홍

4C 5 H
SINHLý HÓNG cÀU i nianádi

PGS. TS.BS. Mai Phuong Tháo

iaileai76 EHeiR
teatednab
ŲC TIÉU HQC TÅP aii

1. Nêu durąc hinh dang, thành phán cáu tąo cúia hóng cåu.
2. Nêu du e só hureng hông càu ngıòi Vięt Nam binh thtòng theo giói, lí a tuói và trinh
bày các yéu tó ánh huóng dén só lurong hóng cáu.
3. Phán tich bón chúte năng cia hóng cåu. t
4,
Giái thich sųı dièu hóa sán sinh hóng cåu à su tąo thåmh hóng cåu. E
5. Trinh bày sı bäo quán hóng cåu de truyén máu.
6. Vån dung các kién thre trên dé bäo vê súte khóe, phân bięt dur e môt só bát thòng cia
hóng càu à ing dung trong lám sàng.

Hóng câu (red blood cell, erythrocyte) chiém khoáng 95% tóng só té bào máu. Bąch càu
(white blood cell, leukocyte) và tiéu câu (platelet, thrombocyte) chiém 5% thé tích thành phán
huyét cau. Só lurong cúa hong cau nhièu hon bąch cáu khoang 700 làn và cao hon tiéu câu là
17 lân.

1. H NH THÉ, THÀNH PHÅN CÁU TĄ0 VÀ sÓ LUoNG HÓNG CÀU

1.1. Hinh thé
Hòng cáu (red blood cell, erythrocyte) chiém khoáng 95% tóng só té bào máu, là nhūng
té bào không nhân, hinh dia, lõm hai măt (Hinh 2.1). Ðuong kinh cua hóng câu tù 7 –8 n
Chièu däy té bào trung tâm là 1 m và ó ngoai vi là 2–3 m.Cáu trúc hinh dia lõm hai măt
thích hop vói khå năng ván chuyeén khi cúa hóng cáu vi:
Lám täng diên tich tiép xúc cua hóng cáu lên 30% so vói hóng càu hinh cáu. Tóng diên tich
tiép xúc cia hóng cáu trong co thé là 3.000 m'.
Làm tăng tóc dô khuéch tán khi, các khí di vào và H
di ra hóng cáu dě dàng hon.
Lam hóng càu có thé bién dang dě däng khi di qua H2,0 m
các mao mąch có duòng kính ho. Nhin nghièngtiil
Trong môt só bênh, hóng câu có hinh thé bát aie l

thuòng (hóng cáu hinh cáu, hinh luði lièm) vå bi phá atlh
húy nhanh gây thiéu máu. E

7,5 m
s
Hinh 2.1. Hinh dang hóng cåu (theo Elaine Marieb
R.N.Human Anatomy & Physiology, 4th ed., A.W. Longman a
Inc. California, 1998, trang 630)
(ENhin tùr trên xuóng
C.,
)

i
 8
SINH Lý HQc Y K A
1.2. Thånh phân cáu tąo e
Hóng cáu có 1 máng bán thám bao quanh. Mäng hóng clu khóng cho chát keo thán qu
(protein, lipid); doi voi che ton uói khoing, tinh tham cua ming cing khóng dóng dew cic
ion H, O , HCo va mot so anion hinu co tham qua dé dáng, các ion K, Na", Ca“ thám qu
rát it vå chäm, hode không qua durge (Ca", Mg"
Hóng chu khóng thay dói hinh dang khi dat trong dung dich ding trung (tuong ing v
dung dich NaCI19%). Trong dung dich u tnuong, nu c trong hóng càu thám ra ngodi, lam
hóng cau teo lai. Trong dung dich mhupe truong, nube tir ngoi thäm vão hóng ciu liam nó
trrong to lén và cuói cung võ ra gây tan máu.
Hóng cåu bát dåu võ (súc bèn tói thiéu)Hóng câu võ hoàn toàn (súc bèn tói da)
Jáu toàn phán NaCI 3,4%o
NaCI 4,6%o

Hóng cåu rúa NaCI 4,8%o NaCI 3,6%o

Hóng càu trong máu döng mąch có dó bén cao hon hong cáu trong máu tīnh mąch, có thé do
hóng cau trong tinh mąch truong to hon vi có chúra nhièu co, và clo (chloride), cón höng càu
trong dóng mach mang co nhiéu cholesterol. Di ben hóng cau tang sau khi cát lách và giam
trong bênh vång da huyét tán.
Thành phán hóng câw:
H,O 63,5%
Hb 32 – 34%
Lipid 1%
ls
Protein
i at
Duòng at 5
Vitamin, acid folic

Mäng hóng cáu góm ba lóp: lóp ngoài, lóp lipid, lóp trong cing.
1.2.1. Lóp ngoài là glycoprotein, glycolipid và acid sialic, có nhièu 1ò nhò (khoáng 100.000
), durong kinh mõi lð –3-4 Amstrong. Trong tru ng hop só ló täng (hóng càu luði lièm), trao
dói chát tang, làm mát nhièu năng lurong nên hóng cáu dě bi bé. Màng hong cåu dura ra ngoai
các phán tir acid sialic tich dièn am, vi vay, các hóng cau khóng dinh vao nhau. Trong mot só
tru ng hep bênh lý vé cáu tąo màng hoãc do düng môt só thuóc có khà näng két hop vói acid
sialic, mát dien tich àm cia môt só hóng cáu, nén hóng cáu dinh vão nhau lám thay dói tóc
dô lánglàmmáu.
Tóc dô láng máu (mm) tuói tir 17–45:
Nam:
Giò 1:7,5 3,5 (0,5 – 11)
Giò 2:19,9 6,1(7,7– 32,1)
Nū:
Gið l: 12,2 3,8(4,4 – 19,8)
Gið 2:24,1 4,0(16,1 – 32,1)
 Bai 2. Sinh ly hong cau

Lop lipid lam gitr nguyén hinh dang cua hong cau, gom co:
1.2.2.

Phospholipid chiem 65%, chu yéu co bon loai sau:

+
Phosphatidyl ethanolamin
+
Phosphatidyl serin
+
Phosphatidyl cholin
+ Sphingomyelin
- Cholesterol: 25%
Glycolipid: 10%
1.2.3. Lop trong cung la nhiing soi vi the, nhing ong vi the va nhiing phan tir calmodulin,
protein gan hemoglobin. Cac phan tur calmodulin dieu hoa hoat dong cac enzyme o mang
hong cau. Ngoai ra, trong hong cau con co men G6PD (glucose 6-phosphat-dehydrogenaz),
anhydraz cacbonic (carbonic anhydrase).
1.3. So lurgng hong cau
O nguoi Viét Nam truong thanh:
Nam: 4.200.000 + 210.000 mm3 mau [5,05 + 0,38 T/L (x1012 te bao/lit)]
Nu: 3.800.000 L 160.000 mm' mau [4,66 + 0,36 T/L (x1012 té bao/lit)]
Hematocrit binh thuong: tré em 3 18 thang: 27 - 39%, nguoi lon: o nam la 39 - 47%
[44% + 3%] va o nu la 35 - 43% [41% + 3%], nur co thai: 29 - 37%.
So luong hong cau trong he tuan hoan luon duoc dieu hoa mot cach thich hop de cung cap
du lurong oxy cho mo. Bat ky nguyén nhan nao gay nen su giam lurong oxy chuyén cho den mo
déu lam tang ti lé san xuat hong cau. Nhing nguoi song lau noi phan ap oxy trong khong khi
thap (o vung nui cao) thi so luong hong cau tang.
So lurong hong cau phy thuoc vao mirc do hoat dong cua moi nguoi: so lurong hong cau ha
thap khi ngu va tang len khi lam viéc nhiéu, lao dong nang.
So lurong hong cau phy thuoc vao lira tuoi: hong cau 0® tre so sinh khoang tir 5 7 trieu/mm'
mau, nhung trong vong mot - hai tuan le dau sau khi sanh, mot so lurong lon hong cau bi tieu
huy gay ra chirng vang da tan huyét sinh ly. Sau vai thang thi so lurong hong cau xap xi nhu 0
nguoi lon.
So luong hong cau phy thuoc vao su bai tiet erythropoietin vi erythropoietin tac dong len tuy
xuong, lam tuy xurong tang san xuat hong cau. O nguoi binh thurong khoang 80 - 90% eryth-
ropoietin do than san xuat, phan con lai do gan san xuat. Su tong hop erythropoietin chiu anh
huong cua hormone sinh duc nam. Testosteron kich thich su san xuat erythropoietin. Do cung
la mot trong nhing ly do lam cho so long hong cau, nong do Hb va hematocrit cua nam cao
hon ni. Sur san xuat erythropoietin giam trong bénh suy than hoac cac benh viem nhiem cap

tinh hoac man tinh.

So hrong hong cau thay doi trong cac truong hop bénh ly:
Hong cau tang trong bénh da hong cau (bénh Vaquez), trong ngat, trong tinh trang mat
nuroc nhieu do tiéu chay, non oi nhieu hoac do bi phong gay mat huyét turong. Trong nhieu bénh
khac nhau cua hé tuan hoan, luu lurong mau dén cac mach mau ngoa1 Vi giam, gay thieu oxy o
mo do do se tang san xuat hong cau dé bao dam ho hap. Vi du trong truong hop suy tim lau dai,

gay thieu oxy do giam luu lurong mau den mo, 1am tang Su san xuat hong cau, lam tang dung
tich hong cau (hematocrit).
So lurong hong cau giam trong cac bénh thieu mau, xuat huyét,...
10 SINH Lý HQc Y KHOA

2. CHÚC NÄNG HÓNG CÀU s

2.1. Chúre năng hô háp
Chúte näng hó háp là chite näng chinh cia hóng cáu. Chúe näng näy dupe thųe hiën nhò
huyét càu tó (hemoglobin) chúa trong hóng cáu.
2.1I. Só lurong hemoglobin trong hóng cåu
Ti lè phàn träm tiính theo trong lu ng cia các thinh phán cia hemoglobin nhur sau:
Globin :94%
Sát :0,34%
Hemoglobin *
4 Hem 5% - 6%
Protoporphyrin :4,66%
Nóng dó hemoglobin binh thuòng trung binh tir 13– 16 g/100 mL máu: t
Nam: 14,6 0,6 g100 mL máu
Nü: 13,2 0,5 g100 mL máu
Mõi hóng câu có khoáng 34,6 – 35 microgam hemoglobin. Hemoglobin duge màng hóng
cau báo ve. Trong nhüng trong hop benh ly (noc djc rán, bênh båm sinh,..) súte bèn mang
hóng càu giám, höng cáu bj bé trong mąch máu, hemoglobin giäi phóng vão huyét tuong,
t tta
không còn bäo dám durgc chúe năng van chuyén khí.
„2.
2. 1.2 Sır thành ilâp hemoglobin
Nhò chát dóng vi phóng xą nguòi ta då biét du e sı thánh làp hemoglobin. Sur tòng hep Hb
bát dáu tir giai doan tièn nguyén hông câu, tiép tue cho dén tân cung giai doan hóng cáu luói:
succinyl-CoA két hop vói glycin dė thanh làp hop chát pyrol (pyrole). Sau dó, 4 phân ti pyrol
sě két hop ląi thành môt protoporphyrin. Mot trong nhing hop chát protoporphyrin duąc dāt
tên là protoporphyrin IX duąc két hop vói sát dé tąo thành phân tir hem (heme) (Hinh 2.2).
Cuói cung bón phân tir hem két hop vói môt phân tir globin dé tąo thånh hemoglobin: úng dung
ché tąo máu nhân tąo. Trong sır thánh láp hemoglobin ngodi các chát cân thiét nhur các acid
amin, sát, còn có môt só chát phų khác nhur chát dóng, pyridoxin (B) hoğc cobalt, nickel,.. làm
vai trò chát xúc tác.
1) 2 Succinyl-COA + 2 glycin pyrol
2) 4 pyrol protoporphyrin IX
3) Protoporphyrin IX + Fe Heme
4) Heme + polypeptide chuði hemoglobin
5) 2 chuði + 2 chuði HbA
lua
Dt i t it
eaiiuia
 Bai 2. Sinh ly hong cau 11

Succinyl - CoA

2 Glycin

pyrol

Protoporphyrin IX

Fett

4 Hem

globin

GLOBIN

Hinh 2.2. Twong tac cua hem voi oxy. M:

-CH,; V: - CH = CH,; P: - CH, - CH, - COOH (theo Elaine
Marieb R.N. Human Anatomy & Physiology, 4th
ed., A.W. Longman Inc., California, 1998)
Hemoglobin la mot protein mau co phan tir luong 68000, co kha nang chuyén cho chat khi. Hemo-
globin gom hai thanh phan la globin va hem. Globin la protein khong mau, cau truc thay doi tuy theo
loai. Hem la mot sac to do giong nhau o tat ca cac loai (Hinh 2.3).

B1

B2

CH3

CH3

polypeptid

(a) Hemoglobin (b) Nhom heme chua sat

Hinh 2.3. Cau truc cua hemoglobin (theo Elaine Marieb R.N. Human Anatomy & Physiology 4th ed.,
A.W. Longman Inc., California, 1998, trang 631)

2.1.3. Chirc nang ho hap cia hemoglobin

2.1.3.1. Hemoglobin van chuyén oxy tir phoi den cac mo
Hb gan voi O, tao thanh oxyhemoglobin (HbO,). Hb gan oxy co mau do turoi, trong khi Hb
khong gan voi oxy co mau do sam hon. Oxy dugc gan voi Fett trong thanh phan hem. Hb chiu
trach nhiem chuyén cho khoang 98,5% tong lurong oxy trong mau. Khoang 1,5% oxy o trong
huyét turong duoi dang hoa tan.
Mot phan tur Hb co the gan voi bon phan fur O,. Sy gan voi mot phan tur O, dau tien vao Hb
1am tang ai luc cua Hb voi phan tir O, tiep theo.
12 SINHLý HQ ▇ KH ▇

Hb + 0, Hb0,

Hb0, + O, Hb(0,)

H (0,), + 0, H (0,)

H (0 ,), + 0, Hb(0,)

Däy làViphánmôt úmg

(Fe"). phän
gánti oxy
Hb
vio tóinguyén
gán da 4
tir Fe""tir khóng
phán O, nén
phäiI gamlà phán
Hb gán
oxy hóa,
ingdurge 1,3 4
nênmL sätO, vánNhucóvây,hóatrung
trj 2
binh 100 mL máu, có 13 –16 g Hb, gán duge tói da - 20 mL 0.
Si u r tao thánh
ápnongoxy.dòKhioxyhóngvà phän l y oxyhemogl o bi n xáy ra rát nhanh ó hóng cáu, tüy thuġc vão phán
cäu dén phói, 0, tir phói se di chuyén vä két hop vói Hb. Khi dén mó noi có
tháp hon a mau, 0, se roi khoi Hb vao huyét turong, rói våo mó, Trong két hop
háy, 0, ván ó dang phân tir, mô dè háp thu
Trong truòng hop máu tiép xúc vói nhiéu lopi thuóc khác nhau và nhièu tác nhán oxyt hóa
khác nhau, ion Fe trò thánh ion Fet, khi dó Hb sě chuyén thành methemoglobin (metHb)
không có khá näng vân chuyén O, núra. MetHb có màu sâm và khi chát näy có nhièu trong máu
tuán hoàn sě gây ra trięu chúng xanh tim (cyanosis). Vi du: trong truòng hop ngò dôc do chát
acid cyanhydric trong khoai mi. Binh thurong, metHb trong máu duói 1,5g%, lu ng näy sě bi
he thóng men trong hông càu khir. Khi metHb trên 1,5g% thi gáy tim tái trên lâm sång.
Các yéu tó ánh huóng lèn di lye cia Hb và O:(D) nhięt dò täng làm Hb giäm äi lyekhidóiCo,
0,, Hb giao 0, cho mó dé däng hon; (2) pH giám lám Hb giám ái lue dói vói o, (vicâudulàm
vói
trong mò tăng); (3) chát 2,3-DPG (2,3-diphospho glycerate) có nhièu trong hông tăng 1g

sp nhå 0, tir Hb0, (2,3-DPG hóng câu täng khi lén vůng cao, tăng 0, giao cho mó; 2,3-DPG
cūng tăng khi hoąt dong); (4) hop chát phosphate thái ra lúc hoąt dông làm giám ái lyuc vói O;
(5) phân áp CO, tăng làm tăng phân ly Hb0..
2.1.3.2. Hemoglobin vån chyén carbon dioxit (Co.)
Môt phán nhò, khoáng 20%, CO, trong máu urąckét hop vói Hb dé tąo thành carbamino-
hemoglobin. Co, két hop vao Hb qua các nhóm amin (NH) cua globin. Däy là phán img thuan
nghich còn goi laá phán ing carbamin.
Hb + CO, HbCo,

(R-NH, + Co,
i

Phán img thuân nghich näy xäy ra theo chièu náo tily thuģc váo phán áp CO,. Ö các mò, phán
áp Co, cao, phän ing xäy ra theo chiéu thuân. Nguge lai, ò phói, Hbco, sé phân ly và Co,
durgc thäi ra khói co thé qua các dong tác hô háp (Co, duąe vân chuyén dén phói rói thái qua
hoi thò). Khoáng 70% Co, diuąe vân chuyén trong máu duói dang bicarbonate (HCO,). Nhò
có enzyme carbonic anhydrase, duge tim tháy chúù yéu à bén trong hóng câu, xúc táe phán ing
bién dói carbon dioxít vå nuróc thánh ion hydro và ion bicarbonate:
CO, +H,0 H+
Hai muvi ba phàn trám luęng CO, trong máu dupe vân chuyén durói dang két hop vói Hb
hoãc cáe protein khác có trong mán, 7% CO, cón lai tón tai duói dang hóa tan trong huyét tong,
2.I1.3.3. Hemoglobin két hop vói CO (axit cacbon hay cacbon monoxit)
 Bài 2. Sinh lý hông cåu 13
cO là môt chát khi dugc tąo ra do sır dót cháy không hoán toàn cua các hop chát hydrocar-
bon. Co gán vói sát trong phân tir Hb dé tąo thanh carboxyhemoglobin vói ái luc cao gáp 210
làn so vói phán úng găn vói 0, (Hb + CO 0 H CO ben vůng), làm cho phân tir Hb không cón
khá năng két hop vói 0, nüa. HbCO là môt hop chát rát bén vūng và khóng vån chuyén duoc
oxy, gäy tinh trang ngat bên trong, vói các triçu chúng nón, dau dau, mát ý thúc và có thé dán
dén tir vong néu tiép xúc vói CO lâu. Môt lurçng lón oxy có thé làm phân ly H Co, vi vây
muón tri ngò dôc Cò, nguòi ta cho thó mot hón hop khi có 95% 0, và S% Cò, (dé kich thich
hô háp).
2.1.4. Các loai hemoglobin
Ö nguòi binh thuòng có hai loąi hemoglobin là HbA (Adult) à nguòi tru ng thành vå HbF
(Fetus) bào thai. Trong HbA globin góm 2 chuði a và ß (a. ,). Trong H F phàn globin góm
hai chuði a và ( ,7.). Binh thuóng sau khi dira tré ra dòi HbF duçe thay thé HbA. Thúr tyr cia
các acid amin trong chuði polypeptit cúa phân tůr hemoglobin dā dugc xác dinh trong gen di
truyen. Khi nhūng gen näy bi bién di, sē xäy ra sı sán xuát các Hb không binh thuròng, vi du
nhur: HbS, HbC, HbE, Hbl,.. Có nhūng loai phân tir Hb bát thuòng không gäy nguy hiêm, tuy
nhièn, có môt só loąi gåy ra các tr ng hop bênh lý. Vi dy: bênh thiéu máu hong cau hinh lièm
do trong máu có Hbs. Chính sır thay dói cáu trúc cia Hb, läm hinh dáng hóng càu thành hinh
luði lièm, dě bé khi di qua mao mąch, gáy thiéu máu
2.1.5. Sųe thoái bién hemoglobin
Dòi sóng trung binh cúa hóng câu Hemoglobin d
trong máu ngoai vi khoàng 120 ngày òonHê itnadedl
nam và 110 ngåy ó nü. Các té bào hóng thóng Vecdo hemoglobint ue Lco
càu trong máu tuàn hoàn không * có võng globin 0 axit amin
mhân, nhung có chúa nhūng chát men nôi Fe siderophilin
cân thiét cho sır di hóa glucose, nhūng mô (dų trū tóng hop hem)
chát khác và syr si dung oxy. Hé thóng Biliverdin
chuyén hóa này ó hóng cau càng già càng H2
trò nên ít hoat dông hon. Màng hông câu
khi già trò nên c ng dòn, dě bé và bi dào Bilirubin tu do g
thái khói hê tuán hoàn. Khi các hông câu Glycuronyl > diAEta
già bi phá võ trong hê thóng võng noi mô transferraz

(reticulo-endothelial system), Hb durąc Gan ( Bilirubin kět høpai9

E
tách ra thành globin và hem. Globin
đuroc chuyén hóa nhu các protein khác
trong ca thé, cón phàn hem durgc phânRuģt f Urobilinogen
Stercobilinogen
húy nhu sau: Dâu tiên, Fe dugc tách ra vå H2
H2
durąc giái phóng váo huyét turong, tran
ferrin sě vân chuyén Fe dén tüy xurong
dé tąo hóng câu mói, hoãc dén gan và Stercobilin (phân) Urobilin (nuóc tiéu)
các tó chúc khác dé dų trū duói dang
b
ferritin. Phán còn lai cua hem bién thánh
t
bilirubin. Bilirubin våo máu và du c dura
Hinh 2.4. Su thoái bién hemoglobina
dén gan. Tai gan, bilirubin két hop vói
acid glycuronic và bäi xuát vão he thóng
ong
ón mât rói våão ruôt non. Tai dáy các vi
auán
khu duòng ruôt chuyen bilirubin thänh
14 SINH LÝ HQ Y KHOA
urobilinogen. Da só urobilinogen duge dio thäi theo phän duói dang stercobilin, mòt só nhó
dupe háp thu váo máu rói dao thai qua nuóe tiéu duti dang urobilin (Hinh 2.4).
Bilirubin rát dóe dói vói hê thán kinh. Khi bj tich läy trong co thé nó có thé làm tón thung
các té bio thán kinh. Ting bilirubin trong mau gay váng da, nièm mac vå mát. Täng bilin.
bin trong máu hay gåp o tre so sinh do mot só höng cau bj vö giäi phóng bilirubin trong khi
gan cia tré sa si n h chura dü khà näng bai xuat bi l i r ubi n thóng qua phán ing két hop
glucuromic. Tuy nhièn, bilirubin là mot sãc tó nhay cám vói ánh sáng và bi phän hüy khi tiép
vói acid
xúc vói ánh sáang có buóe sóng gán tia cue tim. Vi váy, cho tré bj väng da sa sinh tiép xúc vó
bu e sóng thich hop trong lóng kinh, bilirubin durgo giùt ó nóng dó tháp cho dén khi gan cúa
díra tré du khà năng båi xuát bilirubin.
2.2. Chúre năng mièn dich hông câu
Git láy các phúc hop kháng nguyên – kháng thé – bó thé tąo tthuân loi cho quá trinh thuc
bäo. Con só tóng cóng cáe diém tiép nhan i māt ngoái cúa hóng cau cho tháy là các phúc hop
mičn dich có kha nang bám vão hóng cau nhiéu gáp 500 – 1.000 lán so vói bám våo bąch cáu.
Hóng câu có khá năng bám våo các lympho T giúp cho sy “giao nôp" các kháng nguyèn
cho té báo näy, và hóng cau cón có các hoat dong enzyme bé mät (peroxydaz). Hai dãc tinh náy
làm hóng càu turong cân vói các dąi thųe bào.
Các kháng nguyên cúa mång hông cáu dãc trung cúa các nhóm máu.seAE
2.3. Chúe năng dièu hòa cân băng toan – kièm cua co thé iti l i

Hb trong hóng cáu là môt hê thóng dêm quan trong. Nhân imidazol cúa histidin trong globin
có môt sų cán bang giùra dang acid và dang kièm nên pH ít thay dói (Hinh 2.5). Tác dung dèm
t t )
cua Hb chiém 70% tác dung dém cua máu toàn phân.
Globin Globin an
a
H+

NH
H+
ia
Hinh 2.5. Dang acid và dang kièm cúa nhân imidazol cùa histidineuth
2.4. Chíre năng tąo áp suát keo: nhūng thành phán cáu tąo cua hóng câu phån lón là protein,
nén góp phån tąo ap suát keo cúa máu.
e dh sei bae ul
3. sĘ' DIÉU HÒA SÁN XUÁT HÓNG CÀU (Erythropoiesis)ah
3.1. Noi sän sinh hóng cáu is
Hòng cáu duge sinh sän ngay tir trong bao thai, nhung tir lúc cón trong bào thai cho tói lúc
co the truong thanh, hong càu durge sán xuát ó nhūng c quan khác nhau. Trong nhūng tuán
dåu cúa phôi, hóng cäu duąe sinh ra tir noi mò mąch máu trong các tièu dão Wolff và Pander.
Dó làa nhing hóng cau to, goi là nguyên hóng câu. Tir tháng thi ba tró di gan, lách, tuyén úc vå
hach lympho sinh ra hóng càu có nhân. Tir tháng thr näm trò di cho tói khi thai lot long., phát
trien, truong thánh,, tiy xuong là noi duy nhát sän sinh ra hóng cau. O tré em duoi 5 tuoi, tiy
cua tat ca các xuong déu có kha näng sinh hóng ciu. Sau dó, tiy cia Xuong dai dán dán mò hóu
goi la tiy vang, khóng sinh hóng cáu nâa. Sau 20 tuói, chi có tiy cáe xuong dep nhur xUong úe,
go

Xuong suón, Xu ng sóng, Xurong s9, Xuong chau,.. là noi sán sinh hóng cau. Sur sán sinh hông
 Bäi 2. Sinh lý hông càu 15

càu cúa nhūng túy xuong này cūng giám dán khi tuói tăng lên. Vi váy, à nhūng nguòi cao tuói
thu ng thiéu máu nhę. Trong môt só bênh vé máu, hóng câu có thé dugc tąo ra ó bén ngoài túy
x ong nhur à gan và lách.
3.2. Spr sån sinh hông câu
Trong diéu kięn sinh lý, khoáng 2,5 trięu hóng cau bij phá hüy môi giäy. Tuy nhién, tiüiy
kurong sán xuát môi ngåy tir 0,5 – 1% hóng cáu dé thay thé 1% hóng càu chét môi ngáy trong
máu ngoai vi và trong lách. Khi có nhu câu (bênh tán huyét năng), tüy xu ng có thé tăng sán

alediat aiainie decila

bào. Hóng cau non là nhîng té bào có nhân, dán dàn các nhân dong dac và teo lai. Dén giai
doan nguyén hóng cáu a acid, nhân té bào lęch vê môt phía rói bj dáy ra ngoài, té bào tró thánh
hông cau lurói vói mąng luói nôi bào bát màu kièm. Hóng cau lurói xuyên mąch ra máu ngoai
vi, sau 24 giò mang luói bién mát, hông cáu luói tró thành hóng cáu truróng thánh. Ti lę hóng
càu luói trong máu ngoai vi khoáng 0,7–0,9% tóng só hóng cau (nam: 1,2 0,4%;nū: 1,7 ▇
0,7%). Sur tóng hop hemoglobin bát dáu tir giai doan nguyén hông cáu ua kièm và ngåy càng
tăng dán. Dén giai doan nguyên hóng cáu a acid, nóng dó hemoglobin trong hóng cáu dąt múe
bāo hòa (34%).
3.3. Các chát cân thiét cho sų thành lâp hóng câu
Trong quá trinh tąo hóng cau và Hb rát cán môt só chát nhur acid amin, sát, dóng, vitamin
B,, vitamin B„, và acid folic. Thiéu môt trong nhūng chát näy có thé gây thiéu máu.
tnt
3.3.1. Vitamin B,12
B,, cân thiét dé bién dôi ribonucleotit (ribonucleotide) thành deoxyribonucleotit (deoxyri-
bonucleo-tide), môt trong nhūng giai doan quan trong trong sųr tąo thành ADN. Do dó, thiéu
B sě ngăn chän su phân chia té bào và sų tru ng thanh cua nhân. Dói vói sıu sän xuát hóng
cäu, thiéu B„ sě gäy úe ché sur sán xuát hóng cáu. Các té bào nguyên hòng cáu (erythroblast)
12

cua tüy xurong tró nên lón hon binh thuòng, durgc goi là hóng cau non lón (megaloblast) và
hông câu truróng thanh có kích thuróc lón duąe dăt tén là dai hóng cáu (macrocyte), hinh quá
trúng lón không dóng dèu. Các dąi hóng cáu sau khi vao máu tuán hoàn không thuc hięn durgc
chúre năng chuyên chò oxy do chúng dě bj bé, gåy thiéu máu ác tính (goi là thiéu máu hông
càu khóng 1ò). Trong bênh thiéu máu ác tinh, khóng phai do thiéu B,12 trong thúe än mà do co
thė không háp thu dure B„ vi dą däy thiéu sır båi tièt yéu tó nôi tąi (lå chát tiét ra tùr phán dáy
|2

và thân dą dày, bán chát là mucopolysaccharide hoăc mucopolypeptid. Yéu tó nôi tai (intrinsic
factor, IF) sě két høp vói B*12, dé tąo thánh môt hep chát thich ung trong ca ché háp thu Ġ ruôt
(Hinh 2.6). Co ché dó dupe thųe hięn nhu sau. Dáu tièn, yéu tó nôi tai két hep mot cách chăt
chě vói B. Trong su liën két näy, B„„ sě du c bao vê khói su phá húy cúa các men ruôt. Tiép
dén, cūng irong dang két hop näy B và yéu tó nôi tąi dinh vao màng cúa té báo niém mac ruot.
"12'

Cuói cing, B. và yéu tó nói tai duge chuyén vão trong té bào trong các túi don bào và khoáng
4 giò sau dó các B,, tur do diurące phóng thích vào máu.
Sau khi B,,12 duge háp thu chú dóng ó hói tràng, sě duge dyr tr trong gan và chúng sě
dupc phóng thích ra môt cách tir tr khi túy xuong hoãc các mò khác cúa co thê cân dén
B. Luong B cán thiét mói ngåy dé duy tri sur tróng thánh binh thuòng ctia hóng càu tir
"12
3 microgam, trong khi dó gan có khá năng dir tr só lur ng B, khoáng 1.000 lán nhièu
hon. Chính vi vây, khi thiéu B, trong nhiéu tháng mói có thé gåy tinh trang thiéu máu ác tính
|2

näy. Vi dy: bênh nhân bj teo niêm mąc dą däy, hoãc cát bó dą dáy toán bô mà khöng chich B,
|0
SINH Lý QcY KH ▇
thuòng xuyén hośc khi môt bénh t ı e mi č n l à m mát yéu tó nói tai ci a dą däy böi he thóng
dixuátch raciayéubénhtó nôinhántąi.sin xuat ra kháng thé tán cóng nhing té bao vién cia dą däy là té bao san mièn
Thúc ăn
Gan B1

Mąch máu
aP0 Dą dày

Yéu tó nôi tai

Ty XuOng
Dibblioal a)
Diato ihi ur
H ng câu
tiiE

Hinh 2.6. Vitamin B, vå yéu tó nôi tai trong quá trinh sån xuát hóng câu (theo A.V. Corobcop, S.A.
Tsennova. ATLAS Sinh lý hoc. NXB Dai hoc Moscva, 1987, trang 23)

3.3.2. Acid folic

Acid folic là môt vitamin tan trong nuóc, có nhiéu trong rau cái xanh, hoa quà, óc, gan, thjt.
Hang ngay co thé cán 50 - 100 g chát näy. Acid folic cán thiét cho sųr tru ng thành các hóng
câu do tăng sı methyl hóa quá trinh thånh làp ADN, Sp háp thu acid folic diên ra ó ruôt, nhung
chü yću là ó hóng trang duói dang monoglutamate. Thiéu acid folic có thė do cung cap thieu
(suy dinh duong, khóng ăn các loai rau xanh, nghięn ruou) hoãc do tăng nhu câu (da thai, thiéu
máu tán huyét, ung thur) hay do dung các thuóc úte ché mièn dich. auln
3.3.3. Chát săt
Sát là môt chát quan trong trong sır thánh làp Hb, càn thiét cho sı vân chuyén oxy. Chinh vi
vây, 273 luong sát trong ca thé duge tim tháy è Hb. Sát dugc háp thu o phàn trên cua bý máy
tiču hóa, chú yéu là ó tà tràng. Sát duąe háp thu bäng co ché chú dông. Sát durge háp thu duói
dang Fe* (ferrous ion) hon là ó dang Fe" (ferric ion). Do dó, dé tri bênh thiéu máu do thiéu Fe,
nguoi ta thuòng ding thuóc viên duói dang Fe?.
Str chuyên chò vå dy trůř chát sát trong co thé ttheo co ché sau: khi chát sát durgc háp thu t
ruot, no nhanh chóng két hop vói -globulindé tao thánh transfer in. Duói dang náy, sát két
hop môt cách lóng léo vói phán tir globulin nén dé däng duge phóng thich khi cáe mó cia co
thé cán. Chát sát dur thia trong máu sě duge dir trī trong háäu hét các té bào cua co the, däc bięt
là trong té bâo gan. 60% só sát dır sě duge dur tr à gan, tai däy nó két hep vói apoferritin de
tąo thanh ferritin. Khi luong sát trong huyét turong giam tháp, sát tir ferritin duge chuyén chů
dén nh ng phan co thé cán thiét.
 Bai 2. Sinh ly hong cau 17

Sat tham gia vao thanh

phan hem, nen thieu sat se gay thieu mau nhugc sac. Nhu cau sat moi
ngay khoang 0,6 mg. O phy nir do mat mau kinh nguyét nen nhu cau chat sat cao hon, khoang
1,3 mg/ngay (Hinh 2.7).

3.3.4. Erythropoietin la mot loai glycoprotein, dugc tao ra tur yéu to tao hong cau cua than
(REF: renal erythropoietic factor) phan ing voi mot globulin cua huyét turong. Nong do oxy
trong mau giam sé kich thich sur san xuat hong cau bang cach tang sur hinh thanh va phong
thich cua erythropietin. Erythropoietin kich thich tuy xuong tao nhiéu hong cau hon. So luong
hong cau cang nhiéu, kha nang van chuyén oxy cua mau cang tang. Co ché phan hoi am tinh
(negative-feedback) nay khong chi giup 1am tang kha nang van chuyén oxy ma con duy tri can
bang noi moi (homeostasis). Nguoc lai, khi lurong oxy trong mau tang se co it erythropoietin
duroc phong thich nen sur san sinh hong cau se giam di.
de
Ngoai ra, cholin va thymidin can thiet
tao thanh chat nen
va mang hong cau. TRUONG DAI HOC Y DUGC BUON MA THUOT

THU VIEN
Nong do oxy binh thuong trong mau
Kich thich: thieu 02 do
giam so long hong cau,
giam nong do 02 trong
mau hay tang nhu cau

Tang kha nang van

chuyen O2 cua mau Giam nong do O2 trong
mau

cau
hon

Than phong thich

Tang san xuat erythropoietin
Tuy
hong cau Erythropoietin
kich thich

Hinh 2.7. Erythropoietin dieu hoa qua trinh san xuat hong cau (theo Elaine Marieb R.N. Human Anato-
my & Physiology, 4th ed., A. W. Longman Inc., California, 1998, trang 633)

4. BAO QUAN HONG CAU DÉ TRUYÉN MAU

Muon du tri mau dé truyen, nguoi ta chu y bao quan hong cau - thanh phan chu yeu nham
bao dam ho hap cho nguoi nhan mau.
them vao
Ngoai chat chong dong mau (Na citrat), nguoi ta con cho
mau mot luong muoi khoang, glucose va mot chat diet khuan. Mau duroc bao
quan 0
nhiet do tir 4 - 6 °C. Mau du trir co the sur dung trong mot
2 tuan dau. Mau
thang nhung tot nhat trong thoi gian
dé lau sé co su bien doi: glucose duoc huyet cau tieu thu san sinh ra acid lactic,
chat nay tich luy lai lam cho pH cua mau chuyen dan sang pH acid, va ion K+ trong hong cau
thoat ra ngoai huyét turong, hong cau bi be khong sur dung duoc.
5. CAC ROI LOAN LAM SANG DONG HONG CAU
5.1. Thieu mau (anemia)

Thieu mau la su
giam kha nang van chuyén oxy ciia mau do giam so lurong hong cau hoac
giam so Itrong Hb trong mau hoac giam ca hai. Theo To chirc Y té The gioi, bi nguoi thieu
18 SINH Lý HQc Y KH A

máu khi có luong Hb giám durói các trj só sau: nam giói <13 gam/100 mL máu, nů giói: «12
gam/100 mL máu, tré sa sinh: «14 gam/100 mL mau. Do khá näng vin chuyén oxy máu giam,
bênh nhân dě bi met mói, thó nhanh và khó thye hięn cóng vięc tri óc. Męt mói vé thé chát va
tri tuę là hinh anh dièn hinh cia nguói thiéu máu
Thiću máu có thé do giám sán xuát hóng cáu, do mát máu hoğc do cá hai nguyén nhán.
Thiéu máu có thé phän loai dua tren hinh thäi té bao va các chi só hóng cáu. Duya trén kich
thuóe có thé găp thiéu máu hóng cau to, hong cau nhó hoğc hóng cáu binh thuóng. Vè máu sác
có thiéu máu nhuge sác, thiéu máu dang sác, thicu máu ru sác. Hóng cau có nhièu kich thube
to nhó khác nhau goi là anisocytosis. Hóng cåu có nhièu hinh dáng khác nhau goi là poikilo-
cytosis. Tien luong thiéu máu sě tót néu hóng câu có kích thuóc và màu sác binh thuòng. Các
chi só hóng cau duge ding dé phát hięn nhūmg bát thuong vê kich thuóc và máu sác cia hóng
câu. Ba chi só thuòng dung là MCv (mean corpuscular volume), MCH (mean corpuscular
hemoglobin), MCHC (mean corpuscular hemoglobin concentration).
CY (thé tích hóng câu trung binh) là chi só dánh giá vé só luong cúa thé tích hóng cäu.
Tri só binh thuòng cua MCV: nam là 88 4 femtolit vå nů là 87 4 femtolit. MCV tháp là hóng
cáu nhò, MCV cao là hông câu to. MCV durçc tính theo cóng thúc sau:
Hematocrit x 1000 0,45 x 1000
MCV
cV = = 90 femtolit
5
Só luong HC (triêulmm )
MCH (Hb hông câu trung binh) là chi só duge ding dé xác dinh nóng dô Hb bên trong
hông câu. Trj só binh thuròng cua MCH: nam là 30 2 picogam, nů là 29 2 picogam. MCH
tháp chúng tò hông cau nhó, nhuge sác hoãc cà hai. Néu MČH cao thi có thé là u sác. Công
thúrc tính MCH: nt
Hemoglobin (gam/100 mL) x 10 15 x 10
)

MCH =
Só luong HC (triêu/mm ) 5
= 30 picogam
Bi
MCHC (nông dį Hb hông càu trung binh) là ti lę gira hemoglobin và hematocrit, tinh
bång don vi gam/100 m . Trj só binh thuòng; nam là 33,9 1,7 gam/100 mL; nūr là 33,6 1,5
gam 100mi. MCHC tháp là nhupe sác, chi só MCHC cao ching tó su mát thé tich höng cau
khóng turong úng vói sur mát hemoglobin (hóng càu nhò). MCHČ tnh theo cong the:n l
Hemoglobin (gam/100 mL) x 10 15 Sa m
MCHC := = 3,33 gam/100 mL
HematocritAA0,45
0 0ta
Ngoai ra, ngu i ta cūng ding ti lé höng cáu luói trong máu ngoai vi dé dánh giá hoąt dóng
tao hong cau cua túy xuong. Tilę hóng ciu luói täng hay gip trong thiéu máu tan máu.
Bång 2.1. Các trj só binh thwóng cúa döng hång cåu è nguói truòng thánh (tham kháo)
Các thông só Nam Nū
Só lu ng hông câu doan5,05 0,38
l 4,66 0,66
Hemoglobin (gam/100 mL)
(%)
L15,1 6e 13,5 5d)
Hematocrit
MCV (femtolt)a0a ortH 88 4A(DL87▇41 ▇
44 3
3

MCH (picogam) 30 2ha)29 ▇ ▇

(gaam/100
gam mL)o no i
MCHC 33,9 1,7ig
Hóng càu luói (%)
ued to nte 1,2 0,4 33,6
1,7
1,5
0,7
 Bai 2. Sinh ly hong cau 19

5.2 Nhirng nguyén nhan thieu mau thuong gap

Thieu mau do thieu sat: do mat mau kéo dai trong benh tri, polyp dai trang, loét hoac ung
thu ong tieuhoa, giun moc,. .. Nhing roi loan hap thu sat, mat sat du trir hoac co the tang su
dung sat mot cach bat thurong co the gay thieu mau thieu sat. Thieu sat gay giam tong hop Hb,

Thiéu mau do mat mau cap nhu tri, bang kinh, chay mau da day... Néu khong co chay mau
tiep tuc, so luong hong cau se tro lai binh thuong trong vong 3 den 4 tuan. Hong cau co kich
thuoc binh thuong, dang sac.
Thieu mau nguyén hong cau khong lo (thieu mau ac tinh): do thieu acid folic, vitamin B,,
hoac thieu yéu to noi trong cac benh teo niem mac da day, loét ruot, cat toan bo da day.
Thieu mau suy tuy: tuy xuong giam hoac khong ∞o kha nang tao mau do bi nhiem tia (bi
bom hat nhan), do dieu tri bang tia X qua lieu, do mot so
hoa chat cong nghiép (arsenic, DDT,
benzen) gay doc tuy xuong, do man cam voi mot so thuoc.
Thieu mau tan huyét: thurong kem theo vang da va tang bilirubin trong mau. Nhirng dang
bat thuong cua hong cau lam chung bi vo ra khi di qua cac mao mach cua lach. Mac du so
lurong hong cau duoc tao ra van binh thuong, tham chi cao hon binh thurong nhung do doi song
hong cau qua ngan nén van gay thieu mau. Vi du: benh thieu mau hong cau hinh cau, mot benh
ly di truyén, hong cau co kich thuoc khac nhau va hinh cau rat de bi vo khi qua lach. Benh
khac la thiéu mau hong cau hinh liem, trong do phan tir Hb cua hong cau la HbS. Khi tiép xuc
voi phan ap oxy thap, cac HbS se ket tua thanh nhing tinh the dai ben trong hong cau lam cho
hong cau co hinh luoi liem va mang hong cau de bi vo. Khoang 0,3 1% nguoi Tay Phi va
nguoi My da den bi mac benh nay. Hong cau cung ∞o the bi vo do cac chat doc, khang the hoac
ky sinh trung sot rét.
5.3. Da hong cau
Da hong cau thir phat: khi cac mo bi thieu oxy se kich thich than va gan san xuat ra eryth-
ropoietin thuc day qua trinh tao hong cau 0 tuy xuong. Nguyén nhan gay ra thieu oxy o mo co
the la do song o vung cao, suy tim, cac benh durong ho hap man tinh. Nhing diéu kien nay se
gay tang hong cau thi phat va so luong hong cau co the tang lén toi 6-8 trieu/mm' mau. Mot
nguyén nhan hay gap nhat cua tang hong cau thur phat go1 la tang hong cau sinh ly cua nhirng
dan toc song O do cao 4.000 - 5.000 met so voi mat bien. Nhing nguoi nay co so lurong hong
cau 1a 6 - 8 trieu/mm' mau.
Da hong cau nguyén phat (bénh Vaquez): tuy xuong san
nhu mot khoi u cua nguc san xuat ra qua nhieu te bao tuyén vu. Ngoai ra, so lurong bach cau va
tieu cau cung tang. Nhing nguroi bi bénh tang hong cau nguyén phat co so luong hong cau tur
7- 8 trieu/mm'; hematocrit fir 60 - 70% va the tich mau cung tang, co the gap doi binh thuong.
Da hong cau co the gay nguy hiem den tinh mang vi chung lam tang do nhot cua mau do d6

gay tro ngai cho su luu thong cua mau va hoat dong cua tim. Chung cung lam cho bénh nhan
co nguy co bi huyét khoi hoac dong mau rai rac trong long mach.
20 SINH Lý HQc Y KH A
tE
CÂU HÖI Tu LUoNG GIÁ
Hóng càu có vai trò mién dich vi có các khá näng sau däy, NGOAI TRÜ:
A. Git táy các phúc hop kháng nguyén – kháng thé – bó thé, tpo thuán ląi cho thuyc bào
B. Bám våo lympho T, “giao nóp" kháng nguyèn cho té bào näyett
C. Có các hoat dông enzyme bè măt
Các IgE thuòng bám trèn màng hóng cåu, gåy phán úng vói kháng nguyên
D.

