Αγαθοκλής Αζέλης, Ph.D.

φιλό λογος - Δ/ντή ς 7ου ΓΕΛ Τρικά λων:

«Η αξιοποίηση των ιστορικών πηγών στη διδασκαλία της

Ιστορίας και η αξιολόγησή τους»

α. Κειμενική ά μεση πηγή

β. Κειμενική έμμεση πηγή

γ. Πίνακας δεδομένων

δ. Εικό να

ε. Γελοιογραφία

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ ΣΧΗΜΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΠΗΓΗΣ ΓΙΑ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΕΣ

ΑΝΑΓΚΕΣ

• Ποιος γράφει

• Πότε γράφει

• Τι γράφει

• Πώς γράφει

• Γιατί γράφει

• Σε ποιον απευθύνεται

1
ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ

Α/Α ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ

1 Ειδική κατηγορία εικό νας

2 Συνθή κη δημιουργίας της

3 Ανά λυση συμβό λων και σύ νδεσή τους με την ύ λη του μαθή ματος

4 Ερμηνεία μηνύ ματος εικό νας

5 Συνολική ερμηνεία στο πλαίσιο της ύ λης του μαθή ματος

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΣΗΓΗΣΗ

α. Κειμενική άμεση πηγή

Προκήρυξη του Στρατιωτικού Συνδέσμου «Προς την A.M. τον Βασιλέα, την
Κυβέρνησιν και τον Ελληνικόν Λαόν."

Η πατρίς μας ευρίσκεται υπό δυσχερεστάτας περιστάσεις, το δε επίσημον κράτος

υβρισθέν και ταπεινωθέν, αδυνατεί να κινηθή προς άμυναν των δικαίων του... Ο
Σύνδεσμος των αξιωματικών του Εθνικού Στρατού της Ξηράς και του Ναυτικού...
προβαίνει εις την υποβολήν ιεράς παρακλήσεως προς τον Βασιλέα... και προς την
Κυβέρνησίν του, όπως ολοψύχως επιδοθώσιν εις την άμεσον και ταχείαν
ανόρθωσιν των κακώς εν γένει εχόντων, ιδία δε των του Στρατού και του
Ναυτικού... πρέπει, χάριν αυτού του συμφέροντος της Δυναστείας, όπως ο τε
Διάδοχος και οι Βασιλόπαιδες, απόσχωσι της ενεργού και διοικητικής εν τω
στρατώ και τω ναυτικώ υπηρεσίας, διατηρούντες τους ους κέκτηνται βαθμούς και
προαγόμενοι, όταν προς τούτο ευδοκή ο Βασιλεύς... Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος
υποβάλλει την παράκλησιν όπως εν τω μέλλοντι ο Βασιλεύς, όστις εν τω
δικαιώματί του κατά το Σύνταγμα διορίζει τους υπουργούς, απαιτεί ίνα οι
υπουργοί των Στρατιωτικών και των Ναυτικών προέρχωνται εξ ανωτέρων εν
ενεργεία ή διαθεσιμότητι αξιωματικών του στρατού και του ναυτικού... Ο

2
Στρατιωτικός Σύνδεσμος ποθεί όπως η Θρησκεία μας υψωθή εις τον εμπρέποντα
ιερόν προορισμόν της, όπως η Διοίκησις της Χώρας καταστή χρηστή και έντιμος,
όπως η Δικαιοσύνη απονέμηται ταχέως μετ' αμεροληψίας και ισότητος προς
άπαντας εν γένει τους πολίτας αδιακρίτως τάξεως, όπως η Εκπαίδευσις του Λαού
καταστή λυσιτελής δια τον πρακτικόν βίον και τας στρατιωτικός ανάγκας της
Χώρας, όπως η ζωή, η τιμή και η περιουσία των πολιτών εξασφαλισθώσιν, και
τέλος όπως τα οικονομικά ανορθωθώσι...

Γιάννης Κορδάτος, Ιστορία της νεώτερης Ελλάδας, Ε΄, σσ. 114-117

Ψήφισμα των επαγγελματικών σωματείων Αθηνών – Πειραιώς την ημέρα

του συλλαλητηρίου (σ. 88)

«Ο Λαός των Αθηνών και του Πειραιώς εις πάνδημον συνελθών συλλαλητήριον, ίνα
σκεφθή περί των Κοινών, ήτοι περί γενικής των κακώς εχόντων ανορθώσεως, πολιτικής τε
και στρατιωτικής, ην από μακρού ήδη χρόνου επόθησε και εζήτησε και την οποίαν το
κίνημα της 15 Αυγούστου ανέλαβε να πραγματοποιήση αποβλέπων εις το ότι τα έννομα
συμφέροντα και δικαιώματά του ουσιωδώς εθυσιάσθησαν υπό το ευπρόσωπον κάλυμμα
ελευθέρου πολιτεύματος, των αντιπροσώπων αυτού μεταβληθέντων εις ιδιοτελή
ολιγαρχίαν, αντικαταστήσασαν τον Νόμον διά της θελήσεώς της, συνεταιρισθείσαν δε μετ’
αφορολογήτου πλουτοκρατίας, ενώ αυτός στενάζει υπό το βάρος των αδικοτάτων
φόρων, ήτοι των επί της καταναλώσεως, χωρίς ν’ απολαμβάνη ως αντάλλαγμα την
ασφάλειαν της ζωής, τιμής και ιδιοκτησίας του… Αξιοί να ίδη την Κυβέρνησιν
υποβάλλουσαν το ταχύτερον εις την Βουλήν και ταύτην ψηφίζουσαν άρτιον σύστημα
νομοθεσίας, υπό το πνεύμα πολέμου κατά της συναλλαγής, ανορθώσεως όλων των κλάδων
της διοικήσεως και προστασίας της παραγωγής, ιδία δε… Να ληφθή πρόνοια περί
βελτιώσεως της τύχης του εργάτου, δουλεύοντος ήδη την χειρίστην των δουλειών προς το
κεφάλαιον δι’ έλλειψιν παντός προστατευτικού αυτού νόμου…»

