Wysokości na mapie

Wprowadzenie do zagadnienia odczytywania informacji z mapy o ukształtowaniu terenu.

Starter jest ilustrowany dwiema mapami hipsometrycznymi. Jedna z nich przedstawia obszar
równinny, druga - obszar górzysty. Zamieszczono też wykaz wiadomości, które uczeń
powinien znać oraz cele nauczania podane w języku ucznia.

W tekście objaśniono na przykładzie pojęcie - poziomica. Przykłady poziomic

zaprezentowano w galerii ilustracji przedstawiających obraz pagórka na mapie
hipsometrycznej oraz mapy poziomicowe terenu równinnego i górzystego. Zamieszczono
również instrukcję słowną i graficzną do wyznaczenia poziomic na modelu. Tekst
zakończono ciekawostką o istnieniu form terenu, których nie można przedstawić na mapie
poziomicowej.

Polecenie wprowadzające do wyjaśnienia zagadnienia mierzenia wysokości obiektów

w terenie.

W tekście wyjaśniono różnicę między wysokością względną i bezwzględną, przedstawiono

to też graficznie.

Tekst w formie ciekawostki informujący o istnieniu obszarów lądu położonych poniżej

poziomu morza, które są nazywane depresjami. Oprócz ciekawostki w tekście zamieszczono
pytanie do rozstrzygnięcia:Czy wysokość względna danego punktu może być większa od
bezwzględnej?

Tekst w formie ciekawostki informujący o istnieniu obszarów lądu położonych poniżej

poziomu morza, które są nazywane depresjami. Oprócz ciekawostki w tekście zamieszczono
pytanie do rozstrzygnięcia:Czy wysokość względna danego punktu może być większa od
bezwzględnej?

W tekście opisano różne formy ukształtowania terenu takie, jak: pagórek , wzgórze, góra,
kotlina, dolina, wąwóz. Wskazano podstawowe różnice między nimi. Przykłady wypukłych
i wklęsłych form ukształtowania terenu przedstawiono na ilustracjach i mapie
poziomicowej. Jako ciekawostkę podano informację o trudnościach z określeniem wysokości
gór wysokich tj. Mount Everest.
W czterech punktach ujęto informacje o znaczeniu poziomic na mapie, mierzeniu
wysokości względnej i bezwzględnej oraz o formach ukształtowania terenu. Zawarto też
odwołanie do pokrewnych tematów z e- podręcznika.

W słowniku wyjaśniono pojęcia: depresja, dolina, góra, kotlina, mapa hipsometryczna,

pagórek, poziomice, wąwóz, wzgórze, wysokość względna, wysokość bezwzględna.

Zestaw 5 ćwiczeń interaktywnych sprawdzających rozumienie takich pojęć, jak: poziomica,

wysokość bezwzględna, góra, pagórek, dolina rzeczna, wąwóz, wzgórze. Cztery ćwiczenia to
zadania wyboru, jedno - tekst z lukami.
Wysokości na mapie

Wyobraź sobie, że jesteś na wycieczce w górach. Aby znaleźć drogę na szczyt chcesz
skorzystać z mapy. Ale skąd wiadomo, czy podejście będzie łatwe? Mapa jest rysunkiem
dwuwymiarowym, a ty chcesz wiedzieć, czy ścieżka nie okaże się zbyt stroma. Jeżeli
lepiej przyjrzysz się mapie, okaże się, że odczytasz z niej informacje także
o ukształtowaniu terenu.

Umiejętność odczytywania wysokości na mapie przyda się przy planowaniu wycieczki w góry.
Źródło: Danka & Peter, domena publiczna.

Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:

jaki obszar przedstawiają plan i mapa,

czym są znaki kartograficzne,
do czego służy legenda na planie i mapie.
Twoje cele

Odczytasz wysokość na mapie przy pomocy poziomic.

Wyjaśnisz różnice między wysokością względną i bezwzględną.
Opiszesz wybrane formy terenu.
1. Wysokość względna i bezwzględna
Polecenie 1

Wyobraź sobie, że stoisz na szczycie latarni morskiej o wysokości 20 m. Latarnia wznosi się
nad skarpą, która ma wysokość 50 m. Czy osoba u podnóża skarpy powie, że znajdujesz się 20
m nad ziemią?

