Περικείμενο – Συγκείμενο – Νεοελληνική Γλώσσα

Θεωρία - Αναλυτική παρουσίαση

1. Τι είναι το περικείμενο;
Ο όρος περικείμενο αποδίδει τον όρο context της αγγλικής γλώσσας, ο οποίος αφορά το εξωγλωσσικό
περιβάλλον ή τις «πραγματικές συνθήκες» διαμόρφωσης ενός κειμένου. Ό,τι περιβάλλει το κείμενο,
δίνει τις ιδιαίτερες διαστάσεις του και καθορίζει την κατανόησή του είναι το περικείμενο. Οι
περιβαλλοντικοί όροι δημιουργίας και κατανοήσεως του κειμένου συνδέονται τόσο με το δημιουργό όσο
και με το δέκτη και φυσικά με τον κώδικα επικοινωνίας.

2. Είναι απαραίτητο το περικείμενο για την κατανόηση και την ερμηνεία ενός λογοτεχνικού
έργου;
Το περικείμενο λειτουργεί σαν «πυξίδα» που μας βοηθά να βρούμε προσανατολισμό μέσα στο
λογοτεχνικό έργο, είτε πρόκειται για ποίημα είτε για πεζό κείμενο. Συνεπώς, αξιοποιούμε τον
τίτλο και το εισαγωγικό σημείωμα του κειμένου με τα βιογραφικά στοιχεία, την κοσμοθεωρία και τις
κοινωνικοπολιτικές αντιλήψεις του συγγραφέα, το χρόνο έκδοσης και όποια άλλη πληροφορία μάς
δίνεται προκειμένου να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε καλύτερα το ίδιο το κείμενο.

3. Τι είναι το συγκείμενο και τα συμφραζόμενα;

Ο όρος συγκείμενο αποδίδει τον αγγλικό όρο cotext και είναι το ευρύτερο (περί το κείμενο) γλωσσικό
περιβάλλον, από το οποίο αντλούμε – συχνά – ιστορικές, κοινωνικές και πολιτισμικές πληροφορίες για
την εποχή του συγγραφέα. Επιπλέον, υπάρχει και το συγκείμενο του αναγνώστη, δηλαδή το δικό του
ιστορικό και κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο, που συμβάλλει στη διεύρυνση του ερμηνευτικού διαλόγου
γύρω από το κείμενο. Στην περίπτωση του αναγνώστη οι όροι περικείμενο και συγκείμενο ταυτίζονται.
Τα συμφραζόμενα είναι το στενότερο (γύρω από την πρόταση) γλωσσικό περιβάλλον.

1
Αμείωτη και καθοριστική παραμένει πάντα η σημασία του κειμένου
Ακολουθεί, ενδεικτικά, η ανάλυση – μέσω ερωτήσεων –των μεταγλωσσικών
όρων περικείμενο και συγκείμενο σε ένα ποίημα και ένα απόσπασμα διηγήματος. Σημειώνεται ότι στις
εκφωνήσεις οι εν λόγω όροι ΔΕΝ αναφέρονται, αλλά οι απαντήσεις βασίζονται στην κατανόηση του
περιεχομένου τους.

2
 ΠΟΙΗΣΗ
Εισαγωγικό σημείωμα
(Το ποίημα της Τζένης Μαστοράκη ανήκει στη συλλογή Διόδια (1972), που εκδόθηκε όταν η ποιήτρια
ήταν 23 ετών. Κεντρικός άξονας του ποιήματος είναι η σχέση των νέων της γενιάς του ’70 με τους νέους
της προηγούμενης γενιάς, που έζησε τη νεότητά της στα δύσκολα χρόνια της δεκαετίας του ’40.)

«Οι μεγάλοι»
Οι μεγάλοι
Κουβαλούν πάντα μέσα τους
το παιδί που υπήρξαν
στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο
το κορίτσι που δεν πρόφτασαν να φιλήσουν
έναν αγιάτρευτο καημό λαχανίδας*.
Το πρώτο χνούδι στο πανωχείλι τους
τους Βαρβάρους του Καβάφη*
και μια παλιά φυματίωση.
Τις μέρες τους
Καταχωρισμένες σε δελτία τροφίμων.
Ένα καρφί στον τοίχο
μπορούσε να σημαδέψει μια εποχή
 τα καλοκαίρια ξυριζόντουσαν
με τον καθρέφτη κρεμασμένο στο παράθυρο.
Όνειρα συνοικιακά
σα μια μοτοσυκλέτα με καρότσα
για πολυμελείς οικογένειες.
Εμείς
κουβαλάμε, απλούστατα, μέσα μας
τους μεγάλους.
(Τζένη Μαστοράκη, Διόδια, Κέδρος)

*έναν αγιάτρευτο καημό λαχανίδας: αναφορά στην εποχή της Κατοχής, όταν οι άνθρωποι πέθαιναν από την πείνα και οι
λαχανίδες ήταν συνηθισμένο – αλλά και αυτό δυσεύρετο – φαγητό στην Αθήνα
*οι Βάρβαροι του Καβάφη: το ποίημα «Περιμένοντας τους βαρβάρους».

1. Να δείξετε τη νοηματική σχέση που έχει ο τίτλος με το περιεχόμενο του ποιήματος.

2. Μέσα από ποια βιώματα συνδέονται οι δύο γενιές; Ποια πιστεύετε ότι είναι η σύνδεση της
δικής σας γενιάς με «τους μεγάλους» της ποιήτριας;

3
Ενδεικτικές απαντήσεις: Τζένη Μαστοράκη, «Οι μεγάλοι»

1. Να δείξετε τη νοηματική σχέση που έχει ο τίτλος με το περιεχόμενο του ποιήματος.

