‫اﻣﺎم اﺑﻮزﮐﺮﯾﺎ ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﺷﺮف ﻧﻮوي‪/‬‬

‫)‪ 676-631‬ﻫـ(‬

‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬
‫)‪(5‬‬

‫ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ‪:‬‬
‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺻﺎﻟﺢ اﻟﻌﺜﯿﻤﯿﻦ‪/‬‬

‫ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﻌﻠﯿﻘﺎﺗﯽ از‪:‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﯾﻦ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪/‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﮕﺎرش‪:‬‬
‫ﻣﺤﻤﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﮐﯿﺎﻧﯽ‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ -187‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ‪5................................................................................‬‬

‫‪ -188‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ ‪13 ......................................................................‬‬
‫‪ -189‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﭘﯿﺎده رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ‪20 ....................................................‬‬
‫‪ -190‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ‪28 ....................................................................‬‬
‫‪ -191‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ‪30 .................................................................‬‬
‫‪ -192‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎ ‪42 .................................‬‬
‫‪ -193‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض و ﻧﻬﯽ اﮐﯿﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺳﺨﺖ ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺗﺮك‪ ‬آنﻫﺎ ‪46 ..............................................................................................‬‬
‫‪ -194‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺻﻒ اول و اﻣﺮ ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮﺗﺮ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻧﻤﻮدن ﺻﻒﻫﺎ و ﺑﻪﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران )ﭘ‪‬ﺮ ﮐﺮدن ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎ( ‪65 ......................‬‬
‫‪ -195‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض ادا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﯿﺎن‬
‫ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬و ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ رﮐﻌﺖﻫﺎي اﯾﻦ ﺳﻨﺖﻫﺎ و ﺣﺪ‪ ‬ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻣﯿﺎﻧﻪي آنﻫﺎ ‪78 ....‬‬
‫‪ -196‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ ‪82 ...................................................‬‬
‫‪ -197‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﻮﺗﺎه ﮔﺰاردن ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ؛ و آنﭼﻪ در آن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﯿﺎن وﻗﺖ‪‬‬
‫آن ‪85 .............................................................................................................‬‬
‫‪ -198‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن دراز ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ؛ ﭼﻪ‬
‫ﺗﻬﺠﺪ ﺧﻮاﻧﺪه و ﭼﻪ ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ ‪88 ................................................................‬‬
‫‪ -199‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ ﻇﻬﺮ ‪92 ...............................................................................‬‬
‫‪ -200‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ ﻋﺼﺮ‪95 ...............................................................................‬‬
‫‪ -201‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ‪96 ...................................................‬‬
‫‪ -202‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﻋﺸﺎ ‪98 .............................................................‬‬
‫‪ -203‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ ﺟﻤﻌﻪ ‪100 ............................................................................‬‬
‫‪ -204‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن اداي ﻧﻮاﻓﻞ اﻋﻢ از راﺗﺒﻪ و ﻏﯿﺮراﺗﺒﻪ در ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺟﺎي ﻧﻤﺎز و ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﺪن از ﻣﺤﻞّ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫اﻧﺪاﺧﺘﻦ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ‪102.........................................................‬‬
‫‪ -205‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اداي ﻧﻤﺎز وﺗﺮ و ﺑﯿﺎن وﻗﺖ‪ ‬آن و اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬
‫ﻣﺆﮐﺪه اﺳﺖ ‪106.............................................................................................‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪2‬‬

‫‪ -206‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ و ﺑﯿﺎن ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ رﮐﻌﺖﻫﺎي اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‬
‫و ﺣﺪ‪ ‬ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻣﯿﺎﻧﻪي آن‪ ،‬و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ آن ‪113..............................‬‬
‫‪ -207‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ از ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎمِ زوالِ‬
‫آن؛ و ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮم ﺷﺪن ﻫﻮا و ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد ‪118.............................................................................................‬‬
‫‪ -208‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ و ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﻧﺪن دو‬
‫رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ وارد‪ ‬ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮد؛ ﺧﻮاه آن دو رﮐﻌﺖ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ‬
‫ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻓﺮض ﯾﺎ ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎزي دﯾﮕﺮ‪119 ..................‬‬
‫‪ -209‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن دو رﮐﻌﺖ ﭘﺲ از وﺿﻮ ‪120 .......................................‬‬
‫‪ -210‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روز ﺟﻤﻌﻪ و واﺟﺐ ﺑﻮدنِ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬و ﻏﺴﻞ و اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻋﻄﺮ‬
‫و زود رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬و دﻋﺎ و ﻧﯿﺰ ﺻﻠﻮات ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ روز و ﺑﯿﺎن‬
‫ﻟﺤﻈﻪي اﺟﺎﺑﺖ و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدنِ ذﮐﺮ زﯾﺎد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ‪123 ........‬‬
‫‪ -211‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدنِ ﺳﺠﺪهي ﺷﮑﺮ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺣﺼﻮل ﻧﻌﻤﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﯾﺎ رﻓﻊ‬
‫ﺑﻼﯾﯽ آﺷﮑﺎر ‪142.............................................................................................‬‬
‫‪ -212‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﻗﯿﺎم ﺷﺐ ‪145 ...................................................................‬‬
‫‪ -213‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن )ﺗﺮاوﯾﺢ( ‪182 .......................................‬‬
‫‪ -214‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﺐزﻧﺪهداري در ﺷﺐِ ﻗﺪر و ﻣﺤﺘﻤﻞﺗﺮﯾﻦ ﺷﺐﻫﺎي رﻣﻀﺎن‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ ﺷﺐ ﻗﺪر ﺑﺎﺷﺪ ‪185....................................................‬‬
‫‪ -215‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺴﻮاك زدن و دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮي ‪191........................‬‬
‫‪ -216‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن و ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‪201 ..‬‬
‫‪ -217‬ﺑﺎب‪ :‬واﺟﺐ ﺑﻮدن روزهي رﻣﻀﺎن و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ‬
‫آن ‪226 ...........................................................................................................‬‬
‫‪ -218‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﻧﯿﮑﻮ و زﯾﺎد اﻧﺠﺎم دادن ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﯿﺮ در ﻣﺎه‬
‫رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ آن ‪242...........................................................‬‬
‫‪ -219‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از اﺳﺘﻘﺒﺎل رﻣﻀﺎن ﺑﺎ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﻧﯿﻤﻪي دوم ﺷﻌﺒﺎن ]ﯾﺎ‬
‫روزﻫﺎي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ آن[؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روزﻫﺎي ﻗﺒﻞ روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫اﯾﺎم ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ روزﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦِ‬
‫آنﻫﺎ ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪245 ............................................................................‬‬
‫‪ -220‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﻫﻨﮕﺎم رؤﯾﺖ ﻫﻼل ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪247 .....................................‬‬
 ‫‪3‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬

‫‪ -221‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﺤﺮي ﺧﻮردن و ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦِ آن در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﯿﻢ‬

‫ﺻﺒﺢ ﺷﺪن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪250 ..................................................................‬‬
‫‪ -222‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺗﻌﺠﯿﻞ در اﻓﻄﺎر و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﺑﺮاي ﮔﺸﻮدن روزه‪ ،‬و دﻋﺎي‬
‫اﻓﻄﺎر ‪253 .......................................................................................................‬‬
‫‪ -223‬اﻣﺮ ﺑﻪ روزهدار ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن و دﯾﮕﺮ اﻧﺪاﻣﺶ از ﮔﻨﺎﻫﺎن و دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان و اﻣﺜﺎلِ آن ‪259....................................................................................‬‬
‫‪ -224‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ درﺑﺎرهي روزه‪261.............................................................‬‬
‫‪ -225‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ روزهي ﻣﺤﺮم و ﺷﻌﺒﺎن و ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام ‪266 .................‬‬
‫‪ -226‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ در دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ ذياﻟﺤﺠﻪ ‪269 ..‬‬
‫‪ -227‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در روزﻫﺎي ﻋﺮﻓﻪ‪ ،‬ﺗﺎﺳﻮﻋﺎ و ﻋﺎﺷﻮرا ‪270 ...........‬‬
‫‪ -228‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن روزه ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺷﺶ روز از ﻣﺎه ﺷﻮال ‪271....................‬‬
‫‪ -229‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن روزهي دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ‪275................................‬‬
‫‪ -230‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن روزه ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه ‪276...........................‬‬
‫‪ -231‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ روزهداري اﻓﻄﺎري ﺑﺪﻫﺪ و ﻧﯿﺰ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬روزهداري‬
‫ﮐﻪ ﻧﺰدش ﭼﯿﺰي ﺧﻮرده ﺷﻮد و دﻋﺎي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرد ﺑﺮاي روزهدارِ ﺣﺎﺿﺮ و‬
‫ﻣﯿﺰﺑﺎن ‪281 .....................................................................................................‬‬

‫‪ -9‬ﮐﺘﺎب‪ :‬اﻋﺘﮑﺎف ‪283 ........................ ................................‬‬

‫‪ -232‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻋﺘﮑﺎف ‪283 ......................................................................‬‬

‫‪ -10‬ﮐﺘﺎب‪:‬ﺣﺞ ‪286 ........................... ................................‬‬

‫‪ -233‬ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﺣﺞ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن ‪286..........................................................‬‬

‫‪ -11‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﺟﻬﺎد ‪298 ......................... ................................‬‬

‫‪ -234‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‪298 ..........................................................................‬‬
‫‪ -235‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﯿﺎن ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺮدﮔﺎن ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آﺧﺮت‪ ،‬ﺛﻮاب ﺷﻬﯿﺪ را‬
‫دارﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﮐﺸﺘﻪﻫﺎي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر‪ ،‬ﻏُﺴﻞ داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ‪367 ...................‬‬
‫‪ -236‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده ‪374...........................................................‬‬
‫‪ -237‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﺎن )و ﺧﺪﻣﺖﮐﺎران( ‪375........................‬‬
‫‪ -238‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺮدهاي ﮐﻪ ﺣﻖّ اﷲ و ﺣﻖّ ﻣﻮﻻﯾﺶ را ادا ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪380 ............‬‬
‫‪ -239‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﺒﺎدت در دوران آﺷﻔﺘﮕﯽ و ﻇﻬﻮر ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽﻫﺎ ‪383 .‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪4‬‬

‫‪ -240‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آﺳﺎنﮔﯿﺮي و ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ در ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬و‬

‫ادا ﮐﺮدنِ ﺧﻮب و ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺰرگﺗﺮ ﯾﺎ ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺗﺮازو‬
‫و ﻧﻬﯽ از ﮐﻢﻓﺮوﺷﯽ؛ و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﻣﻬﻠﺖ دادن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ در ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﺑﺪﻫﯽاش ﯾﺎ ﮔﺬﺷﺖ از ﻗﺮضِ او ‪384 .................................................................‬‬

‫‪ -12‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﻋﻠﻢ ‪398 .......................... ................................‬‬

‫‪ -241‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن ‪398.............................‬‬

‫‪ -13‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬و ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎسِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ‪439 .................‬‬

‫‪ -242‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﭘﺮوردﮔﺎر ‪444................................‬‬

‫‪ -14‬ﮐﺘﺎب‪ :‬درود و ﺻﻠﻮات ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪450 ............................. ‬‬

‫‪ -243‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‪ ،‬و ﭘﺎرهاي از اﺷﮑﺎل و‬
‫ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﺻﻠﻮات‪450....................................................................................‬‬

‫‪ -15‬ﮐﺘﺎب‪ :‬اذﮐﺎر ‪467 ........................ ................................‬‬

‫‪ -244‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن ‪467....................................................‬‬
‫‪ -245‬ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻪ و درازﮐﺸﯿﺪه‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺪون‬
‫وﺿﻮ و در ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻨﺎﺑﺖ و ﺣﯿﺾ؛ ﻣﮕﺮ ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟ‪‬ﻨُﺐ و ﺣﺎﯾﺾ روا‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ‪510 ......................................................................................................‬‬
‫‪ -246‬ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺧﻮاﺑﯿﺪن و ﺑﯿﺪار ﺷﺪن ‪513 ............................................‬‬
‫‪ -247‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ذﮐﺮ و اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ آن و ﻧﻬﯽ از ﺟﺪا‬
‫ﺷﺪن از آن ﺑﺪون ﻋﺬر ‪516 ...............................................................................‬‬
‫‪ -248‬ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ در ﺻﺒﺤﮕﺎه و ﺷﺎﻣﮕﺎه ‪527.......................................................‬‬
‫‪ -249‬ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﻗﺒﻞ از ﺧﻮاب ‪546 .................................................................‬‬

‫‪ -16‬ﮐﺘﺎب‪ :‬دﻋﺎﻫﺎ ‪553 ........................ ................................‬‬

‫‪ -250‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ ‪553 ............................................................................‬‬
‫‪ -251‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ در ﻏﯿﺎب دﯾﮕﺮان‪592 ...................................................‬‬
‫‪ -252‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ درﺑﺎرهي دﻋﺎ ‪596..............................................................‬‬
‫‪ -253‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ ‪604....................................................‬‬
 ‫‪ -187‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َّ َّ َ ٰ َ َ ۡ َ ٰ َ ۡ َ َ ٓ ۡ َ‬
‫]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٤٥ :‬‬ ‫� ع ِن ٱلف ۡحشاءِ َوٱل ُمنك ِر﴾‬ ‫﴿إِن ٱلصلوة �ن‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎز از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز«‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﺒﺎدت‪ ‬ﻣﻌﺮوﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﮑﺒﯿﺮ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﺳﻼم‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﭘﺲ‬
‫از ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ و ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪه و‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر اوﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن در ﭘﯿﺸﮕﺎه اﷲ‪ ‬ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ و ﺑﺎ او راز و ﻧﯿﺎز و ﻧﯿﺎﯾﺶ‬
‫� ‪ ﴾٢‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫ﻤﺣ َﺪ ِ� َ�ﺒْ ِﺪي«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻨﺪهام ﻣﺮا ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﺮد«‪ :.‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬ ‫» ِ‬
‫﴿ٱ َّلر� ٱ َّلرحِي ِم ‪ ﴾٣‬اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﻨﺪهام ﻣﺮا ﺛﻨﺎ ﮔﻔﺖ«‪ .‬و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫﴿ َ� ٰل ِ َ ۡ ّ‬
‫ِين ‪ ﴾٤‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﺑﻨﺪهام ﻣﺮا ﺑﻪﺑﺰرﮔﯽ ﯾﺎد ﮐﺮد«‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﻨﺪه‬ ‫ِك يو ِم ٱ� ِ‬
‫� ‪ ﴾٥‬ﺧﺪاوﻧﺪ)‪ (‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط‬ ‫اك � َ ۡس َتع ُ‬
‫اك َ� ۡع ُب ُد �يَّ َ‬‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿:‬إيَّ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ َ ّ‬
‫لص َ� ٰ َط ٱل ُم ۡس َتقِ َ‬
‫يم ‪ ﴾٦‬را ﺗﺎ‬ ‫دوﻃﺮﻓﻪي ﻣﻦ و ﺑﻨﺪهام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و وﻗﺘﯽ ﺑﻨﺪه ﴿ٱهدِنا ٱ ِ‬
‫ََ‬ ‫َ‬
‫ﭘﺎﯾﺎﻧﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ » :‬ﻫﺬا ِﻟ َﻌﺒْ ِﺪي َو ِﻟ َﻌﺒْ ِﺪي َﻣﺎ َﺳﺄل«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻨﺪهي ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزم«‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮔﻔﺘﮕﻮ و راز و ﻧﯿﺎزِ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر اوﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮐﺮدار و ﮔﻔﺘﺎريﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫از آﻏﺎز ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎﻧﺶ‪ ،‬ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺑﯿﺎنِ ﻋﻈﻤﺖ‪ ‬اﻻﻫﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﻧﺴﺎن از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﷲ اﻛﺮﺒ«‪ ،‬اﷲ‪ ‬را ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» .‬اﷲ اﻛﺮﺒ« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ‪ ‬در‬
‫ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬ﭼﯿﺮﮔﯽ‪ ،‬ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ‪ ،‬از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ و آﺳﻤﺎنﻫﺎي‬
‫ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ و ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ در دﺳﺘﺶ ﺑﻪﺳﺎنِ داﻧﻪاي اﺳﭙﻨﺪ در دﺳﺖ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎﺳﺖ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 395 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪6‬‬

‫آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﺑﺰرﮔﯽاش در دﺳﺖ راﺳﺖ او ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و زﻣﯿﻦ را ﺑﺎ ﻫﻤﻪي‬

‫ﺑﺰرﮔﯽاش در ﻣﺸﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰي را در ﻣ‪‬ﺸﺘﺶ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎت و ﻋﺒﺎراﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش راز و ﻧﯿﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﺗﻌﻈﯿﻢ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺧَﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ زﺑﺎن ﺧﻮﯾﺶ او را ﺑﻪﺑﺰرﮔﯽ‬
‫َ ِّ‬
‫ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ُ » :‬ﺳﺒﺤﺎن َر� اﻟﻌﻈﻴﻢ« و ﺳﭙﺲ ﺳﺮش را ﺑﺎﻻ ﻣﯽآورد و ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻣﯿﺎن رﮐﻦِ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن رﮐﻮع اﺳﺖ ﺑﺎ رﮐﻦ اﻓﺘﺎدﮔﯽ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﺠﺪه‬
‫َ َ َّ ُّ ُ ُ َ ِّ‬
‫الﺮﻛﻮع � َﻌﻈ ُﻤﻮا ِ�ﻴ ِﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺄﻣﺎ‬
‫»در رﮐﻮع ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﻓﺮوﺗﻨﯽ و اﻓﺘﺎدﮔﯽ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺠﺪه ﻣﯽرود و واﻻﺗﺮﯾﻦ و ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺪﻧﺶ را ﻫﻢﺳﻄﺢ‬
‫َ ِّ‬
‫ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﭘﯿﺸﺎﻧﯽاش را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺬارد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ُ » :‬ﺳﺒﺤﺎن َر�‬
‫اﻷﻰﻠﻋ«) ‪ (2‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ‪ ‬را ﺑﺎ ﺻﻔﺖ ﻋﻠﻮ و ﺑﺮﺗﺮياش ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و او را از‬
‫ﻫﻤﻪي ﭘﺴﺘﯽﻫﺎ ﭘﺎك ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﻪ زﺑﺎنِ ﺣﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ ،‬از ﻫﻤﻪي ﭘ‪‬ﺴﺘﯽﻫﺎ‬
‫ﭘﺎك و ﻣﻨﺰّه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰيﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﺑﺲ ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ اﻫﻤﯿﺖ و ارزشِ‬
‫آنرا ﺑﯿﺶ از ﭘﯿﺶ ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺳﺎزد‪ .‬در اﻫﻤﯿﺖ‪ ،‬ﻋﻈﻤﺖ و ارزﺷﻤﻨﺪ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز در‬
‫ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺲ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻓﺮاﯾﻀﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و اﻣﺘﺶ ﻓﺮض ﻧﻤﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻪواﺳﻄﻪي وﺣﯽ ﺑﻮد؛ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﺎز ﮐﻪ اﷲ‪ ‬آنرا ﺑﺪون واﺳﻄﻪ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ در‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺸﺮ ﺑﻪ آنﺟﺎ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ در ﮔﺮاﻣﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﺐ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻠﯿﻞ ﺧﻮﯾﺶ و اﻣﺘﺶ ﻓﺮض ﻧﻤﻮد؛ اﯾﻦ ﻋﺒﺎدت‪،‬‬
‫آنﻗﺪر اﻫﻤﯿﺖ و ﺛﻮاب دارد و ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﻣﺤﺒﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا در ﺷﺒﺎﻧﻪروزي ﭘﻨﺠﺎه‬
‫ﻧﻮﺑﺖ ﻧﻤﺎز را ﻓﺮض ﻧﻤﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ اﯾﻦ اﻣﺖ آﺳﺎن ﮔﺮﻓﺖ و آنرا از‬
‫ّ ّ َ‬
‫ﻬﻢ لﻚ اﺤﻟﻤﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ را ﺣﻤﺪ و‬ ‫ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻮﺑﺖ در ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻧﻮﺑﺖ ﮐﺎﻫﺶ داد‪ .‬الﻠ‬
‫ﺳﭙﺎس‪ .‬و ﻫﻤﻪي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 479 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪.$‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 772 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪.‬‬
 ‫‪7‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز‬

‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺰرگ و ارزﺷﻤﻨﺪي دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‬
‫در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ ﺑﺎب ﯾﺎدآوري ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ َ ٰ َ َ ۡ َ ٰ َ ۡ َ َ ٓ ۡ َ‬
‫]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٤٥ :‬‬ ‫� ع ِن ٱلف ۡحشاءِ َوٱل ُمنكر﴾‬ ‫﴿إِن ٱلصلوة �ن‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎز از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫َۡ َ ٓ‬
‫﴿ٱلف ۡحشاءِ﴾ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬زﻧﺎ و ﻫﻢﺟﻨﺲﺑﺎزي و اﻣﺜﺎل آن‪.‬‬
‫ۡ َ‬
‫﴿ َوٱل ُمنكر﴾ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﮐﻪ در زﺷﺘﯽ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪي ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻪي‬
‫ﻓﻮاﺣﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﻤﺎز از ﮐﺎري ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎز ﻣﯽدارد؛ اﻣﺎ ﭼﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ؟ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻤﺎزي درﺳﺖ و ﺑﻪﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﯿﭻ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ و ﺗﺤﻮﻟﯽ در دلﻫﺎﯾﻤﺎن اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ و‬
‫دلﻫﺎﯾﻤﺎن آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯽرﻏﺒﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ آنﻫﺎ‬
‫را ﺑﺪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻤﺎزي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‬
‫ﺑﺎز ﺑﺪارد؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻼم اﷲ‪ ،‬و وﻋﺪهاش ﺣﻖ اﺳﺖ و ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎز از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ارادهي ﮔﻨﺎه ﻣﯽﮐﻨﯽ ﯾﺎ ﻗﻠﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ رﻏﺒﺖ و‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ‪ ،‬آن ﻋﻼﻗﻪ ﯾﺎ وﺳﻮﺳﻪ ﺑﻪﮐﻠﯽ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ از ﺗﻮ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ ﺑﺮاي اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻤﺎزي ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﻣﺎن اﻫﻤﯿﺖ دﻫﯿﻢ‬
‫و در ﺣﺪ‪ ‬ﺗﻮان ﺧﻮﯾﺶ آنرا ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻣﻤﮑﻦ‪ ،‬ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ‪ ‬ارﮐﺎن‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬واﺟﺒﺎت‬
‫و ﻣﺴﺘﺤﺒﺎﺗﺶ ﺑﻪﺟﺎي آورﯾﻢ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎزي از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﮏﺳﯿﺮت ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش او را از ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎز ﻧﺪارد‪ ،‬ﻧﻤﺎزش او را از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دورﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ - .‬اﷲ‪ ‬ﺧﻮد‬
‫رﺣﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪ – .‬زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎزي‪ ،‬آن ﻧﻤﺎزي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﻣﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﻄﻠﻮب و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي ﮐﻪ ﺑﻪ اداي آن دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻤﺎزيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﺎ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را از ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ در ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻓﺮو ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و ﻣﺤﻮِ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻓﻘﻬﺎي ﻣﺸﻬﻮر ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﺎ ِم ﻋﺮوه ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ /‬دﭼﺎر ﺑﯿﻤﺎريِ ﻗﺎﻧﻘﺎرﯾﺎ ﺷﺪ؛ )ﻗﺎﻧﻘﺎرﯾﺎ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪8‬‬

‫ﻧﻮﻋﯽ ﻋﻔﻮﻧﺖ ﯾﺎ ﻣﺮدﮔﯽِ ﺑﺨﺸﯽ از ﺑﺎﻓﺖ ﺑﺪن اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻋﻀﻮ‬
‫ﻣﺒﺘﻼ را در ﭘﯽ دارد و ﮔﺎه ﺑﺮاي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي از ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺑﯿﻤﺎري و ﺳﺮاﯾﺖ‪ ‬آن ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺑﺪن‪ ،‬ﻋﻀﻮ ﻣﺒﺘﻼ را ﻗﻄﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪ .‬اﻃﺒﺎ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺎي ﻋﺮوه‪ ‬را ﻗﻄﻊ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛‬
‫در آن زﻣﺎن داروي ﺑﯿﻬﻮﺷﯽ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ اﻃﺒﺎ را ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻞ ﻣﻮاﺟﻪ‬
‫ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻋﺮوه‪ ‬ﺑﻪ ﻃﺒﯿﺒﺎﻧﺶ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ؛ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ وارد ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﺪم‪ ،‬ﭘﺎﯾﻢ را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﻃﺒﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﮐﺮدﻧﺪ و ﻋﺮوه‪ ،‬ﻫﯿﭻ دردي اﺣﺴﺎس ﻧﮑﺮد؛‬
‫زﯾﺮا ﻗﻠﺒﺶ ﺑﻪ ﯾﺎد‪ ‬اﷲ و ذﮐﺮِ او ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد و وﻗﺘﯽ ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻮِ ﭼﯿﺰي ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺣﻤ‪‬ﺎلﻫﺎ و ﺑﺎرﺑﺮﻫﺎ را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﯿﻮﻧﯽ را ﺑﺎر ﯾﺎ ﺗﺨﻠﯿﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭘﺎ ﯾﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ زﺧﻤﯽ ﮔﺮد؛ اﻣﺎ ﭼﻮن ﻣﺸﻐﻮلِ ﮐﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﺻﻼً ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و وﻗﺘﯽ ﮐﺎرش ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬در آن ﻫﻨﮕﺎم اﺣﺴﺎس درد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻤﺎزش ﺑﺎ اﷲ ﺑﺎﺷﺪ و در ﯾﺎد‪ ‬او ﻓﺮو رود؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺎ‪ ،‬ﺣﻮاﺳﺶ ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﺑﺮود‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪،‬‬
‫وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ذﻫﻨﺶ ﺧﻄﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺶ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼن ﻣﻮﺿﻮع و ﻓﻼن ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﺑﻪﯾﺎد آور و اﯾﻦ ﮐﺎر و آن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم ﺑﺪه! اﯾﻦ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻠﻞ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﻧﻤﺎزش را در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ از ﻧﻤﺎزش‬
‫ﻫﯿﭻ ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻧﻤﺎزش ادا ﻣﯽﮔﺮدد و ﺗﮑﻠﯿﻒ از او ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﻤﺮ‪‬‬
‫ﻟﺸﮑﺮ اﺳﻼم را در ﻧﻤﺎز ﺗﺠﻬﯿﺰ و ﺳﺎﻣﺎندﻫﯽ ﻣﯽﮐﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺳﺎﻣﺎندﻫﯽ ﻟﺸﮑﺮ‪ ،‬ﺟﺰو ﺟﻬﺎد‬
‫در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﺟﻬﺎد در راه اﷲ در ﺿﻤﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪» ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮف« را ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺸﺮوع ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻤﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻧﻤﺎزش ﺣﻀﻮر ﻗﻠﺐ داﺷﺖ و ﺣﻮاﺳﺶ ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻧﻤﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻟﺸﮑﺮ اﺳﻼم را‬
‫ﺳﺎﻣﺎندﻫﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را در ﺷﻤﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﺷﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎز ﻣﯽدارد و از ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﻤﺎن را ﺑﭙﺬﯾﺮد؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ او ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪9‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫َ ْ ُ ْ َ ْ َّ َ ْ ً َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎب‬‫َ‪ -١٠٤٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬أرأ�ﺘﻢ لﻮ أن �ﻬﺮا ﺑِﺒ ِ‬
‫ْ‬ ‫ََْ‬ ‫ﻤﺧ َﺲ َم َّﺮات‪َ ،‬ﻫ ْﻞ َ� ْﺒ َﻰﻘ ﻣ ِْﻦ َد َرﻧ ِﻪ َ ْ‬‫َ ُ ْ َ ْ َ ُ ْ ُ ُ َّ َ ْ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٌء؟« ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻻ �ﺒﻰﻘ ﻣِﻦ‬ ‫ٍ‬ ‫أﺣ ِﺪ�ﻢ �ﻐت ِﺴﻞ ﻣِﻨﻪ ﻞﻛ ﻳﻮمٍ‬
‫َ َ‬ ‫اﺨﻟ ْﻤﺲ َ� ْﻤ ُﺤﻮ ُ‬
‫اﷲ ﺑ ِ ِﻬ َّﻦ اﺨﻟ َﻄﺎﻳﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ‬ ‫َد َرﻧﻪ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ َّ َ‬
‫َ‬
‫ﻲﺷ ٌء‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺬل ِﻚ ﻣﺜﻞ الﺼﻠﻮ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِ‬ ‫ات‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪاي ﺟﻠﻮي ﻣﻨﺰل ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ و او روزي ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﺧﻮد را ﺑﺎ آن ﺑﺸﻮﯾﺪ‪ ،‬آﯾﺎ‬
‫ﭼﯿﺰي از ﭼﺮك ﺑﺪﻧﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﭼﺮﮐﯽ از ﺑﺪﻧﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣﺜﺎلِ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎن را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد«‪.‬‬
‫َََ َْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ ُ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎر‬
‫ﻮات اﺨﻟﻤ ِﺲ ﻛﻤﺜ ِﻞ �ﻬ ٍﺮ ﺟ ٍ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺜﻞ الﺼﻠ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٠٥٠‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ْ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َ ُ ْ َ َ‬ ‫َ ْ ََ َ‬
‫ات«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺎب أﺣ ِﺪ�ﻢ �ﻐت ِﺴﻞ ﻣِﻨﻪ ﻞﻛ ﻳﻮمٍ ﻤﺧﺲ مﺮ ٍ‬ ‫�ﻤ ٍﺮ ﻰﻠﻋ ﺑ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺜﺎلِ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رود‪‬‬
‫ﭘ‪‬ﺮآب و رواﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﻨﺰل ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎﺳﺖ و او روزي ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
‫آن ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ْ َ َ ُ ْ َ ً َ َ َّ َّ َ ْ َ َ َ ْ َ‬ ‫َّ ُ ً َ َ‬
‫ﺮﺒهُ ﻓﺄﻧ َﺰل‬ ‫‪ -١٠٥١‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮد‪ ‬أن َرﺟﻼ أﺻﺎب ﻣِﻦ امﺮأ ٍة �ﺒﻠﺔ‪ ،‬ﻓﺄﻰﺗ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻓﺄﺧ‬
‫َ‬ ‫َّ َ ٰ َ َ َ َ َّ َ َ ُ َ ٗ ّ َ َّ ۡ َّ ۡ َ َ َ ٰ ُ ۡ ۡ َ َّ ّ‬ ‫ََ‬ ‫ُ ََ َ‬
‫ات﴾‬ ‫ِ ِ‬ ‫�‬
‫ٔ‬ ‫لس‬ ‫ٱ‬ ‫ِ�‬ ‫ه‬ ‫ذ‬ ‫ي‬ ‫ت‬
‫ِ‬ ‫�‬‫س‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ن‬ ‫إ‬ ‫ل‬‫�‬ ‫ٱ‬ ‫م‬
‫� ٱ�هارِ وزلفا ِن ِ � ِ‬ ‫اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‪﴿ :‬وأق ِ ِم ٱلصلوة طر ِ‬
‫ُ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ُ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻤﻴﻊ أﻣﻲﺘ ﻠﻛ ِﻬ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺠﻟ ِ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪َ ِ » :‬‬ ‫الﺮﺟﻞ‪ :‬أﻲﻟ ﻫﺬا ﻳﺎ‬ ‫]ﻫﻮد‪ [١١٤ :‬ﻓﻘﺎل‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي‪ ،‬زﻧﯽ را ﺑﻮﺳﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و‬
‫َّ َ ٰ َ‬ ‫َ‬
‫ﻣﺎﺟﺮا را ﮔﻔﺖ )و اﻇﻬﺎر ﻧﺪاﻣﺖ ﮐﺮد(‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿ :‬وأق ِ ِم ٱلصلوة‬
‫ات﴾‪ (4 ).‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬اي‬ ‫لس ّ َ‬
‫�ٔ ِ‬ ‫َط َر َ� ٱ�َّ َهار َو ُزلَ ٗفا ّم َِن ٱ َّ ۡ�ل� إ ِ َّن ٱ ۡ َ‬
‫� َس َ�ٰ ِ ُ ۡ ۡ َ َّ‬
‫ت يذهِ� ٱ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪528 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.667 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .668 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 434‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪526 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2763 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪439‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (4‬ﻫﻮد‪ .114 :‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در آﻏﺎز و ﭘﺎﯾﺎن روز و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪيﻫﺎ‬
‫را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪10‬‬

‫رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ اﯾﻦ ﺣﮑﻢ‪ ،‬وﯾﮋهي ﻣﻦ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﺧﯿﺮ؛( ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎلِ ﻫﻤﻪي اﻣﺖ‬
‫ﻣﻦ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َّ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ ُ َ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔ إِﻰﻟ‬‫‪ -١٠٥٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬الﺼﻠﻮات اﺨﻟﻤﺲ‪ ،‬و‬
‫ََ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ُ ُ َ َ َّ َ ٌ َ َ ْ َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎرة ل ِﻤﺎ ﺑيﻨﻬ َّﻦ‪َ ،‬ﻣﺎ ل ْﻢ ﺗﻐﺶ الﻜﺒﺎﺋ ُِﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﺠﻟﻤﻌﺔِ‪ ،‬ﻛﻔ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺗﺎ ﺟﻤﻌﻪي دﯾﮕﺮ و ﻧﯿﺰ رﻣﻀﺎن ﺗﺎ رﻣﻀﺎن ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﭘﺮﻫﯿﺰ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ُ ْ‬ ‫َُ ُ َ ْ ْ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ ام ِﺮ ٍئ مﺴﻠِ ٍﻢ‬ ‫‪ -١٠٥٣‬وﻋﻦ ﻋﺜﻤﺎن ِ‬
‫َّ َ َ ْ َ َّ َ ً َ َ ْ َ َ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫ُ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ُ ُ َ ٌَ َ ْ ُ َ ٌ َُ ْ‬
‫ﺎرة ل ِﻤﺎ �ﺒﻠﻬﺎ ﻣ َِﻦ‬ ‫ﺮﻀهُ ﺻﻼة ﻣﻜﺘﻮ�ﺔ �ﻴﺤ ِﺴ ُﻦ ُوﺿﻮءﻫﺎ َوﺧﺸﻮ�ﻬﺎ َو ُرﻛﻮ�ﻬﺎ‪ ،‬إِﻻ ﺎﻛﻧﺖ ﻛﻔ‬ ‫ﺤﺗ‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ َ َ َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺪﻟﻫ َﺮ ﻠﻛﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﺬﻟﻧﻮب ﻣﺎ ل ْﻢ ﺗﺆت ﻛﺒِ�ة‪ ،‬وذل ِﻚ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﻓﺮا رﺳﺪ و او وﺿﻮي درﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﮕﯿﺮد و ﺧﺸﻮع و رﮐﻮع ﻧﻤﺎزش‬
‫را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﮐﻔﺎرهي‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺟﺎريﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻓﻀﺎﯾﻞ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ را ﺑﻪ‬
‫رودﺧﺎﻧﻪي روان و ﭘ‪‬ﺮآﺑﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن روزي ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﺧﻮد را در آن‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﺮﮐﯽ ﺑﺮ ﺑﺪﻧﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻨﺎﻫﺎن اﻧﺴﺎن را از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ و اﻧﺴﺎن از ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎزِ ﮐﺎﻣﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آنرا ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻗﻠﺐ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﯽآورد و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .233 :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 132‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.228 :‬‬
‫)‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺻﻐﯿﺮه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪11‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز‬

‫ﻫﻨﮕﺎمِ ﻧﻤﺎز اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎل راز و ﻧﯿﺎز ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﻧﻤﺎز‪،‬‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺎداش ﺑﺰرگ را در ﭘﯽ دارد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻓﻀﺎﯾﻞ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ از ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﮐﺒﯿﺮه ﭘﺮﻫﯿﺰ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺻﻐﯿﺮه اﺳﺖ و ﮐﻔﺎرهي‬
‫ﻼ ﺗﻘﻠﺐ و ﻧﯿﺮﻧﮓ در داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﺜ ً‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﻦ ﻏﺶ ﻓﻠي َﺲ ِﻣ ِّ�«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺗﻘﻠﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ‬
‫)ﭘﯿﺮو ﻣﻦ( ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻘﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪاش را ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﯽآورد‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﮔﻨﺎه‪ ‬او‪ ،‬ﺗﻘﻠﺐ و ﺣﻘﻪﺑﺎزياش در داد و ﺳﺘﺪ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺗﻘﻠﺐ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ در داد و ﺳﺘﺪ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ ازﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻴﻬﻢ‪َ ،‬و ُلﻬ ْﻢ‬
‫َ ُ َ ِّ‬
‫�‬ ‫ﺰ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻻ‬ ‫و‬ ‫ﻬﻢ‪،‬‬‫�ﻠِّ ُﻤ ُﻬ ُﻢ اﷲ ﻳَ ْﻮ َم اﻟ ِﻘﻴَﺎﻣﺔ‪ ،‬وﻻ َ�ﻨْ ُﻈ ُﺮ إ َﻴﻟْ‬
‫ُ َ‬ ‫ٌ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ ﻻ ﻳ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻠﻒ الﺎﻜ ِذ ِب«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ‬ ‫َ‬ ‫ﺎﺤﻟ‬ ‫ﺑ‬
‫َّ ُ َ ُ ْ ُ ْ َ َ ُ‬
‫ﻪ‬ ‫ﺘ‬‫ﻌ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻖ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻨ‬‫الﻤ‬ ‫و‬ ‫ﺎن‬ ‫واﻤﻟﻨ‬ ‫ﻞ‪،‬‬‫ﺴﺒ‬ ‫الﻤ‬ ‫اب أَ ٌ‬
‫ﻴﻟﻢ‪ُ :‬‬ ‫َ َ ٌ‬
‫ﻋﺬ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻈﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﭘﺎﮐﯿﺰه‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻋﺬاب دردﻧﺎﮐﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎلِ ازار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪] ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺷﻠﻮار ﯾﺎ ﻟﺒﺎﺳﺶ را ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دو ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ[ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ‪ -‬در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻧﯿﮑﯽاش ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ -‬ﻣﻨﺖ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﺶ را ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ دروغ ﺑﻪ ﻓﺮوش‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻟﺒﺎﺳﺶ را از روي ﺗﮑﺒﺮ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ از دو ﻗﻮزك ﭘﺎﯾﺶ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﮔﻨﺎه‪ ،‬ﺑﺎ اداي ﻧﻤﺎز‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺳﺒﺎل ازار‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ از روي ﺗﮑﺒﺮ ﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه‬
‫اﺳﺖ و اداي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻏﯿﺒﺖ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ؛‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻇﻬﺮ‪ ،‬از ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺒﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزِ ﻇﻬﺮش‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي‬
‫اﯾﻦ ﻏﯿﺒﺖ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﯾﮏﺑﺎر و درﺑﺎرهي‬
‫ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺻﻮرت ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳ ِﺮ ﺑﺮادرت ﯾﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 101 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 106 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮذر‪] .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 798‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪12‬‬

‫درﺑﺎرهي وي ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮﺷَﺶ ﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ‬

‫ْ‬ ‫ُ ُ ََ ْ ْ‬ ‫ْ َ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬در او وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إن ﺎﻛن ِ�ﻴ ِﻪ ﻣﺎ ﺗﻘﻮل �ﻘ ِﺪ ا�ﺘَبﺘﻪ‪ ،‬و�ن‬
‫َ ُ ُ َ َ ْ َّ‬ ‫َ‬
‫ﺑﻬﺘ ُﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ در او وﺟﻮد دارد‪،‬‬ ‫ُ‬
‫ل ْﻢ ﻳ�ﻦ ِ�ﻴ ِﻪ ﻣﺎ �ﻘﻮل �ﻘﺪ‬
‫ﻏﯿﺒﺘﺶ را ﮐﺮدهاي؛ و اﮔﺮ آن ﺻﻔﺖ در او ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او ﺑﻬﺘﺎن ﺑﺴﺘﻪاي«‪ .‬ﮔﻨﺎ ‪‬ه ﻏﯿﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫آﺛﺎر و ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي آن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﻣﺜﻼً ﻏﯿﺒﺖ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از ﻏﯿﺒﺖ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم‬
‫اﺳﺖ و ﻏﯿﺒﺖ ﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺆوﻻن و ﮐﺎرﮔﺰاران ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻧﯿﺰ از ﻏﯿﺒﺖ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺨﺶ و ﻧﺸﺮ اﻋﻼﻣﯿﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آنﻫﺎ از ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻧﺎﻣﺸﺎن ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻏﯿﺒﺖ و ﺟﺰو ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻼﻣﯿﻪﻫﺎﯾﯽ از آﻧﺎن ﻏﯿﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺪﺑﯿﻦ ﺷﻮﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬زﻣﯿﻨﻪﺳﺎز آﺷﻮب و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ در ﺳﻄﺢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﮔﻨﺎه‪‬‬
‫ﻏﯿﺒﺖ از ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻧﺸﺮ و ﭘﺨﺶ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻋﻼﻣﯿﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﻢ ﮔﻨﺎه‬
‫ﻏﯿﺒﺖ ﺑﺮ ﮔﺮدنِ اوﺳﺖ و ﻫﻢ ﮔﻨﺎه‪ ‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻼﻣﯿﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﺑﺪﺗﺮ از اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺮ و ﭘﺨﺶ اﻋﻼﻣﯿﻪﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ آﻣﯿﺰهاي از ﻏﯿﺒﺖ و ﺗﻬﻤﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻫﻢ ﺣﺎوي ﻣﺴﺎﯾﻞ و ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي واﻗﻌﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻢ در آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺎن‬
‫ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺮ و ﭘﺨﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻼﻣﯿﻪﻫﺎﯾﯽ ﭼﻪ ﺳﻮدي دارد؟ آﯾﺎ ﺑﻪراﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﺸﮑﻼت‪ ،‬ﺣﻞ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﻢ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ و ﻣﺴﺎﯾﻞ‪ ،‬وﺧﯿﻢﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﻧﺸﺮ و ﭘﺨﺶ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻼﻣﯿﻪﻫﺎﯾﯽ را ﻏﯿﺒﺖ و از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﻣﯽداﻧﯿﻢ و ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﻫﺮ ﻧﻘﺸﯽ در ﻧﺸﺮ و ﺗﻮزﯾﻊ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻼﻣﯿﻪﻫﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎر اﺳﺖ‪ .‬آري! اﮔﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻣﺸﮑﻼت ﺣﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آنوﻗﺖ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺳﺎدهﺗﺮ‬
‫ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﺆوﻻن را اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽدﻫﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺮج و‬
‫ﻣﺮج و ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮي را در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2589 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪ -188‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ‬

‫َ َ َ ْ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫اﺠﻟﻨﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ‬ ‫‪ -١٠٥٤‬ﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺻ� اﻟﺮﺒدﻳ ِﻦ دﺧﻞ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و‬
‫ﻋﺼﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َُ ُ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ‬ ‫َ ََْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٠٥٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ زﻫ� ﻋﻤﺎرة ﺑﻦ ُرؤ�ﺒﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻟﻦ ﻳﻠِﺞ‬
‫ََْ ُ َ‬ ‫َّ َ َ ٌ َ َّ َ ْ َ ُ ُ ِ َّ ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻮع الﺸﻤ ِﺲ َو�ﺒﻞ ﻏ ُﺮو�ِﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﻨﻟﺎر أﺣﺪ ﺻ� �ﺒﻞ ﻃﻠ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮز‪‬ﻫﯿﺮ‪ ،‬ﻋ‪‬ﻤﺎره ﺑﻦ ر‪‬ؤَﯾﺒﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻗﺒﻞ از ﻏﺮوبِ آن ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ ،‬وارد آﺗﺶِ) دوزخ(‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ را ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠ ‪‬‬
‫ﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ‬
‫ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﻓﻀﺎﯾﻠﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ ۡ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ۡ َّ ُ ۡ َ َ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َٰ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ٰ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫﴿أق ِ ِم ٱلصلوة ِ�لوكِ ٱلشم ِس إ ِ� غس ِق ٱ� ِل وقرءان ٱلفجرِ� إِن قرءان ٱلفج ِر‬
‫َ َ ۡ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٧٨ :‬‬ ‫�ن َمش ُهودا ‪﴾٧٨‬‬
‫از زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎ ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺷﺐ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﻪ ﺟﺎي آور‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻀﻮر اﷲ‪ ‬و‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ از ﺟﻬﺘﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ از ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪574 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .635 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 134‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2995 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪14‬‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﻟﺤﺎظ وﻗﺘﺶ ﮐﻪ ﺟﺪا از ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎﺻﻠﻪاش ﺗﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎي‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻧﯿﻤﻪي دوم ﺷﺐ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﻤﻪي ﻧﺨﺴﺖ روز ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫دارد؛ زﯾﺮا وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ‪ ،‬در ﻧﯿﻤﻪي ﺷﺐ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﺗﺎ ﻃﻠﻮع‬
‫ﺳﭙﯿﺪهدم اداﻣﻪ ﻧﺪارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ ﻧﯿﻤﻪﺷﺐ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﯿﻤﻪي‬
‫ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي ﺷﺐ‪ ،‬وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺗﻮﻓﯿﻘﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬زﻣﺎن ﺗﻬﺠﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎ زوال آن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﻧﯿﻢروز‪،‬‬
‫وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ زﻣﺎن ﻧﻤﺎزِ ﻧﺎﻓﻠﻪ از ﻗﺒﯿﻞِ ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ )ﭼﺎﺷﺖ( اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ دو اﻣﺘﯿﺎز و وﯾﮋﮔﯽ ﺧﺎص دارد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ و‬
‫دوم اﯾﻦﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ وﻗﺘﺶ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ و ﺟﺪا از ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺧﻮد )ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ( ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزِ ﻣﯿﺎﻧﯽﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ از »ﻧﻤﺎز‬
‫َ َّ َ ۡ‬
‫لصل ٰوة ِ ٱل ُو ۡس َط ٰي﴾ ﯾﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺿﻤﻦ دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ﻫﻤﻪي‬‫ﻋﺼﺮ« ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﴿وٱ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر وﯾﮋه ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻓﺮﻣﺎن داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ ُ ْ َّ َ َ‬ ‫َّ َ ۡ ۡ‬
‫ت َوٱلصل ٰوة ِ ٱل ُوس َط ٰي َوقوموا ِ�ِ � ٰنِتِ� ‪] ﴾٢٣٨‬اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٣٨ :‬‬
‫َ ُ ْ َ َ َّ َ َ‬
‫﴿� ٰفِظوا � ٱلصل� ٰ ِ‬
‫ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎزﻫﺎ و ﺑﻪوﯾﮋه ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ در ﭘﯿﺸﮕﺎه اﷲ )ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت(‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ ُ ْ ََ‬
‫ت﴾ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﮐﻠﯽ درﺑﺎرهي ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﻫﻤﻪي‬ ‫﴿� ٰفِظوا � ٱلصل� ٰ ِ‬
‫َ َّ َ ۡ‬
‫لصل ٰوة ِ ٱل ُو ۡس َط ٰي﴾‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ وﯾﮋه درﺑﺎرهي ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‬ ‫ﻧﻤﺎزﻫﺎﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﴿وٱ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ و اﻣﺘﯿﺎزي ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص ذﮐﺮ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻓﻀﺎﯾﻞ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪» -1‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬در ﻣﺘﻦِ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬واژهي »ﺑَ ْﺮدﻳْ ِﻦ« آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دو ﻧﻤﺎزِ ﺳﺮﻣﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ دو ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ‬
‫وﻗﺘﺸﺎن‪ ،‬در ﺳﺮدﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎن ﺷﺒﺎﻧﻪروز اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ در ﺳﺮدﺗﺮﯾﻦ وﻗﺖ ﺷﺐ‬
 ‫‪15‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﻧﯿﺰ در ﺳﺮدﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎن روز‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ﻣ ْﻦ‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َﺻ َّ� َ ْ‬
‫اﻟﺮﺒ َدﻳْ ِﻦ َدﺧﻞ اﺠﻟ َ َّﻨﺔ«‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻗﺒﻞ از‬
‫ﻏﺮوبِ آن ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ ،‬وارد آﺗﺶِ) دوزخ( ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺪ ورود ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ را ﻣﯽدﻫﺪ و ﺣﺪﯾﺚ دوم‪ ،‬رﻓﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ دوزخ را ﻣﻨﺘﻔﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺟﻤﻊﺑﻨﺪيِ اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٨٥ :‬‬ ‫از﴾‬ ‫﴿ َ� َمن ُز ۡحز َح َعن ٱ�َّار َوأ ۡدخ َِل ٱ ۡ َ‬
‫� َّن َة َ� َق ۡد َف َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﭘﺲ ﻫﺮﮐﺲ از آﺗﺶ دوزخ دور ﮔﺮدد و وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻪ رﺳﺘﮕﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﺷﻤﺎرِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻫﻤﻪي ﻧﻤﺎزﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺑﻪوﯾﮋه ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از او ﻣﺴﺄﻟﺖ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ ﺣﺮام‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ ﻣﺎ ارزاﻧﯽ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ؛ ﺑﯽﺷﮏ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫َ ْ َ َّ ُّ ْ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُُْ‬
‫ﺳﻔﻴﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺻ� الﺼﺒﺢ �ﻬ َﻮ ﻲﻓ ذِﻣ ِﺔ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٠٥٦‬وﻋﻦ ﺟﻨﺪ ِب ﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫َ ْ ُ َ َّ َ ُ ْ َّ‬ ‫َ ُْ َ ْ ََ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﷲ ﻣِﻦ ذِﻣﺘِ ِﻪ �ِﻲﺸ ٍء«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﷲِ‪ ،‬ﻓﺎ�ﻈ ْﺮ ﻳﺎ ا� َﻦ آدم‪ ،‬ﻻ �ﻄﻠﺒﻨﻚ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﺳﻔﯿﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﭘﻨﺎه و ﺣﻤﺎﯾﺖ‪ ‬اﷲ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ اي ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آدم! ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎش ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﺪهاي‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﺗﻮ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﮑﻨﺪ«‪.‬‬
‫ُ َ َ َ ٌ َّ ْ‬ ‫َََ َُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٠٥٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪�» :‬ﺘﻌﺎ�ﺒﻮن �ِﻴ� ْﻢ مﻼﺋ ِ�ﺔ ﺑِﺎلﻠﻴ ِﻞ‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ ُّ ْ َ َ َ َ ْ ُ َّ َ ْ ُ ُ َّ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ ٌ َّ َ َ ْ َ ُ َ‬
‫ِﻳﻦ ﺑﺎﺗﻮا �ِﻴ� ْﻢ‪،‬‬ ‫ﺮﺼ‪� ،‬ﻢ �ﻌﺮج اﺬﻟ‬ ‫ﺎر‪ ،‬و �ﺘ ِﻤﻌﻮن ﻲﻓ ﺻﻼة ِ الﺼﺒ ِﺢ وﺻﻼة ِ اﻟﻌ ِ‬‫ومﻼﺋ ِ�ﺔ ﺑِﺎﻨﻟﻬ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .657 :‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﯿﺰ رواﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن از ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .237‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪16‬‬
‫ُ ُ َ ُّ َ‬ ‫َ ُ ُ َ َ َْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََْ َ ُْ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫َﻓيَ ْﺴﺄَل ُ ُﻬ ُﻢ ُ‬
‫اﷲ ‪َ -‬وﻫ َﻮ أﻋﻠ ُﻢ ﺑ ِ ِﻬ ْﻢ ‪ -‬ﻛﻴﻒ ﺗ َﺮ�ﺘ ْﻢ ﻋِﺒﺎدي؟ ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬ﺗ َﺮ�ﻨﺎﻫ ْﻢ َوﻫ ْﻢ ﻳﺼﻠﻮن‪،‬‬
‫َ ْ َ ُ ُ ُ َ ُّ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوأﺗيﻨﺎﻫ ْﻢ َوﻫ ْﻢ ﻳﺼﻠﻮن«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ در ﺷﺐ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ‬
‫در روز‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و )ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ( در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﯾﮏﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ آﻧﺎنﮐﻪ ﺷﺐ را در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ ﮔﺬراﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽروﻧﺪ و‬
‫اﷲ ‪ -‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪ -‬از آﻧﺎن ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ را در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ ﺗﺮك ﮐﺮدﯾﺪ؟‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﯾﺸﺎن را در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮك ﮔﻔﺘﯿﻢ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﺰدﺷﺎن‬
‫رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﺑﻮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ُ َّ ْ َ َّ ِّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫اﺒﻟ َﺠ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻨﻈ َﺮ إ ِﻰﻟ اﻟﻘﻤ ِﺮ ْﻴﻟﻠﺔ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺪ‬ ‫ِﻨ‬
‫ﻋ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫�‬ ‫‪ -١٠٥٨‬وﻋﻦ ﺟﺮ�ﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ َ‬
‫َ‬ ‫َُْ‬ ‫ُ َ ُ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﺈن‬
‫اﺒﻟﺪ ِر‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬إﻧ�ﻢ ﺳﺮﺘون ر��ﻢ ﻛﻤﺎ ﺗﺮون ﻫﺬا اﻟﻘﻤﺮ‪ ،‬ﻻ ﺗﻀﺎمﻮن ﻲﻓ رؤ�ﺘ ِﻪ‪ ،‬ﻓ ِ‬
‫ََْ ُ َ َ َُْ‬ ‫ُ ْ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ ِ َّ ْ‬ ‫ْ ََ ُْ ْ‬
‫ﻮع الﺸﻤ ِﺲ َو�ﺒﻞ ﻏ ُﺮو�ِﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎ�ﻌﻠﻮا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ‬ ‫اﺳﺘﻄﻌﺘ ْﻢ أن ﻻ �ﻐﻠﺒﻮا ﻰﻠﻋ ﺻﻼ ٍة �ﺒﻞ ﻃﻠ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ َ َ َ َ َ َ َْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ‬
‫و� رواﻳﺔ‪�» :‬ﻨﻈﺮ إِﻰﻟ اﻟﻘﻤ ِﺮ ﻴﻟﻠﺔ أر�ﻊ ﻋﺮﺸة«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑ‪‬ﺠ‪‬ﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮدﯾﻢ؛ ﺑﻪ ﻣﺎه‪ ‬ﺷﺐِ‬
‫ﭼﻬﺎرده ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺎه را ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺰاﺣﻤﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزِ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪) ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ( و ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺶ از ﻏﺮوبِ آن‪) ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎزﻋﺼﺮ( را از‬
‫دﺳﺖ ﻧﺪﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ ََ َ َ ََ َ ْ ََ ْ َ َ َ َ ُُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ َْ‬
‫ﺮﺼ �ﻘﺪ ﺣﺒِﻂ �ﻤﻠﻪ«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫اﻟﻌ‬ ‫ة‬ ‫ﻼ‬ ‫ﺻ‬ ‫ك‬‫ﺮ‬‫ﺗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫‪ -١٠٥٩‬وﻋﻦ ﺑ َﺮ�ﺪة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬
‫) ‪(3‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮﯾﺪه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﺶ ﺗﺒﺎه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪555 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.632 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(573 ،554) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.633 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.553 :‬‬
 ‫‪17‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ اﺳﺖ؛ در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﭘﻨﺎه و ﺣﻤﺎﯾﺖ‪ ‬اﷲ اﺳﺖ؛‬
‫ﭘﺲ اي ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬آدم! ﻣﻮاﻇﺐ ﺑﺎش ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﻨﺪهاي‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﺗﻮ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﮑﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺻﺒﺢِ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﮐﺮدارِ ﺑﺪي آﻏﺎز ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺧﺸﻢ و ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽِ اﷲ‪ ‬را در ﭘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺷﻤﺎ را‬
‫درﺑﺎرهي ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎنِ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺆاﺧﺬه ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪،‬‬
‫ﺑﻪﺳﺎنِ ﮐﻠﯿﺪي ﺑﺮاي ﻧﻤﺎزﻫﺎي روز و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي روزاﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن‬
‫ﭘﯿﻤﺎنِ ﺑﻨﺪه ﺑﺎ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرات اﻻﻫﯽ و دوري از آنﭼﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎريﺗﻌﺎﻟﯽ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ‬ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻓﻀﺎﯾﻞِ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻮارد ذﯾﻞ اﺷﺎره ﮐﺮد‪:‬‬
‫‪ -1‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺷﻤﺎري از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ را ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﭘﯽ‬
‫و ﺑﻪﻧﻮﺑﺖ ﻧﺰد ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و از آﻧﺎن ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎمِ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و آنﮔﺎه آندﺳﺘﻪ از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﮐﻪ ﺷﺐ را در ﻣﯿﺎن‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن اﻻﻫﯽ ﺳﭙﺮي ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽروﻧﺪ و اﷲ‪ ‬ﮐﻪ داﻧﺎﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬از آﻧﺎن ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ را در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ ﺗﺮك ﮐﺮدﯾﺪ؟ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن ﺷﺮاﻓﺖ‪‬‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ اﷲ‪ ‬ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را در ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ ﺗﺮك ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ زﯾﺮا او‪ ،‬ﻫﺮ ﻧﻬﺎن و آﺷﮑﺎري را ﻣﯽداﻧﺪ؛ ﭘﺲ‬
‫اﯾﻦ ﺳﺆال را ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ ﺗﺎ ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺷﺮاﻓﺖ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺳﺎزد‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻧﺰدﺷﺎن رﻓﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻤﺎز ﺑﻮدﻧﺪ و وﻗﺘﯽ ﺗﺮﮐﺸﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪ ،‬در‬
‫آن ﻫﻨﮕﺎم ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ«‪ .‬زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در اﺑﺘﺪاي ﺷﺐ و در اﺑﺘﺪاي روز ﻧﺰد‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛ دﺳﺘﻪاي از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻓﺮود ﻣﯽآﯾﻨﺪ و دﺳﺘﻪاي ﺑﺎﻻ ﻣﯽروﻧﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻓﺮود و ﺻﻌﻮد ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را در دو وﻗﺖ ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎزِ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺎزِ ﻣﯿﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ‬
‫آن ﺑﻪﻃﻮر وﯾﮋه ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻓﻀﺎﯾﻞ اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑ‪‬ﺠ‪‬ﻠﯽ‪‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ وي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎه‪ ‬ﺷﺐِ ﭼﻬﺎرده ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪18‬‬