Γιάννης Κορδάτος, Ιστορία της νεώτερης Ελλάδας, Ε’, σσ. 132-134

ΕΡΩΤΗΣΗ

α. Ποια αιτή ματα υποβά λλει ο Στρατιωτικό ς Σύ νδεσμος προς τον βασιλιά ;

3
β. Ποια προβλή ματα της πολιτική ς και κοινωνική ς ζωή ς επισημαίνει το ψή φισμα
των επαγγελματικώ ν σωματείων και ποια αιτή ματα διατυπώ νει; Υπά ρχουν κοινά
σημεία ανά μεσα στα δύ ο κείμενα;

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

α. Τα αιτή ματα του Στρατιωτικού Συνδέσμου αφορού σαν μεταρρυθμίσεις στον

στρατό , τη διοίκηση, τη δικαιοσύ νη, την εκπαίδευση και τη δημοσιονομική
πολιτική .

Ειδικό τερα γίνεται αναφορά στη στρατιωτική αδυναμία της χώ ρας και
προτά σσεται η αναγκαιό τητα ανασυγκρό τησης του στρατού και του ναυτικού .
Προβά λλεται η ανά γκη απομά κρυνσης των μελώ ν της βασιλική ς οικογένειας
από την ηγεσία του στρατεύ ματος, ενώ για την ηγεσία των υπουργείων
Στρατιωτικώ ν και Ναυτικώ ν προτείνονται στρατιωτικοί εν ενεργεία ή
από στρατοι. Δίνεται ιδιαίτερη βαρύ τητα στην ταχεία απονομή της δικαιοσύ νης,
ενώ προτείνονται μεταρρυθμίσεις για το εκπαιδευτικό σύ στημα έτσι ώ στε να
καλύ πτει πρακτικές ανά γκες και να συμβά λλει στην καλύ τερη δυνατή αμυντική
προετοιμασία της χώ ρας.

β. Η διαφθορά του πολιτικού συστή ματος δημιουργού σε αντιδρά σεις από την
πλευρά των επαγγελματικώ ν σωματείων. Σύ μφωνα με το ψή φισμά τους τα
πολιτικά κό μματα εξυπηρετού σαν τα συμφέροντα των πλουσίων, αγνοώ ντας τα
συμφέροντα της πλειοψηφίας των πολιτώ ν. Είναι χαρακτηριστική η ακό λουθη
φρά ση «υπό το ευπρό σωπον κά λυμμα ελευθέρου πολιτεύ ματος, των
αντιπροσώ πων αυτού μεταβληθέντων εις ιδιοτελή ολιγαρχίαν».

Επίσης ιδιαίτερη βαρύ τητα δίνεται στην υψηλή φορολό γηση των πολιτώ ν και
στην αδυναμία του κρά τους να προστατεύ σει τους πολίτες. Επίσης το πνεύ μα
«συναλλαγή ς» που υπή ρχε στη δημό σια διοίκηση ή ταν ένα από τα προβλή ματα
της εποχή ς. Τέλος, τονίζουν την απουσία μέτρων για την προστασία της
παραγωγή ς καθώ ς και την έλλειψη εργατική ς νομοθεσίας που είχε σαν
αποτέλεσμα την εξαθλίωση των εργατώ ν.

4
β. Συνδυασμός κειμενικής έμμεσης και άμεσης πηγής

Οι αντιλή ψεις για τα κό μματα

1. Κατά την τρίτη και τέταρτη κιόλας δεκαετία του προηγούμενου αιώνα οι
ελληνικές εφημερίδες διέδιδαν την άποψη ότι τα κόμματα έβλαπταν το δημόσιο
καλό και υπηρετούσαν μόνο τη θεσιθηρία. Η πολιτική διαμάχη, η αντιπαράθεση
απόψεων μεταξύ πολιτικών ομάδων φαινόταν εδώ ως ένας απορριπτέος
νεωτερισμός, η κομματική ιδιότητα ήταν η ετικέτα στην οποία αναγνώριζαν, λέει,
τους εθνικώς αφερέγγυους ...Αυτή η έλλειψη κατανόησης για το ιστορικά νέο
φαινόμενο του πολιτικού κόμματος δε χρειάζεται ασφαλώς να μας προκαλέσει
έκπληξη, καθώς τα κόμματα περιφρονούνταν και σε άλλες χώρες στο κατώφλι της
σύγχρονης εποχής. Διότι ήταν αδιανόητο για την παρωχημένη αντίληψη περί
δημοσίου καλού το ότι μία πολιτική αλήθεια μπορεί να είναι μόνο μερική.

Gunnar Hering: Die politischen Parteien in Griechenland 1821-1936. Μόναχο 1992,

σ. 12.

2. Στις απαρχές του 1838 η φιλελεύθερη «Αθηνά», του Εμμ. Αντωνιάδη αφιέρωσε
ένα κύριο άρθρο στο πρόβλημα των κομμάτων: «Αι συστηματικαί φατρίαι ή
κόμματα υπάρχουν και στηρίζονται δια των πολιτικών αρχών, και αύται μόνον
ημπορούν να ονομασθούν φατρίαι: ο δε διαγωνισμός των πολιτικών θέσεων, ούτε
φατρία είναι ούτε κόμμα. Μόνος λοιπόν ο διαγωνισμός ούτος υπάρχει σήμερον
μεταξύ των Ελλήνων και θέλει υπάρχει αιωνίως, ως εκ της φύσεως των
πραγμάτων αυτών: αλλ' όστις ονομάζει τον διαγωνισμόν τούτον κόμμα, ας μας
συγχωρήσει να τον είπωμεν ότι δεν γνωρίζει ούτε το πραγματικόν σημαινόμενον
των λέξεων καμμιάς γλώσσης...».

