LAO NIEÄU SINH DUÏC

MUÏC TIEÂU

1. Hieåu ñöôïc cô cheá beänh sinh lao nieäu sinh duïc

2. Bieát caùc trieäu chöùng vaø phöông phaùp chaån ñoaùn lao nieäu sinh duïc
3. Bieát caùc coâng thöùc hoùa trò lao ngaén ngaøy

Töø khoùa: Lao ngoaøi phoåi, lao nieäu sinh duïc, hoùa trò lao ngaén ngaøy,
ñieàu trò quan saùt tröïc tieáp

I. ÑAÏI CÖÔNG
Beänh lao phoåi ñöôïc quan saùt ôû ngöôøi caùch ñaây 7000 naêm, di tích caùc boä xöông
ngöôøi coå ñaïi cho thaáy nhöõng thöông toån ñaëc tröng cuûa beänh lao. Beänh lao thöôøng gaëp ôû
Ai caäp khoaûng 1000 naêm tröôùc coâng nguyeân.
Ở chaâu AÂu trong thập nieân 1700, nhieãm khuaån lao trôû thaønh beänh dòch vaø moät phaàn
tö töû vong ôû Anh vaøo thôøi ñoù laø do lao phoåi. Villemin xaùc ñònh baûn chaát laây nhieãm cuûa
beänh, cho raèng beänh lao coù theå truyeàn töø ngöôøi hay boø sang thoû. Năm 1882, Koch coâng
boá phaùt hieän nguyeân nhaân beänh lao vaø ñưa ra giaû thuyeát mang teân oâng.
Ñaëc tính khaùng acid-coàn cuûa vi khuaån do Ehrlich phaùt hieän naêm 1882. Ekehorn
(1908) ñöa ra giaû thuyeát qua ñöôøng maùu tröïc tieáp: vi khuaån coù theå ñöôïc vaän chuyeån
gioáng nhö khoái taéc maïch (emboli) ñeán mao maïch thaän, gaây ra caùc cuû lao. Theo giaû
thuyeát naøy, thaän vaø ñöôøng tieåu bò nhieãm khuaån thöù phaùt qua trung gian nöôùc tieåu.
Medlar (1926) khaûo saùt 100 000 maãu beänh phaåm töø thaän cuûa 30 beänh nhaân töû vong
do lao phoåi, trong ñoù khoâng coù ai coù trieäu chöùng lao nieäu. Thöông toån vi theå ñöôïc tìm
thaáy haàu heát ôû voû thaän hai beân. OÂng cho raèng caùc thöông toån beänh lyù neân ñöôïc goïi laø
di caên hôn laø “thöù phaùt” vì thaän bò nhieãm qua ñöôøng maùu.
Wildbolz (1937) duøng töø lao nieäu sinh duïc, nhaán maïnh lao thaän vaø lao maøo tinh laø
caùc bieåu hieän taïi choã cuûa nhieãm khuaån qua ñöôøng maùu.
Söï kieän quan troïng nhaát laø söï phaùt hieän ra caùc thuoác khaùng lao, baét ñaàu baèng
streptomycin (1943), sau ñoù laø para-aminosalicylic (1946), isoniazid (1952), rifampicin
(1966). Cuoái cuøng laø caùc phaùc ñoà hoùa trò ngaén ngaøy cho caùc theå lao.
II. TAÀN SUAÁT
Taàn suaát ca lao môùi laø moät chæ soá noùi leân söï tieán trieån cuûa beänh vaø cho thaáy hieäu
quaû cuûa caùc bieän phaùp kieåm soaùt beänh. ÔÛ caùc nöôùc ñang phaùt trieån taàn suaát beänh cao
hôn caùc nöôùc phaùt trieån. ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån, lao thöôøng taán coâng nhoùm ngöôøi lôùn
tuoåi, coøn ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån thì beänh taán coâng treû lôùn vaø ngöôøi treû.
Toå chöùc Y teá theá giôùi (WHO) öôùc tính treân toaøn theá giôùi coù 10 trieäu ca lao môùi moãi
naêm, haàu heát ôû nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån. Haøng naêm coù töø 8-19 trieäu ngöôøi coù trieäu
chöùng lao roõ reät vaø 3 trieäu seõ cheát. ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån, tæ leä giaûm lao haøng naêm laø
12% coøn ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån thì lao khoâng giaûm. Baûng 1 cho thaáy söï giaûm caùc
ca lao phoåi vaø lao nieäu môùi töø 1883 ñeán 1993 ôû Anh.

1
 Baûng 1 : TAÀN SUAÁT LAO

Naêm Toång soá ca môùi phaùt hieän, Soá ca lao nieäu sinh duïc
tröôùc ñoù chöa ñieàu trò
1983 3002 134
1988 2163 84
1993 2458 64

Treân toaøn theá giôùi, lao nieäu sinh duïc chieám 14% lao ngoaøi phoåi, trong ñoù chæ 20% ôû
ngöôûi da traéng.
ÔÛ Hoa kyø, soá ca lao môùi maéc ñöôïc baùo caùo haøng naêm giaûm cho ñeán naêm 1985 thì
taêng laïi (Hình 1). Caùc yeáu toá gaây neân söï gia taêng naøy goàm nhieãm HIV vaø AIDS, tình
traïng ngöôøi nhaäp cö vaø haï taàng y teá suy yeáu. Tuy nhieân, töø naêm 1992 soá ca lao môùi ôû
Hoa Kyø giaûm daàn vaø hieän coù taàn suaát thaáp nhaát trong lòch söû. Theo WHO, khuynh
höôùng chung treân theá giôùi khoâng nhö vaäy (Hình 2). Naêm 1996, 12 nöôùc, ñöùng ñaàu laø
AÁn Ñoä vaø Trung Quoác, chieám gaàn 75% caùc ca lao toaøn caàu. WHO tuyeân boá lao laø moät
vaán ñeà khaån caáp cuûa söùc khoeû coäng ñoàng toaøn caàu vaø phaùt ñoäng chieán dòch ñieàu trò
quan saùt tröïc tieáp (DOT: Directly Observed Therapy).
Tæ leä lao nieäu sinh duïc giaûm laø do keát quaû cuûa ñieàu trò khaùng lao hieäu quaû trong lao
phoåi tieân phaùt. Taàn suaát lao ôû Hoa Kyø vaø Anh laø 13/ 100 000 daân coøn ôû moät soá nöôùc
ñang phaùt trieån laø 400 / 100 000 daân. Moät ngöôøi lao phoåi BK döông coù theå laây cho 30
ngöôøi khaùc, moät trong 30 ngöôøi naøy coù theå coù bieåu hieän lao ôû thaän. ÔÛ caùc nöôùc phaùt
trieån chæ coù 8 ñeán 10% beänh nhaân lao phoåi phaùt sinh lao thaän thì 15 ñeán 20% beänh
nhaân ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån bò lao thaän.