‫»ﺷﻤﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺎه را ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺰاﺣﻤﺘﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﻧﯿﺰ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ را از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻨﺎن در ﺑﻬﺸﺖ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﺷﺒﯿﻪ اﷲ ﻧﯿﺴﺖ و اﷲ‪‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮ و ﻓﺮاﺗﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ْ‬ ‫َ ُ ُ ُّ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ ْ ُ ُ َ ُ‬
‫ﺎت َو ْﺟﻬ ِﻪ َﻣﺎ ْا�ﺘَ َ� إ َﻴﻟْ ِﻪ ﺑَ َ ُ‬
‫ﺮﺼ ُه ِﻣ ْﻦ ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫» ِﺣﺠﺎﺑﻪ اﻨﻟﻮر‪ ،‬لﻮ ﻛﺸﻔﻪ ﻷﺣﺮﻗﺖ ﺳﺒﺤ‬
‫»آنﭼﻪ ﻣﺎﻧﻊ دﯾﺪن ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻮر اﺳﺖ و اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﺎﻧﻊ را ﺑﺮدارد‪،‬‬
‫اﻧﻮار ﺟﻼﻟﺶ ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎ را ﻣﯽﺳﻮزاﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺸﺎﻫﺪه ﯾﺎ دﯾﺪن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ وﺟﻪ ﺷﺒﺎﻫﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﺣﻘﯿﻘﯽ اﷲ را ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫دﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺎه ﺷﺐ ﭼﻬﺎرده را آﺷﮑﺎرا ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و ﮔﻮاراﺗﺮﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻬﺸﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺎ آن ﺑﺮاﺑﺮي‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ‪ ‬دﯾﺪن ﭘﺮوردﮔﺎر و ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﯿﻤﺎي اوﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٢٦ :‬‬
‫َ‪ٞ‬‬ ‫ِين أ ۡح َس ُنوا ْ ٱ ُ‬
‫� ۡس َ ٰ‬
‫� َوزِ َ�ادة﴾‬ ‫﴿ ّل َِّ� َ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎداش )= ﺑﻬﺸﺖ( و ﭘﺎداﺷﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ آن )=دﯾﺪارِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل( اﺳﺖ‪.‬‬

‫�‪ ‬ﮐﻪ اﺳﻢ‬ ‫ادة ‪ ﴾ٞ‬را ﺑﻪ دﯾﺪارِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪﴿ .‬ٱ ۡ ُ‬
‫� ۡس َ ٰ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪﴿ ‬وزِ�‬
‫ﺗﻔﻀﯿﻞِ ﻣﺆﻧﺚ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎداش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» ‬اﺣﺴﻦ« ﮐﻪ اﺳﻢ ﺗﻔﻀﯿﻞ‬
‫َ‪ٞ‬‬
‫ﯾﺎ ﺻﻔﺖ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺑﺮاي ﻣﺬﮐﺮ اﺳﺖ‪َ ﴿ .‬وزِ َ�ادة﴾ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺎداﺷﯽ اﻓﺰون ﺑﺮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎداش؛‬
‫اﯾﻦ ﭘﺎداشِ اﻓﺰون‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬اﯾﻦ ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﺑﯿﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻣﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن را آﺷﮑﺎرا و ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺰاﺣﻤﺘﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺷﺐِ ﭼﻬﺎرده‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ و آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ را از‬
‫دﺳﺖ ﻧﺪﻫﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪﺟﺎي‬
‫آورﯾﺪ ﮐﻪ از آنﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اداي اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ اداي ﻧﻤﺎز‬
‫ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اﺣﺴﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎبِ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ آﯾﺎ ﭼﯿﺰي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 179 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪.‬‬

 ‫‪19‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ‬

‫ﺑﺰرگﺗﺮ و ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮ از دﯾﺪارِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل وﺟﻮد دارد؟ ﻫﺮﮔﺰ؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و‬
‫ﻋﺼﺮ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﮐﻦ ﺗﺎ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ در ﺑﻬﺸﺖﻫﺎي ﭘﺮﻧﻌﻤﺖ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻨﮕﺮي‪.‬‬
‫‪ -3‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮد ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ آنرا‬
‫ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﺶ ﻫ‪‬ﺪ‪‬ر ﻣﯽرود«‪ .‬زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺮك‪ ‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﺗﺮك‪ ‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﮐﻔﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﻨﻬﺎ ارﺗﺪاد و ﺑﺮﮔﺸﺘﻦ از دﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﺑﺎﻃﻞ ﺷﺪن ﯾﺎ ﻫ‪‬ﺪ‪‬ر رﻓﺘﻦ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٨٨ :‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ ُ ْ‬ ‫َۡ‬ ‫� ُ�وا ْ َ َ‬
‫�ب ِ َط �ن ُهم َّما �نوا َ� ۡع َملون ‪﴾ ٨٨‬‬ ‫﴿ َول َ ۡو أ ۡ َ‬
‫و اﮔﺮ ﺷﺮك ﺑﻮرزﻧﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ َ ُ ۡ َ ُ َ َ ‪ۡ ۡ َ َ َ ٰٓ ْ َ ٞ‬‬ ‫ُ َ‬ ‫َ ۡ‬
‫ت أع َ� ٰل ُه ۡم ِ�‬ ‫﴿ َو َمن يَ ۡرتدِد مِن� ۡم عن دِينِهِۦ �يمت وهو �ف ِر فأو��ِك حبِط‬
‫َ َ ُ ْ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ٰ ُ َّ ُ ۡ َ َ ٰ ُ َ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٧ :‬‬ ‫�ون ‪﴾٢١٧‬‬ ‫ٱ ُّ�� َيا َوٱ�خِرةِ� وأو��ِك أص�ب ٱ�ارِ� هم �ِيها � ِ‬
‫و اﻋﻤﺎلِ آن دﺳﺘﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ از دﯾﻨﺸﺎن ﺑﺮﮔﺮدﻧﺪ و در ﺣﺎل ﮐﻔﺮ ﺑﻤﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﺑﺮ ﺑﺎد‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي دوزﺧﯽاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در دوزخ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ را ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺗﺎرِك ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺳﺘﯽِ اﯾﻦ‬
‫دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﭼﻨﺪان دور از اﻣﮑﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻓﻘﻂ در اﺛﺮ ﮐﻔﺮ ﯾﺎ ارﺗﺪاد اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﻧﯿﮑﻮي ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺮﺑﺎد ﯾﺎ ﻧﺎﺑﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ؛ از‬
‫ﻫﻤﯿﻦ روﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص ﺑﺮ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ُ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬
‫ت َوٱلصل ٰوة ِ ٱل ُوس َط ٰي َوقوموا ِ�ِ � ٰنِتِ� ‪] ﴾٢٣٨‬اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٣٨ :‬‬
‫﴿� ٰ ِفظوا � ٱلصل� ٰ ِ‬
‫ﺑﺮ ﻫﻤﻪي ﻧﻤﺎزﻫﺎ و ﺑﻪوﯾﮋه ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ در ﭘﯿﺸﮕﺎه اﷲ )ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت(‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -189‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﭘﯿﺎده رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ‬

‫َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ْ َ َ‬

‫ﺠ ِﺪ أ ْو َراح‪ ،‬أﻋﺪ اﷲ ُﻪﻟ ِﻲﻓ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻏﺪا إﻰﻟ الﻤﺴ ِ‬ ‫ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن اﻨﻟ ِ‬ ‫‪-١٠٦٠‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اﺠﻟ َّﻨﺔ ﻧُ ُﺰﻻً ﻠﻛﻤﺎ ﻏﺪا ْ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫أو َراح«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫َ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ‪ -‬ﺑﺎﻣﺪاد ﯾﺎ ﺷﺎﻣﮕﺎه‪ -‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي او در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ رﻓﺖ و آﻣﺪش‪ ،‬ﺿﯿﺎﻓﺘﯽ در‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺗﺪارك ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﻮت اﷲ‪،‬‬
‫ْ ُُ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ ُ َّ َ َ‬ ‫أن اﻨﻟَّ َّ َ َ َ ْ َ َ َّ َ‬
‫َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ �ﻄﻬﺮ ﻲﻓ ﺑيﺘِ ِﻪ‪� ،‬ﻢ مﻰﻀ إﻰﻟ �ﻴ ٍﺖ ﻣِﻦ �ﻴ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٠٦١‬وﻋﻨﻪ‪:‬‬
‫َ َ ْ ُ ُ ُ ُ ْ َ َ َ ُ ُّ َ َ ً َ ُ ْ َ َ ْ َُ‬ ‫َ ْ َ َ َ ً ْ ََ‬
‫ِﻴﻟﻘ ِﻲﻀ ﻓ ِﺮ�ﻀﺔ ﻣِﻦ ﻓﺮاﺋ ِِﺾ اﷲ‪ ،‬ﺎﻛﻧﺖ ﺧﻄﻮاﺗﻪ‪ ،‬إﺣﺪاﻫﺎ ﺤﺗﻂ ﺧ ِﻄﻴﺌﺔ‪ ،‬واﻷﺧﺮى ﺗﺮ�ﻊ‬
‫َ َ ً‬
‫) ‪(2‬‬
‫د َرﺟﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در ﺧﺎﻧﻪاش وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﷲ ﺑﺮود ﺗﺎ ﻓﺮﯾﻀﻪاي از ﻓﺮاﯾﺾ اﷲ را ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﮔﺎمﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﯽدارد‪ ،‬ﯾﮏ ﮔﻨﺎﻫﺶ ﭘﺎك ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎم ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﺗﺮﻓﯿﻊ درﺟﻪاش ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫َ ْ ُ َ َ ً ََْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ﻲﺑ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ‪ ‬ﻗﺎل‪َ :‬ﺎﻛ َن َر ُﺟ ٌﻞ ﻣ َ‬ ‫ُ‬
‫ﻠﻢ أﺣﺪا أ�ﻌﺪ ﻣ َِﻦ‬ ‫ﺎر ﻻ أﻋ‬‫ِ‬ ‫ﺼ‬ ‫اﻷﻧ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ٍ‬
‫‪ -١٠٦٢‬وﻋﻦ أ ّ‬
‫َّ ْ َ‬ ‫ُْ ُ ُ َ ٌَ َ َ َُ َْ ْ ََ ْ َ َ ً َْ َ َ ُ‬ ‫ُْ َ َ ْ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺠ ِﺪ ﻣِﻨﻪ‪َ ،‬و�ﻧﺖ ﻻ ﺨﺗ ِﻄﺌﻪ ﺻﻼة‪ ،‬ﻓﻘﻴﻞ ﻪﻟ‪ :‬لﻮ اﺷﺮﺘ�ﺖ ِﻤﺣﺎرا ﺗﺮﻛﺒﻪ ﻲﻓ اﻟﻈﻠﻤﺎءِ و ِ�‬
‫َ‬
‫الﻤﺴ ِ‬
‫َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ ُ ُ ْ ُ ْ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َّ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُّ‬ ‫َّ ْ َ‬
‫ﺠ ِﺪ‪ ،‬إ� أ ِر�ﺪ أن ﻳ�ﺘﺐ ِﻲﻟ مﻤﺸﺎي إﻰﻟ‬ ‫ﺐ الﻤﺴ ِ‬ ‫الﺮمﻀﺎءِ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ �ﺮﺴ ِ� أن ﻣ�ِ ِ� إﻰﻟ ﺟﻨ ِ‬
‫َ َ َ ُ َّ‬ ‫َْ َََ‬ ‫ْ ََ َ ُ ُ‬ ‫َ ُ ُ ِ َ َ ْ ُ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻮﻲﻋ إذا َرﺟﻌﺖ إﻰﻟ أﻫ ِ�‪� .‬ﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻗﺪ ﻤﺟﻊ اﷲ لﻚ ذل ِﻚ ﻠﻛﻪ«‪.‬‬ ‫ﺠ ِﺪ‪ ،‬ورﺟ‬
‫الﻤﺴ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اُﺑ‪‬ﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي از اﻧﺼﺎر ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﺳﺮاغ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي او از ﻣﺴﺠﺪ دور ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺟﻤﺎﻋﺖ را از‬
‫دﺳﺖ ﻧﻤﯽداد‪ .‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﮐﺎش اﻻﻏﯽ ﻣﯽﺧﺮﯾﺪي ﺗﺎ )ﺑﺮاي آﻣﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ( در‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪662 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.669 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.666 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.663 :‬‬
 ‫‪21‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﭘﯿﺎدهرﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬

‫ﺗﺎرﯾﮑﯽ و ﮔﺮﻣﺎ ﺑﺮ آن ﺳﻮار ﺷﻮي! ﮔﻔﺖ‪ :‬دوﺳﺖ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪام ﮐﻨﺎرِ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮔﺎمﻫﺎي ﻣﻦ ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﺎمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﻪﺳﻮي ﺧﺎﻧﻮادهام ﺑﺮﻣﯽدارم‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ ﺛﺒﺖ ﺷﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ََ َ َُ َ َ َ ْ ََْ ُ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﺠ ِﺪ‪ ،‬ﻓﺄ َراد �ﻨﻮ ﺳﻠﻤﺔ أن ﻳنﺘ ِﻘﻠﻮا‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺧﻠﺖ اﺒﻟِﻘﺎع ﺣﻮل الﻤﺴ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٠٦٣‬وﻋﻦ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ُ َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُْ َ َ ْ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻘﺎل لﻬ ْﻢ‪» :‬ﺑﻠﻐ ِ� �ﻧ�ﻢ ﺗﺮ�ﺪون أن ﺗنﺘ ِﻘﻠﻮا ﻗ ْﺮب‬ ‫ﺠ ِﺪ ‪َ � ،‬ﺒﻠﻎ ذل َِﻚ اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫ﻗﺮب الﻤ‬
‫ِ‬
‫َْ ََْ َ َ ََ َ َ َ ََ َ َُ ُ َْ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺠ ِﺪ؟« ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻧﻌﻢ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻗﺪ أردﻧﺎ ذل ِﻚ‪� .‬ﻘﺎل‪» :‬ﺑ ِ� ﺳﻠِﻤﺔ دِﻳﺎر�ﻢ ﺗ�ﺘﺐ‬ ‫الﻤﺴ ِ‬
‫َ َ ُ ُّ َ َّ ُ َّ َ ْ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ ُ ْ َ َُ ُ َْ ْ‬
‫ﺮﺴﻧﺎ �ﻧﺎ ﻛﻨﺎ ﺤﺗَ َّﻮﻨﻟَﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ؛‬ ‫آﺛﺎر� ْﻢ«‪ .‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻣﺎ �‬ ‫ﺎر� ْﻢ ﺗ�ﺘﺐ‬ ‫آﺛﺎر�ﻢ‪ ،‬دِﻳ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن از اﻧﺲ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽ‪ ‬ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪ و »ﺑﻨﯽﺳﻠﻤﻪ« ﺗﺼﻤﯿﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪،‬‬
‫اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﺑﻨﯽﺳﻠﻤﻪ! در ﻣﺤﻞ ﺧﻮد ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ‬
‫ﺗﺎ ﮔﺎمﻫﺎﯾﺘﺎن )ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ( ﺛﺒﺖ ﺷﻮد؛ در ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﭘﺎداش‬
‫ﮔﺎﻫﺎمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﻣﯽدارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﺳﺪ«‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﻨﯽﺳﻠﻤﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﺷﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ و ﺧﻮﺷﺤﺎلﮐﻨﻨﺪه ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‪‬‬
‫ﭘﯿﺎده رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﭘﯿﺎده رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬اداي ﻧﻤﺎز در آن اﺳﺖ؛ اﻣﺎ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ‬
‫اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺣﻀﻮر در ﮐﻼسﻫﺎي درس‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﯾﺎ درﺳﺖ‬
‫ﮐﺮدن ﭼﯿﺰي در آن‪ ،‬و ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ آنﭼﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎب دﻧﺒﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﭘﯿﺎده رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪﻗﺼﺪ اداي ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪665 :‬؛ و رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (556 ،655) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﻧﺲ‪] .‬ﻣﻀﻤﻮن رواﯾﺖ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 139‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪22‬‬
‫ﻻ ُﻠﻛَّ َﻤﺎ َﻏ َﺪا ْ‬
‫أو َر َ‬ ‫َ َّ ُ ُ ً‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َﻏ َﺪا إﻰﻟ َ‬
‫اح«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫أﻋﺪ اﷲ ُﻪﻟ ِﻲﻓ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻧﺰ‬ ‫الﻤ ْﺴ ِﺠ ِﺪ أو راح‪،‬‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ ‪ -‬ﺑﺎﻣﺪاد ﯾﺎ ﺷﺎﻣﮕﺎه‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي او در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫رﻓﺖ و آﻣﺪش‪ ،‬ﺿﯿﺎﻓﺘﯽ در ﺑﻬﺸﺖ ﺗﺪارك ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ«‪.‬‬
‫» َﻏ َﺪا«‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم رﻓﺘﻦ در ﺑﺎﻣﺪاد اﺳﺖ و » َر َ‬
‫اح«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﺎﻣﮕﺎه ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از ﻇﻬﺮ رﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻣﺪاد ﯾﺎ ﺷﺎﻣﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود‪،‬‬
‫ﺑﺮاي او در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ رﻓﺖ و آﻣﺪش‪ ،‬ﺿﯿﺎﻓﺘﯽ در ﺑﻬﺸﺖ ﺗﺪارك ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ«‪ .‬اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺷﺒﺎﻧﻪروزي ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽآﯾﯿﻢ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺿﯿﺎﻓﺘﯽ در ﺑﻬﺸﺖ ﺗﺪارك‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ اﺳﺖ‪ .‬از دﯾﮕﺮ ﻓﻀﺎﯾﻞ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﮐﻪ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در ﺧﺎﻧﻪاش وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاي از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي اﷲ ﺑﺮود ﺗﺎ‬
‫ﻓﺮﯾﻀﻪاي از ﻓﺮاﯾﺾ اﷲ را ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﺎمﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﯽدارد‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺶ ﭘﺎك ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎم ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺮﻓﯿﻊ درﺟﻪاش ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫َ ٌ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ ُ َ َّ‬
‫ﻄﻮ ًة ِإﻻ ُر ِﻓ َﻊ ُﻪﻟ ﺑِﻬﺎ َدرﺟﺔ َو ُﺣ َّﻂ َ�ﻨ ُﻪ ﺑِ َﻬﺎ ﺧﻄﻴﺌَﺔ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺎ ﻫﺮ‬‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬لﻢ �ﻂ ﺧ‬
‫ﻗﺪﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ اﻓﺰود ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎش ﮐﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺎداش ﻫﺮ ﮔﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫درﺟﻪ ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ اﻓﺰود ﻣﯽﺷﻮد و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎش ﮐﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از اﻟﻄﺎف‬
‫ﺑﯽﮐﺮان اﻻﻫﯽ و از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ‪ ‬اوﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﭘﺎي ﭘﯿﺎده‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود و ﭘﯿﺎده ﻧﯿﺰ ﺑﺎز ﮔﺮدد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎده رﻓﺘﻦ و ﭘﯿﺎده ﺑﺎزﮔﺸﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ‬
‫دﻟﯿﻞِ ﻣﺎﺟﺮاي ﻫﻤﺎن ﻣﺮد اﻧﺼﺎري‪ ‬ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪاش از ﻣﺴﺠﺪ دور ﺑﻮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﮐﺎش اﻻﻏﯽ ﻣﯽﺧﺮﯾﺪي ﺗﺎ )ﺑﺮاي آﻣﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ( در ﺗﺎرﯾﮑﯽ و ﮔﺮﻣﺎ ﺑﺮ آن ﺳﻮار‬
‫ﺷﻮي! ﮔﻔﺖ‪ :‬دوﺳﺖ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪام ﮐﻨﺎرِ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮔﺎمﻫﺎي ﻣﻦ‬
‫ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ و ﻧﯿﺰ ﮔﺎمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪﺳﻮي ﺧﺎﻧﻮادهام ﺑﺮﻣﯽدارم‪،‬‬
‫ﺑﺮاﯾﻢ ﺛﺒﺖ ﺷﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﺮاي ﺗﻮ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎده رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬از ﺳﻮاره رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﺎداشِ ﮔﺎمﻫﺎي اﻧﺴﺎن ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻌﺬور ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪647 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 649 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪] .‬ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي‬
‫‪) .11‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪23‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﭘﯿﺎدهرﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬

‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود و در ﻋﻮض‪ ،‬ﺗﻌﺪاد د‪‬و‪‬رﻫﺎي ﺗﺎﯾﺮﻫﺎ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ د‪‬و‪‬ري ﮐﻪ ﻻﺳﺘﯿﮏ ﯾﺎ ﺗﺎﯾﺮِ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﺪم ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و ﺣﮑﻢِ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﯾﮏ ﻗﺪم را دارد‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻓﻀﺎﯾﻞ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﺎداش ﮔﺎمﻫﺎي اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ را ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ‬
‫ﮔﺎمﻫﺎي اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ و ﻫﻢ ﮔﺎمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪﺳﻮي‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﺮﻣﯽدارد‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﭘﯿﺎده رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ؛‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬دور ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻨﺎزل اﻃﺮاف ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽ ﺧﺎﻟﯽ ﺷﺪ و‬
‫ﺑﻨﯽﺳﻠﻤﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﻘﻞ‬
‫ﻣﮑﺎن ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﺑﻨﯽﺳﻠﻤﻪ!‬
‫در ﻣﺤﻞ ﺧﻮد ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﮔﺎمﻫﺎﯾﺘﺎن )ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ( ﺛﺒﺖ ﺷﻮد؛ در ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد‬
‫ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﭘﺎداش ﮔﺎﻫﺎمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﻣﯽدارﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﺳﺪ«‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ ﻣﻨﺰل اﻧﺴﺎن از ﻣﺴﺠﺪ دورﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺛﻮابِ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪...» :‬ﺗﺎ ﮔﺎمﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺛﺒﺖ ﺷﻮد«‪ .‬اﻣﺎ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻗﺼﺪ دور از ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ دور از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ از اﺳﺎس‪ ،‬ﻣﺤﻞّ اﻗﺎﻣﺘﺶ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺎمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﭘﺎداش ﻫﺮ ﯾﮏ از ﮔﺎمﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﭘﯿﺎده رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ‬
‫اﺳﺖ؛ و ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﻞ و ﻟﻄﻒ‪ ‬اﷲ‪ ‬ﺑﯽﮐﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻋﻄﺎﯾﺶ ﺑﻪﺷﻤﺎرش‬
‫در ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ از اﯾﻦرو در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺮدار اﻧﺪك‪ ،‬ﭘﺎداش ﻓﺮاوان ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از اﻟﻄﺎف ﺑﯽﮐﺮاﻧﺶ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫ْ ً‬ ‫َّ َ ْ َ‬ ‫ُ‬
‫‪ -١٠٦٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲ‪» :‬إن أ�ﻈ َﻢ اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎس أﺟﺮا ﻲﻓ الﺼﻼة ِ‬
‫َ ُ ْ ً‬ ‫َ ْ َ ُ َّ َ َ َ َّ ُ َ ِّ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ ُ ُ ْ َ َّ‬ ‫ْأ� َﻌ ُﺪ ُﻫ ْﻢ َ ْ‬
‫ِ‬
‫ﻰﺸ‪ ،‬ﻓﺄ�ﻌﺪﻫﻢ‪ ،‬واﺬﻟِي ﻳنﺘ ِﻈﺮ الﺼﻼة ﺣﻰﺘ ﻳﺼﻠﻴﻬﺎ ﻣﻊ اﻹﻣﺎم أﻋﻈﻢ أﺟﺮا‬ ‫إﻴﻟ َﻬﺎ َم ْﻤ ً‬
‫َّ ُ َ ِّ َ ُ َ َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣ َِﻦ اﺬﻟِي ﻳﺼﻠﻴﻬﺎ � َّﻢ �ﻨﺎم«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪651 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.662 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪24‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﭘﺎداش ﻧﻤﺎز‪ ،‬از آنِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ را ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﻨﺪ؛ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ از ﻟﺤﺎظ‪‬‬
‫دوري‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻦﻫﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ )و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻣﺴﺎﻓﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي را ﻃﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ(‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ آنرا ﺑﺎ اﻣﺎم ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮابِ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽﺑﺮد«‪.‬‬
‫الﻤ َﺴﺎﺟ ِﺪ ﺑﺎﻨﻟُّ‬
‫َ‬ ‫ُّ َ‬ ‫الﻤ َّﺸﺎ� َ‬
‫َ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬
‫ﺎل‪ُ ِّ َ �» :‬‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫ﻮر‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫إﻰﻟ‬ ‫ﻢ‬
‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫اﻟﻈ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ِ�‬ ‫وا‬ ‫ﺮﺸ‬ ‫‪ -١٠٦٥‬وﻋﻦ ﺑﺮ�ﺪة‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ ِّ َ ْ َ َ َ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي[‬ ‫اﺘﻟﺎم ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑ‪‬ﺮَﯾﺪه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮي‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ )و ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽروﻧﺪ(‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮر ﮐﺎﻣﻞ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬
‫ﻧﻮﯾﺪ دﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫َْ ُ‬ ‫ُّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫‪ -١٠٦٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﻻ أدﻟ�ﻢ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ �ﻤﺤﻮ اﷲ ﺑ ِ ِﻪ‬
‫َْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ‬ ‫و�ﺮ َ� ُﻊ ﺑﻪ َّ‬ ‫َْ‬
‫اﺨﻟﻄﺎﻳﺎ‪ْ ،‬‬
‫اﺪﻟرﺟﺎت؟« ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﺑ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬إﺳﺒﺎغ ال ُﻮﺿﻮءِ ﻰﻠﻋ الﻤﺎﻜ ِره ِ‬ ‫ِِ‬
‫ُ ُ َّ ُ‬ ‫ُ ُ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ُ َّ‬ ‫َ ْ ُ ُْ َ َ ْ َ‬
‫الﺮ�ﺎط«‪.‬‬ ‫الﺮ�ﺎط ﻓﺬﻟ ِ�ﻢ‬ ‫ﺎر الﺼﻼة ِ ﺑﻌ ِﺪ الﺼﻼة ِ‪ ،‬ﻓﺬﻟ ِ�ﻢ‬ ‫ﺟﺪ‪ ،‬واﻧﺘِﻈ‬
‫و�ﺮﺜة اﺨﻟﻄﺎ إِﻰﻟ اﻤﻟ ِ‬
‫ﺎ‬ ‫ﺴ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎري راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻨﻢ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﺤﻮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و درﺟﺎت ﺷﻤﺎ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي‬
‫رﺳﻮل ﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﮑﻤﯿﻞ وﺿﻮ در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﮔﺎمﻫﺎي زﯾﺎد ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺎﺟﺪ و ﭘﺲ‬
‫از ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﺑﻮدن؛ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ‪ ،‬ارزﺷﻤﻨﺪ و‬
‫ﭘﺮﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ‪ ،‬ارزﺷﻤﻨﺪ و ﭘﺮﻓﻀﯿﻠﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ ْ ُ ُ َّ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ َ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺟﺪ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إذا رأ�ﺘﻢ الﺮﺟﻞ �ﻌﺘﺎد الﻤﺴﺎ ِ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٠٦٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫ۡ‬ ‫َ ْ َُ َ‬
‫ج َد ٱ َّ�ِ َم ۡن َء َام َن بٱ َّ�ِ َوٱ َ‬
‫� ۡو ِم‬ ‫ِ‬ ‫اﷲ‪﴿ :‬إ ِ َّ� َما َ� ۡع ُم ُر َم َ ٰ‬
‫� ِ‬
‫َ‬
‫ﺑﺎﻹﻳﻤﺎن‪ ،‬ﻗﺎل ُ‬
‫ِ‬ ‫ﻓﺎﺷﻬﺪوا ُﻪﻟ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2823 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪ .525 :‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 721 :‬و‪ 772‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﻮاﻫﺪي ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .251 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 133‬و ‪ 1037‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪25‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﭘﯿﺎدهرﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬

‫ٱ�خ ِِر﴾‪ .«...‬اﻵﻳﺔ‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ را دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫َّ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻮدن او ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﯿﺪ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِ� َما‬
‫َّ ۡ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ج َد ٱ�ِ َم ۡن َء َام َن ب ِٱ�ِ َوٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِِر﴾«‪.‬‬ ‫َ� ۡع ُم ُر َم َ ٰ‬
‫� ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫و اﯾﻦ ﻫﻢ دﯾﮕﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﭘﯿﺎده رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ آورده‬
‫اﺳﺖ؛ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ ﭘﺎداش ﻧﻤﺎز‪ ،‬از آنِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ را ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﻨﺪ«؛ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ؛‬
‫ﻫﻤﺎن ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬وﺿﻮي درﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻠﯽ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود و ﻗﺼﺪي ﺟﺰ ﻧﻤﺎز ﻧﺪاﺷﺘﻪ و اﻧﮕﯿﺰهاي ﺟﺰ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪش ﻧﮑﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﻗﺪﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ‬
‫درﺟﺎﺗﺶ اﻓﺰود ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎش ﮐﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ در ﺣﺎلِ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﺎي ﻧﻤﺎزش ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺗﺎ ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯽوﺿﻮ ﯾﺎ ﺑﺎﻋﺚ آزار ﮐﺴﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ (3 ).‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﻨﺰل ﺷﻤﺎ از ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬دور ﺑﺎﺷﺪ و دوري از ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از‬
‫ﺷﺮﮐﺖ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺎز ﻧﺪارد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻧﺰدﯾﮏاﻧﺪ‪ ،‬از اﺟﺮ و‬
‫ﺛﻮاب ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺬري ﻧﺪارد و‬
‫ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دور اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﺮاي‬
‫رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻋﺬر ﯾﺎ ﻣﺸﮑﻠﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﯽ ﺳﺨﺘﯽِ دوري از ﻣﺴﺠﺪ را ﺗﺤﻤﻞ‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪509 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.172 :‬‬
‫)‪ (2‬آﯾﻪي ‪ 18‬ﺳﻮرهي ﺗﻮﺑﻪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺴﺎﺟﺪ اﷲ را آﺑﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬
‫اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫)‪ (3‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .11‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪26‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺣﻀﻮر ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﻟﺬا اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ آنرا ﺑﺎ اﻣﺎم ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ‪ ،‬از اﺟﺮ و ﺛﻮابِ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﺗﺎ ﯾﮏﺳﻮم ﺷﺐ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ از آنرو‬
‫ﮐﻪ ﺷﺒﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﺨﺶ زﯾﺎدي از ﺷﺐ‬
‫َ ُ‬ ‫َّ َ ْ َ َ ْ َ ُ‬
‫ﺳﭙﺮي ﺷﺪ؛ آنﮔﺎه ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إﻧ ُﻪ ل َﻮ�ﺘُ َﻬﺎ ل ْﻮﻻ أن أﺷ َّﻖ َﻰﻠﻋ أ َّﻣ ِﻲﺘ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺸﺎﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺮ اﻣﺘﻢ ﺳﺨﺖ ﻧﺒﻮد«‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ آنرا ﺑﺎ اﻣﺎم‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻧﻤﺎزش را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ‪،‬‬
‫اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﭘﺎداش ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽﺑﺮﯾﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﻣﺎم‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫ﻋﺎدت‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را اول وﻗﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎزش را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺨﻮاﺑﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺖ‬‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬و َّاﺬﻟي َ� ْﻔﻲﺴ �ﻴَﺪه‪ ،‬ﻟَ َﻘ ْﺪ َﻫ َﻤ ْﻤ ُ‬
‫ِ ِ ِِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َ َ‬
‫ﺛﻢ أﺧﺎ ِﻟﻒ‬
‫ُ‬
‫ﺎس‪،‬‬‫اﻨﻟ َ‬ ‫ً‬
‫آم َﺮ َر ُﺟﻼ َ�ﻴَ ُﺆ َّم َّ‬ ‫ﺎلﺼﻼة َ�ﻴُ َﺆ َّذ َن ل َ َﻬﺎ‪َّ ،‬‬
‫ﺛﻢ ُ‬ ‫آم َﺮ ﺑ َّ‬‫ﺛﻢ ُ‬
‫ﺐ‪َّ ،‬‬ ‫َُ ْ‬
‫ﺤ َﻄ َ‬ ‫ﻴ‬‫�‬ ‫ﺐ‬ ‫ﻄ‬ ‫أَ ْن ُ‬
‫آم َﺮ ﺤﺑَ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ِّ َ َ َ ْ ْ ُ ُ َ ُ ْ ) ‪(2‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎل ﻓﺄﺣﺮق ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ �ﻴﻮ�ﻬﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ‪ ‬اوﺳﺖ‪،‬‬ ‫إِﻰﻟ ِرﺟ ٍ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻊآوري ﻫﯿﺰم ﻓﺮﻣﺎن دﻫﻢ و ﭘﺲ از دﺳﺘﻮر ﺑﻪ اذان‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺮدم ﺑﮕﻤﺎرم و ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮوم ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫و آنﮔﺎه ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﻪ آﺗﺶ ﺑﮑﺸﻢ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ را آورده ﮐﻪ‬
‫ﺗﺮﻣﺬي‪ /‬رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮔﺎم ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ )و ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽروﻧﺪ(‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻮر ﮐﺎﻣﻞ در روز‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 638 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬

‫)‪ (2‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪644 :‬؛ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ رواﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 651‬آورده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪27‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﭘﯿﺎدهرﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻣﺎ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺎداش‪ ،‬از‬ ‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻧﻮﯾﺪ دﻫﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛‬
‫ﺟﻨﺲ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺴﺎﺟﺪ ﻣﯽرود‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﻮرِ‬
‫ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬و ﺿﻌﯿﻒﺗﺮ از اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬ﭘﺲ از آن اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ را‬
‫دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺧﻮ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻮدن او ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﯿﺪ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َ‬ ‫َّ ۡ‬ ‫َّ‬ ‫﴿إ ِ َّ� َما َ� ۡع ُم ُر َم َ ٰ‬
‫لصل ٰوة َو َءا� ٱ َّلزك ٰوة َول ۡم‬‫ج َد ٱ�ِ َم ۡن َء َام َن ب ِٱ�ِ َوٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِِر وأقام ٱ‬
‫� ِ‬
‫�﴾‪ (2 ).‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮان آنرا از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ‬ ‫� َش إ َّ� ٱ َّ َ‬ ‫َۡ‬
‫ِ‬
‫داﻧﺴﺖ؛ ﻟﺬا اﺣﺎدﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ و روﺷﻨﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﭘﯿﺎده رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ‬
‫ذﮐﺮ ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ‬
‫اﺧﻼص در ﻋﻤﻞ و ﻫﻢﺳﻮﯾﯽ و ﻫﻢﮔﺮاﯾﯽ ﺑﺎ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﻋﻼﻣﻪ ﻋﺜﯿﻤﯿﻦ‪ /‬ﻋﻠﺖ ﺿﻌﻒ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﭘﺎﻧﻮﺷﺖ‪ ‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺷﻮاﻫﺪش‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي‬
‫‪] .1065‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬آﯾﻪي ‪ 18‬ﺳﻮرهي ﺗﻮﺑﻪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺴﺎﺟﺪ اﷲ را آﺑﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬
‫اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽدارﻧﺪ و ﻓﻘﻂ از اﷲ ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ«‪.‬‬
 ‫‪ -190‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز‬

‫َ َ َ َ َ‬ ‫ََ ُ َ ُ ُ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫‪َ -١٠٦٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﻳﺰال أﺣﺪ�ﻢ ﻲﻓ ﺻﻼ ٍة ﻣﺎ داﻣ ِ‬
‫ﺖ‬
‫َّ َّ ُ‬ ‫َ َُُ ْ َ َ‬ ‫َّ َ ُ َ ْ ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫الﺼﻼة ﺤﺗبِﺴﻪ‪ ،‬ﻻ ﻳﻤﻨﻌﻪ أن ﻳﻨﻘﻠِ َﺐ إﻰﻟ أﻫﻠِ ِﻪ إﻻ الﺼﻼة«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬او را ‪-‬‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ‪ -‬ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﻧﻤﺎز ﻣﺎﻧﻊ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ وي ﻧﺰد ﺧﺎﻧﻮادهاش‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻢﭼﻨﺎن در ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ام ﻲﻓ ُم َﺼﻼّهُ‬ ‫َ ُ ُ َ ِّ َ َ َ َ ُ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫‪ -١٠٦٩‬وﻋﻨﻪ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﺗﺼ� ﻰﻠﻋ أﺣ ِﺪ�ﻢ ﻣﺎ د ِ‬
‫َُْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ُْ ْ َُ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺬﻟِي ﺻ� �ِﻴ ِﻪ‪َ ،‬ﻣﺎ ل ْﻢ � ِﺪث‪� ،‬ﻘﻮل‪ :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ُﻪﻟ‪ ،‬ا�َّ ْارﻤﺣﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮاي آنﮐﺲ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﮐﻪ در ﻣﺤﻞ ﻧﻤﺎز ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﯽوﺿﻮ )ﯾﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﻌﺼﯿﺖ( ﻧﺸﻮد‪ ،‬دﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! او را ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺑﺮ او رﺣﻢ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫َّ ْ ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ ً َ َ َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫‪ -١٠٧٠‬وﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬أﺧ َﺮ ْﻴﻟﻠﺔ ﺻﻼة اﻟ ِﻌﺸﺎءِ إِﻰﻟ ﺷﻄ ِﺮ الﻠﻴ ِﻞ � َّﻢ أ�ﺒﻞ‬
‫َ َ ُْ ُ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫َُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ََْ‬
‫ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺑ ِ َﻮﺟ ِﻬ ِﻪ �ﻌﺪﻣﺎ ﺻ�‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ﺻ� اﻨﻟَّﺎس َو َرﻗﺪوا‪َ ،‬ول ْﻢ ﺗ َﺰالﻮا ﻲﻓ ﺻﻼ ٍة ﻣﻨﺬ‬
‫ََْ ُُ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ا�ﺘﻈ ْﺮ�ﻤﻮﻫﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺒﯽ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪﺷﺐ ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ‬
‫اﻧﺪاﺧﺖ و ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ ،‬رو ﺑﻪ ﻣﺎ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ؛‬
‫و ﺷﻤﺎ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﯿﺪار ﻣﺎﻧﺪهاﯾﺪ‪ -‬از زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن در ﺣﺎلِ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻫﺴﺘﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز اﺳﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻧﺘﻈﺎر‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫از اداي ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎﯾﺪ و در اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪659 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.274 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.445 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.600 :‬‬
 ‫‪29‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز‬

‫ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن در ﺣﺎلِ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮاي ﮐﺴﯽﮐﻪ در ﻣﺤﻞ‬
‫ﻧﻤﺎزش ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯽوﺿﻮ‪ -‬ﯾﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ -‬ﻧﺸﻮد‪ ،‬دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ َ‬
‫� ارﻤﺣْ ُﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﺮ او درود‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ا�َّ َﺻﻞ َﻋﻠﻴ ِﻪ‪ ،‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ﻪﻟ‪ ،‬ا َّ‬
‫ﺑﻔﺮﺳﺖ؛ ﯾﺎ اﷲ! او را ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺑﺮ او رﺣﻢ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫َ ُْ ْ‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﺎ ل ْﻢ � ِﺪث« ﮐﻪ دو ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺮاي آن ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ .1‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺗﺎ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﯽوﺿﻮ ﻧﮕﺮدد؛ زﯾﺮا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﯽوﺿﻮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬اﻧﺘﻈﺎر‬
‫ﻧﻤﺎز اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ اﻧﺘﻈﺎر‪ ،‬ﭘﺲ از اداي ﻧﻤﺎز ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ ﺳﭙﺲ رواﯾﺘﯽ آورده ﮐﻪ در آن‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪﺷﺐ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ آﺧﺮِ وﻗﺘﺶ ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺖ و‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻫﻢﭼﻨﺎن در اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ ،‬رو ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﻧﻤﻮد‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ؛ و ﺷﻤﺎ ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﯿﺪار ﻣﺎﻧﺪهاﯾﺪ‪ -‬از زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ در‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن در ﺣﺎلِ ﻧﻤﺎز ﻫﺴﺘﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ و اﻓﻀﻞ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﺗﺎ آﺧﺮِ وﻗﺖ‪ ‬آن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪﺷﺐ اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎنﮔﺮِ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺗﺎ آﺧﺮِ وﻗﺘﺶ ﺑﺮاي ﻣﺮدم‬
‫دﺷﻮار ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ آنرا اول وﻗﺖ ﺑﻪﺟﺎي آورﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺳﻔﺮ ﯾﺎ ﻏﯿﺮ‬
‫ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﯾﺎ در ﺟﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در آنﺟﺎ ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺸﺎﯾﺶ را ﺗﺎ ﻧﯿﻤﻪﺷﺐ ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧَّ ُﻪ ل َ َﻮ ْ�ﺘُ َﻬﺎ ل َ ْﻮﻻ أَ ْن أَ ُﺷﻖَّ‬
‫ِ‬
‫َ ُ‬
‫َﻰﻠﻋ أ َّﻣ ِﻲﺘ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺮ اﻣﺘﻢ ﺳﺨﺖ ﻧﺒﻮد«‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﯽدﯾﺪ ﻣﺮدم ﺟﻤﻊ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را زود‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮐﺮد و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را دﯾﺮﺗﺮ ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (2119 ،647) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 638 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ رﺿﯽاﷲﻋﻨﻬﺎ‪.‬‬
 ‫‪ -191‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬

‫َ َ َ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َ ِّ‬ ‫َّ‬
‫اﺠﻟﻤﺎﻋﺔ أﻓﻀﻞ ﻣِﻦ ﺻﻼة ِ اﻟﻔﺬ‬ ‫‪ -١٠٧١‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ :$‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺻﻼة‬
‫َ ْ َ ْ َ َ َ ً‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ﻦ د َرﺟﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ِﺮﺸ‬
‫�ِﺴﺒ ٍﻊ وﻋ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺖ‬
‫درﺟﻪ ﺑﺮ ﻧﻤﺎز اﻧﻔﺮادي ﺑﺮﺗﺮي دارد«‪.‬‬
‫ُ َ َّ ُ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ُ َّ ُ‬ ‫ُ ُ‬
‫الﺮﺟ ِﻞ ﻲﻓ ﻤﺟﺎﻋ ٍﺔ ﺗﻀﻌﻒ ﻰﻠﻋ‬ ‫‪ -١٠٧٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﺻﻼة‬
‫ﻮء‪�ُ ،‬ﻢَّ‬
‫ﺿ َ‬ ‫َ ْ ً َ ْ َ ْ َ ً َ َ َ َّ ُ َ َ َ َّ َ ْ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬
‫ِﺮﺸ�ﻦ ِﺿﻌﻔﺎ‪ ،‬وذل ِﻚ �ﻧﻪ إذا ﺗﻮﺿﺄ ﻓﺄﺣﺴﻦ الﻮ‬ ‫ﺻﻼﺗ ِ ِﻪ ِﻲﻓ ﺑيﺘ ِﻪ و� ﺳﻮﻗ ِ ِﻪ ﻤﺧﺴﺎ وﻋ ِ‬
‫َ ْ َ َ َ َ ٌ ُ َّ ْ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ ُ َ ْ ً‬ ‫ُ ُ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺠ ِﺪ‪ ،‬ﻻ � ِﺮﺟﻪ إﻻ الﺼﻼة‪ ،‬ل ْﻢ �ﻂ ﺧﻄ َﻮة إﻻ ُرﻓ ِﻌﺖ ُﻪﻟ ﺑِﻬﺎ د َرﺟﺔ‪َ ،‬وﺣﻄﺖ‬ ‫ﺧﺮج إﻰﻟ الﻤﺴ ِ‬
‫ُ َ َّ َ َ ُ ْ‬ ‫َ ُ ُ َ ِّ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َ َ ٌ َ َ َ َّ َ َ‬
‫ﻋﻨﻪ ﺑِﻬﺎ ﺧ ِﻄﻴﺌﺔ‪ ،‬ﻓﺈذا ﺻ� ل ْﻢ ﺗ َﺰ ِل الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﺗﺼ� ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻣﺎ دام ﻲﻓ مﺼﻼهُ‪ ،‬ﻣﺎ ل ْﻢ � ِﺪث‪،‬‬
‫َّ َ َ‬ ‫ََْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َُْ‬ ‫َ ِّ َ َ‬ ‫ُ‬
‫ﺗﻘﻮل‪ :‬ا�َّ ﺻﻞ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪ ،‬ا�َّ ْارﻤﺣﻪ‪َ ،‬وﻻ ﻳ َﺰال ﻲﻓ ﺻﻼ ٍة َﻣﺎ ا�ﺘﻈ َﺮ الﺼﻼة«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎريﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎز اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﺮ ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ در ﺑﺎزار و ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ درﺟﻪ ﺑﺮﺗﺮي دارد؛ زﯾﺮا‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬وﺿﻮي درﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود و و اﻧﮕﯿﺰهاي ﺟﺰ‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬او را ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎورده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﻗﺪﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ‬
‫اﻓﺰود ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎش ﮐﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﺤﻞ ﻧﻤﺎز ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﺑﯽوﺿﻮ‪ -‬ﯾﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﻌﺼﯿﺖ‪ -‬ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﺑﺮاي او دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪" :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﺮ او درود ﺑﻔﺮﺳﺖ؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺑﺮ او رﺣﻢ ﻓﺮﻣﺎ‪".‬‬
‫و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ در ﺣﺎلِ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪645 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.650 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪647 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪649:‬؛ ]ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪11‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪31‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻋﺒﺎدتﻫﺎﺳﺖ؛ اﻣﺎ در اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻨﺖ‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ واﺟﺐ و ﻧﯿﺰ در اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺮط ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ و ﺳﻪ‬
‫دﯾﺪﮔﺎه دارﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و اﮔﺮ آنرا ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﺎزش درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬اداي ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺷﺮط ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎزش را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در رواﯾﺘﯽ از اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ‪ /‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻋﺬر ﺷﺮﻋﯽ ﻧﻤﺎزش را ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ و ﺑﺪون‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯽوﺿﻮ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﺘﺶ را در اﯾﻦ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﺎﻋﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ واﺟﺒﯽ از ﻧﻤﺎز را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش درﺳﺖ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻗﻮلِ راﺟﺢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن دﯾﺪﮔﺎه دوم اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞِ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺖ درﺟﻪ ﺑﺮ ﻧﻤﺎز‬
‫اﻧﻔﺮادي ﺑﺮﺗﺮي دارد«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻧﻤﺎز اﻧﻔﺮادي ﻫﯿﭻ ﭘﺎداﺷﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪ و ﺑﯿﺎن ﻧﻤﯽﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺖ درﺟﻪ از‬
‫آن ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﺮك ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ »ﻧﻤﺎز‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ در ﺑﺎزار و ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ‬
‫درﺟﻪ ﺑﺮﺗﺮي دارد«‪ .‬اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﻌﺎرﺿﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﺗﺮيِ ﺑﯿﺴﺖ و‬
‫ﻫﻔﺖ درﺟﻪي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﻧﻤﺎز اﻧﻔﺮادي‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺮﺟﯿﺢ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻓﻀﻞ ﭘﺮوردﮔﺎر‪،‬‬
‫ﮔﺴﺘﺮده و ﺑﯽﮐﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﻟﯿﻞِ اﯾﻦ ﺑﺮﺗﺮي را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪32‬‬

‫»زﯾﺮا ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬وﺿﻮي درﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود و اﻧﮕﯿﺰهاي‬
‫ﺟﺰ ﻧﻤﺎز‪ ،‬او را ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎورده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﻗﺪﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ‬
‫اﻓﺰود ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎش ﮐﻢ ﻣﯽﮔﺮدد«‪ .‬ﭘﺲ در ﻫﺮ ﻗﺪﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬دو ﻓﺎﯾﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﯾﮏ درﺟﻪ ﺑﺮ درﺟﺎت اﻧﺴﺎن اﻓﺰود ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎش ﮐﻢ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ در‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﻧﺸﺴﺘﻪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ در ﺣﺎلِ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﺎي‬
‫ﻧﻤﺎزش ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺗﺎ ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯽوﺿﻮ ﯾﺎ ﺑﺎﻋﺚ آزار ﮐﺴﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﺮ او رﺣﻢ ﻓﺮﻣﺎ و او را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﺎداش و ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻦِ ﺧﺮدﻣﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦﺑﺎره ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﮐﺎﻻﯾﯽ را ﮐﻪ در ﺷﻬﺮ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﺪﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻣﯽﻓﺮوﺷﯿﺪ‪ ،‬در‬
‫ﻓﻼنﺷﻬﺮ ﺑﻪ ﺻﺪ و ده ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ ﻓﺮوش ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺳﻮد‪ ‬دهدرﺻﺪي‬
‫ﺑﻪ آنﺟﺎ ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﺳﺨﺘﯽِ ﺳﻔﺮ را ﺑﻪ ﺟﺎن ﻣﯽﺧﺮﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﺧﻮد را از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪرﻏﻢ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫و ﭘﺎداش ﺑﺰرگ را ﮐﻪ ﯾﮏ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺖ اﺳﺖ‪ ،‬از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻧﻤﯽروﻧﺪ‪ .‬ﺳﻮد‪ ‬دﻧﯿﺎ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زوالﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﻪ آن اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ! ﻫﻤﻪي‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬از دو ﺣﺎﻟﺖ ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﯾﺎ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود و ﯾﺎ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد و اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ از ﮐَﻔَﺶ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻪ ﻧﻌﻤﺖ‪ ‬دﻧﯿﺎ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر‬
‫اﺳﺖ و ﻧﻪ اﻗﺎﻣﺖ در دﻧﯿﺎ؛ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﺮدم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﺧﺮت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ آن اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﻫﺮﮐﻪ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬از ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎس ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺗﻮﻓﯿﻘﻤﺎن دﻫﺪ ﮐﻪ او‬
‫را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪33‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫َ ٌ َُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ٌُ ْ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ﻲﺒ‪َ ‬رﺟﻞ أ� َ�‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻟيﺲ ِﻲﻟ ﻗﺎﺋ ِﺪ �ﻘﻮد ِ�‬ ‫ﺎل‪ :‬أﻰﺗ اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬ ‫‪ -١٠٧٣‬وﻋﻨﻪ ﻗ‬
‫َ ْ َ َ َّ َ َ ُ َ َّ َ َ َّ َ َُ‬ ‫ْ ُ َ ِّ َ َ ُ َ ُ َ ِّ‬ ‫َ َ ََ َ ُ َ‬ ‫َْ ْ‬
‫ﺠ ِﺪ‪ ،‬ﻓﺴﺄل رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬أن ﻳﺮﺧﺺ ﻪﻟ �ﻴﺼ� ِﻲﻓ ﺑيﺘِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺧﺺ ﻪﻟ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ و� دﺎﻋه‪،‬‬ ‫إﻰﻟ الﻤﺴ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ َ َ ُ َ ْ َ ْ َ ُ ِّ َ َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ‬
‫ﺟﺐ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�ﻘﺎل ﻪﻟ‪» :‬ﻫﻞ �ﺴﻤﻊ اﻨﻟﺪاء ﺑِﺎلﺼﻼة ِ؟« ﻗﺎل‪� :‬ﻌﻢ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺄ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮل‬
‫ﺧﺪا! ﻣﻦ‪ ،‬ﻋﺼﺎﮐﺸﯽ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎورد‪ .‬و از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او‬
‫اﺟﺎزه دﻫﻨﺪ ﺗﺎ در ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او اﺟﺎزه داد؛ اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬او را ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺻﺪاي اذان را ﻣﯽﺷﻨﻮي؟« ﭘﺎﺳﺦ‬
‫داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ِّ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫يﺲ‪ -‬اﻤﻟﻌﺮوف ﺑﺎﺑﻦ أم مﻜﺘﻮم اﻤﻟﺆذ ِن‪� ‬ﻧﻪ‬ ‫‪ -١٠٧٤‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ‪ -‬وﻗﻴﻞ‪� :‬ﻤﺮو ﺑﻦ ﻗ ٍ‬
‫َ ْ َ ُ َ َّ َ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ ُ َ ِّ َ ِّ َ ِ َ َ َ ُ‬ ‫ُ‬
‫ﻲﺣ ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺎع‪� .‬ﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪�» :‬ﺴﻤﻊ‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬إن الﻤﺪﻳﻨﺔ ﻛﺜ�ة إﻬﻟﻮام والﺴﺒ‬
‫َ َ َّ ً‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻼح‪ ،‬ﻓﺤﻴﻬﻼ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ[‬‫ﻲﺣ َﻰﻠﻋ اﻟﻔ ِ‬ ‫الﺼﻼة ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺒﺪاﷲ‪ -‬و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪ :‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻗﯿﺲ‪ -‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻦ امﻣﮑﺘﻮمِ ﻣﺆذن‪‬‬
‫)ﮐﻪ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺑﻮد( رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! )ﺑﺮاي آﻣﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﭼﻪ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ( در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت درﻧﺪه و ﮔﺰﻧﺪهي ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد؟ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫َ َّ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ‬
‫ﻰﻠﻋ َّ‬
‫"ﻲﺣ َﻰﻠﻋ اﻟﻔ ِ‬
‫ﻼح" را ﻣﯽﺷﻨﻮي‪ ،‬ﭘﺲ ‪ -‬ﺑﻪ‬ ‫الﺼﻼ ِة" و‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻮن ﺻﺪاي "ﻲﺣ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ‪ -‬ﺑﯿﺎ«‪.‬‬
‫ََ ْ َ َ ْ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫‪ -١٠٧٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪َ » :‬واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ‪ ،‬ﻟﻘﺪ ﻫﻤﻤﺖ أن‬
‫َ ُ ُ َ َ‬ ‫ُ ً َ َ ُ َّ‬ ‫َّ َ َ ُ َّ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َُ ْ ََ‬ ‫َُ ََ‬
‫ﺐ �ﻴﺤﺘﻄ َﺐ‪َّ � ،‬ﻢ آم َﺮ ﺑِﺎلﺼﻼة ِ �ﻴﺆذن لﻬﺎ‪َّ � ،‬ﻢ آم َﺮ َرﺟﻼ �ﻴﺆم اﻨﻟَّﺎس‪َّ � ،‬ﻢ أﺧﺎﻟ ِﻒ‬ ‫آمﺮ ﺤﺑﻄ ٍُ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫إﻰﻟ ر َﺟﺎل َﻓﺄ َﺣ ِّﺮ َق َﻋﻠَ ْﻴﻬ ْﻢ ُ� ُﻴﻮﺗَ ْ‬
‫ﻬﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ِ‬ ‫ِ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در‬
‫دﺳﺖ‪ ‬اوﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻤﻊآوري ﻫﯿﺰم ﻓﺮﻣﺎن دﻫﻢ و ﭘﺲ از دﺳﺘﻮر ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.653 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.821 :‬‬
‫)‪ (3‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎري ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 644‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ رواﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪651‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪34‬‬

