich mât và tuy trong ruôt tąo thành H, Co,. H,CO, tiép
tuc duge phân ly thanh H,0 và Co,, Co, sě khuéch tán qua ruôt non vão máu. Ngoai ra, Na“
durgc hap thu con dóng van chuyén vói các monoglycerid (nhu glucose) hay các acid amin.
hói tràng và dai tràng, Na' vän trao dói vói H tąo ra H0 và CO, nhur trên. Nh mg kénh
dèng vin chuyén Na vói các monoglycerid hay acid amin giam nhieu do cac chat näy hau mhu
dă durge háp thu ó hóng tràng. Ngoài ra, HCo,; du e tąo ra trong té båo ruôt non sê trao dói vói
CI, dua Ci tir lóng ruġt vao trong té bào qua kénh CH/HCO;, sau dó qua khói màng dáy bén
rói két hop vói Na' tąo muói.
.4.3.
4.4 Háp thu Ct
Tai höng träng, háp thu Na" chu dóng tao ra su khác bięt dièn thé trong vå ngoái lóp nhay
ruôt non, lam Cr theo bác thang thám tháu sē di vao mång dáy bên qua nút lièn kět giîta các tè
båo. Trong hôi tràng và dai tràng, HCO, durąe xuát chú dong vào lòng, trao dói vói C.
4.4.4. Háp thu bicarbo
Khi Na“ duge háp thu uamáng bièu mó ruôt, H hoán dói vói Na' và di våo lóng ruôt. Tai
däy, H két høp vói HCo, de thánh HCo, nói phán ly thänh H0 và Co, H,0 lai trong löng
ru t, cón Co, khuéch tán tir lóng ru vão máu, sau dó dupe thai ra o phói.
Có môt só phän tir Co, khuéch tán vao ruôt, noi nó phán ing vói H0 tąo thánh H,CO, (sie
tác bói anhydrase carbonie). Hco, phän ly thánh HCovaHe, Ssau o Hcoakhutch tin vio
máu. Trong hói tràng và dąi trăng, HCO; duąc bäi xuát chú dông dé trao dói vói Ch.
i
 Bài 23. Tiêu hóa ò ruôt non 299
4.4.5. Háp thu K niA

Tai ruôt non, sau khi nuóe duge háp thu, nóng dó K täng lèn nên K' dugc tái háp thu qu
niêm mąc ruôt våo máu. Tai ruôt già, K du c båi tiét.
4.5. Háp thu vitamin và muói khoáng
4.5.I. Háp thu vitamin
Vitamin là nhūng hep chát hūu ca cán thiét vói lupng rát nhò cho hoąt dóng chuyén hóa
binh thuóng cúa ca thé. Vitamin không duge tóng hop boi co the mà phäi duçc cung cap tir ché
dó än uóng. Vitamin duge phán loąi theo nhièu cách, nhung vé māt háp thu, chúng duąe chia
thánh loai tan trong nuóc hoğc tan trong mă. Hięn nay, có 13 loai vitamin duąc thúra hânrông
räi, trong dó có 4 loai tan trong mð (A, D, E và K) và 9 loai tan trong nuóc (8 vitamin B và
vitamin C). Các vitamin tan trong nuóc dé dàng durge dáo thai ra khói co thé qua duóng niçu
Trái cây và rau quà là nguón cung cáp vitamin cho ca thé.
4.5.l.I. Vitamin tan trong mð A, D, E, K
Vitamin tan trong mò durąc háp thu cung vói sán phám tiéu hóa mð khi tách ra khöi các hąt
micelle. Vitamin A thuròng ò dang retinol. Retinol durąc cung cáp true tiép tù dông vât hoãc
thông qua chuyén dói tir beta-carotene (nhièu trong cà rót) trong ruôt non. Gan là co quan di
trū vitamin A và khi co thé cân, vitamin A våo trong tuán hoan ó dang két hop protein. Vitamin
A rát quan trong trong viêc sán xuát, tái tąo nhūng thų thé protein haycám ánh sáng cua võng
mąc và trong sır phát trién binh thuòng cia da. Nhüng nguòi bį thiéu hųt vitamin A có thé gây
bênh quáng gà và tón thuong da.
Vitamin D là môt nhóm các hop chát tan trong chát béo duąc goi chung là calciferol. Vita-
min D, (cón goi là cholecalciferol hay dehydrocholesterol hoat dông) trong co thé bát nguón
tir hai nguón chính là tóng hop vitamin D tąi da và vitamin D, có trong thúre än. Da chíra môt
lu ng lón 7-dehydrocholesterol và duąc chuyén thánh cholecalciferol khi da tiép xúc vói tia
cue tím trong ánh sáng măt tròi. Trong gan, vitamin D, dupc chuyén thành 25-hydroxycho-
lecalciferol, chát nåy dén thân bién dói thành 1,25-dihydroxycholecalciferol. Vitamin D, làm
täng cuong háp thu Ca và phosphate à ruôt non, dóng thói huy dông Ca và phosphate ti
xuong. Vitamin D rát cân thiét cho su tăng trrong, hinh thành và phát trién binh thuòng cua
Xuong và răng. Sır thiéu hųt vitamin D có thé dán dén bênh còi xuong.
Vitamin E có trong thúre än là loąi alpha-tocopherol. Dáu thųe vât chúa rát nhiéu vitamin E.
Vitamin E là môt chát chóng oxy hóa manh.
Vitamin K là rât cân thiét cho su tóng hop cua các yéu tó dông máu khác nhau è gan. Sur
thiéu hyt vitamin K có liên quan vói rói loan chäy máu.
4.5.1.2 Vitamin tan trong nróc B, C
Vitamin tan trong nuóc B, Cduge háp thu bing ca ché khuéch tán duge hó trą hay dóng
in chuyèn v i Na", Các nguón cung cáp chinh cúa vitamin C (acid ascorbic) là các loai rau
xanh và hoa qua. Nó dóng môt vai trò quan trong trong nhiču quá trinh oxy hóa vói vai tro nhu
môt coenzyme hoãc cofactor. Nó duge háp thu chú yéu do vân chuyén tích cue thông qua các
phurong tięn vân chuyén ó hôi tràng, quá trinh háp thu phy thuġc natri. Sır thiéu hut vitamin C
gáy suy yéu, mêt mói, thiéu máu và cháy máu nuóu räng.
Vitamin B, có vai trò quan trong trong vięc tao ra cáe té bào hóng clu. Vitamin B, duge
háp thu bäng cách gan voi yéu tó noi tai ó da däy, dén rót phúie hop B, yéu tó nôi tąi gån
wvao thy thé trên té bao hóng tràng và sau dó B, duge dua vao bén trong té bào. Néu khóng có
yeéu tó noi tai, chi có môt it B, du e háp thu theo ca ché khuéch tán. Nhūng nguòi thiéu hut
"12

amin B, do co thé thiéu yéu tó nôi tąi môt thòi gian dài sě bij thiéu máu.
12
vitan
300 SINH LY HOC Y KHOA

4.5.2. Hap thu mudi khoing

4.5.2.1. Hap thu calci Khoang 40% Cal
hau het co nguon goc fir
thit va san pham tur stra.
Ca-t trong ché do an
dugc hap thu chu yeu la o ta trang va hong trang.
Oud trinh hap thu calci dien qua qua ba giai
doan. Tur long ruot vao té bao, co mot chat chuyen cho calci o mangte bao bieu mo, do vitamin
lien ket voi protein
tao thanh CaBP (Ca" binding). Tir te
D hoat hoa. Trong té bao ruot, calci bom Ca'-ATPase, hay hoan
bao qua mang day bén vao khoang gian bao, calci khuéch tan qua dang lon, phy
the (tré em
theo nhu cau cua cO
len
doi voi Na'. Lurong calci duoc hap thu tang
luru hanh trong huyet turong. Muoi mat
nur mang thai hay cho con bu) va phu thuoc vao calci
vitamin D. Khi nong do calci giam, tuyén can
ho tro su hap thu calci, vi lam tang sur hap thu
giap sé tiet hormone chuyén doi tamin D (1.25-dihydroxyvitamin D3) o than, tir do kich thich
Calt.
tong hop CaBP va Ca-t ATPase tang hap thu

Bai tiet hormone

tuyen can giap

25-Hydroxy- 1,25-Dihydroxy- Calt Ca?

vitamin D3 vitamin D3
Than
Bo may Golgi

Kich thich tong hop

Hinh 23.17. Hap thu calci

4.5.2.2. Hap thu sat

Mau
Long ruot

Heme Heme

Heme
oxygenase
Protein
van chuyen
Transferrin
Fe

Ferritin
Transferrin-
Fe

Facilitated transport

Divalent metal transporter

Hinh 23.18. Hap thu sat

 Båi 23. Tiêu hóa ò ruôt non 301

Sát là nguyén tó dóng vai trò quan trong khóng chi trong vięc tao heme mà cón tham gia vao
nhieu phán úng enzyme khác. Sát dugc háp thu chú yéu i tá trang vä hóng tràng. Thöng thuòng
lurgng sát duąc háp thu turong duong vói nhu càu vé sát cua ca thé và phų thuģc váo lugng sát
dy tr trong ru t, nóng dò sát trong huyét trong.
Sát du c háp thu tai tá tràng và hóng tráng durói dang hem hay ion tır do, Fe"r hay Fe" (trong
trái cây, ngů cóc, trúng, rau). Fe' dugc háp thu dě hon Fe, nén vitamin C hő trą cho sų háp
thu sát bäng cách khir Fe ' thành Fe. Khi vão trong té bào ruôt, heme durąc enzyme heme ox-
ygenase ly giái thanh Fe tr do, cuing vói Fe tyr do dugc háp thu dyr trü trong té bao chát cia té
báo niêm mąc ruôt non ò dang két hop vói apoferritin tąo thành ferritin; hoăc Fe tyr do sě duoc
chuyên chò qua mang dáy bén vão máu tiüy theo luong sát trong huyét tuong. Trong máu, sát
duçc chuyên chò bôi transferrin.
Lòng ón
ong Máu
Té bào niêm
E)
Binh thuòng
IEE
(n
Et E ta
(
A 1A3

es
nEi
Aad
E
iE
iin
N n
Thiéu såt ( i i))

(tt oE 2

etphe3 aubhe

A zAsAI ó)

Thira såt
t
di
nE

3
Sát Ferritin Apoferritin Transferrin
i

Hinh 23.19. Háp thu sát phų thu c vào các tinh trang bát thuòng luong sát trong co thé
 SINH LY HOC Y KHOA

sat dy tru trong té bao nay theodo vao

moi nén
Do té bao niem mac ruot lien tuc duoc thay se duoc tang tai
long ruot va duoc thai di. Neu co tinh trang thieu
sat, sat tronglong ruot hap
tru trong te bao niem mac ruot giam
thu va van chuyén sat vao mau. Ngoai ra, lurong sat dy
se rat it. Con khi du sat, lurong sat
ruot
nhiéu nen luong sat mat di do bong té bao ruot vao long
du trit trong niém mac danhieu va
hap thu vao niém mac ruot va vao mau sé giam vi lurongsat
te bao niém mac theo chu ky sé gop phan
lurong sat trong huyét tuong cao; ngoai ra Su bong
thai bot sat di.

4.5.2.3. Hap thu kém, magie

Kem co vai tro quan trong trong qua tinh trao doi chat. Kem thuong duoc hap thu vao te
bao niem mac ruot, duoc du tri trong te bao va chuyén cho vao mau. Lurong kem trung binh
hap thu doc theo
hang ngay dugc hap thu lai khoang mot nira chu yéu tai hoi trang. Magie duoc
ca doan ruot non va chu yéu la theo co ché van chuyén thu dong.
4.6. Cae roi loan hoat dong hap thu
4.6.1. Hoi chirng khong dung nap lactose
O nguroi, hoat dong cua lactaz rat manh moi sinh, giam dan khi tré lon len va yeu o ngro1
luc

truong thanh. Nong do lactaz thap dan den su khong dung nap sura, nén nguoi lon thurong bi
tiéu chay khi dung sua hay nhing san pham tir stra. Sur hien dien cua lactose trong
ché do an co
the lam tang hoat dong cua lactase. Stra chua duoc dung nap
lactaz vi stra chua co chira lactaz cua vi khuan lén men.

4.6.2.Hoi chirng kém hap thu

Khi tren 50% ruot non bi cat bo hay noi ruot, sur hap thu cac chat dinh duong va vitamin bi
anh huong nghiém trong, go1 la hoi churng kém hap thu. Nhirng nguyén nhan khac cung gay
vi khuan
kém hap thu la suy tuy, tang tiét acid qua murc (lam giam thuy phan mo), tang sinh
(1am tang thuy phan muoi mat ket hop).

5. KÉT QUA CAC HOAT DONG TIÉU HOA O RUOT NON

Nho cac men tiéu hoa cua dich tuy, dich ruot va muoi mat, cac thirc an la protein, lipid, glu-
cid duoc tiéu hoa thanh nhing san pham co the hap thu duoc la cac acid amin, monosaccharide,
acid béo, glycerol. Cac chat nay sau do duoc hap thu qua niem mac ruot.