Caùc tröôøng hôïp lao ñöôïc baùo caùo ôû

Hoa Kyø, 1979 - 1999

Naêm
Hình 1: Soá tröôøng hôïp lao ôû Hoa Kyø ñöôïc baùo caùo töø 1979 ñeán 1999. (Töø Trung taâm kieåm soaùt vaø
ngaên ngöøa beänh taät, CDC, 2000)
(Nguoàn: Campbell-Walsh Urology, 9th ed.2007)

2
 3

2 CHAÂU PHI

1 CAÙC NÖÔÙC PHAÙT

TRIEÅN
0
1990 1995 2000 2005

Hình 2: Toå chöùc Y teá theá giôùi tieân ñoaùn taàn suaát lao ôû chaâu Phi vaø caùc nöôùc phaùt trieån, 1990 ñeán
2005. (Nguoàn: Campbell-Walsh Urology, 9th ed.2007)

III. DÒCH TEÃ HOÏC

Tæ leä nhieãm lao haøng naêm laø chæ soá ñaùnh giaù vaán ñeà lao vaø khuynh höôùng cuûa
beänh ôû moät nöôùc hay moät coäng ñoàng.
ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån: (1) taàn suaát lao ñaõ giaûm töø ñaàu theá kyû tröôùc; (2) lao ñang
giaûm ôû tæ leä 5% moãi naêm; vaø (3) söï giaûm tæ leä nhieãm laø theo luõy thöøa. Ñieàu naøy coù
nghóa raèng vi khuaån lao coù theå ñöôïc thanh toaùn sau nhieàu thaäp kyû. Taùc ñoäng cuûa hoùa trò
lieäu lao cuõng goùp theâm vaøo söï thoaùi trieån töï nhieân cuûa beänh. Öôùc tính vieâc phaùt hieän
ca môùi vaø ñieàu trò ñaõ laøm giaûm taàn suaát khoaûng 7,8% moãi naêm. Tæ leä naøy coäng vôùi tæ leä
giaûm 5% thaønh tæ leä giaûm maéc beänh treân 12% moãi naêm.
Ngöôïc laïi, ôû nhieàu nöôùc chaâu Phi, khuynh höôùng giaûm beänh raát thaáp. Trong 10
naêm, tæ leä nhieãm vaãn ôû khoaûng 2,6%, cho thaáy khuynh höôùng taêng caùc ca môùi. Neáu ôû
caùc nöôùc naøy tæ leä beänh môùi maéc haøng naêm giaûm 5% thì seõ coù söï giaûm nguy cô nhieãm
töø 3% vaøo naêm 1980 xuoáng 0,7% vaøo naêm 2010 vaø taêng tæ leä daân soá khoâng maéc beänh
töø 55% leân 68%. Giaûm tæ leä maéc haøng naêm 14% seû laøm giaûm taàn suaát lao coøn moät nöûa
trong 5 naêm.
Hai bieän phaùp cô baûn ñeå khoáng cheá beänh lao hieäu quaû laø tieâm ngöøa BCG vaø phaùt
hieän vaø ñieàu trò ca môùi. Hoaù trò lao ngaén ngaøy thöôøng hieäu quaû.
IV. MYCOBACTERIA
Mycobacteria raát ña daïng: teá baøo ngaén, teá baøo sôïi daøi, hoaëc coù nhaùnh.
Mycobacteriun daøi 2,4m vaø roäng 0,2- 0,5 m. Teá baøo vi khuaån coù thaønh daøy taùch bieät
vôùi maøng teá baøo bôûi moät vuøng trong suoát. Vi khuaån khoâng coù voû bao thöïc söï, khoâng di
ñoäng. Thaønh teá baøo laø moät caáu truùc goàm 4 lôùp. Lôùp trong cuøng laø murein
(peptidoglycan) gioáng nhö caùc vi khuaån khaùc, vaø 3 lôùp ngoaøi goàm caùc phöùc hôïp
peptides, polysaccharides, lipide. Lipide chieám 40–50% troïng löôïng teá baøo.
Phöùc hôïp M. tuberculosis
Goàm Mycobacterium tuberculosis, Mycobacterium bovis, Mycobacterium microti,
Mycobacterium africanum. M.tuberculosis laø vi khuaån maïnh nhaát vaø laây nhieãm nhaát, laø
nguyeân nhaân gaây beänh cho haàu heát beänh lao ôû ngöôøi vaø con ngöôøi laø kyù chuû duy nhaát.
M.tuberculosis tuyeät ñoái hieáu khí, M. bovis yeám khí moät phaàn.

3
 Mycobacteria sinh saûn raát chaäm: nhaân ñoâi moãi 20-24 giôø. Khi vi khuaån khoâng phaân
chia thì khaùng sinh khoâng öùc cheá quaù trình chuyeån hoùa, vaø nhö vaäy mycobacteria vaãn
soáng soùt khi coù khaùng sinh.
M.tuberculosis coù theå ñeà khaùng vôùi caùc cô cheá tieâu huûy noäi baøo. Khi bò thöïc baøo,
M. tuberculosis vaãn soáng vaø di chuyeån trong teá baøo thöïc baøo. Noàng ñoä cuûa haàu heát
khaùng sinh trong teá baøo thöïc baøo thì thaáp vaø pH noäi baøo coù theå khoâng thích hôïp ñoái vôùi
khaùng sinh ñoù. Nhoùm M. tuberculosis noäi baøo nhaïy caûm vôùi pyrazinamide, coù theå thaâm
nhaäp teá baøo thöïc baøo vaø taùc duïng ôû pH 5,5.
Coù moät tæ leä mycobacteria nguû yeân (dormant) vaø toàn taïi trong moâ moät thôøi gian daøi
maø khoâng phaân chia vaø khoâng nhaïy caûm vôùi khaùng sinh. Chuùng coù vai troø quan troïng
trong söï taùi hoaït beänh lao xaûy ra nhieàu naêm sau sô nhieãm lao.
Mycobacterium coù khuynh höôùng khaùng thuoác hôn haàu heát caùc vi khuaån khaùc neáu
duøng khaùng sinh ñôn trò.
Nontuberculous Mycobacteria
Töø ñaàu thaäp nieân 1950, ngöôøi ta phaùt hieän ra caùc mycobacteria khaùc cuõng gaây beänh
cho ngöôøi. Caùc vi khuaån naøy ñöôïc bieát ñeán nhö laø nontuberculous mycobacteria.
Mycobacteria ñöôïc xeáp thaønh hai nhoùm: nhoùm gaây beänh vaø nhoùm khoâng gaây beänh
cho ngöôøi (Baûng 2).
Nontuberculous mycobacteria hieám khi gaây beänh ôû heä nieäu sinh duïc: chæ coù 5
tröôøng hôïp lao thaän ñöôïc baùo caùo töø 1956.
Nguyeân lyù ñieàu trò cuõng gioáng nhö ñoái vôùi M.tuberculosis. Nontuberculous
mycobacteria thöôøng khaùng vôùi moät hay nhieàu loaïi khaùng sinh haøng ñaàu neân caàn laøm
khaùng sinh ñoà sôùm. Coù nhieàu tröôøng hôïp phaùt hieän nontuberculous mycobacteria trong
nöôùc tieåu nhöng vi khuaån khoâng gaây beänh. Tuy nhieân, neáu tìm thaáy caùc vi khuaån nhaïy
caûm, caàn ñieàu trò 3-4 thaùng thuoác khaùng lao taán coâng.
Baûng 2 : PHAÂN LOAÏI MYCOBACTERIA (Nguoàn: Campbell-Walsh Urology, 9th ed.2007)
Gaây beänh cho ngöôøi Khoâng gaây beänh cho ngöôøi
Tröïc khuaån cuû lao ôû ñoäng vaät coù vuù (phöùc hôïp cuû) Sinh saûn chaäm
M. tuberculosis M. gordanae
M. bovis (bao goàm BCG) M. gastri
M. microti M. terrae complex
M. africanum M. flavescens
M. leprae

Vi khuaån coù khaû naêng gaây beänh, sinh saûn chaäm Sinh saûn nhanh
M. avium-intracellulare M. smegmatis
M. scrofulaceum M. vaccae
M. kansasii M. parafortuitum complex
M. ulcerans
M. marinum
M. xenopi
M. szulgai
M. simiae