‫اذان‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺮدم ﺑﮕﻤﺎرم و ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮوم ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و آنﮔﺎه ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﻪ آﺗﺶ ﺑﮑﺸﻢ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽده ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ در ﻣﺴﺠﺪ ادا‬
‫ﺷﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ راﺳﺖﮔﻮﺳﺖ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻗﺴﻢ ﯾﺎد ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻗﺼﺪ دارد ﺑﻪ‬
‫اذان و ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز دﺳﺘﻮر دﻫﺪ و ﮐﺴﯽ را ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ ﻣﺮدم ﺑﮕﻤﺎرد و ﭘﺲ از ﺟﻤﻊآوري‬
‫ﻫﯿﺰم ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺮود ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و آنﮔﺎه ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺶ‬
‫را ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﻪ آﺗﺶ ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ واﺟﺐ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮدم را از ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ‬
‫ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن درﺑﺎرهي ﺗﺮك ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻫﺸﺪار دﻫﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدن آن ﻫﯿﭻ ﺿﺮورﺗﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺳﻨﺪي ﺿﻌﯿﻒ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ را ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﻪ آﺗﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﯿﺪم«؛ اﻣﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺲ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫و اﻣﺘﺶ را از اﯾﻦ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺪاي اذان را ﻣﯽ ﺷﻨﻮد‬
‫و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮدش را ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ در اﯾﻦﺑﺎره از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺘﻮا‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮل ﺧﺪا! ﻣﻦ ﻣﺮدي ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﻫﺴﺘﻢ و ﻋﺼﺎﮐﺸﯽ ﻧﺪارم ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎورد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ او اﺟﺎزه داد و ﭼﻮن آن ﻣﺮد ﺑﺮﮔﺸﺖ‪ ،‬او را ﺻﺪا زد و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺻﺪاي اذان را ﻣﯽﺷﻨﻮي؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻦ«‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ وﺟﻮب ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺑﻮدن‪،‬‬
‫ﻋﺬري ﺑﺮاي ﺗﺮك ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺻﺮﻓﺎً اداي ﻧﻤﺎز ﺑﻪﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﻮد‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﺻﻞ در اﯾﻦ‬
‫ﺣﮑﻢ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻨﯿﺪن ﺻﺪاي اذان اﺳﺖ؛ آنﻫﻢ ﺻﺪاي ﻋﺎدي‪ ،‬ﻧﻪ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪﮔﻮ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪:‬‬
 ‫‪35‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬

‫اﻗﺘﺪا ﺑﻪ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ از ﺑﯿﺮون ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻪي ﮐﺴﯽ در ﮐﻨﺎر‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺻﺪاي اﻣﺎم ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺣﻀﻮر در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬از‬
‫درون ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﻪ اﻣﺎم ﻣﺴﺠﺪ اﻗﺘﺪا ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ در ﻫﻤﺎن ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺣﻀﻮر ﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ در آن ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮ ﮔﺮدد و ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ در ﺻﻔﻮف ﺑﻪﻫﻢﭘﯿﻮﺳﺘﻪ در ﺑﯿﺮون ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ اﻣﺎم اﻗﺘﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ‬
‫ﺻﻒﻫﺎ ﺑﻪﻫﻢﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺮون از ﻣﺴﺠﺪ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺣﻀﻮر در ﻣﺴﺠﺪ ﯾﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﮐﻨﺎرِ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪،‬‬
‫ﺿﺮوريﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺻﺪاي ﻫﻤﻪي ﺗﮑﺒﯿﺮﻫﺎ را ﺑﺸﻨﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﺪ در ﻣﺴﺠﺪ ﯾﺎ در‬
‫ﮐﻨﺎر ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد‪ ،‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪواﺳﻄﻪي ﺻﺪاﯾﯽ ﮐﻪ از ﺑﻠﻨﺪﮔﻮ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﺷَﺶ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﺎم ﺟﻤﺎﻋﺖ اﻗﺘﺪا ﮐﻨﺪ؟‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻌﺬور اﺳﺖ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﻪ اداي ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﻤﺎﻋﺖ ﭘﺎيﺑﻨﺪ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺛﻮاب ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه‪ ،‬ﺑﻨﺪهاي‪،‬‬
‫ﺑﯿﻤﺎر ﺷﻮد و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﺑﺮود‪ ،‬ﭘﺎداش اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺻﺤﺖ و اﻗﺎﻣﺖ اﻧﺠﺎم‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽداده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫***‬
‫ً ُ ْ ً َُْ َ ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ َ ْ َ‬
‫ﺮﺳهُ أن ﻳﻠﻰﻘ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﻏﺪا مﺴﻠِﻤﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻴﺤﺎﻓ ِﻆ‬ ‫‪ -١٠٧٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻣﻦ‬
‫َّ ُ َّ ْ‬ ‫ُ ََ َُ‬ ‫َّ َ َّ َ َ َ َ ِّ‬ ‫َْ ُ َُ َ‬ ‫َ َ ُ َ َّ َ َ‬
‫ن الﻬﺪى‪َ ،‬و��ﻬﻦ ﻣِﻦ‬ ‫ﺮﺷع ِﻨﻟَبِﻴ�ﻢ‪ ‬ﺳ‬ ‫ات ﺣﻴﺚ �ﻨﺎدى ﺑ ِ ِﻬﻦ‪ ،‬ﻓﺈن اﷲ‬ ‫ﻰﻠﻋ ﻫﺆﻻءِ الﺼﻠﻮ ِ‬
‫َ ْ َ َ َ ْ ُ ُ َّ َ‬ ‫ُ َ َ ِّ ُ‬ ‫َ َ ُ َ ِّ‬ ‫ُُ‬ ‫َ َّ ُ َ َّ ْ ُ‬ ‫ُ َ َُ‬
‫ﺮﺘ�ﺘ ْﻢ ﺳﻨﺔ‬ ‫ن الﻬﺪى‪َ ،‬ول ْﻮ �ﻧ� ْﻢ ﺻﻠﻴﺘ ْﻢ ﻲﻓ �ﻴﻮﺗ ِ�ﻢ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﻳﺼ� ﻫﺬا الﻤﺘﺨﻠﻒ ِﻲﻓ ﺑيﺘِ ِﻪ ﻟ‬ ‫ﺳ ِ‬
‫ُ‬
‫َُ ٌ َْ ُ‬ ‫َّ‬
‫ْ َُْ َ ََ َ ُ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ُ َّ ِّ ُ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ ُ‬
‫ﻧبِﻴ� ْﻢ‪َ ،‬ول ْﻮ ﺗ َﺮ�ﺘ ْﻢ ﺳﻨﺔ ﻧبِﻴ�ﻢ لﻀﻠﻠﺘ ْﻢ‪َ ،‬وﻟﻘﺪ َرأﻳتﻨﺎ َوﻣﺎ �ﺘﺨﻠﻒ �ﻨﻬﺎ إﻻ ﻣﻨﺎﻓ ِﻖ ﻣﻌﻠﻮم‬
‫َّ ِّ‬ ‫ُ َ َ َ ْ َ َّ ُ َ ْ َ َّ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َّ ُ ُ ُ َ‬ ‫ِّ َ‬
‫� ﺣﻰﺘ �ﻘﺎم ﻲﻓ الﺼﻒ‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ﺎق‪ ،‬وﻟﻘﺪ ﺎﻛن الﺮﺟﻞ ﻳﺆ� ﺑ ِﻪ‪� ،‬ﻬﺎدى �� الﺮﺟﻠ ِ‬ ‫اﻨﻟﻔ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫َّ َ َ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫َ ََ ُ َ َُ‬ ‫َّ‬ ‫ّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ن الﻬﺪى الﺼﻼة ﻲﻓ‬ ‫و� رواﻳﺔ ﻪﻟ ﻗﺎل‪ :‬إن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻋﻠﻤﻨﺎ ﺳن الﻬﺪى؛ و�ن ﻣِﻦ ﺳ ِ‬
‫َّ ُ َ َّ ُ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺠ ِﺪ اﺬﻟِي ﻳﺆذن �ِﻴ ِﻪ‪.‬‬ ‫الﻤﺴ ِ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .135‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.654 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪36‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ ﻓﺮداي ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻤﺎزﻫﺎ در ﺟﺎﯾﯽ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي آنﻫﺎ اذان ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل راهﻫﺎي ﻫﺪاﯾﺖ را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن ﺗﺸﺮﯾﻊ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و اداي ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺟﺰو راهﻫﺎي ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﻼنﮐﺲ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ‬
‫ﻣﯽورزد‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن را ﺗﺮك ﮐﺮدهاﯾﺪ؛ و اﮔﺮ ﺳﻨﺖ و‬
‫روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن را ﺗﺮك ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ .‬در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽدﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺰ ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺎﻗﺶ آﺷﮑﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ ﺣﺘﯽ ﻣﺮدي‬
‫‪ -‬ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﯾﺎ ﻧﺎﺗﻮان ﺑﻮد‪ -‬ﺑﺮ روي ﺷﺎﻧﻪﻫﺎي دو ﻧﻔﺮ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ و او را ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻣﯽآوردﻧﺪ و در ﺻﻒ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬راهﻫﺎي ﻫﺪاﯾﺖ را ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫آﻣﻮزش داد؛ و اداي ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪي ﮐﻪ در آن اذان داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از راهﻫﺎي‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬آورده اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﻣﻨﺒﻊ ﻧﻮرِ ﻧﺒﻮي ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﺑﻪﺳﺎن ﮐﻼم ﻧﺒﻮي روان‪ ،‬ﻣﻨﺴﺠﻢ و زﯾﺒﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ ﻓﺮداي ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل را ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻤﺎزﻫﺎ در ﺟﺎﯾﯽ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي آنﻫﺎ‬
‫اذان ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ دوﺳﺖ دارﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن را در ﺣﺎلِ اﺳﻼم و اﯾﻤﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻼﻗﺎت ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮﮐﻪ آروزي ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻌﺎدﺗﯽ را دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اداي ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‬
‫در ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدي ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ را دارد‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ در ﺟﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ از ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ ﻣﺮدان‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﯾﺎدآور ﺷﺪه‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل راهﻫﺎي ﻫﺪاﯾﺖ را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﺗﺸﺮﯾﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آورده‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ و ﻧﻮريﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪‬‬
 ‫‪37‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬

‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪» :‬اداي ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺟﺰو راهﻫﺎي ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار درﺳﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‬
‫راهﻫﺎي ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ‪ :‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم ﭘﺲ از‬
‫ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﻼنﮐﺲ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬
‫و از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ ﻣﯽورزد‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن را‬
‫ﺗﺮك ﮐﺮدهاﯾﺪ؛ و اﮔﺮ ﺳﻨﺖ و روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﺗﺎن را ﺗﺮك ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ در ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺘﺮوك ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺮدم از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮﻧﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﺪﯾﮕﺮ را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‬
‫و ﺑﺎ ﻫﻢ اﻧﺲ و اﻟﻔﺖ ﭘﯿﺪا ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و آنﮔﺎه اﯾﻦ ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽ و ﭼﺸﻢاﻧﺪاز ﺑﺰرگ در دﯾﻦ‬
‫اﺳﻼم ﺷﮑﻞ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ از رﺣﻤﺖ و ﺣﮑﻤﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪﺟﺎي آورﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ روزاﻧﻪ ﭘﻨﺞ ﺑﺎر ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؛ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ او ﺳﻼم ﻣﯽدﻫﯿﺪ و او ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬
‫ﻫﺮ دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﯾﮏ اﻣﺎم ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارﯾﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺒﺖ و‬
‫دوﺳﺘﯽِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را در ﭘﯽ دارد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽدﯾﺪﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺟﺰ ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺎﻗﺶ آﺷﮑﺎر ﺑﻮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪ .‬ﺷﻤﺎرِ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﻗﺪرت ﻣﯽﮔﯿﺮد و آنﮔﺎه اﻧﺴﺎنِ ﮐﺎﻓﺮِ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﮐﻔﺮش را آﺷﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻔﺎق ﻣﯽورزد و ﺧﻮد را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﭘﺪﯾﺪهي ﻧﻔﺎق در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭘﺲ از ﭘﯿﺮوزي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻏﺰوهي ﺑﺪر ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آﻣﺪ‪ .‬در ﺳﺎل دوم ﻫﺠﺮي ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻏﺰوهي ﺑﺪر ﺑﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﭘﯿﺮوز ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮس و‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﯽ وﺟﻮد‪ ‬ﮐﺎﻓﺮان را ﮔﺮﻓﺖ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ واﻧﻤﻮد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ‬
‫َّ َ َ ُ َّ‬ ‫َۡ‬
‫ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪�﴿:‬ش َه ُد إِنك ل َر ُسول ٱ�ِ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ ﻫﺴﺘﯽ«‪ .‬اﻣﺎ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ُ َ‬ ‫و�ۥ َوٱ َّ ُ َ ۡ ُ َّ ۡ َ‬
‫� �ش َهد إِن ٱل ُم�ٰفِقِ� ل� ٰذِبون ‪] ﴾١‬اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[١ :‬‬
‫َ َّ ُ َ ۡ َ ُ َّ َ‬
‫ك ل َ َر ُس ُ ُ‬ ‫﴿وٱ� �علم إِن‬
‫و اﷲ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي او ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬و اﷲ‪ ،‬ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬دروغﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪38‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آن ﺳﺨﻦ را ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﯿﺰي را ﺑﺮ زﺑﺎن آوردﻧﺪ ﮐﻪ در‬
‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ آن ﺑﺎور ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺟﺰ ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ ﮐﻪ ﻧﻔﺎﻗﺶ آﺷﮑﺎر ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺨﻠﻒ ﻧﻤﯽﮐﺮد«‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻖ از آن ﺟﻬﺖ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮﮐﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﭘﺎداش اﻻﻫﯽ اﻣﯿﺪوار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫َ َ ُ ْ َ َ َ ُ َْ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ََْ ُ‬
‫ﻼة اﻟﻔ ْﺠ ِﺮ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أ�ﻘﻞ ال َّﺼﻼ ِة َﻰﻠﻋ ال ُﻤﻨﺎﻓِ ِﻘ� ﺻﻼة اﻟ ِﻌﺸﺎ ِء وﺻ‬
‫»دﺷﻮارﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ اﺳﺖ«‪ .‬زﯾﺮا ﺷﺐﻫﺎ در زﻣﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺐﻫﺎي اﻣﺮوزي ﻧﺒﻮد؛ در آن زﻣﺎن ﮐﻪ ﺑﺮق و اﻣﮑﺎﻧﺎت اﻣﺮوزي وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺷﺐﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺗﺎرﯾﮏ ﺑﻮد و ﻣﺮدم دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺗﺎرﯾﮏ ﺑﻮد‬
‫ف اﻣﺮوز ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺮق و اﯾﻦﻫﻤﻪ‬
‫ﮐﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را در ﺗﺎرﯾﮑﯽِ ﺷﺐ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﺧﻼ ‪‬‬
‫اﻣﮑﺎﻧﺎت‪ ،‬ﺷﺐﻫﺎ ﻣﺜﻞ روز‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن از ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺷﺐ‬
‫ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎ‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ »اﮔﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ در اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺧﺰﯾﺪﻧﺪ‬
‫و در اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬در اداﻣﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺣﺘﯽ ﻣﺮدي ‪-‬‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎر ﯾﺎ ﻧﺎﺗﻮان ﺑﻮد‪ -‬ﺑﺮ روي ﺷﺎﻧﻪﻫﺎي دو ﻧﻔﺮ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ و او را ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻣﯽآوردﻧﺪ و در ﺻﻒ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ«‪ .‬در اﺛﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫اﻋﻤﺎل ﺑﻮد ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺧﺎور و ﺑﺎﺧﺘﺮِ زﻣﯿﻦ را ﻓﺘﺢ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ از آن زﻣﺎن ﮐﻪ‬
‫اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ از ﺗﻮﺟﻪ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ اﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ورزﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪ و وﺿﻌﯿﺘﺶ‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺷﺪ ﮐﻪ اﻣﺮوزه ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ .‬اﻣﺘﯽ‪ ،‬ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﭼﻨﺪدﺳﺘﻪ ﮐﻪ ﮔﺎه دﺷﻤﻦ ﯾﮏدﯾﮕﺮﻧﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ در ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد ﺑﺮﺧﯽ از دﺳﺘﻪﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد را‬
‫ﺳﺨﺖﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ! ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺎ ﻫﻢ اﺧﺘﻼف و‬
‫ﺗﻔﺮﻗﻪي ﺷﺪﯾﺪي در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻣﺎ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻓﺮاد ﺑﯿﻤﺎر و ﻧﺎﺗﻮان را‬
‫ﺑﺮ روي ﺷﺎﻧﻪﻫﺎي ﺧﻮد روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽآوردﻧﺪ و در ﺻﻒ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ روش و رويﮐﺮد ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺑﺎز ﮔﺮدﯾﻢ‪ ،‬دوﺑﺎره‬
‫ي ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ و ﻫﻤﻪ از ﻣﺎ ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ اﻣﺖ‬
‫ﺷﻮﮐﺖ و ﺳﺮاﻓﺮاز ِ‬
‫ﻣﺪارا و ﺳﺎزش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و دﺳﺖ از دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ آن ﺑﺮﻣﯽدارﻧﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪657 :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 651 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪39‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬

‫ﮐﻪ ﺷﻮﮐﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪي ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺎزﮔﺮداﻧَﺪ و ﺳﺮاﻓﺮازي ﭘﯿﺸﯿﻦ اﯾﻦ اﻣﺖ را ا‪‬ﺣﯿﺎ‬

‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ‬
‫اﺪﻟرداء‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ ﺛﻼﺛ ٍﺔ ِﻲﻓ ﻗ ْﺮ� ٍﺔ‪َ ،‬وﻻ‬ ‫‪ -١٠٧٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ّ‬
‫َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َّ ْ َ ُ َ َ َ ْ ُ ْ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ َ َْ‬ ‫ُ َّ َ ُ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َْ‬
‫ﺎﺠﻟﻤﺎﻋﺔِ‪ ،‬ﻓﺈ�ﻤﺎ‬ ‫ِﻴﻬﻢ الﺼﻼة إﻻ ﻗﺪ اﺳﺘﺤﻮذ ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ الﺸﻴﻄﺎن‪� .‬ﻌﻠﻴ�ﻢ ﺑ ِ‬ ‫ﺑ ْﺪ ٍو‪ ،‬ﻻ �ﻘﺎم � ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ُ ُ ِّ ْ ُ َ َ َ َ َ‬
‫ﺎﺻﻴﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ[‬
‫ﻳﺄ�ﻞ اﺬﻟﺋﺐ ﻣِﻦ اﻟﻐﻨ ِﻢ اﻟﻘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮي ﮐﻪ‬
‫در روﺳﺘﺎ ﯾﺎ ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻣﯿﺎنِ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ‬
‫آنﻫﺎ ﭼﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺮ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﭘﺎس ﺑﺪارﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺮگ‪،‬‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي را ﻣﯽﺧﻮر‪‬د ﮐﻪ از ﮔﻠﻪ ﺟﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮي ﮐﻪ در روﺳﺘﺎ‬
‫ﯾﺎ ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻣﯿﺎنِ آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ اﻗﺎﻣﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺮ آنﻫﺎ ﭼﯿﺮه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﺮك ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﺮك ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮاي ﺳﻪ ﻧﻔﺮ و ﺑﯿﺶﺗﺮ روا ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﺣﺎدﯾﺚ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮ دو ﻧﻔﺮ ﻧﯿﺰ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ وﺟﻮبِ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﻣﻨﻮط ﺑﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ در آﺑﺎدي ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ ﮐﻢﺗﺮ از ﺳﻪ‬
‫ﻧﻔﺮ ﯾﺎ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﻔﺮ و ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ ﺳﺎﮐﻨﺎن‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ و روﺳﺘﺎﻫﺎ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ آنﻫﻢ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺗﻌﺪادﺷﺎن ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﮕﺮ اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ در ﺷﻬﺮ ﯾﺎ روﺳﺘﺎﯾﯽ ﺳﻪ‬
‫ﻧﻔﺮ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ؟‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6701 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪556 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪،1067 :‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪40‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬آري؛ ﻣﺜﻼً ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻨﺎنِ ﺟﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﻣﺮوزه در ﺑﺮﺧﯽ از ﺷﻬﺮكﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪوﯾﮋه در ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻏﺮﺑﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺳﺎﮐﻨﺎنِ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﻬﺮكﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي درس آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از اﯾﻦﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺳﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪ در آن‬
‫ﺷﻬﺮ اﻗﺎﻣﺖ دارﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ ﮐﻮچﻧﺸﯿﻨﺎن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ اﻫﺎﻟﯽ ﺷﻬﺮﻫﺎ‬
‫و روﺳﺘﺎﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭘﺲ ﺑﺮ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﭘﺎس ﺑﺪارﯾﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﯿﺪ‪» .‬زﯾﺮا ﮔﺮگ‪،‬‬
‫ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي را ﻣﯽﺧﻮر‪‬د ﮐﻪ از ﮔﻠﻪ ﺟﺪا ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﺗﻔﺮﻗﻪ و اﺧﺘﻼف‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻫﻢ و ﮔﺮد‪ ‬ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ و‬
‫ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﯾﺎ ﺟﺪا ﺷﺪن از ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪي ﺟﺰ ﻧﺎﺑﻮدي و ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻧﺪارد‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫اﯾﻦ را ﺑﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮔﻠﻪ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﮑﺎرِ ﮔﺮگ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﯾﺎ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد و دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ ﻧﺎدر ﻣﻄﺮح‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮدش‪ ،‬ﻣﺘﻮن و دادهﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫دﯾﺪﮔﺎه ﻧﺎدرش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻦ ﯾﺎ دادهاي دﯾﻨﯽ را ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻤﻬﻮر ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬در آن ﺑﺎرﻫﺎ ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﮐﻨﺪ؛ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫اﺷﺘﺒﺎه ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮداﺷﺖ‪ ‬ﺗﻮ‪ ،‬درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ؟ اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﻋﺮض ﮐﻨﻢ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻪ‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﺗﻌﺠﺐ ﻧﻤﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در ﻣﺴﺠﺪ ﮐﻮﻓﻪ ﺑﻪ اﻋﺘﮑﺎف‬
‫ﺎﺟ ِﺪ‬ ‫َْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ َ‬
‫ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ اﻋ ِﺘﺎﻜف إﻻ ِﻲﻓ الﻤﺴ ِ‬
‫َ‬
‫اﺜﻟَّﻼﺛ ِﺔ«؟‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻋﺘﮑﺎف ﻓﻘﻂ در ﺳﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ،‬ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽ و‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻻﻗﺼﯽ«‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪﺑﺴﺎ آﻧﺎن ﺣﮑﻢ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ را ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻢ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد ﺑﻪ زﺑﺎنِ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻌﯿﺪ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ اﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ .‬زﯾﺮا ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪاﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬اﻋﺘﮑﺎف در ﻫﺮ ﻣﺴﺠﺪي‬
‫را درﺳﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪﻓﺮضِ اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬اﻋﺘﮑﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ‪:‬‬
 ‫‪41‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ‬

‫ٰ‬ ‫َۡ َ‬ ‫َ َ ُ َ ٰ ُ ُ َّ َ َ ُ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٧ :‬‬ ‫ج ِد﴾‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫ل‬‫ٱ‬ ‫�‬‫﴿و� ت� ِ�وهن وأنتم �كِف ِ‬
‫ون‬
‫و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪﻫﺎ ﻣﻌﺘﮑﻔﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺘﺎن آﻣﯿﺰش ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﻋﺘﮑﺎف ﻓﻘﻂ در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ! در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ف ﻓﺼﺎﺣﺖ و‬
‫ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ‪ %1‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺮوﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼ ‪‬‬
‫ﺑﻼﻏﺖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻃﺮح دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻧﺎدر و ﻋﺠﯿﺐ را دوﺳﺖ دارﻧﺪ؛ ﮔﻮﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺮ ﺳﺮِ زﺑﺎنﻫﺎ ﺑﯿﻔﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﮔﺎه ﻓﺘﻮاﻫﺎي ﻧﺎدر و ﻋﺠﯿﺒﯽ ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي آنﻫﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺨﺎﻟﻒ دﻟﯿﻞ و دﯾﺪﮔﺎه ﺟﻤﻬﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺴﯽ را‬
‫ﮐﻪ از ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ﺗﺸﺒﯿﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﮔﻠﻪ‪ ،‬ﺗﮏ ﻣﯽاﻓﺘﺪ و‬
‫ﺷﮑﺎرِ ﮔﺮگ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -192‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎ‬

‫َُ ُ‬
‫ﻮل‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َﺻ َّ� اﻟ ِﻌ َﺸ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎء ِﻲﻓ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘ‬ ‫‪ -١٠٧٨‬ﻋﻦ ﻋﺜﻤﺎن ِ‬
‫َ َ َ َ َ َّ َ َ َّ َّ ْ َ ُ َّ ُ‬ ‫َ ْ َ َّ ُّ ْ َ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ْ َ‬
‫ﻤﺟﺎﻋ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﻜ��ﻤﺎ ﻗﺎم ﻧ ِﺼﻒ الﻠﻴ ِﻞ‪َ ،‬وﻣﻦ ﺻ� الﺼﺒﺢ ﻲﻓ ﻤﺟﺎﻋ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﻜ��ﻤﺎ ﺻ� الﻠﻴﻞ ﻠﻛﻪ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َر ُﺳﻮل اﷲِ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َﺷﻬ َﺪ اﻟ ِﻌ َﺸ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎء‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻔ‬
‫و� رواﻳﺔ اﻟﺮﺘﻣﺬي ﻋﻦ ﻋﺜﻤﺎن ِ‬
‫ََ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫َ ْ َ َّ‬ ‫ََ َ َ َ َ َ ُ ْ َ َ َ‬
‫ﻤﺟﺎﻋ ٍﺔ‪ ،‬ﺎﻛن ُﻪﻟ ﻛ ِﻘﻴ ِ‬
‫ﺎم‬ ‫ﺎء َواﻟﻔﺠ َﺮ ِﻲﻓ‬ ‫ِﻲﻓ ﻤﺟﺎﻋ ٍﺔ ﺎﻛن ُﻪﻟ �ِﻴﺎم ﻧ ِﺼﻒ ﻴﻟﻠ ٍﺔ‪َ ،‬وﻣﻦ ﺻ� اﻟ ِﻌﺸ‬
‫َ َ‬
‫ْﻴﻟﻠ ٍﺔ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻧﺼﻒ‪ ‬ﺷﺐ را زﻧﺪهداري ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺷﺐ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﮔﺬراﻧﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻋﺸﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺎداشِ ﻗﯿﺎمِ ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ و ﻫﺮﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ و ﺻﺒﺢ را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﺷﺐزﻧﺪهداريِ ﺗﻤﺎم ﺷﺐ را دارد«‪.‬‬
‫ُّ ْ‬ ‫َََ‬ ‫َ ََُْ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٠٧٩‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪َ » :‬ول ْﻮ �ﻌﻠﻤﻮن ﻣﺎ ِﻲﻓ اﻟﻌﺘﻤ ِﺔ َوالﺼﺒ ِﺢ‬
‫ََ ُ َ َ َ ْ ً‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻷﺗ ْﻮﻫﻤﺎ َول ْﻮ ﺣﺒﻮا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ رواﯾﺖ ﮐﺎﻣﻞِ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭘﺎداش‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ در ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻋﺸﺎ و ﺻﺒﺢ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺧﺰﯾﺪﻧﺪ و در اﯾﻦ دو‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.656 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪615 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .437 :‬ر‪.‬ك ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .1040‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪43‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎ‬
‫َ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َْ َ َ ٌَ َْ َ ََ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫� ﻣِﻦ ﺻﻼة ِ اﻟﻔﺠ ِﺮ‬ ‫‪ -١٠٨٠‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻟيﺲ ﺻﻼة أ�ﻘﻞ ﻰﻠﻋ الﻤﻨﺎﻓ ِ ِﻘ‬
‫َ ََ ُ َ َ َ ْ ً‬ ‫َ َْ َ ْ َ ُ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِﻴﻬﻤﺎ ﻷﺗ ْﻮﻫﻤﺎ َول ْﻮ ﺣﺒﻮا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫واﻟ ِﻌﺸﺎءِ‪ ،‬ولﻮ �ﻌﻠﻤﻮن ﻣﺎ � ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ ﻧﻤﺎزي ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ و‬
‫ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ؛ و اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ در اﯾﻦ دو‬
‫ﻧﻤﺎز وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺧﺰﯾﺪﻧﺪ و در اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ«‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎ ﺑﺎ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ را ﺑﺎب ﮐﺮده و اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﭘﺎداش‬
‫ﻓﺮاوان اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺸﺎ و ﺻﺒﺢ را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش ﺷﺐزﻧﺪهداريِ ﺗﻤﺎم ﺷﺐ را دارد«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﺐ را ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ؛ ﻋﺸﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﻗﯿﺎمِ ﻧﯿﻤﯽ از ﺷﺐ اﺳﺖ و ﺻﺒﺢ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ و ﺻﺒﺢ را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺐ را در رﺧﺘﺨﻮاب ﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﺒﺢ ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ در ﻗﯿﺎم و‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﻮدهاﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و‬
‫اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ در ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻋﺸﺎ و ﺻﺒﺢ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺮ روي‬
‫زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺧﺰﯾﺪﻧﺪ و در اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﭼﻬﺎر دﺳﺖ‬
‫و ﭘﺎ روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺧﺰﯾﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎداش‬
‫ﺑﺰرگ‪ ‬اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻌﺪي ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ ﻧﻤﺎزي ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ و ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن از روي رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﮏ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ آﻧﺎن را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن دﺷﻮار اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻇﻬﺮ و‬
‫ﻋﺼﺮ و ﻣﻐﺮب ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﻣﺮدم آنﻫﺎ را‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ! ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬اﷲ را ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و اﻣﮑﺎن ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ در ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ و‬
‫ﺻﺒﺢ ﺑﺮاﯾﺸﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﻪوﯾﮋه در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﺑﺮق و اﻣﮑﺎﻧﺎت اﻣﺮوزي‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎري ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 644‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ رواﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪651‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪44‬‬

‫وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و ﺷﺐﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽاش‪ ،‬ﺗﺎرﯾﮏ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬دﯾﺪه‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ و ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎردﻻن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ و ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﺧﻮاب و اﺳﺘﺮاﺣﺖ اﺳﺖ و‬
‫آنزﻣﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دوران ﻣﺎ ﺑﻪ ﺷﺐﻧﺸﯿﻨﯽ و ﮔﻔﺘﮕﻮﻫﺎي ﺷﺒﺎﻧﻪ ﻧﻤﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﻋﺸﺎ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ و ﺻﺒﺢ زود ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از آﻧﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫ﺷﺐزﻧﺪهدار ﺑﻮدﻧﺪ و در ﺗﺎرﯾﮑﯽِ ﺷﺐ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ﻋﺒﺎدت ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ؛ و ﻻاﻗﻞ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‬
‫را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ و ﺻﺒﺢ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﮔﺮان ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬وارد‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺎه ﺷﺐ ﭼﻬﺎرده را‬ ‫ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻣﺰاﺣﻤﺘﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻫﯿﺪ دﯾﺪ؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺳﻌﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزِ ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪) ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ( و ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺶ از ﻏﺮوبِ آن‪،‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫)ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎزﻋﺼﺮ( را از دﺳﺖ ﻧﺪﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪» ،‬ﻫﺮﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎ را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺗﻤﺎم‬
‫ﺷﺐ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎزاﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ »و اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ در‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻋﺸﺎ و ﺻﺒﺢ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ روي زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺧﺰﯾﺪﻧﺪ و در اﯾﻦ دو ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬ﭘﺲ اي ﺑﺮادر و ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ! ﺑﺮ ﻫﻤﻪي ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎش ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ ۡ ۡ‬‫َ‬
‫ِين ه ۡم ع ِن‬ ‫ِين ه ۡم ِ� َص�ت ِ ِه ۡم � ٰشِ ُعون ‪ ٢‬وٱ�‬ ‫﴿ق ۡد أفل َح ٱل ُمؤم ُِنون ‪ ١‬ٱ�‬
‫ۡ َ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ ُ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ َّ َ َ ُ َ‬ ‫َّ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫�ٰفِظون‬ ‫ٱللغوِ مع ِرضون ‪ ٣‬وٱ�ِين هم ل ِلزك ٰوة ِ � ٰعِلون ‪ ٤‬وٱ�ِين هم ل ِفرو ِ‬
‫ج ِهم‬
‫ِ� ‪َ �َ ٦‬م ِن ٱ ۡ� َت َ ٰ‬ ‫ت َ�يۡ َ� ٰ ُن ُه ۡم فَإ َّ� ُه ۡم َ� ۡ ُ‬
‫� َملُوم َ‬ ‫ك ۡ‬‫َّ َ َ ٰٓ َ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫‪ ٥‬إِ� � أز� ٰ ِ‬
‫ج ِهم أو ما مل‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ُ َ َ‬ ‫ٓ َ َ َُ َ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫ِين ه ۡم ِ�� ٰ َ�ٰت ِ ِه ۡم َو� ۡه ِده ِۡم َ� ٰ ُعون ‪٨‬‬ ‫َو َرا َء � ٰل ِك فأ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل َعادون ‪ ٧‬وٱ�‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 134‬و ‪.1054‬‬

‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .1058‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪45‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺻﺒﺢ و ﻋﺸﺎ‬

‫َّ َ ُ َ‬ ‫ُ َ َ ُ ۡ ُ َ‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ َ َ ٰ َ‬
‫� َصل َ� ٰت ِ ِه ۡم �َاف ِظون ‪ ٩‬أ ْو ٰٓ��ِك ه ُم ٱل َ� ٰرِثون ‪ ١٠‬ٱ�‬
‫ِين يَ ِرثون‬ ‫وٱ�ِين هم‬
‫ۡ ۡ َۡ َ ُ ۡ َ َٰ ُ َ‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[١١،١ :‬‬ ‫�ون ‪﴾١١‬‬ ‫ٱل ِفردوس هم �ِيها � ِ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺆﻣﻨﺎن رﺳﺘﮕﺎر ﺷﺪﻧﺪ‪.‬آﻧﺎنﮐﻪ در ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺧﺎﺷﻌﻨﺪ‪ .‬و آﻧﺎنﮐﻪ از ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده‬
‫رويﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬و آﻧﺎنﮐﻪ زﮐﺎت را ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬و آﻧﺎنﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ ﺷﺮﻣﮕﺎهﻫﺎﯾﺸﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺟﺰ‬
‫ﺑﺮ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن و ﮐﻨﯿﺰاﻧﺸﺎن ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﭘﯽِ راه‬
‫دﯾﮕﺮي ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺠﺎوزﮐﺎرﻧﺪ‪ .‬و آﻧﺎنﮐﻪ اﻣﺎﻧﺖﻫﺎ و ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن را رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﺸﺎن‪ ،‬وارﺛﺎن )ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﯾﻦ( ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ و در آن ﺟﺎوداﻧﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﺑﺘﺪا و اﻧﺘﻬﺎي اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورد؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺳﻮرهي »ﻣﻌﺎرج« ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� َم ُن ً‬
‫�ُۡ‬‫ۡ‬ ‫َ‬
‫�ذا َم َّس ُه ٱ َ‬ ‫ل� َج ُز ٗ‬ ‫�� َن ُخل َِق َهلُ ً‬
‫و� ‪ ١٩‬إ َذا َم َّس ُه ٱ َّ ُّ‬ ‫َّ ۡ َ‬
‫و�‬ ‫و� ‪٢٠‬‬ ‫ِ‬ ‫ٰ‬ ‫﴿إِن ٱ ِ�‬
‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫� َ‬ ‫َ‬
‫ِين ُه ۡم َ ٰ‬ ‫َّ‬ ‫‪ ٢١‬إ َّ� ٱل ُم َصل َ‬
‫ّ‬ ‫ۡ‬
‫]اﳌﻌﺎرج‪[٢٣ ،١٩ :‬‬ ‫ص�ت ِ ِه ۡم دا� ِ ُمون ‪﴾٢٣‬‬ ‫ِ� ‪ ٢٢‬ٱ� َ‬
‫ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺣﺮﯾﺺ و ﺑﯽﺗﺎب آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺪي و آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺗﺎب و‬
‫ﭘﺮﯾﺸﺎن اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻮن ﺧﻮﺑﯽ و ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺨﯿﻞ و ﺧﻮدﺧﻮاه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران؛‬
‫آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺎيﺑﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﯾﺎنِ اﯾﻦ آﯾﺎت ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺑﯿﺎن‬
‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا در ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬از اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺟﺰو ﻧﻤﺎزﮔﺰاران و زﮐﺎتدﻫﻨﺪﮔﺎن ﻗﺮار دﻫﺪ و ﻣﺎ را در‬
‫ﺷﻤﺎرِ ﮐﺴﺎﻧﯽ درآور‪‬د ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﺮاﯾﺾ اﻟﻬﯽ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺣﺮام ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺮﻫﯿﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -193‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض و ﻧﻬﯽ اﮐﯿﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ‬
‫ﺳﺨﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮك‪ ‬آنﻫﺎ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ ُ ْ َّ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ‬
‫ت َوٱلصل ٰوة ِ ٱل ُوس َط ٰي َوقوموا ِ�ِ � ٰنِتِ� ‪] ﴾٢٣٨‬اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٣٨ :‬‬
‫َ ُ ْ َ َ َّ َ َ‬
‫﴿� ٰفِظوا � ٱلصل� ٰ ِ‬
‫ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎزﻫﺎ و ﺑﻪوﯾﮋه ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ در ﭘﯿﺸﮕﺎه اﷲ )ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت(‬
‫ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َ َ ُ ْ َّ َ َ َ َ ُّ ْ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٥ :‬‬ ‫لزك ٰوة فخلوا َسبِيل ُه ۡم﴾‬ ‫﴿فإِن تابوا وأقاموا ٱلصلوة وءاتوا ٱ‬
‫‪...‬اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻨﺪ و زﮐﺎت دادﻧﺪ‪ ،‬راﻫﺸﺎن را ﺑﺎز ﺑﮕﺬارﯾﺪ )و رﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﮐﻨﯿﺪ(‪.‬‬

‫َّ َ ُ‬ ‫ْ َ ُ َ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ َ ُ َ‬
‫ﺎل أﻓﻀﻞ؟ ﻗﺎل‪» :‬الﺼﻼة‬ ‫‪ -١٠٨١‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺄﻟﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬أي اﻷ�ﻤ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ ُ َّ ٌّ َ َ‬ ‫ُّ َ َ ْ‬ ‫ُ ُ َّ ٌّ َ َ‬ ‫ََ َْ َ‬
‫ﻴﻞ اﷲِ«‪.‬‬
‫ﺠﻟﻬﺎد ﻲﻓ ﺳبِ ِ‬‫ﻰﻠﻋ وﻗﺘِﻬﺎ«؛ ﻗﻠﺖ‪� :‬ﻢ أي؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺑِﺮ الﻮ ِاﺪﻟﻳ ِﻦ« ﻗﻠﺖ ‪� :‬ﻢ أي؟ ﻗﺎل‪» :‬ا ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺰد‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎزِ ﺳﺮِ وﻗﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻋﻤﻞ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر«‪ .‬ﺳﺆال ﮐﺮدم‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در »ﺑﺎب‪ :‬ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎ و ﻫﺸﺪار ﺷﺪﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮك‪ ‬آنﻫﺎ«‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬در ﺷﺒﺎﻧﻪروزي ﭘﻨﺞ ﻧﻮﺑﺖ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻓﺮض ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫از اﷲ‪ ‬ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮد و از ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﯾﻮﻣﯿﻪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﭘﻨﺠﺎه‬
‫ﻧﻮﺑﺖ در ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﻮد ﺑﮑﺎﻫﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻌﺪاد ﻧﻤﺎزﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻧﻮﺑﺖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ در‬
‫ﺗﺮازوي اﻋﻤﺎل ﺑﻪاﻧﺪازهي ﭘﻨﺠﺎه ﻧﻮﺑﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي اﺳﻼم و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7534 ،527) :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .85 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪317‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪47‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض و ﻧﻬﯽ از اﮐﯿﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺳﺨﺖ‪...‬‬

‫ﻧﻤﺎز ﭘﺮﺳﯿﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ را ﻓﺮض ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬آﯾﺎ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﺑﺨﻮاﻧﯽ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ‬را ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﻫﻞ ﯾﻤﻦ‪ -‬ﺧﺒﺮ ﺑﺪه ﮐﻪ اﷲ در ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﻫﻤﻪي ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﺑﻪوﯾﮋه ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ دﺳﺘﻮر داده و ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ ُ ْ َ َ َّ َ َ َ َّ َ ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٣٨ :‬‬ ‫لصل ٰوة ِ ٱل ُو ۡس َط ٰي﴾‬ ‫﴿� ٰفِظوا � ٱلصل� ٰ ِ‬
‫ت وٱ‬
‫ﺑﺮ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎزﻫﺎ و ﺑﻪوﯾﮋه ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫َّ َ ۡ‬
‫لصل ٰوة ِ ٱل ُو ۡس َط ٰي﴾ را ﺑﻪ‬‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ داﻧﺎﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺘﺎباﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪﴿ ،‬ٱ‬
‫»ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ« ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺗﺼﺮﯾﺢ ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺳﺨﻦ و‬
‫دﯾﺪﮔﺎه دﯾﮕﺮان اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ و اﻣﺘﯿﺎزي ﮐﻪ دارد‪،‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َ َ ُ ْ َّ َ َ َ َ ُّ ْ‬
‫لزك ٰوة فخلوا َسبِيل ُه ۡم﴾‬ ‫﴿فإِن تابوا وأقاموا ٱلصلوة وءاتوا ٱ‬
‫‪...‬اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻨﺪ و زﮐﺎت دادﻧﺪ‪ ،‬راﻫﺸﺎن را ﺑﺎز ﺑﮕﺬارﯾﺪ )و رﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﮐﻨﯿﺪ(‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ُ ْ َ َ َ ُ ْ َّ ٰ َ َ َ َ ُ َّ ٰ َ ۡ َ ٰ ُ ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١١ :‬‬ ‫ِين﴾‬
‫﴿فإِن تابوا وأقاموا ٱلصلوة وءاتوا ٱلزكوة فإِخ�ن�م ِ� ٱ� ِ‬
‫ﭘﺲ اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻨﺪ و زﮐﺎت دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮادران دﯾﻨﯽ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎش ﺟﻨﺎب ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺑﻪ ﺟﺎي آﯾﻪي ﭘﯿﺸﯿﻦ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﺮد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ آﯾﻪ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫آورده ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎزِ ﺳﺮِ وﻗﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اداي ﻧﻤﺎز در وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻧﻤﺎز و اداي آن در‬
‫اول وﻗﺖ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻧﻤﺎز ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آﻣﻮزهﻫﺎي‬
‫ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﺗﺄﺧﯿﺮِ آن ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﯾﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪48‬‬

‫ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ و اداي آنﻫﺎ در اولِ وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و اﻓﻀﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻋﺸﺎ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ ادا ﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم دﺷﻮار ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ در ﮔﺮﻣﺎي ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ ادا ﺷﻮد ﺗﺎ ﺷﺪت ﮔﺮﻣﺎ‬
‫ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم‪ ،‬آﺳﺎنﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻋﺼﺮ و ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺠﯿﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻌﺠﯿﻞ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از اذان‪ ،‬آنﻗﺪر ﻓﺎﺻﻠﻪ و‬
‫ﻓﺮﺻﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ ﺻﺪاي اذان را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز‬
‫آﻣﺎده ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻌﺠﯿﻞ ﯾﺎ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻧﻤﺎز و ادايِ آن در اول وﻗﺖ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از اذان‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﻗﺎﻣﻪ ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎدر«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻧﺴﺎن در ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬اﺣﺘﺮاﻣﺸﺎن را ﻧﮕﻪ دارد و از ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ و ﺧﺪﻣﺖ‪ ‬ﻋﺎﻃﻔﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن درﯾﻎ ﻧﻮرزد‪.‬‬
‫اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ«‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪم‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي دﯾﮕﺮي را ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺮد«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ اﺛﺒﺎت ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ را دوﺳﺖ دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را دوﺳﺖ دارد‪ .‬و‬
‫ﺑﯽﺷﮏ ﻣﺤﺒﺖ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧَﺪ و ﻣﺤﺒﺘﯽ در ﺷﺄنِ اوﺳﺖ و ﺳﺨﻦ از‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽِ اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ‪ ،‬اﻧﺤﺮاف و ﮐﺞروي درﺑﺎرهي ﺻﻔﺎت واﻻي اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺑﺮ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﻣﻘﺪ‪‬م اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻢ در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي واﺟﺐ و ﻫﻢ در ﻋﺮﺻﻪي ﻧﻔﻞ ﯾﺎ اﻋﻤﺎل ﻣﺴﺘﺤﺐ و داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺟﻬﺎد‪ ‬واﺟﺐ ﺑﺮﺗﺮي‬
‫دارد؛ و ﻧﯿﺰ در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻬﺎد داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ و ﻏﯿﺮواﺟﺐ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﭘﺪر و ﻣﺎدري‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن را‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺧﺪﻣﺖ و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﻤﺎﻧَﺪ و ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﻧﺮود؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺧﺪﻣﺖ‬
‫و رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪنِ ﻓﺮزﻧﺪ در ﮐﻨﺎر ﭘﺪر و ﻣﺎدرش‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﻮرش در ﺟﻬﺎد ﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺮود و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدر‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ و اﻓﻀﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
 ‫‪49‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض و ﻧﻬﯽ از اﮐﯿﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺳﺨﺖ‪...‬‬

‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮم ﮐﻪ دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ :‬وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز داﺧﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﭘﺲ از اﻃﻤﯿﻨﺎن ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ دﺧﻮل وﻗﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را اﻗﺎﻣﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ ْ‬ ‫ُ َ ْ ُ ََ َْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫‪ -١٠٨٢‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫� اﻹﺳﻼم ﻰﻠﻋ ﻤﺧ ٍﺲ‪ :‬ﺷﻬﺎدة ِ أن ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫ﺳ‬ ‫ر‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗ‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ َ ِّ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ َّ ً ُ ُ‬
‫ﺖ‪َ ،‬وﺻ ْﻮ ِم‬‫اﺒﻟﻴ ِ‬ ‫ﺎم الﺼﻼة ِ‪َ ،‬و�ِﻳﺘﺎءِ الﺰﺎﻛة ِ‪ ،‬وﺣﺞ‬ ‫اﷲ‪َ ،‬وأن �ﻤﺪا َرﺳﻮل اﷲِ‪َ ،‬و�ِﻗ ِ‬ ‫� إﻻ ُ‬
‫َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َرمﻀﺎن«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ؛‬
‫اداي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﺞ‪ ‬ﺑﯿﺖاﷲ‪ ،‬و روزهي ﻣﺎه رﻣﻀﺎن«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب اﻣ ِﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض و ﻧﻬﯽ اﮐﯿﺪ و ﻫﺸﺪارِ ﺳﺨﺖ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮك‪ ‬آنﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ‬
‫اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ؛ اداي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﺞ‪‬‬
‫ﺑﯿﺖاﷲ‪ ،‬و روزهي ﻣﺎه رﻣﻀﺎن«‪ .‬در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬روزهي ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﭘﯿﺶ از ﺣﺞ‬
‫ﺑﯿﺖاﷲ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺨﺎري‪ /‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رواﯾﺖ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬در ﺑﺨﺶﺑﻨﺪي ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺣﺞ را ﭘﯿﺶ از روزه ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﻼم‬
‫را ﺑﻪ ﮐﺎﺧﯽ ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﭘﻨﺞ ﺳﺘﻮن دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﯾﻦ ﺳﺘﻮنﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎسِ ﮐﺎخ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ و اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﺳﺘﻮنﻫﺎ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮود‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮐﺎخ ﻓﺮو ﻣﯽرﯾﺰد و وﯾﺮان‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﮐﺎﺧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ روي ﺳﺘﻮنﻫﺎي اﺳﺘﻮار ﺑﻨﺎ ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﺳﺴﺖﭘﺎﯾﻪ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺤﮑﻢ و اﺳﺘﻮار ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻨﺎﯾﯽ اﺳﺘﻮار دارد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬آن را ﺑﺮاي‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاري ﮐﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 8 :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.16 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪50‬‬
‫ُ َ ُ ۡ َ‬
‫يت ل� ُم ٱ ِ� ۡس� ٰ َم‬ ‫� ۡم َو َ� ۡ� َم ۡم ُ َ َ ُ ۡ‬
‫ََۡۡ َ ۡ َ ۡ ُ َ ُ ۡ َ ُ‬
‫ض‬‫ت عل ۡي� ۡم ن ِع َم ِ� َو َر ِ‬ ‫﴿ٱ�وم أ�ملت ل�م دِين‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٣ :‬‬ ‫د ِٗينا﴾‬
‫اﻣﺮوز ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ دﯾﻨﺘﺎن را ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﻮدم و ﻧﻌﻤﺘﻢ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﻧﻤﻮدم و اﺳﻼم را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان دﯾﻦ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪم‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺎﯾﻪﻫﺎي اﺻﻠﯽِ اﺳﻼم را در ﭘﻨﺞ ﻋﺪد ﺑﺮﺷﻤﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي‬
‫اوﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ اﯾﻤﺎنِ ﻗﻠﺒﯽ‪ ،‬ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫ﺑﯿﺎوري و ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و آنﭼﻪ ﺟﺰ اﷲ ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺎه را؛‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺳﺘﺎرهﭘﺮﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻋﺪهاي‪ ،‬ﮔﺎوﭘﺮﺳﺖ! ﺣﺘﯽ در دﻧﯿﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﯾﺎﻓﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮد ﮐﻪ آﻟﺖ‪ ‬ﺗﻨﺎﺳﻠﯽ زﻧﺎن را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ!‬
‫آﯾﯿﻦﻫﺎ و ﻣﻠﺖﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ در دﻧﯿﺎ وﺟﻮد دارد؛ اﻣﺎ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻖ ﮐﯿﺴﺖ؟ آري؛‬
‫اﷲ‪ ،‬ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻀﺎيِ ﻋﻘﻞ و ﺷﺮع اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ذاﺗﯽ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎ را ﺧﻠﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت را‬
‫آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ؟ آري؛ اﷲ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ ُ ُ ْ ۡ َ ۡ َ ۡ َۡ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫]اﻟﻄﻮر‪[٣٤ :‬‬ ‫� ٍء أم ه ُم ٱل�ٰل ِقون ‪﴾٣٥‬‬ ‫�‬
‫﴿أم خل ِقوا مِن � ِ‬
‫آﯾﺎ ﺑﺪون آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪهاﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﻮدﺷﺎن آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهاﻧﺪ؟‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ ُ ۡ َۡ ُُ َُ ٓ َۡ َۡ ُ ۡ َٰ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ ۡ ُ َّ ُ ۡ ُ َ‬
‫﴿أفرء�تم ما �منون ‪ ٥٨‬ءأنتم �لقونهۥ أم �ن ٱل�ل ِقون ‪] ﴾٥٩‬اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٥٩ ،٥٨ :‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ آنﭼﻪ در رﺣﻢﻫﺎ ﻣﯽرﯾﺰﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ‪ ،‬آنرا ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎرﯾﻢ؟‬
‫اﮔﺮ ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﻨﯿﻨﯽ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُ ُ َ َ َ ‪َ ُ ۡ َ َ َّ َّ ٓ ُ َ ْ ُ َ ۡ َ ٞ‬‬
‫ون ٱ�ِ لن‬
‫ِ‬ ‫د‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ون‬ ‫�ب مثل فٱست ِمعوا � ۚۥ إِن ٱ�ِين تدع‬ ‫﴿���ها ٱ�اس ِ‬
‫َ ۡ ُ ُ ْ ُ َ ٗ َ َ ۡ َ َ ُ ْ َُ‬
‫]اﳊﺞ ‪[٧٣ :‬‬ ‫�لقوا ذبا�ا ولوِ ٱجتمعوا �ۥ﴾‬
‫اي ﻣﺮدم! ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭘﺲ ﺑﻪ آن ﮔﻮش ﺑﺴﭙﺎرﯾﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻣﻌﺒﻮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي اﷲ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﮕﺴﯽ ﺑﯿﺎﻓﺮﯾﻨﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﺑﺮاي آﻓﺮﯾﺪن ﻣﮕﺲ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪51‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض و ﻧﻬﯽ از اﮐﯿﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺳﺨﺖ‪...‬‬

‫ﺳﺒﺤﺎناﷲ! ﻫﻤﻪي ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ و ﺗﻌﺪدي ﮐﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‬