Ο τίτλος του ποιήματος συνδέεται άμεσα και απερίφραστα με το περιεχόμενό του. Ο κεντρικός άξονας του
ποιήματος είναι η σχέση των νέων της γενιάς του ’70 με τους νέους της προηγούμενης γενιάς, που έζησε τη νεότητά
της στα δύσκολα χρόνια της δεκαετίας του ’40. «Οι μεγάλοι», λοιπόν, για την ποιήτρια που, όταν εκδόθηκε η
συγκεκριμένη ποιητική συλλογή, ήταν 23 ετών, είναι οι γονείς της και οι άνθρωποι της ίδιας γενιάς με
αυτούς. Κατά συνέπεια, η σύνδεσή της με όσα γράφει είναι βιωματική.
Το ιστορικό περίγραμμα των βιωμάτων των μεγάλων είναι ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος, πληροφορία
που μας δίνει η ποιήτρια από τον τέταρτο κιόλας στίχο. Από εκεί και πέρα ακολουθεί μια παράθεση
αναμνήσεων από την εφηβική ηλικία (το κορίτσι που δεν πρόφτασαν να φιλήσουν/ το πρώτο χνούδι στο πανωχείλι
τους), τη δυσκολία σίτισης στα χρόνια της Κατοχής και την έκθεσή τους σε θανατηφόρες νόσους εξαιτίας της
κακής διατροφής (έναν αγιάτρευτο καημό λαχανίδας/ τις μέρες τους/ καταχωρισμένες σε δελτία τροφίμων/ μια
παλιά φυματίωση), μια σχολική – ίσως – ανάμνηση από έναν εμβληματικό ποιητή (τους Βάρβαρους του
Καβάφη),την έλλειψη πολυτέλειας και το συμφυρμό της αστικής καθημερινότητας στη μεταπολεμική εποχή (ένα
καρφί στον τοίχο/ με τον καθρέφτη κρεμασμένο στο παράθυρο/ όνειρα συνοικιακά/ σα μια μοτοσυκλέτα με
καρότσα/ για πολυμελείς οικογένειες).
Όλα αυτά τα βιώματα των μεγάλων η ποιήτρια τα «κουβαλά» ως εσωτερικευμένο «αντικείμενο» της δικής
της προσωπικής ζωής (Εμείς/ κουβαλάμε, απλούστατα, μέσα μας/ τους μεγάλους).Τα βιώματα στη συνείδησή
της ταυτίζονται απόλυτα με τους ανθρώπους, είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι. Η επιλογή αυτού του λιτού και
μονολεκτικού τίτλου επιβεβαιώνει αυτήν ακριβώς την ταύτιση.

2. Μέσα από ποια βιώματα συνδέονται οι δύο γενιές; Ποια πιστεύετε ότι είναι η σύνδεση της
δικής σας γενιάς με «τους μεγάλους» της ποιήτριας;

Οι δύο γενιές συνδέονται μέσα από βιώματα της εφηβικής ηλικίας και της χρονικής
περιόδου πριν και μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.«Οι μεγάλοι» της ποιήτριας, ως έφηβοι, έχουν ζήσει
εμπειρίες που κάθε έφηβος σε οποιαδήποτε χρονική περίοδο βιώνει και μπορεί να βιώσει, όπως οι αλλαγές
στην εξωτερική εμφάνιση και ένας ανεκπλήρωτος έρωτας (το πρώτο χνούδι στο πανωχείλι τους/ το κορίτσι
που δεν πρόφτασαν να φιλήσουν).
Η διαφορά τους με τους άλλους εφήβους είναι η δύσκολη χρονική συγκυρία του πολέμου, που καθιστά
την επιβίωση ζητούμενο. Ο καθημερινός αγώνας και η αγωνία για την επιβίωση μέσα από την έλλειψη
τροφής και την έκθεση σε θανατηφόρες ασθένειες τούς διαφοροποιούν από τους εφήβους των ειρηνικών
περιόδων(έναν αγιάτρευτο καημό λαχανίδας/ τις μέρες τους/ καταχωρισμένες σε δελτία τροφίμων/ μια παλιά
φυματίωση). Η μεταπολεμική περίοδος είναι μια περίοδος ανασυγκρότησης της χώρας με όλα τα
συνακόλουθα προβλήματα. Οι υλικές στερήσεις, η προσπάθεια ένταξης σε έναν αστικό τρόπο ζωής, η
σύνθλιψη της ατομικότητας μέσα στις πολυμελείς οικογένειες είναι μερικά από τα βιώματα που αισθητοποιεί
η ποιήτρια μέσα από τις εικόνες των στίχων της (κειμενικοί δείκτες)(ένα καρφί στον τοίχο/ με τον καθρέφτη
κρεμασμένο στο παράθυρο/ όνειρα συνοικιακά/ σα μια μοτοσυκλέτα με καρότσα/ για πολυμελείς οικογένειες).
Εμείς δε συνδεόμαστε βιωματικά με «τους μεγάλους» της ποιήτριας. Η χρονική απόσταση που μας
χωρίζει από τη δεκαετία του ’40 καθιστά τη σύνδεσή μας με αυτά τα γεγονότα ιστορική. «Οι μεγάλοι»
είναι οι πραγματικοί άνθρωποι και πρόγονοί μας που έζησαν τις κακουχίες και τις στερήσεις του πολέμου
και της μεταπολεμικής περιόδου. Η ποιήτρια αποτυπώνει μέσω της ποίησης τα βιώματα αυτά, που για εμάς
πλέον αποτελούν μέρος της εθνικής ιστορίας και αυτοσυνειδησίας μας. Έτσι, κατανοούμε σε επίπεδο
ανθρώπων τη δύσκολη αυτή χρονική περίοδο του έθνους μας και οδηγούμαστε σε μια αναπόσπαστη
σύνδεση του ιστορικού γεγονότος με τους ανθρώπους.

4
 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ
Εισαγωγικό σημείωμα
(Η Βιρτζίνια Γουλφ (1882 – 1941) θεωρείται πρωτοπόρος και νεωτερίστρια λογοτέχνης και συναριθμείται μαζί με τον Προυστ
και τον Τζόυς στους τρεις μεγάλους καινοτόμους πεζογράφους που άνοιξαν νέους δρόμους στο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα τις τρεις
πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Μαχητική εκπρόσωπος του μοντερνισμού διαμορφώνει μια νέα αφηγηματική μορφή ως συνέπεια
της νέας θέασης της πραγματικότητας. Η αστάθεια της ταυτότητας του ανθρώπινου υποκειμένου, ο χρόνος και η σχέση του με την
υποκειμενικότητα και ο εσωτερικός μονόλογος είναι τα κατεξοχήν στοιχεία της νεωτερικής γραφής της.
Το διήγημα της «Η κληρονομιά» εκδόθηκε το 1944 και αναφέρεται στις μυστηριώδεις συνθήκες θανάτου μιας γυναίκας, της
Άντζελας Κλάντον. Η ίδια κληροδοτεί στον πολιτικά ισχυρό σύζυγό της τους δεκαπέντε τόμους των ημερολογίων της, μέσα από τα
οποία θα ανακαλύψει ότι η γυναίκα του είχε μια ανεξάρτητη συναισθηματική ζωή, διαφορετικές πολιτικές πεποιθήσεις από τις δικές
του και θα αντιληφθεί ότι ο θάνατός της, τελικά, ήταν αυτοκτονία. Το απόσπασμα που ακολουθεί προέρχεται από το Φάκελο
Υλικού Νεοελληνική Λογοτεχνία, Δίκτυο 1ο, «Όταν θέλεις να φύγεις…» )