Vi khuaån coù khaû naêng gaây beänh, sinh saûn nhanh

M. fortuitum complex

BCG, bacille Calmette-Gueùrin

4
V. BEÄNH SINH
Beänh lao phaùt sinh hay khoâng phuï thuoäc vaøo taùc ñoäng qua laïi giöõa beänh nguyeân vaø
phaûn öùng mieãn dòch cuûa kyù chuû. M. tuberculosis laø moâ hình maãu cuûa beänh nguyeân noäi
baøo. Ñaùp öùng mieãn dòch teá baøo ñoùng vai troø quyeát ñònh. Teá baøo lympho T taùc ñoäng vôùi
khaùng nguyeân taùc ñoäng vôùi mycobacterium ñeå taêng sinh vaø taïo ra cytokines vaø chaát
naøy seõ trôû laïi hoaït hoaù ñaïi thöïc baøo. Ñaïi thöïc baøo ñöôïc hoaït hoùa trôû thaønh ñaïi baøo
Langhans. Caùc ñaïi thöïc baøo ñôn nhaân naøy phoùng thích moät soá yeáu toá (nhö tumor
necrosis factor - , transforming growth factor - ) maø caùc yeáu toá naøy cuøng vôùi caùc
chaát tieát cuûa lymphocyte seõ quyeát ñònh tính chaát thöông toån.

Hình 3: Beänh sinh lao ñöôøng nieäu

(Nguoàn: Smith’s General Urology, 17th ed. 2008)

Trong sô nhieãm phoåi, M. tuberculosis phaân chia vaø gaây phaûn öùng vieâm. Vi khuaån
vaãn tieáp tuïc sinh saûn vaø lan roäng, ñaàu tieân qua ñöôøng baïch huyeát sau ñoù qua ñöôøng
maùu. Sau 4 tuaàn, toác ñoä sinh saûn chaäm laïi do phaûn öùng mieãn dòch cuûa cô theå vaø söï lan
toûa ngöng laïi. ÔÛ giai ñoaïn naøy, caù theå coù baèng chöùng cuûa maãn caûm muoän, ñoàng thôøi
vôùi luùc ñaïi thöïc baøo coù khaû naêng öùc cheá söï phaân chia cuûa M. tuberculosis. Haàu heát

5
beänh nhaân khoáng cheá ñöôïc beänh ôû giai ñoaïn sô nhieãm vaø khoâng coù bieåu hieän laâm
saøng. Nhöõng ngöôøi naøy coù vi khuaån daïng tieàm aån, vi khuaån naøy coù theå sinh saûn vaø gaây
beänh nhieàu naêm sau ñoù khi beänh nhaân coù beänh maõn tính gaây suy nhöôïc, chaán thöông,
duøng corticoids, trò lieäu öùc cheá mieãn dòch, tieåu ñöôøng, vaø AIDS. Nhö caùc tröôøng hôïp
lao ngoaøi phoåi khaùc, lao nieäu sinh duïc thöôøng do söï phaùt taùn vi khuaån qua ñöôøng maùu
ôû giai ñoaïn sô nhieãm (Hình 3). Sau ñoù, beänh lao tieán trieån phaùt sinh do söï taùi hoaït sô
nhieãm do söï suy yeáu cuûa phaûn öùng mieãn dòch taïi choã.
VI. BEÄNH HOÏC
Lao thaän, nieäu quaûn , vaø baøng quang
Thaän
Lao thaän thöôøng do söï taùi hoaït cuûa nhieãm khuaån thaän phaùt taùn qua ñöôøng maùu.
Nhieãm khuaån tieân phaùt coù theå xaûy ra nhieàu naêm tröôùc, sau khi hít phaûi gioït nhoû töø chaát
tieát pheá quaûn bò nhieãm vaø sau ñoù phaùt taùn mycobacterium khaép nôi trong cô theå.
Vi khuaån taïm truù taïi maïch maùu gaàn caàu thaän. Ñaïi thöïc baøo xuaát hieän. Haït taïo baõ
ñaäu hình thaønh, goàm ñaïi baøo Langhans bao quanh bôûi lymphocyte vaø nguyeân baøo sôïi.
Tieán trình seõ phuï thuoäc vaøo löôïng vi khuaån gaây nhieãm, ñoäc tính cuûa vi khuaån vaø söùc
ñeà khaùng cô theå. Neáu vi khuaån ngöøng sinh saûn, cuû lao ñöôïc thay baèng moâ xô, nhöng
neáu chuùng tieáp tuïc sinh saûn seõ taïo neân vuøng hoaïi töû baõ ñaäu trung taâm.
Quaù trình laønh daãn ñeán taïo moâ xô vaø laéng ñoïng muoái calcium, gaây ra toån thöông
voâi hoùa ñaëc tröng. ÔÛ thaän, toån thöông coù theå bong vaøo heä thoáng oáng thu thaäp, aên vaøo
nhuù thaän vaø phaù huûy noù. Ñaøi thaän bò loeùt, gaây ra toån thöông loeùt hang ñaëc tröng.
Moâ xô coù theå gaây heïp cuoáng ñaøi thaän hay khuùc noái beå thaän nieäu quaûn.
Cao huyeát aùp coù theå xaûy ra trong tröôøng hôïp lao thaän moät beân vaø coù giaûm löu löôïng
maùu ñeán thaän (taàn suaát cao huyeát aùp cao gaáp 2 laàn so vôùi taát caû caùc beänh khaùc).
Khoaûng hai phaàn ba beänh nhaân lao thaän naëng moät beân caûi thieän huyeát aùp roõ reät sau caét
thaän, cao hôn haún tæ leä 25% caûi thieän huyeát aùp ôû beänh nhaân beänh thaän moät beân do
nguyeân nhaân khaùc.
Nieäu quaûn
Vieâm lao nieäu quaûn laø do söï tieán trieån töø thaän. Toån thöông thöôøng gaëp nhaát laø ôû
khuùc noái nieäu quaûn-baøng quang, hieám khi gaëp ôû nieäu quaûn phaàn ba giöõa vaø raát hieám
khi toaøn boä nieäu quaûn. Trong tröôøng hôïp naøy thaän thöôøng maát chöùc naêng, voâi hoaù vaø
thöôøng phaûi caét thaän nieäu quaûn. Heïp nieäu quaûn thöôøng xaûy ra trong quaù trình ñieàu trò
daãn ñeán xô hoaù vaø taïo seïo.
Baøng quang
Toån thöông baøng quang cuõng thöù phaùt töø thaän. Baét ñaàu quanh moät hay hai mieäng
nieäu quaûn baèng hieän töôïng ñoû, vieâm, phuø. Khi vieâm tieán trieån, caùc haït boùng nöôùc xuaát
hieän vaø coù theå bít hoaøn toaøn mieäng nieäu quaûn.
Thöông toån loeùt thöôøng hieám vaø laø daáu hieäu muoän. Loeùt coù bôø khoâng ñeàu vaø loeùt
noâng vôùi vuøng vieâm trung taâm bao quanh bôûi caùc haït noåi goà. Neáu dieãn tieán, vieâm lan
xuoáng lôùp cô vaø lôùp cô baøng quang ñöôïc thay baèng moâ xô. Quaù trình xô hoaù naøy baét
ñaàu quanh mieäng nieäu quaûn vaø coù theå bò co keùo leân treân, cöùng, giaõn taïo neân hình loã
ñaùnh goân. Nieäu quaûn thöôøng cöùng ôû hai phaàn ba döôùi vaø gaây ngöôïc doøng baøng quang-
nieäu quaûn. Vuøng nieâm maïc laønh coù daïng hình sao do caùc daûi moâ sôïi hoäi tuï ôû ñieåm
trung taâm, thöôøng laø nôi vieâm naëng khôûi ñaàu.