CAU HOI TU LUONG GIA

1. Nhu dong ruot non co dac tinh nao sau day?
A. Tang khi kich thich hé giao cam
B. Khong bi anh hurong boi hé than kinh ruot
C. Xay ra khi thanh ruot bi cang

D. Niem mac ruot non tang bai tiet dich truoc khi nhu dong xay ra
E. Day thurc an voi van toc 10 cm/phut
2. Hoat dong co hoc cua ruot non bi kich thich boi tat ca cac chat sau day, NGOAI TRU :
A. Cholecystokinin
B. Secretin

C. Gastrin

D. Insulin
 Bài 23. Tiêu hóa ö ruôt non 303
E. Motilin
t len9
3. Các câu sau däy déu dúng vói sipr bäi tiét cia tuyén tuy ngogi tiét, NGOAI TRÜ:
A. Djch giàu bicarbonat bäi tiét böi té bào biéu mô óng dán duói tác dung cua secretin
B. Men dugc båi tiét böi té bào nang tuyén duói táe dung cüa cholecystokinina
C. Djch tuy dă du c bài tiét trtóc khi thíc än váo dén ruğteslant10
D. Gastrin kích thích su bài tiét men
E. Epinephrin kích thích sır bài tiét bicarbonatttniuptheii
4. Tát cà các câu sau däy dèu dúng dói vói djch tuy binh thuòng cia nguòi, NGOAI TRÜ:
A. pH kièm uyzaybte aanab as
B. Chúa pepsin
TulLltuttt3
C. Trên 1.000 mL duąc båi tiét mõi ngay ahnbji t
D. Các men tiêu hóa protein durgc bài tiét à durói dang tién menuntniigt a
E. Su bài tiét bi kích thích böi dây X
5. Câu nào sau dây dúng vói secretin?
6 aAipaEL
A. Là môt enzyme cúa tá tràng
B. Làm tăng su bài tiét cua té bào thánhitizhtntlh
C. Kich thích tuy bái tiét ion bicarbonat aap i LMue
abtll ld1 a ala
D. Là môt hormone cúa tuyén tuy e släoazilnett
E. Làm tăng sų thoát thúe ăn ra khoi da dàyahtebnid
16. Môt hoat dông cua hê tiêu hóa KHÓNG durąc diéu hòa là; ae tETael
A. Háp thu glucose våo té bào biéu mô ruôt non soheviapstmd
B. Bài tiét HCl cúa dich vi a 00s
C. Tóng thoát thúe ăn khói dą dày
D. Bài tiét men cua dich tųy
E. Bài tiét mât
7. Bò bån chäi cúa ruôt non hó try cho quá trinh tiêu hóa và háp thu thúe än bång tát cá các
cách sau dåy, NGOAI TRÚ:
A. Hoat dông nhu là môt hång rào båo vê cho bièu mô ruôt non
B. Làm tăng vân chuyén duõng tráp trong ruôt
C. Tăng diên tích tiép xúc cua niêm mąc ruôt
D. Cung cáp men tiêu hóa
E. Cung cáp các hê thóng chuyên chò dãc biêt
8. Câu não sau dây dúng vói carbohydrat trong thúe ăn?
A. Chuyén chö dén gan theo tinh mąch cira durói dang monosaccharit
B. Tiéu hóa nhanh chóng bói enterokinaz ò tá tràng
C. Ván chuyén bång co ché dóng vaân chuyén vói Na vão mąch bąch huyét
D. Háp thu qua niêm mąc ruôt khi pH duói 3,0
E. Bién dói thánh các dipeptid tru c khi durpe háp thu
304 SINH LÝ HQc Y K OA

19. Cau nào sau däy dúng vói sąy háp thu nuóe trong óng tiču hóa?
A. Phin lóm nuóe dupe háp thu có nguón góc tir cáe chát dich uóng vãoao
B. Ruòt non và ruġt già có khá näng háp thu nuóe gióng nhau li
C. Cân băng thám tháu cia duðng tráp xäy ra tai dą day
D. Nur óc duące háp thu hoán toán nén binh thuòng khóng bij tièu cháy)
chát dinh duðng
E. Sur háp thu nuóe phų thuģc sų háp thu các chát diên giai và các a
10. Trigłycerit nói sinh dupe chuyén hóa trong bièu mó niêm mąc ruģt non nhur thé náo?
A. Thüy phán thánh 2-monoglycerit và acid béo ty do
B. Nhâp vào chylomicron và sau dó du c xuát bào
C. Nhâp vào micelles cung vói muói mât iAr
D. Khuéch tán thų dông vão máu tinh mąch cia
E.
eotneEadi ran)
Thúy phân thành glycerol và acid béo
da da

TÀI LIĘU THAM KHÁO

1. Sinh lý hoc y khoa, Bô món Sinh lý hoc, tâp 1, 2011, tr. 284-343.
2. Berne Robert M., Levy Mathew N. Physiology, 6% ed., Mosby Inc., St Louis, USA, 2008.
13th ed., 2016, Elsevier Inc, China.
Cung 4E JrshrokPMalieal Pgsiols 206 mrielose "
5. Rodney A.R., David R.B., Medical Physiology – Principles for clinical medicine, 4h ed, pp.
471-550.

. Bullock John và cs. Physiology, 31d e

ed., Williams & Wilkins, Philadelphia, USA, 1995.
Smith Margaret E., Morton Dion G. The Digestive System, Harcourt Publishers Limited, China,
2003, pp. 75-156.

idti t
inS
tiihpno nti tl
UEZO tt ut th
hnlii i uo gnobol
0 guttwbnjypnl
L te artae ntihel a)
cat ntnD

bn ot
tiiLtieinihtibbuie
atb
jaie nen
a itt ui raia
tom nbo tndii 1
 D c

KHÁI QUÁT VÈ H AT dÖNG cÜA HĘ No TIÉT

TS.BS. Lé Qu c Tuán
MUC TIÉU HOC TÁP
|. Nám duroe khái nièm co bän vê hê nôi tiét.
2. Trinh bäy duręe khái nięm, phán loai, tóng hop và bài tiét hormone tai vcác tuyén nói tiét.
3. Trinh bäy durge cáe co ché hoat dóng cúa hormone tąi các mó dich.
4. Trinh bày durąe hoat dong cua trye hą dòi – tyén yên – tuyén nói tiét cáp durói.
1. GIÓI THIĘU CHUNG VÈ HĘ NÓ TIÉT
11. Cáu trúc cúa hê nôi tiér
Hoat dong cua các co quan trong co thé durçe dièu hòa bói hai hê thóng là hê thán kinh (than
kinh tir chú) và hê nôi tiét (thé dich), trong dó hê thán kinh dièu hóa bång các xung dông dán
inyén trên các däy thån kinh, cón hê nôi tiét thuc hiên su dièu höa thöng qua các chát hóa hoc
goi là hormon. He nôi tiét không có tinh liën tue vè mąt giai phau nhur các hê tuán hoàn, hô háp,
teu hóa,..; các tuyén nôi tiét năm råi rác nhièu noi trong co thé, nh ng lai hoąt dông trong
mói liên quan chāt chě nhur môt thé thóng nhát.
Tuyén nói tiét là nhūng tuyén không có óng dán, chát tiét cia nó là các hormon, di trųe tiép
váo hę thóng mąch máu xung quanh, do dó có thé di dén tát cá các co quan trong co thé. Ngupc
hai, tuyén ngoai tiét là các tuyén có óng dån, chát tiét dure dó vão môt ca quan nhát dinh, nên
chi có tác dông khu trú, không tao ra tác dung anh hur ng toàn thân. Vi dy, các tièu dao tųy
Langerhans tiét ra căp hormone insulin và glucagon, giúp dièu hóa ón dinh duròng huyét trên
toán ca thé; cón tųy ngoai tiét là các thė acini, tiét ra các enzyme tièu hóa, chi có táe dông phân
cát thúre ăn vé măt hóa hoc tąi ruôt non, ngoài ra không ånh hu ng lên các c quan khác trong
diéu kięn binh thuòng.
Vung hą dði Tuyén tůng

iä Tuyén yên in
at
Tuyén úc
yén giáp v
Lyén cân giáp
e
a
E
Tuyén thuong thân

Thân *—

Tuyén tuy p

Buóng trúng *
Tinh hoàn

Hinh 26.1. Các tuyén nôi tiét chinh trong co thé: vúung ha dði, tiyén yên, tuyén giáp, tuyén thuong thän,
en tuy, tuyén sinh duc (tinh hoan o nam, buòng trúng è nů)
tuyén
335
336 SINH LÝ HQC Y K OA

1.2. Các tuyén nôi tiét chinh trong car thé

Ha nhr bir by or qun aio tog or thé cing dłu có chie ning nhi tikt Tuy thitn, tug
nói tiViétnhoc, ngubi t a chi de cáp den cáe tuyén n i ti é t l ó n cia co thé, bao
g ha dai (npothalamus): l noi nái két giùa hé thin kinh va hê nği tiét, chú yla tn
góm:
các hormone có chte năng kiém soát hoat dóng ciia tuyén yên tru e.
Tuwyén yén (pinvitary): góm hai phan: (D) tyén yénchúetruóe: nănglaà nóiphántiéttuyén,
và có chúrcFhóanicúang háu
chuyén oh
tiét thâat su, tiét ra các loai hormone nhám kiém soát o
hét các tuyennoi tiet cap anói trong co the; (2) tyén yen sau: là phán thán kinh, khóng oó che
năng ché tiét, chi dyr trt các hormone do vúng hą dói tiét ra.
Tiyén timng: tiét melatonin diéu hòa chu ký giác ngú và úe ché hoąt döng cuia hě sinh sin,
Ti yén gi á p: ti é t hai hormone có ci n g chút c náng l à T3 va T4, di è u hóa hoat
hóa tao näng luong cua toán co the, kich thich sIr truóng thành cua hé thán kinh. Ngoi n,
dóng chnyen
tuyén giáp con tiét hormone calcitonin có vai trò làm ha nóng dô calci và phosphate trong máu.
Tuyén cân giáp: góm bón tuyén nhó, nåm phía sau tuyén giáp, tiét hormone PTH (parathor
mon) có vai trò là tăng nong dô calci trong máu
Tryén úre: hoąt dông chú yéu trróe tuói däy thi, tiét ra các hormone kich thích hoat dóng
cua hê mièn dich.
Tuyén thuzqng thän: góm hai phàn: (D) vó thuong thán: năm phía ngoái, là phán tuyen, tie
ra các hormone nhóm steroid (aldosterone, cortisol, androgen); (2) tüy thu ng thân: năm phía
trong, là phán thån kinh, tiét ra hormone nhóm catecholamin (epinephrine và norepinephrine),
có chúc năng gióng hê thân kinh giao cám.
Tuyén tuy nôi tiét: là các tièu dao Langerhans nám xen kė giüa các phàn tuy ngoąi tiét, tift
căp hormone insulin và glucagon dièu hóa duòng huyét.
Tuyén sinh dųc: (1) tinh hoàn: tiét hormone sinh duc nam là testosterone; (2) buóng trúmng
tiét hai hormone sinh duc nů là estrogen và progesterone. und
2. HORMONE LÀ côNG Cų H ĄT DÓNG cÜA HĘ NÓ TIÉT
2.1. Khái niêm vè hormone
Hormone là nhūng chát hóa hoc do môt nhóm té báo hoğc môt tuyén nôi tiét bäi tiét vao
máu, duge hê tuån hoán dua dén cáe té báo hoãc cáe mô khác trong ca thé và gäy ra các tác
dung sinh lý dãc hięu tai các mó dó.