‫آﻓﺮﯾﻨﺶ ﯾﮏ ﻣﮕﺲ را ﻫﻢ ﻧﺪارﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﮔﺮد ﻫﻢ آﯾﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫در زﻣﯿﻨﻪي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽﺳﺖ؛ و اﻣﺎ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽِ آنﻫﺎ در زﻣﯿﻨﻪي ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ در اﯾﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ‬
‫ۡ ُ َ ۡ ُّ َ َ ٰٓ َ َ ُ‬ ‫ُ َّ‬
‫ُ َ‬
‫ان � يَ�تون‬ ‫ۡ َ َ َُۡ‬ ‫َۡ َ‬
‫﴿قل ل� ِ ِن ٱجت َمع ِ‬
‫� أن ي�توا ب ِ ِمث ِل �ٰذا ٱلقرء ِ‬ ‫�ن‬‫ت ٱ ِ��س وٱ ِ‬
‫�� ‪﴾٨٨‬‬ ‫ب ِم ۡثلِهِۦ َول َ ۡو َ� َن َ� ۡع ُض ُه ۡم �ِ َ ۡعض َظه ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٨٨ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ ﻗﺮآن را ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن را ﺑﯿﺎورﻧﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﯾﺎور و ﭘﺸﺘﯿﺒﺎن ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﻼﻣﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﻼم اﷲ ﺑﯿﺎورد؛ و ﻧﯿﺰ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ ﻫﯿﭻﯾﮏ از آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻻﻫﯽ را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ت َوٱ ۡ�َ� َض �َ ُقول َّن ٱ َّ ُ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َولَ�ن َس َ� ۡ�َ ُهم َّم ۡن َخلَ َق ٱ َّ َ َ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[٢٥ :‬‬ ‫�ۚ﴾‬ ‫لس� ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫و اﮔﺮ از آﻧﺎن ﺑﭙﺮﺳﯽ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»اﷲ«‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ َ ۡ َ ُ َّ ۡ َ َ ُ ۡ َ ُ َّ َّ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[٨٧ :‬‬ ‫﴿ول�ِن س��هم من خلقهم �قولن ٱ�﴾‬
‫و اﮔﺮ از آﻧﺎن ﺑﭙﺮﺳﯽ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ آنﻫﺎ را آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اﷲ«‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُۡ‬ ‫َۡ َ‬ ‫لس َما ٓءِ َوٱ ۡ�َ� ِض أَ َّمن َ� ۡمل ُِك ٱ َّ‬ ‫ُۡ َ َۡ ُُ ُ‬
‫لس ۡم َع َوٱ�بۡ� ٰ َر َو َمن � ِر ُج‬ ‫�م ّم َِن ٱ َّ‬ ‫﴿قل من يرزق‬
‫ون ٱ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ۡ َ َّ َ ۡ َ ّ َ ُ ۡ ُ َ ّ َ َ َ ّ َ َ ُ َ ّ ُ ۡ َ َ َ َ ُ َ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫�﴾‬ ‫� ومن يدبِر ٱ�مر ۚ فسيقول‬ ‫ت و�خ ِرج ٱلميِت مِن ٱل ِ‬ ‫ٱل� مِن ٱلمي ِ ِ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٣١ :‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺷﻤﺎ را از آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ روزي ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺎﻟﮏ و آﻓﺮﯾﺪﮔﺎر ﮔﻮش و‬
‫ﭼﺸﻢﻫﺎﺳﺖ و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ زﻧﺪه را از ﻣﺮده و ﻣﺮده را از زﻧﺪه ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺗﺪﺑﯿﺮ‬
‫اﻣﻮر ﻣﯽﭘﺮدازد؟ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﷲ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ذاﺗﯽ ﮐﻪ داراي ﭼﻨﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ آﯾﺎ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ رﺳﯿﺪﮔﯽ و اداره ﻧﯿﺎز دارد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ؟ ﻫﺮﮔﺰ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬اداره ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪52‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َۡ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َۡ‬ ‫َّ‬
‫]ﻳﺲ‪[٣٨ :‬‬ ‫�ز ٱل َعل ِي ِم ‪﴾٣٨‬‬ ‫ُ َ‬ ‫ُ ۡ ّ َ‬ ‫َ ۡ ُ‬
‫﴿وٱلشمس � ِري ل ِمستق ٖر لها ۚ � ٰل ِك �قدِير ٱلع ِز ِ‬
‫و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪ ﺳﻮي ﻗﺮارﮔﺎﻫﺶ درﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ) ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻗﺪرت‬
‫اﻻﻫﯽﺳﺖ(؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻘﺪﯾﺮ و اﻧﺪازهﮔﯿﺮي )ﭘﺮوردﮔﺎر( ﺗﻮاﻧﺎ و داﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ آﯾﺎ ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ؟! آﯾﺎ ﻣﺎه‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ را دارد ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺷﻮد؟ ﺳﺘﺎرﮔﺎن و درﺧﺘﺎن‪ ،‬ﻣﺨﻠﻮق ﭘﺮوردﮔﺎرﻧﺪ و ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺷﻤﺎري از ﻗﻮم اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺳﺘﺎرهﭘﺮﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ آﻧﺎن را‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺸﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﭘﺮدهي ﺳﯿﺎه ﺷﺐ ﺑﺮ آﺳﻤﺎن ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪ و ﺳﺘﺎرهاي‬
‫دﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ اﺳﺖ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﺘﺎره ﻏﺮوب ﮐﺮد‪ ،‬اﻇﻬﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ‬
‫»ﻏﺮوبﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را دوﺳﺖ ﻧﺪارم«‪ .‬ﻋﺪه اي از ﻗﻮﻣﺶ ﻣﺎهﭘﺮﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫ﻣﺎه را در ﺣﺎلِ ﻃﻠﻮع دﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ اﺳﺖ«‪ .‬و ﭼﻮن ﻣﺎه ﻏﺮوب ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻣﺮا ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﺟﺰو ﮔﻤﺮاﻫﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد«‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪﭘﺮﺳﺘﺎن را ﺑﻪ ﭼﺎﻟﺶ ﮐﺸﯿﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ را در ﺣﺎل ﻃﻠﻮع دﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ اﺳﺖ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب ﮐﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫� ل َِّ�ِي َ� َط َر ٱ َّ َ َ‬ ‫ون ‪ ٧٨‬إ ّ� َو َّج ۡه ُ‬
‫ت َو ۡج ِ َ‬ ‫َ ٰ َ ۡ ِ ّ َ ٓ ‪َ ُ ۡ ُ َّ ّ ٞ‬‬
‫ت‬‫لس� ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِِ‬ ‫��‬‫﴿�قوم إ ِ ِ� ب ِريء مِما � ِ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٧٩ ،٧٨ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾ ٧٩‬‬‫َوٱ ۡ�َ� َض َحن ِٗيفاۖ َو َما ٓ َ�نَا ۠ م َِن ٱل ۡ ُم ۡ�� َ‬
‫ِ‬
‫»اي ﻗﻮم ﻣﻦ! از آنﭼﻪ ﺷﺮك ﻣﯽورزﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺰارم؛ ﻣﻦ‪ ،‬از روي اﺧﻼص و ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﮐﺴﯽ روي ﻣﯽآورم ﮐﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ را ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖ‪ .‬و ﻣﻦ‪ ،‬ﺟﺰو ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻧﯿﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا »ﻻ�إﻻاﷲ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻫﺮﭼﻪ ﺟﺰ او‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮادراﻧﻢ! ﺷﮕﻔﺘﺎ ﮐﻪ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺖﻫﺎ و ﻣﻌﺒﻮدان‬
‫ﺑﺎﻃﻠﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ اﷲ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﺰمِ دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد و ﻫﻢ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ را ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎ ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻠﺸﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻫﯿﺰم در آﺗﺶ دوزخ ﻣﯽﺳﻮزﻧﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ َ َ ُ َ َ َّ َ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ ۡ َ َ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫نت ۡم ل َها َ� ٰرِدون ‪ ٩٨‬ل ۡو �ن‬ ‫ون ٱ�ِ حصب جهنم أ‬ ‫﴿إِن�م وما �عبدون مِن د ِ‬
‫َ ٰٓ ُ َ ٓ َ ٗ َّ َ َ ُ َ َ ُ ّ ‪َ ُ ٰ َ َ ٞ‬‬
‫]اﻻﻧﺒﻴﺎء‪[٩٩ ،٩٨ :‬‬ ‫�ون ‪﴾٩٩‬‬‫�ؤ�ءِ ءإلهة ما وردوهاۖ و� �ِيها � ِ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺷﻤﺎ و ﻣﻌﺒﻮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ اﷲ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻫﯿﺰم دوزﺧﯿﺪ و ﻫﻤﮕﯽ ﺷﻤﺎ وارد دوزخ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦﻫﺎ ﻣﻌﺒﻮدان راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ وارد دوزخ ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻫﻤﮕﯽ در آن‬
‫ﺟﺎوداﻧﻪ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪53‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض و ﻧﻬﯽ از اﮐﯿﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺳﺨﺖ‪...‬‬

‫آري؛ آﯾﺎ ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﮔﺮ اﯾﻦ ﺑﺖﻫﺎ ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬وارد دوزخ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ؟ آﯾﺎ‬
‫در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺳﺰاوار ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﺒﺎدتﮐﻨﻨﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ دوزخ ﺑﺮوﻧﺪ؟ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫آﯾﺎت ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺮﮐﺎن ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺷﺒﻬﻪاﻓﮑﻨﯽ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﺼﺎرا‪ ،‬ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ را‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﻋﯿﺴﯽ ﻧﯿﺰ وارد دوزخ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ آﯾﺎت را ﻧﺎزل‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ َ َ َ ۡ َ ُ ّ َّ ۡ ُ ۡ َ ٰٓ ُ َ َ َ ۡ‬
‫� أ ْو ٰٓ��ِك �ن َها ُم ۡب َع ُدون ‪ۡ َ � � ١٠١‬س َم ُعون‬‫﴿إِن ٱ�ِين سبقت لهم مِنا ٱ�س‬
‫ۡ‬
‫�َُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ََ ۡ َ ُ ُ ُ ۡ َٰ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َحس َ‬
‫�‬ ‫�ون ‪ُ � � ١٠٢‬ز� ُه ُم ٱلف َزع ٱ�‬ ‫ِيس َهاۖ َوه ۡم ِ� ما ٱشتهت أنفسهم � ِ‬
‫ُ ُ ُ َ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ٰ ُ ُ ۡ َ َ َ ُ َ َ َ ُ ُ َّ‬
‫��ِكة �ٰذا ي ۡوم� ُم ٱ�ِي كنت ۡم توعدون ‪] ﴾١٠٣‬اﻻﻧﺒﻴﺎء‪[١٠٣ ،١٠١ :‬‬ ‫و�تلقٮهم ٱلم ٰٓ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬از ﺳﻮي ﻣﺎ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﻣﻘﺮر ﺷﺪ‪ ،‬از دوزخ دور ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ؛ ﺻﺪاي دوزخ‬
‫را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮﻧﺪ و از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﻟﺸﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ‬
‫ﺑﺰرگ )رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ( آﻧﺎن را اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎﻟﺸﺎن ﻣﯽآﯾﻨﺪ )و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ (:‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن روزيﺳﺖ ﮐﻪ وﻋﺪهاش را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪ ‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺑﺮﯾﻦ ﻣﻘﺮر ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا او‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اوﻟﻮاﻟﻌﺰم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰ و ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ اﷲ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎه و‬
‫ﺳﺘﺎره ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﯾﮏ ﺑﻨﺪهي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﯾﺎ ﯾﮏ رﯾﯿﺲ و ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا‪ .‬آنﭼﻪ ﺟﺰ اﷲ‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻢ ﺧﻮدش ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﭘﺮﺳﺘﺶ وي‪» .‬ﻻ�إﻻاﷲ«‪ ،‬ﺣﺎوي‬
‫اﺧﻼﺻﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺎ آن درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻋﺒﺎرت ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ »�ﻤﺪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ« ﻧﯿﺰ اذﻋﺎن ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬اﺳﺖ و اﯾﻦ دو ﻋﺒﺎرت ﺑﺎ ﻫﻢ‪،‬‬
‫اﺳﺎﺳﯽﺗﺮﯾﻦ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم‪ ،‬اداي ﻧﻤﺎز اﺳﺖ؛ ﺑﻪاﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎ؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ذﯾﻞِ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ‪ .‬و درﺑﺎرهي ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪:‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز »وﺗﺮ«‪ ،‬اﺧﺘﻼف دﯾﺪﮔﺎه دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﺮك‪‬‬
‫آن ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؟ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﯿﻞ دارد‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻗﯿﺎم‬
‫ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫وﺗﺮ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻗﻮل راﺟﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪54‬‬

‫درﺑﺎرهي »ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف« )ﺧﻮرﺷﯿﺪﮔﺮﻓﺘﮕﯽ( ﻧﯿﺰ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد؛ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎ آنرا واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﻮل راﺟﺢ‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف دﺳﺘﻮر داد و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﭘﺮﯾﺸﺎن و ﻧﮕﺮان ﺷﺪ و ﻧﻤﺎزي ﮔﺰارد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آنرا ﺑﻪ ﺟﺎ‬
‫ﻧﯿﺎورده ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺗﻌﺪادي از‬
‫ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺷﻬﺮ ﻧﻤﺎز ﮐﺴﻮف ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬از دﯾﮕﺮان ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫درﺑﺎرهي »ﺤﺗﻴﺔاﻤﻟﺴﺠﺪ« اﺧﺘﻼف اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ را واﺟﺐ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮان اﯾﻦ را ﻗﻄﻌﯽ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﭼﻮن‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻋﺪم وﺟﻮب ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﻣﺪن اﻣﺎم در‬
‫روز ﺟﻤﻌﻪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روز ﺟﻤﻌﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬روي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺧﺒﺎر و رواﯾﺖﻫﺎﯾﯽ در دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ واﺟﺐ ﻧﺒﻮدن ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﺣﮑﻢ ﻧﻤﺎزﻫﺎي دو ﻋﯿﺪ ﻧﯿﺰ اﺧﺘﻼف دﯾﺪﮔﺎه دارﻧﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻋﯿﺪﯾﻦ را واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺷﻤﺎري دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻓﻘﻂ ﺑﺮ وﺟﻮب ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ و ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﮐﻪ‬
‫در ذﯾﻞ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ‪ ،‬اﺟﻤﺎع و اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫»اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز« ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﺎز را ﺳﺮِ وﻗﺖ و ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﻫﻤﻪي‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ارﮐﺎن‪ ،‬واﺟﺒﺎت و ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺘﺤﺒﺎت‪ ‬آن ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د‪.‬‬
‫و ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دادن زﮐﺎت ﺑﻪ اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺴﺘﺤﻖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬زﮐﺎت‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺎل و داراﯾﯽِ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در ﻃﻼ‪ ،‬ﻧﻘﺮه‪ ،‬ﭘﻮلِ ﻧﻘﺪ و ﮐﺎﻻﻫﺎي ﺗﺠﺎري‪ ،‬و آنﭼﻪ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﻧﯿﺰ در دامﻫﺎ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﺳﻬﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻪي اﻣﻮال و داراﯾﯽﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺗﻌﻠﻖ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن واﺟﺪ‪ ‬ﺷﺮاﯾﻂ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﺻﺎﺣﺐِ ﻧﺼﺎب‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺶ را ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﺪﻫﺪ‪:‬‬
 ‫‪55‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض و ﻧﻬﯽ از اﮐﯿﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺳﺨﺖ‪...‬‬

‫ِ� َعلَ ۡي َها َوٱل ۡ ُم َؤ َّل َفةِ قُلُ ُ‬ ‫�كِ� َوٱ ۡل َ� ٰمل َ‬ ‫َّ َ َ ُ ۡ ُ َ َ ٓ َ ۡ َ َ‬ ‫َّ َ‬
‫و� ُه ۡم َو ِ�‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِ�ما ٱلصد� ٰت ل ِلفقراءِ وٱلم ٰ ِ‬
‫� َعل ٌ‬ ‫�ض ٗة ّم َِن ٱ َّ�ِ َوٱ َّ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ۡ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫َّ‬
‫ِيم‬ ‫ۗ‬ ‫يل� ف ِر‬
‫يل ٱ�ِ وٱب ِن ٱلسب ِ ِ‬ ‫اب وٱل�ٰ ِرمِ� و ِ� سب ِ ِ‬
‫لرق ِ‬ ‫ٱ ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٦٠ :‬‬ ‫َحك ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪﴾٦٠‬‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬وﯾﮋهي ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان)ﻓﻘﺮا(‪ ،‬و ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان )ﻣﺴﺎﮐﯿﻦ(‪ ،‬و ﮐﺎرﮔﺰاران زﮐﺎت و ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از آﻧﺎن دلﺟﻮﯾﯽ ﺷﻮد و ﻧﯿﺰ در راه آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮدﮔﺎن‪ ،‬و ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎران و ﻣﺠﺎﻫﺪانِ‬
‫راه اﷲ و در راه ﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻓﺮﯾﻀﻪاي از ﺳﻮي اﷲ )ﺻﺎدر ﺷﺪه( اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫اﷲ‪ ،‬داﻧﺎي ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺞ ﺑﯿﺖاﷲ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪﻗﺼﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ رﻫﺴﭙﺎر‬
‫ﻣﮑﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺣﺞ را در ﺳﺎل ﻧُﻬﻢ ﯾﺎ دﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻓﺮض ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫روزهي ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ارﮐﺎن اﺳﻼم اﺳﺖ؛ رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺎﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﺑﯿﻦ ﻣﺎهﻫﺎي ﺷﻌﺒﺎن و ﺷﻮال ﻗﺮار دارد‪ .‬روزهي اﯾﻦ ﻣﺎه در ﺳﺎل دوم ﻫﺠﺮي ﻓﺮض‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ارﮐﺎن اﺳﻼم اﺳﺖ؛ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دﯾﻨﺶ‬
‫را ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎس اﺳﺘﻮاري ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ارﮐﺎن ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﺎﺳﻖ‬
‫اﺳﺖ و ﯾﺎ ﮐﺎﻓﺮ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﺨﻮاﻧَﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و آنﮐﻪ زﮐﺎت ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻓﺎﺳﻖ اﺳﺖ؛ ﺗﺮك ﺣﺞ و روزهي ﻣﺎه‬
‫رﻣﻀﺎن ﻧﯿﺰ ﻓﺴﻖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َّ َ ْ َ ُ ْ‬ ‫ُ ُ ْ َُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫‪ -١٠٨٣‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أم ِْﺮت أن أﻗﺎﺗ ِﻞ اﻨﻟَّﺎس ﺣﻰﺘ �ﺸﻬﺪوا أن ﻻ � إﻻ‬
‫ِّ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ ُ َّ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ ُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َّ ُ َ َّ ً ُ ُ‬ ‫ُ‬
‫الﺰﺎﻛة‪ ،‬ﻓﺈذا �ﻌﻠﻮا ذل ِﻚ‪ ،‬ﻋﺼﻤﻮا ﻣِ�‬ ‫اﷲ‪ ،‬وأن �ﻤﺪا َرﺳﻮل اﷲِ‪َ ،‬و� ِﻘﻴﻤﻮا الﺼﻼة‪ ،‬و�ﺆﺗﻮا‬
‫ْ َ َ َ ُُ ََ‬
‫ﺣﺴﺎ�ﻬ ْﻢ ﻰﻠﻋ اﷲِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ ِّ‬ ‫َ ُ ْ َْ َ َُ ْ‬
‫دِﻣﺎءﻫﻢ َوأمﻮالﻬﻢ‪ ،‬إﻻ ِﺤﺑﻖ اﻹﺳﻼ ِم‪ ،‬و ِ‬
‫) ‪(1‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬از ﺳﻮي اﷲ( ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ‬
‫ﯾﺎﻓﺘﻪام ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﻢ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ و زﮐﺎت دﻫﻨﺪ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪25 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .22 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 395‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪56‬‬

‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮنﻫﺎ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺟﺰ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺳﻼم ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﻦ‬
‫ﻣﺼﻮن داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« در ﺑﺎب ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»)از ﺳﻮي اﷲ( ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪام ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﻢ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد‬
‫راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ و زﮐﺎت‬
‫دﻫﻨﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬داده ﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم را‬
‫آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬در ﻣ‪‬ﻠﮏ ﺧﻮد ﺗﺼﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش را‬
‫ﻣﺄﻣﻮر ﭘﯿﮑﺎرِ ﺑﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﻗﺮار داد‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻖ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻓﺮﻣﺎن‬
‫دﻫﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﻧﺪ و ﭼﻮن اﺳﻼم ﺑﯿﺎورﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺖ از آﻧﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫در ﭘﻨﺎه‪ ‬اﺳﻼم ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ون َما َح َّر َم ٱ َّ ُ‬‫َّ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰ ُ ْ َّ َ َ ۡ‬
‫�‬ ‫ِين � يُؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َو� ب ِٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِِر َو� � ِرم‬ ‫﴿�تِلوا ٱ�‬
‫َ َ ُ ُ ُ َ َ َ ُ َ َ ۡ َ ّ َ َّ َ ُ ُ ْ ۡ َ ٰ َ َ َّ ٰ ُ ۡ ُ ْ ۡ ۡ َ َ َ‬
‫�ز�ة عن‬ ‫ورسو�ۥ و� يدِينون دِين ٱ� ِق مِن ٱ�ِين أوتوا ٱلكِ�ب ح� �عطوا ٱ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٢٩ :‬‬ ‫يَ ٖد َوه ۡم � ٰ ِغ ُرون ‪﴾٢٩‬‬
‫ﺑﺎ آن دﺳﺘﻪ از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ و آنﭼﻪ را اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‬
‫ﺣﺮام ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﻤﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ و دﯾﻦ ﺣﻖ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ و‬
‫ﺑﺎ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري ﺟﺰﯾﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﯾﺪه ﺑﻦ ﻃﻔﯿﻞ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮﮔﺎه ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽ را ﺑﺮ ﻟﺸﮑﺮ ﯾﺎ‬
‫دﺳﺘﻪاي از ﻣﺠﺎﻫﺪان ﻣﯽﮔﻤﺎﺷﺖ‪ ،‬اﺑﺘﺪا او را ﺑﻪ رﻋﺎﯾﺖ ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﭼﻮن ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺟﺰﯾﻪ دﻫﻨﺪ‪ ،‬از آﻧﺎن ﺑﭙﺬﯾﺮ و‬
‫دﺳﺖ از آنﻫﺎ ﺑﺮدار«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ ﮐﻔﺎر‪ ،‬دو ﻫﺪف دﻧﺒﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﯾﮑﯽ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫اﺳﻼم ﺑﯿﺎورﻧﺪ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﺎ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري ﺟﺰﯾﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؛‬
‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦ دو ﮔﺰﯾﻨﻪ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﻨﮕﯿﺪن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻖ دارﻧﺪ ﮐﻪ از دﯾﻦ ﺧﻮﯾﺶ‬
 ‫‪57‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض و ﻧﻬﯽ از اﮐﯿﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺳﺨﺖ‪...‬‬

‫ﺟﺎﻧﺐداري ﮐﻨﻨﺪ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻏﯿﺮت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﯿﮑﺎرﺷﺎن ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬از روي‬
‫ﺗﻌﺼﺐ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﯾﻨﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا دﯾﻦ‪ ،‬دﯾﻦ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و دﯾﻦ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺎﻃﻞ و ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻫﯿﭻ ﮐﺲ دﯾﻨﯽ ﺟﺰ اﺳﻼم را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�ٰ ِ� َ‬
‫�ن ‪﴾٨٥‬‬
‫ۡ‬
‫َ َ َ‬
‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ِ‬ ‫ة‬‫ِر‬
‫خ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬ ‫� ٱ ۡ� ۡس َ� ٰ ِم د ِٗينا فَلَن ُ� ۡق َب َل م ِۡن ُه َو ُه َ‬
‫و‬ ‫﴿ َو َمن يَ ۡب َتغِ َ� ۡ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٨٥ :‬‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ دﯾﻨﯽ ﺟﺰ اﺳﻼم ﺑﺠﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و در آﺧﺮت ﺟﺰو زﯾﺎنﮐﺎران‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﮔﻔﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و زﮐﺎت دادﻧﺪ‪» ،‬ﺧﻮنﻫﺎ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺟﺰ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺳﻼم‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻣﺼﻮن داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ«‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﭘﺮداﺧﺖ زﮐﺎت ﺳﺮﺗﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﮐﺮد‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق از او ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻌﻼً ﮐﺎري ﺑﺎ ﻣﺎﻧﻌﯿﻦ زﮐﺎت ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ؛ اﻣﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﺮ ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﺎﻓﺸﺎري ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ اﮔﺮ‬
‫از دادن ﺑﺰﻏﺎﻟﻪ ‪ -‬ﯾﺎ زاﻧﻮﺑﻨﺪ ﺷﺘﺮ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﺘﺎﺑﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﯽﺟﻨﮕﻢ«‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺧﺪاي‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﯿﻨﻪي اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬را ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد ﮔﺸﻮده )و او را ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺼﻤﻢ ﻓﺮﻣﻮده( و‬
‫) ‪(1‬‬
‫داﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ درﺳﺖ و ﺳﺰاوار ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ َ ْ ْ ً ْ َ ْ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫ُ‬
‫ﻗﻮﻣﺎ ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ اﻟﻜِﺘﺎب‪،‬‬ ‫‪ -١٠٨٤‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎ ٍذ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺑﻌﺜ ِ� رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪» :‬إﻧﻚ ﺗﺄ ِﻲﺗ‬
‫َ َ ْ ُ َ َّ‬ ‫ْ ُ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ ُ ُ َ‬
‫ﻓﺎد�ﻬ ْﻢ إِﻰﻟ ﺷﻬﺎدة أن ﻻ � إﻻ اﷲ‪ ،‬و�� رﺳﻮلاﷲ ﻓﺈِن ﻫ ْﻢ أﻃﺎﻋﻮا ِﺬﻟل ِﻚ‪ ،‬ﻓﺄﻋﻠِﻤﻬ ْﻢ أن اﷲ‬
‫َ َ َ ْ ُ َ َّ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ََ ُ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫َْ َْ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﻮات ﻲﻓ ﻞﻛ ﻳﻮمٍ َو ْﻴﻟﻠ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﺈِن ﻫ ْﻢ أﻃﺎﻋﻮا ِﺬﻟلﻚ‪ ،‬ﻓﺄﻋﻠِﻤﻬ ْﻢ أن اﷲ‬ ‫ﻗ ِﺪ اﻓﺮﺘض ﻋﻠﻴﻬﻢ ﻤﺧﺲ ﺻﻠ ٍ‬
‫َ ْ ُ ََ ُ‬ ‫ْ َ ُ َ ُّ َ َ ُ َ‬ ‫َ َْ َ َ َ ْ َ ًَ ُْ ُ ْ َ‬
‫ﺮﺘد ﻰﻠﻋ �ﻘﺮاﺋﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺈِن ﻫ ْﻢ أﻃﺎﻋﻮا ِﺬﻟلﻚ‪،‬‬ ‫ﻴﻬﻢ ﺻﺪﻗﺔ ﺗﺆﺧﺬ ﻣِﻦ أﻏﻨﻴﺎﺋ ِِﻬﻢ �‬ ‫ﻗ ِﺪ ا� َ‬
‫ﺮﺘض ﻋﻠ‬

‫)‪ (1‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي‪6924‬؛ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎرهي‪20‬؛ اﻟﺒﺪاﯾﮥ و اﻟﻨﻬﺎﯾﮥ )‪] .(315/6‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪58‬‬
‫َ ٌ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ ْ َ ْ ُ َ َّ ُ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ َ َ‬
‫ﺣﺠﺎب«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ‬‫ﻮم ﻓﺈِﻧﻪ ﻟيﺲ ﺑيﻨﻬﺎ و�� اﷲ ِ‬‫ﺎك و�ﺮاﺋ َِﻢ أمﻮاﻬﻟِﻢ‪ .‬واﺗ ِﻖ دﻋﻮة الﻤﻈﻠ ِ‬ ‫ﻓﺈِﻳ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮا )ﺑﺮاي دﻋﻮت‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﻤﻦ( ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﺰد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽروي ﮐﻪ اﻫﻞ ﮐﺘﺎباﻧﺪ؛ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ )اﻗﺮار ﺑﻪ‬
‫وﺣﺪاﻧﯿﺖ اﷲ‪ ،‬و رﺳﺎﻟﺖ ﻣﻦ( دﻋﻮت ﮐﻦ و ﭼﻮن ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه‬
‫ﮐﻪ اﷲ در ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﻼم‬
‫ﮐﻦ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬زﮐﺎت را در اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮض ﻧﻤﻮده ﮐﻪ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان اﯾﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮاﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﻮال ﻗﯿﻤﺘﯽِ‬
‫آنﻫﺎ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت( ﺑﭙﺮﻫﯿﺰ و از دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم ﭘﺮوا ﮐﻦ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﺣﺠﺎﺑﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﷲ‬
‫و دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﺎﺟﺮاي ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﯾﻤﻦ را از زﺑﺎن ﺧﻮدش ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﻣﻌﺎذ‪ ‬را در ﺳﺎل دﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ‬
‫ﻧﺰد ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽروي ﮐﻪ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن او را از وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﺶ‬
‫آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﺮود‪ .‬زﯾﺮا آنﻫﺎ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﺑﻮدﻧﺪ و داﻧﺶ و‬
‫اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ آنﻫﺎ را از ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺟﺎﻫﻞ‪ ،‬ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ آﻧﺎن را دﻋﻮت دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽداﺷﺖ ﺗﺎ ﺳﺆالﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﻧﺤﻮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﭘﺎﺳﺦ دﻫﺪ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و وﺿﻌﯿﺖ آنﻫﺎ را درك ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪،‬‬
‫ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻪ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬آﻣﻮزش داد ﮐﻪ در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺎم‬
‫دﻋﻮت‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ و رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ )اﻗﺮار ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﯿﺖ اﷲ‪ ،‬و رﺳﺎﻟﺖ ﻣﻦ( دﻋﻮت ﮐﻦ« ﺗﺎ اذﻋﺎن ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ او‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻋﺒﺎدت و‬
‫ﺑﻨﺪﮔﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻏﯿﺮاﷲ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ و ﻣﺮدود اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺪ ورود‬
‫ﺑﻪ اﺳﻼم اﺳﺖ؛‪.‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪(1458 ،1395) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .19 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 213‬ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪59‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض و ﻧﻬﯽ از اﮐﯿﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺳﺨﺖ‪...‬‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﯿﺶ از او ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﭼﻮن‪ :‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ،‬ﻫﻮد و ﻋﯿﺴﯽ و‪ ...‬آﻣﺪهاﻧﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﺧﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎمآور اﻻﻫﯽﺳﺖ و ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ‪ ،‬ﻧﺎﺳﺦِ ﺷﺮﯾﻌﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﭘﺲ از او‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ و آﯾﯿﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮرد‪ ‬ﻗﺒﻮل اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﭼﻮن ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه ﮐﻪ اﷲ در ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع‪،‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶِ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻓﺰود‪» :‬اﮔﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﻼم ﮐﻦ ﮐﻪ اﷲ‪،‬‬
‫زﮐﺎت را در اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮض ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان اﯾﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪،‬‬
‫ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮاﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در اﻣﻮاﻟﺸﺎن« ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از رواﯾﺖﻫﺎي اﻣﺎم‬
‫ﺑﺨﺎري‪ /‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪» .‬زﮐﺎت از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮان داده ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر‬
‫از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ داراي ﻧﺼﺎب زﮐﺎتاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺮﯾﻒ‪» ‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ« در‬
‫ﺑﺎب وﺟﻮب زﮐﺎت اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎ‪ ،‬داﺷﺘﻦِ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺑﺎب اﻫﻞ‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ داراﯾﯽاش ﺑﺮاي ﯾﮏ ﺳﺎلِ ﺧﻮدش و ﺧﺎﻧﻮادهاش‬
‫ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪ .‬در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﻮال‬
‫ﻗﯿﻤﺘﯽِ آنﻫﺎ )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت( ﺑﭙﺮﻫﯿﺰ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻣﻮال ﻣﺘﻮﺳﻂ‪ ‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬در ﮔﺮﻓﺘﻦ زﮐﺎت‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻦ و ﻧﻪ ﺳﺘﻢ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﺎدﻻﻧﻪ‪،‬‬
‫زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮ‪ .‬زﯾﺮا اﮔﺮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ اﻣﻮال آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﺗﺼﺮف ﮐﻨﯽ‪ ،‬در ﺣﻘﺸﺎن‬
‫ﺳﺘﻢ ﻧﻤﻮدهاي و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺣﻖّ ﺗﻮ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا »از دﻋﺎي‬
‫ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺘﺮس ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻣﯿﺎن اﷲ و دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دﻋﺎي‬
‫ﺳﺘﻢدﯾﺪه را ﻣﯽ ﭘﺬﯾﺮد؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ آدمِ ﺳﺘﻢدﯾﺪه دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از اﷲ‬
‫ﮐﻤﮏ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬اﻧﺘﻘﺎﻣﺶ را دﯾﺮ ﯾﺎ زود از ﺳﺘﻢﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺟﻬﺖ اﻗﺎﻣﻪي ﻋﺪل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﺎدلﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﮐﻢ و‬
‫دادﮔﺮﺗﺮﯾﻦ داور اﺳﺖ و از ﮐﻤﺎلِ ﺣﮑﻤﺖ او‪ ،‬دادﮔﺮي در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫ﺣﻖّ ﻣﻈﻠﻮم را از ﻇﺎﻟﻢ ﻣﯽﺳﺘﺎﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪...» :‬ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه ﮐﻪ اﷲ در ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪60‬‬
‫� ِّ ْ‬
‫الﺮ ُﺟﻞ َو َ� ْ َ‬
‫� َّ‬‫إن َ� ْ َ‬
‫َّ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ‬
‫الﺮﺸكِ‬ ‫ِ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﻮل‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٠٨٥‬وﻋﻦ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ُْ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫واﻟ�ﻔ ِﺮ‪ ،‬ﺗ ْﺮك الﺼﻼة ِ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﻫﺮ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺷﺨﺺ و ﺷﺮك و ﮐﻔﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ َ ُ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ ْ ُ َّ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََُْ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﻟﻌﻬﺪ اﺬﻟِي ﺑيﻨﻨﺎ َو�يﻨﻬ ْﻢ الﺼﻼة‪� ،‬ﻤﻦ ﺗ َﺮ�ﻬﺎ‬‫‪ -١٠٨٦‬وﻋﻦ ﺑﺮ�ﺪة‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫ََ ْ ََ‬
‫�ﻘﺪ �ﻔ َﺮ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮﯾﺪه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮﻗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﮐﺎﻓﺮان‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ؛ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ََ َ ََ َ ُ ُ َ َ َ َ‬ ‫‪ -١٠٨٧‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﺷﻘﻴﻖ اﺘﻟَّﺎﺑ ِ ِّ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن‬ ‫ﻲﻌ اﻤﻟﺘﻔﻖ ﻰﻠﻋ ﺟﻼﺘﻟ ِ ِﻪ ر ِﻤﺣﻪ‬
‫ْ َ َ ْ ُ ُ ُ ْ ٌ َ ْ َ َّ َ‬
‫� الﺼﻼة ِ‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ‬ ‫ﺎل ﺗﺮﻛﻪ �ﻔﺮ �‬ ‫ََ ْ َ َ ْ ً َ‬ ‫ْ َ ُ َ َّ‬
‫أﺻﺤﺎب �ﻤ ٍﺪ‪ ‬ﻻ ﻳﺮون ﺷيﺌﺎ ﻣِﻦ اﻷ�ﻤ ِ‬
‫) ‪(4‬‬
‫رواﯾﺖ را ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ در ﮐﺘﺎب اﻻﯾﻤﺎن آورده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺷﻘﯿﻖ ﺗﺎﺑﻌﯽ‪ /‬ﮐﻪ ارﺟﻤﻨﺪياش ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»اﺻﺤﺎب ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺗﺮك ﻫﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺟﺰ ﺗﺮك ﻧﻤﺎز را ﮐﻔﺮ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﻫﺸﺪاري درﺑﺎرهي ﺗﺮك ﻧﻤﺎز اﺳﺖ؛ ﻫﻢ ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ و‬
‫ﻫﻢ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﯾﺪه‪ .$‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ‪» :‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻫﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ ﮐﻔﺮ و ﺷﺮك اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﮐﻔﺮ و ﺷﺮك ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﻧﺪارد«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺸﺮك ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮﯾﺪه‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.82 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﻔﺮ و ﺷﺮك ﻓﺎﺻﻠﻪاي ﻧﺪارد و ﮐﺎﻓﺮ و ﻣﺸﺮك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫]ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4143 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻏﯿﺐ‪ ،‬ش‪564 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪574 :‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2114 :‬‬
 ‫‪61‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض و ﻧﻬﯽ از اﮐﯿﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺳﺨﺖ‪...‬‬

‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮﻗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﮐﺎﻓﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آدمِ ﺑﯽﻧﻤﺎز )ﺗﺎرکالﺼﻼة( ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬و‬
‫از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﺑﺪﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ذﺑﯿﺤﻪي ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﮔﻮﺷﺖ ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯽﻧﻤﺎز ﺳﺮ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮَد‪،‬‬
‫ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ازدواج ﺑﺎ زن ﯾﻬﻮدي ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ زنِ ﺑﯽﻧﻤﺎز ازدواج ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﺑﺮ اﺳﺎس ﭘﯿﻤﺎن ﯾﺎ اﻣﺎن و ﯾﺎ ذﻣﻪ‪ ،‬در دﯾﻦ ﺧﻮد آزادﻧﺪ؛ اﻣﺎ آدمِ ﺑﯽﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﺗﺮك ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻮ را‬
‫ﻣﯽﮐُﺸﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﺎركاﻟﺼﻼة از ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﻧﯿﺰ ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﻣﺮوزه‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻫﻤﯿﺖ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎز را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎﺣﺶ ﺑﺎ زﻧﯽ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﮑﺎح‪ ،‬ﻧﺎدرﺳﺖ و ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﺎ آن‬
‫زن ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او زﻧﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﭘﺎيﺑﻨﺪ اﺳﺖ و ﺑﻌﺪﻫﺎ ﻧﻤﺎز را ﮐﻨﺎر ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﻋﻘﺪ ﻧﮑﺎح ﻓﺴﺦ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ او را از زنِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺟﺪا ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ‬
‫دﯾﻦ اﺳﻼم ﺑﺎز ﮔﺮدد ﮐﻪ در اﯾﻦﺻﻮرت ﺑﺮ ﻧﮑﺎﺣﺶ اﺑﻘﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﺮ ﺗﺮك ﻧﻤﺎز ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﻧﻪ او را ﻏُﺴﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻧﻪ او را ﮐﻔﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ‬
‫او ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺰارﻧﺪ و او را در ﻗﺒﺮﺳﺘﺎنِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﻓﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ رﺣﻤﺖ و‬
‫آﻣﺮزش ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﺟﻨﺎزهي‬
‫ﺑﯽﻧﻤﺎز ﭼﻪ ﮐﻨﯿﻢ؟ آﯾﺎ ﻻﺷﻪاش را رﻫﺎ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺧﻮراك ﺳﮓﻫﺎ ﺷﻮد؟ ﺧﯿﺮ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ رﻧﺞآور اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺟﻨﺎزهاش را ﺑﻪ ﺑﯿﺮون ﺷﻬﺮ ﯾﺎ ﺑﻪ دﺷﺖ و ﺑﯿﺎﺑﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و ﮔﻮداﻟﯽ ﺣﻔﺮ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻻﺷﻪي آدمِ ﺑﯽﻧﻤﺎز را ﺑﺎ ﻟﺒﺎسﻫﺎﯾﺶ در ﭼﺎﻟﻪي‬
‫ﺣﻔﺮﺷﺪه ﻣﯽاﻧﺪازﯾﻢ و روﯾﺶ ﺧﺎك ﻣﯽرﯾﺰﯾﻢ ﺗﺎ ﮔَﻨﺪ‪‬ش ﻫﻤﻪ ﺟﺎ را ﺑﺮﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ از‬
‫ﺑﺎﺑﺖ‪ ‬ﺗﺄﺛﺮ و اﻓﺴﻮسِ ﺧﺎﻧﻮادهاش ﻧﮕﺮان ﻧﺒﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﻻﺷﻪاش را روي زﻣﯿﻦ رﻫﺎ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‬
‫ﺗﺎ ﺧﻮراك ﺳﮓﻫﺎ ﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻮي ﺗﻌﻔﻨﺶ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ را ﻧﮕﯿﺮد و ﻣﺎﯾﻪي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪62‬‬

‫ﻧﺎراﺣﺘﯽِ ﻣﺮدم ﯾﺎ آزردﮔﯽِ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ ﻧﺸﻮد‪ ،‬او را ﺑﺪون ﻏﺴﻞ و ﮐﻔﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺎك‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬آدم ﺑﯽﻧﻤﺎز روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺎ ﻓﺮﻋﻮن‪ ،‬ﻫﺎﻣﺎن‪ ،‬ﻗﺎرون و اﺑﯽ ﺑﻦ‬
‫ﺧﻠﻒ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺮك ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮔﻨﺎه‪ ‬ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و اﻧﺴﺎن‬
‫را از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ آدمِ ﺑﯽﻧﻤﺎز را از‬
‫ﻗﺒﺮﺳﺘﺎنِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دور ﮐﻨﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢِ ﺑﻪ ﺑﯽﻧﻤﺎز ﺑﻮدن وي‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺣﻀﻮر در ﻧﻤﺎز ﺟﻨﺎزهاش ﻓﺮا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻔﺎ و ﺗﺰوﯾﺮ در ﺣﻖّ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ؛‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا از ﺑﯽﻧﻤﺎز ﺑﻮدن ﻣﯿ‪‬ﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﺮ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬آﮔﺎﻫﯽ از ﺑﯽﻧﻤﺎز ﺑﻮدن ﻣﯿ‪‬ﺖ‪،‬‬
‫ﺟﻨﺎزهاش را ﻧﺰد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ َ ّ َ َ َ َ ّ ۡ ُ َّ َ َ‬
‫َ َ ْ َّ‬ ‫َّ‬
‫�ه ِۖ ٓۦ إِ� ُه ۡم �ف ُروا ب ِٱ�ِ‬ ‫ات �بَ ٗدا َو َ� َ� ُق ۡم َ َ ٰ‬
‫� َ� ۡ‬ ‫﴿و� تصل ٰٓ‬
‫� أح ٖد مِنهم م‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َ ُ ْ َ ُ ۡ َٰ ُ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٨٤ :‬‬ ‫سقون ‪﴾٨٤‬‬ ‫َو َر ُس ِ‬
‫و�ِۦ وماتوا وهم � ِ‬
‫و ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهي ﻫﯿﭻﯾﮏ از آﻧﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﺨﻮان و ﺑﺮ ﻗﺒﺮﺷﺎن ﻧﺎﯾﺴﺖ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‬
‫ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ و در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺎﺳﻖ و ﮔﻤﺮاه ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﯽﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﻣﯿﺮاﺛﺶ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ اﮔﺮ او ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬از ﺷﻤﺎ ارث ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ .‬ﻣﺜﻼً‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻤﯿﺮد و ﭘﺴﺮي ﺑﯽﻧﻤﺎز و ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﯾﯽ‬
‫ﻧﻤﺎزﺧﻮان داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﭘﺴﺮ ارث ﻧﻤﯽﺑﺮد؛ اﻣﺎ ﭘﺴﺮﻋﻤﻮيِ ﻣﯿ‪‬ﺖ ﮐﻪ دورﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ارث‬
‫ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﭘﺴﺮي ﻧﻤﺎزﺧﻮان و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﭘﯿﺶ از ﭘﺪرِ ﺑﯽﻧﻤﺎزش ﺑﻤﯿﺮد و‬
‫ﻋﻤﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻧﻤﺎزﺧﻮاﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ارﺛﺶ ﺑﻪ ﻋﻤﻮﯾﺶ ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺪرش؛‬
‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ْ‬
‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳَ ِﺮث ال ُﻤ ْﺴ ِﻠ ُﻢ اﻟﺎﻜ ِﻓ َﺮ‪َ ،‬وﻻ اﻟﺎﻜ ِﻓ ُﺮ ال ُﻤ ْﺴ ِﻠ َﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬از ﮐﺎﻓﺮ ارث ﻣﯽﺑﺮد و ﻧﻪ ﮐﺎﻓﺮ از ﻣﺴﻠﻤﺎن«‪.‬‬
‫ﻣﺘﻮن ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و اﺟﻤﺎع ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯽﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﻘﯿﻖ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺗﺎﺑﻌﯽ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺮك‬
‫ﻫﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺟﺰ ﺗﺮك ﻧﻤﺎز را ﮐﻔﺮ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ«‪ .‬ﻧﻮوي‪ /‬درﺑﺎرهي ﺷﻘﯿﻖ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻤﻪ‪ ،‬اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ او ﮔﺮاﻣﯽ‪ ،‬ﺛﻘﻪ‪ ،‬ﻋﺎدل و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎي ﻣﺘﺄﺧﺮ‬
 ‫‪63‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض و ﻧﻬﯽ از اﮐﯿﺪ و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺳﺨﺖ‪...‬‬

‫ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻼﻣﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ ﺑﻦ ﺑﺎز‪ /‬ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎركاﻟﺼﻼة‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ و ﺑﯿﺮون‬
‫از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﮑﻢِ ﻣﺮﺗﺪ را دارد؛ اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺴﺘﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و‬
‫ﺻﻼح ﻣﺎ در آناﺳﺖ‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫َُْ َ َ‬ ‫َّ َّ َ َ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫أول ﻣﺎ �َﺎﺳ ُﺐ ﺑ ِ ِﻪ اﻟﻌﺒﺪ ﻳ ْﻮم‬ ‫‪ -١٠٨٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إن‬
‫َ َ ْ َ َ َ َُُ َ ْ َ َ َ ْ ََ ْ ْ َ َ َ َْ َ َ ْ َ َ َ ْ ََ ْ َ َ‬
‫ﺎب َو َﺧ ِ َ‬
‫ﺮﺴ‪،‬‬ ‫اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﻣِﻦ �ﻤﻠِ ِﻪ ﺻﻼﺗﻪ‪ ،‬ﻓﺈن ﺻﻠﺤﺖ‪� ،‬ﻘﺪ أﻓﻠﺢ وأ�ﺢ‪ ،‬و�ن ﻓﺴﺪت‪� ،‬ﻘﺪ ﺧ‬
‫َ‬
‫ّ َ ُ َّ ُ َ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ ْ ٌ َ َ َّ ُ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ ْ ََْ َ‬
‫ﺗﻄﻮ ٍع‪� ،‬ﻴﻜﻤﻞ ﺑِﻬﺎ ﻣﺎ‬ ‫الﺮب‪ :‬ا�ﻈ ُﺮوا ﻫﻞ ﻟ ِﻌﺒﺪي ﻣﻦ‬ ‫ﻓﺈن ا�ﺘﻘﺺ ﻣِﻦ ﻓ ِﺮ�ﻀﺘِ ِﻪ ﻲﺷء‪ ،‬ﻗﺎل‬
‫ْ َ ََ َ َ‬ ‫َ َ ُ َ ُ ُ َ‬ ‫ََْ َ‬
‫ا�ﺘﻘﺺ ﻣ َِﻦ اﻟﻔ ِﺮ�ﻀﺔِ؟ � َّﻢ ﺗ�ﻮن ﺳﺎﺋ ُِﺮ أ�ﻤ ِﺎﻪﻟِ ﻰﻠﻋ ﻫﺬا«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه در روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ درﺑﺎرهي آن ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎزِ اوﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر و‬
‫ﭘﯿﺮوز اﺳﺖ و اﮔﺮ ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮐﺎم و زﯾﺎنﮐﺎر اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﮐﻤﯽ و ﮐﺎﺳﺘﯽ در‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮﺿﺶ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﻨﺪهام‬
‫ﻧﻮاﻓﻠﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي ﻓﺮاﯾﻀﺶ ﺟﺒﺮان ﺷﻮد؟ ﺳﭙﺲ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز و ﺗﻬﺪﯾﺪ ﺳﺨﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺮك آن‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺑﻨﺪه در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي ﻧﻤﺎزش آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد؛ اﮔﺮ ﻧﻤﺎزش درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر و ﭘﯿﺮوز ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬از ﻣﯿﺎنِ اﻋﻤﺎل و ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺣﻖّ ﺧﺪاوﻧﺪيﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﺮﺳﺶ درﺑﺎرهي‬
‫ﻧﻤﺎز اﺳﺖ؛ اﻣﺎ درﺑﺎرهي ﺣﻘﻮق اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻫﻤﻪ درﺑﺎرهي ﻗﺘﻞ‬
‫و ﮐﺸﺘﺎر ﺳﺆال ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2020 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪(812 ،810) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪/‬‬
‫ش‪.337 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪64‬‬

‫اﮔﺮ ﻧﻤﺎزِ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ و درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر و ﮐﺎﻣﺮوا ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻧﻤﺎزش‬
‫ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮐﺎم و زﯾﺎنﮐﺎر اﺳﺖ؛ اﮔﺮ در ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮضِ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﮐﻤﯽ و‬
‫ﮐﺎﺳﺘﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﻨﺪهام ﻧﻮاﻓﻠﯽ دارد ﮐﻪ ﺑﺎ آن‪،‬‬
‫ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎي ﻓﺮاﯾﻀﺶ ﺟﺒﺮان ﺷﻮد؟ ﺳﭙﺲ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺎس ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻟﺬا از ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺖ‪ ‬ﺑﯽﮐﺮانِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮاﻓﻞ و ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻗﺒﻞ و‬
‫ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض را ﺗﺸﺮﯾﻊ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و ﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺟﺰ در اوﻗﺎت ﻣﻤﻨﻮع‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؛ ﺑﻪﻗﻄﻊ در ﻧﻤﺎز ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﮐﺴﺮ و ﮐﻢﺑﻮد ﯾﺎ ﺧﻠﻠﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻮاﻓﻞ ﺟﺒﺮان ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻇﻬﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ دو ﺳﻼم ادا ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و دو رﮐﻌﺖ ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از ﻓﺮضِ ﻇﻬﺮ؛ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﭼﺎﺷﺖ؛ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﻧﻮاﻓﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ ﯾﺎ ﮐﺎﺳﺘﯽ و‬
‫ﺧﻠﻞِ ﻣﻮﺟﻮد در ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮﺿﺶ را ﺟﺒﺮان ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﻟﻄﻒ ﺑﯽﮐﺮانِ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎس ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﻋﻨﺎﯾﺖ‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺗﻮﻓﯿﻘﻤﺎن دﻫﺪ ﮐﻪ او را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -194‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺻﻒ اول و اﻣﺮ ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎي‬
‫ﺟﻠﻮﺗﺮ و ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻤﻮدن ﺻﻒﻫﺎ و ﺑﻪﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻦ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‬
‫)ﭘ‪‬ﺮ ﮐﺮدن ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎ(‬

‫َ ُ ُّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ ََْ‬ ‫ْ َ ُ َ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ ﺑ ِﻦ ﺳﻤ َﺮة‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺧ َﺮج ﻋﻠﻴﻨﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪» :‬أﻻ ﺗﺼﻔﻮن ﻛﻤﺎ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٠٨٩‬ﻋﻦ‬
‫َ َ ِّ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُّ‬ ‫َُ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ ِّ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُّ‬
‫ﺗﺼﻒ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﻋِﻨﺪ ر�ﻬﺎ؟« �ﻘﻠﻨﺎ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬و�ﻴﻒ ﺗﺼﻒ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﻋِﻨﺪ ر�ﻬﺎ؟‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ ِّ‬ ‫َ َ ُ ُّ َ ُّ ُ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُّ َ‬
‫ﺮﺘاﺻﻮن ﻲﻓ الﺼﻒ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺘِﻤﻮن الﺼﻔﻮف اﻷول‪ ،‬و�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰدﻣﺎن آﻣﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﺮا‬
‫آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﻪ ﺻﻒ ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻒ ﻧﻤﯽﺑﻨﺪﯾﺪ؟« ﮔﻔﺘﯿﻢ‪:‬‬
‫اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺻﻒ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻒﻫﺎي‬
‫ﺟﻠﻮ را ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﺻﻒ‪ ،‬ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽﭼﺴﺒﻨﺪ‬
‫)و ﺟﺎي ﺧﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ(«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ ََْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫‪َ -١٠٩٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ل ْﻮ �ﻌﻠ ُﻢ اﻨﻟَّﺎس ﻣﺎ ﻲﻓ اﻨﻟِّﺪاءِ والﺼ ِﻒ‬
‫ْ ََُ‬ ‫ْ َْ َ ُ َ َْ‬ ‫ُ َ َ ُ‬ ‫َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﻷ َّو ِل‪َّ � ،‬ﻢ ل ْﻢ �ِﺪوا إِﻻ أن �ﺴﺘ ِﻬﻤﻮا ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻻﺳﺘﻬﻤﻮا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺮدم از ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان و‬
‫ﺻﻒ اول آﮔﺎه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ آن ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ‬
‫ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺻﻒ ﻧﺨﺴﺖ و ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻧﻤﻮدن ﺻﻒﻫﺎ و ﺗﮑﻤﯿﻞ آنﻫﺎ ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﺐ ﮔﺸﻮده و در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺬﮐﻮر‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ و اﺣﺎدﯾﺜﯽ در اﯾﻦﺑﺎره آورده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ‬
‫ﺳﻤﺮه‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰدﻣﺎن آﻣﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﺮا آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﺰد‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﻪ ﺻﻒ ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺻﻒ ﻧﻤﯽﺑﻨﺪﯾﺪ؟«‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.430 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪615 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .437 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1040‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪66‬‬

‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺎدتﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارﻧﺪ و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ََ‬ ‫َُ َ َۡ َ ۡ ُ َ َ ۡ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َۡ‬ ‫﴿ َو َ ُ�ۥ َمن � ٱ َّ َ َ‬
‫ض ومن عِندهۥ � �ستك ِ�ون �ن عِبادتِهِۦ و�‬ ‫ت وٱ�� ِ �‬‫لس� ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫ُ َ ّ ُ َ ۡ َ َ َّ َ َ َ ۡ ُ ُ َ‬ ‫َۡ َ ۡ ُ َ‬
‫]اﻻﻧﺒﻴﺎء‪[٢٠ ،١٩ :‬‬ ‫�ون ‪﴾٢٠‬‬ ‫�ون ‪� ١٩‬سبِحون ٱ�ل وٱ�هار � �ف‬ ‫�ستح ِ‬
‫از ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﺳﺮ ﻧﻤﯽﺗﺎﺑﻨﺪ و ﺧﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺷﺐ و روز ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﻰﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺳﺴﺘﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬در ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ آنﻫﺎ ﻫﻤﻮاره و در ﻫﻤﻪي‬
‫اوﻗﺎت‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺴﺒﯿﺢاﻧﺪ و از ﺟﻤﻠﻪي ﻋﺒﺎدتﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﺻﻒ‬
‫ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از زﺑﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ۡ ۡ ّ ُ َ‬ ‫َّ ُّ َ‬ ‫َّ َ ۡ‬
‫﴿�نا �َح ُن ٱلصآفون ‪� ١٦٥‬نا �َح ُن ٱل ُم َسبِحون ‪] ﴾١٦٦‬اﻟﺼﺎﻓﺎت ‪[١٦٦ ،١٦٥ :‬‬
‫و ﻣﺎ ﻫﻤﮕﯽ )ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎن اﷲ( ﺑﻪ ﺻﻒ اﯾﺴﺘﺎدهاﯾﻢ‪ .‬و ﻣﺎ ﻫﻤﮕﯽ ﺗﺴﺒﯿﺢﮔﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺻﻒ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺻﻒ ﺑﺴﺘﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را‬
‫ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮ را ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﺻﻒ‪ ،‬ﮐﻨﺎر‬
‫ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﯽﭼﺴﺒﻨﺪ )و ﺟﺎي ﺧﺎﻟﯽ ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ(«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ و روش اﯾﺴﺘﺎدن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺮ رﻫﻨﻤﻮد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﺻﻒ ﺑﺒﻨﺪﯾﻢ و ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﭽﺴﺒﯿﻢ و‬
‫ﻫﯿﭻ ﺟﺎﯾﯽ را ﺧﺎﻟﯽ ﻧﮕﺬارﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺻﻒ ﻧﺨﺴﺖ ﺗﻼش ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره در ﺻﻒ‪ ‬اول ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺮدم از ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان و ﺻﻒ اول آﮔﺎه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاي‬
‫دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ آن ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺻﻒ ﻧﺨﺴﺖ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺻﻒﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﭘ‪‬ﺮ و ﺑﻪﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺗﺎ‬
‫ﺻﻒِ ﺟﻠﻮ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻦِ ﺻﻒ ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا در ﺑﺴﺘﻦ ﺻﻒﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻪ ﻧﮑﺘﻪ ﺣﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺗﺎ ﺻﻒ‪ ‬ﺟﻠﻮ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ در ﺻﻒ ﺑﻌﺪي ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺻﻒﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﺑﺮ و در ﯾﮏ ﺧﻂ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﭽﺴﺒﻨﺪ و ﻓﺎﺻﻠﻪ اي در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰاري‪ ،‬ﭘﺎ و ﺷﺎﻧﻪاش را ﺑﻪ ﭘﺎ و ﺷﺎﻧﻪي ﻧﻤﺎزﮔﺰاري ﮐﻪ در ﮐﻨﺎرِ اوﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﭽﺴﺒﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﻧﺪﮐﯽ ﻧﯿﺰ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
 ‫‪67‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺻﻒ اول و اﻣﺮ ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮﺗﺮ و ﻧﯿﺰ‪...‬‬

‫ﺑﺰﻏﺎﻟﻪﻫﺎ ﺧﻮد را در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺣﻮاﺳﺸﺎن را ﭘ‪‬ﺮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬

‫ﯾﺎدآوري دو ﻧﮑﺘﻪ ﺿﺮوريﺳﺖ‪:‬‬
‫• ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﻪ ﻫﻢ ﭼﺴﺒﯿﺪن‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺰاﺣﻢِ دﯾﮕﺮان ﺷﻮﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﻨﺎر ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﻫﯿﭻ ﺟﺎﯾﯽ را در داﺧﻞ ﺻﻒ‪،‬‬
‫ﺧﺎﻟﯽ ﻧﮕﺬارﯾﻢ‪.‬‬
‫• ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺻﻒ اول‪ ،‬رزرو ﮐﺮدن ﺟﺎ ﺑﺎ ﮐﺘﺎب ﯾﺎ ﺟﺎﻧﻤﺎز و اﻣﺜﺎلِ آن‪،‬‬
‫روا ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺟﺎ در ﺻﻒ اول‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻧﮕﺎر‬
‫ﻣﺤﻠﯽ را ﮐﻪ رزرو ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻠﮏ‪ ‬ﺷﺨﺼﯽِ آﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽآﯾﺪ و در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻫﻢ آنﺟﺎ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ؛ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﻌﺪ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﯽآﯾﺪ و اﻋﺘﺮاض ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ »ﭼﺮا ﺟﺎي‬
‫ﻣﻦ را ﮔﺮﻓﺘﻪاي؟! اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﻦ اﺳﺖ«‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ آنﺟﺎ را از ﺟﯿﺐ ﺧﻮد ﺧﺮﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ! ﻣﺴﺎﺟﺪ‪ ،‬از آنِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﻪ زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺣﻖّ‬
‫ﺗﻘﺪم دارد‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﻢ؛ اﺳﺘﺎدﻣﺎن‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ اﻟﺴﻌﺪي‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬رزرو ﮐﺮدن ﺟﺎ در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻧﻤﺎزِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪،‬‬
‫درﺳﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺎر‪‬ش ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻏﺼﺒﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻣﺮدم از ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان و ﺻﻒ اول آﮔﺎه‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ آن ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ‬
‫ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺑﺪيﻫﺎي رزرو ﮐﺮدن ﺟﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﯿﺎﻟﺶ راﺣﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺎيِ ﻣﻦ ﮐﻪ رزرو اﺳﺖ؛ ﻟﺬا دﯾﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرود و ﺧﯿﺮِ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ و ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ﺿﺮورﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﯾﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز و ﺣﺘﯽ ﺧﻮاﺑﯿﺪن‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﺶ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﭘﺲ از اﻧﺠﺎم ﮐﺎر‪‬ش‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎزﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﺣﻖّ اوﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻞ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدد؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ از روي ﮔﺮدنِ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦﮐﻪ ﺻﻒﻫﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤ ِ‬
‫ﻣﺮدم ﻋﺒﻮر ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺮدي را دﯾﺪ ﮐﻪ از روي ﮔﺮدن ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ ﺗﺎ ﺧﻮد‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪68‬‬