6
Lao tinh hoaøn, maøo tinh vaø tieàn lieät tuyeán
Tinh hoaøn
Lao tinh hoaøn haàu nhö luoân luoân thöù phaùt töø lao maøo tinh maø lao maøo tinh laø do
phaùt taùn qua ñöôøng maùu vì maøo tinh coù nguoàn cung caáp maùu doài daøo.
Maøo tinh hoaøn
Lao maøo tinh laø do phaùt taùn vi khuaån qua ñöôøng maùu. Beänh thöôøng khôûi phaùt töø
ñuoâi maøo tinh vì vuøng naøy ñöôïc cung caáp maùu nhieàu. Vieâm lao maøo tinh coù theå keát
hôïp vôùi lao thaän nhöng ñieàu naøy ít gaëp.
Vieâm lao maøo tinh coù theå laø bieåu hieän ñaàu tieân vaø duy nhaát cuûa lao nieäu sinh duïc,
chaån ñoaùn baèng caáy M.tuberculosis töø hang lao môû hay sau caét maøo tinh. Lao maøo tinh
thöôøng xaûy ra ôû ngöôøi nam treû vaø 70% beänh nhaân coù tieàn söû lao.
Bieåu hieän laâm saøng thöôøng laø söng ñau bìu. Toån thöông ñôn thuaàn ôû ñuoâi maøo tinh
xaûy ra ôû 40% tröôøng hôïp. Coù theå vieâm toaøn boä maøo tinh, lan ñeán oáng daãn tinh vaø tinh
hoaøn (hieám gaëp). Toån thöông maøo tinh hai beân gaëp trong 34% tröôøng hôïp.
Tieàn lieät tuyeán
Lao tieàn lieät tuyeán hieám gaëp. Ñöôøng lan truyeàn laø phaùt taùn qua ñöôøng maùu, khoâng
coù baèng chöùng cho thaáy beänh laø do tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi nöôùc tieåu nhieãm beänh töø
thaän. Khi thaêm khaùm baèng tay, tieàn lieät tuyeán coù daïng noát, hieám khi lôùn vaø nhaïy ñau.
Lao sinh duïc
Söï laây truyeàn lao sinh duïc töø nam sang nöõ raát hieám. Lattimer (1954) chæ tìm thaáy 8
tröôøng hôïp trong y vaên.
Lao döông vaät
Raát hieám. Cho ñeán naêm 1971, chæ coù 139 tröôøng hôïp ñöôïc baùo caùo trong Y vaên.
Lao döông vaät nguyeân phaùt xaûy ra sau khi giao hôïp vôùi vi khuaån coù saün trong ñöôøng
sinh duïc nöõ hay do laây nhieãm töø aùo quaàn bò nhieãm. Toån thöông thöôøng ôû daïng loeùt
noâng ôû qui ñaàu. Hieám hôn laø toån thöông daïng noát ñaëc hay vieâm loeùt theå hang. Chaån
ñoaùn xaùc ñònh baèng sinh thieát.
Lao nieäu ñaïo
Raát hieám. Symes vaø Blandy (1973) daãn 16 ca trong y vaên. Beänh gaây ra bôûi söï lan
truyeàn töø moät oå lao khaùc trong ñöôøng sinh duïc. Bieåu hieän coù theå caáp tính hay maïn tính.
Ôû giai ñoaïn caáp coù dòch tieát nieäu ñaïo vôùi vieâm maøo tinh, tieàn lieät tuyeán, vaø nôi khaùc.
Chaån ñoaùn khoâng khoù vì luoân phaân laäp ñöôïc vi khuaån.
VII . ÑAËC ÑIEÅM LAÂM SAØNG
ÔÛ caùc nöôùc ñang phaùt trieån lao laø beänh caáp tính hôn nhieàu so vôùi caùc nöôùc phaùt
trieån vaø aûnh höôûng chuû yeáu leân treû em vaø ngöôøi treû. Beänh coù tính caùch dòch teã vaø nguy
cô laây nhieãm cao. Lao nieäu sinh duïc lan traøn nhieàu hôn : trong moät khaûo saùt ôû Aán ñoä,
20% beänh nhaân lao phoåi coù toån thöông nieäu sinh duïc, trong ñoù coù nhieàu tröôøng hôïp caàn
ñieàu trò phaãu thuaät.
Trieäu chöùng vaø daáu hieäu laâm saøng
Tæ leä nam : nöõ laø 2 : 1. Haàu heát beänh nhaân ôû nhoùm tuoåi 20-40 tuoåi, nhöng gaàn ñaây
coù söï gia taêng beänh nhaân ôû nhoùm tuoåi 45 ñeán 55 vaø ôû nhoùm treân 70 tuoåi.
Beänh nhaân thöôøng coù trieäu chöùng tieåu nhieàu laàn taêng daàn, luùc ñaàu chæ veà ñeâm sau
ñoù caû ban ngaøy, khoâng ñaùp öùng vôùi khaùng sinh thöôøng. Tieåu gaáp hieám gaëp hôn. Nöôùc
tieåu thöôøng voâ khuaån, vaø coù moät tæ leä lôùn beänh nhaân coù treân 20 teá baøo muû treân quang

