Julia E.

Annas, Hellenistic Philosophy of Mind, London 1992

Hellenistid period: İ.Ö 300-100

Helenistik dönemde ortaya konulmuş psikoloji teorilerinin birçoğu fizikalisttir. Zira bu dönem
filozofları zihnin daha çok fiziksel bir şey olduğu yönünde görüş sahibidirler. Bunda
Helenistik dönemin, tıbbın altın çağlarından birini temsil etmesinin de rolü vardır. Bu itibarla
söz konusu dönemde psikoloji ve anatomi arasında çok yakın bir ilişki tesis edilmiştir.

Aristo

Helenistik dönem psikoloji anlayışının Aristo psikolojisinden en önemli farkı, “nefes”

anlamına gelen pneuma’ya yapılan özel ve dikkat çekici vurgudur. Bununla birlikte
pneuma’nın teorik bir ağırlık kazanması, Aristo sayesinde mümkün olmuştur.

Pneuma’nın Aristo sistemindeki yeri, onun psuche teorisiyle yakından ilişkilidir. Buna göre
psuche [nefs/soul] esas itibariyle canlılığın ilkesi olarak değerlendirilir. Bir insanın nefes
alamaz hale geldiğinde bir cesede dönüştüğü göz önünde bulundurulursa, nefes alıp vermenin
yani pneuma’nın psuche’nin temel fonksiyonlarından biri olarak görülebileceği açıklık
kazanır. Bundan dolayı Aristo nefesi, nefsin bedensel araçlarından biri olarak görmüştür. Bu
düşünce sofistike bir tarzda temellendirilmiş değildir, fakat yeterince açıktır. s. 17-18

Pneuma’nın vurgulanan bu hususiyetine rağmen Aristo, psikolojisinde pneuma’ya özel bir yer
ayırmamıştır. Her ne kadar Aristo, nefsin hareket fonksiyonunu yerine getiren şeyin sıcaklık
değil pneuma olduğunu söylese de, Aristo’da bir “pneuma theory”nin bulunduğunu söylemek
doğru olmaz. Ona göre pneuma “sıcak hava”dır.

Aristo’nun metinlerinde yer alan, pneuma hakkındaki pasajlar onun bütün psikolojisini
belirleyecek merkeziliği kazanmamıştır. Pneuma’nın bu merkeziliği kazanması Stoacılar
sayesinde mümkün olacaktır.

Hellenistik Tıp Teorisi

Hellenistik dönemde tıp ilmi altın çağını yaşamıştır. Stoacılar tıptan, Epikürcülerde
olduğundan daha fazla etkilenmişlerdir. Bununla birlikte epikür’ün açıklamaları aristodan
ziyade stoacılara yakındır.

a. Praxagoras of Cos [M.Ö 300]

Praxagoras bir damarlar teorisi geliştirmiştir. Bu bir nabız ve toplardamarlardan
yayılan bir atardamarlar teorisidir. [onun en önemli özelliği atar ve toplardamar
ayrımını keşfetmesidir.] Bununla birlikte praxagoras, kanı sadece damarların taşıdığı
yanılgısına düşmüştür. Teoriye göre kan dolaşımı kalpten başlayarak bütün bedeni
dolaşır ve neura denilen çok ince bir kanalda sona erer. Canlılarda atardamarlar
sistemi kan pompalar ve Praxagoras bunu pneuma olarak adlandırır. Pneuma hareketin
ve canlılığın kaynağıdır.Praxagoras, henüz sinirlerin keşfedilmiş olmadığı bu dönemde
sinirlerin işlevini çok çok ince damarlara yükler ve bunların da merkezini damarlarda
olduğu gibi kalp olarak görür.

Praxagoras

was born on the island of Cos about 340 B.C. His father, Nicarchus, and his
grandfather were physicians. Very little is known of his personal life, and none of his
writings have survived. Between the death of Hippocrates in 375 B.C. and the
founding of the school at Alexandria, Egypt, Greek medicine became entrenched in
speculation with little advance in knowledge. During this period four men took up the
study of anatomy: Diocles of Carystus (fl. fourth cent. B.C.), Herophilus (c. 335-280
B.C.), Erasistratus (c. 304-250 B.C.), and Praxagoras.

Galen (A.D. 129-216), the famous Greek physician, wrote of Praxagoras as an

influential figure in the history of medicine and a member of the logical or dogmatic
school. Galen also probably knew of the works of Praxagoras, which were extensive.
He wrote on natural sciences, anatomy, causes and treatment of disease, and on acute
diseases.