Jeśli na mapie zaznaczony jest szczyt, to zazwyczaj znajduje się przy nim liczba wyrażająca
jego wysokość bezwzględną. Oznacza ona, jak wysoko nad poziomem morza znajduje się
dane miejsce. Czasami dodaje się przy niej jednostkę miary (czyli metry) oraz skrót „n.p.m.”.
Cały zapis może wyglądać na przykład tak „1015 m n.p.m.”, co odczytać należy: „tysiąc
piętnaście metrów nad poziomem morza”.

Jeśli natomiast zmierzymy wysokość wzniesienia jego podnóża do szczytu, wtedy poznamy
jego wysokość względną. Jej wartość zależy od tego, od którego miejsca rozpoczniemy
pomiar. Wysokości względne wyraża się w metrach, bez dodatkowego skrótu.
Ciekawostka

Istnieją obszary lądu położone poniżej poziomu morza, tzw. depresje. Oczywiście nie są
zalewane przez morze, gdyż są od niego oddzielone wzniesieniami. Aby opisać wysokość
depresji, używa się skrótu „p.p.m.” – pod poziomem morza.

Wyznaczanie wysokości względnej i bezwzględnej

Źródło: Andrzej Bogusz, Aleksandra Ryczkowska, licencja: CC BY 3.0.
 Ćwiczenie 1
Odpowiedz na pytanie, czy wysokość względna danego punktu może być większa od
bezwzględnej. Uzasadnij swoją odpowiedź.

2. Do czego służą poziomice?

Mapa i plan są dwuwymiarowym rysunkami przedstawiającymi zmniejszony
i uogólniony obszar widziany z góry. Jednak na przedstawionym terenie mogą się
znajdować nie tylko lasy, domy czy drogi, ale też wzgórza i doliny. Jak zaznaczyć je na
mapie?

Służą do tego poziomice główne i pomocnicze, czyli linie łączące punkty o tej samej
wysokości nad poziomem morza. Przy lub na poziomicach głównych podawana jest wartość
wysokości bezwzględnej. Różnica wysokości pomiędzy dwoma sąsiadującymi ze sobą
poziomicami nazywana jest cięciem poziomicowym. Poziomice nie mogą się przecinać,
dlatego gwałtowne spadki wysokości zaznaczane są na mapach specjalnymi znakami
kartograficznymi. Na podstawie poziomic można określić formę terenu, jego nachylenie
i wysokość.
Ważne!

Wartości liczbowe przy poziomicach zawsze oznaczają wysokości bezwzględne.

Ciekawostka

Poziomice nazywane są także izohipsami. a w geodezji noszą nazwę warstwicy.

Na przykładzie modelu pagórka spróbujmy zbadać, jak wyznacza się poziomice oraz w jaki
sposób dzięki nim można stworzyć mapę hipsometryczną.
Pagórek i jego obraz na mapie hipsometrycznej. Tam, gdzie stoki są strome, poziomice
znajdują się blisko siebie, a tam gdzie stoki są łagodne, poziomice są bardziej oddalone od
siebie.
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.

Mapa poziomicowa terenu równinnego i górzystego. Zwróć uwagę na to, jak

rozmieszczone są poziomice na mapie przedstawiającej obszar równinny, a jak – na
przedstawiającej obszar górski.
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, edycja: Aleksandra Ryczkowska, licencja: CC BY 3.0.
Obserwacja 1

Wyznaczenie poziomic na modelu.

Co będzie potrzebne

jabłko, gruszka, może też być duży ziemniak,

długa wykałaczka,

nóż,

kartka papieru,

ołówek.

Instrukcja

1. Przekrój owoc na pół. Jedna z połówek owocu będzie modelem pagórka.

2. W najwyższym punkcie swojego „pagórka” wydrąż wykałaczką dwa otwory oznaczone

A i B w odległości około 1 cm od siebie.

3. Pokrój owoc na poziome plastry jednakowej grubości (np. 1 cm).

4. Ustawiaj kolejno plastry na kartce papieru tak, by otwory A i B znajdowały się zawsze
w tym samym miejscu. Obrysuj kontur każdego plastra ołówkiem.

5. Opisz wysokość przy każdej linii. Przy rysunku pierwszego plastra napisz „0 cm”, przy
drugim „1 cm” itd.

6. Poproś jedną osobę z klasy, by ulepiła pagórek (np. z plasteliny, gliny itp.) na podstawie
narysowanego przez ciebie układu poziomic.
 Kolejne etapy wyznaczania poziomic (od punktu 2 do punktu 5)
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.