7
tröôøng lôùn. Theo Gow, coù 20% beänh nhaân khoâng coù teá baøo muû trong nöôùc tieåu. Boäi
nhieãm vi khuaån thöôøng chieám 20% tröôøng hôïp, 90% do E. coli .
Ñaùi maùu ñaïi theå trong 10% tröôøng hôïp, ñaùi maùu vi theå trong 50% tröôøng hôïp. Ñau
thaän vaø ñau treân xöông mu hieám gaëp vaø xaûy ra khi ñaõ aûnh höôûng nhieàu ñeán thaän vaø
baøng quang. Ñau quaën thaän thöôøng ít gaëp.
Xuaát tinh maùu laø trieäu chöùng hieám, Gow (1976) chæ coù 5 tröôøng hôïp. Yu (1977) coù tæ
leä xuaát tinh maùu laø 11% treân 65 beänh nhaân lao nieäu trong 10 naêm. Lao nieäu neân ñöôïc
nghó tôùi khi coù nhieàu ñôït xuaát tinh maùu taùi ñi taùi laïi nhö laø trieäu chöùng duy nhaát.
Vieâm baøng quang taùi phaùt cuõng laø trieäu chöùng baùo ñoäng. Nhieãm truøng do E.coli ñaùp
öùng vôùi khaùng sinh thöôøng nhöng taùi phaùt nhieàu laàn thì caàn phaûi loaïi tröø lao trong
nhöõng tröôøng hôïp naøy. Phaûi xeùt nghieäm nhieàu laàn, vì M. tuberculosis raát khoù phaân laäp
töø nöôùc tieåu khi beänh nhaân chæ môùi coù nhöõng toån thöông nhoû.
Trong moät soá ít beänh nhaân chæ coù trieäu chöùng söng ñau tinh hoaøn. Hieám khi lao nieäu
ñöôïc chaån ñoaùn sau caét ñoát noäi soi böôùu tieàn lieät tuyeán vaø phaùt hieän qua giaûi phaãu
beänh lyù. Tam chöùng meät moûi, suït caân, chaùn aên khoâng bao giôø thaáy ôû giai ñoaïn sôùm cuûa
beänh.
VIII. XEÙT NGHIEÄM TÌM LAO
Test tuberculin
Tieâm trong da daãn chaát protein cuûa tuberculin, phaûn öùng vieâm xaûy ra taïi choã tieâm,
cöïc ñaïi sau 48 ñeán 72 giôø sau tieâm. Phaûn öùng bao goàm moät vuøng cöùng trung taâm bao
quanh bôûi vuøng vieâm; ñoïc keát quaû baèng caùch ño ñöôøng kính cuûa vuøng cöùng.
Trung taâm phoøng ngöøa vaø kieåm soaùt beänh taät Hoa kyø (CDC) khuyeán caùo 3 giaù trò
moác theo nhoùm nguy cô cho phaûn öùng tuberculin döông tính: vuøng cöùng  5mm, vuøng
cöùng  10mm, vaø vuøng cöùng  15mm (Baûng 3).
Phaûn öùng döông tính chæ noùi leân beänh nhaân ñaõ bò nhieãm, khoâng ñöôïc xem laø beänh
lao dieãn tieán hay caùc trieäu chöùng laø do beänh lao.
Baûng 3 : TIEÂU CHUAÅN PHAÛN ÖÙNG TUBERCULIN DÖÔNG TÍNH
Vuøng cöùng  5 mm
Beänh nhaân HIV döông tính
Môùi tieáp xuùc vôùi beänh nhaân lao
Thay ñoåi xô hoùa treân XQ phoåi phuø hôïp vôùi lao tröôùc kia
Beänh nhaân gheùp taïng vaø beänh nhaân öùc cheá mieãn dòch khaùc
( Duøng lieàu töông ñöông  15 mg prednisone / ngaøy trong moät thaùng hoaëc laâu hôn) *
Vuøng cöùng  10 mm
Ngöôøi môùi nhaäp cö (trong voøng 5 naêm) töø caùc nöôùc coù taàn suaát lao cao.
Ngöôøi laïm duïng thuoác tieâm
Cö daân vaø ngöôøi laøm thueâ † cho nhoùm coù nguy cô: nhaø tuø, nhaø an döôõng, nhaø döôõng laõo, beänh vieän vaø
caùc trung taâm y teá, trung taâm chaêm soùc beänh nhaân AIDS, nhaø cho ngöôøi voâ gia cö.
Nhaân vieân phoøng xeùt nghieäm mycobacterium
Beänh nhaân nguy cô cao: beänh buïi phoåi, ñaùi thaùo ñöôøng, suy thaän maïn, beänh huyeát hoïc (beänh baïch
huyeát, lymphoma), beänh aùc tính khaùc (carcinoma ñaàu hoaëc coå vaø phoåi), suït caân  10% theå troïng lyù
töôûng, caét daï daøy, noái taét hoãng -hoài traøng.
Treû em  4 tuoåi hay treû nhoû, treû lôùn tieáp xuùc vôùi ngöôøi lôùn nguy cô cao.
Vuøng cöùng  15 mm
Ngöôøi khoâng coù nguy cô nhieãm lao
* Nguy cô lao ôû beänh nhaân ñieàu trò vôùi corticosteroids taêng khi duøng lieàu cao vaø thôøi gian ñieàu trò laâu
hôn.

8
† Cho ngöôøi khoâng coù nguy cô lao khaùc vaø ñöôïc thöû luùc môùi laøm vieäc, vuøng cöùng  15mm ñöôïc coi nhö
döông tính.
Xeùt nghieäm nöôùc tieåu
Toång phaân tích nöôùc tieåu tìm hoàng caàu, baïch caàu, pH, noàng ñoä nöôùc tieåu. Caáy nöôùc
tieåu tìm vi truøng thöôøng nhö E. coli. Nhieãm truøng nieäu thöù phaùt vôùi lao nieäu gaëp trong
20% tröôøng hôïp. “ Ñaùi muû voâ khuaån” laø daáu hieäu coå ñieån.
Laáy 3 -5 maãu nöôùc tieåu lieân tieáp saùng sôùm ñem caáy, moãi maãu theo hai höôùng: (1)
treân moâi tröôøng Loweinstein-Jensen thöôøng ñeå phaân laäp M. tuberculosis , BCG, vaø caùc
vi khuaån nontuberculous mycobacterium; (2) moâi tröôøng tröùng pyruvic chöùa penicillin
ñeå tìm M. bovis.
Test p-nitro--acetylamino- hydroxypropriophenole duøng ñeå phaân bieät M.
tuberculosis vôùi nontuberculous mycobacterium. Ngaøy nay, thöû nghieäm söû duïng DNA
(PCR-Polymerase chain reaction) cho pheùp phaân bieät caùc loaøi sau moät vaøi giôø. Phöông
phaùp kyù saéc loûng (high performance liquid chromatography – HPLC) laø moät phöông
phaùp ñaùng tin caäy ñeå nhaän bieát caùc loaøi mycobacterium vaø cho keát quaû nhanh.
Xeùt nghieäm maùu
Coâng thöùc maùu, toác ñoä laéng maùu, ureâ maùu vaø chaát ñieän giaûi. Neáu coù voâi hoùa, caàn
laøm xeùt nghieäm veà chuyeån hoaù calci.
IX. X QUANG
X quang khoâng chuaån bò (KUB)
Coù theå thaáy voâi hoùa ôû thaän vaø ñöôøng nieäu döôùi. Voâi hoùa nieäu quaûn do lao hieám gaëp
vaø caàn phaân bieät vôùi schistosomiasis. Voâi hoùa hieám khi xaûy ra ôû thaønh baøng quang vaø
tuùi tinh. X quang ngöïc vaø coät soáng ñeå loaïi tröø lao phoåi cuõ hay tieán trieån vaø lao coät soáng.
Chuïp ñöôøng nieäu noäi tónh maïch (IVU, UIV) (Hình 4)
Chuïp ñöôøng nieäu noäi tónh maïch lieàu cao laø moät böôùc tieán trong khaûo saùt baát thöôøng
ñöôøng nieäu vaø hieän nay ñaõ trôû thaønh tieâu chuaån. Coù theå phoái hôïp vôùi CT. Ngoaøi ra,
huyønh quang taêng saùng cho pheùp laøm xeùt nghieäm ñoäng hoïc nieäu quaûn, ñaëc bieät laø khuùc
noái boàn thaän-nieäu quaûn.
Toån thöông ôû thaän coù theå laø moät bieán daïng ñaøi thaän, hoaëc ñaøi thaän bò xô hoùa vaø
ngheõn hoaøn toaøn (ñaøi thaän bò maát do heïp coå ñaøi), hoaëc bieán daïng ñaøi thaän nhoû nhieàu
nôi, hoaëc huûy hoaïi ñaøi thaän vaø chuû moâ thaän.
Coù theå thaáy voâi hoùa, luoân luoân lieân heä vôùi toån thöông ñaøi thaän.

Hình 4: Hình aûnh KUB vaø UIV vôùi nhöõng thöông toån coå ñieån trong lao nieäu sinh duïc

9
(Nguoàn: Nguyeãn Phuùc Caåm Hoaøng. Chaån ñoaùn, keát quaû ñieàu trò heïp nieäu quaûn do lao nieäu sinh duïc. Luaän
aùn Tieán syõ, 2008)
Thaän maát chöùc naêng hoaëc toån thöông naëng noùi leân beänh lao khoâng hoài phuïc. Vieâm
nieäu quaûn lao bieåu hieän baèng giaõn nieäu quaûn treân choã heïp nieäu quaûn–baøng quang hay
nieäu quaûn xô hoaù cöùng ngaéc vôùi nhieàu choã heïp.
Thì baøng quang cho thaáy tình traïng baøng quang, coù theå nhoû vaø co thaét hay khoâng ñeàu
vôùi hình khuyeát vaø boïng ñaùi baát ñoái xöùng.
Chuïp boàn thaän ngöôïc chieàu (UPR)
Coù hai chæ ñònh laøm UPR.
Ñaàu tieân laø heïp nieäu quaûn ñoaïn cuoái, khi caàn xaùc ñònh (1) chieàu daøi ñoaïn heïp vaø (2)
möùc ñoä taéc ngheõn vaø giaõn nôû nieäu quaûn treân choã heïp. Caàn laøm döôùi maøn taêng saùng.
Bôm thuoác caûn quang qua thoâng nieäu quaûn, ñaàu thoâng naèm trong mieäng nieäu quaûn. Caàn
phoái hôïp xeùt nghieäm ñoäng hoïc ñeå khaûo saùt chöùc naêng nieäu quaûn (Hình 5).
Chæ ñònh thöù hai laø ñeå ñaët thoâng nieäu quaûn ñeå laáy nöôùc tieåu ñem caáy tìm vi truøng töø
töøng thaän ñeå xem vi khuaån ñeán töø thaän naøo. Coù theå duøng furosemide (40mg) tieâm nöûa
giôø tröôùc khi soi baøng quang hoaëc mannitol (20g) truyeàn tónh maïch khi soi baøng quang.