Praxagoras adopted a variation of the humoral theory, but instead of the four humors
(blood, phlegm, yellow bile, and black bile) that most physicians held, he insisted on
eleven. Like the other Greek physicians, he believed health and disease were
controlled by the balance or imbalance or these humors. For example, if heat is
properly present in the organism, the process of digestion is natural. Too little or too
much heat will cause a rise in the other humors, which then produces certain disease
conditions. He considered digestion to be a kind of putrefaction or decomposition, an
idea that was held until the nineteenth century.

Praxagoras studied Aristotle's (384-322 B.C.) anatomy and improved it by

distinguishing between arteries and veins. He saw arteries as air tubes, similar to the
trachea and bronchi, which carried pneuma, the mystic force of life. Arteries took the
breath of life from the lungs to the left side of the heart through the aorta to the arteries
of the body. He believed the arteries stemmed from the heart, but the veins came from
the liver. Veins carried blood, which was created by digested food, to the rest of the
body. The combination of blood and pneuma generated heat. As one of the humors,
thick, cold phlegm gathered in the arteries would cause paralysis. Also, he believed
that arteries were the channels through which voluntary motion was given to the body,
and that the cause of epilepsy was the blocking of the aorta by this same accumulation
of phlegm.

Aristotle, Diocles, and Praxogoras insisted that the heart was the central organ of
intelligence and the seat of thought. Praxagoras differed with the others in that he
believed the purpose of respiration was to provide nourishment for the psychic
pneuma, rather than to cool the inner heat.
 His views of arteries were very influential on the development of physiology. Since
the concept of nerves did not exist, Praxagoras explained movement to the fact that
arteries get smaller and smaller, then disappear. This disappearance caused movement,
a fact now attributed to nerves. However, he speculated about the role of movement
and was satisfied that he had found the answer of the center of vitality and energy. His
pupil Herophilus actually discovered both sensory and motor nerves.

Praxagoras was interested in pulse and was the first to direct attention to the
importance of arterial pulse in diagnosis. He insisted that arteries pulsed by themselves
and were independent of the heart. Herophilus refuted this doctrine in his treatise "On
Pulses." In another area, Galen criticized Praxagoras for displaying too little care in
anatomy. He suggested that Praxagoras did not arrive at his theories by dissection.

Praxagoras was very influential in the development of Greek medicine in general and
the Alexandrian school in particular. After the death of Alexander the Great (356-323
B.C.), Egypt fell to the hands of General Ptolemy, who established a modern
university with the first great medical school of antiquity. Human dissection was
practiced, and although the university in Alexandria and its massive library were
destroyed by bands of conquerors, later Arabic physicians made the efforts to preserve
some of the writings. After the fall of the Byzantine Empire, Greek scholars brought
back Greek medicine to the medical schools of the Western Renaissance.

The beliefs of Praxagoras held sway for centuries. For example, for nearly 500 years
after his death, many still believed that arteries did not contain blood but pneuma. His
most famous pupil, Herophilus, was instrumental in establishing the marvelous
medical establishment at Alexandria.

b. Herophilus of Chalcedon [M.Ö. 270] ve Erasistraus of Ceus [M.Ö. 260]

Herophilus

Sometimes called the father of anatomy, Herophilus was born in Chalcedon, Asia
Minor. Little is known about his life; the date and place of his death have been
completely lost, as have all his writings. Herophilus studied medicine under
Praxagoras of Cos and then at Alexandria, where he later taught and practiced
medicine. In Alexandria, Herophilus had the unique opportunity to practice human
dissection, a research technique not allowed elsewhere. Herophilus even performed
public dissections. His work was highly regarded, and the medical school he founded
at Alexandria attracted scores of students.

Herophilus made many anatomical studies of the brain. He distinguished the cerebrum
(larger portion) from the cerebellum (smaller portion), pronounced the brain to be the
seat of intelligence, and identified several structures of the brain, several of which still
carry his name. He discovered that the nerves originate in the brain, was the first to
distinguish nerves from tendons, and noted the difference between motor nerves (those
concerned with motion) and sensory nerves (those related to sensation). He traced the
optic nerve and described the retina. He studied the liver extensively and described
and named the duodenum, the first part of the small intestine.
Drawing a distinction between arteries and veins, Herophilus noted the arterial pulse
and developed standards for its measurement and use in diagnosis. He thought that
arterial pulsation was involuntary, rising from dilation and contraction of arteries due
to impulses sent from the heart. He corrected the idea that arteries carry air rather than
blood. Herophilus also wrote a treatise on midwifery and accurately described the
ovaries, the uterus, and the tubes leading from the ovaries to the uterus (later named
the Fallopian tubes). In the field of medical treatment, Herophilus sensibly
recommended good diet and exercise, but was also an enthusiastic advocate of
bleeding and frequent drug therapy.