Khi dén mô dich (target tissue), hormone sě két høp vói cáe chát tiép nhân nám tai bé mijl
ho c bén trong té bäo, goi làa thy thé hormone (receptor). Däy là nhing protein có trong luong
phân tir lón, có tinh dąc hięu cho timg loąi hormone theo nguyên tác õ khóa – chia khóa. Sau
khi dà tao thánh, phúc hop hormone – thy thé sě dán dén sur thay dói các phán img sinh hoá tic
thi, hoãc tác dông Nên spr biéu hiën gen tai té bào dich.
2.2. Chúre năng c a hormon
Các chúe näng sinh lý cia hormone có thé phán thánh ba nhóm: () täng truóng, (2) duy t
sų häng dijnh nôi môi và (3) sinh sån.
2.2.1. Chúrc năng tăng truóng
Nhièu hormmone trong co thé chiju trách nhiëm diéu tiét quá trih täng truóng. Có nhm
hormone kich thich su phát trién (nhur hormone GH tir tuyen yen, hormone T3vaT4 tir wyea
giáp); trong khi mpt só hormone khác (nhu eáe steroid sinh due; testosterone, estrogen) din
 Bài 26. Khái quát vé hoąt dông cua hê nôi tiét /

dén spdäycótthi.hóaTámhoànvóetoànngándia(lùn)
toi sun cótąi thédäugäycácnenxuong ng sIr phátGHtritiérntuyen
, lämhutngihormone
do sydäiur thiéu cao suy
chieuyén, sau
gióp, hôi chimg Cushing, dáy thi sóm, suy dinh duong, bęnh man tinh hojc các bát thuòng di
i uyen có ánh huóng dén dia sun tąi cáe dau xuong. Hieu durpe nhing tuong tác nôi tiét rát quan
mong trong chán doán và quán lý cáe rói loan täng truong. Vi dy, tri hoän vięe tiép xúc vói nóng
do2.2.2.cao Chíc
cuia nhóm steroid sinh due có thé nâng cao hiçu quá ciia vięe dièu trj vói hormone GH.
năng duy tri sų hàng di h nôi mói
bàohormone
cho Tátcáccàtécác trong codéu
thé anh dông.dén sur cân báng nôi
hoathuóng môi, giúp tao ra mói tròng on djnh
tai hâu hét các giáp
Hormone mô.(T3, T4) có vai trò kiém soát khoång 25% hoąt dông trao dói chát co bán
Hormone cortisol (glucocorticoid) cùa vò thur ng thânan làm tăng tąo glucose, acid béo vå
acid amin phóng thích vào máu; có tác dông giäm stress, kháng viém
Hormone aldosterone (mineralocorticoid) cúa vò thu ng thân kièm soát nóng dò cua hai
chát diên giäi chinh trong huyét thanh là ion Nat và ion Kt, qua dó giúp dièu chinh huyét áp.
Ba nhóm hormon: parathormone (PTH) cúa tuyén cân giáp, calcitonin cia tuyén giáp và
1,25-dihydroxycholecalciferol (dang hoąt dông cua vitam hin D3) tham gia
gia dièu hòa ón dinh
nóng dò calci và phospho trong máu.
Hormone ADH (cón goi là vasopressin) diéu chinh áp suát thám tháu máu bàng cách kièm
soát sų tái háp thu nuóc qua kênh nuóe (kênh aquaporin) tai óng luron xa và óng góp cua thän
Căp hormone insulin và glucagon cua tuyén tuy duy tri du ng huyét ó múre on dinh, dám
báo cho hoąt dông chuyén hóa tąo năng lurong tai các mò dién ra binh thuòng.
2.2.3. Chíre năng sinh sän
Các giai doan cúa tién trinh sinh sån bao góm: (1) xáe dinh giói tinh trong quá trinh phát
trién thai nhi; (2) su truróng thành sinh dyc à tuói däy thi; (3) thų tinh, mang thai, nuói con và
cho con bú; (4) chám dút khå năng sinh sán våo thòi ký măn kinh. Mõi giai doan nåy liên qu
dén su tác dông phói hop o=cúa nhiéu hormo2on. Ví dų diên hinh là sır thay dói nôi tiét tó xäy ra
nhip nhång theo chu kýy kinh nguyêt (28 ngay). Trong pha phát triên nang noăn (14 ngåy dàu),
nhip tiét cua LH vå FSH kích thích sır truóng thánh cúa nang trúng, làm nóng dò estrogen ngay
mòt täng cao trong máu. Vào ngåy 14 trong chu ký, khi estrogen dąt nguöng c e dai sě dièu
hóa nguge duong tính lén tuyén yen, tąo ra dinh tiét LH, dán dén hięn turong rung trúmg tir nang
tring chín. Trong pha hoàng thé (14 ngay sau), nhip tiét cua LH và FSH kich thích sur bai tiét
cia cà hai hormone estrogen và progesterone tit thé váng (phàn cón ląi cia nang tring sau khi
tnúng rung). Néu khóng có hien tuong thy tinh thi ting chite näng cua nôi me tir cung bong
tróe ra ngoai và khöi dau lai chu ky mói, hoàng thé tiéu bién di thánh môt vét sęo goi là bach
thé. Néu có thy tinh thi hoang thé tiép tue tón tai và trò thành mòt c quan nôi tiét cua bào thai.
2.3. Phân loai hormon
vè măt hóa hoc, hormone durge phán chia thành hai nhóm:
() Các hormone tan trong nwáe: táe dóng lên té bào dich bàng cách gán váo thy thé trèn
mang té bào dích. Nhóm näy bao góm:
Hormone acid amin: epinephrine (adrenaline) và norepinephrine (noradrenaline) tiét ra tùr
tuyén t
y thuong thân. iiebEE nui

pep atterFeu
338 SINHLÝ HQc Y K AiLupd
Homxee pepide grotein boo gim hi hét eic hamone tmong co thé (nht hum
tiét,..)
vúing hą dói, hormone tuyén yên, hormone tuy nói t
2) Các hormone tn trong lipid: tie ding lin té bio dieh báng cách gin váo thy bhe ali
bên trong té báo dich. Nhóm này bao gómi
Hormone có bán chát là steroid: durge tóng hop tir tièn chát cholesterol, bao góm cic hig.
mone cita hai tuyén: tuyen vó thuong than (hormone aldosterone, hormone cortisol); và tmja
sinh due (à nam la tuyen tinh hoin voi hormone testosterone, ó niů laà tuyén buóng tning v
căp hormone estrogen và progesterone). itel a
Hormone giáp (T3, T4).
Si r phi n l o gi hormome vé mj hós hpc tit oó gi ä tri tong ván dé ti m hi é u cách thi ó
hop vå bài tiét cia hormone tai các tuyen nôi tiét; cūng nhur tác dông cúa hormone tąi mò dich
e si m h tin
3. SINH TÓNG HoP VÀ BÀI TIÉT HORMONE TAI cÁC TUYÉN NÓI TIÉTo t
3.1. Sinh tóng h p và bài tiét các hormone tan trong nuróc
Quá trinh tóng hep hormone bát daáu tir các gen trên DNA nám trong nhân cúa té báo tnyé
nôi tiét, phiên mă tąo ra các mRNA turong img, rói dén các ribosom trên mang lurói noi chàt oó
hąt dich mă thánh các chu i peptid có phân tir lón hon dang hormone truóng thänh vå chura có
chúe năng, dur c goi là preprohormon. Sau dó, chuði peptid lón näy duąc căt ngăn di, tąo thánh
phân tir nhò hon và có chúe năng han ché, dugc goi là prohormon. Chát nåy tiép tųe duge v
chuyén tir mang luói nôi chát tói bô máy Golgi và durçe căt ngån bót thành dang hormone chinh
thúe có chúre năng thât sU. Cuói cung, bô máy Golgi dóng gói các phân tir hormone váo các
túi bài tiét, dur trů ląi trong té bào, cho dén khi có các kich thích dãc hiçu (tir thân kinh hay the
dich), các hormone sě du c båi tiét vào máu. Phân lón các hormone tan trong nu c durgce vaân
chuyén trong máu dén té bào dich ò trang thái tų do.
3.2. Sinh tóng hop và bái tiét eác hormone tan trong lipidaan
Các hormone tan trong lipid thuòng không durąe du trů sån trong té bào nôi tiét ò trang tthái
trutóng thành nhu dói vói các hormone protein. Ngay khi có các kich thich dăc hięu dén, các
té bào näy mói tąo ra hormone chinh thúe bäi tiét vào máu. Dièu näy rát có ý nghīa vé mit
sinh hoc, giúp cáe té bào cia tuyén nôi tiét tránh duge tác dông quá mie tir chinh hormone mi
chúng tiét ra.
Hormone steroid: chů yéu duąc tóng høp tir tién chát cholesterol. Do vây, co thé phäi dunoc
cung cáp môt luong cholesterol nhát djnh tir thúe än hång ngåy dé dám bao hoat dong ón dinh
cua he nói tiét. Binh thuóng, té bào tuyén nôi tiét dır tr san tien chát cholesterol. Khi có các
kich thích dăc hiçu, hě enzyme trong té bào sě xú c tác các phán úng oxy hóa, chuyén choles
terol thành hormone chính thúc và bái tiét våo máu.
Hormone T3 va T4 cua tuyén giáp: dupe tóng hop dåu tiên ó dang gán két twrèn môt phán t
protein lón, goi là thyroglobulin. Khi có các kích thich dãc hiëu, hê enzyme trong té bào giúp
se xúc tác sur phân cát thyroglobulin, giäi phóng hormone chính thúrc vao máu
Các hormone tan trong lipid duge ván chuyén dén té báo dich ó trang thái gán két vói ci
protein trong huyét wong nhr: albumin, prealbumin, alpha globulin, beta gilobulin,, chicó
mót huong nhó hormone tón tui ó trng thäi tr do. Noóng do cia cac hormoBe trong máu tia
hoin thu mg rit tháp, dao dóng tiz vái pictogram cho tói väi ug trong ImL mau. Do vay, muia
djnh lupng hormone trong huyét tuong cán sir dyng nhūng ky thuat sinh hóa khuéch dai di
bięt nhu: ÉLISA (enzyme-linked immunosorbent assay), R A (radioimmunoassay)o. Hau nhu
 Bai 26. Khai
quat ve hoat dong cua he noi tiet 339

tat ca cac hormone tan trong lipid deu phai duroc chuyen hoa
tai gan, tao thanh dang tan trong
hoac qua duong mat.
4. co
CHE TAC DONG CUA HORMONE TAI CAC MO DICH
Thu the
hormone dong vai tro chinh trong tac dong cua hormone tai mo dich. Tuy theo hor-
mone tan trong nuoc hay tan trong lipid, ma thu the danh cho
hormone sé nam turong irng o hai
tri khac nhau trong te bao: thy the mang va thu the nhan.
Vi tri cua thy the danh cho hormone
se quyét dinh cach thirc ma hormone do tac dong lén té bao dich.
4.1. Co ché tac dong cua cac hormone tan trong nuoc
Cac hormone tan trong nuoc khong the di
xuyén qua lop phospholipid kép trén mang té bao
dich. Do vay, thu the don nhan nhom hormone nay
la nhing phan tur protein nam tren mang té
bao, go1 la thu the mang. Hormone sau khi gan vao thy the mang sé gay anh hurong tirc thi len
nhieu hoat dong churc nang cua té bao dich bang cach tac dong lén cac protein co san (nhu thay
doi tinh phan cuc va tinh tham cua mang té bao thong qua cac kénh ion, thay doi hoat dong
phan bao thong qua trung the, thay doi hoat dong soi myosin, thay doi mirc do chuyén hoa tai
ti the. thay doi murc do bai tiet tai lysosome,..).
Co ba loai thu the mang thuong gap danh cho nhom hormone tan trong nuoc la: (1) thu the
lien két kenh ion, (2) thu the lien ket protein G va (3) thy the lien ket enzyme.
4.1.1. Thu the lien ket kenh ion (ion-channel linked receptor)
Thu the nay cling dong thoi la mot kenh ion. Khi tin hieu hormone dén se gay dong hoac
mo kenh ion, lam thay doi dien the mang tai té bao dich. Thu the lien ket kénh ion thurong gap

trong hoat dong cua cac chat dan truyen than kinh (neurotransmitters).
4.1.2. Thu the lién ket protein G (G-protein coupled receptor)
Thy the lien két protein G gap trong hoat dong cua hau het cac hormone tan trong nuoc
(hormone protein), dien hinh la cac hormone cua ving ha doi va tuyén yen nhu GHRH, GHIH,
ACTH, FSH, LH, TSH, ADH,... Thy the nay gan voi protein G O mat trong mang te bao. Pro-
tein G duroc cau tao tur ba tieu don vi: alpha (a), beta ($) va gamma (Y); trong do tieu don vi a
tro la thanh phan
dong vai tro la thanh phan enzyme xic tac, con hai tiéu don vi By dong vai
dieu hoa (irc che thanh phan a). Khi tin hieu hormone dén, tieu don vi a tach ra khoi hai tiéu
don vi By, tro thanh dang hoat hoa, tiep tuc kich thich lén cac protein khac, tao nén lo
trinh tin

hieu noi bao (signaling pathway).