Hình 5: Chuïp UPR döôùi maøn taêng saùng vôùi xeùt nghieäm ñoäng hoïc nieäu quaûn
(Nguoàn: Nguyeãn Phuùc Caåm Hoaøng. Chaån ñoaùn, keát quaû ñieàu trò heïp nieäu quaûn do lao nieäu sinh duïc.
Luaän aùn Tieán syõ, 2008)

Chuïp boàn thaän xuoâi chieàu qua da (Hình 6)

Ñaëc bieät höõu ích trong tröôøng hôïp thaän khoâng hoaït ñoäng treân UIV hay ñeå xem tình
traïng ñöôøng xuaát tieát treân choã heïp hoaëc coù theå laáy nöôùc tieåu töø boàn thaän göûi xeùt
nghieäm.

Hình 6: Chuïp boàn thaän xuoâi chieàu qua thoâng môû thaän ra da qua da

10
(Nguoàn: Nguyeãn Phuùc Caåm Hoaøng. Chaån ñoaùn, keát quaû ñieàu trò heïp nieäu quaûn do lao nieäu sinh duïc.
Luaän aùn Tieán syõ, 2008)

Chuïp ñoäng maïch

Laø kyõ thuaät X quang xaâm laán, ít giaù trò vaø khoâng laøm thöôøng qui ôû beänh nhaân lao
nieäu sinh duïc. Chuû yeáu ñeå xaùc ñònh xem coù böôùu thaän ñi keøm khoâng.
Xeùt nghieäm ñoàng vò phoùng xaï
Xaï hình thaän baèng ñoàng vò phoùng xaï cho bieát chöùc naêng thaän vaø baát thöôøng chuû moâ
thaän. Coù theå giuùp ñaùnh giaù ñaùp öùng ñieàu trò .
Coäng höôûng töø (MRI)
Coù raát ít öùng duïng trong lao nieäu.
Soi baøng quang vaø soi nieäu quaûn
Noäi soi baøng quang (Hình 7) khoâng coù vai troø quan troïng trong chaån ñoaùn. Duøng ñeå
ñaùnh giaù ñoä traàm troïng cuûa beänh vaø ñaùp öùng vôùi hoaù trò lieäu lao.

Hình 7 : Noäi soi baøng quang chaån ñoaùn lao

(Nguoàn: Nguyeãn Phuùc Caåm Hoaøng. Chaån ñoaùn, keát quaû ñieàu trò heïp nieäu quaûn do lao nieäu sinh duïc.
Luaän aùn Tieán syõ, 2008)

Noäi soi nieäu quaûn coù theå duøng ñeå xem taùc ñoäng cuûa beänh treân nieäu quaûn vaø boàn
thaän.
Sinh thieát baøng quang
Choáng chæ ñònh khi coù vieâm lao baøng quang caáp, ngay caû khi coù vuøng vieâm raát gôïi yù
vieâm lao. Chæ sinh thieát khi coù toån thöông daïng cuû hay loeùt caùch xa mieäng nieäu quaûn vì
toån thöông naøy coù theå laø carcinoma.
Sieâu aâm vaø CT

11
Hình 8: CT coå ñieån thaáy apxe quanh thaän phaûi. CT ña laùt caét (MSCT) thaáy baøng quang co nhoû,
thaän maát chöùc naêng
(Nguoàn: Nguyeãn Phuùc Caåm Hoaøng. Chaån ñoaùn, keát quaû ñieàu trò heïp nieäu quaûn do lao nieäu sinh duïc.
Luaän aùn Tieán syõ, 2008)
Sieâu aâm duøng ñeå theo doõi moät toån thöông thaän phaùt hieän treân UIV trong quaù trình
ñieàu trò thí duï moät hang lao ôû thaän. Cuõng duøng ñeå ño theå tích baøng quang trong baøng
quang nhoû, coù giaù trò ñeå xeùt chæ ñònh laøm roäng baøng quang.
CT coù giaù trò khaûo saùt toån thöông nhu moâ thaän hay quanh thaän hay khi nghi ngôø coù
ung thö thaän ñi keøm. CT ña laùt caét (MSCT) vôùi kyõ thuaät taùi taïo hình aûnh raát coù ích
trong chaån ñoaùn caùc daïng bieán theå ñöông tieåu (Hình 8).
X. ÑIEÀU TRÒ
Beänh nhaân thöôøng ñöôïc nhaäp vieän ít nhaát trong thaùng ñaàu ñeå baûo ñaûm vieäc uoáng
thuoác ñeàu ñaën, sau ñoù seõ ñöôïc theo doõi ngoaïi truù. Neáu caàn phaãu thuaät thì moå chöông
trình 6 tuaàn sau khi baét ñaàu ñieàu trò taán coâng.
Baùc só Tieát nieäu phaûi laø ngöôøi theo doõi hoaù trò lao vaø phaûi chòu traùch nhieäm cho caû
quaù trình ñieàu trò cuûa beänh nhaân, neáu khoâng toån thöông thaän hoaëc ñöôøng xuaát tieát
khoâng hoài phuïc coù theå xaûy ra.
Muïc ñích ñieàu trò laø (1) ñieàu trò caên beänh tieán trieån (2) laøm cho beänh nhaân khoâng coøn
khaû naêng laây nhieãm caøng sôùm caøng toát (3) baûo toàn toái ña chöùc naêng thaän.
Caàn theo doõi beänh nhaân 3, 6, 12 thaùng sau khi ngöng thuoác. Trong moãi laàn khaùm, caàn
laøm xeùt nghieän nöôùc tieåu saùng sôùm 3 ngaøy lieân tuïc vaø laøm UIV.
Caùc thuoác khaùng lao
Caùc thuoác khaùng lao haøng ñaàu laø INH, rifampicin, pyrazinamide, streptomycin, vaø
ethambutol. Boán thuoác ñaàu laø dieät truøng. Cô cheá taùc duïng vaø cô cheá ñoät bieán khaùng
thuoác ñöôïc toùm taét trong baûng sau.