E. Các kháng nguyén trèn máng hóng cáu dąc trng cho các nhóm máu
2. Nhümg yéu tó sau dáy déu ánh huóng dén só luong hóng càu, NGOAI TRÚ:
A. Sóng ò vůng núi cao
B. Lao dóng
C. Trè so sinh
D. Sóng ò vůng bién vói áp suát khí quyen là 760 mmHg
E. Ca thé thiéu oxy vå erythropoietin
3. Sur thay dói tóc dò láng máu phy thuġc vão các chát cáu tąo màng té bào hòng càu mà chú
yéu là chát nào sau dây?
A. Phospholipid
B. Glycoprotein
C. Glycolipid
D. Acid sialic
E. Cholesterol
4. Các câu sau dāy dèu dúng vói phän úng két hop giüra Hb và O,, NGOAI TRÚ:
(2 1
A. 0, duąc gán vói Fe* trong thành phàn heme
B. Môt phân tir Hb có thé gán vói 4 phân tir 0,
C. Dây là phån
in úng oxy hóa
D. 0, chi gán lóng léo vói nguyên tir Fe
E. Su két hop hay phân ly giüùa Hb và 0, phų thuģc vào phân áp 0,
5. Trong truròng hop ngó dôc CO, nguòi ta cho bênh nhân thò môt hõn høp khí có 95% 0, và
5% CO, dé làm gi?
A. Phân ly HbCO
B. Kich thích hô háp
C. Täng ái lyc c a 0, vói Hb
D. A vå B dúng
E. B và C dúng
6. Các yéu tó sau däy dèu làm giám ái lre cia hemoglobin vói oxy, NGOAI TRÚ:
A. Nhiêt ô tăng
B. pH giám
C. Phân áp CO, tăng
 Bai 2. Sinh ly hong cau 21

D. Chat 2,3-DPG giam

E. Hop chat phosphate luc hoat dong tang
7. Thieu mau ac tinh la do
nguyen nhan nao sau day?

B. Thieu su bai tiet yeu to noi tai cua da day

C. Thieu su bai tiet erythropoietin cua than
D. A va B dung

E. B va C dung

8. Thieu mau do nguyén nhan nao sau day?

A. Thieu vitamin
B. Thieu acid folic
C. Suy tuy
D. Thieu chat sat

E. Thieu protein
9. Chat sat
du thira trong mau se duroc dy trit dudi dang nao sau day?
A. Transferrin

C. Fe2+
D. Ferritin

E. Fe3+

10. Khi du trif mau lau tren mot thang, yéu to nao sau day trong mau sé thay doi?
A. Thanh phan protein
B. pH
C. Ap suat tham thau

E. Do nhot

TAI LIEU THAM KHAO

1. Bo mon Sinh ly hoc Dai hoc Y Duroc Thanh pho Ho Chi Minh. Sinh
hoc, 2009, tr. 64-73.

2. Ganong's Review of Medical Physiology 23th ed., Lange McGraw Hill Companies, 2009, pp.523-527.
3. Gerard J. Tertora; Bryan Derrickson. Principles
of Anatomy and Physiology, 12th ed., John Wiley
& Sons, Inc. 2009, pp. 695-699.
4. Guyton A. C. and Hall J.E. Textbook of Medical Physiology, 11th ed.,
Elsevier Saunders, 2004, pp.
419-428.

5. Stefan Silbernagl, MD.; Agamemnon Despopoulos, MD. Color atlas Physiology pdf Adobe
Reader 6th ed. 2009, pp. 89-92.
 CHÚc NÄNG BOM MÁU cÜA TIM
ThS.BS. Ðăng Huýnh Anh The

MŲC TIÉU HQC TÁP

I. Mó tà các giai doan cúa chu chuyên tim.
2. Trinh bäy duge mói quan hé giita ap suát, thé tich, döng chäy và dién tám dò trong chu
chuyén tim.
3. Giai thich ca ché cia mąch dông mąch, tiéng tim.
4. Dinh nghīa cung lırong tim, phân suát tóng máu.
5. Trinh bày các yéu tó dièu hòa cung hrong tim.
1. CHU CHUYÉN TIM

Có thé chia chuði hoat dông co bóp nhip nhàng liên tyue cia tim thành timg chu ký láp di
làp lai rièng rě. Mõi chu ký hoat dông näy duge goi là môt chu chuyén tim. Chu chuyén tim là
khoáng thòi gian tir cuói ký co thát näy dén cuói ký co thát ké tiép. Tim có vai ttrò nhu môt máy
bom, vira hút vůa dáy máu. Môt chu chuyén tim góm hai giai doan: (1) tâm thu có nhiêm vy co
bóp dáy máu di, (2) tâm trurong vói nhiêm vy hút máu vé tim.
1.1. Các hiên twrong trong chu chuyên tim
1.1.1. Tâm thu
1.1.1.l. Tâm nhī thu

Tâm nhī thu là két quå cua su lan tóa sóng diên thé dān nhip tùr nút xoang ra toàn bô hai tâm
hī. Hiên turong tâm nhī thu bát dàu xäy ra ngay dinh sóng Ptrén diên tâm dð. Thòi gian tâm nhi
thu là 0,1 giây. Có nhūng dot sóng co thát gån nhu sóng nhu dông ò tâm nhī và tâm nhī co lair
dåy máu xuóng tâm thát. Lúc này van nhī thát ván còn dang mó, tâm nhī co däy 30% tóng luong
máu vé tâm thăt trong toàn thòi ký tâm trrong. Máu tir tâm nhī xuóng tâm thát gây ra nhūng dao
dông nhó tąo nén tiéng tim thúr tur trên tâm thanh dò. Khi tâm nhī thu, áp suát cua tâm nhī täng
lèn tąo sóng a trên duong diéu dičn áp suát tám nhiī. Sau khi co, tám nhi giän ra trong suót thói
gian còn lai cúa chu chuyćn tim (0,7 giäy).
1.1.1.2. Tâm thát thu
Tâm thát thu là két quå co co khi sóng diën thé lan kháp tâm thát. Thòi gian tâm thát thu là
0,3 giây, duge tính tir lúe dóng van nhi thát dén lúc dóng van bán nguyêt, góm hai giai doąn
(I) Thài ký căng tâm thát cón goi là pha co dóng thé tích, hay pha co ca dáng truòng, dai
0,05 giäy. Trong giai doan này chièu dái ca tim khòng thay dói, ap suát trong tam thát täng
nhanh. Giai doan näy dupc goi làa dóng thé tich vi tuy co tim tao súe nén vão máu nhumg áp suát
cua tam thát ván chua vugt duge áp suát dóng mąch, máu vån chua ra dông mąch, nen thé tích
thát van khöng dói. Buóng thát là buóng dóng kin vi van nhi thát và van tó chim deu dóng. Khi
van nhi thát dóng lai tąo tiéng tim thúr nhát trên tâm thanh dò. Thói ký tam that thu di cung vói
dinh sóng R trên diên tâm dò.

70
 Bal T. n PCNang D0m Imau Cua tm/ 1

(2) Thòi ký tim bom máu ra ngoài: hay cón goi là pha co ca dăng trurong, kéo dai suót thòi
gian còn lai cua thu thát, khoang 0,25 giäy. Khi áp suát trong tâm thát trái vurot quá áp suát tâm
trrong cúa dông mąch chú (80 mmHg) và ap suát tâm thát phái vuąt quá áp suát cúa dông mąch
phói (10 mmHg), van tò chim mò, tám thát bát dáu bom máu ra ngoåi. Có hai giai doan:
Giai doan dáu là giai doan tim bom máu nhanh. Áp suát trong tâm thát tăng dén múe cuc
dai sau khi tàm thát bát dáu co khoáng 0,18 giày, áp suát này à thát trái là 110 mmHg và o thát
phäi là 25 mmHg. Giai doan tim bom máu nhanh chi chiém 1/3 thòi gian bom máu hungbom
dén 70% lu ng máu cua môt làn tâm thu. Cuói giai doan näy, diën tâm dò ghi durge sóng T.
Giai doan sau là giai doan tim bom máu chám. Áp suát tâm thát giám tir tir truóc khi chám
dút thòi ký thu thát, máu cháy tir tir ra ngoai biên. Giai doan náy chiém 273 thòi gian cón lai và
bom 30% lurong máu cón ląi. Gán cuói thöi ký näy, áp suát dông mąch chú bát dåu cao hon áp
suát trong thát trái, áp suát dông mąch phói bát dau cao hon áp suát trong thát phäi, làm van tò
chim dóng lai, tąo nên tiéng tim thúr hai trên tâm thanh dò.
Khói lu ng máu uoetóng ra tir mói tâm thát våo cáe dông mąch trong ký tâm thu goi là thé
tinuntil s h pr sntiaa hinye
dinh trong môi nhip binh thuóng, nhung có thé giám khi súe co thát cua tim tăng, hay khi súe
cán bên ngoài giäm và ngupc ląi. Tru ng hop suy tim, thé tích máu bj ú dong trong tim có thé
lón hon thé tích máu bom ra ngoài.
1.1.2. Tâm trwong
Tâm truong là giai doan tim nghi cà tâm nhī lán tâm thát, khóng có sóng diën thé nåo làm
co co. Giai doan nåy kéo dåi 0,5 giáy, băt dåu lúc van tó chim dóng lai và két thúc khi tám nhī
băt dâu co.

1.1.2.1. Tâm thát tru ng

Tâm thát truong góm hai giai doan:
(I) Giai do n giān dòng thé tích hay giān dàng truòng: áp suát trong tàm thát giám nhanh,
tâm thát trong giai doan nåy là môt buóng kin, van nhī thát và van tó chim dóng, thé tích tâm
thát không thay dói.
(2) Giai do n máu vê tim: khi áp suát trong tâm thát giám tháp hon áp suát trong tâm nhi,
van nhī – thát mò. Góm hai thòi ký: máu vé tim nhanh và máu vé tim châm. Thòi ký máu vé
tim nhanh chiém khoáng 1/3 dáu tàm truong làm áp suát trong tám thát tăng dán, 70% lu ng
máu vé tám thát là vé trong giai doan này. Khi máu vé tâm thåt cham vao thánh tâm thát gây
tiéng tim thúr ba trên tâm thanh do. Dén 1/3 giūa cúa tâm truong, chi có môt it máu cháy vao
tâm thát, máu này tir tinh mąch vé tàm nhī không ding lai à nhī mà di thäng xuóng tám thát,
däy là thòi ký máu vè châm. 1/3 cuói tâm trurong cón ląi trúng vói giai doan tâm nhī thu, khi
dó tâm nhī day 30% lu ng máu vè thát. Thé tich máu trong tàm thát cuói tâm truong goi là thé
tích cuói tâm trurong.
1.1.2.2. Tâm nhī truong
Sau khi két thúc giai doan tâm nhī thu, tâm nhī giăn ra trong suót thòi gian còn lai cua chu
auyén
chu tim (0,7 giäy).
72 SINH Lý HQc Y K A 0

a
0.8 sec
g
Van nhī thát dóng
0.7 sec 0.1 sec
st0le
As
Van bán
nguyêt mò
0.6 sec *— Cardiac
0.2 sec
Cycle

1 'ep Hinh 7.1. Chu chuyéntim (cardiac

0.5 sec 0.3 sec
cycle). Vóng tròn ngoài tuong trung cho tâm
thát, vòng trón trong tuong trung cho tâm
Van nhī Van bán
nhī. (Atrial: tâm nhī, ventricular: tâm thát,
thát mò 0.4 sec nguyêt dóng
systole: tâm thu, diastole:tâm truong, AS: atrial
(Dias Systo systole)

Th i kV co döng ThoI K tim D0m mau Ta g al

Tâm Tâm nhī

an nm 4 át C giän

Tâm thát co

Van nhř thát: Dóng Dóng

in chů l phói: Dóng Mò
Thói ký giän dóng thé tich (B) Thòi ký máu vė tim

Tâm nh co

Tâm
am nhi

giän Täm nhi Täm

giän

Tâm thát Täm thát

i., giän Täm thát
giän
Van nhí thát: Dóng Mò
Van chú/ phôi: Dóng Dóng
Dóng

Hinh 7.2. Chu chuyén tim: (A) Tâm thu. (B) Tâm truong
 Bai 7. Chuc nang bom mau cua tim 73

1.2. Moi lien he ap suat va the tich trong chu chuyén tim

180

Van dong mach chu dong Pha bom mau

120 Van dong mach chumo

The tich cuoi tam thu

Pha co dong the tich
The tich
60 Pha dan dong the tich -tam thu
Van hai la dong
Van hai la mo

Pha mau ve tim

15 The tich cuoi tam trueng

50 100 150

The tich (mL)

Hinh 7.3. Duong biéu dien moi quan he gila ap suat a the tich trong chu chuyén tim
1.3. Dien tam do trong chu chuyen tim
Dien tam do binh thurong, trong Hinh 7.3, co cac song P, Q, R, S, T. Day la cac dien the do
tim phat ra va ghi duroc tu cac dien cuc dat o be mat co the. Song P tao nen boi su khir cuc toa ra
khap tam nhi, ngay sau song P latam nhi co, lam tang nhe ap suat o tam nhi. Khoang 0,16 giay
sau khi bat dau song P, xuat hien phirc bo QRS do khir cuc that. Khu cuc nay gay hien turong cO
hoc co tam that lam tang vot ap suat trong tam that. Sur co tam that bat dau sau mot chut so voi
luc bat dau phirc bo QRS. Cuoi cung la song T, day la giai doan tai cuc cua tam that khi cac soi
co that bat dau dan. Tuy nhién, song T xuat hien som mot chut so voi luc ket thuc
giai doan tam
that cO.

1.4. Cactri so ap suat trong tim, trong cac dong mach va tinh mach do
Sau day la tri so ap suat (P) mau trong tim va cac dong mach:

Trong tam that:

+ P tam thu that trai: 100 - 200 mmHg
+ P tam thuthat phai: 20 25 mmHg
P dau tam
+ P dau tam truong that phai: 0 mmHg
+
trurong that trai: 0 mmHg
+ P cuoi tam truong that phai: 2 +
P cuoi tam truong that phai: 5 - 12 mmHg
Trong tam nhi:
+ P
trung binh nhi trai: 5 - 10 mmHg
Trong dong mach:
+ Dong mach phoi (DMP) + Dong mach chu (DMC)

1. P tam thu DMP: 20 - 25 mmHg

1.
P tam thu DMC: 100 - 130 mmHg
2. P tam truong DMP: 10 - 15 mmHg 2. P tam truong DMC: 70
3. P trung binh DMP: 15 - 20 mmHg
3. P trung binh DMC: 80 - 100 mmhg
 74 SINHLY HQC Y KH ▇ T

120 Van dong mąch chú dóng

Áp suát döng mąch chů
|U U
Van dông mąch,i A
chů m
80 .
Áp suat thát trái
60 -

40 -—
van hai
20 iá dóng Van hai lá mò
|
Áp suat nhī trái
-=

iail
t ngit
8 itt
din 32 -
t t a 26 .—
pl 20

tee
E E

aa A
Q|s Thu tâm
thát ita
0,2 0,30,40,5 0,6 0,7 0,8

Hinh 7.4. Áp suát thát trái, áp suát döng mach chù, áp suát nhī trái lièn quan dén luu luong döng mąch
chů, thé tích tâm thát, tiéng tim, diên tâm dò trong chu chuyén tim

Dò thi áp suát ó tàm nhi và ó cáe tinh mąch gån tim nhur ó Hinh 74 có ba sóng a, e vå v. Bién dóng
áp suát o cáe tinh mąch gán tim phan ánh tinh trang ap suat trong nhi trái nén có thé diüng do thj tinh
mąch cánh dé theo dõi chu chuyén tim. Hien nay, vói nhūng ký thuat hięn dai, chinh xác, tięn loi nhu
sieu ám, thong tim, nguói ta it ding tinh mąch cánh dò. Sóng a là do tàm nhi thu, áp suat ó tam nhi pháir
täng 4-6 mmHg, áp suát ó tâm nhī trái täng 7-8 mmHg. Sóng c xuát hięn khi tàm thát bat däu co, dp
suit trong tám thát täng day van nhi thát phóng vé phia tim ahi gäy nèn suI täng nhe áp suat tám nhi.
Séng vx at hién cuoi giai doan tám thát thu. Trong khi tim tháit tha, van nhi that dong, döng mán vdn
dutve
trong,chayap den
suat ditámn tithát
r tinhgiämach
m l i a vévantim.nhiKhithátkémóthúcra,giluaigagdoanmáautàmdithát
m r tri thuo tim
t chuyen
nhi sang
chay giveathat tie
i doannhanh
chöng l ap suit tám nhi giäm döt ngj, do thij di xuóng liäm nói gó lon song u
 Bai 7. Chirc nang bom mau cua tim 75

2. MOI LIÉN QUAN GIUA TIÉNG TIM VA SU cO BOP CUA TIM

Khi dung ong nghe dé nghe tim, se khong nghe dugc tieng mo van vi qua trinh mo van
turong doi cham nen khong tao nen am thanh. Tuy nhien, khi van dong, cac la van va dich xung
quanh rung lén duoi tac dong cua su thay doi ap suat dot ngot se tao thanh tieng lan di khap
long nguc.
O dau thi tam thu, khi van nhi that dong lai tao nen tieng tim thir nhat T1. Tieng T1 tram va kéo
dai, goi turong thanh la "bum". O cuoi ky tam thu, dau thi tam truong, khi cac van to chim dong
lai tao nen tiéng tim thu hai T2. Tiéng T2 thanh va ngan, goi turong thanh la "tac". Thoi gian fur
T1 den T2 ung voi thi
tam thu, day la khoang yén lang ngan, kéo dai khoang 0,3 giay. Thoi gian
tu T2 dén T1 inng voi thi tam truong, day la khoang yén lang dai, kéo dai khoang 0,5 giay.
Tieng T1 co hai phan chinh. Thanh phan thir nhat do dong van hai la, xay ra truoc, nghe ro i
mom tim. Thanh phan thur hai do dong van ba la, xay ra sau, nghe ro O' bo duoi xuong irc. Tuy
nhién, su chénh lech thoi gian nay rat ngan nén chi nghe mot tiéng. Khi nghe ro hai thanh phan
nay, goi la T1 tach doi, goi > co su bat thuong trong tim.
Tuong fur tiéng T2 cung co hai thanh phan. Thanh phan thur nhat do dong van dong mach
chu, ky hieu A2, xay ra truoc. Thanh phan thir hai do dong van dong mach phoi, ky hieu P2,
xay ra sau. O nguoi binh thuong co hien turong T2 tach doi sinh ly lien quan dén ho hap. Trong
thi hit vao khoang thoi gian A2-P2 dai ra, khi tho ra A2-P2 ngan lai, gan nhu chap mot. Do khi
hit vao, ap suat trong long nguc thap hon, mau tur tinh mach ve tim phai nhieu hon lam tam thu
that phai dai hon, do do, van dong mach phoi dong cham hon.

Tiéng tim thi ba T3 va thi tu T4 0 nguoi khoe manh binh thuong chi the hien trén tam thanh
do, khong nhan biet dugc khi nghe. Khi nghe duoc cac tieng nay goi y co sur dan bat thuong
cua that, thuong di kem voi tinh trang suy tim.

3. TUONG QUAN GIUA CAU TRUC VA CHUC NANG CUA TIM

Tim co mot cau truc kha don gian, nhung kha nang hoat dong rat lon, thuc hien mot cong
suot quang doi dai cua mot ca the. Dé hieu tai sao tim thuc hien duoc cong viec quan trong nay
can khao sat tuong quan gitra cau truc va chirc nang cua cac thanh phan cua tim.
3.1.Cac buong tim
Tam nhi la buong co ap suat thap, thanh mong, co chic nang nhu a mot binh chira, dan mau
ve tam that. Tam that la mot bom quan trong dé bom mau ra ngoai bién. Tam that durgc cau tao
boi cac day co, cac co nay bat nguon tir suron mo soi o day tim quanh dong mach chu, cac soi
nay luot ve dinh tim o ngoai tam mac roi doi hurong 180° song song voi cac soi ngoai tam mac
de tao thanh noi tam mac va
10 van, chung tao nén cO rat day, vira lam giam duong kinh cua tam that khi
tim bom mau, vira lam hep 16 thong nhi va that, giup cho van nhi that dong kin. Ngoai viec lam
giam duong kinh cua that, day tim cung ha xuong, lam giam chieu dai theo truc doc cua tim.
Tam that phai chi co ap suat trung binh bang 1/7 ap suat o that trai, nen thanh that phai mong
hon thanh that trai.
3.2. Te bao co tim

Te bao co tim co nhieu diem giong té bao co van. Co tim durgc cau tao boi cac nhuc tiet (tinh
tir duong Z nay dén durong Z kia) co chira soi day (goi la myosin) xen ké voi s01 mong (goi la
actin). Khi co co, cac so1 mong luot trén soi day nho co sur thanh lap cac cau noi theo chu ky,
lam hai duong Z tien sat lai gan nhau.
 76 SINH Lý HQ Y KH A

Sir kháe nhau nűa giîa ca tim và co vån là ca tim có nhièu ti thé, mach máu và ca tim có
chúe năng nhur môt hop båo mãe dù vè co thé hoc, các søi co tim ngăn cách nhau bäng các dia
nói. Khi có kich thich, môt sóng khir cue di kem theo sau co thát toàn khói ca tim, dó là dáp úng
“tát cá hoãc là khóng", xäy m de dang va nhanh tir té báo niy sang té bào kia. Sır dän truyén
xung dông áyra nhanh theo huóng doc sąi co.
Ca tim và c vân gióng nhau trong mói tuong quan gia chiéu däivói vàCa'lue. Turong
co. Khiquan
cănggiūa
sopi
c tim sē làm tăng luc co bói làm tăng dô nhay cám cua các to cO v
chièu dái và lıe cua ca côt có thé dièn tà bång biéu dò sau.
Hinh 7.5. Tuong quan cúa áp suát tâm thát (hay luc
co co tim) vói thé tich cuói tâm truong (hay chièu dài
co tim). Duòng cong bên duói biéu dién su thay dði
âm thu áp suát theo thé tich trong ký tâm truong. Giai doan
dåu cùa
d tâm truong duóng cong này khá pháng cho
tháy áp suát trong thát chi tăng rát it dů thé tich máu
vé thát täng nhièu. Vói áp suát tháp nhu thé tąo dièu
kiên thuán loi cho máu vě thát. Giai doan sau, thuóng
khi thé tich trong thát vuąt 150 mL, đuòng cong täng
cao cho tháy tâm thát trò nên giän kém khi thé tich
tâm thát day làm cho áp suát tăng nhanh. Dièu náy do
e i chièu dåi soi co tim dă dān nhièu, không thé dän thêm
đugc nūa. Duòng cong bên trên biéu diěn dò täng
áp suát theo thé tich trong lúc tâm thu. Duòng biéu
dién có dąng tháng dóc cho thay áp suát tăng rát cao
ngay cå khi thé tich thát thay dói it và dąt tói da khi thé
Tâm truong
tich thát khoàng 150 – 170 mL. Tuy nhièn, khi thé tich
vuot nguöng dó thi áp suát hay luc co ląi giàm do co
Chièu dåi soi co lúc tim dän nhièu làm vj tri tiép hop khi co co cůa các soi
hay thé tich tâm thát cuói ký tâm truong actin vå myosin bi dáy quá xa.

Binh thu ng, áp suát tâm truong cúa thát vão khoáng 0 –7 mmHg, và chièu dái trung binh
cua môt nhue tiét là 2,2 m.Lue phát trién tói da khi chiċu daäi cia nhuc tiét ti 2 –2,4 um, ▇
chièu dai nay só cåu nói durge thành láp là tói da. Trong trái tim nguyên vęn, lųe phát trién tói
da à áp suát dó dày tâm thát lúc tâm tru ng là 12 mmHg, tu ng úng vói chièu dai môt nhųc
tiét là 2,2 m.Tuy nhièn, ö tim có láp, lye phát trién tói da i áp suát dó däy tâm thát lúc tâm
trrong là 30 mmHig, chièu dai môt nhųe tiét khöng lón hon 2,6 m.Sı kháng lai dé khóng bij
giän quá dö khi śp suát däy thát quá cao có thé là do cáe thänh phàn khöng co thát cúa mó va
là môt yéu tó an toàn, chóng ląi hięn tu ng quá tái cüa tim trong ký täm tru ng.a
3.2.1. Phíre hop kích thich – co co ai
Sır song hånh hung phán co co là ca ché chuyén diên thé hoąt ding thành sıĘ co ca tim, dičn
bién nhur sau:
Khi dięn thé tir hę dån truyén chuyen sang máng co tim, nó tóa ra kháp soi co tim (fibres)
doc theo mang óng T, rói táe dung lèn óng doc ó co tr ng làm giäi phóng nhieu ion calci tùr
mang co tuong (sarcoplasmic reticulum) mà váo co tong. Chi trong V/ 000 giäy, ion calci
khuéch tán våo to ca (myofibrils) xúc tác các phán úng hóa hoc làm soi actin vá soi myosin
trupçt len nhau. Dó là sr co ca vói ca ché gióng nhatu gita ca tim va co Xuong.
Diém khác giúa co tim vá co xong là ion calci góm hai thänh phán: mot phán tir mang co
tuong vao ta ca, môt phán laà luong lón ion calci tir óng Teūng khuéch tán vio co turong, co
tim, mang co turong kém phát trién so vói co Xuong nén có it calci, mà can thèm calci tir óng
 Bài 7. Chúc năng bom máu cúa tim 77

Tlà loąi óng duóng kinh to gáp 5 làn óng Tca Xuong, do dó thé tich chíra ion calci lón gáp 25
làn mói dù cho nhu cau co tim. Lye co co tim phân lón phų thu c våo nóng dò ion calci ngoși
bào vi óng T thóng vói khoäng kě bên ngoài soi ca. Dó là diém khác vói ca Xuong, phy thuġc
chú yéu vão ion calci mang co tu ng.
Các nghién ci u trên ca tim cô lâp durgc nuôi du ng vói dung djch sinh lý dăng trurong cho
tháy muón co ca cán phäi có nóng dó tói uu Na'", K, Ča'.
(1) Na": thiéu Na' thi tim không bj kích thích vå không dáp, vi diên thé dông tůty thu c Na'
ngoài té bao.
(2) K: trong dièu kięn binh thuòng, nông dò K'ngoai båo durge dièu hóa môt cách nghiêm
ngăt giùa 3,5 – 5 mmol/L. Giám K ngoąi bào it ånh huóng trên kich thich và co ca. Täng Kt
ihniniia p
làn binh thuróng sě gây mát tính hung p indp tin vi n c
Dièu náy
do lu ng kali cao ngoai bào làm giam tính thám cia K, nên giám spr ra ngoài té bào cúa K'
trong pha tái eue, do do, khöng hoán thánh chu ky dien thé cua tim và két quá làa nging tim ký
tâm trurong.

Trao dði
d C lalI Na*.Ca*
Kênh Ca**
1Ca** Bom Na*.K
Ca** Glycozi
Tim
Màng co

AT Adeni
cyclaz
cAMP
Ca** Ca** 3Na*

cAMP-KP

phosphorylat phospho

patt D s z st t a i i t i
taead sitdb5Eh

i
u
Troponin 1 bòiGánroponin
vói Ca Cat*o
i i st
aE h
E re 1
Troponin
= Úc ché
+= Kich thích
To c

Hinh 7.6. So dò vè su di chuyén cúa Ca*+ trong phúc hop kich thích – co co trong co tim
(3) Ca': cân thiét cho co ca. Ca* tyr do trong té bào là yéu tó chính gây trang thái co thát
cúa co tim. Trong pha binh nguyên, tính thám cúa màng vói Ca“* täng và có Ca* di våo té bào
châm qua kênh Ca'. Spr mò các kênh Ca** là do sur phosphoryl hóa protein cúa kênh bòi men
protein kinase phų thu c AMP vóng. Nguón Ca“* ngoai báo chinh là trong dich kē. Só lu ng
Ca** tùr khoáng ngoai bào våo trong té bào không dú dé làm co các soi to ca, chúng chi dé khői
dông su phóng thích Ca** tir noi dir trū Ca" trong té bào vå tir mang luói nôi bào. Khi có kich
thich, Ca" tr do täng trong té bào và Ca“ gán vói protein troponin C. Phúc hop Ca'-troponin C
phán úng vói tropomyosin bôc lô các vi trí hoąt dông giüa các spi actin vå myosin, cho phép
hành lâp các chu ký cáu nói vå gäy co ca. Các ca ché làm Ca'* trong té báo tăng sě làm tăng
thar
luc o co vå nguge ląi. Thí dų: catecholamin làm täng su di chuyén Cat våo trong té bào do
 78 SINH Lý HQc Y K A

phosphoryl hóa kénh Ca" böi men protei n ki n ase phųy thuģc AMP vóng., Khi Ca" khöng
té bio nüa, mang lurói noi bao thu hói Ca" boi hoat dóng cia bom Ca". Su phosphoryl hóa
väo
troponin I úe ché Ca“ gán vói troponin C, cho phép tropomyosin phong tóa tró lai vi tri thc
dung gita actin và myosin, vä gay gin co. Co" vao trong té báo gaäy co ca sè bi láy a ngoi
lúc tâm tru ng böi co ché trao dói 3 Na và l Ca". Láy Ca“* ra khói dung dich ngopi báo s
lám giám áp lue co co vå läm tim ngung dáp ký tàm truong. Nguge lai, täng Ca' ngogi báo
däm täng lųe co thát ca, và vói nong do Ca" ngogi báo cao sě làm tim ngung dáp ký tâm thu,
3.2.2. Bô máy co co và tinh co bóp c a co
Vän tóc và lye co co là hám só cúa nóng dô Ca" tr do trong té bio. Luc co ca vå vin tóe
liên quan nguąe chièu. Khi khóng có tai trong, lre khóng dáng ke và vân tóc cue dai. Trong co
co däng truòng, co không rút ngán lai, lue phat trién tói da và ván tóc bäng 0. Khái niêm vé tièn
mánh co côt dugc diên tå nhur sau
tái vå hâu täi trong aco co dăng ttru ng cúa môt r
A
dt/dt

CE

Täi trong
EE EE

Thòi gian -
Kich thích

Hinh 7.7. Co co dång tru ng và dång truong. (A) Co lúc nghi. (B) Co co dång truòng. (C) Co co dång
aruong. (EE: elastic element): yéu tó dàn hói. (CE: contractile element): yéu tó co thăt. Khi co ò trąng
thái nghi (A), tièn tài chju trách nhiêm cho dò giän lúc dau. Khi có kich thich yéu tó co thát (CE) bát dau
rút ngán. Trong co co dång truóng (B); co khóng rút ngán. Có hièn tu ng co môt phân yéu tó co thát
(CE) và yéu tó dàn hôi (EE) bi giän căng, tuy nhién, täi trong chua du c nhác lên vi chièu dai co khóng
thay dbi. Su giän cúa yéu tó dän hói (EE) tiêu thy môt só näng luong. Trong co co dång truong (Ci
khóng có su giān thêm cua yéu tó dàn höi (EE), khi luc phát trén bói yéu tó co thát (CE) bang voi tái
trong, c' sě rút ngán và tài trong đu c nhác lên
Trong trái tim nguyên ven, tièn täi liên quan odén dò giän cúa tâm thát trái ngay tru c khi co
thát (cón goi là thé tích cuói tâm truong) vå hâu täi là áp suát dông mąch chu trong giai doan
mà van dông mąch chù mó.
Tién tai täng néu luong máu vé tám thát nhièu trong suót tám truong. Khi tièn täi tăng, áp
suát trong that lúe tám truong täng làm täng áp suát tám thu trong ký co thát ké tiép, cho den
khi ap suát täm thu cwe dai dat dupe vói mot tién täi lón nhát. Khi tién tai giam, ap suát thát
cuói tám trurong giám sě làm áp suát tám thu tói da giám.
Ap suát tám thu täng khi häu täi tng néu tién tái khóng thay dói. Sur täng hğu tái sě lám cho
dinh cua áp suát tám thu täng. Khi häu tái lón dén mite tám thát khong phat sinh du lue dé läm
mó van dong mąch chú thi tam thát hoán toán däng truóng, tim khöng bom mauvauthe tich tám
thát khóng thay dói. Ap suit cue dai cia thát trái khi dó se là luye co dáng truong toi da, mà tim
thát chju ngdugc vói môt tién tái då cho,
i
 Bài 7. Chúc năng bom máu cúa tim 79

Tièn tái và haäu tái tiüy thuģc dãc tính cúa hê mąch và hoat dông tim. Vé phía mach, tr ng
l c các tinh mąch và súre cán ngoai bièn anh huóng nhièu dén tièn täi và hâu täi. vè phía tim,
sur thay dói nhip tim hay lu ng máu bom trong môt nhip cūng làm rói loąn tièn tái và háu täi.
Tinh co bóp ding dé do luróng chúe năng cia tim ó môt tièn täi và hâu tái då cho. Tinh co
bóp là sur thay dói hyc co dăng truròng tói da (áp suát dông thé tích) à môt chièu dai spi co lúc
dáu dă cho (thé tich cuói tâm tru ng) và là ham só cua nhip thành làp chu ký nói giüa các sqi
actin và myosin. Chu ký cáng ngán, tinh co bóp càng cao. Môt våi chát thuóc làm tăng tinh co
bóp tim nhur norepinephrine và digitalis. Duóng cong áp suát tâm thát phán ánh vân tóc co bóp
lúc ban däu và tinh co bóp cúa tim. Ðô dóc cúa doan lèn cúa du ng cong áp suát tám thát cho
biét nhip phát trién lųe tói da cia tâm thát (dp/dt tói da). Dô dóc näy cue dąi trong giai doan
tâm thu dóng thė tích.
160
Max
tiiE
i a1
taica 120

80
i ctqiia
E hi
EE
i
de ond ui ntpnnt
40 etln
daipron E ppu

0,2 0,4 0,6

thòi gian (giây)

Hinh 7.8. Duòng cong áp suát thát trái. (A) Täng hoąt dông (lúc có epinephrin). (B) Binh thuòng.
(C) Giám hoąt dong. Khi suy tim (duóng C), áp suát cuói tâm truong tăng, áp suát tâm thát täng châm
và giai doan bom máu dái. Khi có kích thich giao càm (duóng A), áp suát cuói tåm truong giàm, ap suát
tâm thát täng nhanh vá giai doan bom máu ngán ląi
Phân suát tóng máu (ejection fraction) là ti lę giùta the tich máu bom tir thát trái trong mði
nhip vói thé tích máu trong thát trái cuói ký tâm tru ng, và duąc si dung rông räi nhur là môt
chi tiêu ve tính co bóp trên lâm sàng.
4. CUNG LUoNG TIM L1

4.1. Dinh nghīa

Cung lu ng tim (CO: cardiac output) là luong máu do tim bom ra trong môt phút. Cung lu ng
ipdmistewihaanjis: C o pesosvaeaki daiEs
4.2. Bién dôi sinh lý cüa cung lurong tim
Cung lu ng tim thay dói theo hoąt dóng cuia co thé. Các yéu tó ánh huóng tre tiép dén cung
lu ng tim là múre chuyén hóa co bán cúa co thé, hoat dóng thé lųc, tuói và kich cõ ca thé. Tuói
anh hu ng dén cung lur ng tim do tuói càng täng thi hoąt döng co thé cáng giäm. Ö nguòi nam,
án
tré, khóe manh, cung lur ng tim khoáng 5,6 Lphút (CO = 80 mLx 70 Lph =5.600 mL/ph),
80 SINH LY HOC Y KHOA

ni khoang 4,9 L/phut. Cung lurong

on dinh o khoang 5 L/phut.
Cung lurong tim tang khi: lo lang, bi kich
thich (50% - 100%); an (30%); van dong (70%):
Cung lurong tim giam khi: tur the nam
nhiet do moi trurong cao; co thai; epinephrine; histamin. tim.
chuyén sang ngoi hay dung dot ngot, nhip tim nhanh, benh
4.3. Cac yéu to dieu hoa cung lurong tim
Co that co
Tien tai
Hau tai
Su rut ngan Do lon that trai
soi co tim
Luong mau

Surc can ngoai bien

Hinh 7.9. Tuong tac gitra cac yéu to dieu hoa cung lurong tim va huyet ap dong mach

4.4. Phuong phap do cung luong tim

4.4.1. Phwong phip Fick
Ung dung dinh luat bao toan khoi lurong: so lurong oxy fir dong mach phoi vao mao mach
phoi cong voi so luong oxy tir phe nang vao mao mach phoi thi bang luong oxy trong tinh
mach phoi.
Cung luong tim duac tinh bang cong thirc: CO (L/ph)=Vo, /(Co.- Co.)
Trong do: V or lurong oxy tieu thy trong 1 phut cua phoi (mL/ph)
C.. - Co. sy khac biet oxy giura dong - tinh mach (mL/L)

Oxy SU dung = 200 ml/phut

Cung Iuong tim =

0,
160 mi/l 5000 ml/phut 0,
200 ml/L
Tim phai
Tim trai

Hinh
7.10. Phuong phap Fick xac dinh cung

Theo Hinh 7.10 cho thay mau tir tim phai len phoi
co nong do oxy la 160 mL/L, mau tur tim
trai co nong do oxy la 200 mL/L. Nhu vay, ta

oxy. Trong 1 phut, lurong oxy duoc hap thy tir

thay
phoi
moi lit mau qua phoi hap thu duroc 40 ml
can
5 lit mau qua phoi moi phut dé hap

phap Fick tren

thu het 200 mL oxy. D6 Chint la cach tinh cung luong tim.
Ap dung phuong lam sang: luong oxy tieu thy
duroc tinh khi do the tich va nong
 Bài 7. Chúc näng bom máu cúa tim 81

dô oxy trong khí thò ra trong môt don vi thòi gian, C du c do tir môt måu máu dóng mąch
ngoai bién, Co durge do tir máu tinh mąch trôn bäng cách luong óng thöng Swanz Ganz vão tīnh
mąch cánh tay, qua tinh mąch duói dòn, xuóng nhī phäi, thát phái và dimg ląi ó dông mąch phói.
4.4.2. Phurong pháp pha loăng chát chi thįs
Phu ng pháp pha loāng chát chi thj måu duroe ding rông räi dé do cung lurong tim ó nguói.
Môt lurong chát chi thi máu biét truóc durąc chích nhanh vào môt tinh mąch lón hay vào tim
phái. Máu dóng mąch duąc láy mău lièn tųe dé do nông dò chát máu và vē duóng cong nóng
dò chát chi thi màu theo thòi gian.
4.4.3. Phuong pháp pha loäng nhięt (PiCCO)
Ding chát chi thj máu có hąn ché là không do duąe nhièu làn khi nóng dô chát chi thį måu
dā tăng cao trong ca thé. Do dó, phuong pháp pha loăng nhięt duąe düng thuòng Xuyên hon.
Nhięt dò và thé tích nuóc muói durgc do tróc khi chích. Cho môt óng thông vão tīnh mąch
ngoąi bièn vão dén döng mach phói, dàu óng có thiét bi ghi sup thay dói nhięt do, cách dáu óng
vái cm có môt cái l. Khi dáu ong ó dông mąch phói, 1ó nay nåm trong hoãc gån nhī phai. Nuóc
muói lanh durçc chích nhanh vào nhī phái, sųr thay dói nhięt dò sě du c ghi ląi.
Khi bom nuóc lanh vào óng thóng, nuóc sě di vão tim phái, qua phói vé tim trái và tói quai
dóng mąch chú bung. Trong qua trinh di chuyên, nhięt do cua nuóc giàm dàn. Két quà là tai
sensor nhięt dô à dông mąch chú bung máy có thé vě ra durçe duòng bièu diên nhiêt dò giám
dàn theo thòi gian cón goi là duòng biéu dién hóa loăng nhięt (thermodilution).
lurong tim tót, thòi gian xuát hiên thay dói nhięt dò ngán hon
Khi cungCVP
Càm bién nhiêt

adE
a ineia)

Cáp càm bién nhięt l

Cáp càm bién nhiêt I

Transducer

Catheter dông mąch

Hinh 7.11. Do cung lu ng tim báng phuong pháp PIcco

4.4.4. Siêu âm tim
Cung lur ng tim duge tính bång khói luong máu bom ra ciúa mói làn dâp nhân vói tán só
tim. Néu nhur khöng có hò van tim và các shunt à trong tim thi khói lung máu cháy qua van
hai
lá, van ba lá, van dông mąch chů và van dông mąch phói trong mõi làn dáp déu bäng nhau
82 SINH LY HQc Y KH A

van dolrong
vàluongcó thétóngdinmáug dératiquanh cung Khi cólugnghó timótm dupe
de titinmh .cung g khij
vao daithétuándinhoán
van timvi náodöngdómáuthi khóng se
nhó hon là döng máu cháy qua van bi ho. Dé xáe dinh lurqng máu chäy qua môt van tim ta phäi
dua vao siču ám 2D dé do dien tich mà dóng máu cháy qua, sau dó dung siéu âm Doppler de do
tich phän thói gian tóc dò döng chäy tai chó mà ta do dièn tich và diura vao phu ng trinh thüy
dóng hoce dé tinh lu ng máu chay qua vi tri dó trong mói làn dàp cua tim. Thông thuòng, nguoi
ta hay sir dung dóng mąch chů va van hai lá dé tinh cung lu ng tim vi mçi sır do dąc ò trèn hai
van náy dé dáng hon là trên các van ba lá và dông mąch phói.