«Καημένη δεσποινίς Σίσσυ Μίλλερ» είπε μονολογώντας. Πόσο θα του άρεσε να μοιραζόταν αυτό το αστείο με τη
γυναίκα του! Στράφηκε ενστικτωδώς στο ημερολόγιό της. «Ο Γκίλμπερτ», διάβασε ανοίγοντάς το στην τύχη,
«Έδειχνε υπέροχος!…». Ήταν σαν να απαντούσε στη ερώτησή του. Μα φυσικά, έμοιαζε να λέει, είσαι πολύ
ελκυστικός για τις γυναίκες. Και βέβαια, η Σίσσυ Μίλλερ, ένιωσε το ίδιο. Συνέχισε να διαβάζει: «Πόσο περήφανη
νιώθω που είμαι γυναίκα του!». Κι εκείνος ένιωθε πάντα πολύ περήφανος που ήταν άντρας της. Πόσες φορές όταν
δειπνούσαν κάπου έξω, την κοίταζε απέναντί του στο τραπέζι κι έλεγε στον εαυτό του «είναι η πιο όμορφη γυναίκα
εδώ μέσα!». Συνέχισε να διαβάζει. Εκείνη η πρώτη χρονιά που ήταν υποψήφιος βουλευτής. Είχαν περιοδεύσει στην
εκλογική του περιφέρεια. «Όταν ο Γκίλμπερτ κάθισε, το χειροκρότημα ήταν καταπληκτικό. Όλο το ακροατήριο
σηκώθηκε και τραγούδησε»:
«Ω, είναι σπουδαίος τύπος!», «Ήμουν κατασυγκινημένη». Αυτό το θυμόταν κι εκείνος. Εκείνη καθόταν δίπλα του
στην εξέδρα. Μπορούσε ακόμα να δει τη ματιά που του έριξε, και πώς τα μάτια της ήταν γεμάτα δάκρυα. Κι έπειτα;
Φυλλομέτρησε τις σελίδες. Είχαν πάει στη Βενετία. Έφερε στη μνήμη του τις χαρούμενες εκείνες διακοπές μετά τις
εκλογές. «Φάγαμε παγωτά στο Φλώριανς». Εκείνος χαμογέλασε – εκείνη ήταν ακόμα τόσο παιδί∙ λάτρευε τα
παγωτά. «Ο Γκίλμπερτ μού αφηγήθηκε με πολύ ενδιαφέρον την ιστορία της Βενετίας. Μου είπε ότι οι δόγηδες…».
Τα είχε καταγράψει όλα με χέρι μαθήτριας. […]
Πήρε έναν άλλο τόμο και τον άνοιξε στην τύχη. «Πόσο δειλή είμαι! Άφησα την ευκαιρία πάλι ανεκμετάλλευτη. Μα
μου φάνηκε εγωιστικό να τον απασχολώ με τις δικές μου υποθέσεις, όταν μάλιστα έχει να σκεφτεί τόσα πολλά. Και
τόσο σπάνια βρισκόμαστε ένα βράδυ μόνοι μας». Τι σήμαινε αυτό; Α, εδώ βρισκόταν η απάντηση – αναφερόταν
στη δουλειά της στο Ηστ Εντ. «Πήρα κουράγιο και μίλησα επιτέλους στον Γκίλμπερτ. Ήταν τόσο ευγενικός, τόσο
καλός. Δεν έφερε καμία αντίρρηση». Θυμόταν εκείνη τη συζήτηση. Του είχε πει πως ένιωθε τόσο αδρανής, τόσο
άχρηστη. Επιθυμούσε να είχε μια δική της δουλειά. Ήθελε να κάνει κάτι – είχε κοκκινίσει τόσο χαριτωμένα,
θυμόταν, καθώς το έλεγε, καθισμένη σ’ αυτή την ίδια καρέκλα – για να βοηθήσει τους άλλους. Την είχε πειράξει
χαριτολογώντας. Δεν είχε να κάνει αρκετά, φροντίζοντας εκείνον και το σπίτι; Αν όμως αυτό τη διασκέδαζε, φυσικά
εκείνος δεν είχε καμία αντίρρηση. Τι ήταν ακριβώς; Κάποια περιφέρεια; Κάποια επιτροπή; Θα’ πρεπε μόνο να του
υποσχεθεί ότι δε θα αρρώσταινε. Έτσι φαινόταν ότι κάθε Τετάρτη πήγαινε στο Γουάιττσάττελ. […]
«Είχα μια έντονη συζήτηση για το σοσιαλισμό με Β.Μ.». Ποιανού ήταν τα αρχικά Β.Μ.; Δεν μπορούσε να
συμπληρώσει τα αρχικά του ονόματος∙ ίσως κάποια γυναίκα, υπέθεσε, που είχε γνωρίσει σε κάποια από τις
επιτροπές στις οποίες ήταν μέλος. «Ο Β.Μ. έκανε σφοδρή επίθεση κατά της ανώτερης τάξης. Επιστρέψαμε με τον
Β.Μ. μετά τη συνάντηση που είχα μαζί του και προσπάθησα να τον πείσω. Μα είναι τόσο στενόμυαλος».
Επομένως, ο Β.Μ. ήταν άντρας – χωρίς αμφιβολία κανένας απ΄ αυτούς τους ‟διανοούμενους”, όπως αποκαλούν
τους εαυτούς τους, που είναι τόσο επιθετικοί, όπως είπε η Άντζελα, και τόσο στενόμυαλοι. Τον είχε καλέσει
προφανώς να έρθει να τη δει. «Ο Β.Μ. ήρθε για δείπνο. Έδωσε το χέρι του στη Μίνι!» Η σημείωση αυτού του
θαυμαστικού άλλαξε την εικόνα που είχε πλάσει στο μυαλό του. Ο Β.Μ. δεν ήταν συνηθισμένος με υπηρέτριες.
Έδωσε το χέρι του στη Μίνι. Συνεπώς, ήταν ένας από εκείνους τους σαχλούς εργαζόμενους άντρες που
επιδεικνύουν τις απόψεις τους σε σαλόνια κυριών.