Although his medical school languished after his death, Herophilus (and his younger
successor Erasistratus) established the disciplines of anatomy and physiology, which
did not significantly advance before Galen in the second century and then the early
modern anatomists of the thirteenth century.

Erasistratus of Ceos

304?-250? B.C.

Greek Physician and Anatomist

Acelebrated physician and anatomist, Erasistratus is considered in some circles the

founder of physiology for his advancement of anatomy as it related to medical
knowledge during his time. He not only studied the structure of the body, but he also
tried to explain it in terms of function. Among his many contributions were the ideas
that sensory and motors nerves were functionally different and the identification of the
proper operation of the epiglottis and the correct function of heart valves. Erasistratus
was the first major proponent of a philosophy known as pneumatism. This idea was
based on the premise that life depended on a subtle vapor, which was called pneuma.
Along with Herophilus (335?-280? B.C.), Erasistratus is also considered to be the
cofounder of autopsy, the science of studying human corpses.

Like many of his influential peers, few specifics are known regarding the life of
Erasistratus, though it is believed that he was born in 304 B.C. in Ceos, which was part
of Greece. Historical records from this time are scarce. Most of the knowledge that we
have of him is in relationship to his work and practically nothing is known about his
personal life. We can, however, get a rough sketch of his professional life through the
historical documents that remain.

The center of Greek culture shifted to Alexandria, Egypt, soon after the time of
Aristotle (384-322 B.C.). Erasistratus was one of Alexandria's most famous early
residents. He was a teacher at a medical school, which broke with tradition and
religious dogma by using dissection of human corpses for study. Up until that time,
and also soon afterwards, none of the world's civilizations dissected the human body
because it was held in such reverence and awe. Beliefs and fears regarding the soul,
life after death, and even resurrection helped to inhibit the use of dissection for study.
Knowledge of anatomy and physiology were slowly acquired through ordinary
medical treatment, childbirth, and lower animals, but the field of anatomy remained
 largely incomplete in this regard. Erasistratus and Herophilus used dissection of
human cadavers to give anatomy a scientific basis for the first time in history. This
was the birth of autopsy as a medical science, effectively breaking an ancient barrier to
progress in medicine. Unfortunately, the use of autopsy, and consequently the
advancement of human anatomy and physiology, went into a great decline for the next
1,800 years.

Through his anatomical studies, Erasistratus described the major portions of the brain.
From his study of nerves, he believed them to be hollow and filled with fluid. He
understood the function of the heart valves and named the tricuspid valves based on
their appearance. He was not, however, a strong proponent of the tripartite system of
humors. This view held that there existed three distinct fluids: the nervous spirit
(carried by nerves), animal spirit (carried by the arteries), and blood (carried by the
veins). Based on this, Erasistratus expanded the philosophy called pneumatism.

Pneumatism was an ancient school of thought based on the idea that life is dependent
upon a vapor or fluid called pneuma. It was an attempt to explain respiration in
conjunction with what was believed to be the function of the blood, vessels, and
nerves. Erasistratus held that life was intimately connected with pneuma, which was in
the air we breathe. He further believed that health and disease resulted from the
pneuma. There was a distinction between two types. The first was the "vital spirit" that
was formed by the air the heart and transported through the arteries. The second,
called the "animal spirit," was formed in the brain from the vital spirit and transported
through the body by nerves. Erasistratus believed that any impediment to the action of
pneuma would result in disease. While thousands of years of medical science have
shown that many of his views were erroneous, Erasistratus remains a prominent figure
in medicine because of his tremendous insight and influence.