Dich ngoai bao
Hormone

Thu the

Ion di chuyen qua

GDP mang té bao
G protein

Thay doi dien the

mang te bao
Té bao chat

nuoc va thu the lien két protein G tai te bao dich

trong
Hinh
26.2. Hoat dong cua hormone tan
340 SINH Lý HQc Y KH Aanl 01L
Trong lò trinh tin hięu nôi bào cia thy thé lién két protein G, hormone dugc xem là chái
truyen tin thir nhat, con các chat dupe tao ra duói sp xúc tác cuia protein Ga duge xem laà cha
tryén tin thir hai. Có hai lò trinh tin hięu noi báo thuring gép trong hoąt döóng cia nhóm thy
thé lièn két protein G la: lo trinh tin hięu AMP vong (trong tnròng hep protein Gs vå Gi) và li
trinh tin hięu phosphatidylinositol (trong tròng hop protein Gq).
Lo trinh ti n hi e u AMP vóng (cAMP): sau khi chuyén sang trang thái kich thich, ti é
vi Gu sě tác dóng lén enzyme AC (adenyl cyclase) trong nôi báo. Néu protein G gán vói thy
u den
thé là logi Gs (stimulative regulative G-protein) thi sě kich thúch enzyme AC, xúc tác phán úng
tao thành cAMP. Ngupe ląi, néu loai protein G gán vói thų thé là loai Gi (inhibitory regulative
G-protein) thi sě úe ché enzyme AC, ngăn phán ing tąo thành cAMP. Trong truòng hop náy,
cAMP chinh la chat truyen tin thúr hai, dua tin hięu tir phúec hop hormone-thų thé vao nói bao,
dän dén hoąt hóa nhiéu loai kênh ion khác nhau (tuy vão loai té bào dích), hoăc kích thích nhóm
enzyme PKA (protein kinase A), tr dó lám thay dói hoąt dóng sinh lý cua té bào.
Lô trinh tin hięu phosphatidylinositol: néu protein G gán vói thų thé là loąi Gg, thi sau khi
chuyén sang trang thái kich thích, tiéu don vi Gu sě hoat hóa enzyme PLC (phospholipase C)
hàm trên mang tě bâo. Enzyme náy thüy phán phosphatidylinositol 4,5-bisphosphate (PIP2)
trong màng té bào, tąo hai chát truyén tin thú hai là: inositol 1,4,5-trisphosphate (IP3) và
diacylglycerol (DAG).
Phân tir IP3 (inositol 1,4,5-trisphosphate) gån lên thų thé turong úng nám trên mang luói nói
chát không hąt hoãc nåm trên ti thé, lam mò kênh Ca’, giái phóng Ca’ tir cà hai nguón näy váo
té bào chát, dăn dén co co hoăc làm thay dói su bài tiét cua té bào.
Phân tür DAG (diacylglycerol) hoat hóa enzyme PKC (protein kinase C), dóng vai trò quan
trong trong vięc thúc däy quá trinh phân chia và tăng sinh cua té bào.a Eiii
4.1.3. Thy thê liên két enzyme (enzyme-linked receptor) E i altl)

Thuòng găp nhát trong nhóm näy là thų thé tyrosine kinase. Thų thé tyrosine kinase có chía
môt chuði acid amin tyrosine ó măt trong màng té bào. Khi tín hiêu hormone dén sě gåy phán
úng phosphoryl hóa các phân tir tyrosine, dua thông tin tir thų thé vào nôi bào, làm thay dói
hoat dông sinh lý cúa té báo dich. Các thy thé tyrosine kinase thuóng găp trong hoat dông cuia
các yéu tó tăng trróng (nhur hormone GH, hormone insulin, yéu tó tăng truóng nôi mô mąch
máu VEGF, yéu tó tăng truróng biéu mó EGF,...).
4.2. Co ché tác dông cúa các hormone tan trong lipid
Mot hormone tan trong lipid có thé tác dóng lèn té bào dich thông qua ba cách: (D) mó hinh
có dièén thông qua thų thé nhân; (2) mó hinh nháp bao (endocytosis) thông qua thų thé máng
không dãc hięu; (3) mô hinh tác dông thông qua thy thé màng dăc hięu.

iu
 Bai 26. Khai quat ve hoat dong cua he noi tiet 341

Hormone
Hormone Hormone
Na

Na Hoat hoa Hoat hoa chuoi

protein G acid amin tyrosin Di vao nhan
tren thu the
Thay doi dien
the mang
Tao ra chat truyen
Tac dong lén SU
tin thi hai Lo trinh tin hieu biéu hien gen hay
noi bao tong hop protein
moi
Lo trinh tin hieu
noi bao

Thu the lien Thu the lien Thy the tyrosin Thu the nhan
ket kénh ion ket protein G kinase

Hinh 26.3. Thu the danh cho cac hormone cua he noi tiét, gom hai nhom lon: thu the mang (gom thu the
lien két kénh ion, thu the lien ket protein G, thy the
tyrosine kinase) va thy the nhan
4.2.1. Thy the nhin (nuclear receptor)
Nam 1960, Clever va Karlson lan dau tien cho thay hormone steroid hoat dong o mirc do
gen trén con trung, the hien qua su cam irng tong hop protein. Thu the noi bao cua hormone
steroid bat dau dugc xac dinh sau do va cac gen ma hoa cho cac thy the nay da duroc tim thay
trong nhing nam 1980 - 1990. Nhing phat hien tren dat nen mong cho su kham pha ra mo hinh
hoat dong co dien (classical model) cua nhom hormone tan trong lipid steroid.

Hormone

Thay doi churc

nang té bao

Protein
Phirc hop hormone - thy thé
mRNA
Thu the nhan
Ribosome

Té bao chat

mRNA
RNA polymerase

Gen dich

Mang te bao

steroid) va nhom thu thé nhan

Hinh 26.4. Hoat dong cua hormone tan trong lipid (hormone
lipid, sau khi tach khoi protein van chuyén trong
Trong mo hinh nay, cac hormone tan trong
qua lop phospholipid kép trén mang té bao dich mot
huyét tuong, sé khuéch tan thy dong xuyen
hormone sé gan voi thu the nhan va tao thanh
cach de dang. Khi vao bén trong te bao, phirc hop
342 SINH LÝ HQc Y KHOAitta

hormone – thy thé. Phúc hop näy dóng vai trò lia mót yéu tó dièu hóa hoat dóng phiéèn mi, tc
sns
tao cáe protein mói. Nhu vây, hormone sau khi gán vão thy thé nhán sě gåy ánh huóng läu daj
lèmóin nhi(nhurču hogt dong chúe nang cua té bao di c h bäng cách táe dóng l è n sı u r tóng hep cáe
thay dói tinh phân cue và tinh tham cua mang té bio thóng qua tóng hop các kènh ion
prolcin
mói, thay dói hoat döng phän bio thöng qua tóng hop trung thé, thay dói hoat dong sopi myosin,
thay dói múe dò chuyén hóa tąi ti thé, thay dói múe dò bái tiét tai lysosome thông qua tóng hop
các enzyme mói,...).
4.2.2. Thy thê liên két vói sy nhâp bào (endocytic receptor)
Su khuéch tán thų dông qua máng té báo không thé giai thich dáy dú hoat döng hoc cia
nhóm hormone tan trong lipid. Nhiéu nghièn cúu cho thay môt só mò trong ca thé biéu hien
nhūng vi tri gán két cho các protein vân chuyén hormone steroid. Nhūng phát hiên nåy dă goi
ý dén sųr tón tai cua các thy thė liên két vói sir nhâp bào (endocytic receptor). Trong tròng hop
náy, các hormone tan trong lipid không tách khói protein vân chuyén trong huyét tur ng, ma
phúc hop hormon-protein van chuyén durge nhâp bào thông qua sıur gán két vói các thų thé tai
bé măt màng. Sau dó, phúrc høp hormone – protein vân chuyén duąe phân tách trong lysosome,
hormone tuyr do khuéch tán vao té bào chát, tác dông lèn su biéu hięn ggen hoăc quá trinh chuyén
hóa trong té bào.
4.2.3. Thų thé dãc hiêu trên bè măt té bào (cell-surface receptor)
Bên canh hai cách thúc tác dông nhur trên, hormone steroid dôi khi còn tąo ra nhūng phan
úng cye nhanh (trong vóng váai giay dén våi phút) tai té bâo dich. Dièu dó chác chán không
né ad tid iai i np in szioh snk wrei aipis
luong AMP vòng trong ti cung chuôt böi estrogen. Väi năm sau dó, Pietras xác dinh các vi trí
gán dãc hiçu dành cho estrogen trén be mąt màng cúa các té báo nôi mąc tiř cung có láp. Tir dó,
hang loat táe dông không lièn quan dén gen cúa nhóm hormone tan trong lipid dā dupe tim r
nhu: làm dóng mò kênh ion, tąo chát truyen tin thút hai, phosphoryl hóa các yéu tó phién mă tác
dông lên nhân,
o
Khuéch tán

Thay dói tín hiêu nôi bào

(kênh ion, phospholipid)
Nhân

Hoąt dôngr
nôi bào
Thay dói bièu hiên gen

Protein vân Hormon tal Thų thé cůa Thy thé

(Gchuyénhormone trong lipid hormone tan Thy thé liên
ket voi se" W "en be
an trong lipid trong lipid
nhâp bào măt màng
Hinh 26.5. Ba cách thúc tác dóng cúa hormone tan trong lipid lên té báo dich
 Bàl 26, Khái quát vé hoąt óngcùa hé n ▇ tè 343

Nhur váy, trong tru ng hop náy, cáe hormone tan trong lipid thch khói protein vjn chuyén
ong huyet nong và tryen tín hiçu vlo khu vye noi bao bang cach gin ket vói cie thy the dice
be wen bé mat ié bio (cell-surface reeeptor). Thong quu do, cie hormone có the ghy nhüng
he ding tnpe tiép trén té blo dich, hojc gián tiep bing chch ngan chan hoąt dong cua cáe
hormone peptide.
Tóm lai, hormone tan trong lipid táe dóng lên té bäo dich bång cá hai cách: trèn gen (genomic
eflect) và ngodi gen (non-genomic effect), Càu höi dät ra la tai sao hormone steroid lai cán
phái tong tác cà vói che thy thé mång ó bé măt té bao lan cáe thy the nhán? Szego cho räng
qud trinh tóng hop cáe dai phân tir protein (tie là táe dóng trèn gen cua hormone) phäi duge hó
mp tnaóe boi nhümg thay doi nhanh chóng trong môi tróng nói báo dé tao ra hieu quá “mòi"
(tbe là tác dóng ngodi gen cúa hormone). Nhüng hiçu quá "mói" có thé bao góm: sur thay dói
döng ion, acid amin và glucose xuát nháp bào; hoãc sur phosphoryl hóa các enzyme quan trong.
Ngoài ra, trong mò hinh nhâp bào (endocytosis), các hormone tan trong lipid sě dugc khuéch
tan tip trung vão các té bào môt cách dãe hięu hon so vói mò hinh cò dién (chi là sų khuéch
tin thy dong không dãc hiçu qua màng cua bát ký té båo nåo), do dó làm tăng hoąt dông cúa
hormone à cáe mò dich xác dinh.
5. sU DIÈU HÒA BÀI TIÉT HORMONE TAI CÁC TUYÉN No TIÉT
Hoąt dóng cúa håu hét các tuyén nôi tiét trong ca thé dèu chju su táe dông tir hê tryc hą dói
yen yên hoãc tir chinh các thành phán trong nôi môi mà chúng dièu chinh (nhu glucose huyét
trong có vai trò dièu hòa su bäi tiét insulin, Na" có vai trò dièu hòa su båi tiét aldosterone,.*).
Tuyén tüng

Vüng ha dói

Bô
Du

Vüng hą dòi -
Cuóng tuyén yên
Tuyén yén truó
Tuyén yên
uyén yén sau

Tůy sóng *—

Hinh 26.6. Vj tri giái phäu cúa vúng hą dði vå tuyén yên trong bô não. Tuyén yên góm hai phán khác
bięt nhau vé cáu tąo mó hoc vå chúc näng: yên truóc và yên sau
5.1. Trųc hą dòi – tuyén yên – tuyén nôi tiét cáp duói
He nói tiét hoąt dóng theo ba cáp dó, tao thainh mòt true doc tit cao xuóng tháp góm có:
() vung hą doi, (2) wyen yen truóe, (3) cáe tuyén nói tiét cáp duói. Vüng ha doi giai phong
các hormone có vai tró kich thich tuyén yên tr c. Nhūng hormone tiét ra tir tuyén yén tru c
bi theong than,
thu
tuan hoán
vöóng tuyen dén diéu khién che tuyén nói tiét cáp duói nhu: tuyen giáp, tuyen vo
sinh duc.. Nhur väy, ving hą dói và tuyén yên là trung tám chi huy cia häu
hét o cáe hogt dóng nói tiét trong co the. Tuy nhièn, hai vúng näy cing chju sur chi phói tir vong
344 SINH Lý HQc Y K OA

diču höa ngupe tao bói hormone cia cáe tuyén nói tièt cáp duói. Vöng dièu hóa náy giù cho
nóng dò cua các hormone trong mau dupe duy tri o mite binh thuèng, khóng quá thin, cing
không quá thiéu, tąo môi truóng ón dinh cho các té bäo cia toán co thé hoat dông,
5.2. Tuyén yên (pituitary gland)
Tuyén yén là môt cáu trúc nhó, có duòng kinh khoáng I cm, trong lu ng tir 0.5 -I gram.
Tuyén nám trong hó yên tai nen so, lien he tre tiép vói vuing ha dói thóng qua cuóng yen.
Ve phuong dièn sinh lý, tuyen yen duge chia thänh hai phán rièng biêt: (D) tuyén yén truóc
là phan tuyén thât su, có chúe näng ché tiét hormone kiém soát các tuyén nôi tiét cáp duói; (2)
tuyén yén sau là phán thán kinh, có chúe nang dur tn và phóng thích môt só hormone tiét ra tr
ha dòi.
Tuyén yén truóe có chúra khoáng năm loai té bào khác nhau, ché tiét ra sáu loai hormone
chinh, giúp kiém soát hoąt dông cua häu hét các tuyén nôi tiét cáp duói trong co thé: (1) Hor.
mone ĠH (growth hormone); có vai trò giúp ca thé phát trièn và täng truóng, nhát là trong
ô tuói truóc däy thi; (2) Hormone TSH (thyroid stimulating hormone); có vai trò kich thich
tuyen giáp tiét hormone T3, T4; (3) Hormone ACTH (drenocorticotropic hormon): có vai tró
kích thich tuyén vó thurong thân tiét hormone cortisol; (4) Hormone FSH (follicle stimulating
hormone); có vai trò chon loc và kich thich nang trúng phát trién trong chu ký kinh nguyêt à nit
giói, kích thích quá trinh sinh tinh ó nam giói; (5) Hormone LH (luteinizing hormone): có vai
trò kích thich rung trúng và tąo hoàng thé trong chu ký kinh nguyêt ò nů giói, kích thích tinh
hoàn tiét hormone testosterone à nam giói; (6) Hormone prolactin: có vai trò kích thích tuyén
vú tiét sūa.
5.3. Vůng hą dòi (hypothalamus)
Môt só neuron dãc bięt cua vůng hą dòi có vai trò tông hop và bäi tiét các hormone kiém
soát tuyén yên truóc. Sau khi durąe phóng thich, các hormone näy di vào hê mąch cira tai ving
hą dòi - tuyén yên, nhanh chóng tói tác dong lèn các té bào nôi tiét cua yên truóc. Do dó, lu ng
hormone cua vung ha dòi hau nhur khóng có măt trong máu ngoai vi và không thé dinh lu ng
durąc nóng dò cua chúng khi láy máu tinh mąch.
Thân neuron
vůng hą dòi
Sçi truc neuron
kéo dåi xuóng
tuyén yên sau
Mąch máu quanh
vùng hą dði