1. Με ποια κοινωνικά στερεότυπα της εποχής της έρχεται αντιμέτωπη η Άντζελα σύμφωνα με το απόσπασμα; Να
τεκμηριώσετε την απάντησή σας με αναφορές στο κείμενο.
2. Με ποια κοινωνικά στερεότυπα έρχεται αντιμέτωπη η γυναίκα της σημερινής εποχής κατά τη γνώμη σας;
Βρίσκετε κοινά σημεία ανάμεσα στη γυναίκα του σήμερα και στην ηρωίδα του διηγήματος;

5
 1. Με ποια κοινωνικά στερεότυπα της εποχής της έρχεται αντιμέτωπη η Άντζελα σύμφωνα με
το απόσπασμα; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με αναφορές στο κείμενο.
Η Άντζελα έρχεται αντιμέτωπη με τη μονομέρεια της οικιακής ζωής και την ανισοτιμία άνδρα και
γυναίκας που είχε επιβάλει η κοινωνία στη γυναίκα, στις αρχές του 20ου αιώνα. Παρότι είναι
μορφωμένη, πράγμα που πιστοποιείται από την αναλυτική έως και λογοτεχνική καταγραφή των
εμπειριών της στα ημερολόγιά της, η ζωή της περιορίζεται στο μικρόκοσμο της ιδιωτικής
καθημερινότητας. Η ανισοτιμία της σχέσης του ζευγαριού φαίνεται ξεκάθαρα στις διακοπές που κάνουν
μαζί, όπου ο πολιτικά ισχυρός και με πείρα από τη ζωή και τα ταξίδια Γκίλμπερτ την αντιμετωπίζει σαν
παιδί που πρέπει να του δείξει τον κόσμο. Επιπλέον, το ταξίδι αυτό επιβεβαιώνει την οικονομική
ευμάρεια του συζύγου της αλλά και την εξάρτησή της από αυτόν(«Φάγαμε παγωτά στο Φλώριανς».
Εκείνος χαμογέλασε – εκείνη ήταν ακόμα τόσο παιδί∙ λάτρευε τα παγωτά. «Ο Γκίλμπερτ μού αφηγήθηκε με
πολύ ενδιαφέρον την ιστορία της Βενετίας. Μου είπε ότι οι δόγηδες…». Τα είχε καταγράψει όλα με χέρι
μαθήτριας).
Είναι φανερό ότι η Άντζελα επισκιάζεται από τον πολιτικά φιλόδοξο και νάρκισσο σύζυγό της. Κι ενώ η
αρμονία της ιδιωτικής της ζωής θα έπρεπε να την καθιστά ευτυχισμένη, εκείνη κάποια στιγμή
αντιλαμβάνεται την κοινωνική της ανυπαρξία και αποφασίζει να αποκτήσει μια δική της εργασία.
Φυσικά, η διεκδίκηση της κοινωνικής ζωής από μέρους της είναι
εξαιρετικά δύσκολη. Αισθάνεται ενοχές για τα σχέδιά της, διστάζει να μιλήσει στον πολυάσχολο σύζυγό
της, νιώθει αμηχανία και ντροπή(«Πόσο δειλή είμαι! Άφησα την ευκαιρία πάλι ανεκμετάλλευτη. Μα μου
φάνηκε εγωιστικό να τον απασχολώ με τις δικές μου υποθέσεις, όταν μάλιστα έχει να σκεφτεί τόσα πολλά.
Επιθυμούσε να είχε μια δική της δουλειά. Ήθελε να κάνει κάτι – είχε κοκκινίσει τόσο χαριτωμένα). Η
απάντηση του Γκίλμπερτ επιβεβαιώνει τη διστακτικότητά της, καθώς την αναχαιτίζει έμμεσα,
υπενθυμίζοντάς της το ρόλο της καλής συζύγου και νοικοκυράς και μειώνοντας υπαινικτικά την αξία της
εργασίας της (Δεν είχε να κάνει αρκετά, φροντίζοντας εκείνον και το σπίτι; Αν όμως αυτό τη διασκέδαζε,
φυσικά εκείνος δεν είχε καμία αντίρρηση.)
Το τελευταίο κοινωνικό στερεότυπο με το οποίο αναμετριέται η Άντζελα είναι η παράνομη σχέση
της με τον Β.Μ. Μια σχέση που φαίνεται ότι εκκινεί από την ισότιμη ανταλλαγή πολιτικών
απόψεων («Είχα μια έντονη συζήτηση για το σοσιαλισμό με Β.Μ.».) και εξελίσσεται σε ερωτικό δεσμό. Η
πρόσκληση του Β.Μ. στο σπίτι της, είναι το μεγαλύτερο κοινωνικό της τόλμημα, αφού ουσιαστικά
καταστρατηγεί το άβατο της μέχρι πρότινος κίβδηλης ιδιωτικής της ευδαιμονίας.