Ιωάννης Πετρόπουλος - Αικατερίνη Κουμαριανού: ΙΕΕ, ΙΓ, σ. 25.

ΕΡΩΤΗΣΗ

Ποια ή ταν η κυρίαρχη αντίληψη για τα πολιτικά κό μματα στον δημό σιο λό γο
κατά την τρίτη και τέταρτη δεκαετία του δέκατου ένατου αιώ να;

5
ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Καθώ ς οι ιδέες του Διαφωτισμού δεν είχαν ιδιαίτερη διά δοση στην
απελευθερωμένη Ελλά δα, οι ά νθρωποι δεν μπορού σαν να κατανοή σουν τη
διαμά χη συμφερό ντων και την αναγκαιό τητα ιδεολογικώ ν συγκρού σεων, οι
οποίες αξιολογού νταν αρνητικά ως συμπτώ ματα ηθική ς κατά πτωσης και ως
δείγμα ασύ στολης ιδιοτέλειας. Έτσι οι εφημερίδες διατύ πωναν την ά ποψη ό τι
τα πολιτικά κό μματα ό χι μό νον δεν ωφελού σαν τον δημό σιο βίο αλλά αντιθέτως
έβλαπταν το δημό σιο καλό . Αντιθέτως, υποστή ριζαν, τα κό μματα
εξυπηρετού σαν τα προσωπικά συμφέροντα συγκεκριμένων ανθρώ πων, ειδικά
ό πως αυτά εκφρά ζονταν μέσα από τη διεκδίκηση δημό σιων θέσεων. Ειδικό τερα
δεν μπορού σαν να κατανοή σουν ό τι η πολιτική αλή θεια μπορού σε να είναι
σχετική και καθώ ς θεωρού σαν ό τι υπά ρχει μία μό νη πολιτική αλή θεια,
θεωρού σαν ένδειξη παρακμή ς την πολιτική αντιπαρά θεση μεταξύ πολιτικώ ν
ομά δων. Μά λιστα η ά ποψη για τα κό μματα ή ταν τό σο αρνητική , ώ στε
χαρακτή ριζαν ό σους συμμετείχαν σε πολιτικά κό μματα εθνικά ύ ποπτους. Γενικά
η αντίληψή τους ή ταν ό τι υπά ρχει μία αλή θεια, την οποία απλώ ς μένει να
ανακαλύ ψει κανείς και να την υποστηρίξει.

Η εφημερίδα «Αθηνά » αντιμετωπίζει με επικριτική διά θεση τον τρό πο

λειτουργίας των κομμά των. Καταλογίζει σ’ αυτά έλλειψη αρχώ ν, ενώ κατηγορεί
τα στελέχη τους ό τι ενδιαφέρονται μό νο για την κατά ληψη των δημό σιων
θέσεων. Είναι χαρακτηριστική η ακό λουθη φρά ση «ο δε διαγωνισμό ς των
πολιτικώ ν θέσεων, ού τε φατρία είναι ού τε κό μμα».

Ουσιαστικά ο αρθρογρά φος υπογραμμίζει ό τι μ’ αυτό τον τρό πο δρά σης των
πολιτικώ ν ακυρώ νεται η ίδια η έννοια του πολιτικού κό μματος ως εκφραστή
ενό ς συνό λου αρχώ ν.

6
γ. Πίνακας ποσοτικών δεδομένων

Πίνακας 2
Κατανομή των προσφύγων κατά γεωγραφικό διαμέρισμα (1928) ) (σ. 155)

ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΠΟΣΟΣΤΟ

Μακεδονία 638.253 52.2%

Στερεά Ελλά δα 306.193 25.1%
Δυτ. Θρά κη 107.607 8.8%
Νησιά Ανατ. Αιγαίου 56.613 4.6%
Θεσσαλία 34.659 2.8%
Κρή τη 33.900 2.8%
Πελοπό ννησος 28.362 2.3%
Ήπειρος 8.179 0.7%
Κυκλά δες 4.782 0.4%
Ιό νια νησιά 3.301 0.3%

ΣΥΝΟΛΟ 1.221.849 100%

ΕΡΩΤΗΣΗ

Με βάση τον παραπάνω πίνακα και τις γνώσεις σας να

αναφερθείτε στα κριτήρια της γεωγραφικής κατανομής των
προσφύγων.

ΒΑΣΙΚΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗΣ

Ι. Η μεγά λη πλειοψηφία των προσφύ γων εγκαταστά θηκε στη Μακεδονία

(638.253 ή ποσοστό 52,2%) και στη Δυτική Θρά κη (107.607 ή ποσοστό 8,8%).
Οι λό γοι εγκα- τά στασης των προσφύ γων σε αυτές τις περιοχές ή ταν:

α. Το ό τι μπορού σαν να χρησιμοποιηθού ν τα μουσουλμανικά κτή ματα και τα

7
κτή ματα των Βού λγαρων μεταναστώ ν (σύ μφωνα με τη συνθή κη του Νεϊγύ ).
Αυτό θα έδινε τη δυνατό τητα οικονομική ς αυτά ρκειας των προσφύ γων, ενώ θα
συνέβαλε στην αύ ξηση της αγροτική ς παραγωγή ς.

β. Το ό τι θα καλυπτό ταν το δημογραφικό κενό που είχε δημιουργηθεί με την

αναχώ ρηση των Μουσουλμά νων και των Βουλγά ρων και με τις απώ λειες που
προκά λεσαν οι συνεχείς πό λεμοι (1912-1922).