‫را ﺑﻪ ﺟﻠﻮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﺸﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم آزار رﺳﺎﻧﺪي«‪.‬‬

‫از ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ در زﻣﯿﻨﻪي‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺆذﻧﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ و دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﺷﺮاﯾﻂ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﯾﮑﺴﺎن ﺑﺮ ﺳﺮِ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺪامﯾﮏ از آنﻫﺎ‬
‫اذان دﻫﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن آندو ﻗﺮﻋﻪﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻫﺮﮐﻪ‬
‫اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻫﻤﻮ اذان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت ﻣﯽروﻧﺪ ﯾﺎ در ﺟﺎﯾﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اذان ﮔﻔﺘﻦ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺗﻌﺎرف ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛‬
‫ﮔﻮﯾﺎ از ﻓﻀﯿﻠﺖ اذان ﺑﯽﺧﺒﺮﻧﺪ و ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ درﺧﺖ و ﺳﻨﮓ و ﮐﻠﻮﺧﯽ ﮐﻪ ﺻﺪاي‬
‫ﻣﺆذن را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻪ ﻧﻔﻌﺶ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﻮاره ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ اﯾﻦ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ،‬ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ و ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي اذان ﮔﻔﺘﻦ از دﯾﮕﺮان ﺳﺒﻘﺖ ﺑﺠﻮﯾﯿﺪ‪ .‬از اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺟﺰو ﭘﯿﺶﮔﺎﻣﺎن ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﺗﻮﻓﯿﻘﻤﺎن دﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫در اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ از دﯾﮕﺮان ﭘﯿﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ﺧ ُﺮ َﻫﺎ‪َ ،‬و َﺧ ْ ُ‬ ‫َّ ُ َ َ َ ُّ َ‬ ‫ِّ َ‬ ‫ُْ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫�‬ ‫ﺮﺷﻫﺎ آ ِ‬ ‫ﺎل أولﻬﺎ‪ ،‬و‬
‫ﻮف الﺮﺟ ِ‬ ‫ﺧ� ﺻﻔ ِ‬ ‫‪ -١٠٩١‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ َ َ َ ُّ َ َّ ُ َ‬ ‫ِّ َ‬ ‫ُ ُ‬
‫أولﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺧﺮﻫﺎ‪ ،‬وﺮﺷﻫﺎ‬ ‫ﻮف اﻟنﺴﺎءِ آ ِ‬
‫ﺻﻔ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒﻫﺎي ﻣﺮدان‪ ،‬ﺻﻒ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ اﺳﺖ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺻﻒ‪ ‬آنﻫﺎ‪ ،‬ﺻﻒ‪ ‬آﺧ‪‬ﺮ؛ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒ‪ ‬زﻧﺎن‪ ،‬ﺻﻒ آﺧﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺻﻒ اول«‪.‬‬
‫َ َ ُّ ً َ َ َ َ ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ِّ‬
‫اﺨﻟﺪري‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬رأى ﻲﻓ أﺻﺤﺎﺑ ِ ِﻪ ﺗﺄﺧﺮا‪� ،‬ﻘﺎل لﻬ ْﻢ‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٠٩٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َ َ ُ َ ْ ٌ َ َ َ َّ ُ َ َ َّ ُ َ ِّ َ ُُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ َ ْ ََْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َْ َ‬ ‫َ َ َّ ُ َ َ ُّ‬
‫»�ﻘﺪمﻮا ﻓﺄ�ﻤﻮا ِﻲﺑ‪ ،‬وﻴﻟﺄ�ﻢ ﺑِ�ﻢ ﻣﻦ �ﻌﺪ�ﻢ‪ ،‬ﻻ ﻳﺰال ﻗﻮم �ﺘﺄﺧﺮون ﺣﻰﺘ ﻳﺆﺧﺮﻫﻢ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﷲ«‪].‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮﺧﯽ از ﯾﺎراﻧﺶ را دﯾﺪ ﮐﻪ ‪-‬‬
‫ﺑﻪرﻏﻢِ ﺧﺎﻟﯽ ﺑﻮدنِ ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮ‪ -‬ﻋﻘﺐ اﯾﺴﺘﺎدهاﻧﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻠﻮ ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ اﻗﺘﺪا‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.440 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.438 :‬‬
 ‫‪69‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺻﻒ اول و اﻣﺮ ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮﺗﺮ و ﻧﯿﺰ‪...‬‬

‫ﮐﻨﯿﺪ و آﻧﺎنﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره )در ﺻﻒﻫﺎي( ﻋﻘﺐ ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬آنﻫﺎ را )از رﺣﻤﺘﺶ ﯾﺎ از‬
‫ﻋﻼﻗﻪ و رﻏﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ( ﻋﻘﺐ ﻣﯽاﻧﺪازد«‪.‬‬
‫َّ َ َ ُ ُ‬ ‫َْ َ ُ ََ ََ‬ ‫َ َ‬
‫‪ -١٠٩٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻤﺴﺢ ﻣﻨﺎﻛ ِﺒﻨﺎ ﻲﻓ الﺼﻼة ِ‪َ ،‬و�ﻘﻮل‪:‬‬
‫اﻷﺣﻼَ ِم َواﻨﻟُّ َ�‪َّ �ُ ،‬ﻢ َّاﺬﻟ َ‬
‫ْ‬ ‫ْ ُ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََْ ُ ََ ْ َ َ ُُ ُ ُ‬ ‫ْ َ‬
‫ِﻳﻦ‬ ‫»اﺳﺘﻮوا وﻻ ﺨﺗﺘﻠِﻔﻮا �ﺘﺨﺘﻠِﻒ ﻗﻠﻮ�� ْﻢ‪َ ِ ،‬ﻴﻟﻠِﻴ ِ� ﻣِﻨ� ْﻢ أولﻮ‬
‫َ ُ َ ُ ْ ُ َّ َّ َ َ ُ َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِﻳﻦ ﻳﻠﻮ�ﻬ ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻳﻠﻮ�ﻬﻢ‪� ،‬ﻢ اﺬﻟ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ - ‬ﭘﯿﺶ از آﻏﺎز ﻧﻤﺎز‪ -‬ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﻤﺎن‬
‫دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ )و آنﻫﺎ را ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﮐﺮد و( ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﺪ و ﭘﺲ و ﭘﯿﺶ و‬
‫ﻧﺎﻣﻨﻈﻢ ﻧﺎﯾﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ دلﻫﺎﯾﺘﺎن دﭼﺎر اﺧﺘﻼف ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻓﺮاد‪ ‬ﺑﺎﻟﻎ و ﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﭘﺸﺖ‪ ‬ﺳﺮ و‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ‪ ‬ﻣﻦ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﻦ و داﻧﺶ در درﺟﻪي ﺑﻌﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ آﻧﺎنﮐﻪ در ﺳﻦ و داﻧﺶ در درﺟﻪي ﺑﻌﺪ ﻗﺮار دارﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ َ ُ َ َّ َ ْ َ َ َّ ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﺳ ُّﻮوا ُﺻﻔﻮﻓ� ْﻢ؛ ﻓﺈن �ﺴ ِﻮ�ﺔ الﺼﻒ ﻣ ِْﻦ � َﻤ ِ‬
‫ﺎم‬ ‫‪ -١٠٩٤‬وﻋﻦ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ َ‬
‫الﺼﻼة ِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َّ َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ َّ َ ْ َ َ ُّ ُ‬
‫ﻮف ﻣِﻦ إﻗﺎﻣ ِﺔ الﺼﻼة ِ«‪.‬‬‫و� رواﻳ ٍﺔ لﻠﺒﺨﺎري‪» :‬ﻓﺈن �ﺴ ِﻮ�ﺔ الﺼﻔ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻒﻫﺎﯾﺘﺎن را راﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫راﺳﺖ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬راﺳﺖ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒ ﻣﺮدان ﭼﻪ ﺻﻔﯽﺳﺖ و ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﺻﻒ‬
‫ﺑﺮاي زﻧﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒﻫﺎي ﻣﺮدان‪ ،‬ﺻﻒ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ اﺳﺖ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺻﻒ‪ ‬آنﻫﺎ‪ ،‬ﺻﻒ‪ ‬آﺧ‪‬ﺮ؛ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒ‪ ‬زﻧﺎن‪ ،‬ﺻﻒ آﺧﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺻﻒ اول«‪ .‬زﯾﺮا ﺻﻔﻮف زﻧﺎن ﭘﺲ از ﺻﻒﻫﺎي ﻣﺮدان ﻗﺮار دارد‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .432 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 354‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪723 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.433 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪70‬‬

‫و ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺻﻒ زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﺻﻒ ﻣﺮدان ﻧﺰدﯾﮏ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از اﯾﻦرو ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺻﻒ زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺻﻒ‪ ‬آنﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﭼﻮن‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﺻﻒ زﻧﺎن از ﺻﻔﻮف ﻣﺮدان ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒ‪ ‬زﻧﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺮاي ﻣﺮدان‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ در ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫درﺑﺎرهي ﻋﻘﺐ اﯾﺴﺘﺎدن ﻣﺮدان در ﺻﻒﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره )در‬
‫ﺻﻒﻫﺎي( ﻋﻘﺐ ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬آنﻫﺎ را )از رﺣﻤﺘﺶ( ﻋﻘﺐ ﻣﯽاﻧﺪازد«‪ .‬و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻄﺮ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ در ﺻﻒﻫﺎي ﻋﻘﺐﺗﺮ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ و‬
‫ﮔﺮاﯾﺶ او ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ و ﮐﻢﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﯽ ﮐﻨﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ در ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮﺗﺮ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و راﻫﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒ ﻣﺮدان و ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺻﻒ زﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻨﻮط ﺑﻪ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺼﻼ ﯾﺎ ﻣﮑﺎن وﯾﮋهاي ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ ﻣﺮدان ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﻣﮑﺎنِ ﺧﺎﺻﯽ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪ زﻧﺎن اﺧﺘﺼﺎص داده ﺷﻮد‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒ‪ ‬آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺻﻒ ﻧﺨﺴﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺎم ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫و از ﻣﺮدان ﻧﯿﺰ دور ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺷﺎﻧﻪﻫﺎي ﯾﺎراﻧﺶ دﺳﺖ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ و آنﻫﺎ را در ﺻﻒ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﺪ و ﭘﺲ و ﭘﯿﺶ و ﺑﯽﻧﻈﻢ ﻧﺎﯾﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ دلﻫﺎﯾﺘﺎن دﭼﺎر اﺧﺘﻼف‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬و در آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ راﺳﺖ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﻣﯽداد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬راﺳﺖ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و در‬
‫رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬راﺳﺖ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﺲ‬
‫دﻗﺖ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺻﻒﻫﺎﯾﻤﺎن را ﺑﺮاﺑﺮ و راﺳﺖ ﺑﮕﺮداﻧﯿﻢ و ﺻﻒﻫﺎ را ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﯿﻢ‬
‫و ﭘﺲ از ﭘ‪‬ﺮ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮ‪ ،‬ﺻﻒﻫﺎي ﭘﺸﺖ ﺳﺮ را ﺑﺒﻨﺪﯾﻢ و در ﺻﻒ‪ ،‬ﮐﻨﺎر ﻫﻢ‬
‫و ﺑﺪون ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﻤﺎلِ ﻧﻤﺎزﻣﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ ُ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ َ‬
‫ﺖ الﺼﻼة ﻓﺄ�ﺒﻞ ﻋﻠﻴﻨﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺑ ِ َﻮﺟ ِﻬ ِﻪ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬أ�ِﻴﻤﻮا‬ ‫‪ -١٠٩٥‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬أ� ِ‬
‫ِﻴﻤ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ُ َ ُ ْ َ َ َ ُّ َ ِّ َ ُ‬
‫أرا� ْﻢ ﻣِﻦ َو َراءِ ﻇﻬ ِﺮي«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻟﻔﻆ؛ و ﻧﯿﺰ‬ ‫ﺻﻔﻮﻓ�ﻢ وﺗﺮاﺻﻮا؛ ﻓﺈ�‬
 ‫‪71‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺻﻒ اول و اﻣﺮ ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮﺗﺮ و ﻧﯿﺰ‪...‬‬

‫) ‪(1‬‬
‫رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ[‬
‫َ َُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ََ َ َ ُ َ ُ ُ َْ َُ َْ‬‫َ‬
‫ﺣﺒِ ِﻪ َوﻗﺪﻣﻪ ﺑِﻘﺪ ِﻣ ِﻪ‪.‬‬
‫ِﺐ ﺻﺎ ِ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ لﻠﺒﺨﺎري‪ :‬و�ن أﺣﺪﻧﺎ ﻳﻠ ِﺰق ﻣﻨﻜِﺒﻪ ﺑِﻤﻨﻜ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز رو ﺑﻪ ﻣﺎ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺻﻒﻫﺎي ﻧﻤﺎزﺗﺎن را راﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻢ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﭽﺴﺒﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳﺮم ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ از ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ ﺷﺎﻧﻪي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﺎﻧﻪي‬
‫ﺑﻐﻞدﺳﺘﯽاش و ﭘﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺎي او ﻣﯽﭼﺴﺒﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ُّ ْ َ ْ َ‬ ‫ْ َ‬
‫ﺸ�‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪:‬‬ ‫ٍِ‬ ‫�‬ ‫ﻦ‬ ‫ﺑ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺎن‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻌ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﺒ‬ ‫ﻲﺑ‬‫‪ -١٠٩٦‬ﻋﻦ ِ‬
‫أ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫� ُو ُﺟﻮﻫ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ْﻢ أ ْو ﻴﻟُﺨﺎﻟ ِﻔ َّﻦ اﷲ َ� ْ َ‬‫َ ُ َ ُّ َّ ُ ُ َ ُ‬
‫ِ�ﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫»ﻟتﺴﻮن ﺻﻔﻮﻓ‬
‫َ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ ل ِﻤﺴﻠﻢ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل ا�‪� ‬ﺴ ِّﻮي ﺻﻔﻮ�ﻨﺎ ﺣﻰﺘ ﻛ��ﻤﺎ �ﺴﻮي ﺑِﻬﺎ اﻟ ِﻘﺪاح ﺣﻰﺘ‬
‫ﺻﺪ ُرهُ‬‫ً ْ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ ً‬
‫ﻳ�ﺮﺒ‪ ،‬ﻓﺮأى رﺟﻼ ﺑﺎدِﻳﺎ‬ ‫إِذا رأى �ﻧﺎ ﻗﺪ �ﻘﻠﻨﺎ �ﻨﻪ � َّﻢ ﺧ َﺮج ﻳﻮﻣﺎ‪ ،‬ﻓﻘﺎم ﺣﻰﺘ ﺎﻛد أن‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ُّ َّ ُ َ ُ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬
‫ﺴﻮن ﺻﻔﻮﻓ� ْﻢ أ ْو ﻴﻟُﺨﺎﻟ ِﻔﻦ اﷲ ﺑ� ُوﺟﻮﻫِ� ْﻢ«‪.‬‬ ‫ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻋِﺒﺎد اﷲ ﻟت‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺻﻒﻫﺎﯾﺘﺎن را )ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز( راﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﷲ ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻣﺴﺦ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﯾﺎ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ اﺧﺘﻼف و ﮐﯿﻨﻪ ﻣﯽاﻧﺪازد(«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺻﻒﻫﺎي ﻣﺎ را ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﯿﺮﻫﺎ‪ ،‬راﺳﺖ و ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﺧﻮد اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر را ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ )و رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ(‪ .‬روزي ﺑﺮاي اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز آﻣﺪ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد‬
‫ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﺸﻤﺶ ﺑﻪ ﻣﺮدي اﻓﺘﺎد ﮐﻪ ﺳﯿﻨﻪاش ﺟﻠﻮﺗﺮ از ﺻﻒ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ! ﺻﻒﻫﺎﯾﺘﺎن را )ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز( راﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ اﷲ‪،‬‬
‫ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻣﺴﺦ ﮐﻨﺪ )ﯾﺎ در ﻣﯿﺎن ﺷﻤﺎ اﺧﺘﻼف و ﮐﯿﻨﻪ ﺑﯿﻨﺪازد(«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪725 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.425 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪717 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .436 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 164‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪72‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺻﻒﻫﺎ را راﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻢ ﻣﯽﮐﺮد و رو ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻒﻫﺎي‬
‫ﻧﻤﺎزﺗﺎن را راﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻢ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﭽﺴﺒﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﭘﺸﺖ ﺳﺮم‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ راﺳﺖ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎ اﻣﺮ ﮐﺮد و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺧﺒﺮ‬
‫داد ﮐﻪ آنﻫﺎ را از ﭘﺸﺖ ﺳﺮَش ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬وﯾﮋهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮده اﺳﺖ؛ آنﻫﻢ در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻣﻌﯿﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﻨﮕﺎمِ ﻧﻤﺎز و در ﺳﺎﯾﺮ اوﻗﺎت ﭼﯿﺰي را از ﭘﺸﺖ ﺳﺮَش ﻧﻤﯽدﯾﺪ‪.‬‬
‫َ ُ َّ ُ َ ُ َ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟت َﺴ ُّﻮن ُﺻﻔﻮﻓ� ْﻢ أ ْو‬
‫َ َ‬
‫ﺨﺎﻟ َﻔ َّﻦ اﷲ َ� ْ َ‬
‫� ُو ُﺟﻮﻫ ْ‬
‫�ﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺻﻒﻫﺎي ﻧﻤﺎزﺗﺎن را راﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻢ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻴﻟُ ِ‬
‫درﺑﺎرهي ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺒﺎرت دوم‪ ،‬دو دﯾﺪﮔﺎه وﺟﻮد دارد؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺻﻒﻫﺎﯾﺘﺎن را راﺳﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺘﺎن را‬
‫ﻣﺴﺦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻌﻨﺎي دوﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ ﺻﻒﻫﺎﯾﺘﺎن راﺳﺖ‬
‫و ﻣﻨﻈﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬دﭼﺎر اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺗﻔﺮﻗﻪ و ﮐﯿﻨﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ؛ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ‬
‫َْ ُ‬
‫ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه ﺑﻮد‪» :‬وﻻ ﺨﺗﺘَ ِﻠﻔﻮا‬
‫ََ َْ َ ُُ ُ ُ‬
‫� ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ و ﭘﯿﺶ و ﻧﺎﻧﻈﻢ ﻧﺎﯾﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ دلﻫﺎﯾﺘﺎن دﭼﺎر اﺧﺘﻼف‬ ‫�ﺘﺨﺘ ِﻠﻒ ﻗﻠﻮ�‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﺘﻼف ﻇﺎﻫﺮي‪ ،‬ﺑﻪ اﺧﺘﻼف ﺑﺎﻃﻨﯽ و ﻗﻠﺒﯽ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ و زﯾﺎنﺑﺎرﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﮑﯿﺪهي اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺎﯾﺪ ﺻﻒﻫﺎي ﻧﻤﺎزﺷﺎن را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ذﯾﻞ‪ ،‬راﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻢ ﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭘﺲ و ﭘﯿﺶ ﻧﺎﯾﺴﺘﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﺮاﺑﺮ و در ﯾﮏ ﺧﻂ راﺳﺖ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺮاي ﻣﻨﻈﻢ ﮐﺮدن ﺻﻒ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺶ را ﺑﻪ ﭘﺎي ﺑﻐﻞدﺳﺘﯽاش و ﻧﯿﺰ‬
‫ﺷﺎﻧﻪي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﺎﻧﻪي او ﻣﯽﭼﺴﺒﺎﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮِ اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ در ﺻﻒ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را آنﻗﺪر ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭘﺎي دو ﻧﻔﺮي ﮐﻪ در ﺑﻐﻞدﺳﺖ او‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﭽﺴﺒﺪ و ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ و ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻨﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭘﺎﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻧﻪﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﻫﻢ ﭼﺴﺒﯿﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .1093‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪73‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺻﻒ اول و اﻣﺮ ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮﺗﺮ و ﻧﯿﺰ‪...‬‬

‫‪ -2‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻮارد‪ ‬ﻣﻬﻢ در ﻣﻨﻈﻢ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻒﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ و ﭘ‪‬ﺮ ﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﯾﮏ ﺻﻒ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺻﻒ ﺑﻌﺪي را‬
‫ﺑﺒﻨﺪﯾﻢ‪ .‬ﺻﻒ ﻧﺨﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﻒ دوم را ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺻﻒ دوم‪،‬‬
‫در ﺻﻒ ﺳﻮم ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺎ آﺧ‪‬ﺮ‪.‬‬
‫‪ -3‬وﻗﺘﯽ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺮدان‪ ،‬زﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎ‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دور از ﻣﺮدان ﺻﻒ ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﻒ‪ ‬زنﻫﺎ‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ﺻﻒ‪ ‬آنﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﺻﻔﺸﺎن‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺻﻒ آﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﭘ‪‬ﺮ ﮐﺮدن ﺟﺎﻫﺎي ﺧﺎﻟﯽ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺎﻟﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺟﺎ در ﻣﯿﺎن ﺻﻒﻫﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ آزﻣﻮن و اﻣﺘﺤﺎن اﻻﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ ﺑﺮ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﭼﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺻﻒ ﺟﺎي ﺧﺎﻟﯽ ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺟﺎﮔﯿﺮي ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺣﻮاﺳﺸﺎن را ﭘ‪‬ﺮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -5‬از دﯾﮕﺮ ﻣﻮارد‪ ‬ﻣﻬﻢ در ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺻﻒﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺣﺎﺿﺮ ﺳﻪ‬
‫ﻧﻔﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آﻧﺎن اﻣﺎم ﻣﯽﺷﻮد و دو ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ ﭘﺸﺖ ﺳ‪‬ﺮَش ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﻣﻘﺘﺪي‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺑﺎﻟﻎ ﯾﺎ ﻫﺮ دو ﺧﺮدﺳﺎل ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺎﻟﻎ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻧﺎﺑﺎﻟﻎ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮِ اﻣﺎم ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﻧﺎﻓﻠﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﻋﻤﻞ ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺘﺪﯾﺎﻧﺶ ﭘﺸﺖ‬
‫ﺳ‪‬ﺮَش اﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ و ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﻧﺎﻓﻠﻪ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ در ﻣﻮارد ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺮ دﻻﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َّ َّ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ‬
‫ﺣﻴ ٍﺔ إﻰﻟ‬ ‫ﺎﻋز ٍب‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﺘﺨﻠﻞ الﺼﻒ ﻣِﻦ ﻧﺎ ِ‬ ‫‪ -١٠٩٧‬وﻋﻦ اﻟﺮﺒاءِ ﺑﻦ ِ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫َْ ُ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َْ َ ُ ُ ُ ََ ََ ََ َُ‬
‫ورﻧﺎ َوﻣﻨﺎﻛ ِﺒﻨﺎ‪َ ،‬و�ﻘﻮل‪» :‬ﻻ ﺨﺗﺘﻠِﻔﻮا �ﺘﺨﺘﻠِﻒ ﻗﻠﻮ�� ْﻢ«‪ .‬و�ن �ﻘﻮل‪» :‬إن‬ ‫ﺣﻴ ٍﺔ‪� ،‬ﻤﺴﺢ ﺻﺪ‬
‫ﻧﺎ ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻮف اﻷ َو ِل«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬ ‫اﷲ َومﻼﺋ ِ�ﺘﻪ ﻳﺼﻠﻮن ﻰﻠﻋ الﺼﻔ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﯿﺎن ﺻﻒﻫﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺮ‬
‫ﺳﯿﻨﻪﻫﺎ و ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﻤﺎن دﺳﺖ ﻣﯽزد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ و ﭘﯿﺶ ﻧﺎﯾﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ دلﻫﺎﯾﺘﺎن دﭼﺎر‬
‫اﺧﺘﻼف ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﺻﻒﻫﺎي اول درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7256 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪670 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.781 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪74‬‬
‫ُّ ُ َ َ َ ُ‬
‫ﺎذوا َ� ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫ﻋﻤﺮ‪ :$‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﻗﻴﻤﻮا الﺼﻔﻮف‪ ،‬وﺣ‬ ‫‪ -١٠٩٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ َ ْ َ َ َ‬
‫ﺎن‪ ،‬وﻣﻦ وﺻﻞ‬
‫َّ ْ َ‬ ‫ََُ ُُ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ُّ‬ ‫ََ‬
‫ﺎت لﻠﺸﻴﻄ ِ‬
‫ِﺐ‪ ،‬وﺳﺪوا اﺨﻟﻠﻞ‪ ،‬و ِﻴﻟﻨﻮا ﺑِﺄﻳ ِﺪي إﺧﻮاﻧ ِ�ﻢ‪ ،‬وﻻ ﺗﺬروا ﻓﺮﺟ ٍ‬ ‫الﻤﻨﺎﻛ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫اﷲ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ َ� َﻄ َﻊ َﺻ ّﻔﺎ ً َ� َﻄ َﻌ ُﻪ ُ‬
‫اﷲ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬ ‫َﺻ ّﻔﺎ ً َو َﺻﻠَ ُﻪ ُ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻒﻫﺎ را ﺑﺮاﺑﺮ و ﻣﻨﻈﻢ ﮐﻨﯿﺪ و‬

‫ﺷﺎﻧﻪﻫﺎ را ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺎزﯾﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ دﺳﺘﺎن ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ‪ -‬ﮐﻪ ﺻﻒﻫﺎ را ﻣﺮﺗﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ -‬ﻧﺮم‬
‫ﺑﺎﺷﯿﺪ ‪ -‬و ﺑﺎ آﻧﺎن ﻫﻤﮑﺎري ﮐﻨﯿﺪ‪ -‬و ﻫﯿﭻ ﺟﺎي ﺧﺎﻟﯽ و ﺷﮑﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻧﮕﺬارﯾﺪ‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺻﻔﯽ را ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﻣﺮﺗﺐ ﺑﺪارد‪ ،‬اﷲ او را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮﮐﺲ در ﺻﻔﯽ ﺟﺎي ﺧﺎﻟﯽ و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻨﺪازد‪ ،‬اﷲ او را از رﺣﻤﺘﺶ‬
‫ﺟﺪا ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ ُ‬ ‫ُ ُ َ ُ ْ ََ ُ َََْ‬ ‫َ َ ُ ُّ‬ ‫َّ‬
‫ﺎر�ﻮا ﺑيﻨﻬﺎ‪َ ،‬وﺣﺎذوا‬‫ِ‬ ‫ﻗ‬‫و‬ ‫‪،‬‬‫ﻢ‬‫�‬ ‫ﻮﻓ‬‫ﻔ‬‫ﺻ‬ ‫ا‬‫ﻮ‬‫ﺻ‬ ‫‪ -١٠٩٩‬وﻋﻦ أ�ﺲ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ر‬
‫َّ ِّ َ َ َّ َ َ َ ُ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ْ َ َ‬ ‫ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ‬ ‫َْ‬
‫اﺤﻟﺬف«‪.‬‬ ‫ﺎق؛ ﻓ َﻮاﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ إ� ﻷ َرى الﺸﻴﻄﺎن ﻳﺪﺧﻞ ﻣِﻦ ﺧﻠ ِﻞ الﺼﻒ‪ ،‬ﻛ��ﻬﺎ‬
‫ﺑِﺎﻷ�ﻨ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮداود آنرا ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎدي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻒﻫﺎﯾﺘﺎن را ﻣﻨﻈﻢ و ﺑﺪون ﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﮔﺮدنﻫﺎ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺳﺎزﯾﺪ )و در ﯾﮏ ﺧﻂّ‬
‫راﺳﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﺪ(؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﺷﯿﻄﺎن را ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺳﺎن ﮔﻮﺳﻔﻨﺪان ﮐﻮﭼﮏ و ﺳﯿﺎه‪ ‬ﯾ‪‬ﻤ‪‬ﻦ‪ ،‬ﺧﻮد را در ﺟﺎﻫﺎي ﺧﺎﻟﯽِ ﺻﻒﻫﺎ ﺟﺎ ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﯿﺰ در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺻﻒ ﻧﺨﺴﺖ و اﻫﻤﯿﺖ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺻﻒﻫﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺻﻒﻫﺎ را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﯿﻨﻪﻫﺎ و ﺷﺎﻧﻪﻫﺎي ﯾﺎراﻧﺶ را دﺳﺖ ﻣﯽزد ﺗﺎ ﺻﻒﻫﺎﯾﺸﺎن را راﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻢ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1187 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪743 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪672 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪/‬‬
‫در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 1102 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3505 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪673 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪1093 :‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪75‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺻﻒ اول و اﻣﺮ ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮﺗﺮ و ﻧﯿﺰ‪...‬‬

‫ﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ و ﭘﯿﺶ ﻧﺎﯾﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ دلﻫﺎﯾﺘﺎن دﭼﺎر اﺧﺘﻼف ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﻮاره در ﻣﯿﺎن ﺻﻒﻫﺎ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺎ دﺳﺖ ﻣﺒﺎرﮐﺶ ﺻﻒﻫﺎ را‬
‫راﺳﺖ و ﻣﺮﺗﺐ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫در دوران اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﻤﺮ و ﻧﯿﺰ در دوران ﻋﺜﻤﺎن‪ $‬ﮐﻪ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﭼﺸﻢﮔﯿﺮي ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻋﺪهاي از ﺳﻮي ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻣﺄﻣﻮر راﺳﺖ ﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎ ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫ﭼﻮن ﻧﺰد اﻣﺎم ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﺻﻒﻫﺎ ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﺮﺗﺐاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮِ ﻧﻤﺎز‬
‫را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺗﻮﺟﻪ وﯾﮋهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ #‬ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺐ ﺑﻮدن‬
‫ﺻﻒﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﻒﻫﺎ را راﺳﺖ و ﻣﺮﺗﺐ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و دﺳﺘﻮر ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‬
‫ﻫﯿﭻ ﺟﺎي ﺧﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﺷﮑﺎﻓﯽ در ﻣﯿﺎن ﺻﻒﻫﺎ ﺑﺮاي ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬارﻧﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎزﺷﺎن‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻨﻈﻢ ﺑﻮدن ﺻﻒﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز و ﺟﺰو ﮐﻤﺎلِ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ََ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ َ ُ َّ‬ ‫َّ َّ‬ ‫ُّ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫‪ -١١٠٠‬وﻋﻨﻪ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﺗ ِﻤﻮا الﺼﻒ الﻤﻘﺪم‪َّ � ،‬ﻢ اﺬﻟِي ﻳﻠِﻴ ِﻪ‪� ،‬ﻤﺎ ﺎﻛن ﻣِﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ ِّ ُ َ َّ‬ ‫ََْ ُ ْ‬ ‫َْ‬
‫�ﻘ ٍﺺ ﻓﻠﻴ�ﻦ ﻲﻓ الﺼﻒ الﻤﺆﺧ ِﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺑﺘﺪا ﺻﻒ‪ ‬ﺟﻠﻮ را ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺻﻒ‪ ‬ﺑﻌﺪي را؛ اﮔﺮ ﮐﻢﺑﻮدي در ﺷﻤﺎرِ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﻮد ‪ -‬و ﯾﮏ ﺻﻒ‪ ‬ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ -‬اﯾﻦ ﮐﺎﺳﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﺻﻒ‪ ‬آﺧﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ )ﻧﻪ در ﺻﻔﻮف ﺟﻠﻮ(«‪.‬‬
‫َّ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ُّ َ َ َ‬ ‫ُ‬
‫‪ -١١٠١‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إن اﷲ َومﻼﺋ ِ�ﺘﻪ ﻳﺼﻠﻮن ﻰﻠﻋ‬
‫ُّ ُ‬ ‫ََ‬
‫ﻮف«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎدي ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ؛ اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﯿﺎن راوﯾﺎﻧﺶ‪،‬‬
‫ﻣﻴﺎﻣ ِِﻦ الﺼﻔ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻓﺮديﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻮﺛﯿﻖ وي اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺻﻒﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪112 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪673 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪1094 :‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1668 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪ 103 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪاﷲ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪76‬‬
‫ْ ََْ ْ َ ُ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َّ َ َ َّ ْ َ َ ْ َ‬
‫‪ -١١٠٢‬وﻋﻦ اﻟﺮﺒاء‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ إذا ﺻﻠﻴﻨﺎ ﺧﻠﻒ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬أﺣﺒبﻨﺎ أن ﻧ�ﻮن �ﻦ‬
‫ََْ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ََْ ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َ ُُْ َُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُْ ُ َ ََْ‬ ‫َ‬
‫ﻳ ِﻤﻴﻨ ِﻪ‪� ،‬ﻘﺒِﻞ ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺑ ِ َﻮﺟ ِﻬ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺴ ِﻤﻌﺘﻪ �ﻘﻮل‪َ » :‬رب ﻗ ِ� ﻋﺬاﺑﻚ ﻳ ْﻮم �ﺒﻌﺚ ‪ -‬أو ﺠﺗﻤﻊ ‪-‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ َ‬
‫ﻋِﺒﺎدك«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮاء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردﯾﻢ‪ ،‬دوﺳﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫از آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬ ‫داﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ در ﺳﻤﺖ‪ ‬راﺳﺖ او ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ رو ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ِّ‬
‫ﺎد َك«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! روزي ﮐﻪ‬ ‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪َ » :‬رب ﻗِ� َﻋﺬاﺑَﻚ ﻳَ ْﻮ َم �ﺒْ َﻌﺚ ‪ -‬أو ﺠﺗ َﻤ ُﻊ ‪ِ -‬ﻋﺒ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺖ را ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰي‪ -‬ﯾﺎ آﻧﺎن را ﮔﺮد ﻣﯽآوري‪ -‬ﻣﺮا از ﻋﺬاب ﺧﻮﯾﺶ ﺣﻔﻆ ﮐﻦ«‪.‬‬
‫َََ‬ ‫َ َ ُ ُّ‬ ‫ِّ ُ‬ ‫ُ‬
‫‪ -١١٠٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪َ » :‬وﺳﻄﻮا اﻹﻣﺎم‪َ ،‬وﺳﺪوا اﺨﻟﻠﻞ«‪.‬‬
‫) ‪(3‬‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺎم را در وﺳﻂ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ و‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪﻫﺎ را ﭘ‪‬ﺮ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﺻﻒﻫﺎ ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي و ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬اﻣﺮ‬
‫ﮐﺮد و ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﺻﻒﻫﺎي ﻧﺨﺴﺖ درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺑﺘﺪا ﺻﻒ‪ ‬ﺟﻠﻮ را ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺻﻒ‪ ‬ﺑﻌﺪي را؛ اﮔﺮ ﮐﻢﺑﻮدي در ﺷﻤﺎرِ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﻮد ‪ -‬و ﯾﮏ ﺻﻒ‪ ‬ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪﻧﺪ‪ -‬اﯾﻦ ﮐﺎﺳﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﺻﻒ‪ ‬آﺧﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ )ﻧﻪ در ﺻﻔﻮف ﺟﻠﻮ(«‪ .‬از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺴﺘﻦِ ﺻﻒ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﮐﺎﻣﻞ ﺷﺪن ﺻﻒ‪ ‬ﺟﻠﻮﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻨﺖ‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﺻﻒ‪ ‬اول ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ در ﺻﻒ دوم‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.709 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺤﺎﺑﻪ دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻤﺖ‪ ‬راﺳﺖ‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺳﯿﻤﺎي ﻣﺒﺎرك آن ﺑﺰرﮔﻮار رو‬
‫ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا در رواﯾﺘﯽ از اﻧﺲ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6122 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪105 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺨﺶ‬
‫دوم اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪي ﺻﺤﯿﺢ از ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ دارد ]ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1098‬ﮔﺬﺷﺖ‪[.‬‬
 ‫‪77‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺻﻒ اول و اﻣﺮ ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞﮐﺮدن ﺻﻒﻫﺎي ﺟﻠﻮﺗﺮ و ﻧﯿﺰ‪...‬‬

‫ﻧﺎﯾﺴﺘﺪ و ﻧﯿﺰ ﺗﺎ ﺻﻒ‪ ‬دوم ﮐﺎﻣﻞ ﻧﮕﺮدﯾﺪه‪ ،‬ﺻﻒ ﺳﻮم را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻧﺪﻫﻨﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺎ آﺧ‪‬ﺮ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب آورده‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺻﻒﻫﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﯿﺎن راوﯾﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻓﺮديﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻮﺛﯿﻖ وي اﺧﺘﻼف‬
‫ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ ا‪‬ﺳﻨﺎدش ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺎم را در وﺳﻂ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو در اﺑﺘﺪاي ﻫﺠﺮت‪ ،‬ﻣﺮدم در ﻫﻨﮕﺎم ﺻﻒ ﺑﺴﺘﻦ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪ در ﯾﮏ ﺻﻒ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ و اﻣﺎم در وﺳﻂ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫وﺳﻂ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﺎم‪ ،‬ﺣﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺻﻒ ﺑﺴﺘﻦ‪ ،‬آنﻗﺪر ﺑﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ اﻣﺎم ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ از ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‬
‫ﻏﺎﻓﻞ ﺷﻮﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺷﻤﺎرِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﻤﺖ ﭼﭗ اﻣﺎم ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺪك‬
‫اﺳﺖ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﻃﺮف ﺻﻒ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از‬
‫ﻟﺤﺎظ ﺷﻤﺎرِ ﻧﻤﺎزﮔﺰاراﻧﯽ ﮐﻪ در آن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﺴﺎن ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺳﻮي ﺻﻒ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻧﻤﺎزﮔﺰاراﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ اﻣﺎم ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﻧﻔﺮ ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰارانِ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬اﯾﺮاد و ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻨﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺟﻤﻊ زﯾﺎدي از ﻧﻤﺎزﮔﺰران در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ اﻣﺎم ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺳﻤﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺷﻤﺎر‬
‫اﻧﺪﮐﯽ از ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﷲ و‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺻﻒﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ«‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ :‬در ﻣﯿﺎن راوﯾﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻓﺮديﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻮﺛﯿﻖ وي اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ‬
‫وﺟﻮد دارد؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﮐﺘﺎب‪ ،‬در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﻔﺼﻞ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪ -195‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض ادا‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﯿﺎن ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ‪ ،‬و ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ رﮐﻌﺖﻫﺎي اﯾﻦ ﺳﻨﺖﻫﺎ و‬
‫ﺣﺪ‪ ‬ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻣﯿﺎﻧﻪي آنﻫﺎ‬

‫َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ِّ ُ ْ َ ُ ِّ َ َ َ‬

‫ﺖ أﻲﺑ ﺳﻔﻴﺎن‪ $‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪‬‬ ‫‪ -١١٠٤‬ﻋﻦ أم الﻤﺆ ِﻣﻨِ� أم ﺣﺒِيﺒﺔ رمﻠﺔ ﺑِﻨ ِ‬
‫َ َ ُ َّ َ ْ ْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ ً َ َ ُّ ً َ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ ْ ُ َ ِّ‬
‫� اﻟﻔ ِﺮ�ﻀﺔِ‪،‬‬‫ﻳﻘﻮل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ �ﺒ ٍﺪ مﺴﻠِ ٍﻢ ﻳﺼ� ﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ ﻞﻛ ﻳﻮمٍ ﺛ ِنﻲﺘ ﻋﺮﺸة ر�ﻌﺔ �ﻄﻮﺎﻋ ﻏ‬
‫َ َّ‬ ‫ُ َ َ َْ ٌ‬ ‫َ َّ‬ ‫َُ َْ ً‬ ‫ّ ََ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫� ُﻪﻟ �ﻴﺖ ِﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫إﻻ‬ ‫أو‬ ‫ِ‪،‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﻨ‬ ‫اﺠﻟ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺘﺎ‬ ‫ي‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫اﷲ‬ ‫�‬ ‫إﻻ �‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬امﺣﺒﯿﺒﻪ ﺑﻨﺖ اﺑﯽﺳﻔﯿﺎن‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺑﻨﺪهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ روز اﻓﺰون ﺑﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض‪ ،‬دوازده رﮐﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي او ﺧﺎﻧﻪاي در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻪاي در‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي او ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُّ ْ َ َ ْ َ ْ‬ ‫َ َ َ َّ ْ ُ َ َ‬
‫�‬
‫� �ﺒﻞ اﻟﻈﻬ ِﺮ‪ ،‬ور�ﻌ ِ‬
‫ﺘ‬ ‫‪ -١١٠٥‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺻﻠﻴﺖ ﻣﻊ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ر�ﻌﺘ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََْ ََ‬ ‫َْ َ َ َ َْ ََْ َْ َ ُُ َ َ َْ ََ َ َ َْ‬
‫� ﺑﻌﺪ اﻟ ِﻌﺸﺎءِ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫� ﺑﻌﺪ الﻤﻐ ِﺮ ِب‪ ،‬ور�ﻌﺘ ِ‬ ‫� �ﻌﺪ اﺠﻟﻤﻌﺔِ‪ ،‬ور�ﻌﺘ ِ‬
‫�ﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬ور�ﻌﺘ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دو رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض ﻇﻬﺮ و دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﭘﺲ از آن‪ ،‬و دو رﮐﻌﺖ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ و دو رﮐﻌﺖ ﺑﻌﺪ از ﻣﻐﺮب و دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﭘﺲ از ﻋﺸﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎزِ )ﺳﻨﺖ( ﺧﻮاﻧﺪم«‪.‬‬
‫أذ َا� ْ� َﺻﻼَ ٌة‪َ ْ �َ ،‬‬
‫�‬
‫َ ْ َ ُ ِّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ َّ‬
‫‪ -١١٠٦‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻣﻐﻔ ٍﻞ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪ ��» :‬ﻞﻛ‬
‫ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ﺎﺜﻟﺔِ‪» :‬ل َِﻤ ْﻦ َﺷ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ِّ َ َ ْ َ َ ٌ َ ْ َ ُ ِّ َ َ ْ َ َ ٌ‬
‫ﺎء«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫� ﺻﻼة«؛ ﻗﺎل ﻲﻓ اﺜﻟ ِ‬ ‫� ﺻﻼة‪ �� ،‬ﻞﻛ أذا� ِ‬‫ﻞﻛ أذا� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﯿﻦ ﻫﺮ اذان و اﻗﺎﻣﻪاي‪،‬‬
‫ﯾﮏ ﻧﻤﺎز وﺟﻮد دارد«‪ .‬و اﯾﻦ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻧﻤﻮد و ﺑﺎ ِر ﺳﻮم اﻓﺰود‪» :‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.728 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1165 ،937) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.729 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪627 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.838 :‬‬
 ‫‪79‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض ادا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﻧﻮاﻓﻞ و ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪاي ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض ادا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﯾﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻓﺮاﯾﺾ‪ ،‬ﻧﻮاﻓﻞ و ﺳﻨﺖ ﻫﺎ را‬
‫ﻧﯿﺰ ﺗﺸﺮﯾﻊ ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﻧﻮاﻗﺺ ﻓﺮاﯾﺾ ﺟﺒﺮان ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮﺿﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻧﻮاﻗﺼﯽ دارد‪ .‬ﺑﻪﻗﻄﻊ اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻮاﻓﻞ را ﺗﺸﺮﯾﻊ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪،‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪنِ ﻧﻮاﻓﻞ ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﻮاﻓﻞ‪ ،‬اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ دوازده‬
‫رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ :‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض‬
‫ﻇﻬﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ دو ﺳﻼم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ دورﮐﻌﺖ دورﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ؛ دو رﮐﻌﺖ ﭘﺲ از ﻓﺮض‬
‫ﻇﻬﺮ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﭘﺲ از ﻣﻐﺮب‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﭘﺲ از ﻋﺸﺎ‪ ،‬و دو رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض‬
‫ﺻﺒﺢ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺎدر ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬امﺣﺒﯿﺒﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫دوازده رﮐﻌﺖ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي او ﺧﺎﻧﻪاي در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢ ﺑﺮاي اﻣﺎم و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﻘﺘﺪﯾﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪ را در ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻓﺈ َّن أَﻓْ َﻀ َﻞ َّ‬
‫الﺼﻼ ِة‪َ ،‬ﺻﻼة ال َﻤ ْﺮ ِء ِﻲﻓ ﺑَي ِﺘ ِﻪ ِإﻻ‬ ‫ِ‬
‫َْ ْ ُ ََ‬
‫ﻮ�ﺔ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺟﺰ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎ در ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫الﻤﻜﺘ‬
‫ﺣﺘﯽ در ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪ را در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪ را در ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮاﻓﻞ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪ‪ ،‬ﻣﺆﮐّﺪه ﻧﯿﺴﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬انﭼﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ‪ ‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﯿﻦ ﻫﺮ اذان و اﻗﺎﻣﻪاي‪ ،‬ﻧﻤﺎزي وﺟﻮد دارد« و ﺑﺎر‬
‫ﺳﻮم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ« ﺗﺎ ﻣﺮدم اﯾﻦ ﻧﻤﺎز را ﺳﻨﺘﯽ راﺗﺒﻪ ﻗﻠﻤﺪاد ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫در ﻣﯿﺎن اذان و اﻗﺎﻣﻪي ﺻﺒﺢ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ ﻫﺴﺖ؛ در ﻣﯿﺎن اذان و اﻗﺎﻣﻪي ﻇﻬﺮ‬
‫ﻧﯿﺰ دو رﮐﻌﺖ راﺗﺒﻪ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻧﻪ ﭘﯿﺶ از آن و ﻧﻪ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬
‫راﺗﺒﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ در ذﯾﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ‪ ‬ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺲ از ﺷﻨﯿﺪن اذان ﻋﺼﺮ‪ ،‬در ﻓﺎﺻﻠﻪي اذان ﺗﺎ اﻗﺎﻣﻪ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 731 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪80‬‬

‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﺆﮐﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﻧﯿﺰ دو رﮐﻌﺖ راﺗﺒﻪ وﺟﻮد دارد؛ اﻣﺎ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺶ از ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ‬
‫َْ ََْ‬ ‫َ ُّ َ ْ َ ْ َ ْ‬
‫�«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﯿﺶ از ﻣﻐﺮب‪،‬‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﻠﻮا �ﺒﻞ الﻤﻐ ِﺮ ِب ر�ﻌﺘ ِ‬
‫دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ« و ﺑﺎر ﺳﻮم اﺿﺎﻓﻪ ﮐﺮد‪» :‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ«‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻓﺮض‬
‫ﻋﺸﺎ ﻧﯿﺰ ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ وﻟﯽ در ذﯾﻞِ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﯿﺎن ﻫﺮ اذان و اﻗﺎﻣﻪاي‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻤﺎز ﻫﺴﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪي‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎزﻫﺎ‪ ،‬از دﺳﺖ ﺑﺮود و ﮐﺴﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﭼﻮن اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ‬
‫ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﭘﯿﺶ از آنرا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﺶ را ﭘﺲ از ﻓﺮض ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﻬﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻢ ﭘﯿﺶ از آن ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ وﺟﻮد دارد و ﻫﻢ ﭘﺲ از آن‪ ،‬اﺑﺘﺪا دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﺑﻌﺪ از ﻓﺮض ﻇﻬﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﯽِ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ راﺗﺒﻪي ﭘﯿﺶ‬
‫از ﻇﻬﺮ را ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﺲ‬
‫َ ْ ِّ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬
‫از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ دﺳﺘﻮر داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إِذا َﺻ� أ َﺣﺪ� ْﻢ اﺠﻟ ُ ُﻤ َﻌﺔ ﻓﻠﻴُ َﺼﻞ َ�ﻌﺪﻫﺎ‬
‫َ‬
‫أ ْر َ� ًﻌﺎ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﻪﺟﺎي آوردﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ‬
‫)ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺰ( ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﮔﻔﺘﺎريِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﮐﺮداريِ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﻘﺪم‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﺲ از ﻓﺮض ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ در ﻣﯿﺎن ﺳﻨﺖ ﮔﻔﺘﺎري وﮐﺮداري‪ ،‬ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﮐﺮده و ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي‬
‫ﺟﻤﻌﻪ را ﺷﺶ رﮐﻌﺖ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬و ﺷﻤﺎري از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ اﺳﺖ و اﮔﺮ در ﺧﺎﻧﻪ ادا ﮔﺮدد‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ را در ﺧﺎﻧﻪ دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و در‬
‫ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺳﻨﺖ‪ ‬ﮔﻔﺘﺎريِ آن ﺑﺰرﮔﻮار اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﭼﻬﺎر‬
‫رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ دو‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7368 ،1183) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺰﻧﯽ‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 881 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪81‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض ادا ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‪...‬‬

‫رﮐﻌﺖ ﯾﺎ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ و ﯾﺎ ﺷﺶ رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﺎداش و ﺧﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و ﻣﮑﻤﻞ ﻧﻮاﻗﺺ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض اﺳﺖ‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -196‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‬

‫َّ َّ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ ً َ ْ َ ُّ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ‬
‫� �ﺒﻞ اﻟﻐﺪاة ِ‪.‬‬‫‪ -١١٠٧‬ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& أن اﻨﻟﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن ﻻ ﻳﺪع أر�ﻌﺎ �ﺒﻞ اﻟﻈﻬ ِﺮ‪ ،‬ور�ﻌﺘ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض ﻇﻬﺮ‪ ،‬و دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض ﺻﺒﺢ را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫َ َّ َ َ ُ َ ً ُ َ َ‬ ‫ﻰﻠﻋ َ ْ‬
‫ََ‬ ‫َْ َ ُ‬
‫ﻲﺷ ٍء ﻣ َِﻦ اﻨﻟَّ َﻮاﻓ ِِﻞ أﺷﺪ �ﻌﺎﻫﺪا ﻣِﻨﻪ ﻰﻠﻋ‬ ‫� ِﻦ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪‬‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١١٠٨‬وﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬لﻢ ﻳ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫َر�ﻌ َﻲﺘ اﻟﻔﺠ ِﺮ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻧﺎﻓﻠﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪي و ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َْ ََ َ‬
‫اﻟﻔ ْﺠﺮ َﺧ ْ ٌ‬ ‫‪َ -١١٠٩‬و َ� ْﻨﻬﺎ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫� ﻣ َِﻦ اﺪﻟ�ﻴﺎ َو َﻣﺎ �ِﻴﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ر�ﻌﺘﺎ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫َ ُ َ َ ُّ َّ َ ْ َ َ ً‬
‫و� رواﻳﺔ »لﻬﻤﺎ أﺣﺐ إﻲﻟ ﻣِﻦ اﺪﻟ�ﻴﺎ ﻤﺟِﻴﻌﺎ«‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‪ ،‬از‬
‫دﻧﯿﺎ و آنﭼﻪ ﮐﻪ در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ ﻧﺰد ﻣﻦ از ﻫﻤﻪي دﻧﯿﺎ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ ُ َ‬ ‫ُ َ ِّ َ ُ‬ ‫ََ‬
‫ﻮل اﷲِ‪� :‬ﻧﻪ أﻰﺗ رﺳﻮل اﷲ‪‬‬ ‫ﺑﻼل ﺑﻦ ر�ﺎح َ‪ ‬مﺆ َذن رﺳ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١١١٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﺒﺪ اﷲ‬
‫َ‬ ‫ً‬
‫ْ َ ْ ُ َ ْ ُ َ َّ ْ َ َ ّ َ َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ُ‬ ‫ُْ َُ َ‬
‫ﺟﺪا‪� ،‬ﻘﺎم ﺑِﻼل‬ ‫ِﻴﻟﺆذِﻧﻪ ﺑِﺼﻼة ِ اﻟﻐﺪاة ِ‪ ،‬ﻓﺸﻐﻠﺖ ﺎﻋ� ِﺸﺔ ﺑِﻼﻻ ﺑِﺄم ٍﺮ ﺳﺄﺘﻟﻪ �ﻨﻪ‪ ،‬ﺣﻰﺘ أﺻﺒﺢ ِ‬
‫َ ْ َ َ َّ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َّ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ ْ َ ْ ْ‬ ‫َ ََُ‬
‫ﺮﺒهُ أن‬‫ﺎس‪ ،‬ﻓﺄﺧ‬ ‫ﻓﺂذﻧﻪ ﺑِﺎلﺼﻼة ِ‪َ ،‬وﺗﺎ�ﻊ أذاﻧﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻢ � ُﺮج رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﻠﻤﺎ ﺧ َﺮج ﺻ� ﺑِﺎﻨﻟَّ ِ‬
‫ََ َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ ْ ُ َ ْ ُ َ َّ ْ َ َ ّ ً َّ ُ ْ َ َ َ َ ْ‬
‫وج ‪� ،‬ﻘﺎل ‪� -‬ﻌ ِ�‬ ‫ﺟﺪا ‪َ ،‬و�ﻧﻪ أ�ﻄﺄ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺑِﺎﺨﻟ ُﺮ ِ‬ ‫ﺎﻋ� ِﺸﺔ ﺷﻐﻠﺘﻪ ﺑِﺄم ٍﺮ ﺳﺄﺘﻟﻪ �ﻨﻪ ﺣﻰﺘ أﺻﺒﺢ ِ‬
‫َّ َ ْ َ ْ َ ّ ً َ َ‬ ‫َ َ َ ُ َ‬ ‫ِّ ُ ْ ُ َ َ ْ ُ َ ْ ْ َ َ ْ‬ ‫اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﺟﺪا؟ ﻓﻘﺎل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﺒ‬ ‫أﺻ‬ ‫ﻚ‬ ‫إﻧ‬ ‫ِ‪،‬‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫ﻮل‬ ‫ﺳ‬‫ر‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻳ‬ ‫‪:‬‬‫ﻓﻘﺎل‬ ‫«‪.‬‬‫ﺮ‬‫ﻲﺒ‪» :-‬إ� ﻛﻨﺖ ر�ﻌﺖ ر�ﻌﻲﺘ اﻟﻔ ِ‬
‫ﺠ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1182 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1163 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.724 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.725 :‬‬
 ‫‪83‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‬
‫َُُْْ َ‬ ‫ْ َ ُُْ َ‬ ‫َ َ َُُْ‬ ‫َ ْ ْ َ ْ ُ ْ َ َ َّ ْ َ ْ‬
‫ﺮﺜ مِﻤﺎ أﺻﺒﺤ ُﺖ‪ ،‬ل َﺮ�ﻌﺘﻬﻤﺎ‪َ ،‬وأﺣﺴنﺘﻬﻤﺎ َوأﻤﺟﻠﺘﻬﻤﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ‬ ‫»لﻮ أﺻﺒﺤﺖ أ�‬
‫) ‪(1‬‬
‫ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺣﺴﻦ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﺑﻼل ﺑﻦ رﺑﺎح‪ ‬ﻣﺆذن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي‬
‫ﺑﺮاي اﻋﻼمِ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﮐﺎري ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& از او‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﻐﻮل ﮔﺮدﯾﺪ و ﻫﻮا ﺧﯿﻠﯽ روﺷﻦ ﺷﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﻼل‪ ‬ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﺒﺮ‬
‫داد ﮐﻪ وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ و اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد؛ اﻣﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺮون ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ .‬ﭘﺲ از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ ،‬ﺑﻼل‪ ‬ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‬
‫ﮐﺎري از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺒﺶ ﻣﺸﻐﻮل ﺷﺪم و ﻫﻮا روﺷﻦ ﮔﺮدﯾﺪ و اﻇﻬﺎر داﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭼﺮا ﺧﻮد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ دﯾﺮ ﺑﯿﺮون آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬داﺷﺘﻢ دو رﮐﻌﺖ )ﺳﻨﺖ(‬
‫ﺻﺒﺢ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم«‪ .‬ﺑﻼل‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻫﻮا ﺑﺴﯿﺎر روﺷﻦ ﺷﺪه ﺑﻮد؟!‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻫﻮا ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﻫﻢ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬آن دو رﮐﻌﺖ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم و‬
‫آنرا ﻧﯿﮏ و زﯾﺒﺎ ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآوردم«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ ﮔﺸﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ را ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن اﯾﻦ دو‬
‫رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺧﻼف ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ را‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﯾﺎ ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ؟«‬
‫‪ -2‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮرهﻫﺎ ﯾﺎ آﯾﺎت ﻣﺸﺨﺼﯽ از ﻗﺮآن در اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪ‬
‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ُۡ َ َ‬
‫� أ َح ٌد ‪ ﴾١‬در‬ ‫�� ُّ� َها ٱل� ٰ ِف ُرون ‪ ﴾١‬در رﮐﻌﺖ ﻧﺨﺴﺖ و ﴿قل ه َو ٱ‬ ‫ﺷﻮد‪﴿ :‬قل ٰٓ‬
‫َّ َ َ ٓ ُ َ َ‬ ‫رﮐﻌﺖ دوم‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ آﯾﻪي ﴿قُول ُ ٓوا ْ َء َام َّ‬
‫نزل إ ِ ۡ� َنا﴾ ) ‪ (2‬در رﮐﻌﺖ ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫م‬‫و‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1120 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺑﻘﺮه‪136:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪84‬‬
‫ُ َ َّ‬ ‫ٓ‬ ‫ُ ۡ َ ٰٓ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ ْ َ َ‬
‫ب � َعال ۡوا إ ِ ٰ� � َِم ٖة َس َواء ِۢ بَ ۡي َن َنا َو َ� ۡي َن� ۡم ��‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﮔﺮدد و آﯾﻪي ﴿قل �أهل ٱلكِ� ِ‬
‫َّ َ ) ‪(1‬‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫� ۡع ُب َد إِ� ٱ�﴾‬
‫‪ -3‬از دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻧﻤﺎزﻫﺎي‬
‫ﻧﺎﻓﻠﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪي و ﻣﻮاﻇﺒﺖ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫‪ -٤‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‪ ،‬از دﻧﯿﺎ و آنﭼﻪ ﮐﻪ در آن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ ﻧﺰد ﻣﻦ‬
‫از ﻫﻤﻪي دﻧﯿﺎ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫‪ -5‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ را در ﺳﻔﺮ و ﺣﻀﺮ ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎص‪ ‬ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺳﻔﺮ‬
‫و ﺣﻀﺮ ﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ ﻣﻮاﻇﺒﺖ و ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ را‬
‫ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﯾﺎ ﭘﺲ از ﺑﺎﻻ آﻣﺪن‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازهي ﯾﮏ ﻧﯿﺰه‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﯽِ آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﯾﺎدآوري ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض ﻇﻬﺮ‬
‫را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ را ﺑﺎ دو ﺳﻼم ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺳﻨﺖ ﻇﻬﺮ ﺷﺶ‬
‫رﮐﻌﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض و دو رﮐﻌﺖ ﭘﺲ از آن‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺸﺘﺎﻗﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ و ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﭘﯿﺮو ﺳﻨﺖ آن ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ۡ َ َ َ ُ‬
‫� ۡم � َر ُسول ٱ َّ�ِ أ ۡس َوةٌ َح َس َنة‪ ٞ‬ل َِمن َ� َن يَ ۡر ُجوا ٱ َّ َ‬
‫� ۡو َم ٱ�خ َِر‬
‫� َوٱ َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿لقد �ن ل‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٢١ :‬‬ ‫�� ‪﴾٢١‬‬ ‫� َكث ِ ٗ‬
‫َو َذ َك َر ٱ َّ َ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ )ﭘﺎداش( اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﻣﯿﺪوار اﺳﺖ و اﷲ را ﻓﺮاوان‬
‫ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در رﺳﻮلاﷲ اﻟﮕﻮ و ﺳﺮﻣﺸﻘﯽ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬آلﻋﻤﺮان‪64 :‬‬