CâU HÖI Tu LUoNG GIÁ

Yéu tó não sau däy là chi só chính cua tién ttåi?
ldi or
A. Thé tích máu
aitait
B. Áp suát tinh mąch trung tâm 0nb
C. Áp suát nên mao mąch phói
D. Thé tích thát trái cuói tâm trurong
E. Áp suát thát trái cuói tâm tru ng hn
2. Yéu tó nåo sau dây là chi só chíinh cúa hâu täi? 0ut
A. Áp suát thát trái cuói tâm tru ng
B. Áp suát dông mąch chù trong lúc van dông mąch chú mò
C. Áp suát nén mao mąch phói t

D. Tông kháng lye ngoai biên

E. Áp suát máu dông mąch trung binh
3. Câu nào sau däy dúng vói tóc dó bom máu tir thát ra ngodi trong lúc tâm thu?
A. Cao nhát à dáu cúa ký tâm thu
B. Cao nhát à gi a
C. Cao nhát à cuói
D. Bång nhau trong suót ký tâm thu
E. Ðôc lâp vói nhip tim
4. Câu nào sau däy dúng vói tóe dò máu vé tàám thát trong lúc tâm tru ng?
A. Không dói trong suót ký tâm truong
B. Cao nhát à dåu
C. Cao nhát ò giūa
D. Cao nhât à cuói
E. Thay dôi túy theo thòi gian thu nhī
5. Tiéng tim thúr hai xáy ra trong thói ký nåo sau däy?
A. Co dăng truong
B. Co dáng tròng (co dóng thé tich)
C. Giän dăng truròng
D. Giän dáng trrong
E. Khóng câu nào nêu trên là dúng
 Bài 7. Chúc näng bom máu cua timV8

6. Ðóng van nhī – thát duąc khói dáu böi quá trinh nào sau däy?E
A. Co nhī
B. Co thát
C. Co cO côt
D. Giän thát
E. Áp suát máu trong tâm thát cao hon trong tâm nhī
7.
Hięn tur ng não sau dây xáy ra sau tiéng tim thúr nhát và tr c tiéng tim thúr hai?
A. Giai doan tim bom máu
B. Sóng Pcúa diên tâm dò
C. Giän däng truròng K5 ouElÉuE
D. Thu nhī tntubD
E. Tim hút máu vé iuhsnii
8. Trong giai doan bom máu, dô sai bięt áp suát là nhó nhát giűa hai noi nào sau däy?Ai
A. Dông mąch phói và nhī tráinaltiotgD
B. Thát phái vå nhī pháieihahadhtEEloilhttv
C. Thát trái và dông mąch chùu ftibuddtitz aaa
D. Thát trái và nhī trái ai itiatiaAinyuinnieden
E. Ðông mąch chů vå mao mąch ttaaH ndet
19. Khi nghi ngoi, nguòi dàn ông khòe mąnh, tim bom bao nhièu lít trong môt phút?
A. 0,9 s a an ii u
B. 2 dén 33
C. 5 dén 6 Eiitti it iltliai
ieavtAie
D.8 dén 10
E. 15 dén 20
10. Ö môt nguòi, dó tièu ding oxy do duge là 700 mL/phút, nóng dò oxy dông mąch phói là
140 mL/lit máu vå nóng dô oxy dóng mąch cánh tay là 210 mL/lit máu. Vây cung lur ng
tim là bao nhiêu?
A. 4,2 Lphút
B. 7,0 Lphút
C. 10,0 L/phút
D. 12,6 L/phút t
E. 30,0 L/phúto

TÀI LIĘU THAM KHÅO

1. Bô món Sinh lý hoc, Dąi hoc Y Dugc TP. HCM (2010). Sinh lý hoc tàp 1, Nhà xuát bån Y hoc
2. Bô món Sinh lý hoc, Dąi hoc Y Hà Nói (2006). Sinh lý hoc táp 1, Nhà xuát bán Y hoc.
3. Barrett KE, Barman SM (2010). Ganong's Review of Medical Physiology, 23th, Appleton & Lange.
4. Beme R.M, Levy M.N (1998). Physiology, 4th ed., Mosby-Year Book.
5. Guyton A.C., Hall J.E (2016). Textbook of Medical Physiology, 13th ed, Elsevier Inc.
 hEtea i

CHUYÈN CHÒ K Í TRONG MÁU

ThS.BS. Vh Trán Thièn Quin
ŲC TIÉU HQC TÁP
Trinh bày duoc các dang chuyên chó 0, trong n
2. Gidi thich durge ca ché trao dói 0,gita máu và mó.
2

3. Trinh bày durąe cáe dang chuyên chò CO, trong máu.
2 "

4.
Giái thich durgc ca ché trao dói Co, gita máu và mó.
2

5, Giäi thich duąe sI tuong tác gita 0, và CO, trong viêc chyên chò khi.
Sau khi dă trao dói khi à phé nang, máu dò sě dugc chuyên chò dén các mò. Tai mi,
máu dò giao oxy cho mô, láy khí cacbonic vė lai phé nang, tiép tuc quá trinh trao dói khi.
Hemoglobin (Hb) trong máu làm täng khá năng chuyėn chò oxy lén dén 70 lán vå khi
cacbonic lén 17 lán so vói khi chi chò ó dang hòa tan trong huyét turong. Do dó, khi thiéu Hb,
Sur chuyên chò oxy vå khi cacbonic sě không dáp úng duąe nhu câu cúa các co quan. Nhur thé,
hê hô háp phái nhò hê tuàn hoàn dé thöa mān nhu cáu nhán oxy, thäi khí cacbonic cho ting
té bbào, và hê tuán hoan phai nhò dén nhūng chát dãc bięt trong máu dé chuyén chò dú lugng
oxy và khí cacbonic cán thiét.
vân chuyén Co.
Vân chuyén 0,
ts7% hòa tan trong huyét tuong Phé
dh23% HbCo, 1,5% hòa tan trong huyét tuong
70% HCo, 7 nang
LCo, 0_ 98,5% Hb0,t
eitta
70%
23%

latei
iciaibtha C0,+H t
atii) H-co. Hb-0,

q 9 Trao dði khí tai phói

co,
hoa tan
Dén phói
Dén nhī tráiaeia n
TIEMaEIEE
Dén nhī phäi Dén té bàoael
eo, Ea
Trao dói khí tąi mô -0

HC0,
0, =
Mao mąch hê thóng

Dich kě Té bào
fco, 0,

Hinh 14.1. Vân chuyén 0, và co, trong co thě

162
 Bài 14. Chuyên chò khí trong máu 163

1. sU CHUYÉN CHÓ VÀ GIAO oXY TRONG MÓash

1.1. Các dang chuyên chò

Vói phán áp oxy trong máu dông mąch là 95 mmHg, thé tích oxy trong 1 dL máu là
20,3 mL. Oxy trong máu có hai dang: hóa tan và két høp vói Hb.
1.1.1. Dang oxy hoa tan

Lu ng oxy hòa tan trong máu (Vo, hòa tan) là mįt hàm só tháng cua áp suát oxy trong máu
(PO.) (Hinh 14.2). Ó 37C, vo, höa tan = PO,(mmHlg) 0,00314. Trj só 0,00314 là chi só hòa
tan cua oxy trong máu 37°C. Do dó, à môt nguòi tré vói PaO, là 95 mmHg, lu ng oxy duąc
chuyên chò à dang hòa tan trong máu dóng mąch là:
hVO, hòa tan (mL) = 95 x 0,00314 = 0,30 mL 0/dL máu.
Luong oxy hòa tan chi chiém 2–3% tóng só oxy chuyên chò nên không quan trong lúc binh
thuong. Nh ng do lur ng oxy hóa tan ti lę true tiép vói phân áp oxy, ta có thé düng oxy nguyén
chát, däng áp hoãc cao ap, dě täng lu ng oxy chuyên chò dén mò. Tuy nhièn, oxy nguyên chát
gáy nhiéu tác hai cho bênh nhán. Oxy hòa tan là dang sir dung cúa ti thé.ucit
(O2] ml/dl
a tii iunatA) né a
t a id
20
aa 1 giudtnn raai
15
NGQ DÓc o,pi aenlb ae oogbpai
tEOa 0

anePO, PHÓ Hinh 14.2. Mói tuong quan gia phân

i (TORR)áp oxy trong phói và luong oxy hòa tan
trong máu oxy gán hemoglobin phäi trò
aiucib 7601520 22803040 D E un e vè dang hòa tan tru c khi du c sú dyng
bEfi ódotnbiu 0etu
1.1.2. Dang két hop vói hemoglobin (EEi

Dong thói vói vięc hòa tan trong huyét turong, phán lón oxy tir phé nang vão mao mąch phói
gán vói Hb dė tąo nên oxyhemoglobin (H 0.). 97% oxy trong máu duge chuyén chò à dang két
hop vói hemoglobin. Dây là môt phán úng thuân nghich, khi giao oxy cho mò, oxyhemoglobin
tró thánh hemoglobin không gán oxy (RHb). Chúng ta sě xét các ván dè có lién quan dén dang
chuyên chò oxy này.
Chuði polypeptic
bins

CH
HzC. CH
c=c
HC-C. CH

HgC C CH
C

C C
ro0c CH
=CCH
* = CH
CH HC–

C=C

HC
CH2
CH
Chuði polypeptide alph o0c Hinh 14.3. Cáu trúc hóa hoc
(glol cüa heme
Nhân heme mang sát
Phân tů hemeglobin E9
164 SINH LÝ HQc Y K A L

11.2.1. Cáu trúc hóa hoc cúa hemoglobin

Hemogl o bi n l i a mpa protei n , gom gl o bi n quyér di u h logi Hb (A. E. Elvà
két hop vói globin (Hinh 143) de tao thianh hemoglobin. Nhóm heme làa môt phic hop Bi
móá nhóm bón hem
mòt nhán pomphyrin co nguyen tir sit nhi o gia (fFe"). Mói heme gan vói mót phán tiro, 0
o dang Fe" nguyen tir si mi gin dupe voi oxy. Khi bj axýt bóa, bién thánh Fe ngns y
sit se mát kha ning nay, hemoglobin trong damg näy duge goi là met-hemoglobin. Phán tir ony
gán môt cách lóng leéo lèn nguyen ti sät (oxygenation), chir khóng bi oxýt hóa (oxidation), tha
väy má Hb gán va thá oxy nit de dang, Nhur vay, Hb gán dupe bón phán tir O, nèn néu ta via
H (0.), thi dúng hon là Hb0,
1.1.2.2. Khå năng gån oxy cúia hemoglobin
Sau môt thói gian dai nghiën cínu, nay nguói ta xác dinh ràng, trong luong phán tir cia Hb
64.458g. Nhur vay, 64.458 g Hb có thé gán và chuyên chò 4x22.414 mL O. Väy lg Hłb có thie
gán: (4x22.414)64.A58 =1,39 mLo.Tij só nay là khá näng gán oxy cia Hłb (oxygen binding
capacity). Tri só náy trur c däy durge xem là 1,34 mL vi lúc dó trong lurong phân tir cúa Hb chi
mói durąc phóng doán.
Binh thuòng, 100 mL máu có 15,5 +Ig Hb (nam) và 14,5 Ig(niů). Néu láy trung
binh là 15 g Hb thi 1 dL máu có khå näng chò: 15 x 1,39 = 20,8 mL oxy à dang két hop voi
hemoglobin. Tuy nhiên, thu ng chi có tr 96 –97% Hb dugc bão hòa vói oxy, nén lu ng oxy
thue su dur e chó trong I dL máu durói dang két hop vói Hb chi bäng: 20,8 x 96%= 19,96 hay
20 mL 0/dL máu.
1.1.2.3. Ðuòng cong phân ly oxy – hemoglobin (duòng cong BARCROFT)
Giüa phân áp PO, vå dò băo hòa cia Hb vói oxy có mói turong quan duge biéu dièn bäng
duòng cong phân ly oxyhemoglobin. Tuy nhiên, khác vói oxy hóa tan, duóng biéu dièn mói
tu ng quan näy có dang sigmoid (Hinh 14.4). Viéc gán oxy lén Hb thúr nhát làm tăng ái lıpc
cua Hb thú nhi dói vói oxy, và cúr ké tiép nhu thé da làm nên dang sigmoid cua du ng bièu
diěn. Vói PO, dông mąch bang 95 mmHg, có 97% Hb duçc bão hóa. Vói PO, tinh mąch bäng
40 mmHg, có 75% Hb đurąc bão hòa, i ▇
duenenen
ntoilTotal O2 -. c z iti
bubt 100 .nEitEa ä 22nejt
dooudEtgtm 97 P
89
t
Sidoiue
bcbntpnt
18au
80 combined with Hb
75 |

60 |
Pso
50|

40

6
20 |

DiSSoIvea 2
a
=T
203 ' 40 60

Po, (mm Hg)

80
90o 600
tt
Hinh 14.4. Duóng cong phân ly oxyhemoglobin – duóng cong Barcrofte
 Bài 14. Chuyén chò khí trong máu 165

Ta nhân tháy phân doan PO, tháp – noi Hb phäi nhá oxy cho mô, du ng cong Barcroft
ráit dóc. Dièu dó có nghía là môt sur thay dói dii rát nhò cúa phán áp oxy trong mó cūng sě làn IIl

thay dói sIr giao oxy cho mó tir Hb0, môt cách dáng kė, giúp cho su háng dinh PO, mò. Nhung
o phán doan PO, cao – noi Hb láy ovy tir phói, duong cong Barcroft rat ta. Ta tháy, khi PO,
60 mmHg, dò bão hóa cúa Hb vói oxy là 89%, nhumg néu PO, lên dén 600 mmHg dò bão hóa
cúa Hb dói vói oxy cūng chi lén dén 100%. Dièu náy có nghia làa PO, cia môi trtong, cia phé
nang có thé dao dóng nhiéu nhumg dò bão hóa Hb dói vói ory và că luong oxy giao cho mò cūng
khóng dao dóng lám, dé tránh su ngò dôc oxy cho mò khi oxy trong khi hit vao cao vå cūng
chúng tó ráng phân áp 0, o phói khoáng trên 100 mmHg là di cho Hb bão hóa oxy 100%. Hai
diem vúta néu biéu dičn tinh dém cúa Hb dói vói oxy trong co thé, giúp cho PO, trong mò luón
durge duy tri à múe ón djnh tói , diù nguón cung cáp oxy hay nhu càu oxy cúia mò dao dóng.
1.1.2.4. Các yéu tó anh hutóng lèn ái lire cúa Hb dói vói oxy
Dé bieu thi ái lyc cua hemoglobin môt loai máu dói vói ox , nguòi ta ding trj só Py, là phân 50 1

áp oxy cán thiét dé 50% Hb cua loai máu muón khao sát duge bão hòa voi oxy. Trj só binh
thuóng cua P„ là 26,8 mmHg. P giám chúng tò Hb cúa loąi máu dó tăng ái lye dói vói oxy vå
ngupe lai. Các yéu tó ánh huong lén ái lyte cua Hb dói vói oxy là:s
Nhiêt dô: nhięt do tăng làm Hb giàm ái lyc dói vói oXy. Hb nhå oXy cho mó dě dàng hon,
duòng cong Barcoft lêch phái, P,, tăng. ba.00 o di dD
pH: pH giàm làm duòng cong Barcroft lęch phai, P. tăng.goil pub v po
co;: carbonic tăng làm duòng cong Barcroft lęch phäi, Py5o tăng.iogtnatzie
Chát 2,3-DPG: 2,3-diphosphoglycérate có nhiêu trong hông cáu làm tāng lurong oxy nhá tr Hb vi
nó cüūng gán våo Hb tai diém găn cua oxy. Chát nåy tăng khi lên vúng cao, khi thiéu oxy, khi hoat dông;
giám khi máu bi trů à ngån háng.itdtitnnn EEiin
H p chát phosphat thai ra trong mô lúc vân dông cūng làm duòng cong Barcoft lęch phäi,
Py täng.th ioaitlihnre * dD Ei▇
noD otn 0iaEtoriu100 20°38ozniorbln
Initnovau y it potIto3 n 43 un oiun t udin
thcihéd tg oin obipnór ti u0 buh 2 o
ed orebenónuno s i idathhy
100 Nhiët dó
le iosid 100
bibpE ntnttida Po, ii
astEstai lis0-i dniEtE400 2 *40

tet ara5tZoieoa-lit * 70
to
au0 gun tEo op ctdtibciziu ro dh
teahaeigiondn tiece s0|ind (Nhik
då DPG†
Po,
PO 100
Pco H+
Lu
tdleamsinkieppo1 eneduia
iSd izotuti
40
100(1.6/
i itt ote—
ilit aibbnioteib h
20|
pH
100
Po
20 60 80 100
Hinh 14.5. Su di chuyén cua duong cong
phán ly oxy-hemoglobin vå các yéu tó ánh Po (n (mm
huóng
166 SINH Lý HQc Y KH A a

Do váy trong ván döng, các yéu tó ké teén läm duóng cong phán ly oxy-hemoglobin keh
phäi, Py iang, giup Hb giso oxy cho mò de ding hon. Ngupe lai, khi ahiet dó giám, pH ling
co, giam, 2,3-DPG gian, hop chit phosphat giám, sup hięn dièn cia Hb F(fetal hemog|obin),
50

carboxyhemoglobin cOHb) hay methemoglobin (metHb) sē laám duóng cong lęch trái- tie l
tăng ái lye cua Hb dói vói ox .
1.1.2.5. Dung tich hóng cáu và sur giao axy cho mó
Dung tich hóing cáu cing lóm thi lupng oxy dupe máu chuyén chó cang nhièu theo ti ;
1,39 mL O/gHb. Tuy nhièn, néu lugng hóng cáu quá nhièu, thi dò quánh cia máu sě täng, lam
giäm lru lu ng máu dén mò theo dinh luât Poiseuille: t
autti
P. .
F =

8 |

Trong dó, Flà luru lu ng máu dén mò, AP là khuynh áp giùra hai dáu mąch máu, r là bán kinh
mąch máu, là dó quánh cua máu, I là chiċu dai doan mach máu. Do dó, cán có mòt dung tich
hóng càu tói i; tri só dó là 40% – chính là tri só sinh lý binh thu ng.
1.1.2.6. Các phúéc h p hemoglobin bát thuòng (dyshemoglobin)
Khi Hb gán vói CO, các chát oxidant manh, các chát có sulfur, Hb sě mát khá năng gán nhá
oxy vå dugc goi là dyshemoglobin. Dyshemoglobin góm các loai sau:ai
Carboxyhemoglobin (COHb): tąo ra khi Hb gán vói khí cacbon monoxit (carbon
monoxide: CO). CO là môt chát khi thái tr các dông cO nó, dám cháy vå khói thuóc lá. CO là
môt khí không màu, không mùi nên không kich thích durąe phán xą báo vê duròng hô hâp. CO
găn vói Hb à nhůng diém gán cua oxy, nhung ái hye cúa Hb dói vói CO manh hon oxy dén 210
làn. Do vây, chi cán P CcO = (,5 mmHg là dă băng vói PO, trong khí quyen. Khi P CO = 0,7
mmHg sě gây chét, vi carboxyhemoglobin không nhūng lám Hb không gán vói oxy, mà cón
làm Hb khó nhå oxy hon (do duòng cong Barcroft lêch trái). Ngó dôc CO làm máu có máu dó
nhur trái anh dão trong môt só truòng hop. Ngäy nay, CO là loąi khí gäy tir vong nhièu nhát, vi
các dông co tąo nhiéu CO. Tiép xúc vói co lău dái sě gåy tón hai cho não, gäy bênh Parkinson
và tám thân. Trj liëu bång cách giù thông khí däy dú, cho ngiri oxy nóng do cao, hay diéu trj
bäng oxy cao áp.
Methemoglobin (MetHb): là loai hemoglobin mà trong dó nguyên ti sát (Fe") cia các
heme trong phân tir hemoglobin bi oxýt hóa thành ion Fett. Ö dang này, heme mát khå năng
gán vói oxy, chi gán durąc vói nuóc. Du ng cong phân ly oxyhemoglobin bi lêch trái. Máu có
mau nâu. Nguyén do là vi tiép xúc vói các loąi thuóc hay chat hóa hoc có khå năng oxýt hóa,
dų nhu nitrit, benzocain, nitrobenzen, naphthalene,. Dièu trj bäng methylene bleu, acid
víascorbic.
Sulfhemoglobin (SulfHb): trong SulfHb, môt hoãc hai heme trong só bón heme cua Hb bi
sulfat hóa. Hop chát näy rát bén vä gäy, giàm ái lyc cüa Hb dói vói oxy. Máu bien thanh máu
hoi xanh. Nguyên nhän là do ding thuóc có sulfur. Khóng có cách diéu tri, gåy tím tái nhièu
tháng sau khi ngó dôc.

sstaa
L tsnene
 Bai 14. Chuyên chò khí trong máu 167
1.1.3. So sánh hai dąng chuyên chò axy trong máu
Báng 14.1. So sánh hai dang chuyèn chò oxy trong máu
Oxygene hòa tan
Oxygene két hop
1. Là dang thiét yéu: ti thé chi düng dang náy. 1. Khóng
2. Só lu ng: phái dang thièt yéu, phái chuyén sang
dang hòa tan.
a. It; 00,3 m/100 mL máu
2. só lu ng:
b. Tůy vào phân áp oxygene a. Rát lón, 20 m/100 mL máu
c. Tuong quan tuyén tính
d. Khóng giói han
b. Tüy vào duòng cong phân ly oxy|hemoglobin
c. Tüy luong Hb có khà năng gán ox
1.1.4. Dánh giá khä năng chuyên chò oxy cúa máu
Ngu i ta ding các chi só sau däy dé dánh giá khá năng chuyén chò oxy cúa máu:
h
ch 1.1.4.1. Phân áp oxy trong máu döng mąch (Pa0)
Pa0, phán ánh chung khà năng oxy hóa máu cia phói. Tuy nhiên, Pa0, chi tur ng úng vói
uongdóoxybäoráthòanhóoxytrongcua máu,
môtcho ltháy l u ong oxy hòa tan. Các cong tri n h nghi é n ci u mói dáy
Hb và lugng oty chúia trong máu (ct0.) khó uóc lugng tir trj só
då
ahå
Pa0, mà phai duge do tryc tiép, cho nên cán xét thém cac trj só sau.t et
1.14.2. Do bão hòa cua hemoglobin dói vói oxy
bon
Binh thuròng, trong máu dông mąch có 97% Hb dugc bão hòa vói oxy. C6 3% không durąc
0|là
CO bäonănghòa,và dolà dobãocáchòanóioxytátti colę.thě (anatomic shunt). Có hai cách diên tà: dò bão hóa oxy chúc
n 210
= (.7 (1) Do bāo hòa oxy chíre năng (So ): dung cy do là môt thiét bi gán váo dåu ngón tay hoãc
dà còn bi tai, thuròng duąc sú dųng vi dây là môt phuong pháp không xâm hâp(no -invasive) và don
màu do giän. Tuy nhiên, dô bão hòa oxy (SO.) vón durąe tinh theo công thúe:
0,Hb nii0 im
thât, vi l in otzuyauhtusO, x100ii tntinheaiton deOi
kinson tE u n rtu di
diêu trj
0,Hb + RHbhui u 0hnne ong il 0)
Túc là ti lè giüa nông dô Hb gán oxy và Hb có khá näng gán oxy (H 0, và RHb) mà không
tinh dén các loai dyshemoglobin. Trj só binh thuòng cua SO, là 95 –99%. SO, còn duąc goi là
lcúa các dô băo hòa chúe năng (functional saturation). Cho nên phurong pháp do dô bão hòa oxy theo ti
thá năng
Máu có
é sau dây cho hinh anh chính xác hon vé khà näng chuyèn chă oxy cua hemoglobin trong máu.
bxýt hóa,
(2) Dô bão hòa oxy theo ti lê (FO b) dugc tính theo công thúe:ntl z
u ul ant d
leu, acid S 0 ttI
F0,Hb =
cO,Hb
imn
cO,Hb + CRHb + cMetHb + cCOHb + cSulfHbuioalltnk
Hb bi
thành máu FO,Hb do ti lè giüa nóng dò gán oxy và tát cá các loąi Hb trong máu. Trj só binh thuòng cúa
th tái nhièu FO,Hb là (,94 – 0,98. FO,Hb cón duąc goi là do bão hòa oxy theo ti le (fractional saturation).
Nhur váy, mói liên hê giùa So, và Hb là:
FO,Hb = So, (1-cOHb – MetHb – SulfHb)

Do dó, néu có nhiéu dyshemoglobin (vi dy ngò doe CO, thuóc gäy oxýt hóa, thuóc có sulfur)
Li
otrt dánh giá dó bão hoå oxy cia máu bäng chi só SO, cho nhūng thông tin khóng chính xác
bäng FO,Hb.
on
168 SINHLYý HQc Y KHOAEa0

Liên hê lâm sàng

Ngó dóc carbon monoxide: carbon monoxide (CO) là mót chát khi khóng màu, khóng mi
cónhitrong khi thäi tiròt6, bép gas, may sni„Nó l à mót sän phám phy cia quá tri n h
én lieu chíta carbon nhe than da, khi dót, và cui. Gióng nlr O, cO lièn két vói nhóm
dotr cháy
hene ciaihemogl
v i (0.e
bin , thng caron nwetide gan vti henogl b in mouh hm
váy, ngay cà à nóng dó nhó khoang 01% (PCO 0,5 mmHg), CO sē két hop vói
200 la noo
mót mta só hemoglobin trong hyét trong và lam gidm khá näng ván chnyén axy cia mau
lên dén 50%.
Nóng dé CO trong máu cao gáy ngó dic carbon monaxide, gy ra trięu ching nhe mi
và nièm mae mieng màu dó troi (mau cia hemoglobin két hop vói carbon monoxide). Néu
khóng dienu tri kip thòi, ngó doc carbon monoxide có thé gáy tir vong. Có thé cho nan nhán
bi ngò doc Co thò axy 100% hoğc axy cao áp dé tăng quá trinh tách carbon monaxide ra
khói hemoglobin.

11.4.3. Lurong oxy trong máu (oxygen content; c10.)

Các dăc tinh chuyên chò oxy cua máu nhur tóng lur ng Hb (tHb), FO, Hb, pO, sě quyét
dinh luong oxy chúra trong máu. Lu ng oxy trong máu durgc tinh báng công thúe sau
c10,=(Hb FO,Hb 1,39) + (p , * 0,003)ii oi
Nhur vây, lurong oxy trong máu có thé täng báng cách tăng nóng dò oxy trong khí hít vão de
tăng po, tăng 0 Hb, truyen máu dè täng Hb hay giám lur ng dyshemoglobin.
cto, (nū) = 15,8 – 19,9 m/dL cto, (nam) = 18,8 – 23,3 mL/dLu
EiEEEnd
1.2. Su giao oxy cho mô
Binh thuòng: PO, mô = 40 mmHg, PO, máu ôngmąch = 95 mmHg. Sau khi di ngang qua
mô PO, tinh mąch = 40 mmHg. Luong oxy giao cho mô du c tính trong Báng 14.2. Nhur vây,
Hb0, chi mói giao cho mó 1/4 lur ng oxy mà nó chö. Binh thuròng, — háu giao cho mô 250 mL
0./phút. Hb giao cho mò 0, tró thánh RHb. Néu nóng dó RHb trén 5 gdL máu sě bj tiím tái.
Vân dông: lurong oxy giao cho mó tir Hb0, täng tir 1/4 dén 314 nhò các yću tó täng nhięt
dó, giäm pH ò mò ván dông, và 2,3-DPG tăng. Cung lurong tim tăng gáp 5 lán. Do dó, lupng
oxy giao cho mò tăng Iên 15 làn: 3.750 mL 0./phút,
1.3. Sır dùng oxy cüa mô
Oxy theo khuynh áp di tir máu våo dich kē có PO, = 40 mmHg. Oxy sě tir dich kě vao
té bäo; túy váo khoäng cách tir té bào dén mach máu. PO, té bào thay dói, trung binh là
23 mmHlg. Nhung phân áp 0, cán cho chuyén hóa té bào là thi 1-5 mmHg, nén vói PO, té bio
băng 6 mmHg cūng dú.
Bâng 14.2. Luong oxy giao cho mô
t aP.0, PO, mô láy P,0,
95 mmHg 40 mmHg 40 mmHg
Gán Hb 20 mL 0.,/dL 5,1
,1n mL 0,/dL
14,9 mL. 0/d
Hòa tan 0,2
1,29 mL 0, /dL 0,1
,12 nmL. 0,/dL 0,17 mL 0,/dL
te

1Oiecii
 Bái 14. Chuyên chò khi trong máu 169

2. LÁY Co, TÜ MÓ VÀ SU CHUYÈN CHÖ co,Atotittt

2.1. Sır khuéch tán Co, tir té bào våo máu mao mąch mó E9Ei9

Trong quá trinh chuyén hóa, Co, sinh ra trong té bào, do tính khuéch tán ca0, nên néu
PCO, trong té bào là 46 mmHlg thi i djch kě là 45 mmHg. PCO, trong máu dóng mąch la
2
2

40vói mmHlg,
PCO,
di qua mao mąch mò chi trong giäy lát là cân bäng vói dich kě, tró vè tinh mąch
= 45 mmHg.
2.2. Sur chuyên chò CO, 3
oj
Su chuyên chò CO, dăt ra hai vân dé:
Né
thá Sır tao làp các hop chát hóa hoc vói các phán úng thuán nghich, dé làm tăng khá năng
chuyên chò CO, cúa máu.
e ra
co, két hop vói nuóe tao H,CO, vá mói ngåy máu phái chó môt lurgng Co, tuong duong
vóià dang12.5nåo00 mEq tie làmáutir 20240LH,
dé pHHtrong không giámCquá
O, nhièu.
IN. Do do, ván dè thúr hai là máui phäi chò CO,
2.3. Chuyên chö Co,e
E quy
Trong huyét turong, Co, duge chò durói ba dang: (1) Co, hòa tan; (2) co, tao các hop chát
ceacbamin voi protein huyér tuong; (3) Thiy höa thanh H.co, khi phän ly. H dupe dém böi
(ít våo de
cáckhônghê thóng dem trong huyét tuong, HCo; ó trong huyét turong. Phán úng thúy hóa châm, vi
có men cacbonic anhydraz (carbonic anhydrase) xúc tác.
Hb):Trong(3) hóng cáu, H,O+
thúy hóa dang trén: (1) hóa tan; (2) tąo cacbaminohemoglobin (CO,
CO, cūngCO,ó ba H,Co.
a

ngang qua Dàu dông mąch 40 mm Hg Dàu tīnh mąch

„ Nhur vay,
nô 250 mL Po2 = 95 mm Hg 23 mm Hg Po = 40 mm Hg
i tim tái.
6 tăng nhię
20 dó, lurqng A

t0 Hinh 14.6. Khuéch tán oxy tù mao mąch dén té bào

dich kě vao Dàu ngmąch 45 mm Hg påu tīnh mąch

trung binh làa Pco2 = 40 mm Hg 46 mm Hg
ói PO, té báo Pco2 = 45 mm g

Hinh 14.7. Máu mao mąch láy Co,

Hg
bjphánúePhánlché, nåy xäymó sěra nhanh,
úngPCo, l é n dén manh
80
ón dugekhóngÉb quadèm;lai(2)mangHCo;hóngkhuyéch
hon nhòSaucódó,menHCo,
mmHg. cácboniphàânc anhydraz
tándang,ra ngoái huyét l
tuongy thánh xúeH tác.và
do hoabâc dithang
Khi men(1)näy
HCO;
nóng H
dö.se Vi
0,/dL
NahuyétvaKu turong cau dé nén de duy tri trung e n ti c h, ct tir
höng caudi vaohút (chl
móeorinènde shithéft).tichDohóngCh màcáuáptinsuáth mąch n hontrongmáulòdong
thámlótháu ng hóngmąchcâudotin3%. h mąch
0, /dL tăne
ang, I
Gi
170 SINH LY HOC Y KHOA
cho o dang hoa tan chiem 7%:
So sanh hieu lurc cua bacich chi CO, ta thay: (1) CO, duoc
lurgng chat nay trong huyét tuong
(2) Hb CO, - Pr CO, chiem 23%: (3)HCO; (ion bicacbonat) cacbonic anhydraz. Ket qua la phan
khong dang ke. trong hong cau chiem dén 70% nho men thanh lap
trong mau. Su H.,co.
lon CO, da durgc cho tir mo vé phoi 6 dang HCO; trung tinh thoi
xuong 7,36 ma
chi giam tur 7.4 Tong ket
chi
chiem mot dang nho khong phan ly, nen pH
len den 8.000mL luc van dong manh.
co
200 mL CO, moi phut dugc thai ra luc nghi, va

Du trip Clo
Tho ra

Carbonic anhydraseH.CO,+HCO,"+ H'

•CO, +

O, + Hb-H
Hb-O,+ H'-

Dich ké
Hit vao
Mang phe nang
Hong cau
Phe nang
mao mach

A. Trao doi O, va CO , tai mao mach phoi

Chuyen Clo

CO + Hb > Hb-CO2+ 02
Carbonic anhydrase

0, 4• ..•.••O, 4.... ....o. O, + Hb-H- Hb-O,+

Dich ke
Te bao
Thanh mao Hong cau
mach he thong
B. Trao doi O, va CO, tai mao
mach he thong
Hinh 14.8. Cac phan ung trong trao doi O, va CO, tai phoi (hinh A) va tai mo (hinh B)

Lien he lam sang

Anh hurong cua ha oxy mau len té bao va ndo

Anh hwong tren té buo: tinh trang ha oxy dan dén san xuat cac yeu to phién ma (yeu to
tinh trang cam ing ha oxy-hypoxia-inducible factors HIFs). Day la cac
yeu t6 tao thanh
tieu don vi a va B. Trong mo co oxy binh thwong, cac tieu don
vi a nhanh chong duoc gan
ubiquitin va bi pha huy. Tuy nhien, trong cac té bao thieu oxy, cac tieu don vi a gan voi tieu
don vi B, va cac chat nhi trung phan nay kich hoat cac gen san xuat
cac yeu to tao mach va
erythropoietin.
Tac dung trén nio: trong tinh trang ha oxy, ndo bi inh
huong dau tien. Su sut giam dot
ngot cua PO, hit vao duoi 20 mmHg (vi du nhu khi dot nhien mat ap suat
trong cabin may
bay khi bay 0 do cao 16.000 m) sé gay mat y thirc sau 10 den 20
giay va fur vong sau 4-.
Ha oxy mau nhe - trung binh lam anh huong den tri rut, buon ngu, nhay cam
giac: burt
dau, mat phurong huong, nhirc dau,..
 Bài 14. Chuyën chò khi trong máu 171

3. Su TUoNG TÁC GIÜ'A 0, VÀ cO, TRONG CHUYÉN CHÖ VÀ TRAO DÓI KHÍ
3.1. Ánh huöng cúa PO, trên lurong Co, trong máu – Hięu quă Haldane
PO, cao sě dåy CO, ra khói máu, do hai nguyên nhân: (1) Hb 0, làm giäm ái lurc cúa Hb
vói Có, (Hb Co.) nên CO, bij tách ra khói Hb; (2) Hb 0, làm tăng tinh acid cua huyét turong
lán hóng cáu, nên bién HCò, thánh H,CO, =»H,0 + Co„, co, bi thäi ra ti dang HCo, trong
huyét turong.
Trên Hinh 14,9 ta tháy, néu PO, khóng dói = 40 mmHg, khi PCo, giám tir 45 xuóng 40
mmHg, thé tich CO, máu chi giàm tir 52 (diém A) xuóng S0mL (diém B). Nhumg nhò tai phói
PO, lên dén 100 mmHg nên vói PCo, = 40 mmHg the tich Co, máu chi còn 48 mL (diém C).
Nhu váy, hięu quå Haldane då làm sii thái CO, tai phói cūng nhu su láy Co, tąi các mó tăng
gáp dôi.
3.2. Ánh huóng cüa PCo, trên sur chuyên chò oxy
Máu qua phói nhá nhiéu CO, tre là nhièu H,CO, làm pH täng, dò bão hóa cua Hb dói vói
0, täng, luong 0, láy o phói de chó den mo tang (dwong cong Barerof léch trai).
Máu qua mò láy nhièu Co, làm H,Co, täng, pH giám, dô bão hòa cúa Hb dói vói 0, giäm,
0, nhà cho mò tăng (duòng cong Barcroft lęch phái). Nghīa là à mò, do nóng dò Co, cao có
tác dung tăng phân ly Hb0, 0, tách khoi Hb và giao cho mò. Dó là hiëu quá Bohr.
55%
ntub nS
ftiate lutuddnttn deib ni
in tnA
A
52 lnm

50
40mmH
(P074B -
li )
lm? 0

/P0,= 100 mmH /

tin
( ie aiarynta)
48

Phân áp CO,
8
(mmHg) a al nii
45
35 40 45 50
i agEiz3
Hinh 14.9. Su phân ly co, khi PO, là 100 mmHg và 40 mmHg. Müi tên thé hiën hiģu úng Haldane trên
su chuyên chò CO,
t aintc 0)
iEtin u a9atta7
CÂU HÖI TuLUONG GIÁ tEt
1. Nguyén nhân nào làm duòng cong phân ly oxyhemoglobin lêch phái? ltali
A. CO, tháp
B. pH tháp
inn hl u5
C. Thân nhięt tháp iEb hbb hat
D. 2,3-DPG tháp pnias tsD ln
E. Hop chát phosphat tháp
2. Phân trăm hemoglobin bão hòa vói coxy sě tăng trong dièu kięn nåo sSau ( (0a3)
A. PaCO, tăng
 172 SINH LÝ HQc Y KH A

B. Nóng dó hemoglobin tängrauEnosTt0L

a
C. Nhiêt dô tăngil
Et
D. Pa0, tăng e
E. pH giám
3. Lung oxy trong máu (cIO,) duge tính bång công thúe nào sau däy?
A. (tHb x SO, x 1,39) + (p0, x0,003)
B. (tHb x FO, Hb x 1,39) + (pO, x 0,03)
C. (tHb x FO, Hb x 1,39) + (p0, x0,003)
D. (tHbx SO, x 1,39) + (p0, x0,03)
E. (tHb x FO, Hb x 1,39) + (p0, x0,3)
4. hô, binh thuròng hlur
Sau khi qua mô ng oxy durąc máu dông mąch giao cho mô là bao nhiêu?
A. 1/4 luong oxy chuyên chò
tttel
B. 1/3 lurong oxy chuyên chò tialii ital
C. 273 lu ng oxy chuyên chó Etatttubiia aitt
D. 3/4 lu ng oxy chuyėn chònadhetzdltal 00allirgstu
E. 1/2 lurong oxy chuyên chò
5. Phán áp oxy à gian dich mô binh thuòng băng bao nhiéu?
A. 40 mmHg
B. 23 mmHg
C.46 mmHg
D. 1 – 5 mmHg
E. 3 mmHg
6. Carbonic anhydraz xúc tác phán úng nào sau dây?
A. Giūra nuóc và carbon dioxit
B. Phân ly H,CO, thành HCO,1 và H
C. Két hop giüra HCO, vå H
D. Két hop gi a H và hemoglobin te
E. Két hop giùa carbon dioxit vå hemoglobin
7. Khi PCO, trong máu tinh mąch tăng, máu tinh mąch sě bi ánh huóng nhu thé nåo?
(2

A. Nông dô HCO, trong máu giàm a )

B. Nóng dò H trong hóng cau giám
C. Thé tich hông cåu tăng
D. Ái le hemoglobin vói oxy tăng
E. Luong chlorit trong hóng cäu giám
8. vė vięc chuyên chó Co, cáe câu sau däy déu dúng, NGOAI TRÜ:
A. So vói 0,, co, hòa tan chiém ti lę lón hon
B. Có dang Co, duge chuyén chó báng cách két bop hemoglobin trong hóng cáu
C. cO, chú yéu dupe chuyén thành ion bicarbonat trong huyét trong il(
 Bài 14. Chuyên chò khi trong máu 173
D. lon chlorit durge khuéch tán vło hóng câu
E. Co, két hop vói protein huyét turong tao các hop chát carbamin.
19. co, dugc chuyên chò trong máu chú yéu è dang nào sau däy?
A. Hòa tan trong huyét turong
B. Két hop vói hemoglobin
C. Axit cacbonic
D. Ion bicarbonat
E. Két hop vói protein huyét turong
HUóNG
Chon:
DÁN: Mõi câu sau có bón câu trá lói trong dó có môt hay nhiéu câu trà lòi dúng.
A. Néu 1, 2 và 3 dúng
d nEn iiaE il
B. Néu 1 và 3 dúng siidlad te outdn oht gu pncd
C. Néu 2 và 4 dúng ( 5hEnetigd
D. Néu 4 dúng tr)
E. Néu 1, 2,3 và 4 dúng
10. Yéu tó nào sau dåy làm giàm ái lųrc cúa hemoglobin dói vói oxy? ite
1. pH giàm
2. CO, tăng
3. Nhiêt ô tăng iiL

4. 2,3 DPG giåm j

CÂU HÖI NGHIÉN CÚU

tích các loai hemoglobin ò nguòi làm vięc trong môi truròng ô nhiém không khí.
Phân f

(2 PaCo,
2. Các chi só khí trong máu (PaO, 1 pH,.) nguròi Vięt Nam binh thuòng.
3. Tri só Pg,
50 nguòi Viêt Nam binh thuòng.

TÀI LIĘU THAM KHÁO

1. Ganong W.F Ganong's review of medical physiology 23rd ed., McGraw-Hill Medical, New York.,
2010, pp. 587-638.
Hall J.e. Textbook of Medical Physiology, 23th ed., Elsevier Ine., Philadelphia, 2015, pp. 497-560
i Sherwood L., Human Physiology: From Cells to Systems, 9th Edition, Cengage Leaming, 2014,
pp. 461 – 510.
4. Rhoades R. A., Bell D. R., Medical Physiology - Principles for Clinical Medicine, 4th Edition,
Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2009, trang 326 – 398.
5. Tortora G. J, Derrickson B., Principles of Anatomy & Physiology, 13th Edition, Wiley, 2012, pp.
918 – 966. SE2E
daoitih i
sct tteit Ta iEtoD
tteti
 rpi

CHÚC NÄNG TAO NUóC TIÉU

VÀ BÀI XUÁT CÁC SÁN PHAN CHUYÉNTS.BS.HÓA
Lé Quóc Tuin

MŲC TIÉU HQC TÁP

1. Trinh bày du c nguyên lý siêu loc.
2. Trinh bäy du e cáu tąo và các tinh chát cia màng loe cáu thän.
3. Phán tich duroe döng lc hoc ciia quá trinh loc tai câu thân.
4. Trinh bày du c ocáe yéu tó dièu hòa hru lurqng máu qua thån và dó loc cåu thân.
5. Trinh bäy dge sI vân chyén cáe chát tai óng hu n gån: sIp tái háp thu Na", K, mic,
glucose, protein, cáe acid amin, các chát dien giái, wrè; sıp båi tiét các ion H" và NH,
6. Trinh bày duge su vån chyén các chát tai quai Henle: co ché tăng nóng dò nguye dng o
quai Henle cán tiy, ca ché trao dói ngu e dong ó quai mąch thäng vasa rec
7.
Trinh bäy duroc sI ván chyén các chát tąi óng huon x : sur tái háp thu Na'
bài tiét ion K và H". tt DE
à nuóc;

8. Trinh bày duoe su ånchuyén các chát tąi óng góp: sI pha loăng và có dăc mtóe tiéu.
1. QUÁ TRİNH LOC TĄI CÀU THÁN
1.1.
.. Nguyên lý siêu loc
Quá trinh loc tai cáu thân diên ra thông qua cO ché siêu loc (ultrafiltration), cho phép các
phân tir nhò di qua, han ché các dai phân tir nhur protein huyét turong. Sièu loc duąc dijnh nghia
là sı di chuyén cua nuóc qua màng bán thám duói tác dung cia sı chênh lêch áp lųe. Dé hiéu
rõ hięn turong sièu loc, chúng ta có thé liên turóng dén cách pha cà phé bäng phin. Phin cho
phép nuróc nhó giot xuóng ly nho trong luc, trong khi bă cà phé vän bi giù lai. Nhu váy, quá
trinh siéu loc xayra tai cau thán cán hai diéu kièn: (1) phin loc tąi các nephron, chính là màng
loc câu thân (glomerular filtration barrier); (2) sy chênh lech áp lųce hai bên màng loc, túe lià
giūta mao mąch cáu than và khoang Bowman, tąo ra áp suát siéu loc (ultra-filtration pressure)
dåy dich qua màng.
Luong dich loc qua cau thán trong môt phút ò cà hai than goi là dô loc câu thân GFR
(glomerular filtration rate). Ö nguòi binh thuóng, GFR vao khoang 125 mL /phút, túc laà báng
1i80 L/24 giò. Tuy váy, 99% dich loc duge tái háp thu tąi óng thán, chi con 1% (khoáng
1,8 L/24giò) trò thành nuóc tièu chính thúc.
1.2. Màng loc câu thân
„2.1. Cáu trúc cüa màng loc cåu thân
1.2

Cáe chát trong huyét tuong duve di tir mao mach càu thán váo khoang Bowman qua các ló
trên mang ioe cau than. Máng naäy góm ba lóp. (1) Thúr nhát la lóp té bio noi mó mao mach cáu
thán (endothelium), tao thánh các cia só có duróng kinh khá lón (70–100 am), có the cho phép
các phán tir protein di qua. Tuy nhiën, trén bè mjt các té bio nği mó cau thin có mang phie boe
glycocalyx tich dièn am (góm sialoprotein và proteoglycan) góp phain tao ra rao can dien the,
läm cham spr di chuyén qua cůa cáe dąi phän tir mang dięn am. (2) Thúr hai là lóp máng nen ciu

196
 Bài 17. Chúc năng tąo nuóc tiéu vå båi xuát các sån phám chuyén hóa 1 /

thán GBM (glomerular basement membrane). Däy là môt 1óp móng chát nén ngoai bào, góm
bón thánh phàn chinh: laminin, collagen type IV, nidogen/entactin, và proteoglycan. Tuong tur
nhr lóp nôi mò, các phân tir mang dien tich âm trong máng nén cäu thân cūng tao nên rão cán
dói vói cho các dai phân tir mang diên âm. (3) Thú ba là lóp bièu mô tang (visceral epithelium)
trong bao Bowman, hay còn có tén là lóp té bào có chân (podocyte). Các té bao näy tao thành
nhieu già túc bám trên màng dáy. Khoáng cách nåm gia hai chân già lièn ké goi là khe loc
(filtration slit), rông khoáng 40 nm, và duroc nói lièn bói môt máng khe SD (slit diaphragm), tao
nên hâng rao chon loc kich thuóe các phän tir di qua. Nhur vây, quá trinh loc tąi cáu than dičn
theo môt lô trinh hinh óng, tir cáe cira só trên bé māt té báo nôi mò, qua máng dáy, sau cung
ra t
là dqu
qua
na các ló giûra các phân tir nephrin thuôc lóp bièu mô tang.
Chân già thú cáp Màng khe loc
Lóp màng dáy

Cira só nôi mô

Lóp màng dáy Té bào có chân

Khe lpc
Thân té bào
Cúra só nôi mô có chân

Chân già thú cáp

Chân già góc

Hinh 17.1. Màng loc càu thân vói ba lóp: Ióp nôi mó, Ióp máng dáy và lóp té bào có chân

Liên hê lâm sàng

Bênh thân màng nên möng (TBMN: thin basement membrane nephropathy): con durçe
goi là bênh tiéu máu gia dinh lành tinh, là môt trong nhing nguyén nhân phó bién nhát cia
tiéu máu khóng trięu chng. Bát thuròng dry nhát trong bênh này là phát hién môt màng nén
móng tai các cåu thän qua sinh thiét thän, bénh nháän thròng có tièn lurong tót, chúre năng thân
binh thòng trong suót cu e döi cia ho. Bénh thän màng nen möng cán dhuoe phán bięt vói
hai ngnyen nhân phó bién khác cia tiéu máu nguón góc cáu thän là: bênh than IgA, va hôi
chng Alport. Bênh nhåân hôi chíeng Alport thòng có tièn sir gia dinh bį suy thân, và có thé két
hop tinh trang khiém thính. Ngoi ra, nam giói có x hróng mác hói chng Alport nhieu ho
nīr giói do sų di truyén theo kiéu liên két vói nhièm sác
thé X. Trong bénh thân Ig4, tiëu máu
hái phát throng Xuyén hon và it găp tièn sir gia dinh. Sinh thiét thán là cách duny nhät de chän
doán bénh thân mang nén móng. Nó cho tháy di diy cuia màng nen càu thän giam tir me binh
thóng (300 400 nm) xuóng cón 150–250 mm. Tuy nhièn, sinh thiét thän rát hiem khi dwc
the hien trong truong hop běnh nhán chi có tiéu máu vi thé dom dic, chic năng thän binh
thuòng và protein nięu âm tính.
198 SINHLÝHQc Y KH ▇

Mäng nén Mäng nén

mong
binh thuròng

Hinh 17.2. Hinh ánh máng nén cåu thân duói kinh hién vi diên tůù
Có 6 gen quy dinh collagen type IV trong màng nén tir cOL4AI dén COL4A6 nám
thành tieng căp kiéu “dói dau" tren ba nhiém sác thé 13, 2 và X, quy dinh nên 6 chuòi a
(Hinh 17.3). Ba chuði akét hop vói nhau, lán hırgt tąo nên ba dóng phán x dn óc: (al:al:a2),
(a :a4:a5), và (a . 6). Dóng phán (al:al:a2) cáu tąo nén mang nén cáu thán trong giai
doan phói thai. Sau khi sinh ra, dóng phän này duoe thay thé dän böi (a :a4:a), là logi
collagen có nhièu cau nói disulphide, dè kháng tót vói siu ly giäi potein ngoai bào. Khiém
Chromosome 13 Chromosome 2 Chromosome X

* *
16

0 222

a1:a1:a2 3:a4:a5 5:a5:a

Hinh 17.3. Gen quy dinh, các chuði a, và các dòng phân cúa collagen type IV cu thân
1.2.2. Té bào bièu mô câu thân (té bào có chân)
Chíinh cáu trúc, vi trí, và múte dó bięt hóa cia biéu mó cáu thân då gåy khó khăn rát nhiéu
cho vięc nghiên ciru loai té bào näy. Tuy nhiën, trong thòi gian gån day có rát nhièu tién bó
vurot bac trong kién thúre vé sinh lý và bénh lý cua té bao bièu mò cau than. Nhiéu nhóm nghiên
cinu, khi nuòi cáy té bào näy, dă chúmg minh räng dôt bién các gen quy dinh cáu trúc cúa mang
khe SD (slit diaphragm) dán dén nhūmg các bênh lý cáu thän. Bièu mò cäu than có nguón g c
tir té bào trung mô (precursor mesenchymal cell), khóng có khá năng phân bào. Do dó, sII tón
thuong cua chúng dán dén su suy giàm chúe näng máng loc theo thói gian. Dó là yéu to quyéet
dinh trong quá trinh gäy xo hóa cáu thán và suy thân man tinh.
Khung Kuong té bio, mpt hé thóng cáu trúc soi, via thyc hięn chúte näng tinh là ning d
vita thue hięn các chúe näng dóng trong quá trinh sóng cia té báo. Trong bieu mò cau thän, b
khung Xuong phäi dáp úng vói nhūng “thách thúe dóc dáo" cia màng loc, tąo ra hinh dang xác
dinh cūng nhur sų di dông cúa các chân già.
 Bài 17. Chúc năng tąo nuóc tièu vå bài xuát các sån phám chuyên hóa T

Trong quá trinh tao ciu thän, nhiüng té báo biéu mò träi qua bién dói tir bièu mò eò dién tó
thinh te báo trung mò bièt hóa cao Cách thúe mà cáe té bao bieu mó quan qunh mao mąch ciu
inthuing duge so sinh vói các té bio chu mach trong than kinh trung ung (percyte) Cie té
pho biéu mò phi len mąt ngodi cia cáe mao mach lièn ke, va trong tec vói ming nen ciu thán
hing qua nhüng cáu tnmic hinh ngón tay, goi la chan gia(FP. foot proesses). Nhang chin gi
nyno vio máng nén chu thán mhó cae inegrin, tong do quan teong nhit ia.xplimtegrinva
pdystoglycan. Hé thóng chán già dan xen vao nhas mot cach phisc tap, 1ao thinh mang luvi
Kung quanh các mao mach cäu thán. Cau nói giùa hai chan gia lien ké tao thinh nhing khe hep
co duróng kinh 300 –400 angstrom, goi là máng khe SD (slit diaphragm) vói nhièu protein khác
nhu dinh trén dó. Däy laà yéu tó quyét djnh cau thanh nen hang rio chon loc kich thube tai cau
thán, cho phép nuóc cing cáe chát hóa tan di qua, dong thöi han ché syr thát thoát các dai phân
pr nhuts protein huyét turong. Phúe høp da protein trén máng khe SD có sp lién hé mjt thiét vói
các phán tir actin trong bô khung xurong té bäo. Thành phán quan trong nhát trén màng khe là
phän tir nephrin, tao thanh môt cáu trúc turong tur nhur däy kéo (zipper), giüa cáe däy kéo näy là
nhüng lò hinh chů nhât. Nephrin thuġc loai protein xuyén máng type 1, vói hai chúe näng: cáu
imic và dán truyén tin hiëu. Phàn nói báo cua phän tir näy là mot vung giàu serine và tyrosin
Kich thích ngoai bào tác dong lên nephrin làm xúc tác enzyme Fyn kinase (Sre kinase), gây
pbosphoryl hóa vúng giau tyrosine trén nephrin, läm huy dong cáe phán tir protein truyén tín
hięu Nck (non-catalytic region of tyrosine kinase adaptor protein 1), dura dén sų táp hop các
vi sgi actin theo mó hinh phų thuôc Nck (Hinh 17.4). Nhur vây, rö rang nephrin có vai trò dièu
hóa hoąt dông khung xu ng actin trong các chân già cua té bao bièu mô.
Spur toàn vęn trong cáu trúc cua cáe chán già rát quan trong dé tąo ra nói két on dinh giüa té
bio biéu mô vói chát nên ngoai båo và màng khe SD. Két quà cua sy sáp xép bô khung Xuong
môt cách dăc bięt trong các chân già giúp các chân näy bám dinh lèn mao mąch câu than và giù
cho khe loc ò trang thái mò. Hiên tur ng loc à cáu thän là môt quá trinh dông, via phai có dò
bén co hoc, vira phái có tính linh hoąt. Bói vây, cáu tąo bô khung x ong trong chân già phäi có
thé cho phép diěn ra dáp ing co giän, thích nghi vói áp lue căng cúa mao mach cáu than trong
quá trinh loc. Nhu vây, vai trò chinh cua các chân già là tao ra môt dòn bäy dièu hòa trang thái
mò cúa các lő loc.