γ. Το ό τι θα εποικίζονταν με ελληνικό πληθυσμό οι παραμεθό ριες περιοχές.

ΙΙ. Ο μεγά λος αριθμό ς προσφύ γων που εγκαταστά θηκε στη Στερεά Ελλά δα
(306.193 ή ποσοστό 25,1%) κυρίως ζού σε στους προσφυγικού ς συνοικισμού ς
γύ ρω από την Αθή να και τον Πειραιά .

Η αστική στέγαση ξεκίνησε από την Αθή να με τη δημιουργία τεσσά ρων

συνοικισμώ ν: της Καισαριανή ς, του Βύ ρωνα, της Νέας Ιωνίας στην Αθή να και
της Κοκκινιά ς στον Πειραιά . Επίσης οι αστοί πρό σφυγες δημιού ργησαν
συνοικισμού ς μέσω της δημιουργίας συνεταιρισμώ ν.

ΙΙΙ. Οι πρό σφυγες που εγκαταστά θηκαν στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου
(56.613 ή ποσοστό 4,6%) και στην Κρή τη (33.900 ή ποσοστό 2,8%)
αξιοποίησαν τα μου- σουλμανικά κτή ματα που υπή ρχαν.

ΙV. Στις υπό λοιπες περιοχές της χώ ρας, ό πως στην Ήπειρο, στη Θεσσαλία και
στην Πελοπό ννησο μεγά λα τμή ματα των προσφύ γων εγκαταστά θηκαν σε
περιοχές που υπή ρχαν διαθέσιμες εκτά σεις οι οποίες διανεμή θηκαν σε γηγενείς
και πρό σφυγες (βλ. χά ρτη σχολικού βιβλίου σ. 164).

8
δ. Εικόνα

Λαϊκή εικό να της εποχή ς, στην οποία επευφημείται το κίνημα που έγινε στο
Γουδί (σ. 86)

ΕΡΩΤΗΣΗ

Ποιο είναι το πολιτικό μή νυμα της εικό νας;

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Πρό κειται για λαϊκή εικό να, πρά γμα το οποίο καταλαβαίνουμε από την απλοϊκή
τεχνοτροπία της και τα αναγνωρίσιμα σύ μβολά της. Δε γνωρίζουμε αν
δημοσιεύ τηκε και πού . Γνωρίζουμε μό - νο ό τι το πρωτό τυπο της εικό νας
φιλοξενείται στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο στην Αθή να.

Μπορού με μό νο να υποθέσουμε ό τι η εικό να δημιουργή θηκε μετά τη δια-

9
δή λωση των συντεχνιώ ν της Αθή νας και του Πειραιά , στις 14 Σεπτεμβρίου 1909,
αφού προβά λλει τη σαφή λαϊκή συναίνεση στο κίνημα.

Στη μέση της εικό νας δεσπό ζει μια γυναικεία μορφή ντυμένη με αρχαιοπρεπή
ενδυμασία. Στο αριστερό της χέρι κρατά ει μια ελληνική σημαία, στο επά νω
μέρος της οποίας υπά ρχει η επιγραφή «ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΣ, 15 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1909».
Στη δεξιά ως προς τον θεατή κεραία του σταυρού της σημαίας αναγρά φεται η
πρό ταση «ΖΗΤΩ Ο ΛΑΟΣ», ενώ στην αριστερή αναγρά φεται «ΖΗΤΩ Ο
ΣΤΡΑΤΟΣ». Στο κέντρο της σημαίας υπά ρχει μια βασιλική κορό να. Στο δεξί της
χέρι η γυναικεία μορφή κρατά ει ένα σπαθί με το οποίο τρυπά ει έναν δρά κοντα, ο
οποίος είναι πεσμένος νεκρό ς στα πό δια της και φέρει την επιγραφή
«ΣΥΝΑΛΛΑΓΗ». Στη δεξιά πλευρά της εικό νας ως προς τον θεατή απεικονίζεται
συγκεντρωμένο πλή θος. Συγκεκριμένα διακρίνονται ένας ά ντρας ντυμένος με
δυτικό τροπη αστική ενδυμασία, ένας ά ντρας με ποδιά επαγγελματία, ένας
ά ντρας με καθημερινή παραδοσιακή στολή , ο οποίος έχει ένα μικρό
χειροδρέπανο στη μέση και ένα μεγά λο δρεπά νι με στειλιά ρι στο χέρι, ένα αγό ρι
με σχολική τσά ντα και ναυτικά ρού χα, μια γυναίκα με παραδοσιακή στολή , ένας
ά ντρας με επίσημη παραδοσιακή στολή και ά λλοι πολλοί. Στο βά θος
απεικονίζεται η Ακρό πολη των Αθηνώ ν. Στην αριστερή πλευρά ως προς τον
θεατή απεικονίζονται βαθμοφό ροι στρατιωτικοί διά φορων σωμά των (πεζικού ,
ναυτικού , ιππικού ) και ένας εύ ζωνας.