Mąch cúa vůnge

hą dòi - tuyén yên Cuóng tuyén yên

Mąch máu quanh

tuyén yên truóc
Tuyén yên sau
Tuyén yên truóc
Hinh 26.7. Hę mąch cia tąi vůng hą aói – tuyén yén và cáu tąo mô hoc cúa tuyén yén
 Bài 26. Khái quát vė hoąt döng cúa hê nôi tiét 345

géa:Cic()hormone
Cäp hormone GHRHcua(GH-releasing
quan trong èm soát valénGHIH
vůng ha dói kihormon) hoąt döng tuyén yên truhormone,
(GH-inhibitory e bao
somatostatin): GHRH cóvai trò kich thich, trong khi GHIH ie che tuyén yén truóc giài
phóng GH: (2) Hormone TRH (Thyrotropin-releasing hormon): kich thich tuyén yen tróe giái
phóng TSH; (3) Hormone CRH (Corticotropin-releasing hormon): kich thich tuyen yén truóc
giäi phóng ACTH: (4) Hormone PIH (Prolactin-inhibitory hormon, dopamin): úe ché tuyén
ein iruóe giai phóng prolactinm; (5) Hormone GnRH (Gonadotropin-releasing hormon): kich
thíich tuyén yén tru c giái phóng hai hormone huóng sinh dye là FSH vå LH. GnRH dugc vůng
he dói bai tiét ngát quäng thành nhip, kéo theo sır bäi tiét thanh nhip cua hormone LH; trong khi
sir båi tiét hormone FSH chi thay dói môt cách châm chap durói tác dông cúa GnRH. Chinh vi
sur liên quan chăt chě nhur vây gi a GnRH vå LH, nên hormone GnRH cón durąc goi băng môt
tén khác là hormone LHRH (LH-releasing hormone).
5.4. Co ché dièu hòa nguge âm tính (negative feedback)
Khi nóng dó hormone cua tuyén nôi tiét cáp duói tăng, thi chinh hormone dó sě quay ląi úc
ché lén ving hą dòi và tuyén yén truóc, làm giám båi tiét các hormone bên trén. Nguge lai, khi
nóng dó hormone cua tuyén nói tiét cáp duói giám, ving hą dói và tuyén yên truróc không bi
tc ché, sě täng bäi tiét các hormone turong úng. Ca ché näy duge goi là sur dièu hóa ngupc âm
tíinh, nhám duy tri nóng dô các hormone luón trong giói han Il binh thuòng.
ia
Té bào thán kinh ché tiét
Vüng hą dòi a)
ab
ra
Các hormone . PRH PIHtbTRH CRh N Gll GnRH
vůng hą òi (dopamine) (somatostatin)

Mąch cúa vůng

hą dòi - tuyén yen
é bào
Tuyén yên truóvc nôi tiét

Các hormone
tuyén yên tru c Prolactin TSH ACÍH GH L FSH

Tuán hoàn hě thóng

r
Tuyén vò Tuyén sinh dųc
Tuyén vú Tuyén Gan Các té bào
giáp thu ng cúa co thé Nam IUP
thân

T3, T4 Cortisol IG -1 Estrogen,

y progesterone
Androgens

Hinh 26.8. Hoąt döng cúa các hê truc hą d i – tuyén yên – tuyén nôi tét cáp duói trong co thé
entuiu
ade
346 SINH LY HOC Y KHOA

Vung ha doi

ACTH

CORTISOL
thuong than

ché dieu hoa nguoc am tinh

Hinh 26.9. Truc ha doi - tuyén yen - tuyén vo thuong than va co

the tiep xuc voi cac yéu to gay

Lay vi du tu hoat dong cua tuyen vo thuong than. Khi co
stress (ca ve the chat lan tam ly), vung ha doi sé phong thich hormone CRH (corticotropin-re-
leasing hormone). Ngay sau do, hormone CRH sé kich thich tuyen yén giai phong hormone
ACTH (adrenocorticotropic hormon). ACTH theo mau dén tuyén vo thuong than, kich thich
tuyén nay giai phong mot hormone thuoc nhom steroid co ten la cortisol. Cortisol anh huong
len nhieu co quan dich khac nhau trong co the, trong do quan trong nhat la lam tang nong do

glucose trong mau, cung cap nguon nang lurong doi dao cho co the dap irng voi cac stress. Khi
nong do ngay cang tang dan trong mau, hormone cortisol sé theo vong tuan hoan lén nao, gay
urc ché ving ha doi giai phong CRH. Khong co CRH kich thich, tuyén yén truroc cung tam dung

phong thich ACTH. Ngoai ra, chinh ban than cortisol cung co tac dung truc tiep trong viec urc
ché tuyen yén san sinh ACTH. Vi khong co ACTH kich thich, nen tuyén vo thuong than cung
ngurng bai tiet hormone cortisol. Day la mot vi du dien hinh vé hoat dong dieu hoa nguoc cua
hormone cap duoi lén tuyén yén va vung ha doi, giup duy tri nong do cac hormone luon & muc
toi uu trong mau.

CAU HOI TU LUONG GIA

1. Diéu nao sau day KHONG DUNG voi hoat dong cua tuyén noi tiet?
A. Khong co ong dan
B. Chat tiet con goi la hormone
C. Chat tiet thurong co tac dong toan than
D. Chat tiet theo mach mau dén cac cO quan
E. Gitra cac tuyén noi tiet co sur lien he ro rang ve mat giai phau

2. Nhom hormone nao sau day co thu the tai té bao dich la thu the nhan?
A. Glucid D. Steroid

B. Protein E. Peptid
C. Catecholamin

3. Nhom hormone steroid tac dong lén te bao dich thong qua co che nao sau day?
A. Hoat hoa té bao tao ra AMP vong
B. Tac dong lén DNA va qua trinh tong hop protein
 Bai 26. Khal quat va hoat aong cua he noi tiet 347

C. Hoat hoa thu the trén mang té bao

D. Tac dong lén cac kenh ion tren mang té bao

Hoat hoa té bao tao

E.
rainositol 1.4.5-trisphosphate (1P3)OMAOH
Hormone nao sau day durgc tmg dung de ho tro lam co hoi tur cung sau sinh trong san khoa?
A. Prolactin
D. Oxytocin
B. ACTH E. TSH
C. ADH

Hormone nao sau day co

tac dong lam ha durong huyet o nguroi?
A. Glucagon D. Adrenaline
B. Insulin E. T3, T4
C. Cortisol
6. Hormone Prolactin do
tuyén nao sau day bai tiet ra?
A. Tuyen giap D. Ving ha doi
B. Tuyén vu E. Tuyén tuy
C. Tuyén yén
7. Hormone nao cua tuyen yen co vai tro kich thich tuyen vo thong than tiet ra cortisol?
A. ACTH

B. TSH E. LH

8. Hormone aldosterone co ban chat la gi?

A. Protein D. Glucid

B. Steroid E. Triglycerid
C. Acid amin

9. Hormone nao duoi day KHONG do tuyén yén truroc tiet ra? 3UT 100 AH OUST.

D. TSH

B. GH E. ACTH
C. ADH

10. Hormone nao co tac dung kich thich mo tuyén yu tiet sira khi cho con bu?
A. Oxytocin D. GH

B. Prolactin E. TSH

C. ADH

TAI LIEU THAM KHAO

Nha xuat ban Y hoc.
Bo mon Sinh ly hoc, Dai hoc Y Dugc TP. HCM (2012). Sinh ly hoc tap 2,
Nha xuat ban Y hoc.
-. Bo mon Sinh ly hoc, Dai hoc Y Ha Noi (2006). Sinh ly hoc tap 2,
Ganong William F. Review of Medical Physiology, 18th ed., Appleton & Lange, Connecticut, USA, 2012.
3.
11th ed., Elsevier Inc., China,
Textbook of Medical Physiology,
4.
Guyton Arthur C., Hall John E.
2006.
Clinical Medicine, 4th ed., Lippincott Williams & Wilkins,
Medical
Physiology - Principles for
Philadelphia, USA, 2013.
 t

SINHLÝ HĘ THAN KINH Tu CHÜ

PGS.TS.BS. Mai Phrong Thäo
MĘC TIÉU HQC TÁP
L. Mó tà cáu trúc ca bän cia he thån kinh ttr chi, t a

2. Trinh bäy ánh huróng c a kich thich hé thán kinh tip chü lén cáe ca quan.
3. Phán tich su dièu hòa inôi quan ciia he thán kinh tir chú. eaA
4. Giäi thich sı dän truyén trong hě thán kinh tte chi.
5. Trinh bäy sy dièu hòa hê thån kinh tię chú.

Tir dáu thé ký XIX, các chúe năng trong co thė durge chia làm hai phán: chúe năng aodóng
vát (hé thán kinh bán thė, somatic system) và chúre nång thųe vât (hę thán kinh tır chú, he thán
kinh tur dông, autonomic system). Chúe năng dông vât là sų thu hânkich thich và phán úng
cir dông thųe hiên nhò he cO Xuong. Chúre năng thųe vât góm sur trao dôi chát, sinh truróng
vå sinh sån. Turong úng vói sų phân chia các chúre năng dó nguòi ta chia hê thân kinh ra hai
phán: (1) Hę thán kinh trung wong báo dám các chúre nang cám giác vå vån dông cúa co thé,
phán úng co thé theo ý muón; (2) Hę thán kinh thųze văt bao dám su phän phói thán kinh tói
các co quan nôi tang, mąch máu và tuyén mò hôi, phán úng co thė không theo ý muón.
1. CÁU TRÚC CO BÄN CÜA HÊ THÅN KINH TŲ' CHÜ (TKTC)
Hę TKTC duoc chia thành hai hê: hé giao cám và hį dói giao cám (Hinh 51.I).
1.1. Hê giao cåm (sympathetic system)
1.II. Trung khu: phân bó à sing bên chát xám tüy sóng, tir dót ngue 1 dén dót thát lung 3.
1.1.2. Các hąch giao cåm: tůr trung khu các thân neuron giao cám phát ra các sçi di tói các hąch
giao càm. Các hąch näy có hai loai:
Các hąch giao cám canh sóng: xép hai chuði ngang hai bên côt sóng (hoi chéch ra truóc).
+ Hąch có trên: nhân các soi truóc hąch tir các dót sóng dàu tiên cúa tüy sóng; các soi sau
hąch chi phói hoąt dóng các co quan vůng dåu.
+ Hąch có giüa: nhán các soi truóc hąch tùr các dót nguc trên; các sąi sau hąch di theo
*a tiehinviakinh vi iadhaep
các spi sau hąch di ra trong thånh phán các däy thán kinh sóng, trong dám rói Vieussens
dé tói các co quan vůng có vå chi trên. Hąch sao cūng phát ra nhūng soi sau hąch di
trong thành phán cua dây thán kinh tim durói, dé chi phôi hoąt dông các ca quan trong
+ lóng nguC.lung và bųng: các spi truóc hąch phát ra tir dót lng (3 –4 dót däu tiên). Môt
Các hąch
só soi truóc hąch di ngang qua các hach canh sóng, tąo nên däy thán kinh tang lón vå
däy thán kinh tang nho. Čác soi sau hąch di tói da và co vůng thân và chi duói. Kich
thích các sqi näy sě làm phųc hói khå năng hoąt dông co då bį mói męt. iis
Cáe hach truóc côt sóng: bao góm:
+ Các hąch dám rói thái duong (hąch tąng và hąch mąc treo tràng trên): nhân các soi truóc
ohąch tir dót song ngue V -X (di trong thánh phàn däy thán kinh tang lón vå tang nhó).
Các soi sau hach di tói các ca quan ving byng nhur da däy, gan, lách, ruòt non,.. Các
659
 660 SINH Lý HOc Y KH A

doc theo
sąihącnáytreoditràng döng mąch tang và dông mąch mąc treo tràng trén, tąo ra à bė măt
trên các dám rói mąc treo tràng trên.
+ Hach mąc treo tràng durói: nám trong dám rói mąc treo tràng duói. Các soi tróc hach
di tit cáe dót thát lung và trong thánh phán cúa däy tang duói. Soi sau hach di tói các ca
quan vůng chäu, trong thánh phán cua dây tang duói và däy thán kinh ruôt.
1.2. H dói giao câm (parasympathetic system)
1.2.1. Trung khu: phán bó ó ba noi: (M) não giùa: ngang cú não sinh tur truóc, phát ra các soi
di theo thành phán cúa däy thán kinh III tói chi phói hoat dông dóng tir; (2) hành não: phát ra
các soi di trong thánh phán cua các dây thàn kinh II, VI, IX, X; (3) vůng tüy cùng (S,, S,, S):
phát ra các soi di trong thành phán các dây thán kinh châu.
1.2.2. Các hąch dói giao cåm
ld(A) Gao cam pin ainba(B) Phó giao cåm)
▇ iali i Atail
Mát> t
u e tl l

tie Tuyén 1ê> -- a ie

i
Tuyén
Juóc bot
zs in VII
Mąch máu
IX
Hi ala X alat l

. EF
Khí
o- quån i
T2

E o- Gan > O i Enis

T5
derT pniiu t ta aa
Da dày >–

T9 td )
RuQ
non
K
T12 :
Tuyén thu ng thân
d
* Thân > -o
i
i L3 Ruôt
già

t ai Bong > -o S2
ipa et dái
S4

Hinh 51.1. So dò hê thán kinh tu chù (theo Nicholls J.G. và cs. From Neuron to Brain, 4" ed., Sinauer
Associates, Inc. Publishers, Massachusetts, USA, 2001, trang 317)