CD2AP GBM 3- B1-

integrn
o-B. laminin –11
type M ollagen
ystroglycan

Hinh 174. Cáu tąo chån giă cüa té bäo biéu mò podocyte"(FP:áoot processesbvà máng khe SD (slit
daphragm) pha mat ngoai mang nen cau thán (GBM: glomernlat basement membrane)s Nhūng do
bién ogen quy dinh các protein trong vüng näy ò cå nguói vå chuòt có lièn quan dén môt só bênh cau
thân
nguyén phát gåy biéu hièn thanh höi chúng thân hu
200 SINHLÝ HQ ▇ KH ▇

Có nhièu nguyén nhán khác nhau dura dén bénh lý câu thân. Quá trinh sinh bénh khöi di
theo ahimng dién tién niéng tny noing hop cn the, nhung két qua sau cing déu tác ding lia
máng loc càu thán. Trong do, tón thuong chan già cia té bào biéu mó là quan trong nhát, da
bięt là he thóng khung xong actin và các protein trên mång khe SD (nhur nephrin), biéu hięn
qua sı xóa các chân già trên.

Hinh 17.5. Hinh ành binh thuòng vvà su xóa các chân già nhin qua kính hièn vi diên tů (hinh trên) vå
hinh vě mó phóng ląi (hinh duói)

Liên hê lâm sàng

Bênh cåu thân (glomerular disease) là nhūng rói loan ánh hóng chúi yéu trên cáu trúc và
chúte năng cua bô máy cau thân. Bênh càu thân có thé durąe nghī dén qua hói bênh sit, và tim
tháy trong neóc tiéu hóng câu, trų hóng cau, hoğ protein nięu. Theo nguyên nhân Benh cau
than có thé phån logi thành nhóm: bénh càu thân nguyên phát, và bênh câu thân thút phát (là
nhîng rói loan toàn ca thé có ánh huóng trên thán). Do dó, khi tiép ânv ▇ bénh nhán bênh
càu than, cån phái phán bięt däy có phái là môt bênh hê thóng hay khóng. Di do nguyén nhán
nào gay nên, bénh câu thän deu bieu hièn trén läm sàng qua ba hói cheng chinh: hói chimg
than he, hôi chng vièm vi cáu thán và bát theèmng nóe tieu không triğu chieng (tiéu dam don
dôc hoğc tièu máu don doc kéo dài, phát hięn qua xét nghięm mróc tiéu). Tuy nhièn, thųrc té
thròng có su chóng láp giita các hói chúeng này trên cing môt bênh nhán. Vi vây, sinh thiét
thân có vai trò quan trong và là tièu chuån vàng trong dánh giá bênh câu thân.
Hõi chíeng thân hue (nephrotie syndrome) däc trung böi tinh trang tón throng xóa các
chán già gay mát nhièu protein qua mróc tiéu, vói các biéu hiên tren lâm sàng nhe sa:
protein nięu 3,5 g/1,73 mi da/24 giò hoãc >3g|24 giò (quan trong nhát), giám albumin máu
z3 gdl hoğe protid toàn phán<6 gidl, phù toàn thán kèm tiéu it, täng lipid mau, tieu lipid
và tăng dông.
Hói chíng viêm cåu thân (nephritic syndrome) däc trng bäi mót tién trinh viêm. Mic d
viem có thé xác dinh dta vào lám sàng và dò näng cua rói logn chée năng thän. Có hai co
ché gáy tón throng cáu thán qua trung gian kháng thé dā dur e xáe dinh: (1) do kháng thé
 Bài 17. Chúc näng tąo nuóc tiéu vå bài xuát các sån phám chuyén hóa 201
chóng lai trąe tiép các thäh phán cáu tric trong cău thán (vi dy kháng thé kháng màng nen
cáu thán trong bênh Goodpasture), (2) do sıe läng dong phúte hop kháng nguyén kháng thé
tai câu thän (vi du phúc hop DNA-mucleosome trong benh lupus dò hé thóng). Trên lám sàng,
viem cáu thán có các biéu hien nhe sau: tiéu máu nguón góc cáu thán (quan trong nhát), tnu
hóng cáu trong ntóe tiéu, tiéu dam khóng có dinh, suy thán vói giàm GFR hay thiéu nięu
(nroc tiéu <400 mL/24 giò), giiè muói (täng huyét áp, phii).
1.23. Tính thám cüa màng loc cåu thân
Tinh thám cua máng loc càu thän (permeability property) thé hięn qua hě só khuéch tán
DC (diffusion coefficient), tinh bång ti só giüa nóng do cia môt chát trong dich loc (dich trong
khoang Bowman) vói nóng dò cia chát dó trong huyét turong. He só DC báng 1 (dói vói nuóc,
glucose và inulin) có nghia răng chát dó dugc loc hoan toàn qua câu thân; cón DC bäng O nghīa
là không thám qua duoe màng loc. Hê só DC cúa albumin (0,001) và hemoglobin (0,01) rát
tháp, cho tháy tinh thám cúa màng loc dói vói chát näy rát giói han.
Tinh thám cua màng loc câu thân dói vói môt chát phy thuôc vão kích thuróc, hinh dang, và
dięn tích phân tir cua chát dó, Kich thuóe phân tir là yéu tó quan trong nhát anh huóng dén khá
năng loc. Các phân tir có trong lurong <10 kDa sě duąe loc tur do néu chúng không gån vói
protein; trong khi các phân ti có trong lu ng »10 kDa qua màng loc rát han ché. Các dai phân
tir (100 kDa) nhur hâu hét protein trong huyét turong không thé qua dupc màng loc. Nghiên cúu
the hièn trên các phân tir có kích thuóc khác nhau cho tháy màng loc càu than tąo thành các
óng có duòng kinh chi khoáng 7,5 – 10 nm. Tuy nhiên, chua ai tháy dugc nhüng 1ő nhu vây
thât spr trên kinh hièn vi diên tir. Hinh dang và diên tích phân tir anh huóng dén khá năng loc
cua các dai phân tů. C ng môt trong lur ng, phân tir nào có dang dài và mánh sě du e loc qua
cau thân dě hon phân tir hinh câu. Dó cūng là lý do gåy bién dang các dai phân tir khi di qua
1 loc. Cä ba lóp cua màng loc câu thân déu tích dièn âm do có chúa các chát nhur acid sialic,
sialoprotein, heparan sulfate (dói vói lóp màng nen); và glycocalyx (dói vói bé măt nôi mô và
té bào có chân). Ðiên tích âm trên màng loc sě tąo thành lųe dåy các dai phân tir cing diên tích,
nhur trong truròng hop các protein huyét turong.
Djch loc cáu thân có thành phan gióng dich kě té bào. Tuy nhiên, dich näy không chúra các té
bio máu (hóng càu, bach cau) và có hàm lurong protein rát tháp. Do thiéu protein tich dięn am
trong dich loc, nên gäy ra thăng bång Donnan. Môt só ion åm nhur CF và HCo, qua dich loe dé
thay thé protein, làm cho nông dô cua chúng cao hon khoàng 5% so huyét tirong. Nguge lai,
ác ion durong trong dich loc có nóng dò tháp hon khoäng 5% so huyét tuong. Ngoai ra, nong
do cúa các chát không ion hóa nhur: urê, creatinin và glucose cůng tăng lên 4% trong tinh trang
hâu nhu không có protein.
Liên hê lâm sàng
Tiéu dąm (proteinuria), môt dáu hięu quan trong cuia bénh cåu thän, duge dinh nghía là khi
protein móc tiéu > 150 mg/24 giò. Dam nięu có ba nguyên nhân chinh: (I) tiéu dam tru c
thän: trong máu có nhiéu protein nhó vuot khä năng tái háp thu cúa óng thán (nhe da u tiy
gáy täng san xuat protein Bence-Jones); (2) tiéu dam tai thán: do rói loan chie näng cau
than (1 loc bį dān rông, dąm nięu chi yéu là albumin, găp trong hôi ching thán hue và vièm
cau thän), hoğc rói loan chúe năng óng thán (kém täi háp thu cáe protein kich theie nhò);
(3) tiéu dam sau thän: thuing do vièm nhiem, tón thong dhrèng nièu (nhe nhiěm tring tieu,
soi
SO.thän. Tieu dam la mót yéu tó quan trong góp phán vaåo sir tien trién cia bênh thán man.
202 SINH Lý HQc Y KHOA dstci
Liên hê lâm sàng
Khi có nhièu protein loe qua cáu thán, bien mó ong lirm gån se thge bào mót luong lón
tóprotei nhám táivà hóa
hoatn mach thu tródong,lai mái
háp ing Dieusenäythiengåymaudiecuccho bó,té bào,
dan .den xo hóabiéehi
vièm,làmvà täng mó eke.n cde ye
Vi dom
ięu (microalbuminria), mót dangwsy ciaWdan dam,códage
tiennięu nh nghīa
thé làdidáu là sıcúae bàitónxuát
hiğu sóm albumin
thuong thin
hiêu trong khoång 30 – 300 mg/ngà
à bênh nhän dái tháo duròng và tăng huyét áp.
Tiéu máu (hematuria) là tinh trang hien dien quá nhiéu hóng cáu trong meóe tiéu, duge
phän logi thämh tiéu máu vi thé (chi quan sát dure drósi kinh hién vi hoăc làm căn Addis), wd
éu máu dai thé (móe tiéu mau trà, mau cola, höng, thäm chi dó). Theo dinh nghia, tiéu máu
drąe xác dinh khi có hon hai hóng cåu trên môi quang tru ng HPF (high-power field) trong
mu c tieu ly tâm. Que dipstick the mác tiéu là mót test rát nhay, có thé phát hięn du e 1-2
hóng cáu trên mói quang truòmg HPF Mpt hét quà dipstick äm tinh häu nhur có thé loai tni
tiéu máu. Tuong te nhue tiéu dam, tiéu máu ciīng có ba nguyén nhán chinh: (1) tiéu máu trwie
thân: hiém gåp, do tinh trang rói loan dóng máu nång; (2) tiéu máu tąi thán: do vièm cáu
thân (dăc trıng khi có su hiên diên trų hóng cåu), ho c viêm óng thân mó kē; (3) tiéu máu
sau thân: do vo mąch máu vào durong nięu (nhe söi, vièm nhiém, chán thuong duròng niew).e
Tiéu máu do cau thán dác trung böi su bién dang hóng câu do các "stress" thám thau và ap
lie khi hóng câu di qua nephron. Vięc phát hien protein (nhát là 2 g/ngay), try hóng cáu,
hemoglobin trong móc tiéu giúp nhan dinh tiéu máu có nguón góc càu thän. Trong tróng
hop này, móc tiéu thòng có màu nåu hay màu cola, và khóng có c c máu dóng; so vói
iéu máu do cáe vi tri khác trên duong nieu thuòng gåy tiéu dò troi, và có cųc máu dóng.
Các chán doán phán biêt cúa môt tiéu máu nguón góc câu thån don dóc kéo dài (không kèm
dam nięu, suy thän và trų hóng câu) góm bênh than Ig4, bênh thân màng nén móng và hôi
chíng Alport.

1.3. Su chênh áp hai bên màng loc: dông hoc cüa quá trinh siêu loc tai câu thân
1.3.1. Áp suát siêu lęe cúa cåu thân UP (ultrafiltration pressure)
Quá trinh loc cáu than phy thuóc vão su cân báng gi a các áp suát thüy tinh và các áp suat
keo tác dông lén màng loc câu thän theo dinh luàt Starling. Áp suát thüy tinh mao mąch cáu
thân Po (glomerular capillary hydrostatic pressure) là dông lyre chính däy dich qua mång loc
GC

vao khoang Bowman. Áp suát näy phų thuġc váo huyét áp dóng mąch hê thóng va sur bom máu
cua tim. Trong khi dó, áp suát thúy tinh trong khoang Bowman Pg (Bowiman space hydrostatic
BS

pressure) va ap suát keo COP (colloid osmotic pressure) tao böi các protein trong mao mąch
càu than déu có tác dung chóng ląi quá trinh loc. Lu ng protein trong dich loc là khöông dáng
ké, do dó có thé bó qua ap suát keo trong khoang Bowman.
Nhur váy, áp suát siêu loc UP (ultrafiltration pressure) sé bäng hięu só giùa các áp suát däy
vå các áp suát dói kháng vói quá trinh loc trong công thúe tính GFR:
GFR = K, UP = K, (P –Pes – cOP)
Trong dó, K,goi là he só sièu loc (ultrafiltration coefficient), túc là dò loc câu thân dói vói
mmHg áp suát sièu loc. Giá tri binh thuong cua cáe áp suát nhur sau: P. = 55 mmHg,
BS 15 mmHg; COP = 30 mmHg; suy ra áp suat sicu loc UP =+10 mmHg. He só loc Kfbinh
thuong vão khoáng 12,5 m/phút/mmHg, nén GFR = 125 m/phút.
GC
 Bài 17. Chúc năng tąo nuóc tiéu và bái xuát các sån phám chuyén hóa 203
afa
piin mi iu
Etaalia tn
da Khoang Bowman
n Stt
t

Mao mąch. PGc

cáu thân
Gc/

a tirttat aa a

Hinh 17.6. Dong luc cúa su loc chinh là hięu só giùa các áp suát (P áp suát thůy tinh mao mąch cåu
GC* e
thán, Ps: áp suát thůy tīnh khoang Bowman, T c: áp suát keo mau)
1.3.2. Áp suát thúy tinh cúa mao mąch câu thân
Áp suát thúy tinh PaGC rát it thay dói khi huyét áp dao dông trong khoáng khá rông
(80 – 180 mmHg) là nhò vào hoat dóng tır dièu höa dong máu than (RBF). Tuy nhiên, néu
huyét áp duói míc 80 mmHg thi Po sě giàm; và néu huyét áp à múrc 40 – 50 mmHg thi quá
1C

trinh loc ding ląi. Chinh vi våy, vó nieu là môt trong nhüng dáu hiģu có dién càn theo dõi o
bénh nhân có shock tim hoãc shock mát máu. Môt só hormone và hê thán kinh giao cám có thé
làm thay dói duròng kinh cúa các tiéu dông mąch vao và ra tąi cáu than. Giän tiéu dông mąch
vao làm tăng RBF, Pa và GFR; trong khi sur co cua nó tąo ra hięu quà ngupc lai. Sır thay dói
tiéu dông mąch ra phúe tąp hon. Giän tiéu dong mąch ra làm tăng RBF nhung lai gây giám Poc
Spr co tiéu dóng ra làm tăng P GC nhumg
1 ląi giám RBF. Néu tiéu dông ra co hę,GFR sě tăng do
täng P; nhung néu co manh, GFR lai giam do giàm dáng kė RBF.
1.3.3. Áp suát keo huyét twong và áp suát thüy finh khoang Bowman
Áp suát thüy tīnh khoang Bowman Pas phy thuôc vão lurgng dich du e loc qua cáu than vå
múe dô tái háp thu cua óng than. Khi có tác nghěn xáy ra trên duòng tiét nięu (do sói, u chèn
ép niêu quán, phi dai tièn lięt tuyén), thi áp suát ngay phía trên vi tri tác sě tăng ca0, gåy giàm
GFR. Trong truòng hop này, néu sų tái háp thu nuóc tąi óng thân bj úe ché, chăng han nhui sir
dung thuóc loi tiéu di kèm, thi áp suát trong các óng than sě càng tăng, két quà là giám GFR
dáng ké.
Áp suát keo huyét turong COP cūng có tác dông chóng lai quá trinh loc. Vi vây, truyén tinh
mąch môt luong lón nuóc muói däng trong se làm pha loăng nóng dò protein va giám COP,
pèn GFR sě täng. Nhu dă dè cáp, lru lu ng máu qua thän änh huóng trye tiép lên áp suát thüy
oc măt khác nó cūng liên quan dén su thay dói cua COP Khi chi có môt lu ng djch nhó
tinh P.
duge loc qua cáu thân, thi COP sě tăng sóm hon vå nhièu hon doc theo chièu dai mao mach cau
thán. Két quà tát yéu là quá trinh loc sě dimg lai, gåy giám GFR.
1.3.4. Dăc diém huyét dóng hoc cåu thân
Diém dãc trng cúa huyét dóng hoc tąai càu thân là áp suát thúy tinh mao mach luôn du e giù
à múe cao, tao diču kiên thuân Ioi cho quá trinh siêu loc. Có hai lý do dán dén dãe dièm tren.
Thúr nhát, áp suát thúy tinh mao mąch trong càu thân Poe (55 mmHg) có giá trj cao hon so vói
các noi khác trong co thé (ví dy nhur ó c Xu ng là 25 mmHg), do doóng mach thän xuát phát
trgeachtiéop tir dông mąch chú bung. Thúr hai, áp suát näy giäm rát ít doc theo chièu dai cia mao
mąch cau than (chi I-2 mmHg), böi vi kháng lue mąch luón duçe git ó múe tháp. Dièu náy
 a
204 SINH LÝ HQc Y KH A
là két quà tit cáu tąo góm nhièu quai mao mąch song song trong ciu thän.
Chúng ta dě hiéu räng quá trinh siêu loc sě làm có dāe protein nôi mach, do väy áp suit keo
cOP täng ca0 doan cuoi mao mach cau thán, to xu hurong chóng dói lai hoat dóng loc. Tuy
nhi é n, trèn thue té, quá tri n h si é u loc xäy ra trén toan bô he thóng mao mach ciu thán,
vring áp suát thüy tinh Poe luóon duge duy tri cao hon ap suát keo COR Dièu näy ngupc lai vi
có nghia
các giuòng mach khác, nhur tai co Xuong, khi di doc theo chièu däi mao mach, dóng dich di tir
GC 1

mąch vao co dén môt lúc náo dó se ding lai, tham chi dói chièu thánh tái háp thu, di ráng s
thay dói áp suát keo rát it. Dièu näy chimg to khang lpc mąch trong c Xu ng luôn à mie cao,
làm cho áp suát thúy tinh giám dán tir dáu dén cuói mao mąch.
Tóm lai, dò loc cáu than có thé dat môt mic cao (180 U24 giò), trói hon hän các giing
mao mąch khác trong co thé là do: (1) tóng diên tich màng loc câu (1,5 luôn
lón thân vå mâtduydò tri1 loe
m ), durąc cao
trên môt don vi diên tích cao; (2) áp suát thúy tinh mao mąch cá
hon so các noi khác, tąo ra sĘ chénh áp hai bén màng loc, thuân loi cho quá trinh siéu loc.
Liên hê lâm sàng
Bênh thân man CKD (chronic kidney disease) là tinh trang giam GFR man tinh kéo dài
hàng tháng dén hàng năm không hôi phųc. Khi v o giai dogn cuòi, thán khóng cón thųe hięn
durąe các chíée năng binh thong, benh nhán sě có biéu hięn lám sàng cúia hôi chíng ure
huyét cao do tich ty các dôc chát, rói loan mtóc và dièn gidi, thâm chi tie vong. Lúc näy, dé
kéo dài cu c sóng, bênh nhån phái chon môt trong ba phtong pháp thay thé thán:e
(1) Ghép thân: là phrong pháp gán vói sinh lý nhát trong thay thé thân. Bênh nhân có ché
dò sinh hoąt gån nhu binh thuòng; nhrng khó áp dųng do: kinh phí lóm, ký thuát cao, nguón
cho thän han ché, nguy ca thái ghép, táe dung phų cia các thuóc chóng thäi ghép.
(2) Thám phân phúe mąc: là pheong pháp sit d ng màng byng (phúe mąe) dé loc liên tųc
mróc, diên giái de thira, và cáe sán phäm chuyen hóa cia c thé (Hinh 17.8). Bênh nhán có
môt ché dô dièu tri loc máu don gián durói sų kiém soát ciia chinh bån thân ho ngay tąi nhà,
góm 4 lån thay dich môi ngày, moi lån ngåm 1,5 –2,5 lit djch, vói lån ngåm dich ban dém
kéo dài kho ng 8-9 giò và 3 lán ngám dich ban ngày kéo däi 4 – 6 giò môi làn. Tuy nhiên,
nhręe diém cua phrong pháp này là dé gåy nhiém tring phúc mąe néu bênh nhán không có
kién thite tót và có thé gáy xo hóa phúc mąe sau thòi gian dái sir dung.
(3) Thân nhân tąo: làm vięc theo nguyên táe dta máu ra khöi ca thé, bom vào quá loc nhán
tąo dé läy di các chát dôc và meóc de thira, sau äó trà máu dā loc vè ląi co the bênh nhán.
Cáu tąo cia quà loc góm mót he thóng óng vói nhièu lò cue nhò trèn thänh óng (tgo thành
màng bán thám), và duoe chia thành hai ngăn: mot ngăn chía máu, môt ngăn chúta dich loc
(Hinh 17.7). Hai ca ché hoat dong chinh trong than nhân tąo là ca ché khuéch tán và ca ché
sieu loc. Ca ché khuéch tán xáy ra do sır chènh léch gradient nóng dóò chát tan gi a hai ngăn
chca máu và chta dich loc. C c chát nhe ure, creatinine, ion K có nóng dò cao trong máu se
khuéch tán sang ngăn dich loc; trong khi các ion HCo,, Ca sē khuéch tán vào ngăn máu. Ca
che sieu loc xäy ra turong te nhe quå trinh loc tai cáu thân trong hoat dóng sinh lý ó ngundi:
uóe durge dáy qua mång loc băng áp lire thity finh, kéo chát hòa tan di theo. Nhtoe diém ciia
thän nhän too là ngny co dóng máu, tác dung phu cia thuóc kháng dóng, hyét dong khóng ón
dinh trong khi loc, bénh nhän phäi dén benh vien trung binh 3 Kántuán, moi lan tie 3un gió
gay quá tai tai cáe bénh vien, tác cåa nói ding finh mgch sau mpt thói gian sie dung (nhár li
trong các bênh lý mąch máu),
 Bài 17. Chúc năng tąo nuóc tiéu và bài xuát các sán phám chuyén hóa 20b
tb at tbnna tHuóng.t diad
Quš loc Bśn nhdn tpo dòng máu J

C Các soi rång

t
6

0
t

a Cáu trúc cát ngang

Cáu trúc cát doc ap
b
Hinh 17.7. Quà loc thân nhân tąo và cáu tao bên trong cia dang máng loo spi răng
h ntteu etn ihl Phúc mąc lo5
tn uib Dich
loc he dt ot
i aiab
ich na p ailbt
picduitue tEto
guh abbea dr gnl. hbaimin
npu tt db q
Catheter
noupn)

Djch thám phân

Dich thài

17.8. Hinh ånh minh hpa thám phân phúc mąc

1.4. Dièu hóa luu luong máu thân và dô Ioc cáu thân
Lu lurong máu qua thån (RBF: renal blood flow) rát cao, khoáng 1,2 iphút,chiém gån
14 cung lurong tim. Luru lur ng máu giàm dán khi di ti ving vó thân vão ving tüy than. Lu
lupng máu cao nhát tąi vůng vó, trung binh khoáng 4 5 m /phút/gram mó, nhăm duy tri
dò loe càu thân GFR (glomerular filtration rate) hiğu quà. Nguge lai, lu luong máu tháp
trong vůng tüy giúp duy tri mói trur ng trong tąi dày, vói RBF taąi túy ngodi vão khoáng
0,7-I m/phút/g mô, và vůng tiy trong chi là 0,2 –0,25 m/phútlg mò.
Có nhièu yću tó ánh huóng lên h u lugng máu thän, góm cá yéu tó nôi tąi (spr tyr dièu hòa),
và yéu tó bén ngoai (than kinh, nôi tiét). Sur diču hóa luru lurongmL/phút/1,73
máu qua thánm cūng chính là su
da ó nguòi binh
diéu hóa dò loc cáu thân GFR, duy tri ón dinh khoáng 125 n
thuóng. Néu GFR giam, cáe sán phám chuyen hóa se ir dong lai trong co thé. Néu ČFR täng,
dng thin khóng kip tai háp thu, co thé sé mát nhiču chát cón cán thiét.
1.A.I. Dièu hòa tır dng lıru engmáu thân
Lu u lugng máu qua thin luôn duge giù ó múe tuong dói ón dinh truśe syr dao dông khá rông
hayét ap döng mąch (80 – 180 mmHg) chinh là nhà vio quá trinh te diéeu hòa (autoregula-
cua h
Däy là dac tinh nôi tai cua than, giúp tur dièu hóa dò loc cáu thán GFR. Khi huyét áp täng
tion). H
206 SINH Lý HQc Y KHOA t t i
hoğc giám, thi các mąch máu dén ciu thán sè co hoğe gin tong ing, do dó duy ti hing dih
pthaysuaidóita maodángmach wa luu l s peg miu ci u thi n . Ben ngoui pham vitr dhi e u hóa, RBF va
ké theo huyet ap ding mach. Có hai co ché tr diéu hóa chinh: ca ché dièu ha
G
nguge cáu óng và co ché co cO tron thánh tiéu dóng mąch vão.
1.4.1.I. Ca ché diéu hóa nguge cáu óng (ubuloglomerular feedback mechanism)
Trong ca ché này, s täng GFR iam thói do huyét áp cao läm ting luong NaCI dén vét d,
Dièu nay dán dén tang tai háp thu NaCI và giai phóng ATP (adenosine triphosphate) böi ve
dãc. Phân tir ATP du e chuyen hóa thanh ADP (adenosine diphosphate), AMP (adenosine mo.
nophosphate), và adenosine trong mò kě can cau thân. Adenosine két hop vói thy thé tai tieu
dóng mach váo gäy: (I) co ca tron dong mach vao; và (2) giàm tiét renin tir cáe té báo cán ci
than, dän dén gian tieu dóng ra va cáe mach máu khác trong co thé (läm giam RBF và hay
áp), dura GFR giam vé múe binh thtong. Lu u y rang sur nhay cám cua co ché dièu hóa ngugce
ci óng có thé thay doi theo hoąt dong cua renin tai chó, nhumg táe nhán gäy co tiéu dóng mach
váo à däy là adenosine, không phai angiotensin II. Nguye lai, su co tiéu dông ra gióng cáe
mąch máu khác trong co thė, chju tác dong cia hê renin – angiotensin
Mue dich cia co ché dièu hóa nguge cáu óng là nhám kiém soát lugng Na" dén óng lugn
xa, vůng có khà năng rát han ché trong sup tái háp thu Na". Nhu váy, cO ché tur diéu hóa dā lám
giäm me dò änh huong cua huyét áp lèn sur bäi xuát Na". Néu khóng có ca ché näy, täng huyé
áp sê dua dén tăng manh GFR, làm mát nhièu Na' và nóc.
Mao mąch càu than Óng luon xa
Täng GF
Dông mąch ra.
Täng djch lęc dén őng x Khoang Bowman

Täng djch l c ó vēt däc vét dăc

Té bào cân câu thân

Tác dông lán déng mąch våo Dông mąch vào

Óng luon gån

Dông mąch vào co ląi
Täng trò kháng dông mąch
Óng góp

Giám áp suāt thúy tinh cău thân

Quai

Giám GFR Her

Hinh 17.9. Sų dièu hòa ngu c cau óng (tubuloglomerular feedback)

utetEEttttta
 Bai 17.
Chirc nang tao nuroc tieu va bai xuat cac san
pham chuyén hoa 207

Te bao can cau than

Dich loc Té bao vet dac trung mo
va te bao co tron
ngoai cau than
mach mau

Dong mach

ATP renin

Na* Na*.
ATP

Ca*+ Co mach

ATP

Hinh 17.10. Co ché phan tw cua su dieu hoa

1.4.1.2. Co ché co co tron thanh tieu dong mach vao (myogenic mechanism)
Trong co che nay, sur tang ap suat thuy tinh trong dong mau gay cang thanh mach, do do
lam mo kenh ion nhay cam su kéo cang (stretch-activated cation channel), con co tén la protein
Degenerin trong té bao co tron (Hinh 17.11). Sur khi cuc mang sau do dua den mo kénh Ca't
nhay cam dien the VGCC (voltage-dependent Ca?t channel), két qua la tang nong do Cal noi
bao, gay co co tron tieu dong mach vao, lam giam RBF va GFR ve binh thuong. Su giam ap
suat mau dua den ket qua nguoc lai.

Ap suat thuy tinh long

mach Kich thich cang do ap

Chat nen ngoai bao

Cang thanh mach

linking" protein
Mo kenh Degenerin tethering"
proteins
Ca?*
Degenerin

Khu cuc mang

cytoskeleton

Constriction
Mo kenh VGCC

Ca2+ vao co tron

gay
cO co

Cytoskeleton: khung xwong te bao.

thanh tieu dong mach vao.
17.11. Co ché co cO tron
Cat channel): kenh Ca*t nhay cam dien the
Constriction: co co. VGCC (voltage-dependent
Constrict e
208 SINH LÝ HQc Y KH Aeti
1.4.2. Dièu hòa heu lugng máu qua hai thän bäi thån kinh và nói tiét
Su kich thich hě giao cám gäy co mąch thin, lám gim RBF và GFR. Thán kinh giao cla m

thán bj kich thich trong timh trang cing thaing (stess) nhur lauh, są häi, xuát huyét, das, ip
luyên manh,.. Str co mąch có thé dugc xem nhur môt ca ché cáp cínu, làm täng kháng lue mach
ngoai bièn, tăng huyét ap, cái thięn turói máu các co quan quan trong nhur não và tim.
Nhiéu chát tham gia gây co mąch thän nhu: adenosine, angiotensin II endothelin,
epinephrine, norepinephrine, thromboxane A„, vasopressin. * Trong khi nhièu chát khác lai gáy
giān mąch thân, bao góm: ANP (atrial natriuretic peptide), dopamin, histamine, kinin, No,
prostaglandin E, và L,. Sur täng hoat thån kinh giao cám hay nóng dô angioten-sin II trong huyer
turong kích thích sur sán sinh các prostaglandin giän mąch tai chó, on dinh RBF, ngăn ngia ton
thuong thân. Môt só thuóc kháng vièm NSAIDs úe ché tóng hop các phân tir prostaglandin náy,
dån dén co mąch tąi chő, làm úr muói nuóc lai trong dich ngoai bào.
2. QUÁ TRİNH VÁN CHUYÉN CÁC CHÁT TAI ÓNG LUoN GÀN
Dich loc cáu thân duge chuyén qua hě thóng óng thân cúa nephron góm óng luon gán, quai
Henle, óng luron xa và óng góp, rói dó váo bé than. Tai däy, nhò hę thóng mao mąch quanh óng:
(1) có nhūng chát durąc tái háp thu hoàn toàn nhu glucose, protein, acid amin, lipid, vitamin; (2)
có hūngchát durąc tái háp thu môt phán nhur các chát diên giái, ure; (3) có nh ▇ chát durgc
bài tiét hoàn toán nhu các sán phâm chuyén hóa; (4) có nhüng chát durgc bái tiét mòt phàn nhur
các chát dięn giäi dur thia.
2.1. Té bào biéu mô óng luqn gán
Té bào biéu mô cúa óng lur n gân có nhièu ti thé, thích hop cho quá trinh vân chuyén tích
c c nhièu chát khác nhau. Tai bò bàn chäi (brush border) cùa té bào có các vi nhung mao (mi-
crovilli), làm tăng diêèn tiép xúc lèn khoáng 20 làn, thuan loi cho quá trinh trao dói chât vói dich
óng. Quá trinh tái háp thu chù yéu dién ra tąi óng luon gån (khoáng 65% lu ng tái háp thu).
Các chát còn cân thiét nhur glucose, protein, acid amin, acetoacetat, các vitamin dur c tái háp
thu gån nhu hoàn toàn. Môt só chát khác du c tái háp thu môt phàn nhu: các ion Na", K, Ci,
HCO,, nuóc, ure,..

Giūa múc loc à cáu than vå múe tái háp thu à óng lurgn gán có sų thäng bång, múe tái háp
thu luôn giùtó khoáng 65% múe loc. Vi dy néu múe loc là 100 m /phút thi múe tái háp thu là
65 mL/phút, néu múte loc täng lên 200 mL/phút thi múe tái háp thu là 130 mL/phút. Spr thäng
bång nay quan trong trong phòng ngůa sı quá täi à các doan sau cúa óng thân.e
2.2. Tái háp thu ion Na“ và K
Däu tien, tai bö bân chäi cúa té bào biéu mò óng lugn gàn, ion Na“ durge tái háp thu theo hai
co ché: (1) khuéch tán thy dông (passive diffusion) theo bâc thang nông dò hoãc (2) dóng ván
chuyén tich cue thúr phát (secondary active transport). Tai däy có cáe protein dóng vân chuyén
Na vói glucose, acid amin, phosphat, Ca“, Mg .. Sau khi gán dü cá ion Na và môt chát khác
(nhur glucose), nó sě dóng vin chuyén că hai tir löng óng vao té báo mà khöng can näng huyng
do ATP cung cáp.
Sau dó, tai bò màng dáy, ion näy duge vân chuyén tró vè máu theo co ché vån chuyén tich
cye nguyén phát (primary active transport) nhò bom Na'-K-ATPase (Hinh 17.12). Dáu ngodi
cua bom gán vói 2 ion K, và däu trong gin vói 3 ion Na". Khi gan di cas ion thi enzyme AF
Pase phan hüy ATP cho näng luong dé bom 3 ion Na tir trong bao tuong ra dich ke va 2 ion K".
tia djch ke vao bao trong. Mäng dáy bèn cia té báo bieu mò óng luon gan có tinh thám manh
Vó
i ion K, nén tát cá K’väo té báo thám r ngoii dich kě ngay. Vi vay, tac dung thupe s cia
 Bài 17. Chúc năng tąo nuóc tiéu vå bài xuát các sån phám chuyén hóa 209
vin
dieu chuyén vân nguyén
kien chotichsucue chuyén phát là bam
ion Na“ tue rataingoäi
liên Na' m giám nóng dó Na' trong té bio, tąo
bor ban, lächag
Nhur väy, tai bò bân chái à lóng óng luón có hai yću tó làm Na' khuéch tán liên tyuc tir dich óng
sio tie hao biéu mó:() tón tai grdient nóng dp Na" giha hai ben ming, voi nóng d c0o löng
ing vá nóng dó tháp trong té bao; (2) tón tai gradient dien thé giüa hai ben mang (do ion Na" tmo
dhen thé duong cao trong dich óng s0 vói dien the -70 mV trong té bao).
Lòng őng lur n gän
2 Na+ cr
Na*+ Glucose

(o
Na* Vitamins

Cr Na* C ucO vItaIn8

H o

i
Màng đáy
2K* bên i
tbi
a idl
H 0 Glucose Vitamins
n
t i

Hinh 17.12. Mó hinh tái háp thu nu c và các chát hòa tan tai óng luon gån. Sy tái háp thu Na' góm hai
buóc: (1) tąi bò lòng óng qua hai co ché khuéch tán thų ôngvà dong vån chuyén tich cuc thú phát,
(2) tai bò' máng đáy qua co ché ván chuyén tich cyc nguyén phát báng bom Na“-K-ATPase

2.3. Tái háp thu glucose

Ó nguòi binh thuòng, glucose huyét turong duge loc tour do qua màng loc càu thân. Múe loc
cua nó phų thuģc vão nóng dô glucose trong máu, ví du vói duòng huyét là 100 mg/dL, dò loc
cáu than là 125 mL/phút, thi múre loc cúa glucose trong môt phút là: (100 mg glucose x 125
m /phút)/100 mL huyét tu ng = 125 mg/phút. Nhung sau dó, glucose du c tái háp thu tąi óng
luryn gán. Binh thuòng, múe tái háp thu turong úmg vói múe loc, nghia là lurong glucose loc qua
cáu than sě durge tái hap thu hoàn toàn tąi óng thán
Sır tái háp thu glucose du e thųc hiën nhò vão co ché dòng vân chuyén tiích eıe thú phát
glucose-natri qua các bom SGLT (sodium-glucose cotransporters) tai bò bàn chái cúa té bào
biču mò óng luon gan. Sau khi vao té báo, ghucose se duge ván chuyen qua bè máng dáy ra dijch
kè theo co ché khuéch tán hő trg thų dông nhò các kênh glucose GLUT2 (glucose transporter)
(Hinh 17.12). Có hai loai bom SGLT ong lurçn gán là SGLTI và SGLT2, trong dó ŠGLT2
láa bom chju trách nhięm chinh cho sur tái háp thu glucose tai than (Hinh 17.13). Nhu väy, kha
Bdng tái háp thu glucose tói da cúa óng lu n gán duąe quyét dinh böi khà näng vån chuyen tói
da cia he thöng SGLT. Khi luong glucose di qua ming loe quá nhiču, vupt qua khá näng van
chu
Chu
yén tói da Tm (transport maximum) cúa hê thóng SGLT, glucose sě xuit hięn trong nuóc
tiéu
chính thúc.
210 SINH LÝ HQc Y KH Ai

Lóng óng páng ke

ng luron gán 5 Bom

Na+|K+

Tái háp thu

-10%
Na'- APase
Na* -—

al n I I e
óng góp SGLT2

Glucose " Glucose *

GLUT2

Không có glucose

Hinh 17.13. Hoąt döng cúa các bom SGLT (sodium-glucose cotransporters) tai óng luon gån
Binh thuròng, khå rnăng vân chuyén ttói da cia hê thóng SGLT trong toàn bô các nephron ö hai
thán có thé lén dén 375 mg/phút (tirong ing vói dò loc cáu than GFR là 125 mL/phút và nóng di
du ng huyét là 300 mg/dL). Tuy nhien, tren thųe té, glucose bát dáu hięn diên trong nuóe tiéu
khi nong dò duòng huyét dąt tùr múe 180 –200 mg/dL tró lén (turong úng vói sy vân chuyén cia
hê thóng SGLT là 250 mg/phút) do sų khác biêt trong múre dô hoąt dông giū a các nephron. Nöng
dô duòng huyét 180 mg/dL duçc goi là ngu ng thán cua glucose (renal threshold for glucose).
Dièu nay có nghīa là múe duòng huyét durói 180 mg/dL, glucose duçc tái háp thu hét, cón
trên múe dó glucose không duge tái háp thu hét tai óng lu n gàn, và xuát hięn trong nuóc tiéu.
Glucose là môt chát có tính thâm tháu cao, nên néu không duoe tái háp thu sê kéo theo nuóe gäy
loi nięu, dån dén tièu nhièu trong dái tháo duòng.
(mgi phút) |
MiFc bài xuát
600 - MúPc l c
a
t
ii
400 -— Tmax Múc tái háp t

1s

200 -—

Threshold

200 400 600 800

Glucose máu, mg/dl
Hinh 17.14. Khå náng van chuyén tói da (Tm) cúa hě thóng SGLT vå nguöng thân cüa glucOse
Hięn nay, các chát úe ché SGLT2, cón có tén là gliflozins, dang duge ing dung trèn lim
ang de läm giám nóng di duing huyét trong dièu trij bénh lý dái thao duong.
sàn
 Bài 17. Chúc năng tąo nuóc tiéu vå bài xuát các sån phám chuyén hóa 211
2.4. Tái háp thu acid amin và protein
Tuong tur glucose, tai bò bàn chai à lòng óng, các acid amin trong dich loc cūng durąe tái
háp thu theo ca ché dóng ván chuyén tich cue thir phát cung vói ion Na' de vào té bào biéu
mô. Sau dó, tąi bò màng dáy, chúng durge khuéch tán hó trg vao mao mąch quanh óng nhò các
protein mang. Bén canh các acid amin, có khoáng 30 g protein huyét turong duge loc qua cäu
thán môi ngay, Vi phän tir protein quá lón khóng the qua mang dupe, nên nó duge tái háp thu
báng ca ché ám bào (pinocytosis). Phân ti protein trong djch ong tiép xúc vói màng té báo, sau
dó màng löm vao và dura túi àm báo protein våo trong bào turong, dén lysosom. Tai dó, protein
bj thúy phân thành các acid amin, và duge vân chuyen qua bò mang dáy ra ngoái dich kē bäng
ca ché khuéch tán hô tro.
2.5. Tái háp thu các chát hòa tan khác
lon acetoacetate (sán phâm chuyên hóa tùr lipid), các vitamin, các ion duong (Ca", Mg* ,..)
dugc tái háp thu óng luron gán theo ca ché van chuyén tích cue thúr phát.
lon CF và các ion âm khác duąc tái háp thu băng sų khuéch tán thų dóng theo bâc thang
dién tich. Tinh thám cuia màng té bào biéu mò dói vói Ch là rát lón, do dó ion näy khuéch tán
nhanh chóng.
Jon HCO, (bicarbonate) durąe tái háp thu durói dang Co, Trong lóng óng lugn gån, HCo,
két hep vói ion H (dugc bái tiét tir té bào biéu mó) tao thánh H,Co,. Acid náy dě dang phân ly
thành CO, và H,0 duói tác dung cua enzyme carbonic anhydrase tai bò bàn chai. Phân tir CO,
in trong lipid nên khuéch tán nhanh qua màng vão té bào. Khi có nhièu HCO; hon H trong
dich loc, thi tát cà ion HCO,; thira sě bi loai qua nuróc tiêu.
Co thé tąo thành ure trung binh tir 25 –30 g môi ngåy. Ö nguòi có ché dò än nhieu protein,
hu ng ure tąo ra cao hon vå ngu e ląi. Nòng dó binh thuòng cua ure trong huyét turong da
dông trong khoáng 20 – 40 mg/dL. Luong ure vao óng luron gán túy thuôc vao nóng dò ure
trong huyět tur ng và dô loc cáu thân, duroe tái háp thu tai óng thân (chi bài xuát ra nuóc tiéu
khoang 50% ham luong trong dich loc). Tai óng luon gåán, khi nuóc duge tái háp thu, nóng dô
ong dich óng tăng dàn, tąo nén bác thang nóng dò giüa dich óng và djch kē, làm cho ure
ugc tái háp thu trò ląi theo cO ché khuéch tán thų dông.
Mäng té bào biéèu mó không thám vói creatinin, inulin, PAH, mannitol, sucrose; nghīa là
khi các chát này duoc lęc thi chúng sě bij thái qua nuóe tiéu hoàn toàn. Riêng creatinine va PAH
cón dugc bài tiét thêm tąi óng than, do dó nóng dó trong dich óng täng lèn. tEasan
.6.
2.6 Tái háp thu u ró e
Khi các chát hòa tan durgc tái háp thu, áp suát thám tháu trong dich kě täng lèn, kéo theo su
tái háp thu nu c. Tai óng luon gán, vung ranh giói giūa hai té bào biéu mó lién kė rát lóng léo,
do dó sur tham tháu nu e dién ra rát dě dang. Trong khi ò doan day cành lèn quai Henle va óng
lugn xa, vůing ranh giói giüta hai té báo lién kė có nhūng két nói chat ngān khöng cho nuoe thám
qua, khi dó, dé tái háp thu nuóc càn phái có sų hięn diên cúa các kênh nuóe (kénh aquaporin)
trén bé măt té bào.
Tai óng lugn gån, nuóc duçpe tái háp thu song song cing vói chát hóa tan nên dich trong
kóng ong luón luón dang truong. Luqng nuóe duge tái háp thu tąi däy chiém khoäng 65% tong
lurgng dich loc (våo khoáng 117 L/24 giò).
2.7. Bài tiét ion H* và NH,
Các ion H' trong té bäo bièu mó sě duge van chuyén ra lóng óng báng co ché vân chuyén
cue thúr phát nguge chièu nhò bom Na' -H ó bò bân chái. Bom näy có dáu trong gan voi
tich a
212 SINH LÝ HQc Y KHOA taneeS

ion H", cón dáu ngodi gán vói ion Na". Khi gán diú cá hai ion, bom sē quay ngupe lai dura Na"
tir lòng óng vão té bdo, và H" tir té bào ra lóng óng (Hinh 17.15).
NH, t i n té bl o bi è u mó duge bäi ti e t ra ngndi l ó ng óng bäng co ché khuéch tán thy
nó hóa tan dé däng trong lóp lipid kép tai be bin chai. Trong long óng, NH, két hop vói H to
di n g, d
thành ion NH , giúp su dièu hoa pH dich óng.
Mach máu
Lòng óng lu n gån Té bào bièu mô
Na* — Na*
a
n HCo, + (A) HCO3