Η γυναικεία μορφή (ό πως συνηθιζό ταν στην εικονογραφία του 19ου και των
αρχώ ν του 20ού αιώ να) συμβολίζει την Ελλά δα (το καταλαβαίνουμε από την
ενδυμασία αλλά και από τη σημαία που κρατά ει). Τα συνθή ματα που
αναγρά φονται στη σημαία προπαγανδίζουν το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί,
το οποίο ο εικονογρά φος το θεωρεί ως το ξεκίνημα της αναγέννησης της
Ελλά δας, ενώ παρά λληλα εκφρά ζει την ά ποψη ό τι το κίνημα ή ταν προϊό ν της
συνεργασίας του στρατού και του λαού και μά λιστα σεβά στηκε τον θεσμό της
βασιλείας, αφού το βασιλικό στέμμα δεσπό ζει στη σημαία. Το ό τι από τις δύ ο
πλευρές της γυναικείας μορφή ς είναι συγκεντρωμένοι στρατιωτικοί ό λων των
σωμά των και πολίτες ό λων των κοινωνικώ ν τά ξεων, των ηλικιώ ν και των
φύ λων, θέλει να δείξει ό τι το κίνημα είχε την καθολική συναίνεση της ελληνική ς
κοινωνίας, μολονό τι τη δυναμική πρωτοβουλία την πή ρε ο στρατό ς. Ο νεκρό ς

10
δρά κοντας στα πό δια της γυναικείας μορφή ς, τρυπημένος από το ξίφος της (που
μας παραπέμπει στη εικονογρά φηση του Αγίου Γεωργίου) συμβολίζει το
παλαιοκομματικό καθεστώ ς, το οποίο θεωρείται ό τι καταλύ θηκε με τη δυναμική
ενέργεια των στρατιωτικώ ν. Ο συμβολισμό ς είναι σαφή ς, αφού ο δρά κοντας
φέρει την επιγραφή «ΣΥΝΑΛΛΑΓΗ», δηλ. πατρωνία, ρουσφέτι κ.λπ. Πολύ συχνή
είναι ά λλωστε στον Τύ πο της εποχή ς η φρά ση «πρέπει να παταχθεί το τέρας της
συναλλαγή ς».

Συμπερασματικά λοιπό ν, πρό κειται για μια λαϊκή (ό πως καταλαβαίνουμε από
την απλοϊκή τεχνοτροπία της και τα αναγνωρίσιμα σύ μβολά της) εικό να, η
οποία έχει ως στό χο με τις απλουστευτικές της γενικεύ σεις να κά νει θετική
προπαγά νδα υπέρ του στρατιωτικού κινή ματος στο Γουδί, ώ στε να κερδίσει τη
μέγιστη δυνατή λαϊκή συναίνεση. Όπως γνωρίζουμε ό μως από την αφή γηση του
σχολικού εγχειριδίου η λαϊκή συναίνεση εκφρά στηκε μό λις ένα μή να μετά το
κίνημα, με τη μεγά λη διαδή λωση των επαγγελματικώ ν σωματείων της Αθή νας
και του Πειραιά . Επίσης ο βασιλικό ς θεσμό ς δεν παρέμεινε αλώ βητος, αν
υπολογίσουμε ό τι αποφασίστηκε η απομά κρυνση των βασιλοπαίδων από τον
στρατό , ενώ στον ίδιο τον βασιλιά Γεώ ργιο επιβλή θηκε η βού ληση των
στρατιωτικώ ν. Βέβαια το γεγονό ς ό τι ο Γεώ ργιος δεν εκθρονίστηκε θεωρείται
προφανώ ς απ’ τον εικονογρά φο ως εκδή λωση σεβασμού προς τον βασιλικό
θεσμό .

11
ε. Γελοιογραφία

Γελοιογραφία του 1893, με θέμα την πτώχευση του κράτους. Διακωμωδείται η

οικονομική πολιτική του Τρικούπη (Αθήνα, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο)

ΕΡΩΤΗΣΗ

Να εντοπίσετε την πολιτική κριτική που ασκεί ο γελοιογρά φος προς τον
Χαρίλαο Τρικού πη

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Κατά το έτος 1893 η Ελλά δα βρέθηκε σε αδυναμία να εξυπηρετή σει τα

τοκοχρεωλύ σια των εξωτερικώ ν της δανείων και ζή τησε επαναδιαπραγμά τευση
του δημό σιου χρέους της. Η «πτώ χευση», ό πως χαρακτηρίστηκε, δεν ή ταν
ασυνή θιστη επιλογή των φτωχό τερων κρατώ ν, στην Ελλά δα ό μως της εποχή ς

12
εκείνης είχε μεγά λο πολιτικό κό στος για την κυβέρνηση του Χαρίλαου Τρικού πη,
ο οποίος κή ρυξε την πτώ χευση. Έτσι αναπτύ χθηκε ένα έντονο αντιτρικουπικό
ρεύ μα, καθώ ς κατηγορή θηκε ο Τρικού πης ό τι οδή γησε τη χώ ρα σε πτώ χευση,
παρά την έντονη φορολό γηση του ελληνικού λαού . Χαρακτηριστική πολιτική
συνέπεια της πτώ χευσης είναι ό τι στις εκλογές του 1895 το τρικουπικό κό μμα
έχασε την πλειοψηφία, ενώ ο ίδιος ο αρχηγό ς του δεν εξελέγη καν βουλευτή ς.