Baûng 4: CÔ CHEÁ TAÙC DUÏNG VAØ KHAÙNG THUOÁC CUÛA CAÙC THUOÁC KHAÙNG
LAO THOÂNG DUÏNG. (Nguoàn: Campbell-Walsh Urology, 9th ed.2007)
Thuoác Cô cheá Vò trí ñoät bieán
taùc duïng khaùng thuoác (gen)
Isoniazid ÖÙc cheá toång hôïp inhA (vuøng ñieàu hoøa)
acid mycolic ( gen mycolic acid)
Men catalase- katG (gen catalase-
peroxidase peroxidase )
Rifampin ÖÙc cheá toång hôïp -Subunit rpoB (gen
RNA RNA polymerase)
Pyrazinamide ÖÙc cheá toång hôïp pncA(pyrazinamidase
acid beùo gen)
Ethambutol ÖÙc cheá toång hôïp embB ( gen cho men
thaønh teá baøo (cheïn arabinosyl transferase)
arabinosyl transferase
Streptomycin ÖÙc cheá toång hôïp rpsL ( gen cuûa protein
protein S12 ribosome);gen16-S
RNA cuûa ribosome
Amikacin ÖÙc cheá toång hôïp gen16-S RNA cuûa
protein ribosome
Capreomycin ÖÙc cheá toång hôïp Khoâng roõ

12
 thaønh teá baøo
Quinolones ÖÙc cheá caáu truùc GyrA (gen gyrase A)
DNA

PHAÙC ÑOÀ ÑIEÀU TRÒ CHO NHIEÃM KHUAÅN VÔÙI VI KHUAÅN NHAÏY CAÛM
Ngaøy nay töû vong do lao seõ khoâng ñaùng keå neáu ñieàu trò kòp thôøi, ñuùng caùch vaø ñaày
ñuû. Caàn laøm thöû nghieäm ñoä nhaïy caûm cuûa mycobacterium vôùi thuoác khaùmg lao treân
caùc chuûng ñöôïc phaân laäp vaø aùp duïng ñieàu trò quan saùt tröïc tieáp (DOT) cho beänh nhaân
lao.
Hoùa trò lao laø ñieàu trò ña khaùng sinh nhaèm laøm giaûm thôøi gian ñieàu trò vaø laøm giaûm
khaû naêng vi khuaån khaùng thuoác.Töø khi coù rifampicin vaø caùc thuoác khaùng lao môùi khaùc
thôøi gian ñieàu trò töø 2 naêm giaûm coøn 6 thaùng. Vieäc duøng caùc cytokine hoã trôï nhö
interferon- , interleukin-2 (IL-2), yeáu toá kích thích doøng ñaïi thöïc baøo-baïch caàu haït,
vaø IL-12, coù theå laøm giaûm thôøi gian ñieàu trò hôn nöõa.
Baûng 5: CAÙC THUOÁC KHAÙNG LAO (Nguoàn: Campbell-Walsh Urology, 9th ed.2007)
Thuoác Lieàu ngöôøi lôùn (moãi ngaøy) Taùc duïng phuï chính
Isoniazide (INH) * † 300mg PO, IM Ñoäc gan,vieâm daây TK ngoaïi bieân
Rifampin * ‡ 600mg PO, IV Ñoäc gan, h/c nhö cuùm
Rifabutin(Mycobutin) 150-300mg PO Ñoäc gan,h/c nhö cuùm,V moáng maét
Rifapentin (Priftin) § 600 mg PO 2 laàn/tuaàn Ñoäc gan, taêng a. uric / maùu
Pyrazinamide || 1.5-2.5 g PO Ñau khôùp,ñoäc gan, taêng a.uric maùu
Ethambutol¶ 15-25mg/kg PO Vieâm thaàn kinh thò
Streptomycin ** 15 mg/kg IM Ñoäc tieàn ñìnhtai, toån thöông thaän

Phoái hôïp
Rifamate (isoniazide 2 vieân
150mg,rifampin 300mg)
Rifater(isoniazid 50mg,  44kg: 4 vieân
rifampin 150mg, 45-54kg: 5 vieân
pyrazinamide 300mg  55kg: 6 vieân

Thuoác haøng thöù hai

Capreomycin 15mg/kg IM Ñoäc taitieàn ñình, toån thöông thaän
Kanamycin 15mg/kg IM, IV Ñoäc tai, toån thöông thaän
Amikacin 15mg/kg IM, IV Ñoäc tai, toån thöông thaän
Cycloserine †† 250-500 bid PO H/c taâm thaàn, co giaät
Ethionamide 250-500 bid PO Ñoäc daï daøy ruoät, ñoäc gan, suy giaùp
Ciprofloxacin 500-750 mg bid PO Buoàn noân,ñau buïng,boàn choàn,luù laãn
Ofloxacin 300-400mg bid Buoàn noân,ñau buïng,boàn choàn,luù laãn
hay 600-800mg PO
Levofloxacin 500-1000mg Buoàn noân,ñau buïng,boàn choàn,luù laãn
Gatifloxacin ‡‡ 400 mg Buoàn noân,ñau buïng,boàn choàn,luù laãn
Moxifloxacin ‡‡ 400 mg Buoàn noân,ñau buïng,boàn choàn,luù laãn
Aminosalicylic acid 4 g tid PO Roái loaïn daï daøy-ruoät
* Ñaõ coù cheá phaåm IV cuûa isoniazide vaø rifampin
† Duøng ñieàu trò caùch ngaøy sau vaøi tuaàn hay vaøi thaùng ñieàu trò haøng ngaøy, lieàu 15mg/kg
(max.900mg) 2 laàn / tuaàn cho ngöôøi lôùn. Pyridoxin 10-25 mg ñeå ngöøa beänh vieâm daây TK ôû
ngöôøi beänh suy dinh döôõng hay coù thai hay ngöôøi nhieãm HIV, nghieän röôïu, tieåu ñöôøng.

13
‡ Duøng ñieàu trò caùch ngaøy sau vaøi tuaàn hay vaøi thaùng ñieàu trò haøng ngaøy, lieàu 600 mg 2 laàn /
tuaàn.
§ Duøng ñieàu trò caùch ngaøy, 600 mg 2 laàn / tuaàn trong 2 thaùng ñaàu, sau ñoù 600 mg 1 laàn/tuaàn. Ñaõ
coù khaùng rifamycin ôû beänh nhaân nhieãm HIV ñieàu trò vôùi isoniazid vaø rifapentine haøng tuaàn.
|| Duøng ñieàu trò caùch ngaøy sau vaøi tuaàn hay vaøi thaùng ñieàu trò haøng ngaøy, lieàu 2,5-3,5g 2 laàn /
tuaàn.
¶ Thöôøng khoâng duøng cho treû em khi khoâng coù ñieàu kieän theo doõi thò giaùc. Coù theå duøng lieàu
25 mg/kg/ngaøy trong 1 hay 2 thaùng ñaàu hay laâu hôn neáu khaùng isonoazid. Giaûm lieàu neáu coù suy
thaän. Duøng ñieàu trò caùch ngaøy sau vaøi tuaàn hay vaøi thaùng ñieàu trò haøng ngaøy, lieàu laø 50 mg/kg 2
laàn / tuaàn.
** Khi ñang duøng thuoác uoáng moãi ngaøy, streptomycin ñöôïc duøng 5 laàn / tuaàn ( 15mg/kg hay toái
ña 1g / lieàu) trong 2-12 tuaàn ñaàu, sau ñoù ( neáu caàn) 2-3 laàn / tuaàn (20-30mg/kg, hay toái ña lieàu
1,5g / tuaàn). ÔÛ beänh nhaân treân 40 tuoåi, giaûm lieàu coøn 500-750mg 5 laàn / tuaàn vaø 20mg/kg khi
cho 2 laàn / tuaàn. Neân giaûm lieàu neáu coù suy thaän.
†† Moät soá taùc giaû khuyeán caùo duøng pyridoxin 50mg cho moãi 250mg cycloserine ñeå laøm giaûm
bieán chöùng thaàn kinh.
‡‡ Khoâng coù döõ lieäu laâm saøng ñöôïc baùo caùo veà lieàu duøng cho lao.