CarbonicHco, H Co,t
anhydrase —
enzyme Carbonic
aa
dt anhydrase
enzyme t
H0 + (Co,) 0) + H0

9a ia
e
Hinh 17.15. Su bäi tiét ion H* và tái háp thu HCo; tai óng luon gån a

3. QUÁ TRÍNH VÁN CHUYÉN CÁC CHÁT TĄI QUAI HENLEtie

E
tt
3.1. Té bào biêu mô quai Henle
Tiép theo ong luron gán là quai Henle, góm hai cánh: canh xuóng và cánh lên. Cânh xuóng
móng có tính thám manh vói nuróc, NaCIl và ure; tąi dây diên ra spI vân chuyèn các chát theo co
ché khuéch tán don thuán. Cành lén có hai doan: doan dáu móng có tính thám nuróc han ché,
doan sau dåäy (bát dáu tir gi a cánh lên) không thám nuóc. Té bào biéu mò à doan däy có khá
năng vân chuyén tích c c ion Na“ và Ci tir lòng óng våo dich kě, nhung vung ranh giói giüa hai
té bao lièn ké trong doan nay tón tai nhièu nói két chat (tight junction) so vói à óng luon gån, té
bào lai không có sų hięn dięn các kênh nuóc (kênh aquaporin), do dó nuóc và ure không thám
qua đuąc.
Quai Henle cúa nhūng nephron cân túy không có mang lurói mao mąch quanh óng nhur các
nephron vó, mà durge thay thé bàng mąch thang (vasa recta) choc sâu vão túy thân. Các quai
Henle cân tiüy có môt chúe năng dăc bięt, giúp duy tri dãc tính uu truong cúa vúng tüy than,
tao dièu kięn thuân løi cho sup tái háp thu uóetai doan cuói cing là óng góp, dóng vai tro quan
trong trong sır có dãc nuóe tiéu. Chúe năng náy duąe thųe hiën thóng qua hai co ché: täng nóng
dò ngupc dóng trong quai Henle và trao dói nguąe dòng trong mąch vasa rect
3.2. Co ché tăng nóng dô ngupc dòng trong quai Henle cân tüy
Dich tùt óng luçn gán dó vao quai Henle là däng truong, có dó thám tháu khoáng
300 mOsm/.Trong khi dó, dó thám tháu cia djch ke tiy ngay cang täng dan tirt ving tiy
ngożi (300 mOsm/L) tói vůng túy trong (1.200 mOsm/ L), vi vay, tai cành xuong móng cia
quai Henle, NaCI và ure se khuéch tán tir dich kè túy vão long ong, con nuoc thi bj kéo nguc
lai tir lóng óng ra ngoài dich kě. Khi cang di siu vao ving tuy, dich trong quai Henle sě cáng
tró neên uu truong hon, tůr 300 mOsm/Ló doan dåu cành xuóng lèn dén 1.200 mOsm/Ló chóp
quai sát bê thân.
ilae
 Bài 17., Chúc näng tąo nuóc tiéu và bài xuát các sån phám chuyén hóa T

Tiqadogn lèn quaitichHenl

co chédäyvincánhchavye n Na",thóKbomvà Cdindupe
a ethe, iophát dura tir dijch óngne váoviothbo
g viaetyedsh biéu
té báo kieg
n Natthudupe
AoPuseSwdédó,itioháp ch kěchayen
vé diván mingtydäynhomhiakéah
dupephidut taive bochke
tiy lontichChcuecingngnyen Nas v
bomdong
dnryen K-Chisbó máng dáy, trong khi môt phàn ion K quay to lai djch óng qua kénh K twén
bo ling óng. Dièu náy tao nèn mót gradient dién thé khoing t6 mv gih K0ng ong va djich ke,
o dieu kién thuin loi cho sıu tái háp thu các ion duong (nhu Ca", Mg")qua ving ranh gioi
giüa
bung cacciuaténhóm biéu móloi(Hinh
bào thuóe tiéu 17.16).
quai (nhur Bom Na" d-K-2Ch
furosemi e), dupe ng óngtrongcüngdieuchítijonh lnhià diecuhlinh
àingbò lödung tác
vue nhur suy thân man, phù phói cáp, täng huyét áp,
Té bäo biéu mò doan däy cúa quai Henle không có tính thám nuóe, do dó nuóc sě ó ląi trong
gicingng óng, khóng di theo NaCı vé dich kē. Cig nhur väy, dich trong canh lén cia quai Henle ngay
nbuge truong dán, dén doan dáu cia ong lugn xa thi do thám thau chi con vao khoang
00 mOsm/L (Hinh 17.17). NaCI trong dich óng è doan dày canh lên cúa quai Henle vira durgc
ván chuyén ra dich kě túy, tiép tuc khuech tán tro ląai vao canh xuóng móng, hôa cing vói döng
NaCI mói tir dich loc trong ong lurgn gán chuyén tói, tao thánh vong quay lièn tue cuia NaCI,
duy tri sır truong cůa tiiy thân, goi là ca ché tăng nóng dô nguęe dong (countercurren
multiplication).

Nhur váy, su tái háp thu nuóc tai quai Henle chi dién ra è cănh xuóng theo co ché khuéch
tán thų dông, chiém khoáng 15% dich loc (khoáng 27 L/24 giò). Sp tái håp thu NaCI dičn ra ò
cành lén theo co ché vân chuyén tich cĘe, chiém 27% lu ng NaCI trong dich loc.
Lòn
etathi)
ong óng Cann daye
Dich kē
quai Henle
t
aua
a Na* Na*u
o d K+ ATP
2CI
hzed
EEtat Kt.
(+) K
teatiutls CI

Mg , Ca
S
iu E
Hinh 17.16. Su vân chuyén các chát tąi té bào biéu mô cành dày quai HenletE Si

3.3. Ca ché trao dói nguroe döng trong mąch tháng (vasa recta)apiunt
Trong co thé, túy thân là nnoi duy nhát có dich kě uu truong cao. Dièu náy không thé duy tri
dupe néu NaCl va ure trong dich kě túiy duge rút di theo tuán hoàn mao mąch nhr à các noi
khác trong co the. Tuy nhiëèn, do sıI trao dói nguge döng (countercurrent exchange) cúa quai
mgch tháng, nhüng chát näy ván dupe giù lai vói nóng dò cao trong tháp tiy.
0a

o t 1i
214 SINH LÝ HQc Y KHOA
Óng góp. Vän chuyén chù döng
Do thám
tháu dich
Vån chuyén thu dbng
kě tüy
T dông mąch ra Dén tīnh mąch
(mOsm)
0

300

100 300 3UU 300

NaCI , NaCI
Vüng vo H0 4 Ia H,0 300
H,0

fEi 400 400 |

H,0 4o0 NaC4 200 1U

NaCI . NaCI
paLi H,0 NaCI H,C0
( 400
H,0

H0 NaCI
Vüng tůy ngoài 600 400 100 600 600|

NaCI
,0 NaCI (600 H,0
NaCI Urea▇ H0
H,00 .
E 900 700 900
NaCI , NaCI
H,O Urea H0 s0U
H,0
Vüng tüy trong 1200
i 1.200
Quai Henle 12 Mąch tháng -
vasa recta

Hinh 17.17. Co ché tăng nóng dô ngupc dóng trong quai Henle và trao dói nguoc dòng trong mąch
tháng vasa recla
Quai mąch tháng vasa recta có hai cành: cành xuóng (canh dông mąch) và cánh lén (cành
tinh mąch), di song song vói quai Henle cúa các nephron cân tüy. Khi máu cháy vão cánh
xuóng cua quai mąch thäng, NaCI vvà ure sě khuéch tán tr dich kě tüiy vão lòng mąch, trong khi
nuóc khuéch tán nguge lai tir máu ra ngoài dich kē. Do dó, nóng do thám tháu cua máu täng
dàn tói múe tói da là 1.200 mOsm/L doan sát bé thán. Khi máu cháy theo cành lén cua quai
mąch thång, NaCI vå ure ląi khuéch tán tir lóng mąch ra dich kě tiy, trong khi nuóc khuéch tán
ngurąc tù dich kē vào lòng mąch. Do dó, khi ròi khói tüiy than, nóng dò thâm tháu cúa máu chi
taăng nhę so vói khi mói bát dáu vao quai mąch thăng.
Môt dãc dièm quan trong nůa là dóng máu chäy trong mąch vasa recta rát it oi vå châm chąp,
chi chiém 1 – 2% tóng luu lurong máu qua than, góp phán làm giàm khá näng rút các chát hóa
tan ra khói túy thân.
Nhur vây, hai co ché tăng nòng dò ngugc dòng trong quai Henle vå trao dói nguge döng
trong mąch thäng vasarecta dā giúp duy tri tinh u truong cao cúa vůng tüy thân, tao dông lue
cho su tái háp thu nuóc à doan cuói cùng là óng góp, quyét dinh sı cô dac nuróc tiéu. Thu t
ngů “nguge dong" ding dé ám chi môt dong dich di ngugc huóng vói các cau truc lien ké xung
quanh, trong trong hop näy là döng dich trong quai Henle và döng máu trong vasa recta di
chuyén ngupe chièu nhau. Si "nguge dóng" nay dán dén NaCI trong dich ong odoan däy cinh
len cúa quai Henle vira dugc háp thu ra dich kě tiy, thi ngay làp tue duge khuech tan vao cánh
xuóng cua mąch vasa recta. Tuong tur nhu väy, nu e trong dich óng ó doan móng cánh x óng
cia quai Henle via durge kéo ra djch tüy, thi cūng ngay làp túte dugc dua vao cành len cúa mąch
vasa recta (Hinh 17.18).
 Bài 17. Chúc näng tąo nuóc tiéu vå båi xuát các sån phám chuyén hóa 215
arzi t
s Dóng máua nDóng
o
máu CI Io
a)

Dich loc
Óng luon xa Óng
300 300 VaSd góp
100 recta a
1U
Cành xuóng 30g
Óng 300 300
quai Henle Na góp Djch loc
"Ch Nat
cı-
Cành lên
600 Nat quai Henle H20
600 600 600
H20 c
Cành lên
vasa recta
Nat
900 900 Cành xuóng CI-
900 900
Solutor vasa recta
200
1200
H0. 1200 1.200

Hinh 17.18. Su "ngugc dòng" giüa dich óng trong quai Henle và dòng máu trong vasa recta
4. QUÁ TRÍNH VÅN CHUYÉN CÁC CHÁT TAI PHÀN XA CÜA NEPHRON
4.1. Té båo biéu mô tąi phån xa cüa nephron
Phán xa cúa nephron bao góm các doan sau: óng luon xa, óng góp vó, và óng góp túy. Su
ván chuyén các chát tąi phân xa cúa nephron có nhiéu diém khác bięt so vói ong luon gån.
Doan näy chi tái háp thu môt lu ng muói và nuóc it ói, góm khoáng 8% Na và 19% nuróc trong
dich loc qua câu thân, so vói múe 65% tąi óng lu n gán. Té bào bièu mò à dāy có các két nói
chit (tight junction) gióng doan däy cành lèn cia quai Henle, khóng có tính thám nuóc. Hoat
dóng tái háp thu cua các té bào bièu mô à phân xa nephron có thé tao nên môt gradient nóng dò
rát lón dói vói muói và nuóc. Nóng dô Na trong nuóc tiću có thé xuóng thap tói múre I mE /L
(so vói 140 mE /L trong huyét turong), turong tr dô thám tháu cūng xuong tháp chi bâng V/io
so vói huyét turong. Trong khi tąi óng luron gàn, sur tái háp tthu các chát dién ra theo huóng thăng
báng, spI vân chuyén Na" và nu e “băt căp” song hành vói nhau, do dó nóng dô Na và dô thám
tháu cia dich óng gán gióng nhur trong huyét turong. 1o

vè mät chúre năng, óng luron xa duge chia thành hai doan: nira dáu và niúra sau. Ðoan nia dáu
óng luon xa là doan pha loāng, cáu trúc vå hoat döng gióng doan day cành lèn cúa quai Henle,
có khà năng tái háp thu NaCI, nhung khóng thám uócvà ure (vi khóng có kênh aquaporin), do
dó tiép tyc làm dich óng có tinh nhurge truong. Doan nira sau cia óng luon xa và óng góp có dãc

yén sau làm tăng tái háp thu urócqua kênh aquaporin
2. Tái háp thu ion Na'
4.2

lon Na“ xuóng óng xa chi cón khoáng 8%, vi 65% då duge täi háp thu óng luon gån và
27%o duge tái hap thu o doan däy cành lèn cia quai Henle. Ö nia dau cua óng huon xa (doan
pha loäng), ion Na" và Ci durge dura tir dich óng vão té bào biéu mò qua co ché vân chuyen
tich cue thix phát nhò bom dong vån chuyen Na -Ct ó bò lóng óng, Sau dó, ion Na' dugc van
chuyén tich eue nguyèn phát tai bò máng dáy nhò bom Na -K-ATPase dé tái háp thu vé dich
kē.
Bom Na' " -Ct bo l o ng ong bi úc chě böi nhóm thuóc loi ti é u thi s zi d
thibitor), duge ing dung trong diéu trj tng huyét áp trén lám sing (Hinh 17.19).
inhi
e (Na -Ct symporter
 sL
216 SINHLý HQc Y KH A

O ni t a sau cia óng lu pn eavå óng góp vó, stii hái p thu ion Na' gán hi e
tiét ion K', phu thupc hoan toàn vao ac dung kich thich cúa hormone aldosterone.
n vói hoșt di n g bij
Nuóc tiéu Té bào bièu mô Máu
Lòng óng Khoàng kě

3Na*
Nat K+ – 2K+

Kt
Kt –0
Na*
UcleUS

(i h .-C).

Iinbibitors H Aldosterone
Cl

Hinh 17.19. Co ché tái háp thu Na“ tai nůaHinh 17.20. Co ché tái háp thu Na' thông qua
hoąt dong cůa aldosterone tąi núa sau óng luon
dàu cüa óng luon a.
a và ong góp vò. Luu ý các nói két chat (tight
3
junction) ği a hai té báo bièu mó lièn kè (ó vuong
den trên hinh).

4.3. Bài tiét ion K

Nóng dô K* huyét turong phai luôn durąc duy tri ó múrc ón dinh (3,5 –4,5 mEq/L), néu t
dong lai ò múe cao trong co thé sě gây loan hiptim, nging tim hay rung tim, dura dén tir vong,
Lu ng K qua dich loc càu thán hàng ngay vão khoaáng 800 mEq, phân lón durąc tái háp thu tai
óng luon gan và quai Henle. Doan nira sau cua óng luron xa và óng góp vò chính là vi tri quan
trong dé bái tiét ion K dur thúa ra nuóc tiéu, duy tri sų hang dinh các chát dięn giäi, tąo mói
truòng tói cho các hoat dóng dién sinh lý nhát là o co tim. Khi nong dò K trong dich ngoai
bào rát tháp, ion K cūng có thé duge tái háp thu ò óng lurgn xa và óng góp vó mąc dù vÓi só
lur ng rát it oi.
Tai nia sau óng luçn xa và óng góp vó, ion Na' duge dura th dich óng våo té båo biéu mô
nhò kênh Na* biću mô ENaC (epithelial sodium channel) è bò lòng óng. Sau dó, bom Na-K-
ATPase ar bò mång dáy tiép tuc bom Na“ tir trong té bào ra dich kě, dong thòi bom K-tir dich
ké vao té báo, làm nòng do K trong té báo täng cao so vói long óng, tao diéu kięn khuéch tán
Ki ra lòng óng nhanh chóng (Hinh 17.20). Nhur thé, spr bái tiét K phu thuoc vao co ché tái háp
thu Nat.

Cà sır tái háp thu Na' và sır bäi tiét K* tai nia sau óng luon xa và óng góp vó dèu phų thu c
hodn toan vao hormone aldosterone tir tuyén vó thur ng than. Aldosteron theo mäu den ming
däy té báo biéu mò, di xuyén qua máng té bio, két hop vói thy thé nam trong bio trong. Sm
dó, phc hop hormone-thų thé náy di vao trong nhân, gán lên DNA, hoąt hóa các gen cáu tric
quy dinh tóng høp các bom Na" -Kt-ATPase tai bò màng dáy và các kênh ion (kénh Na“ bièu
mo, kénh K) tai bò lóng óng, cán thiét cho sur tái háp thu Na và bai tiet K (Hinh 17.20). Có
ba yeu tó kich thich täng bäi tiét aldosterone: (D)täng nóng dó K o dich ngoni bio, (2) ang ti
angiotensin II trong máu và (3) giäm thé tich tuán hoan.
 Bài 17. Chúrc năng tąo nuóc tiéu vå bái xuát các sån phâm chuyén hóa 217
4.4. Bài tiét ion H và NH,n "3
iianahi
Doan sau cúa óng luęn xa và óng góp vó có chúra môt logi té båo biéu mó dąc biêt (alpha
intercalated cell), nám xen kě vói cáe té báo biéu mó binh thuong, có kha nang bäi thet ion H
bing ca ché van chuyén tich cue nguyén phát qua bom H-ATPse o bó long ong. Te bao näy
có thé bái tiét ion H chóng lai bic thang nong do cao gáap 1.000 lan, trong khi sut bäi tét tich
ue thit phát ion H tai óng lurgn gan chi chóng lai bäe thang nong dó cao gáp väi ba län. Vi váäy,
diy chinh là doan óng thán dóng vai trò chinh trong hopt ding acid höa muve tiéu.
Ngodi ra, óng luqn xa và óng góp cūng bäi tiét NH, theo ca ché khuéch tán thy dóng do chát
näy tan trong màng phospholipid kép cua té bào.
ga ir

45. Tái háp thu nuóc tąai phån xa cüa nephron – Sy có dãc nuóe tiéueEai
Tai nita dáu cia óng lugn xa (doan pha loäng), sur tái háp thu nuóe diěn ra rát han ché và
khóng chju tác dóng cua hormone ADH.
Tai nia sau cúa óng lur n xa và óng góp, su tái háp thu nuóc chi dičn ra qua các kénh
aquaporin khi có sı hięn diên cúa hormone ADH. Hormone náy tir tuyén yên theo máu dén
gán lén thy thé nám tąi máng dáy cia té báo biéu mo. Däy là thy thé lien két vói protein G. Sau
khi có tín hięu hormone dén, protein G sě trò thänh dang hoat dóng, hoąt hóa enzyme adenyl
cyclase bién dói ATP thành AMP vóng (CAMP). Chát này tiép tuc hoąt hóa enzyme protein
kinase A, dura các túi chúra các kênh nuóe (kénh aquaporin) tir bao turong ra bė măt màng ò phía
bò löng óng. Khi dó, bò lòng óng trò nên có tinh thám nuóe cao, so vói tinh trang không thám
nuróc khi chua có tác dông cúa ADH. Nhò các kênh aquaporin, nuóc du c tái háp thu thų ông
vào bén trong té bào biéu mò, qua màng dáy, rói vè lai dich kě.
gdi) )n Ed
ua h u uó
il Vi óng
Protein
( ri
ADH
ase A
c i
Dynein
P G protein
P

n Sp 1OuIeS
lcaMP
Hòa màng

A.C.

AQP2 *
Tái sůr dung
CREB-P ATP
(CRE)( AP2
Nhâp be óng høp 0
Lòng őng ląch máu

HiAQPnh 17.21. Co ché hoąt dóng cúa hormone ADH tąai óng luon xa vå óng góp. (AC: adenyl cyclase,
P2; aquaporin 2)

tt sottpdntovuti gtnL0
 i
218 SINH Lý HQc Y KHOAhtanep

Doan óng góp vó hiu nhr khóng thám dói vói ure, trong khi dogan óng góp phin tiy thi tháim
môt cách via phái vói chát náy. Do dó, tai óng góp tiy co mót luong lón ure duge tái háp thu
tir djch óng vě khodng kè tiy, két hop voi nong di Nacl cao tąi diy, tao nén mòt dò thám thau
iu truong thuan loi nhát cho sup tái háp thu u e cia óng góp ty. Hàu hét ure sau dó ląi khuéch
tán váo quai Henle, qua óng liugn xa xuóng ong góp va bai xuát ra muróc tiéu.
Khi di qua núa sau cia óng lugn xa, dich óng dupe tái háp thu nu e dän dän nén chuy n
tir dang nhupe trong sang däng truong, den doan diu óng góp thi có dò thám tháu khoáng
300 mOsm/L. Dich näy tiép tue di xuóng duói theo óng góp túiy, nhúng vão vung kě túy c
tinh uu trrong cao theo huóng táng dán tie ving tiy ngodi v o ving tity trong. Khi dó, nubc sě
duge tái háp thu tir lòng óng ra dich kě tüy theo co ché khuéch tán thy dông nhò các kênh nuóc
(kėnh aquaporin), két qua là nuóc tièu dugc cò däc dán. Cuói cung, óng góp dén sát ving bé
thân, noi có dò thám tháu cao nhát (khodng 1200 imOsm/L), m óe tiép tue darge tái háp thu vå
óe tiéu cô dăc dén múre tói da ròi dó vao bé thän. Luong nuóe tái háp thu vào khoäng 10%
(18 L/24giò) tai óng luon xa và 9,3% (16,74 L24 giò) tai óng góp, phán cón ląi dó váo bê thán
tąo thánh nuóe tieu chinh thúrc. Khi thiéu ADH, té bào biéu mó ó doan sau cua óng lu n xa và
óng góp háu nhur không thám nuÓc, luong nuóc tièu xuóng bång quang có thé lèn tói 13% dich
loc (23 L24 giò). Trong trròng hop dó, nu e tiéu rát loāng và có ti trong tháp, goi là bênh lý
dái tháo nhąt trung uong (central diabetes insipidus).
Tóm ląi, quá trinh cò dãc dé tao ra nuóc tiéu chinh thúc có dó thâm tháu cao dòi höi
chúe năng liên hop mât thiét cua ba bô phân: quai Henle, quai mąch vasa recta và óng góp
(Hinh 17.18). Các dièu kiên cân thiét dé su có dãc nuóc tiéu dién ra thuân loi tąióng góp tiiy
bao góm: (M) su phóng thich hormone ADH tir tuyén yén giúp tái háp thu nuóc tąi doan sat
óng luçn xa và óng góp; (2) ca ché täng nóng dò ngurąe dòng cua quai Henle vå trao dói ngupc
dòng cúa mąch vasa recta giúp duy tri nong dô NaCI cao trong dich kě tüy thân; (3) su tái háp
thu ure tai óng góp tůy góp phàn cung NaCI tąo nên dò thám tháu u tru ng ó vůng tüy thán.

ng luręn gă
Bao Chát dinh H,0 lur n xa
ng H0
Bowman duönBNaCI Co, NaC
HCo,-

Thuőc

H 0 vò
aCI

HCO Y ng
g0p
Ure Quai Henle
NaCI
Glud
Amino acid
Thu

Tái háp thu

Bài tiét
NaCI H0

Nuróe tiéu
Hinh 17.22. Quá trinh tái háp thu vá bái tét tąi toán bó hě thóng óng thán cůa nephron
 Bài 17. Chúc näng tąo nuóc tiéu và båi xuát các sån phám chuyén hóa 219
cÁU HÓI Tu LUONG GIÁ pleeet thoa
L. Mäng loc cáu than góm các cáu trúc sau dáy, NGOAI TRÜ: f

A. Té bào nôi mó mao mąch câu thân n e i

B. Màng nên
C. Các màng khe K
D. Macula densa
E. Té båo biéu mô câu thân
2. Dong hoc cia sır loc cäu thân phy thuğc váo các yéu tó sau däy, NGOAI TRÜ:
A. Áp suát thúy tinh cua mao mąch câu thân
B. Áp suát keo cua máu trong mao mąch câu thán un9)
C. Áp suât thüy tinh trong khoang Bowman nrla
D. Sp chénh lêch áp suát hai bên màng loc cáu thâne
a a
E. Áp suát keo trong nuóc tiéu chinh thúc
co n
3. Co ché nào sau däy quan trong nhát trong sı dièu hóa dò loc câu thân?Eaum
A. Str co ca tron thånh tiêu dông mąch vvào
Eo ni Eanil )
B. Dièu hòa nguąc cáu óng
C. Thân kinh giao cám ashatnenhtiih
D. Hoąt dông cúa angiotensinEion
ub TE
lhnjhDhiaah
in u
E. Hormone ADH

4. Câu nào sau dây KHÓNG ÐÚNG dói vói sų tái háp thu glucose à óng luon gán?
A. Mc loe glucose qua cáu thân là 100 mg phút, néu duóng huyét là 80 mgidl An t
B. Ngu ng thân cúa glucose là 180 mg/dL
C. Néu múre duòng huyét trên ngu ng, phàn glucose trên nguöng sě bij dão thäi hét
D. Glucose dugc dóng vân chuyén vói Na“ tir lóòng óng vvåo té bào biéu mô
E. Glucose durąc vân chuyén theo ca ché khuéch tán tùr té bào váo dich kě
5. Các câu sau dúng vói sı tái háp thu acid amin và protein ó ong luron gån, NGOAI TRÜ:
A. Có 30 g protein duroe loc qua cau thân mõi ngay
B. Protein dugc tái háp thu bång ca ché ám bào tir lòng óng váo té báo biéu mó
C. Protein durgc vân chuyén tir té bào vão dich kè nhò ca ché khuéch tánnim
D. Acid amin duge dóng vân chuyén vói Na“ tir lòng óng vao té bào bièu móe
E. Acid amin durgc vân chuyén tir té báo vao dich kě bång ca ché khuéch tán
6. Khi có hormone ADH, nuóe duge tái háp thu nhièu nhát tąi noi nao sau däy cia óng thân?
A. Óng luon gán ait
B. Quai Henle tansphtoitaattetE
C. Óng lon xa tRt hi totn
iaetu a tls
D. Óng góp vóu t
E.
Óng góp túy
220 SINH LÝ HQc Y KHOAilntehoncanahctoarca
7. Di thám tháu cia dich khi di qua cáe doęn khác nhau cia nephron, CHON CÅU SAl:
A. Dich dăng trurong khi vão quai Henle
B. Djich u trong khi qua nganh xuóng cúa quai Henlepie
C. Dich däng truong khi ròi quai Henle
D. Dich däng truong khi vao óng góp E)
E. Dich uu tr ng khi rói óng góp
8. Trong óng lugn xa, sp tái háp thu ion Na' täng lèn là do nguyén nhán náo sau däy?
A. Kich thích than kinh giao càm thân niaituo he ieaiun
B. Bâi tiét hormone loi niêu natri cúa tâm nhī huaei
C. Bài tiét ADH
in ntaaä)
D. Bài tiét aldosteron Hnia
petaEu
E. Bài tiét prostaglandin
9. Lur ng ion K* durgc bài xuát böi thân sě giám trong dièu kiën nào sau däy?
A. Täng dòng dich trong óng luręn xa
B. Täng múe aldosteron trong máu tuán hoan bnitit
C. Täng ché dó än có K us 0 a 3cilal
D. Giám tái háp thu Na* bòi óng lu n xa eiElaE
E. Täng nóng dô angiotensin II trong máu
10. Câu nåo sau dây KHÓNG ÐÚNG dói vói su tái háp thu ure?
A. Lu ng ure bái xuát qua nuóe tièu chiém khoang 50% luong ure loe qua câu thân
B. Óng luron gán tái háp thu ure bäng co ché khuéch tán theo bâc thang nóng dó u
C. Tai cành xuóng cúa quai Henlc, ure khuéch tán thr dich kě tiy vao löng óng
D. Óng góp tüy có tinh thám ure môt cách vůra phái E
E. Óng góp vó có tinh thám manh vói ure n6

TÀI LIĘU THAM KHÁO 9

Bô môn Sinh ILý hoc, Dąi hoc *Y Duąc TP. HCM (2012). Sinh lý hoc tàp 1, Nhà xuát bán Y hoc
Tp. HCM.
2. Bô môn Sinh lý hoc, Dai hoc Y Hà Nói (2006). Sinh lý hoc tàp 1, Nhà xuát bán Y hoc.
3. Brenner, “Chronic kidney disease”. Section IV, Volume l in Brenner and Rector's The Kidney, 8th
ed, 2012.
Ganong William F. Review of Medical Physiology, 18th ed, Appleton & Lange, Connecticut, USA
4. 2012.
5. Guyton Arthur C., Hall John E. Textbook of Medical Physiology, Hlth ed., Elsevier Inc.„, China,
2006.
6. KDOQI clinical practice guidelines for chronic kidney disease: Evaluation, classification, and strat
ification. Am J Kidney Dis, 2002. 39 (2 Suppl 1): p. SI-266.
7. Medical Physiology - Principles for Clinical Medicine, 4th ed, Lippincott Williams & Wilkins
Philadelphia, USA, 2013.
Ceu
 AtK0one
ie
TIÉU HÓA Ó' RUÓ NONnp
BS. Nguyén Binh The, ThS.BS. Dăng Huynh Anh The
MĘC TIÉU HQC TÁP
I. Néu du e hoat dong ca hoe cua ruót non và sır diéu hòa böi yéu tó thán kinh, nói tiét.
2. ILięt kê dure các thånh phån và chúe năng ciúa dich ty.
3. Trinh bây du e sų dièu hòa bài tiét dich tuy. ie

4. Mó tà drçye cáu tąo và chire năng cuia mói mât và su diéu hòa bäi tiét mát.
5. Trinh båy thánh phán, chre nång ciua dich ruôt và vai trò cia cáe men bi bån chäi.
6. Phán tich duge suc háp thu chát dinh cdhrông, các ion Na", CI, HCo; K tai ru t non
7. Giái thích dueoc su hâp thu nu c tąi ruôt non. i7 T
8. Nêu duroc sı háp thu sät và calei tąi ruôt non.

1. GIÅI PHÀU RUo NON

nutTata
Ruôt non là noi quan trong nhát thuc hiên su tiêu hóa vvà háp thu thúc än, vói sı hô trą cúa
tuyén tuy và mât.lalthiieialEilEnniu nbit
1.1. Ruôt nonuittliéatzikehtabhaAndte
Ruòt non duąc chia thành ba doan: tá tràng, hóng tràng và hói trang. Doan dàu cia tá tràng
goi là häành tá tràng, do thu ng Xuyén tiép xúc vói HCI tir dą däy dura xuóng nên doan này dě
loét. Dáy chang Treitz là ranh giói gi a tá tràng và hóng ttràng. Sır phân chia giûa hong ttràng
và hôi tràng không rÕ ràng vi khóng có ranh giói giái phău não giūa hai cáu trúe này. Van hòi
manh tràng ngăn su trào nguąc cúa phân vào ruôt non.gns ae aha ia
Cáu trúc
Diên tich pnD u n ily t nanDnnali
ta histhtt
bé mătDiên tichgdli
tang bé măt (m )
Ruôt non Té bào bièu mô hinh trų
dang óng
Nhung| Ong bąch huyét trung tâm
IIIC Mang luói mao mąch
Bè măt
gáp khúc
ete

mn A Tuyén Leiberkuhn

Vi nhung aU Bąch huyét

Dông mąch
aEuiti n Tīnh mąch

huta Hinh 23.1. Nhung mao và té báo biéu môn hr o jaaL nin ioeh

Chiéu däi ruôt non khoáng 5 mét, nhung dięn tích háp thu lèn dén 250 m uhò các népnoáng
gáp
niżm mąc, cáe nhung mao va vi nhung mao cua té bio ruġt. M i mm' nièm mpe có kho 283
284 SINH LÝ HQc Y KHOA

20bào–40hinhnhung mao. Möi nhung nao l i à mi j t chó dbi l é n hi n h ngón tay, duge bao phi bói l
eenast
côt. Bò tur do cúa các té bào biéu mô nhung n

tà tring có thèm nhūng turyén hinh ong nang cuón lai goi là tuyén Brunner.
Trong nhung mao có mpto nach lai mmo moch va mach bah huyét. Hé tuin boin oia njg
non cūng dupe tó chúe mot cách phi hop de thu tháp các chát dinh duöng sau khi chúing da dmg
háp thu qua bò bån chäi . Ti é u dóng mąch phán thánh rát nhi č u mao mach, mao mach sau
hop lai thánh tieu tinh mach. Cae tiu tinh mąch mang cáe chát dinh duöng vé tinh mąch on dó tp
oón cie mąch bach huyet mang aie phan ti lipid vé deg ngue, dé tir dó di vao tuán hoin chang
1.2. Các co quan phų: các ca quan phy liên quan dén hoat döng tiêu hóa cúa ruþt non là tuyén
tyy, gan và túi mât.

2. HOĄT DÓNG CO HQc

Hoat döng co hoc cia ruôt non có vai trò nháo trôn durõng tráp vói dich tiêu hóa vå mât vi
dây du ng tráp xuóng ruôt già.
2.1. Các loai ci dông ruôt non
2.1.1. Co bóp phân do n: khi duõng tráp làm căng môt doan ruôt non, sě gåy ra nhūng co thaát
tai chó, môi chò co thát dai khoáng I em nên chia ruġt thành nhūng doan cách quāng nhau. Cá
cir dông này giúp duöng tráp dugc nhão trôn ký vói dich tiêu hóa và tăng tiép xúc vói diên tich
háp thu cúa ruôt non. Čhúng xuát hięn khoang 12 làn/phút à tá tráng và 8 lán phút à hói tráng
Tän só cao hon ó tá tràng giúp dáy duðng tráp vé phía hói tràng.
2.1.2. Nhu dong; nhu dông ruôt non thu ng rát yéu, chi dáy duąe duðng tráp vói vân tóc lem'
phút nên phái mát 3 – 5 giò duÖng tráp mói di qua hét duroe ruôt non.
2.13. Cir dông lúe dói: các sóng co thát hru dông xuát hięn è dą däy lúc dói, lan truyén thr da
dày xuóng ruôt non, khoáng 60 – 90 phút môt lán. Chúng có vai trò dáy các dich tiéu hóa du
aúra vå các thúe än còn sót lai vào ruôt già, dóng thòi cūng ngăn chăän su trão ngugc cia vi
thù

khuán tir ruôt già vé ruôt non. En

Tan u U
ai

Nhu ông
eiu

Giăn

Hinh 23.2. Cù dông cua ruôt non

2.14. Vân dįng cúa nhung mao: môt só sopi co tron è lóp co duói nièm mae di váo trong
nhung mao làm cáe nhung mao co bóp theo nhip môt cách häng dinh: ngán lai, dái ra rói ngin
lai, . Vän dông cúa nhung mao giúp cho dich bąch huyét thir ong bąch huyet trung tám chiy
våo he bąch huyét.
 Bài 23. Tiêu hóa ò ruôt non 285

2.2. Dièu hòa hoąt dông co hoc cua ruôt non

Spr ván döng cua ruôt non chú yéu chju sı dièu höa cua hê thán kinh ruôt và turong dói dôc
làp vói nhūng däy thän kinh tih ngoái ru t dén. Nhu dng ru t non täng lén sau büa än do phán
Ka dą däy – ruôt vå do các hormone gastrin, cholecystokinin, motilin và insulin. Trái lai, secre-
tin và glucagon làm giám nhu dông ruôt.
Kich thich dây X làm täng vân dông cua nhung mao. Kich thich giao cám làm các nhung
mao bát dông. Căt dây giao cám không anh huóng dén vân dông ruôt. Néu ruôt bi căng quá
múc hoãc néu phúc mąc bj kích thich thi các phán xą giao cám sě úe ché nhu dông ruôt.
Co thát hói manh träng binh thuòng àr trang thái hoi co, lám chám spp thoát duðng tráp ra
khói hói tràng. Chi ngay sau khi än, phán xą dą däy – höi trang mói làm täng nhu dong hói
tràng, nèn duöng tráp di qua nhanh hon. Gastrin cūng laàm täng nhu dông hói tràng và lám giän
co thát hôi manh tràng. Phán xą cāng thánh manh trang có tác dung ngupe lai là läm co co thát
hói manh tràng và úe ché nhu dóng hói tràng.
2.3. Các rói loan hoąt dông co hoe cúa ruôt non
Khi ruôt non bi tón thurong, cO tron ruôt bij úc ché tre tiép, dăn dén giám cir dông ruôt;
dóng thòi màng bung bi kích thích cūng gåy phán xą úte ché cir dông ruôt do täng xung dóng
noradrenergic trong các dáy thán kinh tang. Cä hai loai
ai úe ché nåy dān dén lięt ruôt sau phău
thuât bung. Nhu dông ruôt non sě trò ląi sau 6 – 8 giò, tiép theo là nhu óngdą däy, còn nhu
dông ruôt già phái mát 2 –3 ngåy.
Tác ruôt do nguyên nhân co hoc tąi môt noi nào dó, sě gây dau byng di dôi ting con. Doan
ruôt phía trên chô bij tác phinh lên, do chúra dich vå hoi. Áp suát trong doan ruôt näy tăng cao,
ép các mąch máu trong thành ruôt, gåy thiéu máu co. Các dây than kinh tang bį kích thích, gåy
täng tiét mò hôi, hą huyét áp vå ói nhiċu, hâu quà là kiém chuyén hóa vå mát nuóc, néu không
cáp cíu kip thói có thé dăn dén tir vong.utapt b idhtr replegbag
nndb Enn iEl ro
3. HOĄT ÐÓNG BÀI TIÉT a a tnb ed iutoed ui
aeiihlp leE nie i
3.1. Sų bài tiét dich tuy
Hàu hét các chát dinh duðng vào trong óng tiéu hóa è dang dai phân tir và té bào ruôt
không thé háp thu nhūng dai phân tir näy. Do dó, cán có enzyme phân cát các dai phân
tir näy thành nhūng phân tir nhó hon dé té bao ruôt có thé háp thu dé dàng. Men tuy góp
phán rát lón trong vięc tiêu hóa thúe än. Tuyén tuy có ba loai té bào: té bào nôi tiét, té
bào ngoąi tiét và té bào óng bài xuát. Té bào ngoąi tiét bäi tiét các enzyme tiċu hóa là các
protease, lipase, amylase và nuclease. Té bào óng bài xuát bái tiét dung dich bicacbonat vào
khoang 1.200 – 1.500 mL. Sän phám hön hop cia tuyén tıuy ngoai tiét chäy vão óng Wirsung.
Óng näy nói vói óng mât chú ó ong Vater rói dó vio tá tràng qua co thát Oddi.ein
tandkadro id nea att bo k aig uig dbitidad
d he9t lgu u0aq un cidtna
sttaiindpug rohuraaibodtinošdlbntaznateibeao
hquat o
lan

tEugntiuid mios1hdbaieaktit
rs slia
nsgaahbrudtk
Ehn
3i li li
l Ertuo tiatlhntro pbn 0Dn6 a rtan
286 SINH LÝ HQc Y KHOA
at
t Té bào ngoąi
A hà nôi tiét

antint tiét (tiét

(ttp enzyme)
tu
sliih
Té bào óng (tiét
bicarbonate)

tor Túi mât Tuy

nbi
ii
r
Óng tuy
e0

á tráng Ong mát chů

e
Hinh 23.3. Cáu trúc tuyén tuy

3.1.1. Thành phân dich tuy t

Chúe näng chính cúa tuyén tuy là dé trung hòa acid trong du ng tráp tir dą däy dura xuóng th
vàng, dóng thòi tąo môi truòng pH trung tinh cho sųr hoat hóa các enzyme tuy. Môt chúe näng
quan trong khác cua tųy là sän xuát ra các enzyme dé tiêu hóa thúe än có chúra carbohydrate,
chát béo và protein. iidlodeatelaigiu
3.1.1.1. Các enzyme tiêu hóa ataiaE
Dich tųy gómcác enzymetiêuhóacacbohydrat, protein vàlipid. Carbohydrate đugctiéuhóabvöi
amylase tuy, tiép theo spr tiêu hóa tinh bôt duçc khoi nguón tir khoang miêng böi amylase nóe
bot. Amylase tuy có cáu trúc gióng nhur amylase nuóc bot nhung tác dyng manh hon nhièu làn,
tiêu hóa cå tinh bôt sóng và chín. Amylase thúy phân tinh bôt, glycogen và các cacbohydrate
khác (trùr cellulose) thành maltose và các polymer cua glucose. Các enzyme thúy phán protein
quan trong là trypsin, chymotrypsin và carboxy-polypeptidase. Trypsin và chymotrypsin cát
protein thành các polypeptid. Carboxy-polypeptidase cát polypeptid à dâu C-tán, nen phóng
thích acid amin. Các enzyme thüy phân protein này du c sán xuát trong té bào nang tuy, duói
dang không hoat dông là các tièn enzym, trypsinogen, chymotrypsinogen vå procarboxy-poly-
peptidse. Chúng chi duąc hoat hóa thành enzyme hoat dông sau khi dā dugc bài tiét vao lòng
uôt. Trypsinogen durge hoat hóa böi enterokinase do niêm mąc ruôt non bài tiét khi tiép xúc
vói duong tráp và cón có thé tur hoat hóa. Chymotrypsinogen và procarboxypolypeptidase li
do trypsin hoat hóa. Trong khi bäi tiét các enzyme tiéu hóa protein té báo ty cung bäi tie
chát úe ché trypsin (antitrypsin). Chát näy duge dyr trit trong bao turong bao chung quanh cic
hąt bái tiét, nên ngăn ngia su hoat hóa cúa trypsin bén trong té bào bai tiét va ong bäi xuit.
Enzyme tiêu hóa mô là lipase tuy, thúy phân triglycerid thank acid béo và monoglycerid
cholesterol esterase cát acid béo ra khöi cholesterol este; phospholipase cát các acid béo ra khói
phospholipid.
3.1.1.2. Ion bicacbonat
Nông dò bicacbonat trong dich tuy cao hon nhiéu so vói trong huyét turong (100 mE Lso
vói 24 mEq/L). Spr bäi tiét bicacbonat dién ra theo ca ché sau: () HCo, va duroe tao ra do
sų pphán ly H Co; (2) HCO; dupe chuyén chó chúù dóng váo lóng ong bai xuát; (3) H dus
 Bài 23. Tiêu hóa ruôt non 287

trao dói vói Na" ó măt té bào tiép xúc vói mąch máu; (4) Na" di våo té bäo, khuéch tán váo lòng
óng; (5) sp di chuyén cua HCoj yá Na" våo löng ong tao ra mįt bğc thang thám tháu, kéo theo
sir di chuyen cua nuóe váo lóng óng, tąo ra dung dich bicacbonat. Khi dung dich này cháy qu
ong bai xuát, CI duroe hoán dói vói HCo,;. Sipr hoán doi näy nhièu hay it tily thuġc vao van tóc
gch tuy chay qua óng bâi xuát. Néu dich cháy nhanh sě khóng có thói gian cho sp hoán dói và
dich
nóng do HCO- trong dich tųy sě cao hon.