Hąch mi: soi truóc hach phát ra tù não gi a, di theo thánh phán cúa dây thán kinh vân nhän,
soi sau hach di trong thành phán cua däy thån kinh mi, tói co vóng dòng tir vå co mi.
Hąch tai: soi truóc hach bát dau tir hánh não, di trong thánh phân cúa däy thân kinh luði
håu, soi sau hach di trong thành phán cua däy nhī – thái du ng tói tuyén mang tai.
 Bài 51. Sinh lý hê thân kinh ty chú 661
Hąch duói håm vå duói luði: soi tróc hach xuát phát tir cáu não vå di trong thánh phån
cia däy luði, sąi sau hąch di tói tuyén nuóc bot duói ham va duói luði.
Hach vóm kháu cái: soi tièn hąch di theo thånh phân cúa dáy thån kinh măt, sqi hau hach
di theo däy kháu cái tói tuyén nuróe mát và tuyén niem mąc mūi.
Các hąch nåm trong thánh các ca quan: các hąch näy nåm trong co tim, thånh dą däy, ruôt
(dám rói Meissner và Auerbach) và các ca quan khác. Čác søi truóc hach tói các ca quan näy
naim trong thánh phàn cúa däy thán kinh phé vi. Ngoái ra, con có các sopi truóc haąch di tói các
dót sóng cung, trong thành phán cúa dáy thån kinh chau, dé chi phói hoąt dông các ca quan
vúng châu (ru t già, bàng quang, ca quan sinh dyc).
1.3. Cung phän xą cúa hê thán kinh tu chů
vè giái phäu hoc, ta tháy cung phán xą TKTC có nhüng diém gióng và khác nhau so vói
TKTU (Hinh 51.2). (1) Neuron càm giác gióng nhau. (2) Neuron trung gian (TKTU) tur ng
ing vói neuron truóc hach (TKTC). (3) Neuron vân dông sing truóc túy sóng (TKTU) phát ra
tir trung wong, neuron vân dông TKTC phát ra tùr hąch ngoai biên. (4) Ðuròng càm giác huóng
tám là nhūng spi không có myelin, dán truyen xung dong thán kinh vão trung wong nhò däy
thán kinh X, dáy thán kinh nôi tang (Splanchnic), thàn kinh châu vå các thán kinh giao cám
khác. Nhu vây, soi giao càm nôi tang di theo soi vân dông turong úng. 4/5 só sçi cua bó than
kinh X là soi dói giao càm. Rièng các sqi cám giác tr mąch máu trong c Xuong và da thi dán
truyén bang soi TKTU. Thân các té bào càm giác năm ó hach trên ré cám giác thán kinh sóng,
hoãc à các hąch dói giao cám turong úng cua thån kinh so.
ndkiltnaii
Thán kinh są III, VII,
Tir tůy sóng, ttůy thu ng neatixtt2i X, XL
thân, vůng duói dòi
ti ES Eil
E tnE Thân
não
pån kinh sóngal iln Truóc Sau
Truóc |
Sautpt rbi Luðng thán kinh
so
én mąch máu, Tang
tuyén mò hôi
*Hąch giao cáml Thán kinh sóng
S.
uEi
Nhánhxám
nói (NN)ui Truóc
NN
träng

Tang
*
Hąch bènda cùngaanSau
aa
THÀN KINH GIAO cÁM THAN KINH PHÓ GIAO CÁM
d

Hinh 51.2. Sa dò cung phán xą thån kinh ty chú (theo Ganong W.F. Review of Medical Physiology, 18"
ed, Appleton & Lange, Connecticut, USA, 1997, trang 210)
2. CHÚC NĂNG cÜA HĘ THÀN KINH Tu' CHÜ
2.1. Ånh huróng cua kich thich giao cám và dói giao cám lên cáe co quan
2,1.JI. Mát: sur co giän con nguoi và dièu tiét thúy tinh thé dupe kiém soát böi hê than kinh thuge
vât. Kích
I thích giao cám làm co cáe co tia cúa móng mát làm giān dóng tir. Kich thich dói giao
662 SINHLÝ HQc Y KH Ana

cám làm co các ca vóng cia móng mát, làm co dóng tir. Dièu tiét thúy tinh thé durge kiéèm soát
hoán toàn bói hê dói giao cám: kich thich dói giao cám làm co mi co lai, tăng súre căng cúa däy
cháng treo (binh thuong thüy tinh thé dupc gi khói xęp xuóng là nhò súe căng cúa däy cháng
treo), làm thüy tinh thé lói hon, giúp dièu tičt khi nhin nhūng vât ó gån mát.e
2.1.2. Các tuyén cúa co thé: kich thích hę dói giao cám sě låm täng tiét cáe tuyén ahur tuyén
můi, ę,nuóc bot và nhièu tuyén tiêu hóa dãc bięt là các tuyén da däy, tuy và mât. Kich thich
Wto iach
môt só lu ng lón mò hôi, còn kich thích dói giao cám khöng có tác dung.
dyng làm

2.1.3. Hę tiêu hóa: he tièu hóa có nhūng bô phân thán kinh nôi tąi, goi là dám rói thán kinh
trong thanh (intramural plexus). Tuy nhien, khi kich thích hê thán kinh tr chù có ánh huóng
dén hoąt dông cia hê tiêu hóa. Kich thích hê dói giao cám thuròng làm tăng hoat dóng cúa hê
tiêu hóa bäng cách làm tăng nhu dông, täng su di chuyén các chát chúa trong óng tiéu hóa. Tác
dyng näy thuòng durge phói hop dóng thòi vói su tăng bài tiét cáe tuyén tiëu hóa. Kich thích
mąnh hê giao cám sě làm úre ché nhu dông ruôt, tăng truong lye các co vong, làm giám sų vân
chuyén thúe än doc theo ong tiêu hóa. Kich thích he giao cam làm úe ché sur båi tiét chát nhay
bói các tuyén Brunner ó dau tá tràng, tá tràng không duçc báo vê, dě bj loét.
2.1.4. H tuån hoàn t ag e T eii ei uad

Dói vói tim: kích thích giao cám làm tăng nhę hoat dông cúia tim: tăng nhip tim, tăng súe
f i

co bóp, tăng dăn truyén xung dóng trong co tim (trên ECG khoang PQ rút ngăn) tăng truong
uc co tim. Dăc biêt, kich thích giao càm trái làm tăng súc co bóp cO tim nhiêu hon bên phai,
cón kích thích giao cám bên phái: làm tăng nhip tim nhièu hon kích thích bên trái. Trung tâm
dói giao cám ó hành não có các soi truóc hąch theo däy thån kinh X dén hąch dói giao cám nám
ngay tim, các søi sau hach dén nút Xoang và nút nhī thát. Kích thich dói giao cám làm giàm hoat
dông cuúa tim: giäm súÉc co bóp ca tim, kéo dài thòi gian tâm truong, giäm truong lųe ca tim,
giam tóc dô dán truyén xung dong tir nhī dén thát (PO kéo dái), giàm nhip tim
Dói vói mąch máu: kích thích hê giao cám làm co thát hâu hét các mach máu dăc biêt
là nhūng mąch máu cúa các c quan nôi tang và da, cón khi kich thich hê dói giao cám thi có
tác dung ngurpc lai, túre là làm giăn nò mąch máu nhūng noi náy. Ánh huóng cua kích thích
TKTC iên huyét áp: (1) kich thích giao cám làm tăng súre co bóp cúa co tim, dóng thòi gåy co
mąch (läm täng súte can ngoși bièn), làm huyét áp täng rát nhièu; (2) kich thich he dói giao cám
làm giám súre bom cúa tim, chi làm huyét ap giam ít.
2.1.5. Hô háp: kich thích giao càm làm giän co Reissessen cúa tiéu phé quán, làm phé quán nó
và hoi co mach máu. Kich thích dói giao cám làm co phé quán và hoi giân mąch máu
2.1.6. Thân: kich thích than kinh giao cám than, gäy co tiéu dóng mąch vào câu thân, làm giám
manh áp suát mao mąch càu thän và giám dò loc cáu thân, làm giám lur lur ng nuóc tiéu dén 10
làn hay hon do mát thäng bång cáu - óng thán nhę. Nguge lai, úc ché than kinh giao cám, gây
giân tiéu dóng mąch vão câu than à múe dó via phái, làm tăng nhę dò loc càu than, gáy tăng
manh luu vàlurong
thų thé
nuóe tiéu. Täng hoąt dông cua hê giao cäm làm tăng tiét renin, do tác dong trên
AMP vóng durąe thánh láp à té báo canh câu thân.

2.1.7. Anh hóng cia kich thich hé thán kinh tę chú lén môt só chúre năng kháe: häu hét
các cáu trúc co tron nhu: óng gan, túi mât, nięu quán, bàng quang bj úe ché khi kích thích hé
giao cam, te là gäy giân co tron vå humg phán khi kich thich he dói giao cám. Kich thích giac
gia

cám läm täng phong thích glucose tir gan, läm täng nóng dò glucose máu, lám täng chuyén hóa
 Bài 51. Sinh lý hê thán kinh tų chů 663
or hán vå läm täng hoąt dóng tinh thán. Kich thich giso cim läm ting tiét insulin vå läm giäm
tiét glucagon.bbiounitn 1t ti

p2. Anh huing eúa hê thàn kinh ty chü lên chúe näng tiy thupng thân
Kich thich nhůng spi thán kinh giao cám dén tüy thu ng thán, gäy phóng thích mót lu ng
kin epinephrin và norepinephrin vao máu tuán hoán vă kich tó nay durge chuyén cho den các
mó trong co thé. Trung binh có khoäng 75% epinephrin va 25% norepinephrin, trong nhüng
dieu kięn sinh lý khác nhau, ti lê náy có sır thay dói dáng ké. Norepinephrin tuán hoán có tác
dung trèn các co quan gióng nhur tre tiép kich thích hě giao cám trén các ca quan náy, chi khác
thói gian táe dung kéo dái gáp 10 làn, böi vi norepinephrin bi loai khói máu rát cham: norepi-
nephrin có tác dung lám co mąch máu, làm tăng nhę hoąt dông cua tim, úe ché hoat dông ong
tiéu hóa, giān dóng tir,.. Epinephrin cūng có tác dung gióng norepinephrin nhumg cón có nhūng
tác dung khác biêt sau dây: (1) có tác dung trên hoat dông cua tim mąch hon norepinephrine;
(2) làm giān các mąch máu co vân vå co tim (mąch máu cO chiém môt phân lón các mąch máu
trong co thé), su khác nhau näy cho tháy durge tám quan trong là norepinephrin làm täng dáng
ké surc cân ngoai bièn vi vây nó làm tăng huyét áp rát nhièu, trong khi epinephrin làm tăng
huyét áp ít hon, nh ng nó lai làm tăng cung lur ng tim dáng kė, vi nó anh huróng dén hoąt dông
cia tim va các tinh mąch; (3) trên chuyén hóa cua mô: epinephrin làm tăng chuyén hóa co bán
gáp väi làn norepinephrin. Vi vây, epinephrin tiét bói tiy thu ng thân, làm täng ti só chuyén
hóa lèn 100% trên múe binh thuòng, làm tăng hoat dông và kich dông toán co thé, dóng thòi
táng chuyén hóa glycogen ó gan và phóng thich glucose vào máu.
2.3. Liên quan giūa hipdô kích thích trên múre dô tác dųng cúa hê thân kinh tų
chü Dói vói he TKTC, khi kich thích vói tân só tháp, cūng có tác dyng hoán toán trên co
quan. Binh thuròng chi kích thích vai giây dā dú gåy tác dung dói vói hê giao cán và dói
giao càm và sı hoat dông hoàn toàn (tói da) xáy ra khi các soi thân kinh bi kich thích tùr
10– 15 lån/giày, trong khi dói vói hê thân kinh co xurong, muón gåy hoąt dông hoan toàn phái
kich thích khoáng 75 – 200 lån giây.
(Et