Phaùc ñoà 6 thaùng thöôøng hieäu quaû cho haàu heát caùc daïng lao, tröø lao toaøn theå, lao
xöông tuûy, vaø lao maøng naõo. Phaùc ñoà 6 thaùng thöôøng duøng R,H,Z vôùi tæ leä coù vi khuaån
taùi phaùt laø 1%. Beänh nhaân ñöôïc ñieàu trò vôùi S,H,R,Z trong 2 thaùng ñaàu, sau ñoù laø H,R,Z
hay H, R trong 4 thaùng sau.
Trong ñieàu trò lao phoåi, R,H,Z laø caùc thuoác ñöôïc söû duïng haøng ñaàu trong 2 thaùng
ñaàu, theo sau laø R,H moãi ngaøy, ba laàn moät tuaàn cho ñuû 6 thaùng. Hieän taïi, khuyeán caùo
cuûa CDC vaø Hieäp hoäi loàng ngöïc Hoa Kyø laø ñieàu trò beänh nhaân lao nieäu sinh duïc vôùi vi
khuaån nhaïy caûm töø 6 ñeán 9 thaùng.
Khi coù trieäu chöùng vieâm boïng ñaùi caáp naëng, coù theå duøng corticosteroids.
Prednisolone 20mg 3 laàn moãi ngaøy duøng vôùi thuoác lao trong 4 tuaàn, giuùp laøm giaûm
trieäu chöùng baøng quang caáp.
ÔÛ beänh nhaân lao thaän, sau 2 tuaàn ñieàu trò seõ khoâng coøn phaân laäp ñöôïc M.
tuberculosis trong nöôùc tieåu.
PHAÃU THUAÄT
Coù nhieàu phöông phaùp phaãu thuaät ñi cuøng vôùi phaùc ñoà ñieàu trò ngaén ngaøy. Goàm
phaãu thuaät caét boû vaø phaãu thuaät taïo hình. Phaãu thuaät ñoùng vai troø quan troïng trong trieát
lyù ñieàu trò hieän ñaïi lao nieäu sinh duïc.
Phaãu thuaät caét boû
Caét thaän
Chæ ñònh caét thaän: (1) thaän maát chöùc naêng coù hay khoâng coù voâi hoùa; (2) beänh tieán
trieån treân toaøn theå thaän cuøng vôùi cao huyeát aùp vaø heïp khuùc noái beå thaän-nieäu quaûn; (3)
böôùu thaän phoái hôïp.
Caét thaän nieäu quaûn
Chæ laøm khi nieäu quaûn bò toån thöông naëng caàn caét boû phaàn lôùn nieäu quaûn.
Caét moät phaàn thaän

14
 Chæ coù hai chæ ñònh: (1) toån thöông khu truù ôû cöïc thaän coù voâi hoùa khoâng ñaùp öùng sau
6 tuaàn hoùa trò taán coâng, vaø (2) moät vuøng voâi hoùa lôùn daàn ñe doïa phaù huûy toaøn boä thaän.
Khoâng caét moät phaàn thaän khi khoâng coù voâi hoùa.
Daãn löu apxe
Khoâng daãn löu hôû apxe vì ngaøy nay coù theå duøng caùc kyõ thuaät X quang ít xaâm laán ñeå
huùt dòch apxe. Coù theå laøm xeùt nghieäm vi truøng hoïc dòch huùt ra.
Caét boû maøo tinh
Thaùm saùt bìu vôùi döï kieán caét boû maøo tinh vaãn coøn caàn thieát. Chæ ñònh chính laø apxe
baõ ñaäu khoâng ñaùp öùng vôùi hoùa trò lao. Chæ ñònh khaùc laø moät khoái u chaéc khoâng ñoåi hay
lôùn daàn maëc duø ñieàu trò vôùi khaùng sinh thöôøng hay hoùa trò lao.
Phaãu thuaät taïo hình
Heïp nieäu quaûn
Vò trí thöôøng gaëp laø ôû khuùc noái nieäu quaûn–baøng quang (UVJ); cuõng coù theå heïp ôû
khuùc noái beå thaän-nieäu quaûn (UPJ), vaø hieám khi ôû nieäu quaûn phaàn ba giöõa.
Heïp khuùc noái beå thaän-nieäu quaûn ( UPJ )
Raát ít gaëp. Neáu thaän coøn baøi tieát treân UIV thì caàn phaûi giaûi quyeát beá taéc sôùm.
Thöôøng ñaët thoâng JJ vaø ñeå thoâng ñeán 6 thaùng. Neáu khoâng ñaët ñöôïc thoâng JJ thì môû
thaän ra da qua da, qua ñoù seõ bôm röûa beå thaän vôùi thuoác khaùng lao. Theo doõi dieãn tieán
heïp baèng sieâu aâm hay laøm UIV moãi tuaàn, neáu dieãn tieán xaáu thì phaãu thuaät ngay.
Moå taïo hình baèng kyõ thuaät Hynes-Anderson hay Culp,
Heïp nieäu quaûn ñoaïn giöõa
Raát hieám. Phöông phaùp ñieàu trò laø caét xeû nieäu quaûn vaø ñaët thoâng noøng hay ñaët
thoâng JJ nieäu quaûn, löu thoâng ít nhaát 6 tuaàn.
Heïp nieäu quaûn ñoaïn cuoái
Xaûy ra trong khoaûng 9% beänh nhaân. Phaùc doà ñieàu trò khuyeán caùo laø hoùa trò lao
tröôùc, kieåm tra haøng tuaàn baèng UIV. Neáu sau 3 tuaàn tieán trieån xaáu hoaëc khoâng caûi
thieän thì duøng theâm corticosteroids. Chuïp UIV kieåm tra haøng tuaàn, neáu khoâng caûi thieän
sau 6 tuaàn seõ moå caém laïi nieäu quaûn sau khi thöû nong nieäu quaûn noäi soi thaát baïi. Trong
thôøi gian naøy neân ñaët thoâng JJ ñeå ñaùnh giaù hieäu quaû ñieàu trò noäi khoa.
Neáu heïp nhieàu treân moät hay caû hai nieäu quaûn, coù theå khai khaåu nieäu quaûn vaøo nieäu
quaûn vaø caém laïi nieäu quaûn daøi hôn vaøo baøng quang, duøng kyõ thuaät choáng ngöôïc doøng.
Neáu baøng quang toån thöông naëng thì coù theå phaûi taïo hình laøm roäng baøng quang
baèng ruoät. Taïo hình baøng quang baèng daï daøy thöôøng ñöôïc aùp duïng ôû treû em, ngöôøi suy
thaän naëng, nhöng khoâng cho thaáy coù nhieàu lôïi ñieåm hôn taïo hình baèng ñaïi traøng, manh
traøng, hay hoài traøng.
Coù 3 chæ ñònh chuyeån löu nöôùc tieåu vónh vieãn: (1) roái loaïn hoaëc thieåu naêng taâm
thaàn, (2) ñaùi daàm (3) tieåu khoâng kieåm soaùt khoâng ñaùp öùng vôùi hoùa trò lao hay nong coå
baøng quang. Chuyeån löu hoài traøng hay ñaïi traøng vôùi caém laïi nieäu quaûn coù choáng ngöôïc
doøng ñeàu cho keát quaû toát.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÍNH

1. Ngoâ Gia Hy. Lao cô quan nieäu sinh duïc, Nieäu hoïc, NXB Y hoïc TPHCM, taäp
1,1980.

15
2. Nguyeãn Phuùc Caåm Hoaøng. Chaån ñoaùn, keát quaû ñieàu trò heïp nieäu quaûn do lao nieäu
sinh duïc. Luaän aùn Tieán syõ, 2008.
3. Campbell-Walsh Urology, 9th ed.2007
4. Smith’s General Urology, 17th ed. 2008)

16