Máu
Té bào ngdán Lòng óng

i
t

Nat
a Na*. – Na+
H* H+
(Chuyen chó HCo3HCo An

H,0o.
. Chuyên chònsssceto
(chů ông
chů dông a
(Carbonic4anhydrase)
H o

cO21 co
zaD aem mtn 6
jau deittv gn m
tara2 d 2o H,0 H0 s d eti gnd
i tnsag Eód or tniutdt e ntna2neb
trt1 it sned ▇

aiHinh 22.4. Co ché bäi tiét HCo; cúa té bào óng dán tuyén tuyHo topndgnd
3.1.2. Ðièu hòa sı bài tiét dich tyy
Các chát ánh huróng lên sur bái tiét dich tyy là acetylcholin, gastrin, cholecystokinin vå secretin.
Gióng nhur dich vi, dich tuy duąc bài tiét theo ba giai doan: tâm linh, dą dåy và ruôt.
3.1.2.1. Dièu hòa bài tiét dich tuy trong giai dogn tâm linh và giai doan dą dày
Các phån xą thân kinh gäy båi tiét dich vi cūng kich thich däy X phân phói cho tuy. Khi
kich thich däy X hay hê thán kinh ruôt sě giäi phóng acetylcholin. Acetylcholin chú yéu
kich thích té bào tuy ngoąi tiét, ít tác dung lèn té bào ong tuyén. Do dó, dich tuy duge bäi
tiét do kích thích thânkinh phó giao cám chúra nhièu enzyme tiêu hóa nhumg it bicacbonat.
Không có bicacbonat, các men tąm thòi durçc giù ląi trong cáe nang và óng tuyén cho dén khi
icacbonat duge bäi tiét dù dé dua chúng vão tá tràng. Gastrin do môn vi bài tiét làm täng thêm
bica
ur bài tiét enzyme tiêu hóa.
su E
1

ta
t
288 SINHLý HQc Y KH A
n
Ss 9
Acid tù da däy gåy phóng thích
secretin tù thánh tá tràng, mő và
E acid amin gåy phóng thích Óng mât chù i
a cholecystokinin

Kich thích dåy X gåy

phóng thích enzyme
våo các nang tuyén

Sceretin gåy bäi tiét nhièu

dich tyy và bicarbonate,
cholecystokinin gây bài tiét
Sceretin và nhièu enzyme
cholecystokinin háp
thu vào máu

Hinh 23.5. Dièu hòa bài tiét dich tųy

3.1.2.2. Dièu hòa bài tiét dich ty trong giai doan ruôt
Ö nièm mąc tá tràng và phàn trén hóng trang có nhüng té bào cám úng vói pH dijch trong
lòng óng goi là té báo Š. Khi pH dich vi tháp hon 4,5, kich hoąt té bào S bai tiét secretin dmo
dang tien chát là prosecretin. Acid kích thích su bài tiét và sų hoąt hóa prosecretin thánh
secretin. Secretin sě kich thích ong tuy bài tiét dich tuy có chúa bicarbonate dé trung hóa dich
vi và tao pH thich hop cho hoat dong ciia các enzyme tuy. Däy là co ché tyr diċu hóa, néu dich
lòng óng có pH cao sé úe ché té bao S bai tiét secretin.

Giám
pH
Té bào óng
tuy tiét
tá tràng bicarbonate

aaa
aa i

at é båo S Tiét
tl1t secretin

i a
Hinh 23.6. Ca ché tác dung cúa secretin
Trong khi secretin có vai trò trong kich thích té bào ong tuy thi cholecystokinin dóng vai tnò
quan trong ó múe dò té bao ngoși tiét. Té bao lò ruôt non sán xuát ra cholecystokinin khi thic
än dén ruot non, dãc biêt là các acid béo tur do và amino acid. Sır bâi tiét cholecystokinin dunge
dieu hoà böi hai yču tó: môt là do các yéu tó bái tiét cholecystokinin (CCK- releasing factor)
do té báo cán tiét ó ru t non bái tiét khi có chát béo hośe protein, hai là monitor peptide do t
bào ngoai tiét tyy sån xuát vao trong dich tuy.
3.2. Sų bài tiét mât
Mät ban dáu dupe tao ra bói các té báo gan chúa lupng lón acid màt, cholesterol và cáe
anh phän hūu co khác. Sau dó di qua các óng dän, mât có thém sır bai tiet cua Na" vå HCO;
thàni
 Bai 23. Tiéu hóa ruôt non 289

vio djch måt. Mát duge dura xuóng tá träng bói hé thóng dän mât hoğc duge dur trit trong túi
mat. Khoäng 600 1.000 mL mât duge bai tiét moi ngay. Thé tich toi da cua tui mât là 30
dén 60 mL, trong khi luong bài tiét trong 12 giò khoáng 450 mL vån có thé dur tri duge. Do
niem mąc túi màt háp thu lièn tyue nuóc, Na Ct và các chát dien giai kháo. Sur háp thu cia
muóc và các chát dièn giai là do sp vän chuyen tich cue cua Na qua té bào biéu mó túi mât.
Do dó, các thánh phaán khác cia mât nhur muoi mat, cholesterol, lecithin, bilirubin duge cò dãc
wetžżoin. Binh uing nijt duje os die khoiag s tsia kihie äie stin deo n d
lân.
3,2.1. Thành phån c a mât
Thánh phán chù yéu cua mât là muói mât, chiém khoáng 50% các chát hóa tan cúa mât.
Ngodi ra, trong mât cón có bilirubin, cholesterol, lecithin, ion và nuóc. Thành phàn mât ò gan
và túi mât khác nhau. Trong quá trinh có dăc à túi mât, nuóc và phán lón các chát diën giäi (trr
Ca“) duroc tái háp thu qua té bào bièu mô túi mât. Muói mât, cholesterol, lecithin dugc cô dãc
túi mât.

Bàng 23.1. Thánh phán dich mât trong gan vå trong túi mât
Chát Dich mât trong gan Dich mąt túi mât
Water 97,5 gldL
a i 92 g/dL ae ts
Bile salt
i 1,1 g/dL ilia 6 g/dL
BilirubineoEu0,04 g/dLat rr0,3 g/dLt
Cholesterol 0,1 g/dL 0,3 – 0,9 gldL f
Fatty acids 0,12 g/dL 0,3 – 1,2 g/dL
o5i ie
Lecithin Codce 0,4 g/dLah 0,3 g/dl
Na* cttn145 mEq/Le ut ontoe130 mEq/L
ein
Ca** 5 mEq/L 12 mEq/L
K+ 5 mEq/L 23 mEq/L
C 100 mEq/L 25 mEq/L
HCO, 28 mEq/L 10 mEq/L

3,2.2. Chíre năng c a dich mât

Nhů tur ng hóa mð böi muói mát là buóc dáu tiên tiêu hóa mă. Muói mât làm giám súre căng
bé măt cúa các hąt mð, vói các cir dông cúa nhu dông ruôt làm võ nhūng hat mò thành nhieu
hat có kich thuóc nhó rát nhò dé các men lipase tác dyng trên bè māt các hąt mð dó.
Höa tan các hąt mõð trong nuóc bäng cách két hop vói muói mât tąo các hąt micelle. Trên
bé măt nhung mao ruôt có môt lóp dich dugc goi là là lóp dich khóng di dông (unstirred water
layer). Lóp dich không di dông nay làm giàm háp thu lipid vi lipid không tan durge trong nuóc
vua lóp khóng di dông này. Muói mát là dän xuát cia cholesterol, nhung khác cholesterol
chó là nó tan duące trong nuóc. Muói mât là phân tir phân eue có dáu ura nuóc và ky nuóc. Các
hąt micelle có thé tan trong nuóc nhò cáe nhóm ua nuóe cia muói mât. Ca ché nay làm täng
póng dò các sån phám cúa lipid trong lóp nuóe không di dóng nåy, nhò dó các té bao ruôt háp
thu các san phäm tièu hóa lipid theo co ché khuéch tán thų döng. Vi muói mât có dau ky nutóc
pén di vao màng té báo kém, däy cūng laà môt däc diém quan trong dé däm bäo cho viec háp
chát béo èr hóng trång vi caàn có mot nóng dò muói mât nhát dinh dé tao thánh hat micelle
thu (

và thuing nóng do muoi màt trong ruôt luón cao hon nóng dò muói mât can thiet nay.
290 SINH Lý HQ Y KH Ai
ald
3.2.3. Tuån hoàn ruôt – gan cia muói mât
Muói mi t su khi duge ti e t vio tá tring, dén hóng tri n g 94% sě duge tái háp thu ti c
qua niem mpc rupk roi theo tinh mąch cian ve gan. Tai däiy, foan bó mwói mit dugc háp thu vig h o
Se báo gan va sa do bai tiet vao mat So lupng nhó muói mit dio thai theo phän sě dupc tha
thé báng muói mat mói tiet ra o gan. Si tai tuin hoán cia muói mât duge goi là tuan hoin
ruôt – gan. Bò bán chài
Bò bàn chäi Hąt Micelle Hąt Micelle
1

ré bào ruôt
é bào rut

z
L p dich không di dôngu
S 1i
Mono glyceride và acid béo| e
Muói mát
Lóp dich không di dông
a

Hinh 23.7. Co ché tąo hat micelle cúa muói mât

4. Dièu hòa su bài tiét mât
3.22.
ttiit
Acid mât theo máu Kich thich dây a l
dén kích thích nhu X gåy co bóp
Secretin theo duóng máumò gan båi tiéttNtúi mąt yéu Da dáy
dén kich thích óng dăn cùa
gan bài tiét
Liver
i
En
Acid

aad
f nil 4
Mât dų trū và cô däc
ni insi
lên tói 15 lån trong ae tein
tatúi mât Tuyut rbHl
alaan id 0a a Co vòng daD Tsd
Dddi
hssaitanpitiat
Ode
Tá tràng snnEi
Cholecystokinin theo máu gåy
arrphtinEustau1. Co bóp tui mat takatt
2. Giàm co thăt co' vòng Oddit

Hinh 23.8. Dièu hòa bài tiét djich mât upubdii

Khi muói mât dén doan cuói cúng cia hói trang, 94% duge tái háp thu vå bài tiét chúng tw
lai vao mat. Do dó, lurgng muói mât durge bái tiét túy thuġc váo luong muói màt durge háp th
Ngoai ra, sąr bäi tiet mát cūng chju sup diéu hóa cia secretin. Sau än vai gio, siy bäi tiet mit oó
thě täng gáp dói durói tác dung cua secretin. Tuy nhiën, secretin chi kich thich té bao biéu mó
ong mąt bai tiet nuóe vå thánh phán ion cia mát chi khöng kich thich té bao gan sim xul mijl
 Bài 23. Tiêu hóa ò ruôt non Z |

diu. Däy X và chú yéu là cholecystokinin làm täng su co thát cia túi mát, dé phóng thich mât
vao tá tràng. CCK còn làm giăn cO thát Oddi. h sl

3.3. Spr båi tiét dich ruôt non

3.3.I. Spr bâi tiér chát nháy cüa ruôt non: các tuyén Brunner à khu trú doąn dau tá tràng, ti
món vi dén bóng Vater tá tràng, có vai trò bai tiet chát nháy dé báo vê thành tá tràng khói tác
dung tiëu hóa cúa dich vi. Các tuyén này bài tiét nháy khi thúe än kich thích niêm mąc tá tràng,
kich thich bói dáy X hay secretin. Hé giao cám úc ché sur bäi tiét cia các tuyén náy, nên dáy là
mot trong nhūmng yéu tó khién cho ving näy dě bj loét.
3.3.2. Spr bài tiét dich cua ruĠt non: các tuyén Lieberkuhn hiên diën trên kháp nièm mąc ruôt
non, là nh ng hóc nhò nam giùra các nhung mao, Các té bái tiét môt chát dich gióng dich ngoai
bào, môi ngay khoáng 1.800 mL, pH khoáng 7,5 – 8.
Ca ché bài tiét dich ruôt nhur sau: ion Cr dugc bäi tiét tir té báo biéu mô våo hóc Lieberkuhn
theo ca ché vân chuyén tich cuc, ion Na' khuéch tán thy dông theo ion CE. Ion HCO, cūng
durąc bài tiét tiích cye tůr té bào biéu mô våo hóc Lieberkuhn. Tāt cá ion nåy tąo ra áp lıe thâm
tháu kéo nuóc vão trong hóc. Dich näy dugc háp thu nhanh chóng böi các nhung mao, giúp höa
tan các chát trong du ng tráp sě duąc háp thu bói nhung mao
Khi bi nhiém khuán (thí dy vi khuán tà), lurong dich näy durge bái tiét rát nhiéu, gây tiêu
chäy mát nuóc năng. Co ché là do dôc tó vi khuán tà kích thích sur thành làp AMP vóng trong
té bào biéu mó tuyén, dán dén vięc mò các kênh CI khién Cl thoát ra ngoai vao lòng tuyén.
Natri dugc bom ra theo. Két quà là nuóc sě durąc bài tiét ra nhièu theo bâc thang thâm tháu do
NaCl tąo ra.d né o tt a

R a0 bteaeotni an
0a
del i u 5 ttbu ogm ite07i9)
iantm drlgEt hatupPun tevboy
óm FTé bào có tuyénzneguot g n
)
Té bào bièu mó tuyén

é bbào Paneth
-Té

t t )

Hinh 23.9. Tuyén Lieberkuhn

3.3.3. Sp bài tiét enzyme tiêu hóa: các té bbào biéu mô cua niêm mac ruôt, dãc bięt là các tté bbào
biéu mò cua nhung mao chúa cáe enzyme tièu hóa. Các enzyme tiêu hóa cúa ruôt non khöng
bäi tiét vao lóong ruot, mà nám trên máng các té bào biću mò cua thung mao. Các enzyme bao
góm: (1) peptidase cát các peptid thánh các acid amin; (2) các enzyme cát disaccharide thänh
onosaccharide (nhur maltase phán giäi maltose thánh glucose, saccarase phân giái saccarose
thanh glucose và fructose, lactase phán giäi lactose thánh glucose thành galactose); (3) môt it
lipase ruôt non phán giäi mò thánh glycerol vå acid béo,
292 SINHLÝ HQc Y KHOAE0

334. Di è u hi ó a sę bi ti é t dj c h rupe non: qan trong nhát li các phán xa thin ki n h ti chd,k
mièm mpe bij kich thich tnye tiep boi duing trap sé kich thich bäi tiét dich ruôt, luqng nhi ta
càng lón lugng dich tiét cang nhieu. Secretin và cholecystokinin cūng làm täng sp bäi tiét die
ruôt non.

4. HOĄT ÐÓNG TIÉU HÓA VÀ HÁP THU

Chi o nuót non các chát dinh duðng mói duoc tièu hóa trięt dé thánh nhing sán phám e thé háp thu
dur e. Sut háp thu thúcc ăn xäy ra theo ca ché khuéch tán và ván chryén tich cıc.
4.1. Tiêu hóa và háp thu cacbohydrate
Ba loai cacbohydrate chính trong thúc ăn hàng ngåy là sucrose, lactose và tinh bôt. Ngoäi na,
cón có cellulose. Sucrose là duòng trong duòng mia và mât ong, là môt disaccharide, bao góm
glucose và fructose. Lactose là duòng trong sūa, cūng là môt disaccharide và tąo thành galac.
tose và glucose. Tinh bôt là polysaccharide, bao góm các loai thųe phám nhu khoai tày, háu hét
các loai ngù cóc (lúa mi, báp, ga0). Cä ba loai trên dèu duçe thüy phân thành monosaccharide
truóc khi duge hap thu o ruot non. Quá trinh tieu hóa carbohydrate dièn ra môt phán óe mięng
böi enzyme nuóc bot và phán lón còn lai ruôt non bói enzyme tyy. Sau dó, monosaccaride
háp thu vão ruôt non theo ca ché ván chuyén chů dông hoãc thų dông. Nhu câu tói thiéu dói vói
cacbohydrate là 130 gingay, tót nhát cacbohydrate nén chiém tir 45 -65% tóng lurong calo.
4.1.1. Tiêu hóa carbohydrat
Tinh bôt åuąc amylase nuróc bot và amylase tyy thüy phân thành maltose và polymer cia
glucose. Sau dó, các enzyme lactase, sucrase, maltase và alpha-dextrinase trên bò bàn chai cua
té bào biéu mô ruôt thüy phân các disacaride (lactose, sucrose, maltose) và các polymer cua
glucose thành monosaccaride bao góm galactose, fructose và glucose.
Chát x cūng là môt polysaccharide nhung không dugc tiêu hóa vå háp thu. Tuy vây, chát xa
vån có vai trò trong quá trinh tiéu hóa cúa co thė. Nó làm täng só lurong phân, làm mêm phàn,
rút ngån thòi gian ván chuyén trong duòng ruôt, kích thich ct dông cúa duóng ruôt dãc bięt là
hôt già giúp tránh tinh trang táo bón.
ruo

Tinh bôt
Ptyalin nu c bot 20-40%
Amylase tųy 50-80%

Maltose và polymer 3 dén 9 cůa glucose Lactose Sucrose

Maltase and a-dextrinase Lactase Sucrase

(ruôt non) (ruôt non) (ruôt non)

IuCUSt Galactose Fructose

EE Hinh 23.10. Tiêu hóa carbohydrate aEiitai

iti
4.1.2. Carbohydrat drge háp thu chú yéu è tá tràng và phán trên hóng tràng
Glucose vá galactose dupc háp thu chú yéu qua máng té báo biéu mò ruôt bäng ca ché ván
chuyen tich cue thúr phát do dóng vin chuyen vói Na". Näng lugng can thiet cho sy chuyén chó
näy là sı khác bięt vè nóng dó Na“ giùa hai bén màng (thé näng cua Na"). Kénh Na K ÁTPase
o màng dáy bėn giúp duy tri su khác bięt nóng dô nay.
 Bài 23. Tiêu hóa ò ruôt non

Fruetose dugc háp thu bäng ca ché khuéch tán dugc hő try nghia lià khóng cán näng luong,
mà chi cán môt chát chuyén chò chuyén bięt. Sau khi vao té bio bieu mo, 0 môt só loai dong
vät galactose và fructose duçe bién dóiaathánh glucose, nhumg ca ché này khöng quan trong ò
loái nguoi.
Các monosacaride sau dó sē durge háp thu váo khoáng gian báo bång ca ché khuéch tán
duryc hó tro, qua màng dáy bên cua té bào biéu mò, rôi tir do khuéch tán vao mao mąch. Cac
bohydrate khóng duąc háp thu ó ruôt non sě xuóng ruòt già có thé gäy tiéu chäy do làm tăng áp
suát thám tháu và tąo nhiéu hoi trong ruôt già khi bi vi khuán chuyen hóa. Phó bién nhát là tinh
trang khöng dung nap lactose do thiéu men lactase à ruôt. Bênh lý gäy thiéu sucrase cūng có
eu chúng turong tyr nhur thiéu lactase, có thé do di truyen hošc do tón thur ng niêm mąc ruôt
rieu
non trong bênh viêm ruôt miêng sprue hay bênh viêm ruôt Crohn.
Bò bàn chåi Màng dáy bên

3Na*

Na. ATP
Glucose hay– sGLT
galactose K+
Glucose
Galactose » GLUT2
Fructose

IuCIS GLUT5 - Fructose— h

i 3 utiouipi
i sd▇ an ni aine
Hinh 23.11. Co ché dòng vân chuyén glucose và Na' b ub tt
4.2. Tiêu hóa và háp thu protein ioRpiadt

Protein trong thúre än hàng ngay chü yéu là acid amin chuði dai nói vói nhau bång liên két
peptide giūa nhóm carboxyl và nhóm amino. Protein là thành phán cáu trúc co bån cua té bào
và tham gia trong moi hoat dông chúe năng cia té bào. Bên canh vai trò tông hop protein té
bio, acid amin cūng là nguón cung cáp nitrogen quan trong, Protein tim tháy chu yéu i co,
ngoài ra còn có à tě bào, dich và chát tiét cua co the. Các enzyme vå nhièu hormone dèu là
protein. Protein bao góm acid amin và có trong lu ng phân tir ti väi ngån tói vai trăm ngån.
Có hon 20 loai acid amin cáu tąo nên protein, trong dó có 9 loai acid amin durąe coi là “thiét
yéu" vi duroc cung cáp tir thúc an. Nhing acid amin không thiét yéu cūng cán cho sų tóng hop
protein nhumg co thé có thé tu tóng hop chúng.
Nhîng protein hoàn chinh là nhūng protein có thé cung cáp day dü nhūng acid amin thiét
yéu hó try cho su phát trien vå cân bâng cúa ca thé nhu là tring, thjt và cá. Nhūng protein trong
rau, quà và hąt duąc goi là nhūng protein không hoàn chinh do không cung cap dü acid amin
càn cho sur phát trien và cán bång cor thé. Nhūng nguròi än chay càn än rát nhièu loąi rau quá
và dâu nành deé tránh thiéu hut acid amin. Tuy nhièn, trong thúre ăn cūng có môt só loai protein
có thé gäy ra dij úng. Nhüng phán úng di ímg näy xáy ra do cáu trúc cua mói loai protein khác
nhau turong dói. Có nhūng cau trúc hoàn toán an toàn trong khi có nhūng cáu trúe lai khói phát
dáp úng mièn dich. Có vai nguòi di ngvói gluten- protein có trong lúa mi và ngů cóc, ho ▇ di
mg vói casein có trong sa, hoãc là protein có trong dáu phông. Môt väi nguói lai di ing voi
cua hay nh ng protein khác có trong hai sáne
tômm 0
294 SINH LÝ HQc Y KH A

Protein phán kón láa dugpe cung cáp böi thúc än goi là protein ngoai sinh. Protein cón b
eáegoi laprotei
protein bai tieNhu
n dugenpi sinh. tyen ty,
t nhecautirprotein hangmątnghyhaydóicácvoiprotei
nguóbi èm mac njt cinbi thning
n télónbaolani0,50.7gkg oe n
khoing 46 gngiy doi vn va56gingiy di voi mm. Protei n nén chiém tir 1o- 15% h
to 5tSta
lurong calo.
Bång 23.2. Các loai acid amin có trong protein t h
E
AA thiét yéu AA không thiét yéu
c Alanine
Histidine
( g soleucine rginine
u Leucine Aspartic acid
Lysine Citrulline

Methionine Glutami acid

Phenylalanine GlycIne
Threonine Hydroxyglutamic acidr
Tryptophan Hydroxyproline
Valine Noeleucinen
Proline
Serine
Tyrosine

4.2.1. Tiêu hóa protein

Protein duąc pepsin dą dày thúy phân thành proteose, pepton và polypeptide. Các chát này
dupc thüy phân tiép bói trypsin, chymotrypsin và carbox polypeptidase cúa tuy thành oligo-
peptide, tripeptide, dipeptide vå các acid amin. Các men tiéu hóa protein này ban dàu durąc bäi
tiét à tuy diurói dang tièn men, khóng hoąt dông. Sau dó vào ruôt non thi duroc enteropeptidase
trên bé măt cua ruôt non chuyén dói trysinogen thành trysin. Trysin durąc tąo ra sě tiép tuc làm
chát xúc tác chuyén dói các tién men khác thành các men hoat dông. ontna
Các sån phám cua quá trinh tiêu hóa protein bói men tyy khi dén bò bàn chái găp các pep.
tidase cua bò bàn chäi sē bi thúy phân tiép tuc, oligopeptide khi dó sē thành tri và dipeptide và
các acid amin. ti 9 ten3ie Ed
lEalL o tp nte
|U III
SI
Proteoses
Peptones dhuiee e
| PolypeptidesS
at dt qeau
Trypsin, chymotrypsin, carboxypolypeptidase,tEati
proelastase
api
Polypeptides Peptidases
aue uioi a or pt
L dui
Amino acias
Hinh 23.12. Tiêu hóa protein
4.2.2. Háp th protein
Các acid amin duge háp thu chi yéu qua bò ban chái theo ca ché dóng vân chuyén vói Na
gióng nhu dói vói glucose. Dipeptide và tripeptide sir dung nhüng kénh van chuyen khác vói
náp thu amino acid. Kénh vân chuyen peptide uu tién vân chuyén nhîng tripeptide hay dipep
hâ

de có duói glycine hoãe lysine. Chi mġt só it acid amin duge chuyén cho theo co ché khuéch
tide
 Bai 23. Tièu hóa ò ruôt non 295
ie dupc hó tro gióng nhu dói vói fructose. Acid amin duge háip thu chü yéu ó phin teén ruit
n. Su khi ruót háp thu dipeptides vá tripeptides, peptidse trong te bio chit se tiep tue thüy
pain chúne thánh acid amin. Sau dó, cáe acid amin dupe chuyen chó qua mang diy ben bäng
wr ché khuéch tán duçe hó trg, rói tir dich ngogi bäo khuéch tan vao mao mąch.
Trong tru ng hep tuy giàm tiét näng, sųp tièu hóa protein có thé bj ánh huóng, tuy nhién khi
thieu men tuy, quá trinh tièu hóa vå háp thu protein bij ánh huong nhieu hon. Benh Harmup là
binh lý vé gen gäy khiém khuyét cáe kénh ván chuyen acid amin o ming dáy bén dän dén vięc
kem háp thu protein. Tinh trang rói loan van chuyén cúa môt só acid amin nhur lysine, arginine,
cystine, có thé gåy tinh trang bênh lý vé thân nhur tąo thánh sói cystine.ntoo
1e,.

T I OLeInS HCI Pepsinoge

HCO
Carbox peptidases
Polypeptides
Trypsin, chymotrypsin,
elastase

Tri- and dipeptides

Hydrolysis
AAB
Amino- and
dipeptidases
dLIUI IIC

Proline, etc.

H*
B and yAA
symport
An
Metabolis
Na*

y pport

Hinh 23.13. Ca ché háp thu protein

43. Tièu hóa và háp thu lipid
Lipid có trong thúc än chü yéu dang triglyceride (chiém hon 90%). Ngoai ra, còn có nhůng
logi lipid khác nhur cholesterol và phospholipid và các vitamin tan trong dàu nhur vitamin A, D, K
va E. Chúe năng cia lipid là duyr tr năng lurong, thánh phán cáu tąo nèn màng té bào và là phän
tir tính hiëu té bào. Triglyceride trong mô mõ là dang nāng lu ng dur tr chinh trong co thé. Ca
hé có thé tr tong hop lipid khi cán, tnr nhing acid béo càn thiét. Acid béo cán thiét hlà nhūng acid
bo mà co thé khóng thé tor tóng hop và cán káy tir trong nguón thúe än. Có ba loąi acid béo cán
linolenic và acid arachidonic. Acid linolenie là acid béo omega-3,
hiet, dó là acid linoleic, acid acid
cong khi acid arachidonic vå a linoleic thuģc vé nhóm acid béo omega-6. Nhūng acid béo cân
thie näy có nhieu trong hái sán, hąt lanh, dåu däu nánh, dáu cäi, rau có l, quà óe tlijl3
chó,
i
Mât + ci ongnhào trôn MÖ nhū tuong h diust
intMõ atn n
Lipase tuy Acid béo và 2-monoglyceridti1uii
MÖ nhū tuong hóa )

a Hinh 23.14. Tiêu hóa mő

 296 SINH LY HOC Y KHOA

4.3.1. Tieu hoa lipid

tuy: lipase, cholesterol esterase
Phan lon su tieu hoa mo la do cac men tieu hoa mo cua thanh cac
Va
duroc phan hat mo nho
phospholipase. Truroc khi dugc tieu hoa, cic phan tur lipid phai la su nhu turong hoa (emulsi.
de tang dien tich tiep xuc voi cac men. Hien turong nay duroc gor
giot mo duoc phan
thanh
cac hat
fication). Duoi tac dung co hoc cua da day va ruot non, cac ura nuoc va
mo nho. Muoi mat va la nhing phan tir lurong cuc gom mot
lecithin
cuc mot cuc
ky nuroc. Khi ket hop voi cac hat mo, chung sé quay
giam surc cang be mat cua cac hat mo, khien chung khong tap hop lai
tro
trong. Két qua la lam
thanh cac giot mo. Phan lon mo duroc tiéu hoa thanh acid béo va monoglyceride.

Stomach

1-2 um am

Oil phase Emulsified

1 triacylglycerols i
va lipid khac

Chyme

H2O
20 - 50 nm,

2 Viscous isotropic phase ise

Triacylglycerols (TG)

2-Monoacylglycerols (MG)

Free fatty acids (FFA)

Mucasal cell
Apollar lipids

Bile salt (BS)

Micelle phase

Hinh 23.15. Su nhu tuong hoa

mo (emulsification) boi cac phan tir mubi mat
4.3.2. Hap thu lipid
Lipid duoc hap thu o ta trang va phan trén hong trang. Acid béo va hoa
monoglyceride duroc
tan trong phan trung tam cua cac
hat micelle tao ra boi cic muoi mat va duroc chuyen cho duro1
dang nay dén bo ban chai. Khi tiep xuc voi nhung mao, acid béo tan
ngay vao trong té bao con muoi mat van o lai trong long
va monoglyceride khuéch tai
ruot va di dén hoi trang
hap thu o day.
Trong mang luoi noi bao nhan, chung ket hop tro lai
nay tap hop voi cholesterol va phospholipidd duoc hap
thanh triglyceride moi. Triglycerde
ta0
thu, ket hop voi cac apoprotein"
 Bài 23. Tiêu hóa ò ruôt non 297
hánh chc hat chylomieron duge bao bén ngodi bói vó béta-lipoprotein. Các hat này sau dó
dmpe xuit báo qua máng dáy bén vå tir khoang gian bao khuech tan van cáempch bachs huye
cie mhung mao. Acid béo duge háp thu cüng có thé két hop vói albamin va di chyen vao trong
microna mhmg chi é m l u ong it hon thiéu so voi aci d béo van chuyen trong chyloni
là mġt lipoprotein giáu triglyceride, hinh càu vói duing kinh 80- s00 nm.
c ron. Chylomi-
Trong môt só truóng hop lám sàng, lipid duge tiču hóa và háp thu giám dán dén sır thiéu hut
lang acid béo thiót yéu, loai acid béo phy thuġc hoan toan vao thue än do co the khöng the
r ung hop dugc, dé ca thé có thé hout dóng bimh thuong. Hay mot so tnuong boyp giám tét ó
myén tuy, dän dén thiéu enzyme tiéu hóa mò gäy ra tinh trang phan mo (steatorrhea) trong làm
sing, Ngodi ra, nhūng rói loan bái tiét mąt, nhur bęnh gan cáp hay man tinh, lam thicu muói måt
dé nhů turong các hąt mð thánh các hąt micelle, gäy giàm háp thu chát béo. Hay nhūng bênh lý
gen gäy thiéu hųt apoprotein hru thông trong mau, tir dó lam han ché kha näng tąo thánh các
hat chylomicron nên khóng thé vân chuyén chát béo duçc háp thu gäy tích tu giot lipid trong té
hio chát cia ruôt. Thêm vào dó, su giàm háp thu lipid sě kéo theo giam háp thu nhūng vitamin
tan trong lipid (A, D, E, K) gây thiéu hyt vitamin trong co thé.citelut
44. Háp thu nuóc và diên giäi tuafotan

Nuróc vå các chát diên giái durge chuyên chò theo cá hai chièu, tir lòng ruôt vào mao mąch
hay tir mao mąch vào lòng ruôt, chù yéu là qua các liên két vóng bit giűa các té bào.
44.1. Háp thu nwóc li t niziil
ui tntd bE0
iitt5 ituttv
. tiAaie9
Nu c än uóng vào * Nu c bot
1500 mi/ngày
Et(9 t i

Bäi tiét dą dày

2500 ml/ngáy

Mätptg1 ttt
500 mI/ngàyt b9
ôt non háp thu y
„Dich tųy
(000 mi/ngày
1500 ml/ngayuh qla
Bäi tiét ruôt non
t 1000 ml/ngày
L AEtn
o Dai tráng háp thu itt
1900 mi/ngày
i kii

Nuóc thài
100 ml/ngày

Hinh 23.16. Sų háp thu nuóc à ruôt

Ó ngwbi lón, tháng thuóng mói ngży có khoing 2 lit uóevao co thé thóng qua uóe wóng
bay thuc än. Trong duing tieu hóa, tyen nuóe bot, tyén ty, mit, dich vi, dich rajt dage bi
298 SINH LÝ HQC Y KH A
tiét váo óng tiču hóa khoáng 7 lit dich. Tuy có khoing 9 itdich vao duing tièu hóa mbi ng ▇
nhung chi có khoáng 100 mL dupe thai qua duong phán, do dó tháy dugc sąp háp thu hi ę
cia duóng ruįt. Tá träng, höng tring, hoói tring háp thu phán lón mnóe, khoang 7 lit. Dși tring
u ey
háp thu khoing 1,4 lit nhmg có thé ting khá näng hsáp thu lèn tói 4,5 lit mõi ngiy,
Sur háp thu nóe phy thuġc vão dő chènh lêch áp suát thám tháu cia lóng ruôt và máu, nén
nuóe có thé di chuyen ra hay váo trong dwuing ruot (bäi tiét và háp thu). Dó thám tháu cia ma
khoáng 300 mOsm/kg H0. Khi än thúc än u trong vão (vi du khożng 600 mOsm/kg H0) thi
ban dau nuóe sè di ra lóng ruğt theo bác thang thám tháu. Nhung sau dó, ruôt non háp thu chit
2

dinh duòng và chát dièn giái läm giam dó tham tháu cia löng ru t xuóng, tir dó nuóe dupe hip
thu váo máu. Väy nen doi vói büa an u truong, nuóe(víchúdy yéu dugc háp thu ó doan hói tráng
khoang 200 mOsm/kg H0, nuóe
vå dai tràng. Theo dó, khi ăn thúc ăn nhuąc truong (
dugc háp thu vào máu ngay à tá tràng và hóng tràng).a bh
ti
4.4.2. Háp thu Na
Duòng tiéu hóa háp thu môt luong lón Na", chi có 0,5% Na bi mát trong phân. Hóng traáng
háp thy hon môt nia trong tóng só Na', hói tràng và dai tràng háp thu phán cón ląi.
Na' durąc chuyên chò chù dông qua màng dáy bên vão khoáng gian båo thông qua kénh
Na*-K -ATPase. Spr háp thu chú dong näy làm giàm nông dó Na' bên trong té báo, nen có sp
khuéch tán Na' tir duðng tráp váo trong té bào, kéo theo su di chuyen thy dong các chát khác,
bò bån chäi, Na' còn duge chuyên chò váo trong té bào ruôt băng he thóng dóng vån chuyén
vói glucose và acid amin và hê thóng trao dói vói H. Cl cūng durąc háp thu chú dông bäng
cách trao dôi vói HCO,1—
Ö hóng tràng, Na' di vào trong té bào sě trao dói dé H' di ra té bào theo kênh Na'"/H. Sau
dó, H sē phán úng vói HCo, trong dich mât và tuy trong ruôt tąo thành H, Co,. H,CO, tiép
tuc duge phân ly thanh H,0 và Co,, Co, sě khuéch tán qua ruôt non vão máu. Ngoai ra, Na“
durgc hap thu con dóng van chuyén vói các monoglycerid (nhu glucose) hay các acid amin.
hói tràng và dai tràng, Na' vän trao dói vói H tąo ra H0 và CO, nhur trên. Nh mg kénh
dèng vin chuyén Na vói các monoglycerid hay acid amin giam nhieu do cac chat näy hau mhu
dă durge háp thu ó hóng tràng. Ngoài ra, HCo,; du e tąo ra trong té båo ruôt non sê trao dói vói
CI, dua Ci tir lóng ruġt vao trong té bào qua kénh CH/HCO;, sau dó qua khói màng dáy bén
rói két hop vói Na' tąo muói.
.4.3.
4.4 Háp thu Ct
Tai höng träng, háp thu Na" chu dóng tao ra su khác bięt dièn thé trong vå ngoái lóp nhay
ruôt non, lam Cr theo bác thang thám tháu sē di vao mång dáy bên qua nút lièn kět giîta các tè
båo. Trong hôi tràng và dai tràng, HCO, durąe xuát chú dong vào lòng, trao dói vói C.
4.4.4. Háp thu bicarbo
Khi Na“ duge háp thu uamáng bièu mó ruôt, H hoán dói vói Na' và di våo lóng ruôt. Tai
däy, H két høp vói HCo, de thánh HCo, nói phán ly thänh H0 và Co, H,0 lai trong löng
ru t, cón Co, khuéch tán tir lóng ru vão máu, sau dó dupe thai ra o phói.
Có môt só phän tir Co, khuéch tán vao ruôt, noi nó phán ing vói H0 tąo thánh H,CO, (sie
tác bói anhydrase carbonie). Hco, phän ly thánh HCovaHe, Ssau o Hcoakhutch tin vio
máu. Trong hói tràng và dąi trăng, HCO; duąc bäi xuát chú dông dé trao dói vói Ch.
i
 Bài 23. Tiêu hóa ò ruôt non 299
4.4.5. Háp thu K niA

Tai ruôt non, sau khi nuóe duge háp thu, nóng dó K täng lèn nên K' dugc tái háp thu qu
niêm mąc ruôt våo máu. Tai ruôt già, K du c båi tiét.
4.5. Háp thu vitamin và muói khoáng
4.5.I. Háp thu vitamin
Vitamin là nhūng hep chát hūu ca cán thiét vói lupng rát nhò cho hoąt dóng chuyén hóa
binh thuóng cúa ca thé. Vitamin không duge tóng hop boi co the mà phäi duçc cung cap tir ché
dó än uóng. Vitamin duge phán loąi theo nhièu cách, nhung vé māt háp thu, chúng duąe chia
thánh loai tan trong nuóc hoğc tan trong mă. Hięn nay, có 13 loai vitamin duąc thúra hânrông
räi, trong dó có 4 loai tan trong mð (A, D, E và K) và 9 loai tan trong nuóc (8 vitamin B và
vitamin C). Các vitamin tan trong nuóc dé dàng durge dáo thai ra khói co thé qua duóng niçu
Trái cây và rau quà là nguón cung cáp vitamin cho ca thé.
4.5.l.I. Vitamin tan trong mð A, D, E, K
Vitamin tan trong mò durąc háp thu cung vói sán phám tiéu hóa mð khi tách ra khöi các hąt
micelle. Vitamin A thuròng ò dang retinol. Retinol durąc cung cáp true tiép tù dông vât hoãc
thông qua chuyén dói tir beta-carotene (nhièu trong cà rót) trong ruôt non. Gan là co quan di
trū vitamin A và khi co thé cân, vitamin A våo trong tuán hoan ó dang két hop protein. Vitamin
A rát quan trong trong viêc sán xuát, tái tąo nhūng thų thé protein haycám ánh sáng cua võng
mąc và trong sır phát trién binh thuòng cia da. Nhüng nguòi bį thiéu hųt vitamin A có thé gây
bênh quáng gà và tón thuong da.
Vitamin D là môt nhóm các hop chát tan trong chát béo duąc goi chung là calciferol. Vita-
min D, (cón goi là cholecalciferol hay dehydrocholesterol hoat dông) trong co thé bát nguón
tir hai nguón chính là tóng hop vitamin D tąi da và vitamin D, có trong thúre än. Da chíra môt
lu ng lón 7-dehydrocholesterol và duąc chuyén thánh cholecalciferol khi da tiép xúc vói tia
cue tím trong ánh sáng măt tròi. Trong gan, vitamin D, dupc chuyén thành 25-hydroxycho-
lecalciferol, chát nåy dén thân bién dói thành 1,25-dihydroxycholecalciferol. Vitamin D, làm
täng cuong háp thu Ca và phosphate à ruôt non, dóng thói huy dông Ca và phosphate ti
xuong. Vitamin D rát cân thiét cho su tăng trrong, hinh thành và phát trién binh thuòng cua
Xuong và răng. Sır thiéu hųt vitamin D có thé dán dén bênh còi xuong.
Vitamin E có trong thúre än là loąi alpha-tocopherol. Dáu thųe vât chúa rát nhiéu vitamin E.
Vitamin E là môt chát chóng oxy hóa manh.
Vitamin K là rât cân thiét cho su tóng hop cua các yéu tó dông máu khác nhau è gan. Sur
thiéu hyt vitamin K có liên quan vói rói loan chäy máu.
4.5.1.2 Vitamin tan trong nróc B, C
Vitamin tan trong nuóc B, Cduge háp thu bing ca ché khuéch tán duge hó trą hay dóng
in chuyèn v i Na", Các nguón cung cáp chinh cúa vitamin C (acid ascorbic) là các loai rau
xanh và hoa qua. Nó dóng môt vai trò quan trong trong nhiču quá trinh oxy hóa vói vai tro nhu
môt coenzyme hoãc cofactor. Nó duge háp thu chú yéu do vân chuyén tích cue thông qua các
phurong tięn vân chuyén ó hôi tràng, quá trinh háp thu phy thuġc natri. Sır thiéu hut vitamin C
gáy suy yéu, mêt mói, thiéu máu và cháy máu nuóu räng.
Vitamin B, có vai trò quan trong trong vięc tao ra cáe té bào hóng clu. Vitamin B, duge
háp thu bäng cách gan voi yéu tó noi tai ó da däy, dén rót phúie hop B, yéu tó nôi tąi gån
wvao thy thé trên té bao hóng tràng và sau dó B, duge dua vao bén trong té bào. Néu khóng có
yeéu tó noi tai, chi có môt it B, du e háp thu theo ca ché khuéch tán. Nhūng nguòi thiéu hut
"12

amin B, do co thé thiéu yéu tó nôi tąi môt thòi gian dài sě bij thiéu máu.
12
vitan
300 SINH LY HOC Y KHOA

4.5.2. Hap thu mudi khoing

4.5.2.1. Hap thu calci Khoang 40% Cal
hau het co nguon goc fir
thit va san pham tur stra.
Ca-t trong ché do an
dugc hap thu chu yeu la o ta trang va hong trang.
Oud trinh hap thu calci dien qua qua ba giai
doan. Tur long ruot vao té bao, co mot chat chuyen cho calci o mangte bao bieu mo, do vitamin
lien ket voi protein
tao thanh CaBP (Ca" binding). Tir te
D hoat hoa. Trong té bao ruot, calci bom Ca'-ATPase, hay hoan
bao qua mang day bén vao khoang gian bao, calci khuéch tan qua dang lon, phy
the (tré em
theo nhu cau cua cO
len
doi voi Na'. Lurong calci duoc hap thu tang
luru hanh trong huyet turong. Muoi mat
nur mang thai hay cho con bu) va phu thuoc vao calci
vitamin D. Khi nong do calci giam, tuyén can
ho tro su hap thu calci, vi lam tang sur hap thu
giap sé tiet hormone chuyén doi tamin D (1.25-dihydroxyvitamin D3) o than, tir do kich thich
Calt.
tong hop CaBP va Ca-t ATPase tang hap thu

Bai tiet hormone

tuyen can giap

25-Hydroxy- 1,25-Dihydroxy- Calt Ca?

vitamin D3 vitamin D3
Than
Bo may Golgi

Kich thich tong hop

Hinh 23.17. Hap thu calci

4.5.2.2. Hap thu sat

Mau
Long ruot

Heme Heme

Heme
oxygenase
Protein
van chuyen
Transferrin
Fe

Ferritin
Transferrin-
Fe

Facilitated transport

Divalent metal transporter

Hinh 23.18. Hap thu sat

 Båi 23. Tiêu hóa ò ruôt non 301

Sát là nguyén tó dóng vai trò quan trong khóng chi trong vięc tao heme mà cón tham gia vao
nhieu phán úng enzyme khác. Sát dugc háp thu chú yéu i tá trang vä hóng tràng. Thöng thuòng
lurgng sát duąc háp thu turong duong vói nhu càu vé sát cua ca thé và phų thuģc váo lugng sát
dy tr trong ru t, nóng dò sát trong huyét trong.
Sát du c háp thu tai tá tràng và hóng tráng durói dang hem hay ion tır do, Fe"r hay Fe" (trong
trái cây, ngů cóc, trúng, rau). Fe' dugc háp thu dě hon Fe, nén vitamin C hő trą cho sų háp
thu sát bäng cách khir Fe ' thành Fe. Khi vão trong té bào ruôt, heme durąc enzyme heme ox-
ygenase ly giái thanh Fe tr do, cuing vói Fe tyr do dugc háp thu dyr trü trong té bao chát cia té
báo niêm mąc ruôt non ò dang két hop vói apoferritin tąo thành ferritin; hoăc Fe tyr do sě duoc
chuyên chò qua mang dáy bén vão máu tiüy theo luong sát trong huyét tuong. Trong máu, sát
duçc chuyên chò bôi transferrin.
Lòng ón
ong Máu
Té bào niêm
E)
Binh thuòng
IEE
(n
Et E ta
(
A 1A3

es
nEi
Aad
E
iE
iin
N n
Thiéu såt ( i i))

(tt oE 2

etphe3 aubhe

A zAsAI ó)

Thira såt
t
di
nE

3
Sát Ferritin Apoferritin Transferrin
i

Hinh 23.19. Háp thu sát phų thu c vào các tinh trang bát thuòng luong sát trong co thé
 SINH LY HOC Y KHOA

sat dy tru trong té bao nay theodo vao

moi nén
Do té bao niem mac ruot lien tuc duoc thay se duoc tang tai
long ruot va duoc thai di. Neu co tinh trang thieu
sat, sat tronglong ruot hap
tru trong te bao niem mac ruot giam
thu va van chuyén sat vao mau. Ngoai ra, lurong sat dy
se rat it. Con khi du sat, lurong sat
ruot
nhiéu nen luong sat mat di do bong té bao ruot vao long
du trit trong niém mac danhieu va
hap thu vao niém mac ruot va vao mau sé giam vi lurongsat
te bao niém mac theo chu ky sé gop phan
lurong sat trong huyét tuong cao; ngoai ra Su bong
thai bot sat di.

4.5.2.3. Hap thu kém, magie

Kem co vai tro quan trong trong qua tinh trao doi chat. Kem thuong duoc hap thu vao te
bao niem mac ruot, duoc du tri trong te bao va chuyén cho vao mau. Lurong kem trung binh
hap thu doc theo
hang ngay dugc hap thu lai khoang mot nira chu yéu tai hoi trang. Magie duoc
ca doan ruot non va chu yéu la theo co ché van chuyén thu dong.
4.6. Cae roi loan hoat dong hap thu
4.6.1. Hoi chirng khong dung nap lactose
O nguroi, hoat dong cua lactaz rat manh moi sinh, giam dan khi tré lon len va yeu o ngro1
luc

truong thanh. Nong do lactaz thap dan den su khong dung nap sura, nén nguoi lon thurong bi
tiéu chay khi dung sua hay nhing san pham tir stra. Sur hien dien cua lactose trong
ché do an co
the lam tang hoat dong cua lactase. Stra chua duoc dung nap
lactaz vi stra chua co chira lactaz cua vi khuan lén men.