Η έγχρωμη γελοιογραφία του 1893 καυτηριά ζει την πολιτική του Τρικού πη.
Συγκεκριμένα απεικονίζεται σε μια τρικυμιώ δη θά λασσα μια ανδρική μορφή που
φέρει τα ατομικά χαρακτηριστικά του Έλληνα πρωθυπουργού και τη
συνηθισμένη επίσημη δυτικό τροπη ενδυμασία του, να προσπαθεί απεγνωσμένα
να μη βυθιστεί, κρατημένος σφιχτά από το απομεινά ρι ενό ς ναυαγίου. Στα
κύ ματα αναγρά φεται η επιγραφή «οργή λαού », η οποία σηματοδοτεί την
αντίληψη για τις πολιτικές συνέπειες της οικονομική ς πολιτική ς του Τρικού πη, ο
οποίος έχει οδηγή σει το «πλοίο του κρά τους» σε ναυά γιο. Στα απομεινά ρια του
ναυαγίου αναγρά φονται διά φορες επιγραφές που εστιά ζουν την κριτική του
γελοιογρά φου προς συγκεκριμένες κατευθύ νσεις. Έτσι απεικονίζεται το
θρυμματισμένο ιστίο με τις κουρελιασμένες σημαίες της επανά στασης και της
δημοκρατίας, για να κατηγορηθεί ο Τρικού πης ό τι βύ θισε την κληρονομιά της
επανά στασης και την ίδια τη δημοκρατία. Ο ίδιος ο κυβερνή της-ναυαγό ς
προσπαθεί να επιπλεύ σει πά νω σε ένα ιστίο που αναγρά φεται η επιγραφή
«φορολογικά νομοσχέδια» και «μονοπώ λεια», πρά γμα που αποτελεί ά μεση
πολιτική κριτική , σύ μφωνα με την οποία, ο Τρικού πης προσπαθεί να επιπλεύ σει
καταφεύ γοντας στην υπερφορολό γηση των πολιτώ ν, πρά γμα ό μως που δεν
εμποδίζει το ναυά γιο. Συνά μα κατηγορείται η συνολική πολιτική του ως
διακατεχό μενη από «μωρά ς ιδέας» αλλά και από «προδοσίας». Η λεζά ντα της
γελοιογραφίας εστιά ζει στη λαϊκή δυσαρέσκεια («κύ ματα αγριεμένα») αλλά
κατά κά ποιον τρό πο προοιωνίζει και την πολιτική κατά ρρευση του Τρικού πη
(«κι αν δεν αλλά ξουν οι καιροί αλοίμονον σ΄ εμένα»).

13
ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΣΕ ΟΜΑΔΕΣ

α. Κειμενική άμεση πηγή

H εφημερίδα AKPOΠOΛIΣ στο κύ ριο ά ρθρο της στις 12-8-1909 παίρνει θέ- ση για
τις δραστηριό τητες του Στρατιωτικού Συνδέσμου

«Tους 600.000 οικογενειάρχας αυτούς ανέλαβον να τους κηδεμονεύσουν όχι οι κακοί

ψυχροί αντιπρόσωποί των, αλλά διακόσιοι αξιωματικοί και πενήντα φοιτηταί. Oι
οποίοι φαντάζονται εις εαυτούς όχι μόνον το δικαίωμα της κηδεμονίας, αλλά και όλον
το φως της διαγνώσεως και της θεραπείας. Δύναται να ονομασθή τοιαύτη κατάστασις
φυσιολογική; Δύναται να προχωρήση; Δύναται να βγη επί καλόν; Έχει μέσα της κόκκον
σινάπεως φρονήσεως; Έχει μέσα της στοιχείον επιτυχίας; Ή είνε μεστή νέων
συμφορών διά το Έθνος, αληθινών αυτών, όχι φανταστικών; (…) Ποίοι είσθε σεις που
διευθύνετε την τύχην μας; Ποίοι είσθε σεις που κλονίζετε τα θεμέλια του δημοσίου
δικαίου; Ποίοι είσθε σεις που καταλύετε το Σύνταγμα; Ποίοι είσθε που απειλείτε να
διώξετε τον Bασιλέα και τον Διάδοχον και τους πρίγκηπας; Ποίοι είσθε που σκέπτεσθε
περί εμού, χωρίς να μ’ ερωτήσετε; Ποίοι είσθε που με θεωρείτε ανήλικον και άξιον να
τεθώ υπό απαγόρευσιν; Συντεχνίαι, έμποροι, κτηματίαι, εργάται, επιστήμονες, γεωργοί,
χωρικοί, αστοί, πλούσιοι, πένητες, τρα-πεζίται, δικηγόροι, ιερείς, διδάσκαλοι, δικασταί,
όλοι περιμένουν να σωθούν από τους ανθυπολοχαγούς, τους φοιτητάς και τους
στασιαστάς αρθρογράφους. Δηλαδή τίθενται υπό αυταπαγόρευσιν».

H εφημερίδα EΣTIA στο κύ ριο ά ρθρο της στις 10-8-1909 παίρνει θέση για τις
δραστηριό τητες του Στρατιωτικού Συνδέσμου

«Kαι ποίος ο φρονών διάφορα; Ποίος θα ετόλμα και να θέση καν υπό αμφισβήτησιν ότι
έπρεπε να τους δοθούν εις τα χέρια τα γαλόνια όλων αυτών των εκατοντάδων
αξιωματικών που τολμούν να αντιποιούνται τα χρέη και τα καθήκοντα της πολιτείας; Mε
μίαν διαφοράν: εάν υπήρχε πολιτεία. Aλλ’ εάν υπήρχε πολιτεία, θα υπήρχε και
στρατός, θα υπήρχε και διοίκησις. Eν τοιαύτη δε περιπτώσει, οι πολίται της ούτω
ευημερούσης πολιτείας θα ησχολούντο έκαστος εις τα έργα του και οι άνδρες του

στρατού εις τα ιδικά των έργα. Nαι· εάν υπήρχε πολιτεία, εάν τουλάχιστον διεκρίνετό

14
που του ορίζοντος και η ελαχίστη ελπίς δημιουργίας τοιαύτης διά της φυσιολογικής
εξελίξεως, η εφημερίς αύτη θα ήτο και πάλιν υπέρ της αποκαταστάσεως της κεφαλής άνω
και των ποδών κάτω –των αναμφισβητήτως ανατετραμμένων σήμερον– αδιαφορούσα
καθ’ ολοκληρίαν περί των συνεπειών, όπως ηδιαφόρησε πλειστάκις μέχρι τούδε οσάκις
εδέησε ν’ αντιταχθή κατά της κακώς νοουμένης κοινής γνώμης. Σήμερον όμως τα
πράγματα παρίστανται διάφορα. Πολιτειολογούν αι συντεχνίαι και υπεισέρχεται
αντιπειθαρχικότατα ο στρατός εις της πολιτείας τα έργα, διότι πολιτεία δεν υπάρχει. (…)
Eάν είνε ανάγκη, δεν δυσκολευόμεθα ποσώς και να το διακηρύξωμεν: ευρισκόμεθα εν
επαναστάσει, εις κάτι χειρότερον και της επαναστάσεως».