2.4. Truong lyre cúa giao càm và dói giao cäm: he giao cám và dói giao cám hoąt dông liên
(uc và múe dô cân bäng cua sır hoat dông goi là truong lųe cua giao càm và dói giao cám cúa
hê thán kinh. Giá trj cua truong lųc cho biét sur täng hay giám hoąt dông he thán kinh cua các
cO quan bi kích thích.
Binh thuóng trurong lre giao cám giù håu hét cáe mąch máu trong co thé, co báng Y duòng
kinh tói da cua nó. Néu täng múte do kich thich, thi cáe mąch máu có thé co lai nhièu hon
nûa. Trái ląi, íre ché truong lue giao cám binh thuóng mąch máu có thé bi giān. Néu không có
uong lye dói giao cám, thi hé giao cám chi có thé gäy co mąch máu.
Truong lųc cia hê dói giao cám duòng tiêu hóa: néu cát bó hě dói giao cám có thé gåy mát
truong lye co trám trong và kéo dai, dóng thói rói loan sur bái tiét dich.
Tru ng lųe ca tąo nên do norepinephrin và epinephrin cúa túy thu ng thân bái tiét. Binh
binephrin và khoàng 0,07 mg/kg/phút
thuóng túy thurong thân tiét khoáng 0,2 mg kg phút epin
horepinephrin. Só luong nåy coi nhur dù dé giù huyét áp trên múe trung binh (néu hüy tát cá
he giao cam tói tim mąch) ching tò phán lón trong lyre co do chinh sur bäi tiét epinephrin và
norepinephrin cia túy thurong thän hon là do spr kich thich trye tiép hė giao cám.
Anh huing sır mát truong lue giao cám và dói giao cim: Trong tròng hop mach miu bi
cit bó thán kinh giao cám, gäy sur giān mąch tói da. Tuy nhièn, sau mòt tuán, “truong lre" nói
ltai trong cáe co tron mąch máu täng, phųe hói ląi sir co mąch binh thuòng. Bát cú môt ca quan
nào
khi mát trrong lue giao cám và dói giao cám, déu xäy ra sp bů tn duge thánh läp, dé dura
664 SINHLýHQc Y KH ▇

su hoat dóng cua ca quan dó vé múe dô binh thuòng. Tuy nhiên, spr bù trir náy dòi khi càn thòi
gian dai (vi du: mát trrong lųe dói giao cám dén tim à chó, làm täng nhip dén 160 nhip/phut
va sě trò vé 120 nhip/phút sau 6 tháng). Et

2.5. Sy nhay cám cúa co quan khi hé giao căm và dói giao cám bj cát bó
Trong tuán 1ě dáu hay läu hon sau khi phá húy thån kinh giao cám hay dói giao cám, thi
co quan turong úmg tró nên ngày càng nhay cám vói norepinephrin hay acetylcholin chích
váo, tác dung näy thé hiën nhur sau. Luu lurong máu à cánh tay truóe khi hüy giao cám là
200 m/phút, thi chích môt lurong norepinephrin chi gây ra su giám rát it lu lu ng máu.
Truòng hop khác, khi cát bó hąch sa0, truong lue giao cam binh thuong bj mát, luru lurong máu
täng nhanh dáng ké, vi mát truong lue mąch. Nhung sau väi ngåy dén môt tuán lě, luu lu ng
máu tró vé gán binh thuòng (Hinh 51.3), do sır täng tir thr truong lure nôi tąi cúa mąch máu co,
Dó là su bù trùr khi mát trurong lųe. Sau dó chích môt lurong norepinephrin, thi luru lu ng máu
giàm nhièu hon truóc. Hien turong näy goi là su nhay cám khi húy thán kinh; nó xáy ra trong
cå ca quan giao cám và dói giao cám.tlaibvihht beuo
e 400 ii EaudEal aia
iEi tE td An10 t tiiaon uiaic

tti D NN U O y
ad lriig Tác dung ciaeic on nlr
i 200 -—
Cát hąch sao môt lièu norepinephrine c
5gn i h
POng tų

Tác dung cua

hE môt ▇ EEo jdeElinup oi
I i E b
uD 0 t E i 3 e6leRian
1enueEdattta Tuån a i te l i i h E t a

Hinh 51.3. Anh huóng cúa cát giao càm trên luu luong máu cánh tay và tác dung cúa norepinephrin
truóc và sau khi cát hąch sao cho tháy du c múc nhay càm cúa mąch dói vói norepinephrin. (theo
Guyton A.C. Textbook of Medical Physiology, 8" ed., W.B. Saunders Company, Philadelphia, USA,
1991, trang 675)

Co ché cùa su tăng tính nhay cám do cát thán kinh, là do tăng só thų thé trong màng sau
synapse cua các té bào dáp ing. Khi norepinephrin và acetylcholin lâu khóng duąc giäi phóng
i các synapse niüa, khi tièm môt lièu hormone vão trong máu tuán hoàn, thi phán úng cua co
quan dáp mgsē tăng lên rõ rêt. TiSo utihult
tataudo aun ae naieb tiied
3. CÁC PHÄN XĄ TU DQNG tai gi i0
Các phán xą ty dông chính là su dièu hòa các chúe năng nôi quan cüa hę thån kinh tur chú.
3.1. Phán xą tır dông tim mąch: môt só phán xą tim mąch giúp dièu hòa huyét áp dông mąch,
cung luong tim va nhip tim nhur: áp thų quan (Baroreceptors) năm trong thánh cua các dông
mąch lón (bao góm Xoang dông mąch cánh vå quai dong mąch chú), khi chúng bj kích thích
böi sur täng áp suát máu, hung phán durpe truyén dén hanh não làm kich thich trung täm däy X
(re ché tim) o hánh não làm tim dåp cham lai và huyét áp tró vé binh thuòng. Mat khác, các
dáu hięu duge truyèn tói thån não, úe ché các xung dông giao cám tói tim và mąch máu, làm
áp suát dông mąch giám xuóng, trò vè binh thuong.
3.2. Phán xą tyr dông tiëu hóa: phán trén cing cúa ong tiču hóa và true tràng duge dièu khién
chính böi phan xą tu dông. Ngúri múi thom thúe än hay có thúe än trong mięng, kich thích tù
můi vå mieng tói däy phé vi, thięt hâu và cáe nhân nu c bot à thân não, nhüng kich thích này
 Bäi 51. Sinh lý hê thán kinh tu chů O0

dupe truyén qua thain kinh dói giao cám, dén cáec tuyén bäi tiét muóc bot, dą däy giy tiét dich
teu hóa, ngay că khi thúe ăn chua dat våo mièng. Turong tų, khi phân däy tre tráng, ó phán
cuói cia óng tiéu hóa xuát phát luóng xung dóng cám giác do sie cäng cua true tráng, dupc
dura dén phán cung cia tiy sóng và mot tin hiču phán xą duge dua tro lai qua dói giao cám dén
phán xa cúa ruôt già, gây co bóp manh dé tóng phán ra ngodi.
33. Cáe phán xą ty dông kháe: sıp tóng nuróe tiéu cta bàng quang: khi bäng quang cäng nuóc
tiéu, kich thich doan tüy cúng gây co bóp bàng quang và giăn các cO vóng tąo nên su di tièu.
Chc phän xa tr döng vè tinh due: khi có su kich thich tâm lý hay kich thích co quan sinh dyc,
nhüng kich thich dó gom ląi phán tiy cung, gäy phán xą cuong sinh dye và phóng tinh dich ò
nam giói. Ngoài ra, còn có các phán xą dièu tiét dich tuy, tiét mąt, tiét mò hôi, nóng dò duòng
huyét vå chúre năng các co quan khác.
3,4. Dáp úng “báo dông" hay “stress" cúa hê thán kinh giao căm: khi ca thé bi stress, phán
lón hė giao cám bi kích thích cùng môt lúc, sě gây gia tăng hoat dông nhièu chúe năng trong co
thé nhur: tăng huyét áp, tăng lurong máu dén các co dang hoat dông, giàm lu ng máu dén các ca
quan nôi tang và ngoai bièn; tăng chuyén hóa cua các té bao co thé, täng duóng huyét và täng
hoat dông tinh than., túre là làm cho hoąt dông chúc năng các ca quan tăng ó môt múe dò cue
dai, de co thé chóng lai các tác dông vao ca thé. Mye dich cia giao cám là cung câp năng luong
lón cho co thé, trong tinh trang co thé bi tác dóng manh. Trong tinh trang tăng hoąt dông giao
cám, goi là dáp ngbáo dông hay stress. Dáp ▇ nàycó ý nghīa tyr vê quan trong.
d
4. SU DÁN TRUYÈN TRONG HÉ THÀN KINH Tu' CHÚ
4.1. Co cáu chő tân cùng cůa hê TKTC ò co tron và co tim
41.I. Co tron: không có phién tân cung, cūng không có nhánh tân cúng di vão môt diém rõ
ràng. Có nhūng nhánh soi than kinh chay doc theo màng té bào co, làm thành các ränh trên măt
dé bao cO vå trên ränh có nhiêu nót phong chúra các hat dır trů các chát dän truyên thán kinh.
Chát dån truyèn thán kinh duąe phóng thích ra tir các nót phóng dó khi có kích thích. Nhò cách
sáp xép nhur vây nên môt neuron có thé kich thich nhièu té bào co tron (Hinh 51.4).
41.2. Co tim: cáu trúc tai dáu mút tân cung ó nút xoang, nút nhī thát, bó His cůng tuong tr.
4.2. Chát dān truyên felHiitiit tla) i

Cáu trúc phân tir cüa acetylcholin và norepinephrin:btplaidn Enii

uc taititioaki i

iaracetylcholin (Ach)E u uphr nnorepinephrin (NE)OHL ua utli

O (C
H,3
HO NH.
CH idhcuii 12
duia E
t1
Hc CH HO a aat

Norepinephrin là chát dän truyen thaán kinh cua soi sau hąch giao cám, trr tuyén mò hôi, co
dung lóng và môt só mąch máu.
Acetylcholin là chát dán truyén thán kinh : (1), hąch giao cám và dói giao cám;
(2) neuron sau hąch dói giao cám; (3) neuron sau hach dén tuyén mò höi, ca diung lóng vå môt
só mąch máu; (4) các soi tróc hąch cúa cá hai hé giao cám và dói giao cám.
st irdEiltSia
rdie iatt unatir
666 SINH LÝ HQ Y KHOA

|ul

ai
i
0o
(o 660
)
Co tron
0 o
o

Soi trųc o
o 0 Doan giüa các
8
0
nót phóng

Nót phóng
Ti thě

Eo
Lo Hinh 51.4. Tân cùng dáy thán kinh thuc
vât trên co tron (theo Ganong W.F. Re-
Nót phóng
jew of Medical Physiology, 18" ed., Ap-
pleton & Lange, Connecticut, USA, 1997,

8Tan cing trang 109)