4.6.2.Hoi chirng kém hap thu

Khi tren 50% ruot non bi cat bo hay noi ruot, sur hap thu cac chat dinh duong va vitamin bi
anh huong nghiém trong, go1 la hoi churng kém hap thu. Nhirng nguyén nhan khac cung gay
vi khuan
kém hap thu la suy tuy, tang tiét acid qua murc (lam giam thuy phan mo), tang sinh
(1am tang thuy phan muoi mat ket hop).

5. KÉT QUA CAC HOAT DONG TIÉU HOA O RUOT NON

Nho cac men tiéu hoa cua dich tuy, dich ruot va muoi mat, cac thirc an la protein, lipid, glu-
cid duoc tiéu hoa thanh nhing san pham co the hap thu duoc la cac acid amin, monosaccharide,
acid béo, glycerol. Cac chat nay sau do duoc hap thu qua niem mac ruot.

CAU HOI TU LUONG GIA

1. Nhu dong ruot non co dac tinh nao sau day?
A. Tang khi kich thich hé giao cam
B. Khong bi anh hurong boi hé than kinh ruot
C. Xay ra khi thanh ruot bi cang

D. Niem mac ruot non tang bai tiet dich truoc khi nhu dong xay ra
E. Day thurc an voi van toc 10 cm/phut
2. Hoat dong co hoc cua ruot non bi kich thich boi tat ca cac chat sau day, NGOAI TRU :
A. Cholecystokinin
B. Secretin

C. Gastrin

D. Insulin
 Bài 23. Tiêu hóa ö ruôt non 303
E. Motilin
t len9
3. Các câu sau däy déu dúng vói sipr bäi tiét cia tuyén tuy ngogi tiét, NGOAI TRÜ:
A. Djch giàu bicarbonat bäi tiét böi té bào biéu mô óng dán duói tác dung cua secretin
B. Men dugc båi tiét böi té bào nang tuyén duói táe dung cüa cholecystokinina
C. Djch tuy dă du c bài tiét trtóc khi thíc än váo dén ruğteslant10
D. Gastrin kích thích su bài tiét men
E. Epinephrin kích thích sır bài tiét bicarbonatttniuptheii
4. Tát cà các câu sau däy dèu dúng dói vói djch tuy binh thuòng cia nguòi, NGOAI TRÜ:
A. pH kièm uyzaybte aanab as
B. Chúa pepsin
TulLltuttt3
C. Trên 1.000 mL duąc båi tiét mõi ngay ahnbji t
D. Các men tiêu hóa protein durgc bài tiét à durói dang tién menuntniigt a
E. Su bài tiét bi kích thích böi dây X
5. Câu nào sau dây dúng vói secretin?
6 aAipaEL
A. Là môt enzyme cúa tá tràng
B. Làm tăng su bài tiét cua té bào thánhitizhtntlh
C. Kich thích tuy bái tiét ion bicarbonat aap i LMue
abtll ld1 a ala
D. Là môt hormone cúa tuyén tuy e släoazilnett
E. Làm tăng sų thoát thúe ăn ra khoi da dàyahtebnid
16. Môt hoat dông cua hê tiêu hóa KHÓNG durąc diéu hòa là; ae tETael
A. Háp thu glucose våo té bào biéu mô ruôt non soheviapstmd
B. Bài tiét HCl cúa dich vi a 00s
C. Tóng thoát thúe ăn khói dą dày
D. Bài tiét men cua dich tųy
E. Bài tiét mât
7. Bò bån chäi cúa ruôt non hó try cho quá trinh tiêu hóa và háp thu thúe än bång tát cá các
cách sau dåy, NGOAI TRÚ:
A. Hoat dông nhu là môt hång rào båo vê cho bièu mô ruôt non
B. Làm tăng vân chuyén duõng tráp trong ruôt
C. Tăng diên tích tiép xúc cua niêm mąc ruôt
D. Cung cáp men tiêu hóa
E. Cung cáp các hê thóng chuyên chò dãc biêt
8. Câu não sau dây dúng vói carbohydrat trong thúe ăn?
A. Chuyén chö dén gan theo tinh mąch cira durói dang monosaccharit
B. Tiéu hóa nhanh chóng bói enterokinaz ò tá tràng
C. Ván chuyén bång co ché dóng vaân chuyén vói Na vão mąch bąch huyét
D. Háp thu qua niêm mąc ruôt khi pH duói 3,0
E. Bién dói thánh các dipeptid tru c khi durpe háp thu
304 SINH LÝ HQc Y K OA

19. Cau nào sau däy dúng vói sąy háp thu nuóe trong óng tiču hóa?
A. Phin lóm nuóe dupe háp thu có nguón góc tir cáe chát dich uóng vãoao
B. Ruòt non và ruġt già có khá näng háp thu nuóe gióng nhau li
C. Cân băng thám tháu cia duðng tráp xäy ra tai dą day
D. Nur óc duące háp thu hoán toán nén binh thuòng khóng bij tièu cháy)
chát dinh duðng
E. Sur háp thu nuóe phų thuģc sų háp thu các chát diên giai và các a
10. Trigłycerit nói sinh dupe chuyén hóa trong bièu mó niêm mąc ruģt non nhur thé náo?
A. Thüy phán thánh 2-monoglycerit và acid béo ty do
B. Nhâp vào chylomicron và sau dó du c xuát bào
C. Nhâp vào micelles cung vói muói mât iAr
D. Khuéch tán thų dông vão máu tinh mąch cia
E.
eotneEadi ran)
Thúy phân thành glycerol và acid béo
da da

TÀI LIĘU THAM KHÁO

1. Sinh lý hoc y khoa, Bô món Sinh lý hoc, tâp 1, 2011, tr. 284-343.
2. Berne Robert M., Levy Mathew N. Physiology, 6% ed., Mosby Inc., St Louis, USA, 2008.
13th ed., 2016, Elsevier Inc, China.
Cung 4E JrshrokPMalieal Pgsiols 206 mrielose "
5. Rodney A.R., David R.B., Medical Physiology – Principles for clinical medicine, 4h ed, pp.
471-550.

. Bullock John và cs. Physiology, 31d e

ed., Williams & Wilkins, Philadelphia, USA, 1995.
Smith Margaret E., Morton Dion G. The Digestive System, Harcourt Publishers Limited, China,
2003, pp. 75-156.

idti t
inS
tiihpno nti tl
UEZO tt ut th
hnlii i uo gnobol
0 guttwbnjypnl
L te artae ntihel a)
cat ntnD

bn ot
tiiLtieinihtibbuie
atb
jaie nen
a itt ui raia
tom nbo tndii 1
 D c

KHÁI QUÁT VÈ H AT dÖNG cÜA HĘ No TIÉT

TS.BS. Lé Qu c Tuán
MUC TIÉU HOC TÁP
|. Nám duroe khái nièm co bän vê hê nôi tiét.
2. Trinh bäy duręe khái nięm, phán loai, tóng hop và bài tiét hormone tai vcác tuyén nói tiét.
3. Trinh bäy durge cáe co ché hoat dóng cúa hormone tąi các mó dich.
4. Trinh bày durąe hoat dong cua trye hą dòi – tyén yên – tuyén nói tiét cáp durói.
1. GIÓI THIĘU CHUNG VÈ HĘ NÓ TIÉT
11. Cáu trúc cúa hê nôi tiér
Hoat dong cua các co quan trong co thé durçe dièu hòa bói hai hê thóng là hê thán kinh (than
kinh tir chú) và hê nôi tiét (thé dich), trong dó hê thán kinh dièu hóa bång các xung dông dán
inyén trên các däy thån kinh, cón hê nôi tiét thuc hiên su dièu höa thöng qua các chát hóa hoc
goi là hormon. He nôi tiét không có tinh liën tue vè mąt giai phau nhur các hê tuán hoàn, hô háp,
teu hóa,..; các tuyén nôi tiét năm råi rác nhièu noi trong co thé, nh ng lai hoąt dông trong
mói liên quan chāt chě nhur môt thé thóng nhát.
Tuyén nói tiét là nhūng tuyén không có óng dán, chát tiét cia nó là các hormon, di trųe tiép
váo hę thóng mąch máu xung quanh, do dó có thé di dén tát cá các co quan trong co thé. Ngupc
hai, tuyén ngoai tiét là các tuyén có óng dån, chát tiét dure dó vão môt ca quan nhát dinh, nên
chi có tác dông khu trú, không tao ra tác dung anh hur ng toàn thân. Vi dy, các tièu dao tųy
Langerhans tiét ra căp hormone insulin và glucagon, giúp dièu hóa ón dinh duròng huyét trên
toán ca thé; cón tųy ngoai tiét là các thė acini, tiét ra các enzyme tièu hóa, chi có táe dông phân
cát thúre ăn vé măt hóa hoc tąi ruôt non, ngoài ra không ånh hu ng lên các c quan khác trong
diéu kięn binh thuòng.
Vung hą dði Tuyén tůng

iä Tuyén yên in
at
Tuyén úc
yén giáp v
Lyén cân giáp
e
a
E
Tuyén thuong thân

Thân *—

Tuyén tuy p

Buóng trúng *
Tinh hoàn

Hinh 26.1. Các tuyén nôi tiét chinh trong co thé: vúung ha dði, tiyén yên, tuyén giáp, tuyén thuong thän,
en tuy, tuyén sinh duc (tinh hoan o nam, buòng trúng è nů)
tuyén
335
336 SINH LÝ HQC Y K OA

1.2. Các tuyén nôi tiét chinh trong car thé

Ha nhr bir by or qun aio tog or thé cing dłu có chie ning nhi tikt Tuy thitn, tug
nói tiViétnhoc, ngubi t a chi de cáp den cáe tuyén n i ti é t l ó n cia co thé, bao
g ha dai (npothalamus): l noi nái két giùa hé thin kinh va hê nği tiét, chú yla tn
góm:
các hormone có chte năng kiém soát hoat dóng ciia tuyén yên tru e.
Tuwyén yén (pinvitary): góm hai phan: (D) tyén yénchúetruóe: nănglaà nóiphántiéttuyén,
và có chúrcFhóanicúang háu
chuyén oh
tiét thâat su, tiét ra các loai hormone nhám kiém soát o
hét các tuyennoi tiet cap anói trong co the; (2) tyén yen sau: là phán thán kinh, khóng oó che
năng ché tiét, chi dyr trt các hormone do vúng hą dói tiét ra.
Tiyén timng: tiét melatonin diéu hòa chu ký giác ngú và úe ché hoąt döng cuia hě sinh sin,
Ti yén gi á p: ti é t hai hormone có ci n g chút c náng l à T3 va T4, di è u hóa hoat
hóa tao näng luong cua toán co the, kich thich sIr truóng thành cua hé thán kinh. Ngoi n,
dóng chnyen
tuyén giáp con tiét hormone calcitonin có vai trò làm ha nóng dô calci và phosphate trong máu.
Tuyén cân giáp: góm bón tuyén nhó, nåm phía sau tuyén giáp, tiét hormone PTH (parathor
mon) có vai trò là tăng nong dô calci trong máu
Tryén úre: hoąt dông chú yéu trróe tuói däy thi, tiét ra các hormone kich thích hoat dóng
cua hê mièn dich.
Tuyén thuzqng thän: góm hai phàn: (D) vó thuong thán: năm phía ngoái, là phán tuyen, tie
ra các hormone nhóm steroid (aldosterone, cortisol, androgen); (2) tüy thu ng thân: năm phía
trong, là phán thån kinh, tiét ra hormone nhóm catecholamin (epinephrine và norepinephrine),
có chúc năng gióng hê thân kinh giao cám.
Tuyén tuy nôi tiét: là các tièu dao Langerhans nám xen kė giüa các phàn tuy ngoąi tiét, tift
căp hormone insulin và glucagon dièu hóa duòng huyét.
Tuyén sinh dųc: (1) tinh hoàn: tiét hormone sinh duc nam là testosterone; (2) buóng trúmng
tiét hai hormone sinh duc nů là estrogen và progesterone. und
2. HORMONE LÀ côNG Cų H ĄT DÓNG cÜA HĘ NÓ TIÉT
2.1. Khái niêm vè hormone
Hormone là nhūng chát hóa hoc do môt nhóm té báo hoğc môt tuyén nôi tiét bäi tiét vao
máu, duge hê tuån hoán dua dén cáe té báo hoãc cáe mô khác trong ca thé và gäy ra các tác
dung sinh lý dãc hięu tai các mó dó.

Khi dén mô dich (target tissue), hormone sě két høp vói cáe chát tiép nhân nám tai bé mijl
ho c bén trong té bäo, goi làa thy thé hormone (receptor). Däy là nhing protein có trong luong
phân tir lón, có tinh dąc hięu cho timg loąi hormone theo nguyên tác õ khóa – chia khóa. Sau
khi dà tao thánh, phúc hop hormone – thy thé sě dán dén sur thay dói các phán img sinh hoá tic
thi, hoãc tác dông Nên spr biéu hiën gen tai té bào dich.
2.2. Chúre năng c a hormon
Các chúe näng sinh lý cia hormone có thé phán thánh ba nhóm: () täng truóng, (2) duy t
sų häng dijnh nôi môi và (3) sinh sån.
2.2.1. Chúrc năng tăng truóng
Nhièu hormmone trong co thé chiju trách nhiëm diéu tiét quá trih täng truóng. Có nhm
hormone kich thich su phát trién (nhur hormone GH tir tuyen yen, hormone T3vaT4 tir wyea
giáp); trong khi mpt só hormone khác (nhu eáe steroid sinh due; testosterone, estrogen) din
 Bài 26. Khái quát vé hoąt dông cua hê nôi tiét /

dén spdäycótthi.hóaTámhoànvóetoànngándia(lùn)
toi sun cótąi thédäugäycácnenxuong ng sIr phátGHtritiérntuyen
, lämhutngihormone
do sydäiur thiéu cao suy
chieuyén, sau
gióp, hôi chimg Cushing, dáy thi sóm, suy dinh duong, bęnh man tinh hojc các bát thuòng di
i uyen có ánh huóng dén dia sun tąi cáe dau xuong. Hieu durpe nhing tuong tác nôi tiét rát quan
mong trong chán doán và quán lý cáe rói loan täng truong. Vi dy, tri hoän vięe tiép xúc vói nóng
do2.2.2.cao Chíc
cuia nhóm steroid sinh due có thé nâng cao hiçu quá ciia vięe dièu trj vói hormone GH.
năng duy tri sų hàng di h nôi mói
bàohormone
cho Tátcáccàtécác trong codéu
thé anh dông.dén sur cân báng nôi
hoathuóng môi, giúp tao ra mói tròng on djnh
tai hâu hét các giáp
Hormone mô.(T3, T4) có vai trò kiém soát khoång 25% hoąt dông trao dói chát co bán
Hormone cortisol (glucocorticoid) cùa vò thur ng thânan làm tăng tąo glucose, acid béo vå
acid amin phóng thích vào máu; có tác dông giäm stress, kháng viém
Hormone aldosterone (mineralocorticoid) cúa vò thu ng thân kièm soát nóng dò cua hai
chát diên giäi chinh trong huyét thanh là ion Nat và ion Kt, qua dó giúp dièu chinh huyét áp.
Ba nhóm hormon: parathormone (PTH) cúa tuyén cân giáp, calcitonin cia tuyén giáp và
1,25-dihydroxycholecalciferol (dang hoąt dông cua vitam hin D3) tham gia
gia dièu hòa ón dinh
nóng dò calci và phospho trong máu.
Hormone ADH (cón goi là vasopressin) diéu chinh áp suát thám tháu máu bàng cách kièm
soát sų tái háp thu nuóc qua kênh nuóe (kênh aquaporin) tai óng luron xa và óng góp cua thän
Căp hormone insulin và glucagon cua tuyén tuy duy tri du ng huyét ó múre on dinh, dám
báo cho hoąt dông chuyén hóa tąo năng lurong tai các mò dién ra binh thuòng.
2.2.3. Chíre năng sinh sän
Các giai doan cúa tién trinh sinh sån bao góm: (1) xáe dinh giói tinh trong quá trinh phát
trién thai nhi; (2) su truróng thành sinh dyc à tuói däy thi; (3) thų tinh, mang thai, nuói con và
cho con bú; (4) chám dút khå năng sinh sán våo thòi ký măn kinh. Mõi giai doan nåy liên qu
dén su tác dông phói hop o=cúa nhiéu hormo2on. Ví dų diên hinh là sır thay dói nôi tiét tó xäy ra
nhip nhång theo chu kýy kinh nguyêt (28 ngay). Trong pha phát triên nang noăn (14 ngåy dàu),
nhip tiét cua LH vå FSH kích thích sır truóng thánh cúa nang trúng, làm nóng dò estrogen ngay
mòt täng cao trong máu. Vào ngåy 14 trong chu ký, khi estrogen dąt nguöng c e dai sě dièu
hóa nguge duong tính lén tuyén yen, tąo ra dinh tiét LH, dán dén hięn turong rung trúmg tir nang
tring chín. Trong pha hoàng thé (14 ngay sau), nhip tiét cua LH và FSH kich thích sur bai tiét
cia cà hai hormone estrogen và progesterone tit thé váng (phàn cón ląi cia nang tring sau khi
tnúng rung). Néu khóng có hien tuong thy tinh thi ting chite näng cua nôi me tir cung bong
tróe ra ngoai và khöi dau lai chu ky mói, hoàng thé tiéu bién di thánh môt vét sęo goi là bach
thé. Néu có thy tinh thi hoang thé tiép tue tón tai và trò thành mòt c quan nôi tiét cua bào thai.
2.3. Phân loai hormon
vè măt hóa hoc, hormone durge phán chia thành hai nhóm:
() Các hormone tan trong nwáe: táe dóng lên té bào dich bàng cách gán váo thy thé trèn
mang té bào dích. Nhóm näy bao góm:
Hormone acid amin: epinephrine (adrenaline) và norepinephrine (noradrenaline) tiét ra tùr
tuyén t
y thuong thân. iiebEE nui

pep atterFeu
338 SINHLÝ HQc Y K AiLupd
Homxee pepide grotein boo gim hi hét eic hamone tmong co thé (nht hum
tiét,..)
vúing hą dói, hormone tuyén yên, hormone tuy nói t
2) Các hormone tn trong lipid: tie ding lin té bio dieh báng cách gin váo thy bhe ali
bên trong té báo dich. Nhóm này bao gómi
Hormone có bán chát là steroid: durge tóng hop tir tièn chát cholesterol, bao góm cic hig.
mone cita hai tuyén: tuyen vó thuong than (hormone aldosterone, hormone cortisol); và tmja
sinh due (à nam la tuyen tinh hoin voi hormone testosterone, ó niů laà tuyén buóng tning v
căp hormone estrogen và progesterone). itel a
Hormone giáp (T3, T4).
Si r phi n l o gi hormome vé mj hós hpc tit oó gi ä tri tong ván dé ti m hi é u cách thi ó
hop vå bài tiét cia hormone tai các tuyen nôi tiét; cūng nhur tác dông cúa hormone tąi mò dich
e si m h tin
3. SINH TÓNG HoP VÀ BÀI TIÉT HORMONE TAI cÁC TUYÉN NÓI TIÉTo t
3.1. Sinh tóng h p và bài tiét các hormone tan trong nuróc
Quá trinh tóng hep hormone bát daáu tir các gen trên DNA nám trong nhân cúa té báo tnyé
nôi tiét, phiên mă tąo ra các mRNA turong img, rói dén các ribosom trên mang lurói noi chàt oó
hąt dich mă thánh các chu i peptid có phân tir lón hon dang hormone truóng thänh vå chura có
chúe năng, dur c goi là preprohormon. Sau dó, chuði peptid lón näy duąc căt ngăn di, tąo thánh
phân tir nhò hon và có chúe năng han ché, dugc goi là prohormon. Chát nåy tiép tųe duge v
chuyén tir mang luói nôi chát tói bô máy Golgi và durçe căt ngån bót thành dang hormone chinh
thúe có chúre năng thât sU. Cuói cung, bô máy Golgi dóng gói các phân tir hormone váo các
túi bài tiét, dur trů ląi trong té bào, cho dén khi có các kich thích dãc hiçu (tir thân kinh hay the
dich), các hormone sě du c båi tiét vào máu. Phân lón các hormone tan trong nu c durgce vaân
chuyén trong máu dén té bào dich ò trang thái tų do.
3.2. Sinh tóng hop và bái tiét eác hormone tan trong lipidaan
Các hormone tan trong lipid thuòng không durąe du trů sån trong té bào nôi tiét ò trang tthái
trutóng thành nhu dói vói các hormone protein. Ngay khi có các kich thich dăc hięu dén, các
té bào näy mói tąo ra hormone chinh thúe bäi tiét vào máu. Dièu näy rát có ý nghīa vé mit
sinh hoc, giúp cáe té bào cia tuyén nôi tiét tránh duge tác dông quá mie tir chinh hormone mi
chúng tiét ra.
Hormone steroid: chů yéu duąc tóng høp tir tién chát cholesterol. Do vây, co thé phäi dunoc
cung cáp môt luong cholesterol nhát djnh tir thúe än hång ngåy dé dám bao hoat dong ón dinh
cua he nói tiét. Binh thuóng, té bào tuyén nôi tiét dır tr san tien chát cholesterol. Khi có các
kich thích dăc hiçu, hě enzyme trong té bào sě xú c tác các phán úng oxy hóa, chuyén choles
terol thành hormone chính thúc và bái tiét våo máu.
Hormone T3 va T4 cua tuyén giáp: dupe tóng hop dåu tiên ó dang gán két twrèn môt phán t
protein lón, goi là thyroglobulin. Khi có các kích thich dãc hiëu, hê enzyme trong té bào giúp
se xúc tác sur phân cát thyroglobulin, giäi phóng hormone chính thúrc vao máu
Các hormone tan trong lipid duge ván chuyén dén té báo dich ó trang thái gán két vói ci
protein trong huyét wong nhr: albumin, prealbumin, alpha globulin, beta gilobulin,, chicó
mót huong nhó hormone tón tui ó trng thäi tr do. Noóng do cia cac hormoBe trong máu tia
hoin thu mg rit tháp, dao dóng tiz vái pictogram cho tói väi ug trong ImL mau. Do vay, muia
djnh lupng hormone trong huyét tuong cán sir dyng nhūng ky thuat sinh hóa khuéch dai di
bięt nhu: ÉLISA (enzyme-linked immunosorbent assay), R A (radioimmunoassay)o. Hau nhu
 Bai 26. Khai
quat ve hoat dong cua he noi tiet 339

tat ca cac hormone tan trong lipid deu phai duroc chuyen hoa
tai gan, tao thanh dang tan trong
hoac qua duong mat.
4. co
CHE TAC DONG CUA HORMONE TAI CAC MO DICH
Thu the
hormone dong vai tro chinh trong tac dong cua hormone tai mo dich. Tuy theo hor-
mone tan trong nuoc hay tan trong lipid, ma thu the danh cho
hormone sé nam turong irng o hai
tri khac nhau trong te bao: thy the mang va thu the nhan.
Vi tri cua thy the danh cho hormone
se quyét dinh cach thirc ma hormone do tac dong lén té bao dich.
4.1. Co ché tac dong cua cac hormone tan trong nuoc
Cac hormone tan trong nuoc khong the di
xuyén qua lop phospholipid kép trén mang té bao
dich. Do vay, thu the don nhan nhom hormone nay
la nhing phan tur protein nam tren mang té
bao, go1 la thu the mang. Hormone sau khi gan vao thy the mang sé gay anh hurong tirc thi len
nhieu hoat dong churc nang cua té bao dich bang cach tac dong lén cac protein co san (nhu thay
doi tinh phan cuc va tinh tham cua mang té bao thong qua cac kénh ion, thay doi hoat dong
phan bao thong qua trung the, thay doi hoat dong soi myosin, thay doi mirc do chuyén hoa tai
ti the. thay doi murc do bai tiet tai lysosome,..).
Co ba loai thu the mang thuong gap danh cho nhom hormone tan trong nuoc la: (1) thu the
lien két kenh ion, (2) thu the lien ket protein G va (3) thy the lien ket enzyme.
4.1.1. Thu the lien ket kenh ion (ion-channel linked receptor)
Thu the nay cling dong thoi la mot kenh ion. Khi tin hieu hormone dén se gay dong hoac
mo kenh ion, lam thay doi dien the mang tai té bao dich. Thu the lien ket kénh ion thurong gap

trong hoat dong cua cac chat dan truyen than kinh (neurotransmitters).
4.1.2. Thu the lién ket protein G (G-protein coupled receptor)
Thy the lien két protein G gap trong hoat dong cua hau het cac hormone tan trong nuoc
(hormone protein), dien hinh la cac hormone cua ving ha doi va tuyén yen nhu GHRH, GHIH,
ACTH, FSH, LH, TSH, ADH,... Thy the nay gan voi protein G O mat trong mang te bao. Pro-
tein G duroc cau tao tur ba tieu don vi: alpha (a), beta ($) va gamma (Y); trong do tieu don vi a
tro la thanh phan
dong vai tro la thanh phan enzyme xic tac, con hai tiéu don vi By dong vai
dieu hoa (irc che thanh phan a). Khi tin hieu hormone dén, tieu don vi a tach ra khoi hai tiéu
don vi By, tro thanh dang hoat hoa, tiep tuc kich thich lén cac protein khac, tao nén lo
trinh tin

hieu noi bao (signaling pathway).

Dich ngoai bao
Hormone

Thu the

Ion di chuyen qua

GDP mang té bao
G protein

Thay doi dien the

mang te bao
Té bao chat

nuoc va thu the lien két protein G tai te bao dich

trong
Hinh
26.2. Hoat dong cua hormone tan
340 SINH Lý HQc Y KH Aanl 01L
Trong lò trinh tin hięu nôi bào cia thy thé lién két protein G, hormone dugc xem là chái
truyen tin thir nhat, con các chat dupe tao ra duói sp xúc tác cuia protein Ga duge xem laà cha
tryén tin thir hai. Có hai lò trinh tin hięu noi báo thuring gép trong hoąt döóng cia nhóm thy
thé lièn két protein G la: lo trinh tin hięu AMP vong (trong tnròng hep protein Gs vå Gi) và li
trinh tin hięu phosphatidylinositol (trong tròng hop protein Gq).
Lo trinh ti n hi e u AMP vóng (cAMP): sau khi chuyén sang trang thái kich thich, ti é
vi Gu sě tác dóng lén enzyme AC (adenyl cyclase) trong nôi báo. Néu protein G gán vói thy
u den
thé là logi Gs (stimulative regulative G-protein) thi sě kich thúch enzyme AC, xúc tác phán úng
tao thành cAMP. Ngupe ląi, néu loai protein G gán vói thų thé là loai Gi (inhibitory regulative
G-protein) thi sě úe ché enzyme AC, ngăn phán ing tąo thành cAMP. Trong truòng hop náy,
cAMP chinh la chat truyen tin thúr hai, dua tin hięu tir phúec hop hormone-thų thé vao nói bao,
dän dén hoąt hóa nhiéu loai kênh ion khác nhau (tuy vão loai té bào dích), hoăc kích thích nhóm
enzyme PKA (protein kinase A), tr dó lám thay dói hoąt dóng sinh lý cua té bào.
Lô trinh tin hięu phosphatidylinositol: néu protein G gán vói thų thé là loąi Gg, thi sau khi
chuyén sang trang thái kich thích, tiéu don vi Gu sě hoat hóa enzyme PLC (phospholipase C)
hàm trên mang tě bâo. Enzyme náy thüy phán phosphatidylinositol 4,5-bisphosphate (PIP2)
trong màng té bào, tąo hai chát truyén tin thú hai là: inositol 1,4,5-trisphosphate (IP3) và
diacylglycerol (DAG).
Phân tir IP3 (inositol 1,4,5-trisphosphate) gån lên thų thé turong úng nám trên mang luói nói
chát không hąt hoãc nåm trên ti thé, lam mò kênh Ca’, giái phóng Ca’ tir cà hai nguón näy váo
té bào chát, dăn dén co co hoăc làm thay dói su bài tiét cua té bào.
Phân tür DAG (diacylglycerol) hoat hóa enzyme PKC (protein kinase C), dóng vai trò quan
trong trong vięc thúc däy quá trinh phân chia và tăng sinh cua té bào.a Eiii
4.1.3. Thy thê liên két enzyme (enzyme-linked receptor) E i altl)

Thuòng găp nhát trong nhóm näy là thų thé tyrosine kinase. Thų thé tyrosine kinase có chía
môt chuði acid amin tyrosine ó măt trong màng té bào. Khi tín hiêu hormone dén sě gåy phán
úng phosphoryl hóa các phân tir tyrosine, dua thông tin tir thų thé vào nôi bào, làm thay dói
hoat dông sinh lý cúa té báo dich. Các thy thé tyrosine kinase thuóng găp trong hoat dông cuia
các yéu tó tăng trróng (nhur hormone GH, hormone insulin, yéu tó tăng truóng nôi mô mąch
máu VEGF, yéu tó tăng truróng biéu mó EGF,...).
4.2. Co ché tác dông cúa các hormone tan trong lipid
Mot hormone tan trong lipid có thé tác dóng lèn té bào dich thông qua ba cách: (D) mó hinh
có dièén thông qua thų thé nhân; (2) mó hinh nháp bao (endocytosis) thông qua thų thé máng
không dãc hięu; (3) mô hinh tác dông thông qua thy thé màng dăc hięu.

iu
 Bai 26. Khai quat ve hoat dong cua he noi tiet 341

Hormone
Hormone Hormone
Na

Na Hoat hoa Hoat hoa chuoi

protein G acid amin tyrosin Di vao nhan
tren thu the
Thay doi dien
the mang
Tao ra chat truyen
Tac dong lén SU
tin thi hai Lo trinh tin hieu biéu hien gen hay
noi bao tong hop protein
moi
Lo trinh tin hieu
noi bao

Thu the lien Thu the lien Thy the tyrosin Thu the nhan
ket kénh ion ket protein G kinase

Hinh 26.3. Thu the danh cho cac hormone cua he noi tiét, gom hai nhom lon: thu the mang (gom thu the
lien két kénh ion, thu the lien ket protein G, thy the
tyrosine kinase) va thy the nhan
4.2.1. Thy the nhin (nuclear receptor)
Nam 1960, Clever va Karlson lan dau tien cho thay hormone steroid hoat dong o mirc do
gen trén con trung, the hien qua su cam irng tong hop protein. Thu the noi bao cua hormone
steroid bat dau dugc xac dinh sau do va cac gen ma hoa cho cac thy the nay da duroc tim thay
trong nhing nam 1980 - 1990. Nhing phat hien tren dat nen mong cho su kham pha ra mo hinh
hoat dong co dien (classical model) cua nhom hormone tan trong lipid steroid.

Hormone

Thay doi churc

nang té bao

Protein
Phirc hop hormone - thy thé
mRNA
Thu the nhan
Ribosome

Té bao chat

mRNA
RNA polymerase

Gen dich

Mang te bao

steroid) va nhom thu thé nhan

Hinh 26.4. Hoat dong cua hormone tan trong lipid (hormone
lipid, sau khi tach khoi protein van chuyén trong
Trong mo hinh nay, cac hormone tan trong
qua lop phospholipid kép trén mang té bao dich mot
huyét tuong, sé khuéch tan thy dong xuyen
hormone sé gan voi thu the nhan va tao thanh
cach de dang. Khi vao bén trong te bao, phirc hop
342 SINH LÝ HQc Y KHOAitta

hormone – thy thé. Phúc hop näy dóng vai trò lia mót yéu tó dièu hóa hoat dóng phiéèn mi, tc
sns
tao cáe protein mói. Nhu vây, hormone sau khi gán vão thy thé nhán sě gåy ánh huóng läu daj
lèmóin nhi(nhurču hogt dong chúe nang cua té bao di c h bäng cách táe dóng l è n sı u r tóng hep cáe
thay dói tinh phân cue và tinh tham cua mang té bio thóng qua tóng hop các kènh ion
prolcin
mói, thay dói hoat döng phän bio thöng qua tóng hop trung thé, thay dói hoat dong sopi myosin,
thay dói múe dò chuyén hóa tąi ti thé, thay dói múe dò bái tiét tai lysosome thông qua tóng hop
các enzyme mói,...).
4.2.2. Thy thê liên két vói sy nhâp bào (endocytic receptor)
Su khuéch tán thų dông qua máng té báo không thé giai thich dáy dú hoat döng hoc cia
nhóm hormone tan trong lipid. Nhiéu nghièn cúu cho thay môt só mò trong ca thé biéu hien
nhūng vi tri gán két cho các protein vân chuyén hormone steroid. Nhūng phát hiên nåy dă goi
ý dén sųr tón tai cua các thy thė liên két vói sir nhâp bào (endocytic receptor). Trong tròng hop
náy, các hormone tan trong lipid không tách khói protein vân chuyén trong huyét tur ng, ma
phúc hop hormon-protein van chuyén durge nhâp bào thông qua sıur gán két vói các thų thé tai
bé măt màng. Sau dó, phúrc høp hormone – protein vân chuyén duąe phân tách trong lysosome,
hormone tuyr do khuéch tán vao té bào chát, tác dông lèn su biéu hięn ggen hoăc quá trinh chuyén
hóa trong té bào.
4.2.3. Thų thé dãc hiêu trên bè măt té bào (cell-surface receptor)
Bên canh hai cách thúc tác dông nhur trên, hormone steroid dôi khi còn tąo ra nhūng phan
úng cye nhanh (trong vóng váai giay dén våi phút) tai té bâo dich. Dièu dó chác chán không
né ad tid iai i np in szioh snk wrei aipis
luong AMP vòng trong ti cung chuôt böi estrogen. Väi năm sau dó, Pietras xác dinh các vi trí
gán dãc hiçu dành cho estrogen trén be mąt màng cúa các té báo nôi mąc tiř cung có láp. Tir dó,
hang loat táe dông không lièn quan dén gen cúa nhóm hormone tan trong lipid dā dupe tim r
nhu: làm dóng mò kênh ion, tąo chát truyen tin thút hai, phosphoryl hóa các yéu tó phién mă tác
dông lên nhân,
o
Khuéch tán

Thay dói tín hiêu nôi bào

(kênh ion, phospholipid)
Nhân

Hoąt dôngr
nôi bào
Thay dói bièu hiên gen

Protein vân Hormon tal Thų thé cůa Thy thé

(Gchuyénhormone trong lipid hormone tan Thy thé liên
ket voi se" W "en be
an trong lipid trong lipid
nhâp bào măt màng
Hinh 26.5. Ba cách thúc tác dóng cúa hormone tan trong lipid lên té báo dich
 Bàl 26, Khái quát vé hoąt óngcùa hé n ▇ tè 343

Nhur váy, trong tru ng hop náy, cáe hormone tan trong lipid thch khói protein vjn chuyén
ong huyet nong và tryen tín hiçu vlo khu vye noi bao bang cach gin ket vói cie thy the dice
be wen bé mat ié bio (cell-surface reeeptor). Thong quu do, cie hormone có the ghy nhüng
he ding tnpe tiép trén té blo dich, hojc gián tiep bing chch ngan chan hoąt dong cua cáe
hormone peptide.
Tóm lai, hormone tan trong lipid táe dóng lên té bäo dich bång cá hai cách: trèn gen (genomic
eflect) và ngodi gen (non-genomic effect), Càu höi dät ra la tai sao hormone steroid lai cán
phái tong tác cà vói che thy thé mång ó bé măt té bao lan cáe thy the nhán? Szego cho räng
qud trinh tóng hop cáe dai phân tir protein (tie là táe dóng trèn gen cua hormone) phäi duge hó
mp tnaóe boi nhümg thay doi nhanh chóng trong môi tróng nói báo dé tao ra hieu quá “mòi"
(tbe là tác dóng ngodi gen cúa hormone). Nhüng hiçu quá "mói" có thé bao góm: sur thay dói
döng ion, acid amin và glucose xuát nháp bào; hoãc sur phosphoryl hóa các enzyme quan trong.
Ngoài ra, trong mò hinh nhâp bào (endocytosis), các hormone tan trong lipid sě dugc khuéch
tan tip trung vão các té bào môt cách dãe hięu hon so vói mò hinh cò dién (chi là sų khuéch
tin thy dong không dãc hiçu qua màng cua bát ký té båo nåo), do dó làm tăng hoąt dông cúa
hormone à cáe mò dich xác dinh.
5. sU DIÈU HÒA BÀI TIÉT HORMONE TAI CÁC TUYÉN No TIÉT
Hoąt dóng cúa håu hét các tuyén nôi tiét trong ca thé dèu chju su táe dông tir hê tryc hą dói
yen yên hoãc tir chinh các thành phán trong nôi môi mà chúng dièu chinh (nhu glucose huyét
trong có vai trò dièu hòa su bäi tiét insulin, Na" có vai trò dièu hòa su båi tiét aldosterone,.*).
Tuyén tüng

Vüng ha dói

Bô
Du

Vüng hą dòi -
Cuóng tuyén yên
Tuyén yén truó
Tuyén yên
uyén yén sau

Tůy sóng *—

Hinh 26.6. Vj tri giái phäu cúa vúng hą dði vå tuyén yên trong bô não. Tuyén yên góm hai phán khác
bięt nhau vé cáu tąo mó hoc vå chúc näng: yên truóc và yên sau
5.1. Trųc hą dòi – tuyén yên – tuyén nôi tiét cáp duói
He nói tiét hoąt dóng theo ba cáp dó, tao thainh mòt true doc tit cao xuóng tháp góm có:
() vung hą doi, (2) wyen yen truóe, (3) cáe tuyén nói tiét cáp duói. Vüng ha doi giai phong
các hormone có vai tró kich thich tuyén yên tr c. Nhūng hormone tiét ra tir tuyén yén tru c
bi theong than,
thu
tuan hoán
vöóng tuyen dén diéu khién che tuyén nói tiét cáp duói nhu: tuyen giáp, tuyen vo
sinh duc.. Nhur väy, ving hą dói và tuyén yên là trung tám chi huy cia häu
hét o cáe hogt dóng nói tiét trong co the. Tuy nhièn, hai vúng näy cing chju sur chi phói tir vong
344 SINH Lý HQc Y K OA

diču höa ngupe tao bói hormone cia cáe tuyén nói tièt cáp duói. Vöng dièu hóa náy giù cho
nóng dò cua các hormone trong mau dupe duy tri o mite binh thuèng, khóng quá thin, cing
không quá thiéu, tąo môi truóng ón dinh cho các té bäo cia toán co thé hoat dông,
5.2. Tuyén yên (pituitary gland)
Tuyén yén là môt cáu trúc nhó, có duòng kinh khoáng I cm, trong lu ng tir 0.5 -I gram.
Tuyén nám trong hó yên tai nen so, lien he tre tiép vói vuing ha dói thóng qua cuóng yen.
Ve phuong dièn sinh lý, tuyen yen duge chia thänh hai phán rièng biêt: (D) tuyén yén truóc
là phan tuyén thât su, có chúe näng ché tiét hormone kiém soát các tuyén nôi tiét cáp duói; (2)
tuyén yén sau là phán thán kinh, có chúe nang dur tn và phóng thích môt só hormone tiét ra tr
ha dòi.
Tuyén yén truóe có chúra khoáng năm loai té bào khác nhau, ché tiét ra sáu loai hormone
chinh, giúp kiém soát hoąt dông cua häu hét các tuyén nôi tiét cáp duói trong co thé: (1) Hor.
mone ĠH (growth hormone); có vai trò giúp ca thé phát trièn và täng truóng, nhát là trong
ô tuói truóc däy thi; (2) Hormone TSH (thyroid stimulating hormone); có vai trò kich thich
tuyen giáp tiét hormone T3, T4; (3) Hormone ACTH (drenocorticotropic hormon): có vai tró
kích thich tuyén vó thurong thân tiét hormone cortisol; (4) Hormone FSH (follicle stimulating
hormone); có vai trò chon loc và kich thich nang trúng phát trién trong chu ký kinh nguyêt à nit
giói, kích thích quá trinh sinh tinh ó nam giói; (5) Hormone LH (luteinizing hormone): có vai
trò kích thich rung trúng và tąo hoàng thé trong chu ký kinh nguyêt ò nů giói, kích thích tinh
hoàn tiét hormone testosterone à nam giói; (6) Hormone prolactin: có vai trò kích thích tuyén
vú tiét sūa.
5.3. Vůng hą dòi (hypothalamus)
Môt só neuron dãc bięt cua vůng hą dòi có vai trò tông hop và bäi tiét các hormone kiém
soát tuyén yên truóc. Sau khi durąe phóng thich, các hormone näy di vào hê mąch cira tai ving
hą dòi - tuyén yên, nhanh chóng tói tác dong lèn các té bào nôi tiét cua yên truóc. Do dó, lu ng
hormone cua vung ha dòi hau nhur khóng có măt trong máu ngoai vi và không thé dinh lu ng
durąc nóng dò cua chúng khi láy máu tinh mąch.
Thân neuron
vůng hą dòi
Sçi truc neuron
kéo dåi xuóng
tuyén yên sau
Mąch máu quanh
vùng hą dði

Mąch cúa vůnge

hą dòi - tuyén yên Cuóng tuyén yên

Mąch máu quanh

tuyén yên truóc
Tuyén yên sau
Tuyén yên truóc
Hinh 26.7. Hę mąch cia tąi vůng hą aói – tuyén yén và cáu tąo mô hoc cúa tuyén yén
 Bài 26. Khái quát vė hoąt döng cúa hê nôi tiét 345

géa:Cic()hormone
Cäp hormone GHRHcua(GH-releasing
quan trong èm soát valénGHIH
vůng ha dói kihormon) hoąt döng tuyén yên truhormone,
(GH-inhibitory e bao
somatostatin): GHRH cóvai trò kich thich, trong khi GHIH ie che tuyén yén truóc giài
phóng GH: (2) Hormone TRH (Thyrotropin-releasing hormon): kich thich tuyén yen tróe giái
phóng TSH; (3) Hormone CRH (Corticotropin-releasing hormon): kich thich tuyen yén truóc
giäi phóng ACTH: (4) Hormone PIH (Prolactin-inhibitory hormon, dopamin): úe ché tuyén
ein iruóe giai phóng prolactinm; (5) Hormone GnRH (Gonadotropin-releasing hormon): kich
thíich tuyén yén tru c giái phóng hai hormone huóng sinh dye là FSH vå LH. GnRH dugc vůng
he dói bai tiét ngát quäng thành nhip, kéo theo sır bäi tiét thanh nhip cua hormone LH; trong khi
sir båi tiét hormone FSH chi thay dói môt cách châm chap durói tác dông cúa GnRH. Chinh vi
sur liên quan chăt chě nhur vây gi a GnRH vå LH, nên hormone GnRH cón durąc goi băng môt
tén khác là hormone LHRH (LH-releasing hormone).
5.4. Co ché dièu hòa nguge âm tính (negative feedback)
Khi nóng dó hormone cua tuyén nôi tiét cáp duói tăng, thi chinh hormone dó sě quay ląi úc
ché lén ving hą dòi và tuyén yén truóc, làm giám båi tiét các hormone bên trén. Nguge lai, khi
nóng dó hormone cua tuyén nói tiét cáp duói giám, ving hą dói và tuyén yên truróc không bi
tc ché, sě täng bäi tiét các hormone turong úng. Ca ché näy duge goi là sur dièu hóa ngupc âm
tíinh, nhám duy tri nóng dô các hormone luón trong giói han Il binh thuòng.
ia
Té bào thán kinh ché tiét
Vüng hą dòi a)
ab
ra
Các hormone . PRH PIHtbTRH CRh N Gll GnRH
vůng hą òi (dopamine) (somatostatin)

Mąch cúa vůng

hą dòi - tuyén yen
é bào
Tuyén yên truóvc nôi tiét

Các hormone
tuyén yên tru c Prolactin TSH ACÍH GH L FSH

Tuán hoàn hě thóng

r
Tuyén vò Tuyén sinh dųc
Tuyén vú Tuyén Gan Các té bào
giáp thu ng cúa co thé Nam IUP
thân

T3, T4 Cortisol IG -1 Estrogen,

y progesterone
Androgens

Hinh 26.8. Hoąt döng cúa các hê truc hą d i – tuyén yên – tuyén nôi tét cáp duói trong co thé
entuiu
ade
346 SINH LY HOC Y KHOA

Vung ha doi

ACTH

CORTISOL
thuong than

ché dieu hoa nguoc am tinh

Hinh 26.9. Truc ha doi - tuyén yen - tuyén vo thuong than va co

the tiep xuc voi cac yéu to gay

Lay vi du tu hoat dong cua tuyen vo thuong than. Khi co
stress (ca ve the chat lan tam ly), vung ha doi sé phong thich hormone CRH (corticotropin-re-
leasing hormone). Ngay sau do, hormone CRH sé kich thich tuyen yén giai phong hormone
ACTH (adrenocorticotropic hormon). ACTH theo mau dén tuyén vo thuong than, kich thich
tuyén nay giai phong mot hormone thuoc nhom steroid co ten la cortisol. Cortisol anh huong
len nhieu co quan dich khac nhau trong co the, trong do quan trong nhat la lam tang nong do

glucose trong mau, cung cap nguon nang lurong doi dao cho co the dap irng voi cac stress. Khi
nong do ngay cang tang dan trong mau, hormone cortisol sé theo vong tuan hoan lén nao, gay
urc ché ving ha doi giai phong CRH. Khong co CRH kich thich, tuyén yén truroc cung tam dung

phong thich ACTH. Ngoai ra, chinh ban than cortisol cung co tac dung truc tiep trong viec urc
ché tuyen yén san sinh ACTH. Vi khong co ACTH kich thich, nen tuyén vo thuong than cung
ngurng bai tiet hormone cortisol. Day la mot vi du dien hinh vé hoat dong dieu hoa nguoc cua
hormone cap duoi lén tuyén yén va vung ha doi, giup duy tri nong do cac hormone luon & muc
toi uu trong mau.