2. Με ποια κοινωνικά στερεότυπα έρχεται αντιμέτωπη η γυναίκα της σημερινής εποχής κατά
τη γνώμη σας; Βρίσκετε κοινά σημεία ανάμεσα στη γυναίκα του σήμερα και στην ηρωίδα
του διηγήματος;
Στις αρχές του 21ου αιώνα κι ενώ η νομοθετική ισοτιμία των δύο φύλων είναι γεγονός, η γυναίκα
εξακολουθεί να βρίσκεται αντιμέτωπη με κοινωνικά στερεότυπα που συχνά δυσχεραίνουν την
προσωπική της ολοκλήρωση. Η κοινωνία μας συνεχίζει να διατηρεί ορισμένα συντηρητικά κοινωνικά
σχήματα και να βλέπει με επιφυλακτικότητα επιλογές που αποκλίνουν από αυτά.
Το τρίπτυχο της καλής συζύγου, μητέρας και νοικοκυράς είναι ένα από αυτά τα παραδοσιακά μοτίβα
που επιβραβεύεται, όταν εκπληρώνεται από τη γυναίκα με επιτυχία. Από μικρά τα κορίτσια
«ανατρέφονται» με ανάλογες παραστάσεις από ταινίες και παραμύθια, ενώ ταυτόχρονα παροτρύνονται
να παίζουν με παιχνίδια που τα προετοιμάζουν για αυτούς τους ρόλους. Αργότερα, η ίδια η κοινωνία
μέσω της τηλεόρασης και των κοινωνικών προτύπων επιβεβαιώνει αυτές τις παιδικές επιλογές ως
επιλογές προετοιμασίας για την ανάληψη των στερεοτυπικών ρόλων. Η έμφυτη ροπή της γυναίκας προς
την τρυφερότητα και τη φροντίδα ενισχύεται και επιβραβεύεται κυρίως, όταν συνδυάζεται με
την «παροχή υπηρεσιών» προς το σύζυγο και τα παιδιά. Μια γυναίκα που δεν επιλέγει αυτό το
πρότυπο ζωής, θεωρείται ιδιάζουσα περίπτωση και εγείρει ερωτήματα στον κοινωνικό

6
περίγυρο. Συνεπώς, ο οικιακός κόσμος είναι και για τη γυναίκα της σημερινής εποχής προαπαιτούμενο
της κοινωνικής της καταξίωσης και κάθε απόκλιση από αυτές τις νόρμες αντιμετωπίζεται με καχυποψία.
Η απόφαση μιας γυναίκας να πάρει διαζύγιο είναι μια προσωπική επιλογή με κοινωνικό
αντίκτυπο για την ίδια και το παιδί ή τα παιδιά της – αν και όταν υπάρχουν ασφαλώς. Ακόμη και
σήμερα, η επιλογή αυτή κλονίζει τον οικογενειακό και κοινωνικό περίγυρο. Οι πρώτες αντιδράσεις –
σχεδόν πάντα – συνδέονται με ερωτήσεις προσβλητικές και ενοχοποιητικές για την προσωπικότητά
της. Παρότι ο νόμος προβλέπει την παροχή οικονομικής συνεισφοράς από την πλευρά του πρώην
συζύγου, αυτή δεν είναι πάντα εφικτή ή δεδομένη. Η γυναίκα θεωρείται αδύναμη να στηρίξει
την κοινωνική της ζωή μετά από ένα διαζύγιο, ειδικά όταν υπάρχουν παιδιά και σε πολλές κλειστές
κοινωνίες στιγματίζεται από τον περίγυρο ως «η διαζευγμένη» ή «αυτή που δεν μπόρεσε να κρατήσει
τον άντρα της». Δυστυχώς, αυτές οι νοοτροπίες εξακολουθούν να ευδοκιμούν και να οδηγούν πολλές
γυναίκες σε οικογενειακό συμβιβασμό και σε ηθικά αδιέξοδα.
Η επαγγελματική και οικονομική χειραφέτηση της γυναίκας, δηλαδή η ένταξή της στην κοινωνική
ζωή, δεν επέφερε τη συνακόλουθη αποδοχή της ισοτιμίας της σε σχέση με τον άνδρα. Η
πολλαπλότητα των ρόλων στους οποίους πρέπει να αντεπεξέρχεται καθημερινά με επιτυχία και η
δυσμενής κριτική που δέχεται, όταν λάβει μια απόφαση ανεξαρτησίας, είναι μερικά από τα κοινωνικά
στερεότυπα που συντηρεί η κοινωνία μας έναν αιώνα μετά την «κληρονομιά» της Β. Γουλφ. Η γυναίκα
του σήμερα αντιμετωπίζει εν πολλοίς τα ίδια στερεότυπα με την ηρωίδα του διηγήματος.

7
 Ύφος – Νεοελληνική Γλώσσα
Θεωρία - Αναλυτική παρουσίαση
1. Ποια είναι τα κριτήρια διαμόρφωσης του ύφους στον καθημερινό λόγο;
Α) η επικοινωνιακή περίσταση/το επικοινωνιακό πλαίσιο
(π.χ. φιλική συζήτηση, εκμυστήρευση, φιλονικία, επαγγελματική συνάντηση, επίσημη/ φιλική επιστολή/
e – mail, ομιλία, διάλεξη κ.ο.κ.)

Β) ο σκοπός/ η πρόθεση του πομπού

Τι μήνυμα θέλει να μεταδώσει ο πομπός στο δέκτη.

Παράδειγμα
(Το απόσπασμα της επιστολής που ακολουθεί γράφτηκε από το Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο
προς τον αυτοεξόριστο Ελευθέριο Βενιζέλο.)

Αγαπητέ φίλε και αδελφέ, κ. Ελευθέριε Βενιζέλε,

Επέστη η μεγάλη στιγμή της μεγάλης εκ μέρους Σας χειρονομίας. Ο ελληνισμός της Μ. Ασίας, το Ελληνικόν
Κράτος αλλά και σύμπαν το Ελληνικόν Έθνος καταβαίνει πλέον εις τον Άδην, από του οποίου καμμία πλέον
δύναμις δεν θα δυνηθεί να το αναβιβάση και να το σώση. Της αφαντάστου ταύτης καταστροφής, βεβαίως,
αίτιοι είναι οι πολιτικοί και προσωπικοί Σας εχθροί πλην και Υμείς φέρετε μέγιστον της ευθύνης βάρος, διά
δύο πράξεις σας.
 Το επικοινωνιακό πλαίσιο(επίσημη επιστολή) υπαγορεύει τυπικό/ επισήμο ύφος, αλλά ο
σκοπός του αποστολέα υπαγορεύει επικριτικό ύφος προς τον αποδέκτη (πλην και Υμείς φέρετε
μέγιστον της ευθύνης βάρος, διά δύο πράξεις σας.).
2. Ποια στοιχεία ενισχύουν το ύφος στον προφορικό και γραπτό λόγο;
Α) Στον προφορικό λόγο:
 Παραγλωσσικά στοιχεία = επιτονισμός (κύμανση της φωνής), παύσεις, προφορά, ένταση φωνής
 Εξωγλωσσικά στοιχεία =χειρονομίες, έκφραση προσώπου, κινήσεις, βλέμμα, διάθεση