Agathoklis Azelis, Die griechische Presse zwischen der Niederlage von 1897 und
dem Putsch von 1909: Die Auseinandersetzungen ü ber politische Krise und
Reformen (O ελληνικός Τύπος από την ήττα του 1897 έως το κίνημα του 1909: Oι
αντιπαραθέσεις περί πολιτικής κρίσης και μεταρρυθμίσεων), μτφρ. αποσπ. Α. Αζέλης, Διδ.
Διατρ. Bιέννη 1998, σσ. 264-265

EPΩTHΣH

Στα δύ ο παραπά νω αποσπά σματα δύ ο εφημερίδες παίρνουν θέση σχετικά με

την παρέμβαση του στρατού στην πολιτική το 1909. Nα παρουσιά σετε τις
από ψεις κά θε εφημερίδας και να διακρίνετε ποια πολιτική αντίληψη υπά ρχει
πίσω από τη θέση καθεμιά ς.

[ΠPOKATAPKTIKEΣ ΠAPATHPHΣEIΣ – MEΘOΔOΛOΓIA: Όταν αξιοποιού με

αποσπά σματα από τον Τύ πο, πρέπει να έχουμε υπό ψη ορισμένες ιδιαιτερό τητες
του Τύ που, ώ στε να κατανοή σουμε και να αξιολογή σουμε σωστά τις πηγές.

1. Oι εφημερίδες έχουν συνή θως μια συγκεκριμένη πολιτική ιδεολογία ή

εκφρά ζουν συγκεκριμένα συμφέροντα που επηρεά ζουν τις από ψεις τους.

2. Oι εφημερίδες γρά φονται με χρονική πίεση, καθώ ς προσπαθού ν να

αντιδρά σουν ά μεσα στην επικαιρό τητα. Δεν έχουν την ά νεση του ιστορικού ,
ο οποίος μελετά τα ιστορικά γεγονό τα με κά ποια χρονική από σταση και
έχει μεγά λη χρονική ά νεση για να συγκροτή σει τις κρίσεις του.

3. Kαθώ ς γρά φονται κά τω από την πίεση των γεγονό των, οι δημοσιογρά φοι

15
 υφίστανται και ψυχολογική πίεση στην προσπά θειά τους να κατανοή σουν
την επικαιρό τητα, να την αναλύ σουν και να αντιδρά σουν σωστά .]

BAΣIKA ΣHMEIA THΣ AΠANTHΣHΣ

I. Kαι τα δύ ο αποσπά σματα αναφέρονται στις κινή σεις του Στρατιωτικού

Συνδέσμου, ο οποίος προετοιμά ζει το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί. Kαι οι δύ ο
εφημερίδες παίρνουν θέση απέναντι στα γεγονό τα.

H AKPOΠOΛIΣ διαφωνεί ριζικά με την πολιτική δρά ση των αξιωματικώ ν. Eίναι

της γνώ μης ό τι ό ργανο έκφρασης πολιτικώ ν από ψεων και υποστή ριξης
συμφερό ντων μπορεί να είναι μό νο ένα θεσμικό ό ργανο, δηλαδή το
κοινοβού λιο, το οποίο εκλέγεται από τον λαό γι’ αυτό τον σκοπό . Aμφισβητεί
ρητά τις πολιτικές δραστηριό τητες του στρατού και θεωρεί ό τι θα προκαλέσουν
συμφορές. Στη συνέχεια, μιλώ ντας ως εκπρό σωπος της κοινή ς γνώ μης,
καταδικά ζει τις ανατρεπτικές αντισυνταγματικές δραστηριό τητες του στρατού
κατονομά ζοντά ς τες και παρά λληλα επικρίνει το τμή μα του λαού που αφή νει
την πολιτική πρωτοβουλία στους στρατιωτικού ς και ό χι μό νο ανέχεται αυτές τις
δραστηριό τητες, αλλά τις θεωρεί και σωτή ριες για τον τό πο. Pητή είναι και η
κριτική προς μέρος του Τύ που που υποστηρίζει τις στασιαστικές κινή σεις του
στρατού .

II. Mέσα από αυτό το ά ρθρο βλέπουμε ό τι η AKPOΠOΛIΣ έχει την τό λμη να
έρθει σε σύ γκρουση με μεγά λο μέρος της κοινή ς γνώ μης.

III. H εφημερίδα EΣTIA εκφρά ζει μια ιδιό τυπη ά ποψη. Γρά φει ό τι υπό
κανονικές συνθή κες ο στρατό ς δεν επιτρέπεται να έχει πολιτική δρά ση και ό τι
θα έπρεπε να τιμωρηθεί αυστηρά . Όμως στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή στην
Eλλά δα το κρά τος είναι υπό διά λυση και δεν υπά ρχει καμιά ελπίδα για βελτίωση
της κατά στασης με πολιτικό τρό πο. Έτσι λοιπό ν, κατ’ εξαίρεση, η εφημερίδα
δείχνει κατανό ηση για την παρέμβαση του στρατού στην πολιτική . Πά ντως
θεωρεί ό τι η φυσιολογική πολιτική τά ξη πραγμά των έχει ανατραπεί και
επικρατεί κατά σταση Eπανά στασης.