CAU HOI TU LUONG GIA

1. Diéu nao sau day KHONG DUNG voi hoat dong cua tuyén noi tiet?
A. Khong co ong dan
B. Chat tiet con goi la hormone
C. Chat tiet thurong co tac dong toan than
D. Chat tiet theo mach mau dén cac cO quan
E. Gitra cac tuyén noi tiet co sur lien he ro rang ve mat giai phau

2. Nhom hormone nao sau day co thu the tai té bao dich la thu the nhan?
A. Glucid D. Steroid

B. Protein E. Peptid
C. Catecholamin

3. Nhom hormone steroid tac dong lén te bao dich thong qua co che nao sau day?
A. Hoat hoa té bao tao ra AMP vong
B. Tac dong lén DNA va qua trinh tong hop protein
 Bai 26. Khal quat va hoat aong cua he noi tiet 347

C. Hoat hoa thu the trén mang té bao

D. Tac dong lén cac kenh ion tren mang té bao

Hoat hoa té bao tao

E.
rainositol 1.4.5-trisphosphate (1P3)OMAOH
Hormone nao sau day durgc tmg dung de ho tro lam co hoi tur cung sau sinh trong san khoa?
A. Prolactin
D. Oxytocin
B. ACTH E. TSH
C. ADH

Hormone nao sau day co

tac dong lam ha durong huyet o nguroi?
A. Glucagon D. Adrenaline
B. Insulin E. T3, T4
C. Cortisol
6. Hormone Prolactin do
tuyén nao sau day bai tiet ra?
A. Tuyen giap D. Ving ha doi
B. Tuyén vu E. Tuyén tuy
C. Tuyén yén
7. Hormone nao cua tuyen yen co vai tro kich thich tuyen vo thong than tiet ra cortisol?
A. ACTH

B. TSH E. LH

8. Hormone aldosterone co ban chat la gi?

A. Protein D. Glucid

B. Steroid E. Triglycerid
C. Acid amin

9. Hormone nao duoi day KHONG do tuyén yén truroc tiet ra? 3UT 100 AH OUST.

D. TSH

B. GH E. ACTH
C. ADH

10. Hormone nao co tac dung kich thich mo tuyén yu tiet sira khi cho con bu?
A. Oxytocin D. GH

B. Prolactin E. TSH

C. ADH

TAI LIEU THAM KHAO

Nha xuat ban Y hoc.
Bo mon Sinh ly hoc, Dai hoc Y Dugc TP. HCM (2012). Sinh ly hoc tap 2,
Nha xuat ban Y hoc.
-. Bo mon Sinh ly hoc, Dai hoc Y Ha Noi (2006). Sinh ly hoc tap 2,
Ganong William F. Review of Medical Physiology, 18th ed., Appleton & Lange, Connecticut, USA, 2012.
3.
11th ed., Elsevier Inc., China,
Textbook of Medical Physiology,
4.
Guyton Arthur C., Hall John E.
2006.
Clinical Medicine, 4th ed., Lippincott Williams & Wilkins,
Medical
Physiology - Principles for
Philadelphia, USA, 2013.
 t

SINHLÝ HĘ THAN KINH Tu CHÜ

PGS.TS.BS. Mai Phrong Thäo
MĘC TIÉU HQC TÁP
L. Mó tà cáu trúc ca bän cia he thån kinh ttr chi, t a

2. Trinh bäy ánh huróng c a kich thich hé thán kinh tip chü lén cáe ca quan.
3. Phán tich su dièu hòa inôi quan ciia he thán kinh tir chú. eaA
4. Giäi thich sı dän truyén trong hě thán kinh tte chi.
5. Trinh bäy sy dièu hòa hê thån kinh tię chú.

Tir dáu thé ký XIX, các chúe năng trong co thė durge chia làm hai phán: chúe năng aodóng
vát (hé thán kinh bán thė, somatic system) và chúre nång thųe vât (hę thán kinh tır chú, he thán
kinh tur dông, autonomic system). Chúe năng dông vât là sų thu hânkich thich và phán úng
cir dông thųe hiên nhò he cO Xuong. Chúre năng thųe vât góm sur trao dôi chát, sinh truróng
vå sinh sån. Turong úng vói sų phân chia các chúre năng dó nguòi ta chia hê thân kinh ra hai
phán: (1) Hę thán kinh trung wong báo dám các chúre nang cám giác vå vån dông cúa co thé,
phán úng co thé theo ý muón; (2) Hę thán kinh thųze văt bao dám su phän phói thán kinh tói
các co quan nôi tang, mąch máu và tuyén mò hôi, phán úng co thė không theo ý muón.
1. CÁU TRÚC CO BÄN CÜA HÊ THÅN KINH TŲ' CHÜ (TKTC)
Hę TKTC duoc chia thành hai hê: hé giao cám và hį dói giao cám (Hinh 51.I).
1.1. Hê giao cåm (sympathetic system)
1.II. Trung khu: phân bó à sing bên chát xám tüy sóng, tir dót ngue 1 dén dót thát lung 3.
1.1.2. Các hąch giao cåm: tůr trung khu các thân neuron giao cám phát ra các sçi di tói các hąch
giao càm. Các hąch näy có hai loai:
Các hąch giao cám canh sóng: xép hai chuði ngang hai bên côt sóng (hoi chéch ra truóc).
+ Hąch có trên: nhân các soi truóc hąch tir các dót sóng dàu tiên cúa tüy sóng; các soi sau
hąch chi phói hoąt dóng các co quan vůng dåu.
+ Hąch có giüa: nhán các soi truóc hąch tùr các dót nguc trên; các sąi sau hąch di theo
*a tiehinviakinh vi iadhaep
các spi sau hąch di ra trong thånh phán các däy thán kinh sóng, trong dám rói Vieussens
dé tói các co quan vůng có vå chi trên. Hąch sao cūng phát ra nhūng soi sau hąch di
trong thành phán cua dây thán kinh tim durói, dé chi phôi hoąt dông các ca quan trong
+ lóng nguC.lung và bųng: các spi truóc hąch phát ra tir dót lng (3 –4 dót däu tiên). Môt
Các hąch
só soi truóc hąch di ngang qua các hach canh sóng, tąo nên däy thán kinh tang lón vå
däy thán kinh tang nho. Čác soi sau hąch di tói da và co vůng thân và chi duói. Kich
thích các sqi näy sě làm phųc hói khå năng hoąt dông co då bį mói męt. iis
Cáe hach truóc côt sóng: bao góm:
+ Các hąch dám rói thái duong (hąch tąng và hąch mąc treo tràng trên): nhân các soi truóc
ohąch tir dót song ngue V -X (di trong thánh phàn däy thán kinh tang lón vå tang nhó).
Các soi sau hach di tói các ca quan ving byng nhur da däy, gan, lách, ruòt non,.. Các
659
 660 SINH Lý HOc Y KH A

doc theo
sąihącnáytreoditràng döng mąch tang và dông mąch mąc treo tràng trén, tąo ra à bė măt
trên các dám rói mąc treo tràng trên.
+ Hach mąc treo tràng durói: nám trong dám rói mąc treo tràng duói. Các soi tróc hach
di tit cáe dót thát lung và trong thánh phán cúa däy tang duói. Soi sau hach di tói các ca
quan vůng chäu, trong thánh phán cua dây tang duói và däy thán kinh ruôt.
1.2. H dói giao câm (parasympathetic system)
1.2.1. Trung khu: phán bó ó ba noi: (M) não giùa: ngang cú não sinh tur truóc, phát ra các soi
di theo thành phán cúa däy thán kinh III tói chi phói hoat dông dóng tir; (2) hành não: phát ra
các soi di trong thánh phán cua các dây thàn kinh II, VI, IX, X; (3) vůng tüy cùng (S,, S,, S):
phát ra các soi di trong thành phán các dây thán kinh châu.
1.2.2. Các hąch dói giao cåm
ld(A) Gao cam pin ainba(B) Phó giao cåm)
▇ iali i Atail
Mát> t
u e tl l

tie Tuyén 1ê> -- a ie

i
Tuyén
Juóc bot
zs in VII
Mąch máu
IX
Hi ala X alat l

. EF
Khí
o- quån i
T2

E o- Gan > O i Enis

T5
derT pniiu t ta aa
Da dày >–

T9 td )
RuQ
non
K
T12 :
Tuyén thu ng thân
d
* Thân > -o
i
i L3 Ruôt
già

t ai Bong > -o S2
ipa et dái
S4

Hinh 51.1. So dò hê thán kinh tu chù (theo Nicholls J.G. và cs. From Neuron to Brain, 4" ed., Sinauer
Associates, Inc. Publishers, Massachusetts, USA, 2001, trang 317)

Hąch mi: soi truóc hach phát ra tù não gi a, di theo thánh phán cúa dây thán kinh vân nhän,
soi sau hach di trong thành phán cua däy thån kinh mi, tói co vóng dòng tir vå co mi.
Hąch tai: soi truóc hach bát dau tir hánh não, di trong thánh phân cúa däy thân kinh luði
håu, soi sau hach di trong thành phán cua däy nhī – thái du ng tói tuyén mang tai.
 Bài 51. Sinh lý hê thân kinh ty chú 661
Hąch duói håm vå duói luði: soi tróc hach xuát phát tir cáu não vå di trong thánh phån
cia däy luði, sąi sau hąch di tói tuyén nuóc bot duói ham va duói luði.
Hach vóm kháu cái: soi tièn hąch di theo thånh phân cúa dáy thån kinh măt, sqi hau hach
di theo däy kháu cái tói tuyén nuróe mát và tuyén niem mąc mūi.
Các hąch nåm trong thánh các ca quan: các hąch näy nåm trong co tim, thånh dą däy, ruôt
(dám rói Meissner và Auerbach) và các ca quan khác. Čác søi truóc hach tói các ca quan näy
naim trong thánh phàn cúa däy thán kinh phé vi. Ngoái ra, con có các sopi truóc haąch di tói các
dót sóng cung, trong thành phán cúa dáy thån kinh chau, dé chi phói hoąt dông các ca quan
vúng châu (ru t già, bàng quang, ca quan sinh dyc).
1.3. Cung phän xą cúa hê thán kinh tu chů
vè giái phäu hoc, ta tháy cung phán xą TKTC có nhüng diém gióng và khác nhau so vói
TKTU (Hinh 51.2). (1) Neuron càm giác gióng nhau. (2) Neuron trung gian (TKTU) tur ng
ing vói neuron truóc hach (TKTC). (3) Neuron vân dông sing truóc túy sóng (TKTU) phát ra
tir trung wong, neuron vân dông TKTC phát ra tùr hąch ngoai biên. (4) Ðuròng càm giác huóng
tám là nhūng spi không có myelin, dán truyen xung dong thán kinh vão trung wong nhò däy
thán kinh X, dáy thán kinh nôi tang (Splanchnic), thàn kinh châu vå các thán kinh giao cám
khác. Nhu vây, soi giao càm nôi tang di theo soi vân dông turong úng. 4/5 só sçi cua bó than
kinh X là soi dói giao càm. Rièng các sqi cám giác tr mąch máu trong c Xuong và da thi dán
truyén bang soi TKTU. Thân các té bào càm giác năm ó hach trên ré cám giác thán kinh sóng,
hoãc à các hąch dói giao cám turong úng cua thån kinh so.
ndkiltnaii
Thán kinh są III, VII,
Tir tůy sóng, ttůy thu ng neatixtt2i X, XL
thân, vůng duói dòi
ti ES Eil
E tnE Thân
não
pån kinh sóngal iln Truóc Sau
Truóc |
Sautpt rbi Luðng thán kinh
so
én mąch máu, Tang
tuyén mò hôi
*Hąch giao cáml Thán kinh sóng
S.
uEi
Nhánhxám
nói (NN)ui Truóc
NN
träng

Tang
*
Hąch bènda cùngaanSau
aa
THÀN KINH GIAO cÁM THAN KINH PHÓ GIAO CÁM
d

Hinh 51.2. Sa dò cung phán xą thån kinh ty chú (theo Ganong W.F. Review of Medical Physiology, 18"
ed, Appleton & Lange, Connecticut, USA, 1997, trang 210)
2. CHÚC NĂNG cÜA HĘ THÀN KINH Tu' CHÜ
2.1. Ånh huróng cua kich thich giao cám và dói giao cám lên cáe co quan
2,1.JI. Mát: sur co giän con nguoi và dièu tiét thúy tinh thé dupe kiém soát böi hê than kinh thuge
vât. Kích
I thích giao cám làm co cáe co tia cúa móng mát làm giān dóng tir. Kich thich dói giao
662 SINHLÝ HQc Y KH Ana

cám làm co các ca vóng cia móng mát, làm co dóng tir. Dièu tiét thúy tinh thé durge kiéèm soát
hoán toàn bói hê dói giao cám: kich thich dói giao cám làm co mi co lai, tăng súre căng cúa däy
cháng treo (binh thuong thüy tinh thé dupc gi khói xęp xuóng là nhò súe căng cúa däy cháng
treo), làm thüy tinh thé lói hon, giúp dièu tičt khi nhin nhūng vât ó gån mát.e
2.1.2. Các tuyén cúa co thé: kich thích hę dói giao cám sě låm täng tiét cáe tuyén ahur tuyén
můi, ę,nuóc bot và nhièu tuyén tiêu hóa dãc bięt là các tuyén da däy, tuy và mât. Kich thich
Wto iach
môt só lu ng lón mò hôi, còn kich thích dói giao cám khöng có tác dung.
dyng làm

2.1.3. Hę tiêu hóa: he tièu hóa có nhūng bô phân thán kinh nôi tąi, goi là dám rói thán kinh
trong thanh (intramural plexus). Tuy nhien, khi kich thích hê thán kinh tr chù có ánh huóng
dén hoąt dông cia hê tiêu hóa. Kich thích hê dói giao cám thuròng làm tăng hoat dóng cúa hê
tiêu hóa bäng cách làm tăng nhu dông, täng su di chuyén các chát chúa trong óng tiéu hóa. Tác
dyng näy thuòng durge phói hop dóng thòi vói su tăng bài tiét cáe tuyén tiëu hóa. Kich thích
mąnh hê giao cám sě làm úre ché nhu dông ruôt, tăng truong lye các co vong, làm giám sų vân
chuyén thúe än doc theo ong tiêu hóa. Kich thích he giao cam làm úe ché sur båi tiét chát nhay
bói các tuyén Brunner ó dau tá tràng, tá tràng không duçc báo vê, dě bj loét.
2.1.4. H tuån hoàn t ag e T eii ei uad

Dói vói tim: kích thích giao cám làm tăng nhę hoat dông cúia tim: tăng nhip tim, tăng súe
f i

co bóp, tăng dăn truyén xung dóng trong co tim (trên ECG khoang PQ rút ngăn) tăng truong
uc co tim. Dăc biêt, kich thích giao càm trái làm tăng súc co bóp cO tim nhiêu hon bên phai,
cón kích thích giao cám bên phái: làm tăng nhip tim nhièu hon kích thích bên trái. Trung tâm
dói giao cám ó hành não có các soi truóc hąch theo däy thån kinh X dén hąch dói giao cám nám
ngay tim, các søi sau hach dén nút Xoang và nút nhī thát. Kích thich dói giao cám làm giàm hoat
dông cuúa tim: giäm súÉc co bóp ca tim, kéo dài thòi gian tâm truong, giäm truong lųe ca tim,
giam tóc dô dán truyén xung dong tir nhī dén thát (PO kéo dái), giàm nhip tim
Dói vói mąch máu: kích thích hê giao cám làm co thát hâu hét các mach máu dăc biêt
là nhūng mąch máu cúa các c quan nôi tang và da, cón khi kich thich hê dói giao cám thi có
tác dung ngurpc lai, túre là làm giăn nò mąch máu nhūng noi náy. Ánh huóng cua kích thích
TKTC iên huyét áp: (1) kich thích giao cám làm tăng súre co bóp cúa co tim, dóng thòi gåy co
mąch (läm täng súte can ngoși bièn), làm huyét áp täng rát nhièu; (2) kich thich he dói giao cám
làm giám súre bom cúa tim, chi làm huyét ap giam ít.
2.1.5. Hô háp: kich thích giao càm làm giän co Reissessen cúa tiéu phé quán, làm phé quán nó
và hoi co mach máu. Kich thích dói giao cám làm co phé quán và hoi giân mąch máu
2.1.6. Thân: kich thích than kinh giao cám than, gäy co tiéu dóng mąch vào câu thân, làm giám
manh áp suát mao mąch càu thän và giám dò loc cáu thân, làm giám lur lur ng nuóc tiéu dén 10
làn hay hon do mát thäng bång cáu - óng thán nhę. Nguge lai, úc ché than kinh giao cám, gây
giân tiéu dóng mąch vão câu than à múe dó via phái, làm tăng nhę dò loc càu than, gáy tăng
manh luu vàlurong
thų thé
nuóe tiéu. Täng hoąt dông cua hê giao cäm làm tăng tiét renin, do tác dong trên
AMP vóng durąe thánh láp à té báo canh câu thân.

2.1.7. Anh hóng cia kich thich hé thán kinh tę chú lén môt só chúre năng kháe: häu hét
các cáu trúc co tron nhu: óng gan, túi mât, nięu quán, bàng quang bj úe ché khi kích thích hé
giao cam, te là gäy giân co tron vå humg phán khi kich thich he dói giao cám. Kich thích giac
gia

cám läm täng phong thích glucose tir gan, läm täng nóng dò glucose máu, lám täng chuyén hóa
 Bài 51. Sinh lý hê thán kinh tų chů 663
or hán vå läm täng hoąt dóng tinh thán. Kich thich giso cim läm ting tiét insulin vå läm giäm
tiét glucagon.bbiounitn 1t ti

p2. Anh huing eúa hê thàn kinh ty chü lên chúe näng tiy thupng thân
Kich thich nhůng spi thán kinh giao cám dén tüy thu ng thán, gäy phóng thích mót lu ng
kin epinephrin và norepinephrin vao máu tuán hoán vă kich tó nay durge chuyén cho den các
mó trong co thé. Trung binh có khoäng 75% epinephrin va 25% norepinephrin, trong nhüng
dieu kięn sinh lý khác nhau, ti lê náy có sır thay dói dáng ké. Norepinephrin tuán hoán có tác
dung trèn các co quan gióng nhur tre tiép kich thích hě giao cám trén các ca quan náy, chi khác
thói gian táe dung kéo dái gáp 10 làn, böi vi norepinephrin bi loai khói máu rát cham: norepi-
nephrin có tác dung lám co mąch máu, làm tăng nhę hoąt dông cua tim, úe ché hoat dông ong
tiéu hóa, giān dóng tir,.. Epinephrin cūng có tác dung gióng norepinephrin nhumg cón có nhūng
tác dung khác biêt sau dây: (1) có tác dung trên hoat dông cua tim mąch hon norepinephrine;
(2) làm giān các mąch máu co vân vå co tim (mąch máu cO chiém môt phân lón các mąch máu
trong co thé), su khác nhau näy cho tháy durge tám quan trong là norepinephrin làm täng dáng
ké surc cân ngoai bièn vi vây nó làm tăng huyét áp rát nhièu, trong khi epinephrin làm tăng
huyét áp ít hon, nh ng nó lai làm tăng cung lur ng tim dáng kė, vi nó anh huróng dén hoąt dông
cia tim va các tinh mąch; (3) trên chuyén hóa cua mô: epinephrin làm tăng chuyén hóa co bán
gáp väi làn norepinephrin. Vi vây, epinephrin tiét bói tiy thu ng thân, làm täng ti só chuyén
hóa lèn 100% trên múe binh thuòng, làm tăng hoat dông và kich dông toán co thé, dóng thòi
táng chuyén hóa glycogen ó gan và phóng thich glucose vào máu.
2.3. Liên quan giūa hipdô kích thích trên múre dô tác dųng cúa hê thân kinh tų
chü Dói vói he TKTC, khi kich thích vói tân só tháp, cūng có tác dyng hoán toán trên co
quan. Binh thuròng chi kích thích vai giây dā dú gåy tác dung dói vói hê giao cán và dói
giao càm và sı hoat dông hoàn toàn (tói da) xáy ra khi các soi thân kinh bi kich thích tùr
10– 15 lån/giày, trong khi dói vói hê thân kinh co xurong, muón gåy hoąt dông hoan toàn phái
kich thích khoáng 75 – 200 lån giây.
(Et

2.4. Truong lyre cúa giao càm và dói giao cäm: he giao cám và dói giao cám hoąt dông liên
(uc và múe dô cân bäng cua sır hoat dông goi là truong lųe cua giao càm và dói giao cám cúa
hê thán kinh. Giá trj cua truong lųc cho biét sur täng hay giám hoąt dông he thán kinh cua các
cO quan bi kích thích.
Binh thuóng trurong lre giao cám giù håu hét cáe mąch máu trong co thé, co báng Y duòng
kinh tói da cua nó. Néu täng múte do kich thich, thi cáe mąch máu có thé co lai nhièu hon
nûa. Trái ląi, íre ché truong lue giao cám binh thuóng mąch máu có thé bi giān. Néu không có
uong lye dói giao cám, thi hé giao cám chi có thé gäy co mąch máu.
Truong lųc cia hê dói giao cám duòng tiêu hóa: néu cát bó hě dói giao cám có thé gåy mát
truong lye co trám trong và kéo dai, dóng thói rói loan sur bái tiét dich.
Tru ng lųe ca tąo nên do norepinephrin và epinephrin cúa túy thu ng thân bái tiét. Binh
binephrin và khoàng 0,07 mg/kg/phút
thuóng túy thurong thân tiét khoáng 0,2 mg kg phút epin
horepinephrin. Só luong nåy coi nhur dù dé giù huyét áp trên múe trung binh (néu hüy tát cá
he giao cam tói tim mąch) ching tò phán lón trong lyre co do chinh sur bäi tiét epinephrin và
norepinephrin cia túy thurong thän hon là do spr kich thich trye tiép hė giao cám.
Anh huing sır mát truong lue giao cám và dói giao cim: Trong tròng hop mach miu bi
cit bó thán kinh giao cám, gäy sur giān mąch tói da. Tuy nhièn, sau mòt tuán, “truong lre" nói
ltai trong cáe co tron mąch máu täng, phųe hói ląi sir co mąch binh thuòng. Bát cú môt ca quan
nào
khi mát trrong lue giao cám và dói giao cám, déu xäy ra sp bů tn duge thánh läp, dé dura
664 SINHLýHQc Y KH ▇

su hoat dóng cua ca quan dó vé múe dô binh thuòng. Tuy nhiên, spr bù trir náy dòi khi càn thòi
gian dai (vi du: mát trrong lųe dói giao cám dén tim à chó, làm täng nhip dén 160 nhip/phut
va sě trò vé 120 nhip/phút sau 6 tháng). Et

2.5. Sy nhay cám cúa co quan khi hé giao căm và dói giao cám bj cát bó
Trong tuán 1ě dáu hay läu hon sau khi phá húy thån kinh giao cám hay dói giao cám, thi
co quan turong úmg tró nên ngày càng nhay cám vói norepinephrin hay acetylcholin chích
váo, tác dung näy thé hiën nhur sau. Luu lurong máu à cánh tay truóe khi hüy giao cám là
200 m/phút, thi chích môt lurong norepinephrin chi gây ra su giám rát it lu lu ng máu.
Truòng hop khác, khi cát bó hąch sa0, truong lue giao cam binh thuong bj mát, luru lurong máu
täng nhanh dáng ké, vi mát truong lue mąch. Nhung sau väi ngåy dén môt tuán lě, luu lu ng
máu tró vé gán binh thuòng (Hinh 51.3), do sır täng tir thr truong lure nôi tąi cúa mąch máu co,
Dó là su bù trùr khi mát trurong lųe. Sau dó chích môt lurong norepinephrin, thi luru lu ng máu
giàm nhièu hon truóc. Hien turong näy goi là su nhay cám khi húy thán kinh; nó xáy ra trong
cå ca quan giao cám và dói giao cám.tlaibvihht beuo
e 400 ii EaudEal aia
iEi tE td An10 t tiiaon uiaic

tti D NN U O y
ad lriig Tác dung ciaeic on nlr
i 200 -—
Cát hąch sao môt lièu norepinephrine c
5gn i h
POng tų

Tác dung cua

hE môt ▇ EEo jdeElinup oi
I i E b
uD 0 t E i 3 e6leRian
1enueEdattta Tuån a i te l i i h E t a

Hinh 51.3. Anh huóng cúa cát giao càm trên luu luong máu cánh tay và tác dung cúa norepinephrin
truóc và sau khi cát hąch sao cho tháy du c múc nhay càm cúa mąch dói vói norepinephrin. (theo
Guyton A.C. Textbook of Medical Physiology, 8" ed., W.B. Saunders Company, Philadelphia, USA,
1991, trang 675)

Co ché cùa su tăng tính nhay cám do cát thán kinh, là do tăng só thų thé trong màng sau
synapse cua các té bào dáp ing. Khi norepinephrin và acetylcholin lâu khóng duąc giäi phóng
i các synapse niüa, khi tièm môt lièu hormone vão trong máu tuán hoàn, thi phán úng cua co
quan dáp mgsē tăng lên rõ rêt. TiSo utihult
tataudo aun ae naieb tiied
3. CÁC PHÄN XĄ TU DQNG tai gi i0
Các phán xą ty dông chính là su dièu hòa các chúe năng nôi quan cüa hę thån kinh tur chú.
3.1. Phán xą tır dông tim mąch: môt só phán xą tim mąch giúp dièu hòa huyét áp dông mąch,
cung luong tim va nhip tim nhur: áp thų quan (Baroreceptors) năm trong thánh cua các dông
mąch lón (bao góm Xoang dông mąch cánh vå quai dong mąch chú), khi chúng bj kích thích
böi sur täng áp suát máu, hung phán durpe truyén dén hanh não làm kich thich trung täm däy X
(re ché tim) o hánh não làm tim dåp cham lai và huyét áp tró vé binh thuòng. Mat khác, các
dáu hięu duge truyèn tói thån não, úe ché các xung dông giao cám tói tim và mąch máu, làm
áp suát dông mąch giám xuóng, trò vè binh thuong.
3.2. Phán xą tyr dông tiëu hóa: phán trén cing cúa ong tiču hóa và true tràng duge dièu khién
chính böi phan xą tu dông. Ngúri múi thom thúe än hay có thúe än trong mięng, kich thích tù
můi vå mieng tói däy phé vi, thięt hâu và cáe nhân nu c bot à thân não, nhüng kich thích này
 Bäi 51. Sinh lý hê thán kinh tu chů O0

dupe truyén qua thain kinh dói giao cám, dén cáec tuyén bäi tiét muóc bot, dą däy giy tiét dich
teu hóa, ngay că khi thúe ăn chua dat våo mièng. Turong tų, khi phân däy tre tráng, ó phán
cuói cia óng tiéu hóa xuát phát luóng xung dóng cám giác do sie cäng cua true tráng, dupc
dura dén phán cung cia tiy sóng và mot tin hiču phán xą duge dua tro lai qua dói giao cám dén
phán xa cúa ruôt già, gây co bóp manh dé tóng phán ra ngodi.
33. Cáe phán xą ty dông kháe: sıp tóng nuróe tiéu cta bàng quang: khi bäng quang cäng nuóc
tiéu, kich thich doan tüy cúng gây co bóp bàng quang và giăn các cO vóng tąo nên su di tièu.
Chc phän xa tr döng vè tinh due: khi có su kich thich tâm lý hay kich thích co quan sinh dyc,
nhüng kich thich dó gom ląi phán tiy cung, gäy phán xą cuong sinh dye và phóng tinh dich ò
nam giói. Ngoài ra, còn có các phán xą dièu tiét dich tuy, tiét mąt, tiét mò hôi, nóng dò duòng
huyét vå chúre năng các co quan khác.
3,4. Dáp úng “báo dông" hay “stress" cúa hê thán kinh giao căm: khi ca thé bi stress, phán
lón hė giao cám bi kích thích cùng môt lúc, sě gây gia tăng hoat dông nhièu chúe năng trong co
thé nhur: tăng huyét áp, tăng lurong máu dén các co dang hoat dông, giàm lu ng máu dén các ca
quan nôi tang và ngoai bièn; tăng chuyén hóa cua các té bao co thé, täng duóng huyét và täng
hoat dông tinh than., túre là làm cho hoąt dông chúc năng các ca quan tăng ó môt múe dò cue
dai, de co thé chóng lai các tác dông vao ca thé. Mye dich cia giao cám là cung câp năng luong
lón cho co thé, trong tinh trang co thé bi tác dóng manh. Trong tinh trang tăng hoąt dông giao
cám, goi là dáp ngbáo dông hay stress. Dáp ▇ nàycó ý nghīa tyr vê quan trong.
d
4. SU DÁN TRUYÈN TRONG HÉ THÀN KINH Tu' CHÚ
4.1. Co cáu chő tân cùng cůa hê TKTC ò co tron và co tim
41.I. Co tron: không có phién tân cung, cūng không có nhánh tân cúng di vão môt diém rõ
ràng. Có nhūng nhánh soi than kinh chay doc theo màng té bào co, làm thành các ränh trên măt
dé bao cO vå trên ränh có nhiêu nót phong chúra các hat dır trů các chát dän truyên thán kinh.
Chát dån truyèn thán kinh duąe phóng thích ra tir các nót phóng dó khi có kích thích. Nhò cách
sáp xép nhur vây nên môt neuron có thé kich thich nhièu té bào co tron (Hinh 51.4).
41.2. Co tim: cáu trúc tai dáu mút tân cung ó nút xoang, nút nhī thát, bó His cůng tuong tr.
4.2. Chát dān truyên felHiitiit tla) i

Cáu trúc phân tir cüa acetylcholin và norepinephrin:btplaidn Enii

uc taititioaki i

iaracetylcholin (Ach)E u uphr nnorepinephrin (NE)OHL ua utli

O (C
H,3
HO NH.
CH idhcuii 12
duia E
t1
Hc CH HO a aat

Norepinephrin là chát dän truyen thaán kinh cua soi sau hąch giao cám, trr tuyén mò hôi, co
dung lóng và môt só mąch máu.
Acetylcholin là chát dán truyén thán kinh : (1), hąch giao cám và dói giao cám;
(2) neuron sau hąch dói giao cám; (3) neuron sau hach dén tuyén mò höi, ca diung lóng vå môt
só mąch máu; (4) các soi tróc hąch cúa cá hai hé giao cám và dói giao cám.
st irdEiltSia
rdie iatt unatir
666 SINH LÝ HQ Y KHOA

|ul

ai
i
0o
(o 660
)
Co tron
0 o
o

Soi trųc o
o 0 Doan giüa các
8
0
nót phóng

Nót phóng
Ti thě

Eo
Lo Hinh 51.4. Tân cùng dáy thán kinh thuc
vât trên co tron (theo Ganong W.F. Re-
Nót phóng
jew of Medical Physiology, 18" ed., Ap-
pleton & Lange, Connecticut, USA, 1997,

8Tan cing trang 109)

4.3. Thų thé alpha và beta

Dói vói các chát dán truyèn thân kinh cua dây giao cám và túy thu ng thân là epinephrin vá
norepinephrin, trên màng các té bào dích có hai loai thų thé dé tiép hân,là thų thé alpha và thų
thé beta. Epinephrin durąc tiép nhân vói cà hai loai thų thé alpha và beta, còn norepinephrin chi
dugc tiép nhán bói thy thé alpha. Thy thé alpha có chü yéu o trên màng các té bao co tron cua
các mąch máu ngoai biên và mąch máu các c quan nôi tang, khi chju tác dung cua epinephrin
và norepinephrin nó gây co mąch. Thy thé beta có chú yéu ca tim, màng các té bào cO tron
cúa mąch vaành tim, mąch các cO xuong, cO tron ruôt, da con, vách bàng quang, ca tron phé
quán, các té bào gan và té bào cúa tó chúe mö.
chia hai loai: , và ß. Thy thé , phán phói o co tim, các nút xoang, nút nhī thát. Khi hung
2"

phán , sě gây täng co bóp co tim, täng tóc dò dán truyén, tăng nhip tim và truong lųre co tim.
Thy thé , phân bó ca tron thành mąch vành và mąch co Xu ng, co Reissessens tiéu phé quán
và các co tron ò thành óng tièu hóa, co tron tir cung và vách bàng quang. Khi , h mg phán gây
giän các co tron, gäy giän mąch máu, giän phé quan, giän tir cung (Báng 51.1). Ngoai nhūng
tác dung trên, epinephrin còn có tác dung trong chuyén hóa: tăng duróng huyét, tăng Kt máu,
täng acid béo mau, täng tiêu thy oxy. Hop chát chi yéu làm trung gian cho các tác dung näy la
AMP vòng. Thy thé B, và ß, dèu gäy tác dyng bang cách hoąt hóa men adenyl cylaz, nèn lán
tăng AMP vòng.
4.4. Cáu trúc cúa a và -rec ptor
Thų thé a và có r măt à cå màng t
truóc và sau xináp. Ding phuong pháp dánh dáu các chât
khic nhau và tinh trong lugng phän tir cúa các chát dó, ngubi ta nhän tháy két quá sau: các chát
có trong lugng phán tir 55.000 thi gán dupe a receptor, cäc chát có trong luong phán ti 100.000
thi gán dupe vói ß receptor. Các a hay receptor déu có khá näng gán vói các chat có chuði C
u"csuN (dan xuát alkyl). Chát epinephrin có chuõi C-C- N, nen dèu có the the dung cà a và
. Tuy väy, các chát ké trén khöng phái gäy tác dung gióng nhau. Thy thé a có kha näng két hop
vóit NH, uhánh ben cua chuði alkyl (nie lài két hep vói norepinephrin làa chù yéu), con thy thé
thi có khá näng két hop vói nhóm CH, ó nhánh bên (tre là két hop vói epinephrin là chính).
 Bài 51. Sinh lý hê thán kinh tų chů 667
Báng 51.1. Các tác dung cúa hě thán kinh thuc vąt trèn các co quan cúa co thé
Co quan
Mát
Tác dung kich thich hê giao căm|Tác dyng kich thich hė dói giao cám
Dóng tù Giān
Co
CO mi Giän nhę (nhin xa) Co (nhin gån)
Các tuyén: műi, lę, tuyén Co mąch và bài tiét nhę Kich thích bài tiét mąnh
mang tai, duói hàm, tuyén da
dåy, tuy
Tuyén mò hôi iét mò hôi mąanh Tiét mò hôi ò gan bàn tay
Mach máu Phån lón là co Phân lón co ít hoãc không tác dung
Tim Nhip tăng Nhip châm
Co t
Tăng súc co bbópmt Giám súc co bóp (dăc biêt là co tåm
nhí)
Mąch vành Giän ( ,), co (a) Giān
Phói
Tiéu phé quàn Giän Co
Mach máu Co nhe Giän
Ruôt
Lòng ruôt Truong lyc và nhu ônggiàm Truong luc và nhu ôngtäng
Co thát Truong lųc tăng Giän
Gan Giái phóng glucose T ng hop glycogen nhę
Túi mât và ó nât Giăn Co

Thân Luu luong nuóc tièu giàm và tăng| Không

bài tiét renin
Bàng quang
Co bàng quang Giän nhę Co
Tam giác có bàng quang Co Giān

Duong vât Phóng tinh Cuong

Các tièu dông mąch
Tang ò byng Co Không
Co Co (a), giän ( ) Không
Da Co Không

Máu
Không
Dóng mau Täng
GlucO5e Tăng Không
Lipid Tăng Không
Chuyén hóa co' só Tăng lên dén 1N00.
Không
Bai tiét túy thuong than Tăng Không

Hoat dông tinh thán Tănge Không

Co dung lông Co Không
Co Xuong Tăng tiêu glycogena Không
ng chièu
Täng dài soi co
Không
Té bào mo Tiêulipid
u |
668 SINHLÝ HQc Y KH A

Vi norepinephrin có nhóm NH, nên nó két hyp vói a receptor, con epinephrin có cá NH và
CH, nén nó có khá năng két hep vói cà a và ß receptors (nhung vói là chú yéu),
3

OH
O u Tec p U

(HO– CH2
ln CH CH2

epinephrin receptor
I IC IIIII

4.5. Thy thé acetylcholin

Dıa trên tinh chát duoc lý có thé chia thy thé acetylcholin thành hai loai. Măc dů cùng là
dây cholinergic, dän truyen băng acetylcholin, nhung chő tan cůng cúa neuron sau hąch cho-
linergic dáp úng vói muscarin, không dáp úng vói nicotin, nguroe lai tąi hach giao cám hay
chó tan cing cua neuron vân dông TKTUchi có sı dáp úng voi nicotin, mà không dáp úng vói
muscarin. Do dó, chia làm hai loai: thų thė muscarin và thy thé nicotin. Thų thé muscarinic bj
úc ché bói atropin, tác dông kích thich cua thy thé muscarinic là su phóng thích GMP vòng,
Thų thé nicotinic bi úc ché bói curare.
4.6. Hiên turong dięn tąi thų thé
Cáe däy adrenergic ánh huóng lèn ca tron theo hai cách: (1) làm tăng tinh thám cua màng
dói vói Na", låm cho té bao bij khir c e ting phán, các diên thé naäy sě duge công huóng ląi tąo
diên thé kích thích tąai chő nói, két quà làm co tron bi kích thích; (2) làm tăng tinh thám cúa
máng té bào dói vói K, Ki di ra khói té bào, làm diên thé màng té bào càng bèn vůng (phân
c c quá dó). Diên thé màng lúc này goi là dięn thé úc ché tąi chő nôi.

5. ÐIÈU HÒA HOAT DÓNG HĘ THÀN KINH Tu' CHÜ

Hoąt dông cúa hê TKTC tuy có tinh tır dông, song ván chju su dièu khièn xung cua hê thán
kinh trung wong vå môt só hormone cia tuyén nôi tiět:
5.1. Hę lrói: nhièu vůng trong hé luói hành não, câu não, não giūa, có tác dung dièu hòa chúc
năng hê TKTC: dièu hóa huyét áp, nhip tim, bài tiét các tuyén phàn trên cua duòng tiêu hóa,
nhu dông duòng tiêu hóa, múre do co thát bàng quang,.
5.2. Vůng hą dói: là trung tâm cao cáp cua he TKTC. Kich thích phán truróc cua vůng hą dòi
có tác dung nhur kích thích hê dói giao cám. Kich thich phán sau cúa vůng hą dòi có tác dung
nhu kích thích hê giao cám.
5.3. Vó não: các trang thái hoąt dông cua vò não trong các truròng hop cám xúc, lo láng, są
häi,.. có anh huróng dén hoat dông cúa hê TKTV nhur gây co giăn mąch máu ngoai biên, thay
dói nhip tim và nhip thò, thay dói hoąt dông ò tang. Phân lón các phan xą có sır tham gia cua
he thán kinh thųe vat do kích thích bén ngoài và bên trong co thé mòt cách không ý thúe nhumg
cüng có môt só phän xą do kich thich tit vó não (phän xą thich nghi cua mát vói ánh sáng, các
phán xą có dièu kiên bai tiét dich tiéu hóa, phán xą bäi xuát phán vå nu c tiéu).
5.4. Hormone: thyroxin cua tuyén giáp có tác dung tăng cu ng hoat dông hê giao cam. Nor-
adrenalin, adrenalin cua tuyén túy thurong thân làm tăng hoat dông hė giao cám.
5.5. Stress: các stress tâm lý và thé xác kích thich hė giao cám.
 Bài 51. Sinh lý hė thán kinh typ chù 669
câU HÖI Tu LUQNG GIÁ
1. Cáu nio sau däy dúng vói táe dung cia norepinephrin khi gán våo thy thé alpha?
A. Giän té bào co tron mąch máu ngoai biên
B. Co té bào cO tron mąch máu nôi tang
C. Tăng co bóp cO tim e
D. Giän ca tron phé quánndie
E. Båi tiét insulin
2. Câu nào sau däy dúng vói thų thé B,?
A. Hoat dóng thông qua chát truyén tin thú hai là inositol triphosphat
B. Khi gán vói norepinephrin ó co tron phé quán sě làm gin phé quán
C. Khi h ng phán sě làm giän tir cung tiL

D. Khi hung phán sě làm co phé quán

E. Duge phân phói à co tim, nút xoang vå nút nhī thátlt
3. Câu nào sau dây dúng vói thų thé alpha? s

A. Gán dupc vói chát truyèn tin hóa hoc có trong lu ng phân tir 100.000 dalton
B. Gán durąc vói chát truyèn tin hóa hoc có nhánh bên NH,
C. Gán durgc vói chát truyén tin hóa hoc có nhánh bên CH,
D. Gán durçc vói chát truyên tin hóa hoc có nhánh bên COOH
E. Chi có à mång té bào trutóc synapse
4. Câu nào sau dây KHÓNG ÐÚNG dói vói acetylcholin?
ia
A. Acetylcholin là chát dån truyèn thån kinh ò hąch giao cám và dói giao cám
B. Acetylcholin là chát dán truyén thán kinh ò neuron sau hąch dói giao cámi
C. Acetylcholin là chát dån truyén thán kinh à neuron sau hąch dén tuyén mò hôi
D. Acetylcholin là chát dán truyén thán kinh è các soi truóc hąch cúa cá hai hê giao cám vå
dói giao cám
E. Acetylcholin là chát dån truyćn thån kinh ó các søi sau hąch cua cá hai hé giao cám và
phó giao cám
5. Câu não sau dāy dúng vói epinephrin/norepinephrin? DiIEMIElHe
A. Epinephrin durge tiép hânbôi cà hai thų thé a và ▇
B. Norepinephrin durçc tiép nhân bói cà hai thų thé a và
OalaaabsuGi
ai

C. Epinephrin chi duroe tiép nhän bói thy thé a e asi tatEa)
D. Norepinephrin chi durçe tiép nhân bói thų thé
E. Epinephrin chi durąc tiép nhân bói thų thé estanhateg▇
6. Cäu não sau dáy KHÓNG DÚNG vói hê thán kinh tyr chü?etlsiu
A. Du e phân phói dén các co quan nôi tąng
fhsuiiee
B. Tao phán úng không theo ý muón
C.Cón goi là hê thán kinh thųe vât
D. Tao các cir dông nhò hê c Xuong
E. Làm co các co tron cúa co thé
670 SINH LÝ HQc Y KH A td
a 3ADl OEEla)
7. Câu nào sau däy là SAl dói vói hę thån kinh tųr chú?
A. Góm có 3 hě là giao cám, dói giao cám vå hê thán kinh trung uong
B. Có trung khu phân bó à sing bên chát xám tily sóng liên tųciban
tir dótna ngure T, dén dót
sónguddita
thát lung L,
C. Hoat dong dua trên các cung phán xą i tkan)
D. Du e phân bó à não giîra, hånh não và ving túiy cúng (S, S, và S,) i to ni16
E. Có trung khu cao cáp vůng hą dói tiit

8. Câu nào sau dáy đúng vói hê giao càm? Etgt nzgniine oin3)
A. Bao góm trung khu ó sing bén chát xám tiy sóng và các hąch giao cám canh sóng và
tru c sóng
B. Có trung khu ò não gi a, hành não và vůng tüy cungnl
C. Có trung khu ò phán truóc ving hą dòi ittnilaiin
D. Làm tăng nhip tim, làm tăng ci dông cúa ruôt ana pan
E. Có thán té bào hach nám trong các tang n isruauci)
9. Câu nào sau däy dúng vói hąch sao?napn sonn deuvoputeln
A. Có soi truóc hach xuát phát tir T-Totnu zm dde tivcputneL
B. Còn durgc goi là hąch có trên n trtine ibrtibia
C. Các søi sau hach chi phói các ca quan vúng dàu dE
D. Các soi sau hach di theo dáy thån kinh IV vå VI. Môt só di dén dą dày và ruôtp
E. Các soi sau hąch di tói các co quan vůng cò, chi trên và các co quan trong lòng nguc
10. Trung khu he giao cám duąe phân bó è dâu? an nd biludaat
A. Phân bó à sing bên chát xám túiy sóng tùr D, dén L,nnttbd aadbol
B. Phân bó à simg bên chát xám tüy sóng ti D, dén L,iiiHinisata
C. Phân bó à sing bên chát xám tůy sóng ti D, dén D iilnlnrbeoA 0
D. Phân bó doc hai bên các dót sóng có oat
E. Phân bó doc hai bên các dót sóng có chéch vé phía truóct
t tBEd
TÀI LIĘU THAM KHÅ eaiil )

1. Bô món Sinh lý hoc, Dąi hoc Y Dugc Thành phó Hò Chí Minh. Sinh lý hoc y khoa tàp 2=2. NXB Y
hoc, 2012, tr. 262-273.
2. Fox S. Human Physiology 8" edition, McGraw Hill Companies, 2004, pp. 190-214.
Ganong's Review of Medical Physiology 23“ ed., Lange McGraw Hill Companies, 2009, pp. 261-
3. 271.
J. Tertora;
GerardInc.
4. Sons, Bryan Derrickson. Principles of Anatomy and Physiology, 12ª ed., John Wiley &
2009, pp. 708-712.
Guyton A. C. and Hall J.E. Textbook of Medical Physiology, I1“ ed., Elsevier Saunders, 2004, pp.
5. 648-758.
6.
Silbernag| S. and Despopoulus A. Color Atlas of Physiology 6% edition, 2009, pp. 78-87.

atehi