Damar ve sinir sistemiyle ilgili yeni keşifler yapan bu iki bilim adamı, Batlamyusların
nüfuzu altındaki İskenderiye’de araştırmalarda bulunmuşlardır. Burada, zindandan ölü çıkan
mahkumlar üzerinde yaptıkları çalışmalarda, Praxagoras’tan farklı olarak damarlar ve
sinirlerin aynı merkezden neşet etmediklerini; sinirlerin, damarlardan farklı olarak beyinde
merkezileştiklerini keşfetmişlerdir. Bununla birlikte Erasistratus, Praxagoras’ın yaptığı bir
hatayı tevarüs etmiştir. Buna göre o da Praxagoras gibi, kanın damarlar aracılığıyla kalp
tarafından bütün bedene pompalandığını ve damarların içerisinde bulunan pneuma’nın ona
enerji ve hissedebilirlik verdiğini kabul eder. Bununla birlikte sinirler de keşfedilmiş olması
itibariyle Erasistratus, sinirlerin de pneumayla ilişkili olduğunu kabul eder. Bu durumda şöyle
bir soru karşımıza çıkar: pneuma’yı dağıtmak üzere neden iki sisteme ihtiyaç duyulsun?
Erasistratus buna, damarlar ve sinirlerin farklı türden pneumaları dağıttığını söyleyerek cevap
verir. Buna göre kalpten neşet eden damarlar vital [zotikon] pneuma’yı, sinirler ise pscuhikon
pneuma’yı dağıtırlar. Bunlardan birincisi metabolizmal fonksiyonları icra ederken, diğeri
psikolojik fonksiyonları icra eder. Böylece pneuma Aristo’da olduğundan daha teorik ve
merkezi bir önem kazanır.
Stoacılar ve Helenistik tıp teorisi mirası

Stoacılar özelde bir pneuma’nın bulunduğunu kabul etmekle birlikte bu tek pneumaya farklı
işlevler yüklemişlerdir. Bu itibarla teorileri daha çok Anaxagoras’a yakındır. Onlar da kalpte
merkezileşen bir damarlar sistemini kabul ederler. Erasistratus ve Herophilus’un görüşlerinin
aksine “bir” pneuma fikrini benimsemeleri ise bilimsel olmaktan çok felsefi bazı kabulleriyle
alakalıdır. Söz konusu bilimsel teorilerle ilgili yaklaşımlarının ötesinde Stoacıların kavradığı
en temel mesele şu idi: “nefs bedenin işlevlerini açıklayan merkezileşmiş bir sistemin
çalışmaları içerisine yerleşmiştir” Daha doğru ve kabul edilebilir bir bilimsel açıklama
verildiğinde onlar nefsi, sinir sistemi içerisinde değerlendirme yolunu seçeceklerdir.

Aristo’nun Mirası

Aristo’nun nefs teorisini aynı yolda geliştiren isimlerin başında ünlü şarih Alexander
Aphrodisias gelmektedir. Fakat şarihin Helenistik dönemdeki takipçileri kendi yollarını takip
etmişlerdir. Bunun ötesinde Aristo’nun doğrudan öğrencileri olan Teophratus ve Meno
pneuma’nın tıp teorisinde artan önemini kabul etmiş görünmektedirler. Meno ise kendi
yazdığı tıp tarihinde en erken teorilere kadar götürerek pneuma’yı tahlil etmektedir.

Pneuma hakkındaki, Aristo’nun karmaşık teorisi onunla aynı dönemde yaşamış genç bir bilim
adamı-filozof olan Diocles of Carystus tarafından tekrar edilmiştir.1 Diocles’e göre pneuma
nefes alarak içimize çektiğimiz sıcak havadır. Bu hava kalp tarafından bütün bedene dağıtılır
ve psychic bir pneuma olarak ortaya çıkar. Burada pneuma bir “soul power” gibi tanımlanmış
gözükmektedir. Bu “soul power” bize hareket kabiliyeti kazandırmaktadır. Diocler atar ve
toplardamarlar arasında ayrım yapmaz ve her iki damardan akan kanın ve pneuma’nın tek bir
sistemden kalpten dağıtıldığına inanır. Bundan dolayı pneuma tek bir merkezden bütün
bedene yayılan bir enerji olarak gözükür. S. 26-27

Sadece Strato of Lampsacus [aristonun öğrencilerinden, teophrastustan sonra okulun başına

geçiyor] pneuma ile felsefi olarak ilgilenmiş ve stoacılarınkine benzer bir teori geliştirmiştir.
Onun görüşlerini de stoacılar üzerinden bilebilmekteyiz. Ona göre pneuma, hem nefsle aynı
şeydir hem de onun doğrudan aracıdır. Onun bu konuyla ilgili gerçek pozisyonu hakkında ne
yazık ki bir fikir sahibi değiliz. Bu konu hakkında Aristo gibi de Stoacılar gibi de düşünmüş
olabilir. Bununla birlikte onun aristo’nunkinden çok daha geniş bir pneuma teorisine sahip
olduğu açıktır. Ona göre pneuma bütün bedene yayılır fakat yönetici bir kısım olarak merkezi
organ olarak başta yer bulur kendisine.