Β) Στο γραπτό λόγο:

 Χρήση της γλώσσας (κυριολεκτική/ μεταφορική χρήση της γλώσσας ή αναφορική/ ποιητική
λειτουργία της )
 Λεξιλόγιο (επίσημο, απλό/καθημερινό, φυσικό, ειδικό, λόγιο, λαϊκό, εξεζητημένο, νεολογισμοί
κ.α.)
 Σύνδεση προτάσεων (παρατακτική, υποτακτική σύνδεση, ασύνδετο σχήμα)
 Μικροπερίοδος ή Μακροπερίοδος λόγος
 Σημεία στίξης
 Ρηματικά πρόσωπα
 Σχήματα λόγου (επαναλήψεις, αντιθέσεις, εικόνες, κ.ο.κ.)
Τα τραγούδια συνδυάζουν στοιχεία τόσο του προφορικού όσο και του γραπτού λόγου για
την ενίσχυση του ύφους!

8
 Ύφος – Νεοελληνική Γλώσσα - Λογοτεχνία
Παράδειγμα
(Οι στίχοι από το τραγούδι του Αλκίνοου Ιωαννίδη, «Ήταν Ανάγκη;», είναι ενδεικτικοί αυτού του συνδυασμού στοιχείων για
την παραγωγή αυτοσαρκαστικού και εξομολογητικού ύφους.)
Ασπρίζουν τα μαλλιά μου κάθε μέρα, μεγαλώνω
Τα ίδια είχε πάθει κι ο μπαμπάς μου σ’ άλλο χρόνο
Τα παιδιά με λένε κύριο Αλκίνοο
μ’ ενοχλεί μα τελευταίως το καταπίνω
θα’ ρθει σε λίγο η καρδιά και τα νεφρά και να μην πίνω.
Ήταν ανάγκη, ήταν ανάγκη να συμβεί και σε μένα;
Όλα μου μοιάζαν παντοτινά, παντοτινά, παντοτινά.
 Τα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία γίνονται αντιληπτά με το άκουσμα του
τραγουδιού.
 Στοιχεία του γραπτού λόγου που ενισχύουν το αυτοσαρκαστικό και εξομολογητικό ύφος
είναι:η μεταφορική χρήση της γλώσσας (μα τελευταία το καταπίνω), το καθημερινό λεξιλόγιο
(τα ίδια είχε πάθει κι ο μπαμπάς μου σ’ άλλο χρόνο), η παρατακτική σύνδεση (θα’ ρθει σε λίγο η
καρδιά και τα νεφρά και να μην πίνω), το α’ ρηματικό πρόσωπο (τα μαλλιά μου, μεγαλώνω, να
μην πίνω), τα σημεία στίξης [μεγαλώνω, (δηλώνει τη συνειδητοποίηση της ηλικίας) και σε μένα;
(δηλώνει παράπονο)], οι επαναλήψεις (ήταν ανάγκη, παντοτινά)
Το ύφος είναι το όλον που απαρτίζεται από τα επιμέρους στοιχεία της γλωσσικής
επικοινωνίας

9
3. Ποιοι παράγοντες συμβάλλουν στη διαμόρφωση του ύφους;
Α) Προσωπικοί παράγοντες:
Η προσωπικότητα ή η ιδιοσυγκρασία του ατόμου
 Η ψυχική/ συναισθηματική κατάσταση της στιγμής
 Η λεκτική δεξιοτεχνία
 Ο σκοπός/ η πρόθεση του πομπού

Β) Κοινωνικοί παράγοντες:
 Η ηλικία
 Το φύλο
 Η καταγωγή
 Το μορφωτικό επίπεδο
 Η κοινωνική τάξη
 Η κοινωνική ομάδα (π.χ. ομάδες συνομηλίκων)

4. Τι είναι το επίπεδο λόγου και πώς συνδέεται με το ύφος;

Η γλώσσα διαφοροποιείται όχι μόνο σε σχέση με τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του ομιλητή (μόρφωση,
ηλικία, φύλο, κτλ), αλλά και σε σχέση με τις κοινωνικές περιστάσεις κατά τις οποίες αυτός εκφράζεται. Ο
ίδιος ομιλητής χρησιμοποιεί διαφορετικές γλωσσικές ποικιλίες σε διαφορετικές κοινωνικές καταστάσεις
και με διαφορετικές επιδιώξεις. Ανάλογα δηλαδή με την περίσταση ο ομιλητής είναι υποχρεωμένος να
μιλήσει σε διαφορετικό επίπεδο. Αυτό σημαίνει ότι το ίδιο άτομο μπορεί να μιλήσει ανάλογα με τις
συγκεκριμένες κάθε φορά ανάγκες σε πολλά επίπεδα και με διαφορετικό ύφος (Έκφραση Έκθεση,
Γενικό Λύκειο, τεύχος Α΄, σελ. 33 – 34).
Επίπεδα λόγου ενδεικτικά:
 Οικείο
 Επίσημο
 Αργκό
 Λαϊκό
5. Ύφος και λογοτεχνικότητα.
Η λογοτεχνικότητα, ως κατηγορία άμεσα συνδεόμενη με το ύφος, προκύπτει από τον
αποαυτοματισμό, τη διαφορετική χρήση της γλώσσας σε σχέση με την πρακτική επικοινωνία, και την
ανοικείωση, την αίσθηση της διαφορετικότητας σε σχέση πάλι με τη νόρμα (βλ. Todorov, 1995). Η
αποδοχή αυτή δίνει μια κατεύθυνση μελέτης που έχει συστηματικά αξιοποιηθεί, αλλά δημιουργεί και μία
σειρά ερωτημάτων: τι γίνεται λ.χ. για τα κείμενα που υιοθετούν υφολογικά τον κώδικα της πρακτικής
επικοινωνίας; Μπορούμε να πούμε ότι όταν δεν υπάρχει απόκλιση δεν υπάρχει και ύφος; Πόσο πρέπει
να λαμβάνεται υπόψιν ο ιστορικός επικαθορισμός των ειδών και των ρευμάτων; Πόσο η ιδεολογική
τοποθέτηση επηρεάζει τη δημοτική του Γ. Ρίτσου ή του Κ. Βάρναλη, σε ένα ενδιάμεσο επίπεδο
συλλογικής οργάνωσης του λόγου που σχετίζεται με την πολιτική τους στάση;
Όλα αυτά τα ερωτήματα αποδεικνύουν ότι το ύφος είναι ένα εξαιρετικά περίπλοκο φαινόμενο,
μια πολιτισμική έννοια, για την οποία είναι σχεδόν αδύνατο να βρεθεί ένας και μοναδικός
αποφθεγματικός ορισμός.