4.3. Thų thé alpha và beta

Dói vói các chát dán truyèn thân kinh cua dây giao cám và túy thu ng thân là epinephrin vá
norepinephrin, trên màng các té bào dích có hai loai thų thé dé tiép hân,là thų thé alpha và thų
thé beta. Epinephrin durąc tiép nhân vói cà hai loai thų thé alpha và beta, còn norepinephrin chi
dugc tiép nhán bói thy thé alpha. Thy thé alpha có chü yéu o trên màng các té bao co tron cua
các mąch máu ngoai biên và mąch máu các c quan nôi tang, khi chju tác dung cua epinephrin
và norepinephrin nó gây co mąch. Thy thé beta có chú yéu ca tim, màng các té bào cO tron
cúa mąch vaành tim, mąch các cO xuong, cO tron ruôt, da con, vách bàng quang, ca tron phé
quán, các té bào gan và té bào cúa tó chúe mö.
chia hai loai: , và ß. Thy thé , phán phói o co tim, các nút xoang, nút nhī thát. Khi hung
2"

phán , sě gây täng co bóp co tim, täng tóc dò dán truyén, tăng nhip tim và truong lųre co tim.
Thy thé , phân bó ca tron thành mąch vành và mąch co Xu ng, co Reissessens tiéu phé quán
và các co tron ò thành óng tièu hóa, co tron tir cung và vách bàng quang. Khi , h mg phán gây
giän các co tron, gäy giän mąch máu, giän phé quan, giän tir cung (Báng 51.1). Ngoai nhūng
tác dung trên, epinephrin còn có tác dung trong chuyén hóa: tăng duróng huyét, tăng Kt máu,
täng acid béo mau, täng tiêu thy oxy. Hop chát chi yéu làm trung gian cho các tác dung näy la
AMP vòng. Thy thé B, và ß, dèu gäy tác dyng bang cách hoąt hóa men adenyl cylaz, nèn lán
tăng AMP vòng.
4.4. Cáu trúc cúa a và -rec ptor
Thų thé a và có r măt à cå màng t
truóc và sau xináp. Ding phuong pháp dánh dáu các chât
khic nhau và tinh trong lugng phän tir cúa các chát dó, ngubi ta nhän tháy két quá sau: các chát
có trong lugng phán tir 55.000 thi gán dupe a receptor, cäc chát có trong luong phán ti 100.000
thi gán dupe vói ß receptor. Các a hay receptor déu có khá näng gán vói các chat có chuði C
u"csuN (dan xuát alkyl). Chát epinephrin có chuõi C-C- N, nen dèu có the the dung cà a và
. Tuy väy, các chát ké trén khöng phái gäy tác dung gióng nhau. Thy thé a có kha näng két hop
vóit NH, uhánh ben cua chuði alkyl (nie lài két hep vói norepinephrin làa chù yéu), con thy thé
thi có khá näng két hop vói nhóm CH, ó nhánh bên (tre là két hop vói epinephrin là chính).
 Bài 51. Sinh lý hê thán kinh tų chů 667
Báng 51.1. Các tác dung cúa hě thán kinh thuc vąt trèn các co quan cúa co thé
Co quan
Mát
Tác dung kich thich hê giao căm|Tác dyng kich thich hė dói giao cám
Dóng tù Giān
Co
CO mi Giän nhę (nhin xa) Co (nhin gån)
Các tuyén: műi, lę, tuyén Co mąch và bài tiét nhę Kich thích bài tiét mąnh
mang tai, duói hàm, tuyén da
dåy, tuy
Tuyén mò hôi iét mò hôi mąanh Tiét mò hôi ò gan bàn tay
Mach máu Phån lón là co Phân lón co ít hoãc không tác dung
Tim Nhip tăng Nhip châm
Co t
Tăng súc co bbópmt Giám súc co bóp (dăc biêt là co tåm
nhí)
Mąch vành Giän ( ,), co (a) Giān
Phói
Tiéu phé quàn Giän Co
Mach máu Co nhe Giän
Ruôt
Lòng ruôt Truong lyc và nhu ônggiàm Truong luc và nhu ôngtäng
Co thát Truong lųc tăng Giän
Gan Giái phóng glucose T ng hop glycogen nhę
Túi mât và ó nât Giăn Co

Thân Luu luong nuóc tièu giàm và tăng| Không

bài tiét renin
Bàng quang
Co bàng quang Giän nhę Co
Tam giác có bàng quang Co Giān

Duong vât Phóng tinh Cuong

Các tièu dông mąch
Tang ò byng Co Không
Co Co (a), giän ( ) Không
Da Co Không

Máu
Không
Dóng mau Täng
GlucO5e Tăng Không
Lipid Tăng Không
Chuyén hóa co' só Tăng lên dén 1N00.
Không
Bai tiét túy thuong than Tăng Không

Hoat dông tinh thán Tănge Không

Co dung lông Co Không
Co Xuong Tăng tiêu glycogena Không
ng chièu
Täng dài soi co
Không
Té bào mo Tiêulipid
u |
668 SINHLÝ HQc Y KH A

Vi norepinephrin có nhóm NH, nên nó két hyp vói a receptor, con epinephrin có cá NH và
CH, nén nó có khá năng két hep vói cà a và ß receptors (nhung vói là chú yéu),
3

OH
O u Tec p U

(HO– CH2
ln CH CH2

epinephrin receptor
I IC IIIII

4.5. Thy thé acetylcholin

Dıa trên tinh chát duoc lý có thé chia thy thé acetylcholin thành hai loai. Măc dů cùng là
dây cholinergic, dän truyen băng acetylcholin, nhung chő tan cůng cúa neuron sau hąch cho-
linergic dáp úng vói muscarin, không dáp úng vói nicotin, nguroe lai tąi hach giao cám hay
chó tan cing cua neuron vân dông TKTUchi có sı dáp úng voi nicotin, mà không dáp úng vói
muscarin. Do dó, chia làm hai loai: thų thė muscarin và thy thé nicotin. Thų thé muscarinic bj
úc ché bói atropin, tác dông kích thich cua thy thé muscarinic là su phóng thích GMP vòng,
Thų thé nicotinic bi úc ché bói curare.
4.6. Hiên turong dięn tąi thų thé
Cáe däy adrenergic ánh huóng lèn ca tron theo hai cách: (1) làm tăng tinh thám cua màng
dói vói Na", låm cho té bao bij khir c e ting phán, các diên thé naäy sě duge công huóng ląi tąo
diên thé kích thích tąai chő nói, két quà làm co tron bi kích thích; (2) làm tăng tinh thám cúa
máng té bào dói vói K, Ki di ra khói té bào, làm diên thé màng té bào càng bèn vůng (phân
c c quá dó). Diên thé màng lúc này goi là dięn thé úc ché tąi chő nôi.

5. ÐIÈU HÒA HOAT DÓNG HĘ THÀN KINH Tu' CHÜ

Hoąt dông cúa hê TKTC tuy có tinh tır dông, song ván chju su dièu khièn xung cua hê thán
kinh trung wong vå môt só hormone cia tuyén nôi tiět:
5.1. Hę lrói: nhièu vůng trong hé luói hành não, câu não, não giūa, có tác dung dièu hòa chúc
năng hê TKTC: dièu hóa huyét áp, nhip tim, bài tiét các tuyén phàn trên cua duòng tiêu hóa,
nhu dông duòng tiêu hóa, múre do co thát bàng quang,.
5.2. Vůng hą dói: là trung tâm cao cáp cua he TKTC. Kich thích phán truróc cua vůng hą dòi
có tác dung nhur kích thích hê dói giao cám. Kich thich phán sau cúa vůng hą dòi có tác dung
nhu kích thích hê giao cám.
5.3. Vó não: các trang thái hoąt dông cua vò não trong các truròng hop cám xúc, lo láng, są
häi,.. có anh huróng dén hoat dông cúa hê TKTV nhur gây co giăn mąch máu ngoai biên, thay
dói nhip tim và nhip thò, thay dói hoąt dông ò tang. Phân lón các phan xą có sır tham gia cua
he thán kinh thųe vat do kích thích bén ngoài và bên trong co thé mòt cách không ý thúe nhumg
cüng có môt só phän xą do kich thich tit vó não (phän xą thich nghi cua mát vói ánh sáng, các
phán xą có dièu kiên bai tiét dich tiéu hóa, phán xą bäi xuát phán vå nu c tiéu).
5.4. Hormone: thyroxin cua tuyén giáp có tác dung tăng cu ng hoat dông hê giao cam. Nor-
adrenalin, adrenalin cua tuyén túy thurong thân làm tăng hoat dông hė giao cám.
5.5. Stress: các stress tâm lý và thé xác kích thich hė giao cám.
 Bài 51. Sinh lý hė thán kinh typ chù 669
câU HÖI Tu LUQNG GIÁ
1. Cáu nio sau däy dúng vói táe dung cia norepinephrin khi gán våo thy thé alpha?
A. Giän té bào co tron mąch máu ngoai biên
B. Co té bào cO tron mąch máu nôi tang
C. Tăng co bóp cO tim e
D. Giän ca tron phé quánndie
E. Båi tiét insulin
2. Câu nào sau däy dúng vói thų thé B,?
A. Hoat dóng thông qua chát truyén tin thú hai là inositol triphosphat
B. Khi gán vói norepinephrin ó co tron phé quán sě làm gin phé quán
C. Khi h ng phán sě làm giän tir cung tiL

D. Khi hung phán sě làm co phé quán

E. Duge phân phói à co tim, nút xoang vå nút nhī thátlt
3. Câu nào sau dây dúng vói thų thé alpha? s

A. Gán dupc vói chát truyèn tin hóa hoc có trong lu ng phân tir 100.000 dalton
B. Gán durąc vói chát truyèn tin hóa hoc có nhánh bên NH,
C. Gán durgc vói chát truyén tin hóa hoc có nhánh bên CH,
D. Gán durçc vói chát truyên tin hóa hoc có nhánh bên COOH
E. Chi có à mång té bào trutóc synapse
4. Câu nào sau dây KHÓNG ÐÚNG dói vói acetylcholin?
ia
A. Acetylcholin là chát dån truyèn thån kinh ò hąch giao cám và dói giao cám
B. Acetylcholin là chát dán truyén thán kinh ò neuron sau hąch dói giao cámi
C. Acetylcholin là chát dån truyén thán kinh à neuron sau hąch dén tuyén mò hôi
D. Acetylcholin là chát dán truyén thán kinh è các soi truóc hąch cúa cá hai hê giao cám vå
dói giao cám
E. Acetylcholin là chát dån truyćn thån kinh ó các søi sau hąch cua cá hai hé giao cám và
phó giao cám
5. Câu não sau dāy dúng vói epinephrin/norepinephrin? DiIEMIElHe
A. Epinephrin durge tiép hânbôi cà hai thų thé a và ▇
B. Norepinephrin durçc tiép nhân bói cà hai thų thé a và
OalaaabsuGi
ai

C. Epinephrin chi duroe tiép nhän bói thy thé a e asi tatEa)
D. Norepinephrin chi durçe tiép nhân bói thų thé
E. Epinephrin chi durąc tiép nhân bói thų thé estanhateg▇
6. Cäu não sau dáy KHÓNG DÚNG vói hê thán kinh tyr chü?etlsiu
A. Du e phân phói dén các co quan nôi tąng
fhsuiiee
B. Tao phán úng không theo ý muón
C.Cón goi là hê thán kinh thųe vât
D. Tao các cir dông nhò hê c Xuong
E. Làm co các co tron cúa co thé
670 SINH LÝ HQc Y KH A td
a 3ADl OEEla)
7. Câu nào sau däy là SAl dói vói hę thån kinh tųr chú?
A. Góm có 3 hě là giao cám, dói giao cám vå hê thán kinh trung uong
B. Có trung khu phân bó à sing bên chát xám tily sóng liên tųciban
tir dótna ngure T, dén dót
sónguddita
thát lung L,
C. Hoat dong dua trên các cung phán xą i tkan)
D. Du e phân bó à não giîra, hånh não và ving túiy cúng (S, S, và S,) i to ni16
E. Có trung khu cao cáp vůng hą dói tiit

8. Câu nào sau dáy đúng vói hê giao càm? Etgt nzgniine oin3)
A. Bao góm trung khu ó sing bén chát xám tiy sóng và các hąch giao cám canh sóng và
tru c sóng
B. Có trung khu ò não gi a, hành não và vůng tüy cungnl
C. Có trung khu ò phán truóc ving hą dòi ittnilaiin
D. Làm tăng nhip tim, làm tăng ci dông cúa ruôt ana pan
E. Có thán té bào hach nám trong các tang n isruauci)
9. Câu nào sau däy dúng vói hąch sao?napn sonn deuvoputeln
A. Có soi truóc hach xuát phát tir T-Totnu zm dde tivcputneL
B. Còn durgc goi là hąch có trên n trtine ibrtibia
C. Các søi sau hach chi phói các ca quan vúng dàu dE
D. Các soi sau hach di theo dáy thån kinh IV vå VI. Môt só di dén dą dày và ruôtp
E. Các soi sau hąch di tói các co quan vůng cò, chi trên và các co quan trong lòng nguc
10. Trung khu he giao cám duąe phân bó è dâu? an nd biludaat
A. Phân bó à sing bên chát xám túiy sóng tùr D, dén L,nnttbd aadbol
B. Phân bó à simg bên chát xám tüy sóng ti D, dén L,iiiHinisata
C. Phân bó à sing bên chát xám tůy sóng ti D, dén D iilnlnrbeoA 0
D. Phân bó doc hai bên các dót sóng có oat
E. Phân bó doc hai bên các dót sóng có chéch vé phía truóct
t tBEd
TÀI LIĘU THAM KHÅ eaiil )

1. Bô món Sinh lý hoc, Dąi hoc Y Dugc Thành phó Hò Chí Minh. Sinh lý hoc y khoa tàp 2=2. NXB Y
hoc, 2012, tr. 262-273.
2. Fox S. Human Physiology 8" edition, McGraw Hill Companies, 2004, pp. 190-214.
Ganong's Review of Medical Physiology 23“ ed., Lange McGraw Hill Companies, 2009, pp. 261-
3. 271.
J. Tertora;
GerardInc.
4. Sons, Bryan Derrickson. Principles of Anatomy and Physiology, 12ª ed., John Wiley &
2009, pp. 708-712.
Guyton A. C. and Hall J.E. Textbook of Medical Physiology, I1“ ed., Elsevier Saunders, 2004, pp.
5. 648-758.
6.
Silbernag| S. and Despopoulus A. Color Atlas of Physiology 6% edition, 2009, pp. 78-87.

atehi