 ‫‪ -197‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﻮﺗﺎه ﮔﺰاردن ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ؛ و آنﭼﻪ در آن ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﯿﺎن وﻗﺖ‪ ‬آن‬

‫َ‬ ‫َ َ ُ َ ّ َْ ََْ َ َ‬
‫ﻴﻔ َﺘ ْ� َ� ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫� اﻨﻟِّﺪاءِ‬ ‫ِ‬ ‫� ﺧ ِﻔ‬ ‫‪ -١١١١‬ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ&‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن ﻳﺼ� ر�ﻌﺘ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ َ ْ َ َ ُّ ْ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ ﻣِﻦ ﺻﻼة ِ الﺼﺒ ِﺢ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫واﻹﻗ‬
‫َ َ ُ َ ِّ ُ ُ َ َ َّ ُ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َ ُ َ ِّ‬ ‫َ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ لﻬﻤﺎ‪ :‬ﻳﺼ� َر�ﻌﻲﺘ اﻟﻔﺠ ِﺮ‪ ،‬إذا ﺳ ِﻤﻊ اﻷذان �ﻴﺨﻔﻔﻬﻤﺎ ﺣﻰﺘ أﻗﻮل‪ :‬ﻫﻞ ﻗﺮأ‬
‫ُ ِّ ُ‬
‫اﻟﻘ ْ‬
‫آن‪.‬‬‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫�ِﻴﻬﻤﺎ ﺑِﺄم‬
‫َ َ ُ ِّ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ َ ِّ ُ َُ‬
‫ﻤﻟﺴﻠﻢ‪ :‬ﺎﻛن ﻳﺼ� ر�ﻌﻲﺘ اﻟﻔﺠ ِﺮ إذا ﺳ ِﻤﻊ اﻷذان و �ﻔﻔﻬﻤﺎ‪.‬‬ ‫ٍ‬ ‫و� رواﻳﺔ‬
‫َ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫و� رواﻳﺔ‪ :‬إذا ﻃﻠﻊ اﻟﻔﺠ ُﺮ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺑﯿﻦ اذان و اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬دو‬
‫رﮐﻌﺖ‪ ‬ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اذانِ ﺻﺒﺢ را‬
‫ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ )ﺳﻨﺖ‪ (‬ﺻﺒﺢ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ را ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ :‬آﯾﺎ ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ؟‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﺷﻨﯿﺪن اذان ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬
‫ﺻﺒﺢ را ﻣﯽﮔﺰارد و ﻫﺮ دو رﮐﻌﺘﺶ را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮔﺰارد‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺳﭙﯿﺪهي ﺻﺒﺢ ﻣﯽدﻣﯿﺪ‪.‬‬
‫َ َ َ َّ َ ُ َ ِّ ُ ْ ُّ ْ َ َ ُّ ْ ُ َ َّ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫‪ -١١١٢‬وﻋﻦ ﺣﻔﺼﺔ&‪ :‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺎﻛن إذا أذن الﻤﺆذن ل ِﻠﺼﺒ ِﺢ َو�ﺪا الﺼﺒﺢ‪ ،‬ﺻ�‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َْ ََْ َ ََْ‬
‫�‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫� ﺧ ِﻔﻴﻔﺘ ِ‬
‫ر�ﻌﺘ ِ‬
‫َ ََْ َ ََْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ ِّ‬ ‫َ َ‬
‫�‪.‬‬
‫� ﺧ ِﻔﻴﻔﺘ ِ‬
‫و� رواﻳﺔ ﻤﻟﺴﻠﻢ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إذا ﻃﻠﻊ اﻟﻔﺠﺮ ﻻ ﻳﺼ� إﻻ ر�ﻌﺘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﻔﺼﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺆذن ﺑﺮاي ﺻﺒﺢ اذان‬
‫ﻣﯽداد و ﺳﭙﯿﺪهي ﺻﺒﺢ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪619 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.724 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪618 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.723 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪86‬‬

‫و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع ﺳﭙﯿﺪهدم‪ ،‬ﻓﻘﻂ دو‬
‫رﮐﻌﺖ‪ ‬ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ْ َ‬ ‫َّ ْ َ ْ َ َ ْ َ ُ‬ ‫ُ َ ِّ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫‪ -١١١٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﺼ� ﻣ َِﻦ الﻠﻴ ِﻞ ﻣﺜ� ﻣﺜ�‪َ ،‬و�ﻮﺗ ُِﺮ ﺑ ِ َﺮ�ﻌ ٍﺔ‬
‫َ َّ َ َ َ ُ ُ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ْ َ ُ َ ِّ َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ‬ ‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� �ﺒﻞ ﺻﻼة ِ اﻟﻐﺪاة ِ‪َ ،‬و�ﺄن اﻷذان ﺑِﺄذ�ﻴ ِﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺧ ِﺮ الﻠﻴ ِﻞ‪ ،‬و�ﺼ� الﺮﻛﻌﺘ ِ‬
‫ﻣِﻦ آ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺷﺐ‪ ،‬دورﮐﻌﺖ دورﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﻣﯽﮔﺰارد و ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض ﺻﺒﺢ دو رﮐﻌﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز در ﮔﻮش اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ُ َ َُْ‬ ‫ْ ََ َ ْ‬ ‫َ َ َْ ُ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ :$‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺎﻛن �ﻘ َﺮأ ﻲﻓ َر�ﻌﻲﺘ اﻟﻔﺠ ِﺮ ﻲﻓ اﻷو� ﻣِﻨﻬﻤﺎ‪:‬‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١١١٤‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬
‫﴿قُول ُ ٓوا ْ َء َام َّنا بٱ َّ�ِ َو َما ٓ أنز َل إ َ�ۡ َنا﴾ اﻵﻳﺔ اﻟَّﻲﺘ ﻲﻓ اﺒﻟﻘﺮة‪ ،‬و� اﻵﺧ َﺮة ِ ﻣ ِْﻨ ُﻬ َﻤﺎ‪َ ﴿ :‬ء َ‬
‫ام َّنا ب ِٱ�ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ۡ َ ۡ َ َّ ُ ۡ ُ َ‬
‫وٱشهد بِ�نا مسل ِمون﴾‪.‬‬
‫ۡ ُ‬ ‫ٓ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َّ‬
‫ﺧ َﺮة ِ اﻟﻲﺘ ﻲﻓ آل ﻋﻤﺮان‪َ �﴿ :‬عال ۡوا إ ِ ٰ� � َِمةٖ َس َواء ِۢ بَي َن َنا َو َ�ي َن� ۡم﴾‪.‬‬‫و� رواﻳﺔ‪ :‬و� اﻵ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫]ﻫﺮ دو رواﯾﺖ را ﻣﺴﻠﻢ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در رﮐﻌﺖ‪ ‬ﻧﺨﺴﺖ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ آﯾﻪي‬
‫َّ َ َ ٓ ُ َ َ‬ ‫﴿قُول ُ ٓوا ْ َء َام َّ‬
‫نزل إ ِ ۡ� َنا﴾) ‪ (4‬را ﮐﻪ در ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و در‬ ‫ِ‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫م‬‫و‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ا‬ ‫ن‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬
‫رﮐﻌﺖ دوم‪ ،‬آﯾﻪي ﴿ َء َام َّنا ب ِٱ�ِ َوٱش َه ۡد بِ�نا ُم ۡسل ُِمون﴾) ‪ (5‬را‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬در رﮐﻌﺖ دوم‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪي ﺳﻮرهي الﻋﻤﺮان را‬
‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ َ ْ َ َ‬
‫) ‪(6‬‬
‫ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ‪َ �﴿ :‬عال ۡوا إ ِ ٰ� � َِمةٖ َس َواء ِۢ بَ ۡي َن َنا َو َ� ۡي َن� ۡم﴾ ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪995 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.749 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺪاي اﻗﺎﻣﻪ را ﻣﯽﺷﻨﻮد و ﻧﻤﺎزش را ﺑﺎ ﺷﺘﺎب ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.727 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺑﻘﺮه‪136 :‬‬
‫)‪ (5‬آلﻋﻤﺮان‪.52:‬‬
‫)‪ (6‬آلﻋﻤﺮان‪64 :‬‬
 ‫‪87‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﻮﺗﺎهﮔﺰاردن ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ؛ و آﻧﭽﻪ در آن ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ‪...‬‬
‫ُۡ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫�� ُّ� َها‬‫اﻟﻔ ْﺠ ِﺮ‪﴿ :‬قل ٰٓ‬ ‫َ‬
‫‪ -١١١٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺮأ ﻲﻓ َر�ﻌﻲﺘ‬
‫َ ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� أ َح ٌد ‪] .﴾١‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ٱل� ٰفِ ُرون ‪ ﴾١‬و ﴿قل ه َو ٱ‬
‫ُۡ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در دو رﮐﻌﺖ‪) ‬ﺳﻨﺖ( ﺻﺒﺢ‪﴿ ،‬قل‬
‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َ َ‬
‫� أ َح ٌد ‪ ﴾١‬را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬ ‫�� ُّ� َها ٱل� ٰفِ ُرون ‪ ﴾١‬و ﴿قل ه َو ٱ‬ ‫ٰٓ‬
‫َّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َ ْ ً َ َ َ َ ْ َُ‬ ‫َ َ َ َْ ُ‬
‫� �ﺒﻞ اﻟﻔﺠ ِﺮ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻛ‬ ‫الﺮ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫أ‬‫ﻲﺒ‪ ‬ﺷﻬﺮا ﻓﺎﻜن �ﻘﺮ‬ ‫ﺖ اﻨﻟَّ َّ‬ ‫‪ -١١١٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬رﻣﻘ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫ون ‪َ ﴾١‬و ﴿قُ ۡل ُه َو ٱ َّ ُ‬ ‫ُ ۡ َ ٰٓ َ ُّ َ ۡ َ ٰ ُ َ‬
‫� أ َح ٌد ‪] . ﴾١‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ‬ ‫﴿قل ���ها ٱل�فِر‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮏ ﻣﺎه‪ ‬ﺗﻤﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را زﯾﺮ ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻢ؛ آن ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ُۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ُۡ َ َ‬
‫�� ُّ� َها ٱل� ٰفِ ُرون ‪ ﴾١‬و ﴿قل ه َو‬
‫در دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﭘﯿﺶ از ﻓﺮضِ ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺳﻮرهﻫﺎي ﴿قل ٰٓ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ٱ� أحد ‪ ﴾١‬را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.726 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.341 :‬‬
 ‫‪ -198‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن دراز ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﭘﺲ از‬
‫ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ؛ ﭼﻪ ﺗﻬﺠﺪ ﺧﻮاﻧﺪه و ﭼﻪ ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‬

‫َ َ َّ‬ ‫َ‬
‫ْ َ َ َ َ َ ِّ‬
‫اﻟﻔﺠﺮ‪ ،‬اﺿﻄﺠﻊ ﻰﻠﻋ ِﺷﻘ ِﻪ‬
‫ِ‬ ‫‪ -١١١٧‬ﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪َ :‬ﺎﻛ َن اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬إذا ﺻ� ر�ﻌﻲﺘ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َْ َ‬
‫اﻷ�ﻤﻦ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﺧﻮاﻧﺪن دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ دراز ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ُّ ُ َ ِّ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ َ‬
‫� أن �ﻔ ُﺮغ ﻣِﻦ ﺻﻼة ِ اﻟ ِﻌﺸﺎءِ إﻰﻟ اﻟﻔﺠ ِﺮ‬ ‫‪ -١١١٨‬وﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن اﻨﻟﻲﺒ‪ ‬ﻳﺼ� �ِﻴﻤﺎ �‬
‫ْ َ َ َ َ َ ْ َ ً ُ َ ِّ ُ َ ْ َ ُ ِّ َ ْ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ ِّ ُ ْ َ َ‬
‫ﺣﺪ ٍة‪ ،‬ﻓﺈذا ﺳﻜﺖ الﻤﺆذن ﻣِﻦ ﺻﻼة ِ‬ ‫�‪ ،‬و�ﻮﺗ ِﺮ ﺑِﻮا ِ‬‫إﺣﺪى ﻋﺮﺸة ر�ﻌﺔ‪� ،‬ﺴﻠﻢ �� ﻞﻛ ر�ﻌﺘ ِ‬
‫ُ َّ ْ َ َ َ َ َ ِّ‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ َ َ ُ َ ْ ُ َ َ َ ُ ُ َ ِّ ُ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ‬
‫�‪� ،‬ﻢ اﺿﻄﺠﻊ ﻰﻠﻋ ِﺷﻘ ِﻪ‬ ‫� ﺧ ِﻔﻴﻔﺘ ِ‬ ‫ﺠﺮ‪ ،‬وﺟﺎءه الﻤﺆذن‪ ،‬ﻗﺎم ﻓﺮ�ﻊ ر�ﻌﺘ ِ‬ ‫اﻟﻔﺠ ِﺮ‪ ،‬وﺗب� ﻪﻟ اﻟﻔ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬
‫َُ َُ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫َْ َ‬
‫ﺎﻣﺔِ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫اﻷ�ﻤ ِﻦ‪ ،‬ﻫﻜﺬا ﺣﻰﺘ ﻳﺄ�ِﻴﻪ الﻤﺆذن ل ِِﻺﻗ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﺗﺎ ﺳﭙﯿﺪهدم ﯾﺎزده‬
‫رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و در ﻫﺮ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻼم ﻣﯽداد و ﺳﭙﺲ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﺆذن اذان ﺻﺒﺢ را ﺗﻤﺎم ﻣﯽﮐﺮد و ﺳﭙﯿﺪهدم ﺑﺮاي آن ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﺪ و ﻣﺆذن ﻧﺰدش ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ دراز ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ و ﺑﺮ ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎل ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺆذن‬
‫ﺑﺮاي ‪ -‬اﻋﻼمِ وﻗﺖ‪ -‬اﻗﺎﻣﻪ ﻧﺰدش ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬
‫ْ ََ َ ْ‬ ‫َ َ َّ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -١١١٩‬وﻋﻦ أﻲﺑﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا ﺻ� أﺣﺪ� ْﻢ َر�ﻌﻲﺘ اﻟﻔﺠ ِﺮ‪،‬‬
‫ََْ ْ َ ْ ََ َ‬
‫ﺠﻊ ﻰﻠﻋ ﻳ ِﻤﻴﻨِ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي ﺑﺎ ﺳﻨﺪﻫﺎي ﺻﺤﯿﺢ‪ .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﻓﻠﻴﻀﻄ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ دراز ﺑﮑﺸﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1160 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.736 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪642 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1146 :‬‬
 ‫‪89‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن درازﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ؛‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪي‬
‫ﻣﯽﮐﺮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ دارد ﯾﮑﯽ از‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﭘﺲ از اداي ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺑﻪﭘﯿﺮوي از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ دراز ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در »ﺻﺤﯿﺤﯿﻦ« ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ دراز ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ«‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ دوم ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺷﺐ ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﭘﺲ از ﻫﺮ دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺳﻼم ﻣﯽداد«‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫رد‪‬ي ﺑﺮ ﭘﻨﺪارِ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﻫﺮ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﺳﻼم‬
‫ﻣﯽداده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﻨﺪارﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺷﺐ‪ ،‬دو ﺗﺎ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﺳﻪ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ از ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬در رﻣﻀﺎن و ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن‪،‬‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﺑﺘﺪا ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﻣﯽﮔﺰارد و آنﻫﺎ را ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺒﺎ و‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد؛ ﺳﭙﺲ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫زﯾﺒﺎﯾﯽِ رﮐﻌﺎت اول‪ ،‬ادا ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و در ﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬ﺳﻪ رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم از ﻇﺎﻫﺮِ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﺒﺶ را در دو‪ ،‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ و ﯾﮏ‪ ،‬ﺳﻪ رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دو ﺗﺎ دورﮐﻌﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻣﯽﮐﺮد و آنﮔﺎه دو ﺗﺎ دورﮐﻌﺘﯽِ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ‪ ‬دﯾﮕﺮ ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد ﮐﻪ ﺟﻤﻌﺎً ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم و ﺑﺮداﺷﺖ‪ ‬درﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ؛ زﯾﺮا در ﻫﺮ دو رواﯾﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫روش ﻧﻤﺎز ﺷﺐِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻧﻘﻞ ﮐﺮده‪ ،‬ﯾﮏ راوي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ&‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻮﺿﻮعِ ﻫﺮ دو رواﯾﺖ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي دو رواﯾﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺷﮑﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ رواﯾﺖ را ﺣﻤﻞ ﺑﺮ رواﯾﺖ دﯾﮕﺮ ﮐﻨﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﯿﻦ ﻫﺮ‬
‫دو رواﯾﺖ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﺷﻮد؛ و ﻧﻤﯽﺗﻮان از اﯾﻦ دو رواﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺎه ﺑﻪ اﯾﻦ روش‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﮔﺎه ﺑﻪ آن روش؛ زﯾﺮا واژهي » َﻛﺎ َن«‬
‫ﺑﺮ دوام و اﺳﺘﻤﺮار دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪90‬‬

‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ را ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ دراز ﺑﮑﺸﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫) ‪(1‬‬
‫را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﮐﻪ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﺳﻨﺪﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﺟﺎي ﺑﺤﺚ و ﺗﺄﻣﻞ دارد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ درﯾﺎي ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ و ﻧﻘﻠﯽ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‬
‫ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬ﻣﻨﮑَﺮيﺳﺖ و اﻣﺮ ﺑﻪ دراز ﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻼﻣﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد؛ زﯾﺮا‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ اﻣﺮ ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از اداي ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﺧﻮد‬
‫دراز ﺑﮑﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﻋﻨﻮان اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﺗﻬﺠﺪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻧﺨﻮاﻧﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ« و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ اﺧﺘﻼﻓﯽ اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﯾﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ‬
‫ﻧﺒﻮدنِ دراز ﮐﺸﯿﺪن ﭘﺲ از اداي ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﻄﻠﻖ دراز ﮐﺸﯿﺪن ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ را ﻣﺴﺘﺤﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎري دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي‬
‫راﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ دراز ﺑﮑﺸﺪ ﺗﺎ ﺧﺴﺘﮕﯽ ﺷﺐﺑﯿﺪاري از ﺗَﻨَﺶ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎﯾﺪ و اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎزِ ﺷﺐ ﻧﺨﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺿﺮورﺗﯽ ﻧﺪارد و ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﭘﻬﻠﻮي ﺧﻮد دراز ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﻋﺠﯿﺐ و ﻏﺮﯾﺒﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎ دراز ﮐﺸﯿﺪن ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ را ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ ﺻﺤﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ!‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﺲ از اداي ﺳﻨﺖ دراز ﻧﮑﺸﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ! ﭼﻪ دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﻋﺠﯿﺐ‬
‫و ﻏﺮﯾﺒﯽ! دراز ﮐﺸﯿﺪن ﭼﻪ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ دارد؟! اﻣﺎ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه را از آن ﺟﻬﺖ‬
‫ذﮐﺮ ﮐﺮدم ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ ازﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﻧﯿﺰ اﻗﻮال و دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻋﺠﯿﺒﯽ‬
‫ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺟﺎﯾﯽ در ﺗﺮازوي ﻋﻘﻞ و ﻧﻘﻞ ﻧﺪارد‪ .‬ﻟﺬا دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ‪،‬‬
‫درﺑﺎرهي دراز ﮐﺸﯿﺪن ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ‬

‫)‪ (1‬آﻟﺒﺎﻧﯽ ‪ /‬در ﻣﻘﺪﻣﻪي ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﮐﺮده ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻓﻘﻂ داراي ﯾﮏ ﺳﻨﺪ از راويِ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﯽﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﺆﻟﻒ ﮐﻪ »ﺑﺎ ﺳﻨﺪﻫﺎي ﺻﺤﯿﺢ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ«‪ ،‬اﯾﻬﺎم و اﺷﺘﺒﺎه‪ ‬ﺑﺮداﺷﺖ اﯾﺠﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﺧﻼف واﻗﻌﯿﺖ اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪91‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن درازﮐﺸﯿﺪن ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ ﺻﺒﺢ؛‪...‬‬

‫اﺳﺖ؛ اﯾﻦﮐﻪ‪ :‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از ﺑﺎﺑﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪ ،‬ﺧﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﭘﺲ از ﺳﻨﺖ‬
‫ﺻﺒﺢ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﺧﻮد دراز ﻣﯽﮐﺸﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺻﺒﺤﺶ‪ ،‬ﻗﻀﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -199‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ ﻇﻬﺮ‬

‫َ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُّ ْ َ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َ َ َ َّ ْ ُ َ َ َ ُ‬
‫�‬
‫� �ﺒﻞ اﻟﻈﻬ ِﺮ ور�ﻌﺘ ِ‬ ‫ﻮل اﷲِ‪ ‬ر�ﻌﺘ ِ‬
‫‪ -١١٢٠‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺻﻠﻴﺖ ﻣﻊ رﺳ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََْ َ‬
‫�ﻌﺪﻫﺎ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض ﻇﻬﺮ و دو‬
‫رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻓﺮض ﻇﻬﺮ ﺧﻮاﻧﺪم‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ َ ُ ْ َ ً َ ْ َ ُّ ْ‬
‫أر�ﻌﺎ �ﺒﻞ اﻟﻈﻬ ِﺮ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫‪ -١١٢١‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ&‪ :‬أن اﻨﻟﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن ﻻ ﻳﺪع‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض ﻇﻬﺮ را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫َ ْ َ ْ َ ُّ ْ ْ َ ً ُ َ ْ ُ َ ُ َ ِّ‬ ‫َ َ َّ ُّ ُ َ ِّ‬
‫أر�ﻌﺎ‪َّ � ،‬ﻢ � ُﺮج‪� ،‬ﻴﺼ�‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻳﺼ� ﻲﻓ ﺑي ِﻲﺘ �ﺒﻞ اﻟﻈﻬ ِﺮ‬ ‫‪ -١١٢٢‬وﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛ ْن اﻨﻟ ِ‬
‫َ ْ َ ُ َّ َ ْ ُ ُ َ ُ َ ِّ َ ْ َ َ ْ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ َ ْ ُ ُ َ ُ َ ِّ َ َ َ ْ‬
‫�‪،‬‬ ‫ﺎس الﻤﻐ ِﺮب‪� ،‬ﻢ ﻳﺪﺧﻞ �ﻴﺼ� ر�ﻌﺘ ِ‬ ‫�‪َ .‬و�ن ﻳﺼ� ﺑِﺎﻨﻟَّ ِ‬ ‫ﺎس‪� ،‬ﻢ ﻳﺪﺧﻞ �ﻴﺼ� ر�ﻌﺘ ِ‬ ‫ﺑِﺎﻨﻟَّ ِ‬
‫َ َ ْ ُ ُ َ َ ُ َ ِّ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ِّ‬
‫) ‪(3‬‬
‫�‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫يﻲﺘ �ﻴﺼ� ر�ﻌﺘ ِ‬ ‫ﺎس اﻟ ِﻌﺸﺎءِ‪ ،‬و�ﺪﺧﻞ ﺑ ِ‬ ‫َو�ﺼ� ﺑِﺎﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺧﺎﻧﻪام ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ از ﻇﻬﺮ را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﻓﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽداد و آنﮔﺎه ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽآﻣﺪ و دو رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﺰارد‪ .‬ﭘﺲ از اﻣﺎﻣﺖ ﻣﻐﺮب ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽآﻣﺪ و‬
‫دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽداد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪام ﻣﯽآﻣﺪ و‬
‫دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﮔﺰارد‪.‬‬
‫ََْ‬ ‫َ ْ َ َ َ ََ َْ ََ َ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُّ َ ََ‬
‫ﺎت �ﺒﻞ‬
‫ٍ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫ﻊ‬
‫ِ‬ ‫�‬‫أر‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻆ‬ ‫ﺎ�‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﻮل‬‫ﺳ‬ ‫ر‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫ﺖ‪:‬‬ ‫ﻗﺎﻟ‬ ‫&‬ ‫ﺔ‬ ‫‪ -١١٢٣‬وﻋﻦ أم ﺣﺒِيﺒ‬
‫ﺎر«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ُّ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َّ َ ُ‬
‫اﻟﻈﻬ ِﺮ‪ ،‬وأر� ٍﻊ �ﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮﻣﻪ اﷲ ﻰﻠﻋ اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1169 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.729 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪] .1182 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1107‬ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2167:‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6195 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻏﯿﺐ‪ ،‬ش‪583 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪1152 :‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪93‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ ﻇﻬﺮ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﺣﺒﯿﺒﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ )ﺳﻨﺖ‪(‬‬

‫ﭘﯿﺶ از ﻇﻬﺮ و ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﺲ از آن ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ او را ﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ ﺣﺮام‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ُ َ ِّ ْ َ ً َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫أر�ﻌﺎ �ﻌﺪ أن ﺗ ُﺰول‬ ‫‪ -١١٢٤‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ الﺴﺎﺋﺐ‪ ‬أن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺎﻛن ﻳﺼ�‬
‫َ‬ ‫ْ َ ُ َّ َ َ ُ ُّ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ ٌ ُ ْ َ ُ‬ ‫َّ ْ ُ َ ْ َ ُّ ْ‬
‫ﺣﺐ أن ﻳﺼﻌﺪ ِﻲﻟ ﻓﻴﻬﺎ‬ ‫الﺸﻤﺲ �ﺒﻞ اﻟﻈﻬ ِﺮ‪ ،‬وﻗﺎل‪» :‬إ�ﻬﺎ ﺳﺎﻋﺔ �ﻔﺘﺢ �ِﻴﻬﺎ أﺑﻮاب الﺴﻤﺎءِ‪ ،‬ﻓﺄ ِ‬
‫َ ٌَ َ ٌ‬
‫�ﻤﻞ ﺻﺎﻟ ِﺢ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﺎﺋﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از زوال ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻓﺮض ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪايﺳﺖ ﮐﻪ دروازهﻫﺎي آﺳﻤﺎن‬
‫در آن ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد؛ دوﺳﺖ دارم ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﺮاي ﻣﻦ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ ﺑﺮود«‪.‬‬
‫َ ُ َ ِّ َ ً َ َ ُّ ْ َ ُ َّ َ ْ َ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن إذا ل ْﻢ ﻳﺼﻞ أر�ﻌﺎ ﻗﺒﻞ اﻟﻈﻬ ِﺮ‪ ،‬ﺻﻼﻫﻦ �ﻌﺪﻫﺎ‪.‬‬ ‫‪ -١١٢٥‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ&‪ :‬أن اﻨﻟ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ‪ ‬ﭘﯿﺶ از ﻇﻬﺮ را‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬آنرا ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺳﻨﺖ ﻇﻬﺮ ﮔﺸﻮده و اﺣﺎدﯾﺜﯽ در اﯾﻦﺑﺎره آورده ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺎت ﺳﻨﺖ ﻇﻬﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﺑﺎ دو ﺳﻼم‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻇﻬﺮ و دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﭘﺲ از آن‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﻨﺖ‪ ‬ﭘﯿﺶ از ﻇﻬﺮ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﻨﺪ ﯾﺎ آنرا ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﻇﻬﺮ آنرا ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآور‪‬د؛ زﯾﺮا ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﯽ دارﻧﺪ و‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﻗﻀﺎي آنﻫﺎ را ﺑﻪﺟﺎ آورد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ در رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ آورده اﺳﺖ‪ :‬اﺑﺘﺪا‬
‫ﺳﻨﺖ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﺳﻨﺖ ازدﺳﺖرﻓﺘﻪي ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ‪ .‬ﻣﺜﻼً‬
‫اﮔﺮ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪﯾﺪ و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺷﺮوع ﺷﺪه ﺑﻮد و از اﯾﻦرو‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯿﺪ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از ﻇﻬﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪ ،‬اﺑﺘﺪا دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ ﺑﻌﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4967 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪1153 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.396 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.350 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪94‬‬

‫از ﻧﻤﺎز را ادا ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﻗﻀﺎﯾﯽِ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از ﻇﻬﺮ را ﺑﺎ دو ﺳﻼم‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎي آورﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﮐﻨﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض ﻇﻬﺮ را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﺮد«؛‬
‫ﻣﮕﺮ در ﺳﻔﺮ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -200‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ ﻋﺼﺮ‬

‫َ َ َّ ُّ ُ َ ِّ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ َ َ َ‬
‫ﺎت‪،‬‬
‫ﺮﺼ أر�ﻊ ر�ﻌ ٍ‬ ‫‪ -١١٢٦‬ﻋﻦ ﻲﻠﻋ ﺑﻦ أﻲﺑ ﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻳﺼ� �ﺒﻞ اﻟﻌ ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬
‫� َوالﻤﺆﻣﻨ َ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ ُ‬
‫الﻤ ْﺴﻠﻤ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ َ ُ َّ َّ ْ‬
‫�‪.‬‬ ‫ِِ‬ ‫ِِ‬ ‫ﻴﻢ ﻰﻠﻋ الﻤﻼﺋ ِ� ِﺔ الﻤﻘﺮ�ِ�‪ ،‬وﻣﻦ ﺗﺒِﻌﻬﻢ ﻣِﻦ‬
‫�ﻔ ِﺼﻞ ﺑيﻨﻬﻦ ﺑِﺎﻟتﺴﻠِ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد و ﭘﺲ از ﻫﺮ دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎ درود ﺑﺮ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻘﺮّب و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ )در ﺗﻮﺣﯿﺪ( ﭘﯿﺮو ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻼم ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ْ ً َ َّ َ ْ َ َ ْ ْ َ ً‬ ‫َّ ِّ َ َ‬
‫ﺎل‪َ » :‬ر َ‬ ‫َ‬
‫أر�ﻌﺎ«‪.‬‬ ‫ﺮﺼ‬
‫ﺣﻢ اﷲ امﺮءا ﺻ� �ﺒﻞ اﻟﻌ ِ‬
‫ِ‬ ‫‪ -١١٢٧‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻋﺼﺮ ﭼﻬﺎر‬
‫رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﻣﻮرد رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ«‪.‬‬
‫َّ َّ َّ َ َ ُ َ ِّ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ‬
‫�‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫ﺮﺼ ر�ﻌﺘ ِ‬ ‫ﻃﺎﻟﺐ‪ ‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن ﻳﺼ� ﻗﺒﻞ اﻟﻌ ِ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١١٢٨‬وﻋﻦ ﻲﻠﻋ ﺑﻦ أﻲﺑ‬
‫) ‪(3‬‬
‫اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.952 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3493 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪ 1154 :‬و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻏﯿﺐ‪ ،‬ش‪ 586 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‬
‫رﺣﻤﻪاﷲ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4568 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.235 :‬‬
‫ََْ ََ َ‬ ‫َْ ََْ‬
‫ﺎت« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬‫�« ﺷﺎذ اﺳﺖ و ﻣﺤﻔﻮظ‪ ،‬ﻟﻔﻆ‪» ‬أر�ﻊ ر�ﻌ ٍ‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﻟﻔﻆ »ر�ﻌﺘ ِ‬
 ‫‪ -201‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب‬

‫ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺎبﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ و ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ‪ #‬ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو‪،‬‬

‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﻣﯽﮔﺰارد‪.‬‬
‫َّ ِّ َ َ َ ُّ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺻﻠﻮا �ﺒﻞ الﻤﻐ ِﺮ ِب«‪ ،‬ﻗﺎل ﻲﻓ‬
‫‪ -١١٢٩‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻣﻐﻔ ٍﻞ‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ﺎﺜﻟﺔِ‪» :‬ل َِﻤ ْﻦ َﺷ َ‬
‫ﺎء«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫َّ َ‬
‫اﺜﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺶ از ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ« و ﺑﺎر ﺳﻮم اﻓﺰود‪» :‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ َ ُ َ َّ َ‬ ‫ََ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ‬
‫ار َي‬
‫ﺎب رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳبﺘ ِﺪرون الﺴﻮ ِ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻟﻘﺪ رأﻳﺖ ﻛ ِﺒﺎر أﺻﺤ ِ‬ ‫‪ -١١٣٠‬وﻋﻦ ٍ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ َْ‬
‫ﻋِﻨﺪ الﻤﻐ ِﺮ ِب‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺰرﮔﺎنِ اﺻﺤﺎب ﭘﯿﻐﻤﺒﺮ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻐﺮب ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ )ﺗﺎ ﭘ‪‬ﺸﺖ آنﻫﺎ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ(«‪.‬‬
‫ََْ‬ ‫َّ ْ‬
‫وب الﺸﻤ ِﺲ �ﺒﻞ‬ ‫ﻰﻠﻋ ﻋﻬ ِﺪ رﺳﻮل اﷲِ‪َ ‬ر ْ� َﻌ َﺘ ْ َ ْ َ ُ ُ‬
‫ِّ َ َ‬ ‫َ َ ُ َّ‬
‫‪ -١١٣١‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ ﻧﺼ�‬
‫� �ﻌﺪ ﻏﺮ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ُ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ ِّ َ َ َ َ ُ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َْ‬
‫ﻴﻬﻤﺎ ﻓﻠ ْﻢ ﻳﺄم ْﺮﻧﺎ َول ْﻢ �ﻨﻬﻨﺎ‪.‬‬
‫الﻤﻐ ِﺮ ِب‪ ،‬ﻓ ِﻘﻴﻞ‪ :‬أ�ﺎن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺻﻼﻫﻤﺎ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن ﻳﺮاﻧﺎ ﻧﺼﻠ ِ‬
‫) ‪(4‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در دوران رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰاردﯾﻢ‪ .‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬آﯾﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؟ اﻧﺲ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﺎ را ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ؛ اﻣﺎ ﻧﻪ ﻣﺎ را‬
‫ﺑﺪان اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد و ﻧﻪ ﻣﺎ را از آن ﺑﺎز داﺷﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 1105‬و ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.1122‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1183 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(625 ،503) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.837 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.836:‬‬
 ‫‪97‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب‬
‫َّ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ ُ َ ِّ ُ َ َ َ‬
‫الﻤ ْﻐﺮب‪ْ ،‬ا� َﺘ َﺪ ُ‬ ‫َ َ ُ َّ‬
‫ار َي‪،‬‬
‫ِ‬
‫الﺴ َ‬
‫ﻮ‬ ‫وا‬ ‫ر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ة‬ ‫ﻼ‬ ‫ِﺼ‬ ‫ل‬ ‫ن‬‫ذ‬‫ﺆ‬ ‫الﻤ‬ ‫ن‬ ‫أذ‬ ‫ا‬ ‫ﺈذ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﻳﻨ‬‫ﺪ‬‫ِ‬ ‫ﺎلﻤ‬‫‪ -١١٣٢‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻛ ِ‬
‫ﺑ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻨ‬
‫َ َ َ ُ َ ْ َ َ ْ َ َّ َّ َّ ُ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َّ َّ َ َ َ ْ ُ ِّ َ ْ‬
‫ﺠﺪ �ﻴﺤﺴﺐ أن الﺼﻼة ﻗﺪ ﺻﻠﻴﺖ‬ ‫�‪ ،‬ﺣﻰﺘ إن الﺮﺟﻞ اﻟﻐﺮ�ﺐ ﻴﻟﺪﺧﻞ الﻤﺴ ِ‬ ‫ﻓﺮ�ﻌﻮا ر�ﻌﺘ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫ْ َ َْ َ ْ ُ َ‬
‫ﻴﻬﻤﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻣِﻦ ﻛﺮﺜة ِ ﻣﻦ ﻳﺼﻠ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﺆذن ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب اذان‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺑﻪﺳﻮي ﺳﺘﻮنﻫﺎي ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ اﮔﺮ ﻏﺮﯾﺒﻪاي وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﺮاواﻧﯽِ ﮐﺴﺎﻧﯽِ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ‬ﭘﯿﺶ از ﻣﻐﺮب را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.837:‬‬

 ‫‪ -202‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﻋﺸﺎ‬

‫در اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦِ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬وارد اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ‬
‫از ﻋﺸﺎ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎزِ )ﺳﻨﺖ( ﺧﻮاﻧﺪم«‪ (1 ).‬و ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﻐﻔﻞ‪ ‬ﺑﻪرواﯾﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ ﮐﻪ »ﺑﯿﻦ ﻫﺮ اذان و اﻗﺎﻣﻪاي‪ ،‬ﻧﻤﺎزي وﺟﻮد دارد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎب ﮔﺬﺷﺘﻪ درﺑﺎرهي ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎﺳﺖ؛ و ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺳﻨﺖﻫﺎي‬
‫ﺻﺒﺢ و ﻇﻬﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬اﷲ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻋﺼﺮ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﻣﻮرد رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪاي دﻋﺎﯾﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬دﻋﺎي رﺣﻤﺖ ﮐﺮد و رﺣﻤﺖ‬
‫اﻻﻫﯽ را ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪنِ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﭘﺎداش‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﻧﯿﺰ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ وﺟﻮد دارد؛‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از ﻣﻐﺮب‪ ،‬راﺗﺒﻪ ﻧﯿﺴﺖ و دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬راﺗﺒﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺶ از ﻣﻐﺮب ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺶ از ﻣﻐﺮب‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ« و ﺑﺎر‬
‫ﺳﻮم اﻓﺰود‪» :‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ« ﺗﺎ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ را ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ ﻗﻠﻤﺪاد‬
‫ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ اذان ﻣﻐﺮب را ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺑﺨﻮان و ﺑﺪان ﮐﻪ اﯾﻦ دو‬
‫رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﭘﺲ از ﻣﻐﺮب‪ ،‬راﺗﺒﻪ و ﻣﺆﮐﺪه ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻣﻐﺮب را ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎ را‬
‫ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ؛ اﻣﺎ ﻧﻪ ﻣﺎ را ﺑﺪان اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد و ﻧﻪ ﻣﺎ را از آن ﺑﺎز‬
‫داﺷﺖ«‪.‬‬
‫ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﻧﯿﺰ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ وﺟﻮد دارد؛ اﻣﺎ دو رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از آن‪،‬‬
‫ﻣﺆﮐﺪه ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﻘﻂ ذﯾﻞ ﻣﻔﻬﻮمِ ﮐﻠﯽ و ﻋﺎمِ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.1105‬‬

‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .1106‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪99‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﻋﺸﺎ‬

‫»ﺑﯿﻦ ﻫﺮ اذان و اﻗﺎﻣﻪاي‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻤﺎز وﺟﻮد دارد«‪ .‬وﻟﯽ دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﭘﺲ از ﻋﺸﺎ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬
‫ﻣﺆﮐﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻤﺎر رﮐﻌﺎت‪ ‬ﺳﻨﺖ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض ﺻﺒﺢ‪ ،‬و ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﭼﻬﺎر‬
‫رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻇﻬﺮ ﺑﺎ دو ﺳﻼم و دو رﮐﻌﺖ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ؛ ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎر‬
‫ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻏﯿﺮراﺗﺒﻪ ﻫﺴﺖ و ﭘﺲ‬
‫از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬وﻗﺖ ﻧﻬﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ ﭘﺲ از ﻣﻐﺮب و ﻧﯿﺰ دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﻏﯿﺮ راﺗﺒﻪ ﻗﺒﻞ از ﻓﺮض ﻣﻐﺮب‪ .‬دو رﮐﻌﺖ ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ و دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﭘﯿﺶ از آن‪ ،‬ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ راﺗﺒﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺖﻫﺎي ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺎﯾﺪهي ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮاﻗﺺ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽِ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض را ﺟﺒﺮان‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -203‬ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ ﺟﻤﻌﻪ‬

‫در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ؛ وي‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﮔﺰاردم«‪.‬‬

‫ُ ُ َ َ َ ْ ُ َ ِّ‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬

‫اﺠﻟﻤﻌﺔ‪ ،‬ﻓﻠﻴﺼﻞ‬ ‫‪ -١١٣٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا ﺻ� أﺣﺪ�ﻢ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ََْ َ ْ ً‬
‫أر�ﻌﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�ﻌﺪﻫﺎ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮐﺪام از ﺷﻤﺎ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﻪﺟﺎ آورد‪ ،‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎزِ )ﺳﻨﺖ( ﺑﮕﺰارد«‪.‬‬
‫َّ َّ َّ َ َ ُ َ ِّ َ ْ َ ُ ُ َ َ َّ َ ْ َ َ َ ُ َ ِّ‬
‫ﺮﺼف‪� ،‬ﻴﺼ�‬ ‫‪ -١١٣٤‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ :$‬أن اﻨﻟﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن ﻻ ﻳﺼ� �ﻌﺪ اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ ﺣﻰﺘ �ﻨ ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َْ‬ ‫َْ ََْ‬
‫� ﻲﻓ ﺑيﺘِ ِﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ر �ﻌ ﺘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺰارد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ و در ﺧﺎﻧﻪاش دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎب »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ را ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺟﻤﻌﻪ اﺧﺘﺼﺎص‬
‫داده اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزي ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ و در ﺷﻬﺮي ﺗﻮﻗﻒ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺳﺎﮐﻨﺎن آنﺟﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮش را ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزي ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ و ﻋﺼﺮ و ﺟﻤﻊ ﻣﻐﺮب‬
‫و ﻋﺸﺎ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ از ﺟﻬﺖ ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻗﺒﻞ و ﭘﺲ از آن‪ ،‬و ﻧﯿﺰ از ﺟﻬﺖ‬
‫روزِ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﺗﻔﺎوت دارد‪ .‬ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ ﯾﺎ ﻣﺆﮐﺪه‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .1105‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.881:‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.882:‬‬
 ‫‪101‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺳﻨﺖ ﺟﻤﻌﻪ‬

‫و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ رﮐﻌﺖﻫﺎي ﻣﻌﯿﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﯿﺎﯾﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﻄﺎﺑﻖِ ﺗﻮان ﺧﻮد ﺗﺎ‬
‫آﻣﺪن اﻣﺎم‪ ،‬دو ﯾﺎ ﭼﻬﺎر ﯾﺎ ﺷﺶ رﮐﻌﺖ ﺑﮕﺰارد‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻨﺖ ﭘﺲ از ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬راﺗﺒﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رواﯾﺖ‪ ‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ ،$‬دو رﮐﻌﺖ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﮔﺰارد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ و در ﺧﺎﻧﻪاش دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮐﺪام از ﺷﻤﺎ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﻪﺟﺎ آورد‪،‬‬
‫ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎزِ )ﺳﻨﺖ( ﺑﮕﺰارد«‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺖﻫﺎي ﺳﻨﺖ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ دو‬
‫رﮐﻌﺖ اﺳﺖ ﯾﺎ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دو ﺳﻼم ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد؟ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬
‫ﮔﻔﺘﺎريِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﮐﺮداريِ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﻘﺪم ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﭘﺲ از ﻓﺮض ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺪهاي از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ اﺳﺖ؛ دﻟﯿﻞ اﯾﻦدﺳﺘﻪ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎ رواﯾﺖ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﺎ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ را ﻏﯿﺮراﺗﺒﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ در ﻣﯿﺎن ﺳﻨﺖ ﮔﻔﺘﺎري وﮐﺮداري‪ ،‬ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﮐﺮده و ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ‬
‫را ﺷﺶ رﮐﻌﺖ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﺷﻤﺎري از ﻋﻠﻤﺎ از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ اﺳﺖ و اﮔﺮ در ﺧﺎﻧﻪ ادا ﮔﺮدد‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ را در ﺧﺎﻧﻪ دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و در‬
‫ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺳﻨﺖ‪ ‬ﮔﻔﺘﺎريِ آن ﺑﺰرﮔﻮار اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﭼﻬﺎر‬
‫رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﯾﺎ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ و ﯾﺎ ﺷﺶ رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -204‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن اداي ﻧﻮاﻓﻞ اﻋﻢ از راﺗﺒﻪ و ﻏﯿﺮراﺗﺒﻪ در‬
‫ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬و اﻣﺮ ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﺟﺎي ﻧﻤﺎز و ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﺪن از ﻣﺤﻞّ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﺮض ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ‪ ،‬ﯾﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻦ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ‬

‫ُ ُ ُ َ َّ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ُّ َ ُّ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺻﻠﻮا ��ﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس ِﻲﻓ �ﻴﻮﺗ ِ� ْﻢ‪ ،‬ﻓﺈن أﻓﻀﻞ‬ ‫أن اﻨﻟ ِ‬ ‫ﺛﺎﺑﺖ‪‬‬
‫‪ -١١٣٥‬ﻋﻦ ز�ﺪ ﺑﻦ ٍ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ ُ َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫الﺼﻼة ِ ﺻﻼة الﻤ ْﺮءِ ﻲﻓ ﺑيﺘِ ِﻪ إِﻻ الﻤﻜﺘﻮ�ﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﺮدم! در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻤﺎزيﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ در ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﯽﮔﺰارد؛ ﺟﺰ ﻧﻤﺎزﻫﺎي‬
‫ﻓﺮض )ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ و در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ(«‪.‬‬
‫ُُ ُ‬ ‫ْ َ َ ُ‬ ‫ْ َُ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﺟﻌﻠﻮا ﻣِﻦ ﺻﻼﺗ ِ� ْﻢ ِﻲﻓ �ﻴﻮﺗ ِ� ْﻢ‪َ ،‬وﻻ‬ ‫َ‬
‫‪ -١١٣٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َّ ُ َ ُ ُ ً‬
‫�ﺘ ِﺨﺬوﻫﺎ �ﺒﻮرا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫) ‪(3‬‬
‫را در‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﺘﺎن‬
‫ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن را )ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ (‬ﻗﺒﺮﺳﺘﺎن )ﮐﻪ در آن ﻧﻤﺎز و ﻗﺮآن ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ (،‬ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ‬ ‫َ ُ ُ ْ َ ََُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺠ ِﺪه ِ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا ﻗﻰﻀ أﺣﺪ�ﻢ ﺻﻼﺗﻪ ﻲﻓ مﺴ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١١٣٧‬وﻋﻦ‬
‫ْ َ َ َ ْ ً‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ َ َ ٌ‬ ‫ً ْ َ َ‬ ‫ََْ ْ َْ ْ َ‬
‫ﻓﻠﻴﺠﻌﻞ ِ َﺒﻟيﺘِ ِﻪ ﻧ ِﺼﻴﺒﺎ ﻣِﻦ ﺻﻼﺗ ِ ِﻪ؛ ﻓﺈن اﷲ ﺟﺎﻋِﻞ ﻲﻓ ﺑيﺘِ ِﻪ ﻣِﻦ ﺻﻼﺗ ِ ِﻪ ﺧ�ا«‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎزش را در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪﺟﺎ آورد‪ ،‬ﺳﻬﻤﯽ از ﻧﻤﺎزش را ]ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ و ﻧﺎﻓﻠﻪاش را[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪731 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.781 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪432 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.777 :‬‬
‫)‪ (3‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺳﻨﺖ و ﻧﺎﻓﻠﻪ اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.778:‬‬
 ‫‪103‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن اداي ﻧﻮاﻓﻞ اﻋﻢ از راﺗﺒﻪ و ﻏﯿﺮ راﺗﺒﻪ در ﺧﺎﻧﻪ‪... ،‬‬

‫ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش اﺧﺘﺼﺎص دﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن وي در ﺧﺎﻧﻪاش را ﺑﺎﻋﺚ ﺧﯿﺮ‬
‫و ﺑﺮﮐﺖ‪ ‬آن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ ﭘﺲ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮعِ ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻨﺖﻫﺎ و ﻧﻮاﻓﻠﺶ را در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د؛ وي‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺘﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اداي ﺳﻨﺖﻫﺎ و ﻧﻮاﻓﻞ در ﺧﺎﻧﻪ‬
‫دﺳﺘﻮر داد و اﻓﺰود‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﻤﺎزيﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ در ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﯽﮔﺰارد؛ ﺟﺰ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض )ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ و در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ(«‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺳﻨﺖﻫﺎ و ﻧﻮاﻓﻠﺶ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬رواﺗﺐ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ و ﻧﻤﺎز ﺷﺒﺶ را در‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ در ﻣﮑﻪ و ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻮاﻓﻞ در ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬از اداي آنﻫﺎ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﯾﺎ ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ را در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﻮد و ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي در ﻣﺴﺠﺪش ﺑﺮ ﻫﺰار ﻧﻤﺎز در ﺟﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ‪ -‬ﺑﻪاﺳﺘﺜﻨﺎي‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ -‬ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬اﻣﺮوزه ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻮاﻓﻞ در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام را‬
‫ﺑﺮ اداي آنﻫﺎ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه و ﻧﻮﻋﯽ ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺳﺆال ﺷﻮد ﮐﻪ اداي راﺗﺒﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪:‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪ در ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮ اداي آنﻫﺎ در ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺑﺮﺗﺮي دارد؛ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ و ﻧﻤﺎز ﺗﻬﺠﺪ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض ﮐﻪ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ و در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ادا ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن اﻧﺴﺎن در ﺧﺎﻧﻪاش را ﺑﺎﻋﺚ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ‪ ‬آن‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺳﻨﺖ و ﻧﺎﻓﻠﻪي ﺧﻮد را در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪﺟﺎي آورﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺘﺎن ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ از ﺷﻤﺎ‬
‫اﻟﮕﻮﺑﺮداري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺮدﺳﺎل ﺷﻤﺎ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫اداي ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺳﻨﺖ و ﻧﻔﻞ در ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ‬
‫دورﺗﺮ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﺮدم‪ ،‬اﻧﺴﺎن را در ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي در ﻗﻠﺐ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ .‬اﻣﺎ اداي ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻧﺎﻓﻠﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﺧﻼص‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﯿﺰ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺧﺎﻧﻪاش ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس آراﻣﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ اﻃﻤﯿﻨﺎن و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪104‬‬

‫آراﻣﺶ ﻗﻠﺒﯽ ﻣﯽرﺳﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻤﺎﻧﺶ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر‬
‫داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ را در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؛ ﺑﻪاﺳﺘﺜﻨﺎي ﻓﺮاﯾﺾ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ و ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬از ﻣﯿﺎن ﻧﻮاﻓﻞ‪ ،‬ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ و در ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻓﻀﻞ و ﺑﺮﺗﺮ درﺑﺎرهي ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن ﯾﺎ ﺗﺮاوﯾﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ و‬
‫ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ادا ﮔﺮدد؛ اﻟﺒﺘﻪ اداي ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﺷﺐ‪ ،‬ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن را ﺑﺎ ﯾﺎراﻧﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﻪﺟﺎ آورد‬
‫ُ ْ ْ َ َ َ َْ ُ‬ ‫ِّ َ‬
‫� ْﻢ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫و ﺳﭙﺲ از اﯾﻦ ﮐﺎر دﺳﺖ ﮐﺸﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إ� ﺧ ِﺸﻴﺖ أن ﺗﻔﺮض ﻋﻠﻴ‬
‫»ﺗﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﻮد«‪.‬‬
‫***‬
‫ُ ْ َ َ َُ‬ ‫َّ َ َ ْ َ ُ َ ْ ْ َ َ ُ َ َّ‬
‫ﺖ ﻧ ِﻤ ٍﺮ �ﺴﺄ ُﻪﻟ‬
‫� أرﺳﻠﻪ إِﻰﻟ الﺴﺎﺋ ِِﺐ اﺑﻦ أﺧ ِ‬ ‫‪ -١١٣٨‬وﻋﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﻄﺎ ٍء‪ :‬أن ﻧﺎﻓ ِﻊ �ﻦ ﺟﺒ ٍ‬
‫َ ْ ُ َ َ ََّ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ َّ ْ ُ َ َ ُ ُ ُ َ َ‬ ‫ُْ َُ َُ‬ ‫َ� ْﻦ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء َرآهُ ﻣِﻨﻪ ﻣﻌﺎوِ�ﺔ ﻲﻓ الﺼﻼة ِ‪� ،‬ﻘﺎل‪� :‬ﻌﻢ‪ ،‬ﺻﻠﻴﺖ ﻣﻌﻪ اﺠﻟﻤﻌﺔ ﻲﻓ الﻤﻘﺼﻮرة ِ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ‬
‫َُْ َ ََْ َ َ‬ ‫َ َ َّ ْ ُ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ُ ُْ ُ‬ ‫َ َّ‬
‫إﻲﻟ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻻ �ﻌﺪ ل ِﻤﺎ �ﻌﻠﺖ‪ .‬إِذا‬ ‫ﺎ�‪ ،‬ﻓﺼﻠﻴﺖ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ دﺧﻞ أرﺳﻞ‬ ‫ﺳﻠ َﻢ اﻹﻣﺎم‪� ،‬ﻤﺖ ﻲﻓ ﻣﻘ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َّ‬ ‫َ َّ ْ َ ُ ُ َ َ َ َ ْ َ َ‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔ ﻓﻼ ﺗ ِﺼﻠﻬﺎ ﺑِﺼﻼ ٍة ﺣﻰﺘ �ﺘﻠﻜ َﻢ أ ْو ﺨﺗ ُﺮج؛ ﻓﺈن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أم َﺮﻧﺎ ﺑِﺬل ِﻚ‪ ،‬أن‬ ‫ﺻﻠﻴﺖ‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ َ َ ً َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻮﺻﻞ ﺻﻼة ﺑِﺼﻼ ٍة ﺣﻰﺘ �ﺘﻠﻜ َﻢ أ ْو � ُﺮج‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻻﻧ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻋﻄﺎ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‪" :‬ﻧﺎﻓﻊ ﺑﻦ ﺟﺒﯿﺮ" او را ﻧﺰد "ﺳﺎﺋﺐ‪،‬‬
‫ﺧﻮاﻫﺮزادهي ﻧﻤﺮ" ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ از او در ﻣﻮرد ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬در ﻧﻤﺎزش دﯾﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ .‬ﺳﺎﺋﺐ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺎ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬در ﺣ‪‬ﺠﺮهي ﻣﺴﺠﺪ ﺧﻮاﻧﺪم‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﻣﺎم ﺳﻼم داد‪ ،‬ﺳﺮِ ﺟﺎﯾﻢ ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪم و ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪم‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ وارد ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ را ﻧﺰد ﻣﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺗﮑﺮار ﻧﮑﻦ‪ .‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫را ﺧﻮاﻧﺪي‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ‪ -‬ﺑﺎ ﮐﺴﯽ‪ -‬ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﯾﺎ ﺑﯿﺮون ﻧﺮﻓﺘﻪاي‪ ،‬ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮان؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﯾﺎ ﺑﯿﺮون‬
‫ﻧﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻤﺎزي را ﺑﺎ ﻧﻤﺎزي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﺑﺪون ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺨﻮاﻧﯿﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1129 ،924) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 761 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.883:‬‬
 ‫‪105‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن اداي ﻧﻮاﻓﻞ اﻋﻢ از راﺗﺒﻪ و ﻏﯿﺮ راﺗﺒﻪ در ﺧﺎﻧﻪ‪... ،‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را درﺑﺎرهي ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎز ﻓﺮض و ﺳﻨﺖ آورده‬
‫اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﺷﺨﺼﯽ را دﯾﺪ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺑﻼﻓﺼﻠﻪ ﭘﺲ‬
‫از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺳﺮِ ﺟﺎي ﺧﻮد ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬او را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﯾﺎ ﺑﯿﺮون‬
‫ﻧﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻤﺎزي را ﺑﺎ ﻧﻤﺎزي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻢ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ و ﺑﺪون ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﺨﻮاﻧﯿﻢ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ را ﺑﻪﺟﺎ آوردﯾﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ ﺳﻨﺖ ﻇﻬﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﻮﯾﺪ و در‬
‫ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻏﯿﺮ از ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض را ﺧﻮاﻧﺪهاﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ ﺑﮕﺰارﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد ﺑﺮوﯾﺪ و ﻧﻤﺎز ﺳﻨﺖ را در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﯾﺎ ﻻاﻗﻞ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و‬
‫ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎز ﻓﺮض و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻨﺪازﯾﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﻔﻞ ﯾﺎ‬
‫ﺳﻨﺖ را ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﯿﺮون ﺑﺮود و ﺳﻨﺖ را در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﯾﺎ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﺪن‪ ،‬ﻣﯿﺎن‬
‫ﻓﺮض و ﺳﻨﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻨﺪازد‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻦ ﻣﯿﺎن ﻓﺮض و‬
‫ﺳﻨﺖ ﺑﺎ ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﺷﺪن ﯾﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﮑﻤﺘﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض و ﺳﻨﺖ‪ ،‬از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻣﺨﻠﻮط‬
‫ﻧﺸﻮﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪ -205‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اداي ﻧﻤﺎز وﺗﺮ و ﺑﯿﺎن وﻗﺖ‪ ‬آن و اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﺆﮐﺪه اﺳﺖ‬