Εδώ θα γίνει μια κειμενοκεντρική προσέγγιση του ύφους, τέτοια που να μπορεί να επιχειρήσει ο
μαθητής του Λυκείου με τις γνώσεις που έχει κατακτήσει από το μάθημα της Ν. Γλώσσας και Ν.
Λογοτεχνίας ήδη από το Γυμνάσιο.

10
6. Με ποια στοιχεία «αποκωδικοποιούμε» το ύφος στα λογοτεχνικά κείμενα;
Με τα εκφραστικά στοιχεία (κειμενικούς δείκτες) του γραπτού λόγου:
 Χρήση της γλώσσας (κυριολεκτική/ μεταφορική χρήση της γλώσσας ή αναφορική/ ποιητική
λειτουργία της)
 Λεξιλόγιο (επίσημο, απλό/καθημερινό, φυσικό, λόγιο, λαϊκό, εξεζητημένο, κ.α.)
 Σύνδεση προτάσεων (παρατακτική, υποτακτική σύνδεση, ασύνδετο σχήμα)
 Μικροπερίοδος ή Μακροπερίοδος λόγος
 Σημεία στίξης
 Ρηματικά πρόσωπα
 Σχήματα λόγου (επαναλήψεις, αντιθέσεις, μεταφορές, προσωποποιήσεις, υπερβολές, κ.ο.κ.)
 Εικόνες
 Αφηγηματικές τεχνικές [ (εσωτερικός) μονόλογος, (εσωτερικός) διάλογος]
 Αν απευθύνεται στη λογική ή στο συναίσθημα του δέκτη.

7.Ύφος λογοτεχνικού έργου και ύφος αποσπάσματος.

Πρόκειται για μια διάκριση που χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή. Μπορεί ένας συγγραφέας να έχει ενιαίο
ύφος σε όλη την έκταση του λογοτεχνικού του έργου ή να διαφοροποιεί το ύφος του. Γι’ αυτό το λόγο
προσέχουμε την εκφώνηση της ερώτησης για το ύφος, αν μας ζητάει να χαρακτηρίσουμε το ύφος όλου
του κειμένου ή να επικεντρωθούμε σε κάποιο απόσπασμα.
8. Τα κυριότερα είδη ύφους στη λογοτεχνία:
Λυρικό = Ποιητική λειτουργία της γλώσσας. Απευθύνεται στο συναίσθημα του δέκτη.
Γλαφυρό = Βασίζεται στις σαφείς και καλαίσθητες εικόνες, που προσδίδουν ζωντάνια και
παραστατικότητα στο λόγο. Χρήση σχημάτων λόγου, διαλόγου, ρητορικών ερωτήσεων.
Απλό = Απλή έκφραση και σύνταξη. Λείπουν τα σχήματα λόγου. Καθημερινό λεξιλόγιο.
(Αυτό)σαρκαστικό/ Ειρωνικό = Ειρωνεία προς άλλους ή προς τον εαυτό, επικριτική διάθεση (η
διαβάθμιση ποικίλλει).
Χιουμοριστικό = Οι λεκτικοί συνδυασμοί αποσκοπούν στη διακωμώδηση προσώπων ή καταστάσεων.
Υποβλητικό = Στην πεζογραφία ο συγγραφέας υποδηλώνει βαριές και καταθλιπτικές ψυχικές ή
συναισθηματικές καταστάσεις.
Ρεαλιστικό = Βασίζεται σε ακριβείς περιγραφές δίχως προσπάθεια ωραιοποίησης.
Χαλαρό = Βασίζεται στη συνειρμική σύνδεση σκέψεων και εικόνων. Συχνές επαναλήψεις και
παρεκβάσεις.
9. Παραδείγματα λογοτεχνικού ύφους.
Όπως προαναφέραμε το ύφος είναι το όλον, το οποίο απαρτίζεται από επιμέρους στοιχεία. Για να
«αποκωδικοποιήσουμε» το ύφος του συγγραφέα, καταγράφουμε αυτά τα επιμέρους στοιχεία ξεκινώντας
από τα πιο «ηχηρά» μέσα στο κείμενο.
Παραδείγματα
«Μμμ…» σκέφτηκε λίγο ο άλλος γλάρος, που ήταν μεγαλύτερος. Δεν απάντησε αμέσως. Πέταξε μόνος του
πιο μακριά, ρούφηξε το θαλασσινό αεράκι και ξαναγύρισε στο σύντροφό του. «Ποιος σου είπε πως δεν
έδωσε ο Θεός φτερά στους ανθρώπους; Μόνο που… τα δικά τους φτερά είναι κρυμμένα βαθιά μέσα στην
ψυχή τους. Πρέπει μόνοι τους να ψάξουν, να τ’ ανακαλύψουν, να τα ξεδιπλώσουν και να πετάξουν στην
ομορφιά».
(Αλκυόνη Παπαδάκη, Το χαμόγελο του δράκου)
Η συγγραφέας στο συγκεκριμένο απόσπασμα χρησιμοποιεί την ποιητική λειτουργία της γλώσσας,
καθώς σε όλο το απόσπασμα κυριαρχούν η προσωποποίηση (οι δύο γλάροι συνομιλούν) και οι
μεταφορές (ρούφηξε το θαλασσινό αεράκι,τα δικά τους φτερά είναι κρυμμένα βαθιά μέσα στην ψυχή
τους).Το λεξιλόγιο είναι απλό, φυσικό και ο λόγος μικροπερίοδος. Η συγγραφέας χρησιμοποιεί τα
αποσιωπητικά, για να δείξει τον προβληματισμό και το δισταγμό του γλάρου («Μμμ…», Μόνο
που…). Απευθύνεται στο συναίσθημα του αναγνώστη, καθώς μιλά για «τα φτερά» της ανθρώπινης