Strato’ya göre nefs tektir ve bölünemez. Düşünce nefsin ayrı bir kısmı değildir, düşünce ve
duyu birbirinden tamamen ayrı olmayıp ikisi de aynı türden bir süreci açığa çıkarır. Dahası
düşünme olmaksızın algı imkansızdır. Strato’ya göre özet olarak, nefs aklidir ve pneuma gibi
fiziksel bir aracı kullanarak işlev görür. Olympiodrus, Plato’nun Phaedrus’una yazdığı
şerhte, nefsin ölümsüzlüğü bağlamında Strato’yu eleştiriyor gözükür. 2

Lyceon’un diğer öğrencileri ve teophrastus’un çağdaşları Aristoxenus ve Dicaerchus nefsin

bir harmoniden ibaret olduğu yönünde görüş sahibidirler. Plutarchos, Dicaerchus’un

1
Jeager (1938a, 1038b, 1940)
2
R. Hackforth, Plato’s Phaedo, Cambridge [appendix]
tamamiyle Platon’un karşısında olduğunu ve nefsin ölümsüzlüğüyle ilgili olarak onu tenkit
ettiğini söyler.3

STOACILAR

Stoacılar nefsi fiziksel bir şey olarak görür ve pneuma ile özdeşleştirirler.

“Stoalıların fiziği Herakleits’un fiziğidir. Bu fizik hayatın prensibi olmak itibariyle hararete
(pyr, pneuma, aither), bu müessirin hava şeklinde, mayi, katı unsurlar haline gelmesine belli
bir zaman sonra bu unsurların semavi ateş içerisinde tekrar eriyip kaybolmasına, külli yanma
ve alemin devir devir yenileşmesine ait fikirleri ondan almıştır.” Weber, s. 94

“Onlara göre vücudumuz katı ve mayi bir maddenin parçasıdır. Ruhumuz hava ve ateşten
mürekkep bir nefestir (pneuma, enthermon). Stoacı bakımdan var olmakla cisim olmak aynı
manaya geldiğinden ruh da kaba bir cisimle örtükmüş ince bir cisimdir. Eğer başka türlü
olsaydı ruhla tam manasiyle vücut arasındaki karşılıklı tesir tasavvur edilemeyecekti.
Vücudun çürüyüp bozulması zaruri olarak ruhun yok olması neticesini doğurmaz ve eğer
herkes işçin ölümden sonra hayat yoksa, hiç olmazsa alelade ölümlülerinkinden daha gürbüz
olan bilgenin ruhu belki de ölümden sonra var olmaya devam edecektir. Fakat ölümden sonra
var olmakla beraber, filozofun ruhu bile mutlak manada ölmez değildir. Çünkü sonuncu
günde bu alemdeki her şey gibi o da küllî yanmada kaybolacaktır. Mutlak ölmezlik tanrının
bir imtiyazı olarak kalıyor. Fakat ruhu bekleyen akıbet cevherinin mahvolması değildir. Bu,
kendisinden çıkmış olduğu ve gelecek eon’larda yeniden çıkmağa devam edeceği sonsuz
okyanusa dönmesidir.” Weber, s. 95

“Ruh her gerçek şey gibi maddî bir doğaya sahiptir ve fiziki doğum şekliyle birlikte ortaya
çıkar. Fakat maddesi en saf ve en soylu olan, insanların, ilk yaratıldıklarında esirden
bedenlerine inmiş olup daha sonra ruhlarının bir sürgünü olarak ebeveynlerden çocuklara
geçen tanrısal ateşin bir parçasıdır. Bu ruh-ateş kanla beslenir. Bulunduğu yer kan deveranının
tam ortası ruhun egemen parçasının bulunduğu yer olan kalptir. Buradan dışarıyla yedi sürgün
verir: yani her biri kendi organlarıyla beş duyu, konuşma ve üreme güçleri.” Zeller, s. 268

Nefs bedenseldir. Fakat ne türden bir bedensel? Zeno ve Ckeanthes insan nefsini pneuma
olarak düşünmekte ve pneumadaki sıcaklığa önemli bir rol vererek bunu kozmik hararetin
fonksiyonlarından biri olarak görmekteydiler. S. 46

3
Frag. 5