Podsumowanie

Wyznaczając kolejne poziomice na modelu, uzyskaliśmy rysunek tego modelu widzianego

z góry.

Ciekawostka

Istnieją formy terenu, których nie da się przedstawić na mapie poziomicowej. Należą do
nich na przykład strome ściany wąwozów lub klify nadmorskie – czasami mają one
wysokość kilkudziesięciu metrów i bardzo duże spadki. Gdyby chcieć je zaznaczyć za
pomocą poziomic, linie te nachodziłyby na siebie. Dlatego bardzo strome zbocza
zaznacza się specjalnymi znakami kartograficznymi.

3. Wypukłe i wklęsłe formy terenu

Wykonując pomiary wysokości względnej, mówiliśmy o pagórku. Może jednak bardziej
właściwa byłaby nazwa „góra”? W naszym otoczeniu występuje wiele różnych form terenu.
Jeśli rozejrzysz się wokół, zobaczysz ich więcej. Niektóre z nich będą formami wypukłymi,
czyli wyższymi niż otaczający je teren. Te zaś, które są niższe od otoczenia, to formy
wklęsłe. Natomiast tereny nie wykazujące znaczących różnic wysokości należą do form
płaskich.

Wypukłe formy terenu to m.in.:

pagórek – wzniesienie o wysokości względnej z reguły nieprzekraczającej 50 m,

wzgórze – wypukła forma terenu o wysokości względnej od 50 m do 300 m,
góra – to forma terenu o wysokości względnej powyżej 300 m.

Wklęsłe formy terenu to na przykład:

dolina – wydłużone obniżenie terenu, zazwyczaj o łagodnych zboczach po obu

stronach, którego dnem często płynie rzeka,
kotlina – zagłębienie które posiada płaskie dno ze wszystkich stron otoczone
wzniesieniami,
wąwóz – długie, ale wąskie zagłębienie o stromych zboczach.

Przyjrzyj się ilustracjom, a następnie mapom poziomicowym, by sprawdzić, jak przedstawia

się na mapach wypukłe i wklęsłe formy terenu:

Wypukłe formy terenu to pagórki, wzgórza i góry. Na zdjęciu widać dwa szczyty
o różnych wysokościach.
Źródło: Proch (h p://commons.wikimedia.org), edycja: Aleksandra Ryczkowska, domena publiczna.
Wypukłe formy terenu rozpoznaje się na mapie poziomicowej po tym, że wartość
poziomic rośnie ku szczytowi formy. Na tym wzniesieniu znajdują się dwa wierzchołki
o wysokości 420 m n.p.m. oraz 565 m n.p.m.
Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY 3.0.

Widok na Kotlinę Jeleniogórską.

Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.
Forma terenu posiadająca płaskie dno otoczone ze wszystkich stron wzniesieniami.
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Dolina Chochołowska w Tatrach Zachodnich.

Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.
Wydłużona obniżenie terenu, zazwyczaj o łagodnych zboczach po obu stronach, którego
dnem często płynie rzeka.
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Wklęsłe formy terenu to wąwozy, doliny lub kotliny.

Źródło: Thorton (h p://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Wąwóz to forma terenu charakteryzująca się stromym zboczem i małym spadkiem dna.
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.
 Widok na Dolinę Pięciu Stawów Polskich oraz grań z przełęczą.
Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

Przełęcz to forma ukształtowania terenu charakteryzująca się poprzecznym obniżeniem

terenu względem grzbietu górskiego lub grani pomiędzy sąsiednimi szczytami lub turniami.
Źródło: GroMar Sp. z o. o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ciekawostka

Pomiar wysokich gór wcale nie jest łatwy – zwłaszcza wtedy, gdy pokrywa je śnieg. Od lat
toczy się spór, jaką naprawdę wysokość ma najwyższa góra świata, Mount Everest. Od
2010 roku jej wysokość w atlasach określa się na 8848 m n.p.m. z czapą lodową i 8844
 m n.p.m. bez tej czapy. Jednak jak wskazują ostatnie pomiary po katastrofalnym trzęsieniu
ziemi w kwietniu 2015 roku, wysokość Mount Everestu zmniejszyła się o 2,5 cm.

Mount Everest – najwyższa góra świata.