11
ψυχής που βοηθούν τον άνθρωπο «να πετάξει στην ομορφιά».Όλα αυτά τα στοιχεία απαρτίζουν
το λυρικό ύφος του αποσπάσματος.
Δε θα’ κλαιγε αφήνοντας το μαγαζί. Στο νέο τόπο που θα πήγαινε, σ’ αυτή τη μακρινή χώρα, δε θα’ ταν το
ίδιο. Έπειτα θα παντρευόταν. Ναι, αυτή η Έβελιν. Και ο κόσμος θα της φερόταν με σεβασμό. Δε θα της
φερόταν όπως στη μητέρα της. Δηλαδή όπως ο πατέρας φερόταν στη μητέρα της. Ακόμα και τώρα που η
ίδια είχε κλείσει τα δεκαεννιά, ένιωθε ακόμα να κινδυνεύει από το θυμό του πατέρα της. Σ’ αυτόν δε
χρωστούσε τις ταχυπαλμίες της; Το περίεργο ήταν πως όταν ήταν παιδιά δεν την είχε ποτέ χτυπήσει, όπως
συνήθιζε να κάνει με τον Χάρη και τον Ερνέστο. Γιατί αυτή ήταν κορίτσι∙ καλά!
(Τζέημς Τζόυς, «Η Έβελιν», Φάκελος Υλικού Νεοελληνική Λογοτεχνία,Δίκτυο 1ο, «Όταν θέλεις να
φύγεις…» )
Ο συγγραφέας στο συγκεκριμένο απόσπασμα χρησιμοποιεί, κατά βάση, μικροπερίοδο λόγο (Έπειτα θα
παντρευόταν, Ναι, αυτή η Έβελιν), απλό, καθημερινό λεξιλόγιο (το μαγαζί, φερόταν, χρωστούσε,
ταχυπαλμίες), επαναλήψεις (πατέρας, φερόταν) και λέξεις συναισθηματικά φορτισμένες (θυμό,
ταχυπαλμίες, είχε χτυπήσει). Επίσης, χρησιμοποιεί σημεία στίξης, ερωτηματικό, άνω
τελεία και θαυμαστικό δηλωτικά της συναισθηματικής κατάστασης της ηρωίδας [Σ’ αυτόν δε
χρωστούσε τις ταχυπαλμίες της; (εσωτερικός διάλογος), Γιατί αυτή ήταν κορίτσι∙ καλά! (μικρή παύση στον
ειρμό της σκέψης της και αμέσως μετά ειρωνεία)]. Με όλους αυτούς τους απλούς εκφραστικούς τρόπους ο
συγγραφέας μας υποβάλλει στη βαριά και καταθλιπτική καθημερινότητα της Έβελιν. Συνεπώς, το ύφος
είναι απλό και υποβλητικό.
Δύο, τρεις, πέντε, δέκα σταλαγμοί.
Όμοιοι με το μονότονον βήμα του άγρυπνου ναύτου φρουρού εις την κουβέρταν. Πλέει εις μαύρα πέλαγα
και βλέπει ουρανόν και θάλασσαν αγρίως χορεύουσαν, και τυλιγμένος εις την καπόταν του διασχίζει
ακαριαίως το σκότος με την εξάπτουσαν και υποσβήνουσαν λαμπυρίδα του τσιγάρου του.
Οι πετεινοί δεν είχαν λαλήσει το τρίτον λάλημα. Ίσως είχαν τρομάξει από την βαθείαν, θρηνώδη φωνήν του
σαλεπτσή, όστις είχεν αρχίσει το φθινόπωρον, νύκτα βαθιά, να κράζη. Ήτο ως κρωγμός αγνώστου ορνέου,
το οποίον είχε χάσει τον αέρα του, και είχεν ενσκήψει μέσα εις την πόλιν, κ’ εζήτει αρπάγματα να σπαράξη.
– Ζεστό! Βράζει!…

(Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Ο ξεπεσμένος δερβίσης», Φάκελος Υλικού Νεοελληνική Λογοτεχνία, Δίκτυο

3ο, «Βίοι ελάσσονες»)

Ο συγγραφέας στο συγκεκριμένο απόσπασμα, χρησιμοποιεί την παρομοίωση (σχήμα λόγου) και ως
εκφραστικό μέσο την εικόνα. Από την αρχή του αποσπάσματος μάς παρομοιάζει το ρυθμό που πέφτουν
οι σταλαγμοί με το βηματισμό του ναύτη στην κουβέρτα (όμοιοι με μονότονον βήμα του άγρυπνου
ναύτου φρουρού εις την κουβέρταν). Και προεκτείνει την παρομοίωση με τη συνολική εικόνα αυτού του
ναύτη (πλέει εις μαύρα πέλαγα … υποσβήνουσαν λαμπυρίδα του τσιγάρου του). Οι λέξεις της εικόνας
αποδίδουν/ αισθητοποιούν το βαρύ και μελαγχολικό κλίμα της ζωής του ναύτη αλλά και του σκηνικού
στο οποίο επιδιώκει να μας εντάξει ο συγγραφέας (μαύρα πέλαγα, αγρίως χορεύουσαν, σκότος,
υποσβήνουσαν λαμπυρίδα).
Στην επόμενη παράγραφο, ο Παπαδιαμάντης συνεχίζει με ακουστικές εικόνες (δεν είχεν λαλήσει το
τρίτο λάλημα, βαθείαν, θρηνώδη φωνήν, κρωγμός αγνώστου ορνέου) καθώς και με μία
ακόμη παρομοίωση (ως κρωγμός αγνώστου ορνέου). Στο τέλος της παραγράφου, ακούγεται η
προαναγγελθείσα ανθρώπινη φωνή υπό μορφήν μονολόγου (- Ζεστό! Βράζει!…). Όλα αυτά τα στοιχεία
συνιστούν ένα γλαφυρό ύφος που διαπνέεται από έντονο λυρισμό, αφού μας υποβάλλει σταδιακά στο
μελαγχολικό κλίμα του διηγήματος προκαλώντας μας ανάλογα συναισθήματα.
Ύφος είναι ο ίδιος ο άνθρωπος.
Georges – Louis Buffon

12