IV. Kαι οι δύ ο εφημερίδες εκφρά ζουν την ά ποψη ό τι ο στρατό ς δεν πρέπει να
παρεμβαίνει στην πολιτική . Aπό εκεί και πέρα διαφέρει η στά ση τους. H
AKPOΠOΛIΣ υποστηρίζει ό τι η συνταγματική νομιμό τητα πρέπει να τηρείται σε

16
κά θε περίπτωση. H EΣTIA είναι της γνώ μης ό τι, σε έκτακτες περιπτώ σεις, ό ταν
δεν μπορεί να υπά ρξει πολιτική λύ ση μέσα στα συνταγματικά ό ρια, μπορεί να
παραβιαστεί το σύ νταγμα. Eκφρά ζει λοιπό ν την ά ποψη ό τι «ο σκοπό ς αγιά ζει τα
μέσα».

β. Κειμενική έμμεση πηγή

Η ελληνική βιομηχανία το 1900

€
«Πάντως δεν έγιναν δομικές μεταβολές στον τομέα της βιομηχανίας: Το 1900 ανήκε το 52%
των εγκαταστάσεων που λειτουργούσαν με ατμομηχανές στην κατασκευή ειδών
διατροφής, στην οποία απασχολείτο το 21,5% των εργατών. Η δεύτερη εθνική
βιομηχανία, η κλωστοϋφαντουργία, διέθετε το 16,6% των εγκαταστάσεων και το 45,9%
των εργατών. Η μεταλλουργία ακολουθούσε με ένα ποσοστό 21,1% όλων των
εργοστασίων που λειτουργούσαν με ατμομηχανές και 14,7% των εργατών. […] Η λεγόμενη
χημική βιομηχανία, με ποσοστό 9,9% όλων των εργοστασίων που λειτουργούσαν με ατμό
και 5,7% των εργατών, αποτελείτο στο μεγαλύτερο μέρος από μικρά εργοστάσια
αλκοολούχων ποτών και σαπωνοποιΐας».

Gunnar Hering, Die politischen Parteien in Griechenland 1821-1936

(Τα πολιτικά κό μματα της Ελλά δας 1821-1936), μτφρ. αποσπ. Α. Αζέλης, 2 τό μ.,

τό μ. B΄, Μό ναχο 1992, σ. 600

ΕΡΩΤΗΣΗ

Να κά νετε έναν πίνακα στον οποίο να εντά ξετε τα δεδομένα του παραπά νω
παραθέματος και να αναφέρετε τα συμπερά σματα που βγά ζετε για την ελληνική
βιομηχανία το 1900.

17
ΒΑΣΙΚΑ ΣΗΜΕΙΑ THΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗΣ

BIOMHXANIA ΠOΣOΣTO EΓKATAΣTAΣEΩN ME ΠOΣOΣTO AΠAΣXOΛOYMENΩN EPΓATΩN

ATMOMHXANEΣ

Είδη διατροφή ς 52% 21,5%

Κλωστοϋ φαντουργία 16,6% 45,9%

Μεταλλουργία 21,1% 14,7%

Χημική βιομηχανία 9,9% 5,7%

Παρατηρού με ό τι στην ελληνική βιομηχανία το 1900 κυριαρχού σαν τέσσερις κλά δοι στους
οποίους κινητή ρια δύ ναμη ή ταν ο ατμό ς. Η βιομηχανία ειδώ ν διατροφή ς, η
κλωστοϋ φαντουργία, η μεταλλουργία και η χημική βιομηχανία. Αυτοί οι τέσσερις κλά δοι
απασχολού σαν το 87,8% του συνό λου των εργατώ ν που εργά ζονταν στη βιομηχανική
παραγωγή . Επίσης παρατηρού με ό τι με εξαίρεση την κλωστοϋ φαντουργία, ό σο αυξά νεται
το ποσοστό των εγκαταστά σεων με ατμομηχανές, τό σο μειώ νεται το ποσοστό των
απασχολού μενων εργατώ ν.

18
γ. Πίνακας ποσοτικών δεδομένων

Πίνακας 1
Εξέλιξη της έκτασης και του πληθυσμού της Ελλάδας (1838-1936)

ΕΤΟΣ ΕΚΤΑΣΗ (σε τετρ. χλμ) ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

1838 47.516 752.000

1851 47.516 1.015.000

1871 50.211 1.480.000

1881 63.606 2.004.000

1901 63.211 2.521.000

1911 63.211 2.701.000

1914 120.000 4.818..000

1920 150.833 5.531.000

1928 130.199 6.205.000

1936 130.199 7.050.000

Ερώ τηση

Μελετώ ντας προσεκτικά τον παραπά νω πίνακα, να αιτιολογή σετε την αύ ξηση
της έκτασης και του πληθυσμού του νεοελληνικού κρά τους κατά τη διά ρκεια
του 19ου αιώ να.

19
δ. Εικόνα

Αφίσα του 1918 με την οποία καλείται ο λαό ς σε επιστρά τευση. (Αθή να, Εθνικό
Ιστορικό Μουσείο)

ΕΡΩΤΗΣΗ

Να παρουσιά σετε την ιστορική συγκυρία αναφορά ς της αφίσας και να

αναλύ σετε το μή νυμά της.

20
ε. Γελοιογραφία

Η οικονομική πολιτική του Χαρίλαου Τρικού πη

«Πού έφερε την Ελλάδα». Γελοιογραφία του Mιχαή λ Aθανασιά δη από την
εφημερίδα Σκριπ (15-1-1895). Bιβλιοθή κη της Bουλή ς των Eλλή νων.

Aικατερίνη Φλεριανού (επιμ.), Xαρίλαος Tρικούπης, η ζωή και το έργο του, τό μ. Β΄,
εκδ. Bουλή των Eλλή νων, Aθή να 1999, σ. 965

EPΩTHΣH

Στηριζό μενοι στις ιστορικές σας γνώ σεις να αναλύ σετε το περιεχό μενο της
γελοιογραφίας επισημαίνοντας το θέμα γύ ρω από το οποίο ασκεί κριτική ο
γελοιογρά φος.

21