Źródło: Luca Galuzzi (h p://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Podsumowanie
Wysokości na mapach oznacza się za pomocą poziomic – linii łączących punkty
położone na jednakowej wysokości nad poziomem morza.
Poziomice wyznaczają wysokość bezwzględną, a więc liczoną od poziomu morza.
Wysokość względna mierzona jest w stosunku do innego niż poziom morza punktu
odniesienia.
Wyróżnia się wypukłe (góry, wzgórza, pagórki) i wklęsłe (doliny, kotliny, wąwozy) formy
terenu.

Zobacz także
Zajrzyj do zagadnień pokrewnych:

Odległości na mapie
Mierzymy wysokości
Słownik
depresja

obszar lądu znajdujący się poniżej poziomu morza; zalaniu depresji zapobiega znaczne
oddalenie od morza lub oddzielenie jej wzniesieniami
dolina

wklęsła forma terenu o wydłużonym kształcie, z dwóch stron ograniczona zboczami

góra

forma wypukła terenu o wysokości względnej powyżej 300 metrów; wierzchołki gór to
szczyty
kotlina

zagłębienie, które posiada płaskie dno ze wszystkich stron otoczone wzniesieniami

mapa hipsometryczna

mapa, na której za pomocą określonych barw przedstawiono wysokość terenu nad

poziomem morza
pagórek

wzniesienie o wysokości względnej z reguły nieprzekraczającej 50 m

poziomice

linie na mapie łączące punkty o tej samej wysokości bezwzględnej

wąwóz

długie, wąskie zagłębienie o stromych zboczach

wysokość bezwzględna

wysokość mierzona od poziomu morza; wynik odczytuje się bezpośrednio z mapy (bez
obliczeń) i podaje się go w metrach nad poziomem morza (w skrócie: m n.p.m.)
wysokość względna

wysokość mierzona w metrach z dowolnego miejsca, np. od podnóża wzniesienia do jego

wierzchołka
wzgórze

wypukła forma terenu o wysokości względnej od 50 m do 300 m

Zadania
 Pokaż ćwiczenia: 輸醙難
Ćwiczenie 1 輸
Wskaż prawidłową odpowiedź. Linie łączące punkty o tej samej wysokości bezwzględnej na
mapie nazywamy...

 pasami.

 poziomicami.

 okręgami.

 krzywymi.

Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 2 輸
Wskaż prawidłową odpowiedź. Wysokość bezwzględną góry podaje się w...

 metrach nad poziomem wody.

 metrach nad poziomem morza.

 metrach nad poziomem gruntu.

Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 3 輸
Wskaż cechy opisujące górę, które odróżniają ją od pagórka.

 zaokrąglony wierzchołek

 łagodnie nachylone stoki

 stromo nachylone stoki

 wyraźny szczyt

Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 4 輸
Wskaż prawidłową odpowiedź. Obszar wokół najniższej części pagórka to jego...

 fundament.

 podnóże.

 podstawa.

 baza.
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.

Ćwiczenie 5 醙

Połącz nazwę formy terenu z odpowiednimi rysunkami poziomicowymi.

przełęcz wzniesienie kotlina dolina wąwóz

Ćwiczenie 6 醙
Wskaż prawidłową odpowiedź. Poniższa grafika przedstawia...

 dolinę.

 wąwóz.

 kotlinę.

 przełęcz.

Uzupełnij puste miejsca wyrażeniami podanymi poniżej.

Pagórek to forma terenu o wysokości względnej nieprzekraczającej

metrów.
Wzniesienie wyższe od pagórka a niższe od góry nosi nazwę .
Góra to forma ze nachylonymi stokami.
Dolina to forma terenu o łagodnych zboczach, której dnem płynie rzeka. Jeśli
wklęsła forma terenu jest długa i wąska, a jej zbocza są strome, to jest to .
 stromo kopca 60 rynny wzgórza wklęsła 50 wypukła wąwóz

łagodnie
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7 難

Na podstawie poniższej mapy odpowiedz na pytania.

Fragment mapy Karkonoszy.

Źródło: dostępny w internecie: mapy.cz, tylko do użytku edukacyjnego na zpe.gov.pl.

Jaką wartość przyjmuje cięcie poziomicowe poziomic głównych?

Różnice jakiej wysokości wskazują poziomice pomocnicze?

Jaką nazwę nosi najwyższy szczyt widoczny na mapie? Podaj jego wysokość bezwzględną.

Ile wynosi wartość wysokości względnej pomiędzy Kopą a Pohulanką?

 Ile wynosi wartość wysokości względnej pomiędzy najniższym i najwyższym szczytem
zaznaczonym na mapie? Podaj nazwę najniższego szczytu.

Notatnik