‫ُ‬ ‫ْ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫‪ -١١٣٩‬ﻋﻦ ٍّ‬

‫�ﻦ ﺳﻦ رﺳﻮل اﷲ‪‬‬ ‫الﻮﺗﺮ ﻟيﺲ ِﺤﺑﺘ ٍﻢ ﻛﺼﻼة ِ الﻤﻜﺘﻮ�ﺔِ‪ ،‬وﻟ ِ‬‫ﻲﻠﻋ‪ ‬ﻗﺎل‪َِ :‬‬
‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ ْ ٌ ُ ُّ‬ ‫َ َ‬
‫آن«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‬ ‫الﻮﺗﺮ‪ ،‬ﻓﺄوﺗ ِﺮوا ﻳﺎ أﻫﻞ اﻟﻘﺮ ِ‬‫ِ‬ ‫ﺐ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﺮ‬‫ﺗ‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫اﷲ‬ ‫إن‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻧﻤﺎزﻫﺎي واﺟﺐ را ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ رﺳﻮل‬
‫اﷲ‪ ‬آنرا ﺳﻨُﺖ ﻗﺮار داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﻓﺮد و ﯾﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﻓﺮد را دوﺳﺖ‬
‫دارد؛ ﭘﺲ اي اﻫﻞ ﻗﺮآن! ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺑﮕﺰارﯾﺪ«‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ ِّ َّ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١١٤٠‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻣِﻦ ﻞﻛ الﻠﻴ ِﻞ ﻗﺪ أ ْوﺗ َﺮ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻣِﻦ أ َّو ِل الﻠﻴ ِﻞ‪َ ،‬وﻣِﻦ‬
‫ْ َ َ ْ َ َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺧ ِﺮه ِ‪َ ،‬وا�ﺘ� ِوﺗ ُﺮهُ إِﻰﻟ الﺴﺤ ِﺮ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫أوﺳ ِﻄ ِﻪ‪َ ،‬وﻣِﻦ آ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺗﻤﺎم ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺷﺐ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ :‬ﮔﺎه در اول ﺷﺐ و ﮔﺎه در ﻧﯿﻤﻪي ﺷﺐ و ﮔﺎه در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ‪ .‬و در اواﺧﺮ‬
‫ﻋﻤﺮش‪ ،‬ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن وﺗﺮ ﻣﯽﮔﺰارد«‪.‬‬
‫َّ ْ ْ ً‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ْ َُ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺧ َﺮ ﺻﻼﺗ ِ� ْﻢ ﺑِﺎلﻠﻴ ِﻞ ِوﺗﺮا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﺟﻌﻠﻮا آ ِ‬‫‪ -١١٤١‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﺧﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را در ﺷﺐ‪ ،‬وﺗﺮ‬
‫ﻗﺮار دﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﻓﻀﯿﻠﺖ وﺗﺮ و ﺑﯿﺎن وﻗﺖ و ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺎﺗﺶ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ آورده ﮐﻪ‬
‫ْ‬ ‫اﷲ وﺗ ْ ٌﺮ ُ ُّ‬ ‫َّ‬
‫إن َ‬
‫الﻮﺗ َﺮ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ‪ ،‬ﻓﺮد و ﯾﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ‬
‫�ﺐ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫ﻣﻌﺒﻮد‪ ‬دﯾﮕﺮي ﺑﺎ او ﻧﯿﺴﺖ و ﯾﮕﺎﻧﮕﯽ ﯾﺎ ﻓﺮد ﺑﻮدن را دوﺳﺖ دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺪد ﻓﺮد و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1831 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪ 1252 :‬و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.374:‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪996 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.745 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪998 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.751 :‬‬
 ‫‪107‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اداي ﻧﻤﺎز وﺗﺮ و ﺑﯿﺎن وﻗﺖ‪ ‬آن و اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪... ،‬‬

‫ﺟﻠﻮهﻫﺎي اﯾﻦ ﻣﺤﺒﺖ در آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎ و اﺣﮑﺎﻣﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي‬
‫ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮع ﻫﻔﺪه رﮐﻌﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪد ﻓﺮد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻧﯿﺰ ﯾﺎزده‬
‫رﮐﻌﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪدي ﻓﺮد اﺳﺖ‪ .‬آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﺨﻠﻮﻗﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺮش‪ ،‬ﯾﮑﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺪدي ﻓﺮد اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر‬
‫آﺳﻤﺎنﻫﺎي ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ و زﻣﯿﻦﻫﺎي ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ‪ .‬ﻟﺬا وﺗﺮ ﯾﺎ ﻓﺮد ﺑﻮدن در اﺣﮑﺎم و‬
‫آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺟﻠﻮه ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮد و ﯾﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﻓﺮد را دوﺳﺖ‬
‫دارد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬وﺗﺮِ ﻧﻤﺎز ﯾﺎ ﻃﺎق ﺑﻮدن ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬وﺗﺮ ﻓﺮض‪ ،‬و وﺗﺮ‬
‫ﺳﻨﺖ‪.‬‬
‫وﺗﺮِ ﻓﺮض‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﻐﺮب‪ ،‬وﺗﺮِ ﻧﻤﺎزﻫﺎي روز اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﻤﺎزِ روز ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﮐﻪ ﻃﺎق اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب‪ ،‬اﺑﺘﺪاي ﺷﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﺗﺮ ﻧﺎﻓﻠﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﻤﺎز وﺗﺮيﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎزِ ﺷﺐ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬آﺧﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺧﻮد را در ﺷﺐ‪ ،‬وﺗﺮ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ«‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز‬
‫»وﺗﺮ«‪ ،‬اﺧﺘﻼف دﯾﺪﮔﺎه دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﺮك‪ ‬آن ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؟ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮﭼﻪ وﺗﺮِ ﺷﺐ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض ﺟﺰو‬
‫ارﮐﺎن اﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﺷﻤﺎري دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﺮك آن‬
‫ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ دﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ دﻟﯿﻞ ﺧﻮدﺷﺎن را دارﻧﺪ؛ اﻣﺎ دﻟﯿﻞ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫»ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ«‪ ،‬ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺷﺨﺼﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي اﺳﻼم و‬
‫ﻧﻤﺎز ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ را ﻓﺮض ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬آﯾﺎ ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﺑﺨﻮاﻧﯽ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6956 ،2678 ،1891 ،46) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 11 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪاﷲ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪108‬‬

‫ﺷﻤﺎري از ﻋﻠﻤﺎ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﺎ ﺷﺮح و ﺗﻔﺼﯿﻞ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻗﯿﺎم ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ و در ﻏﯿﺮ‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ و ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‬
‫َْ‬ ‫َ‬
‫ﺑﺮﻧﻤﯽﺧﯿﺰد‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أ ْوﺗِ ُﺮوا ﻳَﺎ أﻫﻞ‬
‫آن«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي اﻫﻞ ﻗﺮآن! ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬وﯾﮋهي ﺣﺎﻓﻈﺎنِ ﺷﺐزﻧﺪهدارِ‬ ‫ُْ‬
‫اﻟﻘﺮ ِ‬
‫ﻗﺮآن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ وﯾﮋه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎﻓﻈﺎن و‬
‫ﺷﺐزﻧﺪهداران ﻣﯽﺷﺪ و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞِ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ .‬اﻣﺎ در ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﻫﻞ ﻗﺮآن ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﺧﺎص ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن وﺗﺮ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل ﺗﺮك‪ ‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﻣﺎم اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﻧﺎﺑﻮدﮔﺮِ ﺑﺪﻋﺖ‪ ،‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﮐﺮدار اﺳﺖ و ﮔﻮاﻫﯽاش ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﺑﺮاي اداي وﺗﺮ‪ ،‬ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻧﯿﺰ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮاﻧﺪن ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮐﺎرِ‬
‫دﺷﻮاري ﻧﯿﺴﺖ و وﻗﺖ‪ ‬زﯾﺎدي ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺎ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫و اﻫﻤﯿﺘﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي اداي وﺗﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﮔﻮاﻫﯽاش ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻧﺰد ﻗﺎﺿﯽ‬
‫ﺑﯿﺎﯾﺪ و درﺑﺎرهي ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﺷﻬﺎدت دﻫﺪ و روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﺎرِك‪ ‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮔﻮاﻫﯽاش را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺣﻨﺒﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ وﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﺗﺮك‪ ‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬از ﻋﺸﺎ ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺎ ﺳﭙﯿﺪهدم اداﻣﻪ دارد؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺳﻔﺮ ﯾﺎ ﺑﺎران و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻞِ ﺷﺮﻋﯽِ دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﺗﻘﺪﯾﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻐﺮب ادا ﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﻧﯿﺰ داﺧﻞ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺑﻪﻋﺒﺎرت ﺳﺎدهﺗﺮ‪ :‬در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ و آنﮔﺎه ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ادا ﻣﯽﮔﺮدد و ﺳﭙﺲ ﺳﻨﺖ‬
‫ﻋﺸﺎ و آنﮔﺎه ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ .‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ در اﺑﺘﺪاي ﺷﺐ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در اﺑﺘﺪاي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪1274 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪959 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻏﯿﺐ‪،‬‬
‫ش‪ (593 ،590) :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪاﷲ‪.‬‬
 ‫‪109‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اداي ﻧﻤﺎز وﺗﺮ و ﺑﯿﺎن وﻗﺖ‪ ‬آن و اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪... ،‬‬

‫وﻗﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد ﯾﺎ در ﻧﯿﻤﻪي ﺷﺐ و ﯾﺎ در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‬

‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺗﻤﺎم ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺷﺐ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ :‬ﮔﺎه در اول ﺷﺐ‬
‫و ﮔﺎه در ﻧﯿﻤﻪي ﺷﺐ و ﮔﺎه در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ‪ .‬و در اواﺧﺮ ﻋﻤﺮش‪ ،‬ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن وﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ اﺳﺖ و انﺷﺎءاﷲ ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺎﺗﺶ ]در ﺻﻔﺤﺎت آﯾﻨﺪه[‬
‫ﺑﯿﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬آنﻗﺪر ﺗﻨُﺪ و ﺳﺮﯾﻊ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز آراﻣﺶ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ آراﻣﺶ وي ﺑﻪﻫﻢ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ و ﺑﺎ ﻋﺠﻠﻪ و ﺑﺪون آراﻣﺶ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ؛ آنﮔﺎه ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ‬
‫و ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺳﻼم ﮐﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﻮابِ ﺳﻼﻣﺶ را داد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎزﮔﺮد و ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان؛‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪهاي«‪ .‬آن ﻣﺮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد؛ ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﺳﻼم ﮐﺮد‪ .‬ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺳﻪ ﺑﺎر اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻧﻤﺎز را ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ آراﻣﺶ ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؛ اﻣﺎ ﺷﮕﻔﺘﺎ از آدﻣﯽزاد! ﺷﮕﻔﺘﺎ از اﯾﻦﻫﻤﻪ‬
‫ﻋﺠﻠﻪ و ﺟﻬﻠﯽ ﮐﻪ آدﻣﯽ دارد! ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﻇﻠﻢ‪ ،‬ﮐﺞروي و اﻧﺤﺮاف‪ ‬اﻧﺴﺎن! ﻋﺠﯿﺐ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺣﺘﯽ در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻨﺎﺟﺎت و راز و ﻧﯿﺎز ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش‪ ،‬ﻋﺠﻠﻪ دارد! اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﺰد دوﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺳﺎﻋﺖ روي ﭘﺎي ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ و ﺧﻢ ﺑﻪ اﺑﺮو ﻧﻤﯽآورد و ﺧﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ در ﭘﯿﺶﮔﺎه‪ ‬اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ از او آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎ او را ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آنﻗﺪر‬
‫ﻋﺠﻠﻪ دارد ﮐﻪ اﻧﮕﺎر ﻟﺸﮑﺮي در ﺗﻌﻘﯿﺐِ اوﺳﺖ! اﻣﺎ واﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪،‬‬
‫دﺷﻤﻦِ ﻣﺎﺳﺖ و ﺧﯿﺮِ ﻣﺎ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ؛ ﻟﺬا ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ را از ﯾﺎد‪ ‬اﷲ و از ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺎز دارد؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺠﻠﻪ ﮐﻦ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ روي اﺧﮕﺮ آﺗﺶ ﻗﺮار دارﯾﻢ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﺧﻮاﻫﺮان‬
‫و ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺑﺎر ﻫﻢ ﮐﻪ ﺷﺪه‪ ،‬آراﻣﺶ و اﻃﻤﯿﻨﺎن در ﻧﻤﺎز‬
‫را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎ اﷲ راز و ﻧﯿﺎز‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻟﺬت ﻧﻤﺎز را ﻣﯽﭼﺸﯿﻢ و ﻧﻤﺎز‪ ،‬روﺷﻨﯽِ ﭼﺸﻢِ ﻣﺎ ﻣﯽﮔﺮدد؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ روﺷﻨﯽِ ﭼﺸﻢِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ اﮔﺮ در ﻧﻤﺎزﻣﺎن دزدي ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6667 ،6251 ،793 ،757) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 397 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪] .‬ﻧﮕﺎ‪:‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .864‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪110‬‬

‫ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن در ﻧﻤﺎزﻣﺎن دﺳﺖﺑﺮد زده اﺳﺖ‪ .‬از ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎن راﻧﺪهﺷﺪه ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ؛ ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از ﺷﯿﻄﺎنِ راﻧﺪهﺷﺪه در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﺑﺪه‪.‬‬
‫***‬
‫ََْ ْ ُ ْ ُ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ‬
‫ﺎل‪ْ » :‬‬ ‫َ‬
‫أوﺗ ُِﺮوا �ﺒﻞ أن ﺗﺼﺒِﺤﻮا«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١١٤٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫وﺗﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫َّ َّ َّ َ َ ُ َ ِّ َ َ َ ُ َّ ْ َ َ ُ ْ َ َ ٌ َ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬
‫� ﻳﺪﻳ ِﻪ‪،‬‬ ‫ﺮﺘﺿﺔ �‬‫‪ -١١٤٣‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ&‪ :‬أن اﻨﻟﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن ﻳﺼ� ﺻﻼﺗﻪ ﺑﺎلﻠﻴ ِﻞ‪ ،‬و ِ� ﻣﻌ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ َ َ ُْ َْ َ َ َ َْ ْ‬
‫ﺄوﺗﺮت‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫الﻮﺗﺮ‪ ،‬أ�ﻘﻈﻬﺎ ﻓ‬ ‫ﻓﺈذا ﺑ ِﻲﻘ ِ‬
‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الﻮﺗ ُﺮ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻗ ِ‬
‫ﻮ� ﻓﺄوﺗ ِﺮي ﻳﺎ ﺎﻋ� ِﺸﺔ«‪.‬‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ ُﻪﻟ‪ :‬ﻓﺈذا ﺑَ ِ َ‬
‫ﻲﻘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺎﯾﺸﻪ& رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺷﺒﺶ را در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ او ﺟﻠﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮد و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ وﺗﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ را ﺑﯿﺪار‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و او ﻧﯿﺰ وﺗﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ وﺗﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ! ﺑﺮﺧﯿﺰ و ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺨﻮان«‪.‬‬
‫ْ‬
‫ﺎلﻮﺗ ِﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و‬
‫ُّ ْ َ‬ ‫أن اﻨﻟَّ َّ َ َ َ ُ‬
‫َّ‬ ‫‪ -١١٤٤‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺑﺎدِروا الﺼﺒﺢ ﺑ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﻤﺮ‪:$‬‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺻﺒﺢ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‬
‫را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.754 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.744 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.750 :‬‬
 ‫‪111‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اداي ﻧﻤﺎز وﺗﺮ و ﺑﯿﺎن وﻗﺖ‪ ‬آن و اﯾﻦ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪... ،‬‬
‫َّ ْ‬ ‫َُ َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﺧ ِﺮ الﻠﻴ ِﻞ‪،‬‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺧﺎف أن ﻻ �ﻘﻮم ﻣِﻦ آ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١١٤٥‬وﻋﻦ‬
‫َّ ْ َ ْ ُ َ ٌ‬ ‫َ َّ َ َ َ‬ ‫َ ْ ُ ْ َّ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ َ ْ ُ ْ َ َّ‬
‫ﺧ ِﺮ الﻠﻴ ِﻞ مﺸﻬﻮدة‪،‬‬ ‫ﻴﻞ‪ ،‬ﻓﺈن ﺻﻼة آ ِ‬‫ﺧﺮ الﻠ ِ‬
‫ﺧﺮه ﻓﻠﻴﻮﺗ ِﺮ آ ِ‬
‫ﻓﻠﻴﻮﺗ ِﺮ أوﻪﻟ‪ ،‬وﻣﻦ ﻃ ِﻤﻊ أن �ﻘﻮم آ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ ْ َ ُ‬
‫وذل ِﻚ أﻓﻀﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﯿﻢ دارد ﮐﻪ آﺧﺮ ﺷﺐ ﺑﯿﺪار‬
‫ﻧﺸﻮد‪ ،‬اول ﺷﺐ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻫﺮﮐﻪ اﻣﯿﺪوار ﺑﻮد ﮐﻪ آﺧﺮ ﺷﺐ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را آﺧ‪‬ﺮ ﺷﺐ ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎزِ ﭘﺎﯾﺎنِ ﺷﺐ ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اداﻣﻪي اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺎب ﻣﺆﻟﻒ در ﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز وﺗﺮ آورده اﺳﺖ؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ«؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ‪ ،‬وﻗﺖ‪ ‬وﺗﺮ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﭙﯿﺪه ﺑﺪﻣﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‬
‫‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻓﺠﺮ‪ ،‬ﻃﻠﻮع ﮐﻨﺪ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬وﺗﺮش را ﻧﺨﻮاﻧﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در روز ﺟﺒﺮاﻧﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻗﻀﺎي آنرا ﺑﻪ ﺻﻮرت زوج‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ‬
‫رﮐﻌﺖ ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺖﻫﺎي وﺗﺮش ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﮔﺮ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در روز ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ‬
‫ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻗﻀﺎي آن را ﺷﺶ رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ وﺗﺮش‪ ،‬ﻫﻔﺖ رﮐﻌﺘﯽ ﺑﻮده‪،‬‬
‫ﻗﻀﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻫﺸﺖ رﮐﻌﺘﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ‬
‫ﻏﻠﺒﻪي ﺧﻮاب ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬از ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺎزﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬در روز دوازده رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ روش ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫روش ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‬
‫و ﻫﯿﭻ ﮐﺮاﻫﺖ و اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﻪ رﮐﻌﺖ؛ اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺎ ﺧﻮد‪ ‬اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮِ دو رﮐﻌﺖ ﺳﻼم دﻫﺪ‬
‫و ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﻫﺮﺳﻪ رﮐﻌﺖ را ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﺸﻬﺪ و ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﻼم ﺑﻪﺟﺎ‬
‫آور‪‬د‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.755 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪112‬‬

‫ﺳﻮم‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﻫﺮ ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ را ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﺸﻬﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺗﺸﻬﺪ‪ ‬اﺧﯿﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻫﻔﺖ رﮐﻌﺖ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﺸﻬﺪ در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻧُﻪ رﮐﻌﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ در رﮐﻌﺖ ﻫﺸﺘﻢ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ و ﺗﺸﻬﺪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و آنﮔﺎه ﺑﺪون ﺳﻼم دادن‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و رﮐﻌﺖ ﻧﻬﻢ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫روش ﺷﺸﻢ‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ در ﻫﺮ دو‬
‫رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺳﻼم ﻣﯽدﻫﺪ و در ﭘﺎﯾﺎن ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺰارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎزِ دو رﮐﻌﺘﯽ‬
‫ﺑﻪاﺿﺎﻓﻪي ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ روش ﻣﺬﮐﻮر ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﺆﮐﺪه اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ آنرا واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫وﺗﺮ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻣﯿﺪوار ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ در آﺧ‪‬ﺮﺷﺐ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را‬
‫در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و اﮔﺮ ﺑﯿﻢ داﺷﺘﯿﺪ ﮐﻪ آﺧﺮ ﺷﺐ ﺑﯿﺪار ﻧﻤﯽ ﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬در اول ﺷﺐ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺑﺨﻮاﺑﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﻪﺟﺎي آورﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫در اﺑﺘﺪاي ﺷﺐ ﻣﺸﻐﻮل ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد و در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ در ﺳﻔﺮ و ﺣﻀﺮ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﻧﻤﺎز را در ﺳﻔﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺗﺮك ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬در »ﻣﺰدﻟﻔﻪ« ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺰدﻟﻔﻪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﻋﺸﺎ‬
‫را ﺟﻤﻊ ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﭘﺲ از اداي ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؛ اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﺻﻞ ﺑﺮ ﺑﻘﺎي ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ واﻧﻬﺎدنِ آن ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺳﻔﺮ و ﺣﻀﺮ‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺗﺮك‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -206‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ و ﺑﯿﺎن ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ‬
‫رﮐﻌﺖﻫﺎي اﯾﻦ ﻧﻤﺎز و ﺣﺪ‪ ‬ﻣﺘﻮﺳﻂ و ﻣﯿﺎﻧﻪي آن‪ ،‬و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ آن‬

‫ْ ََ‬ ‫ْ ُ ِّ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫أو َﺻ ِﺎ� ﺧﻠِﻴ�‪ ‬ﺑ ِ ِﺼﻴ ِ‬
‫ﺎم ﺛﻼﺛ ِﺔ �ﻳﺎمٍ ﻣِﻦ ﻞﻛ ﺷﻬ ٍﺮ‪َ ،‬و َر�ﻌﻲﺘ‬ ‫ﻗﺎل‪ْ :‬‬ ‫‪ -١١٤٦‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُّ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ ْ ُ َ‬
‫أرﻗﺪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫الﻀﻰﺤ‪ ،‬وأن أوﺗ ِﺮ �ﺒﻞ أن‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دوﺳﺖ‪ ‬ﻋﺰﯾﺰم‪ ‬ﻣﺮا ﺑﻪ روزهي ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه و‬
‫دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ و ﺧﻮاﻧﺪن وﺗﺮ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺑﺨﻮاﺑﻢ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬ﮔﺰاردن وﺗﺮ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ آﺧ‪‬ﺮِ ﺷﺐ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺑﯿﺪار ﺷﺪن ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن وﺗﺮ در ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﺷﺐ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ْ َ َ ُ َ َ ٌَ‬ ‫َّ ِّ َ َ ُ ْ ُ َ َ ُ ِّ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫‪ -١١٤٧‬وﻋﻦ َأﻲﺑ َذ ٍّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺼﺒﺢ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺳﻼ� ﻣِﻦ أﺣﺪ� ْﻢ ﺻﺪﻗﺔ‪:‬‬ ‫اﻨﻟ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ر‬
‫�ة َﺻ َﺪ َﻗ ٌﺔ‪َ ،‬و َأ ْمﺮٌ‬
‫�ﺒ ٍَ‬‫َ ُ ُّ َ ْ َ َ َ َ ٌ َ ُ ُّ َ ْ َ َ َ َ ٌ َ ُ ُّ َ ْ َ َ َ َ ٌ َ ُ ُّ َ ْ‬
‫ﻓﻞﻜ �ﺴبِﻴﺤ ٍﺔ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺤﺗ ِﻤﻴﺪ ٍة ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� �ﻬﻠِﻴﻠ ٍﺔ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺗ ِ‬
‫ْ َ َ َْ ََ َ َُُ‬
‫َ‬ ‫ُْ َ َ َ ٌَ َ ُْ‬ ‫َ َ ٌَ ٌََْ َ‬ ‫َْ‬
‫ﺎن ﻳ ْﺮﻛﻌﻬﻤﺎ ﻣِﻦ‬ ‫� ﻋ ِﻦ الﻤﻨﻜ ِﺮ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و � ِﺰئ ﻣِﻦ ذل ِﻚ ر�ﻌﺘ ِ‬ ‫وف ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و�‬ ‫ﺑِﺎلﻤﻌ ُﺮ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُّ َ‬
‫الﻀﻰﺤ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺻﺒﺢ )ﻫﺮ روز( در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﻔﺼﻞ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ ﻻزم اﺳﺖ؛ ﻫﺮ "ﺳﺒﺤﺎناﷲ" ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ "اﺤﻟﻤﺪﷲ"‬
‫ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ "ﻻ�إﻻاﷲ" ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ "اﷲاﻛﺮﺒ" ﮔﻔﺘﻦ‪،‬‬
‫ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز "ﺿﻰﺤ" ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ َ ِّ ُّ َ ْ َ ً َ َ ُ‬
‫�ﺪ َﻣﺎ َﺷ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎء‬ ‫‪ -١١٤٨‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳﺼ� الﻀﻰﺤ أر�ﻌﺎ‪ ،‬و� ِﺰ‬
‫) ‪(3‬‬
‫اﷲ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1981 ،1178) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.721 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .720 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 120‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.719 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪114‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و‬

‫ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ آن ﻣﯽاﻓﺰود«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ِّ َ‬
‫ﺎ� ٍء ﻓﺎﺧﺘﺔ ﺑﻨﺖ أﻲﺑ ﻃﺎﻟﺐ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ذﻫﺒﺖ إِﻰﻟ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻋم‬ ‫‪ -١١٤٩‬وﻋﻦ أم ِ‬
‫ﻫ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎت‪َ ،‬وذل َِﻚ ﺿ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫اﻟﻔ ْﺘﺢ َﻓ َﻮ َﺟ ْﺪﺗُ ُﻪ َ� ْﻐتَﺴ ُﻞ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﻓ َﺮغ ﻣ ِْﻦ ﻏﺴﻠﻪ‪َ ،‬ﺻ� � َﻤ َ َ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻰﺤ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫ﺎ� ر�ﻌ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﮔﺰﯾﺪهي ﯾﮑﯽ از رواﯾﺖﻫﺎي ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬امﻫﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻓﺎﺧﺘﻪ ﺑﻨﺖ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬روز ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫رﻓﺘﻢ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺘﺤﻤﺎم ﻣﯽﮐﺮد؛ ﭘﺲ از اﺳﺘﺤﻤﺎم‪ ،‬ﻫﺸﺖ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و ﻫﻨﮕﺎمِ‬
‫ﭼﺎﺷﺖ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎب درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ )ﭼﺎﺷﺖ( اﺳﺖ؛ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬زﻣﺎن ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ‪ ،‬از‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﻧﯿﺰه )ﭘﺎﻧﺰده ﺗﺎ ﺑﯿﺴﺖ دﻗﯿﻘﻪ ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ( ﺗﺎ ده دﻗﯿﻘﻪ ﻗﺒﻞ از زوال آﻓﺘﺎب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن وﻗﺖ‪،‬‬
‫ْ َ ُ ) ‪(2‬‬ ‫َ َ‬ ‫َ َُ َ‬
‫� ﺗ ْﺮ َم ُﺾ اﻟ ِﻔﺼﺎل«‪.‬‬ ‫اﻷ َّوا� َ‬
‫� ِﺣ‬ ‫ِ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺻﻼة‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎي ﺑﭽﻪﺷﺘﺮﻫﺎ از ﺷﺪت ﮔﺮﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺴﻮزد«‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ دو رﮐﻌﺖ ﺿﺤﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ از ﺧﻮاﻧﺪن آن در‬
‫اﺑﺘﺪاي وﻗﺖ اﺳﺖ‪ .‬درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦِ آن‪ ،‬اﻓﻀﻞ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﺧﯽ از ﯾﺎراﻧﺶ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ،‬اﺑﻮدرداء و اﺑﻮذر‪ #‬را ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬دوﺳﺖ‪ ‬ﻋﺰﯾﺰم‪ ‬ﻣﺮا ﺑﻪ‬
‫روزهي ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ و ﺧﻮاﻧﺪن وﺗﺮ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﺑﻢ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻓﺮﻣﻮد«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬زﻣﺎنِ اﯾﻦ ﺳﻪ روز را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻧﮑﺮد؛ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه را روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ در‬
‫اﺑﺘﺪاي ﻣﺎه روزه ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ در ﻣﯿﺎﻧﻪي ﻣﺎه و ﯾﺎ در آﺧ‪‬ﺮِ آن«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪357 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.336 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ (1238 ،1237) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ‪.‬‬
 ‫‪115‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ و ﺑﯿﺎن ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ رﮐﻌﺖﻫﺎي ‪...‬‬

‫ﺳﻪ روز‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ و ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺟﺪا از ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه‪ ،‬ﭘﺎداش ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﺮاي روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻫﺮ‬
‫ﻣﺎه‪" ،‬اﯾﺎم ﺑﯿﺾ" اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ روزﻫﺎي ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺮ ﻣﺎه‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺳﻔﺎرش ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ روزاﻧﻪ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﺘﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬وﻗﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ )ﭼﺎﺷﺖ(‪ ،‬از ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ آﻣﺪن‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﻧﯿﺰه ﺗﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﭘﯿﺶ از زوال آﻓﺘﺎب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ﺷﺐﻫﺎ ﺗﺎ دﯾﺮﻫﻨﮕﺎم ﻣﺸﻐﻮل ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ اﺣﺎدﯾﺚ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد و ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاب ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را ﺑﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﺮ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮذر‪ ‬را آورده اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﺻﺒﺢ )ﻫﺮ روز( در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﻔﺼﻞ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫ﻻزم اﺳﺖ«‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در ﭘﯿﮑﺮِ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﻣﻔﺼﻞ‬
‫وﺟﻮد دارد و ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﻔﺼﻠﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ ﻻزم اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ آدﻣﯽزاد ﻣﻨﺖ‬
‫ﻧﻬﺎده و ﺑﻪ ﻟﻄﻒ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬او را زﻧﺪه ﮔﺮداﻧﯿﺪه و ﺑﻪ او ﻧﻌﻤﺖ ﺗﻦدرﺳﺘﯽ و زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ در ازاي ﻫﺮ ﻣﻔﺼﻠﯽ‪ ،‬ﺳﭙﺎسﮔﺰار ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﺻﺪﻗﻪ اي‬
‫ﺑﺪﻫﯿﻢ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺪﻗﻪي ﻣﺎﻟﯽ ﺗﻔﺎوت دارد و ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎ و‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶِ ﻣﺎل و اﻣﺜﺎ ِل آن‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ‬
‫"ﺳﺒﺤﺎناﷲ" ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ "اﺤﻟﻤﺪﷲ" ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ‬
‫"ﻻ�إﻻاﷲ" ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ "اﷲاﻛﺮﺒ" ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ اﻣﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪايﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﺑﺮاي‬
‫اﻧﺴﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ روزاﻧﻪ ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪﻫﺪ؛ اﻣﺎ »ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﻤﻪي‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬از ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺖ‪ ‬ﺑﯽﮐﺮان‬
‫اﻻﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺻﺪﻗﻪ دادن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻧﺪام و ﻣﻔﺎﺻﻞ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﻦﻫﻤﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪116‬‬

‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺳﻔﺮ و ﺣﻀﺮ ﺑﺮ ﺧﻮاﻧﺪن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪ رﮐﻌﺖ اﺳﺖ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻻاﻗﻞ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ و‬
‫ﺣﺪاﮐﺜﺮ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ؛ ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﺎزِ ﭘ‪‬ﺮﻓﻀﯿﻠﺖ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ آن ﻣﯽاﻓﺰود«‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& اﻧﺪازهي‬
‫ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﺤﺪودي ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻧﮑﺮد؛ ﻟﺬا دﯾﺪﮔﺎه‪ ‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺎﺧﺘﻪ& ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ رﮐﻌﺖﻫﺎي اﯾﻦ ﻧﻤﺎز را ﻫﺸﺖ رﮐﻌﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎي ﺑﺤﺚ‬
‫و ﺗﺄﻣﻞ دارد؛ زﯾﺮا ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺎﺧﺘﻪ& ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﯾﮏ ﭘﯿﺶآﻣﺪ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‪ ‬ﺳﺎدهﺗﺮ‪:‬‬
‫ﻓﺎﺧﺘﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﺗﺼﺎدف ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻫﻨﮕﺎمِ ﭼﺎﺷﺖ‪ ،‬ﻫﺸﺖ رﮐﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و اﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻞِ ﺑﺮ ﺣﺼﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ رﮐﻌﺖﻫﺎي ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﻣﺤﺪود و ﻣﺤﺼﻮر ﺑﻪ ﻋﺪد‪ ‬ﻣﻌﯿ‪‬ﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﺮ ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ و ﮔﺎه ﻫﺸﺖ رﮐﻌﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺪر ﻋﻤﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺪاﻧﺪ و از اﯾﻦ ﻓﺮﺻﺖ در ﺟﻬﺖ اﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا رﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺮ اوﻗﺎت‬
‫ﺗﻠﻒﺷﺪه ﺣﺴﺮت ﻣﯽﺧﻮرد و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻟﺤﻈﺎت‪ ‬ﻋﻤﺮش ﮐﻪ در ﺟﻬﺖ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﺳﭙﺮي ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺸﯿﻤﺎن ﻣﯽﮔﺮدد؛ آري! ﻫﺮ دم از ﻋﻤﺮ ﮐﻪ در ﻏﻔﻠﺖ ﺑﮕﺬرد‪،‬‬
‫زﯾﺎنِ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﺸﻤﺎرﯾﻢ و ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ را در ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‬
‫و ﺗﻼوت ﻗﺮآن و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮﯾﺶ ﺳﭙﺮي ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ در زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﯿﻢ‪،‬‬
‫ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﮐﻪ در آﺳﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ دﻫﯿﻢ و ﻟﺤﻈﻪاي از ﯾﺎد‪ ‬او‬
‫ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻮرزﯾﻢ و ﺑﺎ ﻗﻠﺐ و زﺑﺎن‪ ،‬و ﺑﺎ اﻋﻤﺎل و ﮐﺮدارِ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭘﺎﯾﻨﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن و ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ ﺳﺎلﻫﺎ و ﻗﺮنﻫﺎ ﭘﯿﺶ دﻧﯿﺎ را ﺗﺮك ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻨﮏ‬
‫اﺛﺮي از آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻪ دوﺳﺘﺎﻧﺖ ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ دﯾﺮوز ﺑﺎ ﻫﻢ‪ ،‬ﺧﻮش و ﺧﺮم ﺑﻮدﯾﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻨﮏ‬
‫ﮐﺠﺎﯾﻨﺪ؟ آري؛ اﯾﻨﮏ در ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن در ﮔﺮو اﻋﻤﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﯿﻨﺪﯾﺶ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ﻋﻤﺮ ﮐﻨﯽ ‪ -‬ﮐﻢ ﯾﺎ زﯾﺎد‪ -‬ﭼﻨﯿﻦ روزي در اﻧﺘﻈﺎر ﺗﻮﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺎﺳﺦﮔﻮي اﻋﻤﺎل‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﯽ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪117‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ و ﺑﯿﺎن ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ و ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ رﮐﻌﺖﻫﺎي ‪...‬‬
‫َ َ ۡ ٗ َ َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ ۡ َ ٰ ُ َّ َ‬
‫ك َ�د ٌِح إ ِ َ ٰ‬
‫]اﻻﻧﺸﻘﺎق‪[٦ :‬‬ ‫� َر ّ�ِك كدحا � ُم� ٰقِيهِ ‪﴾٦‬‬ ‫﴿���ها ٱ ِ���ن إِن‬
‫اي اﻧﺴﺎن! ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺗﺎ ﻣﻼﻗﺎت ﭘﺮوردﮔﺎرت در ﺗﻼﺷﯽ ﺳﺨﺖ ﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ‬
‫ﻣﻼﻗﺎﺗﺶ ﺧﻮاﻫﯽ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﺲ اي ﺑﺮادر و اي ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن! ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻤﺎر ﮐﻪ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪،‬‬
‫اﻣﻮال و اوﻻدت ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﺑﺮاﯾﺖ ﻧﺪارد و ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ رﺳﺘﮕﺎر ﻣﯽﮔﺮدي ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫دﻟﯽ ﺳﺎﻟﻢ و ﭘﺎك ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮي‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ دﻟﯽ ﭘﺎك و ﺳﺎﻟﻢ ﻧﺰدش ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و از او ﻣﺴﺄﻟﺖ دارم ﮐﻪ ﻣﺎ را‬
‫ﺑﺮ ﺗﻮﺣﯿﺪ و اﯾﻤﺎن‪ ،‬از دﻧﯿﺎ ﺑﺒﺮد؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ او ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -207‬ﺑﺎب‪ :‬ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ از ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫ل آن؛ و ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮم ﺷﺪن ﻫﻮا‬‫ﻫﻨﮕﺎمِ زوا ِ‬
‫و ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد‬

‫ُّ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َّ‬ ‫َّ ُ َ َ ً ُ َ ُّ َ‬ ‫َ َ‬

‫‪ -١١٥٠‬ﻋﻦ ز�ﺪ ﺑﻦ أ ْرﻗﻢ‪� ‬ﻧﻪ َرأى ﻗ ْﻮﻣﺎ ﻳﺼﻠﻮن ﻣ َِﻦ الﻀﻰﺤ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬أﻣﺎ ﻟﻘﺪ ﻋﻠِﻤﻮا أن‬
‫َ َ َ َ ُ َ َّ َ ْ َ َ َ ُ‬ ‫َّ َ ْ َ ُ َّ‬ ‫َْ‬ ‫َّ َ َ‬
‫� ﺗ ْﺮمﺾ‬ ‫ﺣ‬
‫الﺼﻼة ﻲﻓ ��ِ ﻫ ِﺬه ِ الﺴﺎﻋ ِﺔ أﻓﻀﻞ‪ ،‬إن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺻﻼة اﻷوا�ِ� ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ُ‬
‫اﻟ ِﻔﺼﺎل«‪].‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي‪ ،‬ﻋﺪهاي از ﻣﺮدم را دﯾﺪ ﮐﻪ در‬
‫اﺑﺘﺪاي روز ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؛ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺎش ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزِ )ﭼﺎﺷﺖ( در‬
‫وﻗﺘﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻤﺎز ﺗﻮﺑﻪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎي ﺑﭽﻪﺷﺘﺮﻫﺎ از ﺷﺪت ﮔﺮﻣﺎ ﺑﺴﻮزد«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.748 :‬‬

 ‫‪ -208‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ و ﮐﺮاﻫﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﭘﯿﺶ‬
‫از ﺧﻮاﻧﺪن دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ وارد‪ ‬ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮد؛ ﺧﻮاه‬
‫آن دو رﮐﻌﺖ ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻓﺮض ﯾﺎ ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎزي دﯾﮕﺮ‬

‫َ َ َ َ َ ُ ُ ُ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺠﺪ‪ ،‬ﻓﻼ‬
‫ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬‫ﺪ‬‫أﺣ‬ ‫ﻞ‬‫ﺧ‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ذ‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪:‬‬‫ﻗﺎل‬ ‫‪‬‬ ‫ﻗﺘﺎدة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١١٥١‬ﻋﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ْ‬
‫َ ْ ْ َ َّ ُ َ َ َ َ ْ‬
‫ِّ‬
‫�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫�ﻠِﺲ ﺣﻰﺘ ﻳﺼ� ر�ﻌﺘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ وارد ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻧﺸﺴﺘﻦ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ِّ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫ﻲﺒ‪َ ‬و ُﻫ َ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ ََْ ُ‬
‫�«‪] .‬ﻣﺘﻔ ٌ‬
‫ﻖ‬ ‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺻ‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫‪،‬‬‫ﺪ‬ ‫ﺠ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻮ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أ�ﻴ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١١٥٢‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد‪ ،‬رﻓﺘﻢ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮان«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1163 ،444) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.714 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1443 ،442) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.715 :‬‬
 ‫‪ -209‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن دو رﮐﻌﺖ ﭘﺲ از وﺿﻮ‬

‫َ َ ُ َ ِّ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫‪ -١١٥٣‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل ِﺒﻟِﻼ ٍل‪» :‬ﻳﺎ ﺑِﻼل‪ ،‬ﺣﺪﺛ ِ� ﺑِﺄ ْرﻰﺟ �ﻤ ٍﻞ‬
‫َ َ َ َ ْ ُ َ َ ً‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ َ ِ َ ِّ َ ْ ُ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َّ‬ ‫َ َُْ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ«؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﻋ ِﻤﻠﺖ �ﻤﻼ‬ ‫� ﻳﺪي ﻲﻓ‬ ‫ﻋ ِﻤﻠﺘﻪ ِﻲﻓ اﻹﺳﻼم‪ ،‬ﻓﺈ� ﺳ ِﻤﻌﺖ دف �ﻌﻠﻴﻚ �‬
‫َّ َ َّ ْ ُ َ َ ُّ ُ‬ ‫ْ َْ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ ِّ َ ْ َ َ َّ ْ ُ ُ ً‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ‬
‫ﺎر إِﻻ ﺻﻠﻴﺖ ﺑِﺬل ِﻚ اﻟﻄﻬﻮرِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻬ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫ﻞ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻴﻟ‬ ‫ِﻦ‬‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬
‫ٍ‬ ‫ﺎﻋ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ﻮرا‬‫ﻬ‬‫ﻃ‬ ‫ﺮ‬‫ﻬ‬‫ﻄ‬ ‫أ�‬ ‫ﻢ‬ ‫ل‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ِﻦ‬
‫ﻣ‬ ‫ﺪي‬‫ِﻨ‬ ‫أرﻰﺟ ﻋ‬
‫ْ ُ َ ِّ‬ ‫ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َﻣﺎ ﻛﺘِ َﺐ ِﻲﻟ أن أﺻ�‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎريﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﻼل‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﺑﻼل! ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮ‪:‬‬
‫اﻣﯿﺪوارﮐﻨﻨﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن اﻧﺠﺎم دادهاي‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ زﯾﺮا‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﺻﺪاي ﮐﻔﺶﻫﺎﯾﺖ را ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﺧﻮد در ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻨﯿﺪم«‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﮐﺎري اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﺪادهام ﮐﻪ ﻧﺰد ﻣﻦ اﻣﯿﺪوارﮐﻨﻨﺪهﺗﺮ از اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ وﺿﻮﯾﯽ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪي‬
‫ﺷﺐ ﯾﺎ روز ﻣﯽﮔﯿﺮم‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﮐﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬دو ﺑﺎب ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ ﺑﺎب ﻧﺨﺴﺖ درﺑﺎرهي‬
‫"ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ" اﺳﺖ‪ .‬وي در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﯽﭘﺮدازد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ در ﻫﺮ‬
‫وﻗﺘﯽ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺮاﻫﺖ دارد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﻧﺪن دو رﮐﻌﺖ ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﺆﮐﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻦ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ و ﯾﺎ ﻧﻤﺎز اﺳﺘﺨﺎره و ﯾﺎ ﻫﺮ ﻧﻤﺎزِ دﯾﮕﺮي‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ آنرا واﺟﺐ‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻫﻤﯿﺖ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬وﻗﺘﯽ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ و ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ َ َ ِّ َ ْ َ َ ْ‬
‫� َوﺠﺗَ َّﻮ ْز‬
‫»آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪهاي؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﻢ ﻓﺼﻞ ر�ﻌﺘ ِ‬
‫ﻴﻬ َﻤﺎ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮﺧﯿﺰ و دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزِ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮان«‪ .‬از آن ﺟﻬﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﯾﻦ دو‬
‫ِ� ِ‬
‫رﮐﻌﺖ را ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﺑﺮﺳﺪ و ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ را ﮔﻮش دﻫﺪ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1149 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2458 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1449 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺳ‪‬ﻠَﯿﮏ ﻏَﻄَﻔﺎﻧﯽ‪‬‬
 ‫‪121‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن دو رﮐﻌﺖ ﭘﺲ از وﺿﻮ‬

‫ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﺑﮕﺰارد‪ .‬اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪاي از واﺟﺐ ﺑﻮدن ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺘﻮن و‬
‫دادهﻫﺎي ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻋﺪمِ وﺟﻮب ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﺆﮐﺪه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ وﻗﺖ ﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻌﺪ از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﭼﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎمِ ﻏﺮوبِ آن‪ ،‬ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﮕﺰارﯾﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻣﺎم ﺟﻤﻌﻪ در ﺣﺎلِ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و ﻣﺮدم در ﺣﻠﻘﻪي درس ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ در ﻫﺮ ﺣﺎل و‬
‫در ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﺆﮐﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﺳﺘﺜﻨﺎي دو ﻣﻮرد‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺧﻄﯿﺐ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اداي اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ ﺑﺮاي او‬
‫ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ ﻣﯽرود و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽاش‬
‫را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﻃﻮاف‪ ،‬وارد ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺮوع ﻃﻮاف‬
‫ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦِ ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻧﻤﺎز وارد ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﻣﯽﮔﺮدد‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﺎﺟﺪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰد ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪه ﮐﻪ »ﺗﺤﯿﻪ ﯾﺎ ﺳﻨﺖ ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪،‬‬
‫ﻃﻮاف ﮐﻌﺒﻪ اﺳﺖ«‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﺎﯾﻪاي و اﺳﺎﺳﯽ ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻃﻮاف وارد‬
‫ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻃﻮاف ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﺗﺤﯿﮥ اﻟﻤﺴﺠﺪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﺟﻠﺴﻪﻫﺎ و ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ ﯾﺎ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز ﻓﺮض و اﻣﺜﺎل‬
‫آن وارد ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام ﮔﺮدد‪ ،‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﺶ از ﻧﺸﺴﺘﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ورود ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺠﺪ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﺎم در‬
‫ﺣﺎل ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﮐﻮﺗﺎه‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي آور‪‬د‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه ﮐﺴﯽ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﺷﺪ‬
‫و ﻣﺆذن اذان ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ و در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬اﯾﺴﺘﺎده‬
‫ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺟﻮاب اذان را ﺑﺪﻫﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اذان ﺗﻤﺎم ﺷﻮد و آنﮔﺎه دﻋﺎي ﭘﺎﯾﺎنِ اذان را‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اذان‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪122‬‬

‫دوم ﺟﻤﻌﻪ را ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن اذان ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‬
‫ﺗﺎ ﺑﺮاي ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﻓﺎرغ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ در ﺑﺎب دوم‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻨﺖ وﺿﻮ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﯿﺎنِ اﯾﻦ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺮﮔﺎه وﺿﻮ ﻣﯽ ﮔﯿﺮد‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭘﺲ از ﻋﺼﺮ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ‬
‫از ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﮕﺰارﯾﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻼل ﺑﻦ رﺑﺎح‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﻣﯿﺪوارﮐﻨﻨﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻫﺮ وﻗﺖ‪ ‬ﺷﺐ ﯾﺎ روز وﺿﻮ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮم‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﮐﺎرِ ﺑﻼل‪ ‬را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم اداي اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ وﺳﻮﺳﻪاي ﺗﻬﯽ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﻗﻠﺐ و ﺗﻤﺎم وﺟﻮد ﺧﻮﯾﺶ را در ﻧﻤﺎز ﻗﺮار دﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وﺿﻮي درﺳﺖ‬
‫و ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﭙﺲ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد و ﺑﻪ ﺧﻮد وﺳﻮﺳﻪ راه ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪاش را ﻣﯽآﻣﺮزد‪ .‬اﮔﺮ در ﺧﺎﻧﻪاش وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﯾﻦ دو رﮐﻌﺖ را در‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآور‪‬د و اﮔﺮ در وﺿﻮﺧﺎﻧﻪي ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬
‫وﺿﻮ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎز را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫‪ -210‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روز ﺟﻤﻌﻪ و واﺟﺐ ﺑﻮدنِ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬و ﻏﺴﻞ‬
‫و اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻋﻄﺮ و زود رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬و دﻋﺎ و ﻧﯿﺰ ﺻﻠﻮات‬
‫ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ روز و ﺑﯿﺎن ﻟﺤﻈﻪي اﺟﺎﺑﺖ و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدنِ‬
‫ذﮐﺮ زﯾﺎد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬
‫ۡ‬
‫�وا � ٱ�� ِض َوٱ ۡ� َت ُغوا مِن َف ۡضل ٱ َّ�ِ َوٱذك ُروا ٱ َّ َ‬
‫�‬ ‫لصلَ ٰوةُ فَٱنتَ ِ ُ‬
‫﴿فَإ َذا قُض َيت ٱ َّ‬
‫ِ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ٗ َّ َ َّ ُ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫]اﳉﻤﻌﺔ‪[١٠ :‬‬ ‫كثِ�� لعل�م �فل ِحون ‪﴾١٠‬‬
‫ي اﷲ ﺑﺮآﯾﯿﺪ و اﷲ را‬
‫و ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﯾﺪ و در ﻃﻠﺐ ﻓﻀﻞ و روز ِ‬
‫ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻤﻌﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﻣﺴﺎﯾﻞ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ درﺑﺎرهي‬
‫اﯾﻦ روز ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ روز ﺟﻤﻌﻪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ و ﺷﻨﺒﻪ ﻗﺮار دارد‪ ،‬روزي‬
‫ﺧﺎص ﺑﺮاي اﯾﻦ اﻣﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا را از اﯾﻦ روز ﻣﺤﺮوم ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬روز ﺷﻨﺒﻪ را روزي وﯾﮋه ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﻧﺼﺎرا روز ﯾﮏﺷﻨﺒﻪ را؛ ﻟﺬا ﯾﻬﻮد و‬
‫ﻧﺼﺎرا ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﻮدهاﻧﺪ؛ ﺑﻪ دو روزِ ﭘﺲ از ﺟﻤﻌﻪ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و‬
‫در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﭘﺲ از اﻣﺖ اﺳﻼم ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬آنﻫﺎ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺤﺮوماﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﻨﺒﻪ و ﯾﮏﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﻓﻀﺎﯾﻞِ ﺧﺎﺻ‪‬ﯽ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬از ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﯾﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻣﺖ اﺳﻼم را از‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻦ روز ﺧﺠﺴﺘﻪ ﺑﺮﺧﻮردار ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ‪ /‬در »زاداﻟﻤﻌﺎد« اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻣﻮرد ﭘﺮدازش و ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ‬
‫ﮐﺘﺎبِ ﻣﺬﮐﻮر ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻓﺮﻣﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬
‫�وا � ٱ�� ِض َوٱ ۡ� َت ُغوا مِن َف ۡضل ٱ َّ�ِ َوٱ ۡذك ُروا ٱ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫﴿فَإ َذا قُض َيت ٱ َّ‬
‫�‬ ‫لصل ٰوةُ فَٱنتَ ِ ُ‬ ‫ِ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ٗ َّ َ َّ ُ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫]اﳉﻤﻌﺔ‪[١٠ :‬‬ ‫كثِ�� لعل�م �فل ِحون ‪﴾١٠‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪124‬‬

‫ي اﷲ ﺑﺮآﯾﯿﺪ و اﷲ را‬
‫و ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬در زﻣﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﯾﺪ و در ﻃﻠﺐ ﻓﻀﻞ و روز ِ‬
‫ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َّ‬ ‫َ ۡ ۡ ُ ُ َ َ ۡ َ ۡ ْ َٰ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ُ َ َّ َٰ‬
‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا إِذا نودِي ل ِلصلوة ِ مِن يو ِم ٱ�مع ِة فٱسعوا إِ�‬
‫ذِك ِر ٱ�ِ‬
‫ُ ُ ََۡ َ‬ ‫َ ُ َ ۡ َّ ُ‬ ‫َ ْ ۡ‬
‫]اﳉﻤﻌﺔ‪[٩ :‬‬ ‫َوذ ُروا ٱ�َ ۡي َ ۚع � ٰل ِ� ۡم خ�‪ ٞ‬ل� ۡم إِن كنت ۡم �عل ُمون ‪﴾٩‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز روز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﺪا داده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ذﮐﺮ اﷲ ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ و ﺧﺮﯾﺪ و‬
‫ﻓﺮوش را رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ اذان‬
‫داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬داد و ﺳﺘﺪ را رﻫﺎ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﻨﻈﻮر از اذان در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬اذان دوم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ آﻣﺪنِ اﻣﺎم اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اذان اول ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺳﺒﺒﺶ اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺪﯾﻨﻪ در دوران ﻋﺜﻤﺎن ‪ ‬اﻓﺰاﯾﺶ ﭼﺸﻢﮔﯿﺮي ﭘﯿﺪا ﮐﺮد و‬
‫ﻣﺪﯾﻨﻪ ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ؛ ﻟﺬا ﺿﺮورت اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اذان دوم ﮐﻪ ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ‬
‫آﻣﺪن اﻣﺎم ﺑﻮد‪ ،‬اذان دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺪﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم آﻣﺎده ﺷﻮﻧﺪ و زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اذان اول‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ #‬ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎ را ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از ﺳﻨﺖ ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ #‬دﺳﺘﻮر داده و ﻓﺮﻣﻮده‬
‫َ ْ ْ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ ُ َّ َ ُ َّ ْ‬
‫اﺨﻟُﻠُ َﻔﺎ ِء َّ‬
‫ﻳﻦ ال َﻤﻬ ِﺪﻳِّ� ِﻣ ْﻦ َ� ْﻌ ِﺪي«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻨﺖ ﻣﻦ‬ ‫اﺷ ِﺪ‬
‫الﺮ ِ‬ ‫اﺳﺖ‪» :‬ﻋﻠﻴ�ﻢ �ﺴنﻲﺘ وﺳﻨ ِﺔ‬
‫و ﺳﻨﺖ ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪ و ﻫﺪاﯾﺖﯾﺎﻓﺘﻪي ﭘﺲ از ﻣﺮا ﺑﺮ ﺧﻮد ﻻزم ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫اذان اول ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺪﻋﺖ ﻣﯽﭘﻨﺪارد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ و دﯾﮕﺮ‬
‫اﺻﺤﺎب‪ #‬ﺧﺮده ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺪﻋﺘﯽ ﻫﺴﺘﯽ؛ ﻣﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﭼﯿﺰي ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آنرا ﺳﻨﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺪﻋﺖ ﺑﺎﺷﺪ؟! ﭼﺮاﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از ﺳﻨﺖ ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦِ ﭘﺲ از ﺧﻮد اﻣﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﮔﺎه ﺳﺎلﺧﻮرده و ﺑﺰرگﺳﺎلاﻧﺪ‪ ،‬اذان اول‬
‫ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺪﻋﺖ ﻣﯽ داﻧﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺷﮑﯽ در ﺑﯽﺧﺮدي و ﺳﺒﮏﺳﺮيِ اﯾﻦﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻪ اﯾﻦﻫﺎ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاري ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬و ﭘﯿﺸﻮاﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬را ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﯽ‬
‫ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺎز ادﻋﺎ دارﯾﺪ ﮐﻪ ﺳ‪‬ﻨّﯽ ﻫﺴﺘﯿﺪ؟! ﻫﺮﮔﺰ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺷﻤﺎ در اﯾﻦ ﭘﻨﺪار‪ ،‬اﻫﻞ‬
‫ﺑﺪﻋﺘﯿﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2656 ،1919 ،623 ،617) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1092 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪.$‬‬
 ‫‪125‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روز ﺟﻤﻌﻪ و واﺟﺐﺑﻮدنِ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬و ﻏﺴﻞ و اﺳﺘﻌﻤﺎل‪...‬‬

‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ‬
‫ْ َ ۡ َّ‬ ‫َ‬ ‫ِلصلَ ٰوة ِ مِن يَ ۡو ِم ٱ ُ‬
‫� ُم َعةِ فٱ ۡس َع ۡوا إ ِ ٰ� ذِك ِر ٱ�ِ﴾‬ ‫ِي ل َّ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َام ُن ٓوا ْ إ َذا نُود َ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ‬
‫]اﳉﻤﻌﺔ‪[٩ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﺮﮔﺎه ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز روز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﺪا داده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ذﮐﺮ اﷲ ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ذﮐﺮِ اﷲ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪ و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ؛ ذﮐﺮ اﷲ در ﺧﻄﺒﻪ ﯾﺎ‬
‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽِ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﻨﺪ و ﻣﻮﻋﻈﻪ و ذﮐﺮ اﺣﮑﺎم اﻻﻫﯽ و اﻣﺜﺎلِ آن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ و‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺰرگ ﺗﺮﯾﻦ ﺟﻠﻮهي ذﮐﺮ اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ ْ ۡ‬
‫﴿ َوذ ُروا ٱ�َ ۡي َع﴾ ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش را رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬از اﯾﻦرو وﻗﺘﯽ اذان ﺟﻤﻌﻪ داده‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬داد و ﺳﺘﺪ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮ‬
‫زﻧﺎن ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از‬
‫اذان ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ در ﻣﺴﯿﺮ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ دو ﻧﻔﺮ در ﺣﺎلِ ﺣﺮﮐﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و در ﻣﯿﺎنِ راه‪،‬‬
‫ﺻﺪاي اذان ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ و داد و ﺳﺘﺪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﺎﻻي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪﺷﺪه ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪار‬
‫ﺖ آن در اﺧﺘﯿﺎر ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ زﯾﺮا داد و ﺳﺘﺪ‪ ‬آنﻫﺎ‬
‫ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻧﻪ ﻗﯿﻤ ‪‬‬
‫از اﺳﺎس‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ و ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﷲ‪ ‬از آن ﺑﺎز داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﺎب اﷲ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُّ َ ْ َ ْ َ‬
‫و ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻞﻛ ﺮﺷ ٍط ﻟيﺲ ِﻲﻓ ِﻛﺘ ِ‬
‫ََُ َ ٌ‬
‫ﺎﻃﻞ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫�ﻬﻮ ﺑ ِ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽ در ﻧُﻬﻤﯿﻦ آﯾﻪي ﺳﻮرهي »ﺟﻤﻌﻪ« ﺷﺎﻣﻞِ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻣﺴﺎﻓﺮي در ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺻﺪاي اذان ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد؛ زﯾﺮا در ﺟﺮﮔﻪي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻗﺮار دارد و‬
‫اﯾﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ‪ ،‬ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﻣﺴﺎﻓﺮم‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫ﻣﮕﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺴﺘﯽ؛ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﻮ را از اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ؟ آنﮔﺎه اﯾﻦ آﯾﻪ‬
‫را ﺑﺮاﯾﺶ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 2168:‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1504 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪126‬‬
‫ُ ُ َ َ َ‬ ‫َ ُ َ َّ ُ‬
‫]اﳉﻤﻌﺔ‪[٩ :‬‬ ‫نت ۡم � ۡعل ُمون ‪﴾٩‬‬‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰ �﴿ :‬ل ِ� ۡم خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡم إِن ك‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺣﻀﻮر در ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ از داد و ﺳﺘﺪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اداي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬اﻗﺎﻣﻪي ﯾﮑﯽ از‬
‫ﺷﻌﺎﯾﺮ اﻻﻫﯽ و اﻧﺠﺎمِ ﺗﮑﻠﯿﻒ و وﻇﯿﻔﻪاي ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوﺷﯽ‪،‬‬
‫ُ ُ َ َ َ‬
‫نت ۡم � ۡعل ُمون ‪ ، ﴾٩‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ داﻧﺎ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬درك ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اداي‬‫ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪﴿ .‬إِن ك‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ از داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪي ﺷﺮﻃﯽ‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫﴿‪  ‬‬ ‫ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ داد و ﺳﺘﺪ و ﺷﺘﺎﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪﴾      ‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬در‬
‫زﻣﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﯾﺪ و از ﻃﺮﯾﻖ داد و ﺳﺘﺪ و ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﺐِ روزي‬
‫ﺑﭙﺮدازﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﯾﺎد‪ ‬اﷲ ﻏﺎﻓﻞ‬
‫ﻧﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻠﮑﻪ ﴿‪» :﴾  ‬اﷲ را ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ« و ﻣﭙﻨﺪارﯾﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از ﯾﺎد‪‬‬
‫اﷲ‪ ‬در ﺧﻄﺒﻪ و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻓﺎرغ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻧﺒﺎﯾﺪ اﷲ را ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪‬‬
‫اﷲ‪ ‬در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل و در ﻫﺮ ﻣﮑﺎن و زﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺿﺮوريﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ب ‪﴾١٩٠‬‬ ‫ٰ‬ ‫لس َ� ٰ َ� ٰت َوٱ ۡ�َ� ِض َوٱ ۡخت َ� ٰف ٱ َّ ۡ�ل َوٱ�َّ َهار � َ� ٰت ّ ِ�ُ ْو� ٱ ۡ�َ ۡل َ‬
‫�‬ ‫﴿إ َّن � َخ ۡلق ٱ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٩٠ :‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ در آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﮔﺮدش ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮدﻣﻨﺪان وﺟﻮد‬
‫دارد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺧﺮﻣﻨﺪان ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫ون � َخلق ٱ َّ َ َ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َ ٰ ٗ َ ُ ُ ٗ َ َ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َ َ َ ُ َ‬
‫َّ‬
‫لس� ٰ� ٰ ِ‬
‫ت‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿ٱ�ِين يذكرون ٱ� ق ِ�ما و�عودا و� جنو� ِ ِهم و�تفكر‬
‫َ َّ َ َ َ َ ۡ َ َ ٰ َ َ ٰ ٗ ُ ۡ َ ٰ َ َ‬
‫ك فَقِ َنا َع َذ َ‬ ‫َۡ‬
‫اب ٱ�َّارِ ‪﴾١٩١‬‬ ‫َوٱ�� ِض ر�نا ما خلقت �ذا � ِط� سب�ن‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٩١ :‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮﻫﺎ آرﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ )و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ (:‬اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ! اﯾﻦ را ﺑﯿﻬﻮده‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪهاي؛ ﺗﻮ ﭘﺎﮐﯽ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺎ را از آﺗﺶ دوزخ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ‪.‬‬
 ‫‪127‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روز ﺟﻤﻌﻪ و واﺟﺐﺑﻮدنِ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬و ﻏﺴﻞ و اﺳﺘﻌﻤﺎل‪...‬‬

‫ﻟﺬا ﻧﺸﺴﺘﻦ در ﻣﺴﺠﺪ ﭘﺲ از اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬اﻟﺰاﻣﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺿﺮورﺗﯽ ﻧﺪارد؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ در ﭘﯽِ ﮐﺴﺐ روزي ﺑﺮآﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﮐﺎر و ﺗﻼش ﺑﭙﺮدازﯾﺪ؛‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر ﻣﻘﺪم ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﭘﺲ از‬
‫اﻧﺠﺎم ﺗﮑﻠﯿﻒ اﻻﻫﯽ ﺑﻪ داد و ﺳﺘﺪ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬روزيِ ﺑﺎﺑﺮﮐﺘﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽ‬
‫َّ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ٗ َّ َ َّ ُ ۡ ُ ۡ ُ َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ُ ْ‬
‫ِحون ‪» ﴾١٠‬و در ﻃﻠﺐ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وٱ ۡ� َتغوا مِن فض ِل ٱ�ِ وٱذكروا ٱ� كثِ�� لعل�م �فل‬
‫ﻓﻀﻞ و روزيِ اﷲ ﺑﺮآﯾﯿﺪ و اﷲ را ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﯾﺎ ﺧﻄﺒﻪاي در ﮐﺎر ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫َۡ‬ ‫َّ َ ٰ ُ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َ ُ‬
‫�وا ِ� ٱ�� ِض﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬ ‫ض َي ِ‬
‫ت ٱلصلوة فٱنت ِ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فإِذا ق ِ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ در زﻣﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﻮﯾﺪ«‪ .‬روش و رﻫﻨﻤﻮد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‬
‫ﯾﺎ ﺧﻄﺒﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﭘﻨﺪ و ﻣﻮﻋﻈﻪ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ و ﺧﻄﺒﻪاي‬
‫ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ و ﻧﺎﺑﻪﺟﺎﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﺣﻨﺒﻞ‪ /‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﺤﻞ ﻧﮕﺬارﯾﺪ و ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﮔﻮش ﻧﺪﻫﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎن ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﺎﻧﯿﻪاي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻣﺮدم ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻬﺮوﻧﺪاﻧﺶ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮﻗﯽ دارد و آﻧﺎن را ﺑﻪﺳﻮي ﺧﯿﺮ و‬
‫ﺻﻼﺣ‪‬ﺸﺎن رﻫﺒﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎ وﺟﻮد دو ﺧﻄﺒﻪي ﻣﺸﺮوع ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش‪ ،‬روش‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ و در ﻫﯿﭻ رواﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ و ﺣﺘﯽ ﺿﻌﯿﻔﯽ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻋﺎدت ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎمِ دﯾﻦ و دﻋﻮت‪ ،‬ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﻣﮕﺮ ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺧﻄﺒﻪ دارد؟ ﺳﻪ ﺧﻄﺒﻪ! اﯾﻦ را از ﮐﺠﺎ آوردهاﻧﺪ؟ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻮاردي ﭼﻮن‪ :‬ﺧﻮاﻧﺪنِ اﺑﻼﻏﯿﻪ ﯾﺎ دﺳﺘﻮرﻧﺎﻣﻪي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ از ﺳﻮي رﯾﯿﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﺎ‬
‫ﻣﻌﺎوﻧﺶ و ﯾﺎ از ﺳﻮي ﯾﮑﯽ از وزرا و دﯾﮕﺮ ﻣﺴﺆوﻻن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺜﻨﺎﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ آنرا ﺑﻪ‬
‫اﻃﻼع ﻣﺮدم رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪128‬‬
‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ ُ ُ ۡ‬
‫﴿ل َعل� ۡم �فل ُِحون ‪» ﴾١٠‬ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ«‪» .‬ﻟ َﻌﻞ« در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻞ و ﺑﯿﺎن‬
‫َ َّ‬
‫ﻋﻠﺖ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﺑﺮاي اﻣﯿﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪» :‬ﻟ َﻌﻞ« در ﮐﺘﺎباﷲ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻞ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻣﯿﺪ ﯾﺎ‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﺗﺤﻘﻖ ﯾﮏ ﭼﯿﺰ‪ ،‬در ﺷﺄن ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺤﻘﻖ آن ﺑﺮاﯾﺶ دﺷﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ در‬
‫َ َّ‬
‫ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا واژهي »ﻟ َﻌﻞ« در ﻫﻤﻪ ﺟﺎي ﻗﺮآن‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻞ اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ ۡ ُ ُ ّ َ ُ َ َ ُ َ َ َ‬
‫� ٱ َّ� َ‬
‫ِين مِن � ۡبل ِ� ۡم‬ ‫لصيام كما كتِب‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا كتِب علي�م ٱ ِ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ َّ ُ َ َّ ُ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٣ :‬‬ ‫ل َعل� ۡم �تقون ‪﴾١٨٣‬‬
‫اي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ! روزه ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﺪه‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮض ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َّ َّ ُ ُ ۡ‬ ‫َ َّ ُ َ ُ َ‬
‫﴿ل َعل� ۡم � َّتقون﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ«‪﴿ .‬ل َعل� ۡم �فل ُِحون ‪:﴾١٠‬‬
‫»ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ« ﯾﺎ »ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺮﺳﯿﺪ«‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺎ رﺳﺘﮕﺎري‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري و ﻫﺪاﯾﺖ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ؛ از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ و‬
‫ﻋﺰﯾﺰاﻧﻤﺎن را ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﻣﺎ را ﺳﺒﺐ ﻫﺪاﯾﺖ دﯾﮕﺮان ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از اذانِ دوم ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬ ‫ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﻣﺴﻮاك‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ دربِ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺴﻮاك ﻣﯽﻓﺮوﺷﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﯾﺎدآوري ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ ُ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َّ ْ ُ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫� ﻳﻮمٍ ﻃﻠﻌﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ الﺸﻤﺲ ﻳ ْﻮم‬ ‫‪ -١١٥٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﺧ‬
‫ُ ْ َ َْ‬ ‫ُ َ َ ُ َ ُ ْ َ َ َّ َ‬ ‫َُُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺠﻟﻨﺔ‪َ ،‬و�ِﻴ ِﻪ أﺧ ِﺮج ﻣِﻨﻬﺎ«‪].‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺧﻞ‬‫اﺠﻟﻤﻌﺔِ‪ِ� :‬ﻴ ِﻪ ﺧﻠِﻖ آدم‪ ،‬و�ِﻴ ِﻪ أد ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزي ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮ‬
‫آن دﻣﯿﺪه‪ ،‬روز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ؛ آدم)‪ (‬در ﻫﻤﯿﻦ روز آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪ و در ﻫﻤﯿﻦ روز وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﮔﺮدﯾﺪ و در ﻫﻤﯿﻦ روز از ﺑﻬﺸﺖ اﺧﺮاج ﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬اﺷﺎرهي ﺷﺎرح‪ /‬ﺑﻪ ﻣﺴﻮاكﻫﺎي ﭼﻮﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ از درﺧﺖ »اراك« ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.854 :‬‬
 ‫‪129‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روز ﺟﻤﻌﻪ و واﺟﺐﺑﻮدنِ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬و ﻏﺴﻞ و اﺳﺘﻌﻤﺎل‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻤﻌﻪ و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزي ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮ‬
‫آن دﻣﯿﺪه‪ ،‬روز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روز ﻫﻔﺘﻪ‪ ،‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ را از آن‬
‫ﺟﻬﺖ ﮔﻔﺘﻢ ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬روز ﻋﺮﻓﻪ‬
‫ﺖ‬‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﻀﺎد و ﺗﻌﺎرﺿﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﺧ ْ� ﻳَ ْﻮم َﻃﻠَ َﻌ ْ‬
‫َ‬ ‫َّ‬
‫ِ�ﻴ ِﻪ الﺸ ْﻤﺲ ﻳَ ْﻮم َﻋ َﺮﻓﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزي ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮ آن دﻣﯿﺪه‪ ،‬روز ﻋﺮﻓﻪ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬روز ﻋﺮﻓﻪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزِ ﺳﺎل اﺳﺖ؛ و روزِ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزِ ﻫﻔﺘﻪ‪ .‬آدم‪ ‬در‬
‫روز ﺟﻤﻌﻪ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪ‪ .‬آدم‪ ‬اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﺪرِ ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ و‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬از ﺧﺎك آﻓﺮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺪﯾﺪ آي و آدم‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ‪ .‬آري؛ آدم‪ ‬در روز ﺟﻤﻌﻪ آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪ و در ﻫﻤﯿﻦ روز ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ رﻓﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش در ﺑﻬﺸﺖ ﮐﻪ ﻣﺄوي و ﺟﺎﯾﮕﺎه‪‬‬
‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ٔ َ ُ ۡ ُ ۡ َ َ َ َ ۡ ُ َ ۡ َ َّ َ َ ُ َ ۡ َ َ َ ً َ ۡ ُ‬
‫ث ش ِۡئ ُت َما َو َ� َ� ۡق َر�اَ‬ ‫﴿�ـادم ٱس�ن أنت وزوجك ٱ�نة و� مِنها رغدا حي‬
‫َّ َ َ َ َ َ ُ َ َ َّ‬
‫ل�ٰلِم َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٣٥ :‬‬ ‫� ‪﴾٣٥‬‬ ‫ِ‬ ‫�ٰ ِذه ِ ٱلشجرة �تكونا مِن ٱ‬
‫)اﷲ ﻓﺮﻣﻮد‪ (:‬اي آدم! ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮت در ﺑﻬﺸﺖ ﺳﮑﻮﻧﺖ ﮐﻦ و ﻫﺮﭼﻪ از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ درﺧﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﺰو ﺳﺘﻢﮔﺮان ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آﻧﺎن اﺟﺎزه داد ﮐﻪ از ﻫﻤﻪي ﻣﯿﻮهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺨﻮرﻧﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﺑﺮاي آزﻣﺎﯾﺶ آدم و ﻫﻤﺴﺮش‪ ،‬آنﻫﺎ را از ﯾﮏ درﺧﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺎز داﺷﺖ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ ُ َ َّ ۡ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َ‬
‫ِي ل ُه َما َما ُوۥرِ َي �ن ُه َما مِن َس ۡو�ت ِ ِه َما َوقال َما‬ ‫﴿فوسوس لهما ٱلشي�ن ِ�بد‬
‫�ٰ ِ� َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ َّ ٓ َ ُ َ َ َ َ ۡ ۡ َ ُ َ َ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ َ ُّ ُ َ َ ۡ َ‬
‫ِين‬ ‫� أو ت�ونا مِن ٱل‬ ‫�هٮ ٰكما ر��ما �ن �ٰ ِذه ِ ٱلشجرة ِ إِ� أن ت�ونا ملك ِ‬
‫َ َ َّ ٰ ُ َ ُ ُ َ َ َّ َ َ َّ َ َ ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ٓ ّ َ ُ َ‬ ‫‪َ ٢٠‬وقَ َ‬
‫ج َرة بَ َدت‬ ‫� ‪ ٢١‬فدلٮهما بِغرورٖ� فلما ذاقا ٱلش‬ ‫ل�ٰصح َ‬
‫اس َم ُه َما إ ِ ِ� لك َما ل ِم َن ٱ ِ ِ‬
‫ٓ ََ َۡ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ان َعلَ ۡيه َما مِن َو َر ِق ٱ ۡ َ‬ ‫َُ َ َ ۡ ُ ُ َ َ َ َ َۡ َ‬
‫� َّنةِ� َونادٮ ٰ ُه َما َر ُّ� ُه َما �ل ۡم �� َهك َما‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ف‬‫ص‬‫لهما سو��هما وطفِقا � ِ‬
‫َ ُ َ ُ ‪ٞ ُّ ٞ‬‬ ‫َّ َ َ ُ َّ ُ ٓ َّ َّ‬ ‫َ ۡ ُ‬
‫عن ت ِلك َما ٱلشج َرة ِ َوأقل لك َما إِن ٱلش ۡي َ�ٰ َن لك َما عد ّو مبِ� ‪] ﴾٢٢‬اﻷﻋﺮاف‪[٢٢ ،٢٠ :‬‬
‫ﺷﯿﻄﺎن آن دو را وﺳﻮﺳﻪ ﮐﺮد ﺗﺎ ﺷﺮﻣﮕﺎهﻫﺎﯾﺸﺎن را ﮐﻪ از آﻧﺎن ﭘﻨﻬﺎن ﺑﻮد‪ ،‬آﺷﮑﺎر ﺳﺎزد‪ .‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺷﻤﺎ را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ از اﯾﻦ درﺧﺖ ﺑﺎزداﺷﺖ ﮐﻪ )اﮔﺮ از ﻣﯿﻮهاش ﺑﺨﻮرﯾﺪ(‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪130‬‬

‫ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺟﺎوداﻧﻪ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻦ ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬
‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ آﻧﺎن را ﺑﺎ ﻓﺮﯾﺐ‪) ،‬از ﻣﻘﺎﻣﺸﺎن( ﭘﺎﯾﯿﻦ آورد و ﭼﻮن از )ﻣﯿﻮهي( درﺧﺖ ﺧﻮردﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺮﻣﮕﺎهﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﭘﻮﺷﯿﺪن ﺧﻮد ﺑﺎ ﺑﺮگﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﺑﺎﻧﮓ زد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را از اﯾﻦ درﺧﺖ ﺑﺎز ﻧﺪاﺷﺘﻢ و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﮕﻔﺘﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬دﺷﻤﻦِ آﺷﮑﺎرِ ﺷﻤﺎﺳﺖ؟«‬
‫آري؛ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﺧﻮد را ﺧﯿﺮﺧﻮاه‪ ‬آدم و ﻫﻤﺴﺮش ﻧﺸﺎن داد و ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮرد ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫از ﻣﯿﻮهي درﺧﺖ ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎوداﻧﻪ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﯾﺎ ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آنﻗﺪر آن دو‬
‫را وﺳﻮﺳﻪ ﮐﺮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ از ﻣﯿﻮهي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﺧﻮردﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺷﺮﻣﮕﺎهﻫﺎﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه آدم و ﻫﻤﺴﺮش ﻣﺘﻮﺟﻪ اﺷﺘﺒﺎﻫﺸﺎن ﺷﺪﻧﺪ و درﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮردن ﻣﯿﻮهي‬
‫ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ اﻻﻫﯽ را ﺷﮑﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ى ‪﴾١٢٢‬‬‫اب َعلَ ۡيهِ َو َه َد ٰ‬
‫ى ‪َّ �ُ ١٢١‬م ٱ ۡج َت َ�ٰ ُه َر ُّ� ُهۥ َ� َت َ‬
‫اد ُم َر َّ� ُهۥ َ� َغ َو ٰ‬
‫َ َ َ ٰٓ َ َ‬
‫﴿وع� ء‬
‫]ﻃﻪ‪[١٢٢ ،١٢١ :‬‬

‫و آدم‪ ،‬از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮد و راه را ﮔﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬آنﮔﺎه ﭘﺮوردﮔﺎرش او را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و‬
‫ﺗﻮﺑﻪاش را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻫﺪاﯾﺘﺶ ﮐﺮد‪.‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ آندو دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ از ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪﺳﻮي زﻣﯿﻦ ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫از ﺣﮑﻤﺖ اﷲ‪ ‬ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﺸﺮﯾﺖ ﭘﺪﯾﺪ ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ .‬آري؛ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﺳﺒﺒﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬دﻗﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ آدم‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﯾﮏ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽِ ﮐﻮﭼﮏ از ﺑﻬﺸﺖ‪ ‬واﻻ ﺑﻪ ﺳﻮي زﻣﯿﻦ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪ؟!‬
‫ﭘﺲ ﻣﺎ ﮐﻪ ﺷﺐ و روز ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﭼﻪ وﺿﻌﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ داﺷﺖ؟ ﺑﺎ اﯾﻦﻫﻤﻪ‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻪ روﯾﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﺑﺎﺷﯿﻢ؟ آﯾﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﯿﺎل و ﺗﺼﻮرِ‬
‫واﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﯾﮏﺳﻮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﯿﻢ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﺎ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺑﺎر ﮔﻨﺎه و اﯾﻦﻫﻤﻪ‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ در اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت و ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬ﮐﯿﻨﻪ و ﺑﺪيﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دلﻫﺎﯾﻤﺎن دارﯾﻢ‪ ،‬اﻣﯿﺪوار‬
‫ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ از زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﯾﻦ و واﻻ‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﺑﺮوﯾﻢ؟! از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫از ﻫﻤﻪي ﻣﺎ درﮔﺬرد و ﺗﻮﺑﻪي ﻣﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮد و دلﻫﺎﯾﻤﺎن را اﺻﻼح ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﺑﻬﺸﺘﯽ ﮐﻪ آدم از آن اﺧﺮاج ﺷﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﯾﻦ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻮﺳﺘﺎﻧﯽ ﺑﺰرگ ﺑﻮده ﮐﻪ آب ﻓﺮاوان و ﻫﻮاﯾﯽ دلﭘﺬﯾﺮ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؟‬
 ‫‪131‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روز ﺟﻤﻌﻪ و واﺟﺐﺑﻮدنِ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬و ﻏﺴﻞ و اﺳﺘﻌﻤﺎل‪...‬‬

‫دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﮐﻪ آدم‪ ‬در آن ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﻬﺸﺖ ﺟﺎوﯾﺪان‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ‪ /‬در اﯾﻦﺑﺎره ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫َ َّ‬
‫ﻣﻨﺎزﻨﻟـﺎ اﻷو� وﻓﻴﻬـﺎ اﻤﻟﺨﻴﻢ‬ ‫ﻓﻰﺤ ﻰﻠﻋ ﺟﻨﺎت ﻋﺪن ﻓﺈﻧﻬﺎ‬
‫ﺑﻪﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖﻫﺎي ﭘ‪‬ﺮﻧﻌﻤﺖ و ﺟﺎوﯾﺪ ﺑﺸﺘﺎب ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻨﺰﻟﮕﻪ ﻣﺎﺳﺖ و در آن‬
‫ﭼﺎدر زدهاﻧﺪ )و ﺑﺰم و ﺷﺎدي در آن ﺑﺮﭘﺎﺳﺖ(‬
‫ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬روز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آدم‪ ‬در آن آﻓﺮﯾﺪه ﺷﺪ و در ﻫﻤﯿﻦ روز ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ رﻓﺖ و در ﻫﻤﯿﻦ روز از ﺑﻬﺸﺖ اﺧﺮاج ﮔﺮدﯾﺪ؛ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ از ﺣﮑﻤﺖ‪‬‬
‫اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ آدم و ﻫﻤﺴﺮش ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫َّ ۡ َ ۡ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ُ َ َّ َ ۡ َ‬
‫�ٰ ِ� َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ ۡ َ ٓ َ ُ‬
‫نف َس َ‬
‫�ن ‪﴾٢٣‬‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ن‬‫و�‬ ‫ك‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫ن‬‫�‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫ف‬
‫ِ‬ ‫غ‬‫�‬ ‫م‬‫ل‬ ‫�ن‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫﴿قا� ر�نا ظلمنا أ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٢٣ :‬‬
‫اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﺳﺘﻢ ﮐﺮدﯾﻢ و اﮔﺮ ﻣﺎ را ﻧﯿﺎﻣﺮزي و ﺑﻪ ﻣﺎ رﺣﻢ ﻧﮑﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﺟﺰو‬
‫زﯾﺎنﮐﺎران ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]ﻃﻪ‪[١٢٢ :‬‬ ‫اب َعلَ ۡيهِ َو َه َد ٰ‬
‫ى ‪﴾١٢٢‬‬ ‫﴿ ُ� َّم ٱ ۡج َت َ�ٰ ُه َر ُّ� ُهۥ َ� َت َ‬
‫آنﮔﺎه ﭘﺮوردﮔﺎرش او را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و ﺗﻮﺑﻪاش را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻫﺪاﯾﺘﺶ ﮐﺮد‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ آدم‪ ‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم واﻻ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از ﺟﺎﯾﮕﺎه ﭘﯿﺸﯿﻦ او ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﻌﺼﯿﺖ و‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ او را ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺧﺠﺎﻟﺖزده و ﺷﺮﻣﻨﺪه ﮐﺮد و او را ﺑﻪ ﺗﻮﺑﻪ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫اﷲ واداﺷﺖ و از اﯾﻦرو وﺿﻌﯿﺖ ﺑﻬﺘﺮي ﭘﯿﺪا ﮐﺮد‪.‬‬
‫***‬
‫ُ َّ َ ْ ُ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َُْ‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔ ‪،‬‬ ‫‪َ -١١٥٥‬و�ﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺗ َﻮﺿﺄ ﻓﺄﺣﺴ َﻦ ال ُﻮﺿﻮء‪� ،‬ﻢ أﻰﺗ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َّ ْ‬ ‫ُ َ َ َّ‬ ‫ْ َ ُ ْ َ ُْ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َ ُ َُ‬
‫وز�ﺎدة ﺛﻼﺛ ِﺔ �ﻳﺎم‪ ،‬وﻣﻦ مﺲ اﺤﻟﺼﺎ ﻓﻘﺪ‬ ‫ﻓﺎﺳﺘﻤﻊ وأﻧﺼﺖ‪ ،‬ﻏ ِﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ ﺑيﻨﻪ و�� اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََ‬
‫ﻟﻐﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .857 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 130‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪132‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ وﺿﻮي ﺧﻮب و‬

‫ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ )ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ( ﺑﺮود و ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ ﮔﻮش‬
‫دﻫﺪ و ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﺟﻤﻌﻪ و ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬از او ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪،‬‬
‫آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺳﻨﮓرﯾﺰهاي را ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﯿﻬﻮدهاي اﻧﺠﺎم داده‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ َ‬ ‫ُْ ُ َ ُ َ ُْ ُ‬ ‫ُ َْ ْ‬ ‫َّ‬ ‫‪َ -١١٥٦‬و َ� ْﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔِ‪ ،‬ورمﻀﺎن إِﻰﻟ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬الﺼﻠﻮات اﺨﻟﻤﺲ‪ ،‬واﺠﻟﻤﻌﺔ إِﻰﻟ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ِّ َ ٌ َ َ ُ َّ َ ْ َ ْ َ‬
‫رمﻀﺎن ﻣ�ﻔﺮات ل ِﻤﺎ ﺑيﻨﻬﻦ إِذا اﺟﺘنِﺒﺖ اﻟﻜﺒﺎﺋ ِﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺗﺎ ﺟﻤﻌﻪي دﯾﮕﺮ و ﻧﯿﺰ رﻣﻀﺎن ﺗﺎ رﻣﻀﺎن ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ ﭘﺮﻫﯿﺰ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫َْ‬ ‫َُ ُ ََ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ َ َ‬ ‫َ َُْ َ َ ْ ُ ََ‬
‫ﺮﺒه ِ‪:‬‬
‫‪ -١١٥٧‬و�ﻨﻪ وﻋ ِﻦ اﺑ ِﻦ �ﻤﺮ‪�� :َ ‬ﻬﻤﺎ ﺳ ِﻤﻌﺎ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل ﻰﻠﻋ أﻋﻮا ِد ﻣِﻨ ِ‬
‫ْ َ َ ْ َ َّ ُ َ َ ُ ُ ْ ُ َّ َ َ ُ َ َّ َ َ‬
‫اﻟﻐﺎﻓﻠ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ ْ َ ٌ َ ْ َ ْ ُ ُ ُ َ‬
‫�«‪.‬‬ ‫ِِ‬ ‫ﺎت أو ﻴﻟﺨﺘِﻤﻦ اﷲ ﻰﻠﻋ ﻗﻠﻮ� ِ ِﻬﻢ �ﻢ ﻴﻟﻜﻮ�ﻦ ﻣِﻦ‬
‫اﺠﻟﻤﻌ ِ‬ ‫»ﻴﻟنﺘ ِﻬ� أﻗﻮام �ﻦ ود ِﻋ ِﻬﻢ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه و اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ آندو از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫روي ﻣﻨﺒﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﺟﻤﻌﻪ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز‬
‫آﯾﻨﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣ‪‬ﻬﺮ ﻣﯽزﻧﺪ و آنﮔﺎه در ﺟﺮﮔﻪي ﻏﺎﻓﻼن ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ ُ ُُ َ َ ََْْ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫‪َ -١١٥٨‬و َﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔ ﻓﻠﻴﻐت ِﺴﻞ«‪.‬‬ ‫ﻋﻤﺮ‪ :$‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا ﺟﺎء أﺣﺪ�ﻢ‬ ‫ِ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ‪-‬‬
‫ﻧﻤﺎزِ‪ -‬ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .233 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 132‬ﮔﺬﺷﺖ؛ و ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻔﺎوت در اﻟﻔﺎظ‪،‬‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1052‬ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.865 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪877 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.844 :‬‬
 ‫‪133‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روز ﺟﻤﻌﻪ و واﺟﺐﺑﻮدنِ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬و ﻏﺴﻞ و اﺳﺘﻌﻤﺎل‪...‬‬
‫ََ‬ ‫َ َ ُ ْ ُ َْ ُُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﺟ ٌﺐ ﻰﻠﻋ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻏﺴﻞ ﻳﻮ ِم اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ وا ِ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١١٥٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ ِّ ُ ْ َ‬
‫ﻞﻛ �ﺘﻠِ ٍﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻏُﺴﻞ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫‪ -‬ﻣﺴﻠﻤﺎنِ‪ -‬ﺑﺎﻟﻐﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از وﺟﻮب‪ ،‬وﺟﻮبِ اﺧﺘﯿﺎريﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ دوﺳﺘﺶ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﻖّ ﺗﻮ ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ[‬
‫َْ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ ُ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ُ َ‬
‫اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ ﻓﺒِﻬﺎ َوﻧ ِﻌﻤﺖ َوﻣﻦ‬ ‫‪ -١١٦٠‬وﻋﻦ ﺳﻤ َﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺗﻮﺿﺄ ﻳﻮم‬
‫َْ َ َ َ ُ ْ ُ ْ َ ُ‬
‫اﻏتﺴﻞ ﻓﺎﻟﻐﺴﻞ أﻓﻀﻞ«‪] .«.‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ‬
‫) ‪(2‬‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻤﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪،‬‬
‫ﺑﻪ رﺧﺼﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده و ﭼﻪ ﻧﯿﮑﻮ رﺧﺼﺘﯽﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﻪ ﻏُﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭼﻨﺪ اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﺟﻤﻌﻪ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ‪» :‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ وﺿﻮي ﺧﻮب و ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ )ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ( ﺑﺮود و ﺑﻪ‬
‫ﺧﻄﺒﻪي ﺟﻤﻌﻪ ﮔﻮش دﻫﺪ و ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﺟﻤﻌﻪ و ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ‪ ،‬از‬
‫او ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﺳﻨﮓرﯾﺰهاي را ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﯿﻬﻮدهاي‬
‫اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺟﺎﺑﻪ ﺟﺎ ﮐﺮدن ﺳﻨﮓرﯾﺰه‪ ،‬از ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ در ﺣﻖّ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﻇﻬﺮ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﻓﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺛﻮاب ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در زﻣﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺴﺠﺪ‪ ‬آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻓﺮش ﻧﺪاﺷﺖ و ﮐﻒ‪‬‬
‫ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺳﻨﮓرﯾﺰه ﭘﻬﻦ ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺳﻨﮓرﯾﺰهاي را ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﯿﻬﻮدهاي اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر و اﻣﺜﺎلِ آن‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎن را از ﺷﻨﯿﺪن ﺧﻄﺒﻪ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﮔﻮش دادن ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ‪ ،‬واﺟﺐ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪879 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.846 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6180 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪ .380:‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪540 :‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪134‬‬

‫ﺎر‬ ‫ﺐ َﻛ َﻤﺜَﻞ اﺤﻟ َ‬

‫ﻤ‬ ‫ِ‬
‫ﻹﻣﺎم َ� ُﻄ ُ‬
‫ُ‬ ‫ا‬‫و‬‫اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َّ » :‬اﺬﻟی َ�ﺘَ َﻠﻜَّ ُﻢ ﻳَﻮم اﺠﻟ ُ ُﻤﻌ ِﺔ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫أﺳﻔ ً‬ ‫َ ُ‬
‫ﺎرا«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ اﻣﺎم‪ ،‬ﺻﺤﺒﺖ‬ ‫� ِﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ درازﮔﻮﺷﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ را ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ« ﮐﻪ از آن ﻫﯿﭻ ﻧﻔﻌﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ ﺑﻐﻞدﺳﺘﯽاش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺎﮐﺖ ﺑﺎش«‪ ،‬او ﻧﯿﺰ‬
‫از ﭘﺎداش ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ ﻏﺴﻞ‬
‫ﮐﻨﺪ«؛ اﻣﺎ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻏُﺴﻞ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﺑﺎﻟﻐﯽ‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ‬اوﻟﻮﯾﺖ دارد؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻏﺴﻞ روز ﺟﻤﻌﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ دﻟﯿﻞ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ آنﭼﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ‬آﻣﺪه‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﺣ‪‬ﮑﻤﯽﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﺑﻪ وﺟﻮب ﻏﺴﻞ ﺗﺼﺮﯾﺢ‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه و در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﻪ وﺿﻮ‪ .‬و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺣ‪‬ﮑﻢِ ﺑﺰرگﺗﺮ‪ ،‬واﺟﺐ و‬
‫ﺿﺮوريﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا وﺿﻮ در ذﯾﻞِ ﻏُﺴﻞ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻏﺴﻞ زﯾﺮﻣﺠﻤﻮﻋﻪي وﺿﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ‬را ﻫﻔﺖ ﺗﻦ از اﻣﺎﻣﺎن ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﻣﺴﻠﻢ‪،‬‬
‫اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﺑﻮداود و اﺑﻦﻣﺎﺟﻪ رﺣﻤﻬﻢاﷲ رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﺣﺪﯾﺚ‪‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را ﺗﻨﻬﺎ اﻣﺎم ﻣﺴﻠﻢ رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه ﺗﺮﺟﯿﺢ دارد‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬واژهي واﺟﺐ را‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ اﻓﺎدهي ﺗﮑﻠﯿﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻫﺮ ﺑﺎﻟﻐﯽ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻠﺖ‪ ‬وﺟﻮب‪ ،‬ﺑﻠﻮغ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو دﯾﺪﮔﺎه راﺟﺢ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﺴﻞ روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﻟﻐﯽ در زﻣﺴﺘﺎن و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﭼﻪ ﺑﺪﻧﺶ ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ آﻟﻮده‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦﺑﺎره واﺿﺢ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ را از ﺳﺨﻦ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎري‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﺑﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪(230/1‬؛ راﻣﻬﺮﻣﺰي در أﻣﺜﺎل اﻟﺤﺪﯾﺚ )‪(56‬؛ اﺑﻦﺟﻮزي در‬
‫اﻟﺘﺤﻘﯿﻖ )‪ (505/1‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ ‬ﮐﻪ در ﺳﻨﺪش‪ ،‬ﻣﺠﺎﻟﺪ ﺑﻦ ﺳﻌﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ او‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪135‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روز ﺟﻤﻌﻪ و واﺟﺐﺑﻮدنِ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬و ﻏﺴﻞ و اﺳﺘﻌﻤﺎل‪...‬‬

‫ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻋﻠﺖ ﺗﺄﺧﯿﺮش را ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اي اﻣﯿﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن!‬
‫ﮐﺎري ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﮑﺮدم ﮐﻪ وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻢ و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪم‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻻي‬
‫ﻣﻨﺒﺮ ﺑﻮد و ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﯽ؟! ﺣﺎل آنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ُ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ ) ‪(1‬‬ ‫ُ‬ ‫َ ََ َ َ ُ ُ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬إِذا أﻰﺗ أﺣﺪ�ﻢ اﺠﻟﻤﻌﺔ ﻓﻠﻴﻐت ِﺴﻞ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺮا ﺑﺎ وﺟﻮدي ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺘﻮر ﻏﺴﻞ داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﺿﻮ ﺑﺴﻨﺪه ﮐﺮدي؟‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﻮل راﺟﺢ درﺑﺎرهي ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫آﯾﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ روز ﺟﻤﻌﻪ ﻏﺴﻞ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪاش ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؟ ﺧﯿﺮ؛ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪاش‪،‬‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا اﯾﻦ ﻏﺴﻞ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎزش اﺷﮑﺎﻟﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﯾﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﻏﺴﻞ واﺟﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺷﺮط ﺻﺤﯿﺢ ﺑﻮدن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﻘﻂ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﯾﺎدآوري ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ روز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺟ‪‬ﻨُﺐ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻧﯿﺖ ﺟﻤﻌﻪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ و‬
‫ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ‬
‫ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ َّ‬ ‫ََْ ُ َ ٌُ َ َ َُُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔِ‪َ ،‬و�ﺘﻄﻬ ُﺮ‬ ‫‪ -١١٦١‬وﻋﻦ ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ �ﻐت ِﺴﻞ رﺟﻞ ﻳﻮم‬
‫� ُﺮ ُج َﻓﻼ ُ� َﻔ ِّﺮ ُق َ� ْ َ‬
‫َ ْ ُ َّ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ْ َ َ َّ ُ ْ ُ ْ َ ْ َ َ ُّ‬ ‫َ ْ ََ َ‬
‫�‬ ‫ِﻴﺐ ﺑيﺘِ ِﻪ‪� ،‬ﻢ‬
‫ِ‬ ‫ﻃ‬ ‫ِﻦ‬‫ﻣ‬ ‫ﺲ‬ ‫ﻣﺎ اﺳﺘﻄﺎع ﻣِﻦ ﻃﻬ ٍﺮ‪ ،‬و�ﺪﻫِﻦ ﻣِﻦ دﻫﻨِ ِﻪ‪ ،‬أو �ﻤ‬
‫ُ َ َُ َ ََْ ُ َ َْ َ ُ ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ُ ُ ْ ُ َ َ َ َّ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ ِّ َ ُ‬
‫اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ‬ ‫�‪َّ � ،‬ﻢ ﻳﺼ� ﻣﺎ ﻛﺘِ َﺐ ُﻪﻟ‪َّ � ،‬ﻢ �ﻨ ِﺼﺖ إِذا ﺗ�ﻠ َﻢ اﻹﻣﺎم‪ ،‬إِﻻ ﻏ ِﻔﺮ ﻪﻟ ﻣﺎ ﺑيﻨﻪ و��‬ ‫اﺛن ِ‬
‫ُْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﻷﺧ َﺮى«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺣﺘﯽاﻟﻤﻘﺪور ﺧﻮد را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻧﻤﺎﯾﺪ و از روﻏﻦ ﯾﺎ ﻣﻮاد ﺧﻮشﺑﻮﮐﻨﻨﺪه ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ دارد‪،‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ -‬ﺑﺮود و در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﯿﻨﺪازد‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ ﯾﺎ از روي ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪877 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 844 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﻤﺮ‪$‬؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‪ ‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ 882‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪.$‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪] .883 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 832‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪[.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪136‬‬

‫رد ﻧﺸﻮد‪ -‬و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و آنﮔﺎه ﺳﮑﻮت ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪي‬
‫اﻣﺎم ﮔﻮش ﺑﺴﭙﺎرد‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ از ﺟﻤﻌﻪي ﻗﺒﻞ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َْ َ َ َ َ َُُ ُ ْ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١١٦٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ اﻏتﺴﻞ ﻳﻮم اﺠﻟﻤﻌ ِﺔ ﻏﺴﻞ‬
‫َّ َ َّ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ً َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫اﺠﻟﻨﺎﺑﺔِ‪َّ � ،‬ﻢ َراح ﻲﻓ الﺴﺎ ِﻋ ِﺔ اﻷو� ﻓﻜ��ﻤﺎ ﻗ َّﺮب ﺑﺪﻧﺔ‪َ ،‬وﻣﻦ َراح ﻲﻓ الﺴﺎﻋ ِﺔ اﺜﻟﺎ�ِﻴﺔِ‪ ،‬ﻓﻜ��ﻤﺎ‬
‫َّ َ‬ ‫َّ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ً ْ َ َ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ََ ً َ ْ َ‬
‫ﺎﺜﻟ ِﺔ ﻓﻜ��ﻤﺎ ﻗ َّﺮب ﻛبﺸﺎ أﻗ َﺮن‪َ ،‬وﻣﻦ َراح ﻲﻓ الﺴﺎﻋ ِﺔ‬ ‫ﻗ َّﺮب �ﻘ َﺮة‪َ ،‬وﻣﻦ َراح ﻲﻓ الﺴﺎ ِﻋ ِﺔ اﺜﻟ ِ‬
‫َ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ ً َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ً َ ْ َ‬
‫الﺮاﺑِﻌﺔِ‪ ،‬ﻓﻜ��ﻤﺎ ﻗ َّﺮب دﺟﺎﺟﺔ‪َ ،‬وﻣﻦ َراح ﻲﻓ الﺴﺎﻋ ِﺔ اﺨﻟﺎمِﺴﺔِ‪ ،‬ﻓﻜ��ﻤﺎ ﻗ َّﺮب �ﻴﻀﺔ‪ ،‬ﻓﺈذا‬
‫َ َ َ ُ َ ْ َ ُ َ ِّ ْ‬ ‫َ َ َ َ ُ‬
‫ﺎم ‪َ ،‬ﺣ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺮﻀ ِت الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ �ﺴﺘ ِﻤﻌﻮن اﺬﻟﻛ َﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺧﺮج اﻹﻣ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ روز ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺴﻞ‬
‫ﺟﻨﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اولِ وﻗﺖ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ -‬ﺑﺮود‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺷﺘﺮي‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮﮐﻪ در وﻗﺖ‪ ‬دوم ﺑﺮود‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﮔﺎوي ﺻﺪﻗﻪ داده اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮ‬
‫ﮐﺲ در وﻗﺖ ﺳﻮم ﺑﺮود‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻗﻮﭼﯽ ﺷﺎخدار ﺻﺪﻗﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮﮐﻪ در وﻗﺖ‬
‫ﭼﻬﺎرم ﺑﺮود‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺮغ ﺻﺪﻗﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ در وﻗﺖ ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺮود‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ‬
‫ﯾﮏ ﺗﺨﻢﻣﺮغ ﺻﺪﻗﻪ داده اﺳﺖ‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺮاي اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫)ﻗﻠﻢ و ﮐﺎﻏﺬ ﺧﻮد را ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و( ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﮔﻮش ﻣﯽدﻫﻨﺪ«‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ را ذﮐﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن آنﻫﺎ را در روز ﺟﻤﻌﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ از ﺟﻤﻌﻪي‬
‫ﻗﺒﻞ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺟﻤﻌﻪ آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺴﻞ‬
‫ﺟﻨﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل راﺟﺢ‪،‬‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ روز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﻏﺴﻞ ﺑﺮ زﻧﺎن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻏﺴﻞ‪،‬‬
‫ﺷﺮط ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز ﯾﺎ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﺎﭘﺎﮐﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﺴﻞ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ را ﺑﺪون‬
‫ﻏُﺴﻞ ﺟﻤﻌﻪ ﺑﻪ ﺟﺎ ﺑﯿﺎورد‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﺎزش درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬و از دﯾﮕﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪881 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.850 :‬‬

 ‫‪137‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روز ﺟﻤﻌﻪ و واﺟﺐﺑﻮدنِ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬و ﻏﺴﻞ و اﺳﺘﻌﻤﺎل‪...‬‬

‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻋﻄﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در روز ﺟﻤﻌﻪ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻋﻄﺮ ﯾﺎ ﺧﻮشﺑﻮﮐﻨﻨﺪهاي ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪه ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﯿﻨﺪازد؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯿﺎن دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ ﯾﺎ از روي ﺷﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن رد ﻧﺸﻮد‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻒ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران‪ ،‬ﭘ‪‬ﺮ و‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬آﻧﺎن را اذﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬اﮔﺮ ﺻ ‪‬‬
‫ﺑﻪﻫﻢﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬آنرا ﺟﺪا ﻧﮑﻨﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪزور در ﻣﯿﺎنِ ﺻﻒ ﺟﺎي ﻧﺪﻫﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﺻﻒ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﯾﺎ ﺟﺎي ﺧﺎﻟﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ آنﺟﺎ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫دو ﻧﻔﺮي ﮐﻪ در دو ﺳﻮي اﯾﻦ ﺟﺎي ﺧﺎﻟﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﺎن آنﺟﺎ را ﺧﺎﻟﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫و از دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻮرد‪ ‬اﺷﺎره در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻘﺪارِ اﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﯾﺎ ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺖﻫﺎﯾﺶ را ﻣﻌﯿﻦ ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ راﺗﺒﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﻣﺎم ﺟﻤﻌﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ را آﻏﺎز ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﮑﻮت‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻨﯿﺪن ﺧﻄﺒﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻣﻮرد اﺷﺎره در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺴﺎب در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﮐﺎر ﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن آنﻫﺎ را در روز ﺟﻤﻌﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ از ﺟﻤﻌﻪي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺟﻤﻌﻪ آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﯾﺖ‬
‫ﺑﺰرگ اﻻﻫﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ روز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻏﺴﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و او ِل وﻗﺖ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪-‬‬
‫ﺑﺮود‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺷﺘﺮي ﺻﺪﻗﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮﮐﻪ در وﻗﺖ‪ ‬دوم ﺑﺮود‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﮔﺎوي ﺻﺪﻗﻪ‬
‫داده اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ در وﻗﺖ ﺳﻮم ﺑﺮود‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻗﻮﭼﯽ ﺷﺎخدار ﺻﺪﻗﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«‪ .‬از‬
‫آن ﺟﻬﺖ ﻗﻮچِ ﺷﺎخدار را ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ از ﺳﺎﯾﺮ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪﻫﺎ ﺑﺰرگﺗﺮ و ﻗﻮيﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪ اﻓﺰود‪» :‬و ﻫﺮﮐﻪ در وﻗﺖ ﭼﻬﺎرم ﺑﺮود‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺮغ ﺻﺪﻗﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮ‬
‫ﮐﺲ در وﻗﺖ ﭘﻨﺠﻢ ﺑﺮود‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﯾﮏ ﺗﺨﻢﻣﺮغ ﺻﺪﻗﻪ داده اﺳﺖ‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺮاي‬
‫اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن )ﻗﻠﻢ و ﮐﺎﻏﺬ ﺧﻮد را ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ( ﺑﻪ ﺧﻄﺒﻪ ﮔﻮش‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮابِ زود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ رﻓﺘﻦ‬
‫ﺑﺮاي او ﺛﺒﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻗﻠﻢ و ﮐﺎﻏﺬ ﺧﻮد را ﺟﻤﻊ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺎداش ﮔﺎمﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﺤﻔﻮظ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪138‬‬

‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬زودﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮوﻧﺪ؛ اﻟﺤﻤﺪﷲ اﻣﺮوزه‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﻣﺮدم ﻣﺸﻐﻮل ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﻓﺮﺻﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ زودﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮوﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﻨﺒﻠﯽ وا ﻣﯽدارد و آنﻫﺎ را از اﯾﻦﻫﻤﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺘﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽﻫﺎ ﺑﺪون ﺿﺮورت ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽروﻧﺪ و آنﻗﺪر دﯾﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﻪ اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ ﻣﯽﭘﺮدازد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از اﯾﻦ ﭘﺎداشِ ﺑﺰرگ ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻃﻮلِ‬
‫اﯾﻦ اوﻗﺎت‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺎم و ﻓﺼﻞﻫﺎي ﺳﺎل ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﮐﻪ روزﻫﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺪت ﻫﺮ ﯾﮏ از وﻗﺖﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺰ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد و در زﻣﺴﺘﺎن ﮐﻪ روزﻫﺎ ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اوﻗﺎت ﻣﺬﮐﻮر ﻧﯿﺰ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬روش ﻣﺤﺎﺳﺒﻪي اﯾﻦ اوﻗﺎت ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﺎن ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺗﺎ آﻣﺪن اﻣﺎم را ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬وﻗﺖ‪ ‬اول‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﯾﮏﭘﻨﺠﻢِ ﻧﺨﺴﺖ اﺳﺖ و وﻗﺖ دوم‪ ،‬ﯾﮏﭘﻨﺠ ِﻢ دوم و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺎ آﺧ‪‬ﺮ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ ُ َ ٌَْ‬ ‫َ َ َ ٌ‬ ‫َ َ َ ََْ ُُ َ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ َّ‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔِ‪� ،‬ﻘﺎل‪ِ�» :‬ﻴﻬﺎ ﺳﺎﻋﺔ ﻻ ﻳﻮاﻓ ِﻘﻬﺎ �ﺒﺪ‬ ‫‪َ -١١٦٣‬وﻋﻨﻪ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ذﻛﺮ ﻳﻮم‬
‫ْ َ ُ ّ ُ َ َ َ َ ُ َ ِّ ُ َ‬ ‫ُ َ ُ َ ِّ َ ْ ُ َ َ ْ ً‬ ‫ُ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎر ﺑﻴ ِﺪه ِ �ﻘﻠﻠﻬﺎ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫مﺴﻠِ ٌﻢ‪َ ،‬وﻫ َﻮ ﻗﺎﺋ ٌِﻢ ﻳﺼ� �ﺴﺄل اﷲ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬إِﻻ أ�ﻄﺎه إﻳﺎه«‪ .‬وأﺷ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي روز ﺟﻤﻌﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻨﺪهي ﻣﺆﻣﻦ در آن ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ و از اﷲ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﷲ ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد«‪ .‬و ﺑﺎ اﺷﺎرهي دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﺑﻮدن آن ﻟﺤﻈﻪ را ﻧﺸﺎن داد‪.‬‬
‫َ ْ َ‬ ‫ﺎل ﻋﺒﺪ اﷲ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ََ‬
‫ﺑﻦ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ :$‬أﺳ ِﻤﻌﺖ‬ ‫‪ -١١٦٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺑ ْﺮدة ﺑﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷﺷﻌﺮي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬
‫َُُ َ َ ُْ ُ ََ َ ُُْ َُ ُ َ ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ُ َ ِّ ُ َ ْ‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔِ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ‪� :‬ﻌ ْﻢ‪ ،‬ﺳ ِﻤﻌﺘﻪ �ﻘﻮل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ‬ ‫ﺷﺄن ﺳﺎﻋ ِﺔ‬
‫أﺑﺎك �ﺪث �ﻦ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻲﻓ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ ُ َ ْ ُْ َ‬ ‫َ َ َْ َ ْ َْ َ‬ ‫َ‬
‫اﻹﻣﺎم إِﻰﻟ أن �ﻘﻰﻀ الﺼﻼة«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫� أن �ﻠِﺲ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪ �ِ » :‬ﻣﺎ �‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﺑﺮده ﺑﻦ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬از‬
‫او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ از ﭘﺪرت ﺷﻨﯿﺪهاي ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﻟﺤﻈﻪي اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ در روز ﺟﻤﻌﻪ‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ؟ ‪ -‬اﺑﻮﺑﺮده‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺎﺳﺦ دادم‪ :‬آري؛ از او ﺷﻨﯿﺪم‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪935 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.852 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.853 :‬‬
 ‫‪139‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روز ﺟﻤﻌﻪ و واﺟﺐﺑﻮدنِ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬و ﻏﺴﻞ و اﺳﺘﻌﻤﺎل‪...‬‬

‫ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﺸﺴﺘﻦ اﻣﺎم ‪-‬‬
‫ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ‪ -‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎنِ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ ُ َ َ‬ ‫َّ ْ ْ َ‬ ‫َ َ‬
‫أوس‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إن ﻣِﻦ أﻓﻀ ِﻞ �ﻳﺎﻣِ� ْﻢ ﻳ ْﻮم‬ ‫‪ -١١٦٥‬وﻋﻦ أوس ﺑﻦ ٍ‬
‫َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ْ ُ َ ٌ َ ََّ‬ ‫ُ ُ َ َ ْ ُ َ َ َ َّ َ‬
‫اﺠﻟﻤﻌﺔِ‪ ،‬ﻓﺄ� ِﺮﺜوا َّ‬
‫ﻲﻠﻋ ﻣِﻦ الﺼﻼة ِ �ِﻴ ِﻪ؛ ﻓﺈن ﺻﻼﺗ�ﻢ ﻣﻌﺮوﺿﺔ ﻲﻠﻋ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اوس ﺑﻦ اوس‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزﻫﺎي ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫روز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ در آن روز ﺑﺮ ﻣﻦ ﻓﺮاوان درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ ﮐﻪ درود و ﺻﻠﻮت‪ ‬ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮده و در ﺣﺪﯾﺚ دوم‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ در روز ﺟﻤﻌﻪ‪،‬‬
‫ﻟﺤﻈﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻨﺪهي ﻣﺆﻣﻦ در آن دﻋﺎ ﮐﻨﺪ و از اﷲ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﷲ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﻟﺬا ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫در ﻟﺤﻈﻪي اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ در روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪاي ﻣﺸﺮوع از اﷲ‪ ‬ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﮔﻨﺎه ﯾﺎ‬
‫ﻗﻄﻊ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻤﺎ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬اﻣﺎ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﻨﺪهي ﻣﺆﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺮح‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ اﺷﺎرهي دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎه ﺑﻮدن آن ﻟﺤﻈﻪ را ﻧﺸﺎن داد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻟﺤﻈﻪي‬
‫اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ در ﺗﻌﯿﯿﻦ زﻣﺎنِ اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ‬
‫در اﺑﺘﺪاي روز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ در ﻧﯿﻤﻪ آنروز و ﯾﺎ در ﭘﺎﯾﺎﻧﺶ‪ .‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﭼﻬﻞ دﯾﺪﮔﺎه‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺐ ﻗﺪر ﻧﯿﺰ ﭼﻬﻞ دﯾﺪﮔﺎه وﺟﻮد‬
‫دارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺗﺪاﺧﻞ دارﻧﺪ و ﻣﯽﺗﻮان آنرا ﻣﺨﺘﺼﺮ‬
‫ﮐﺮد و ﺷﻤﺎرِ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ دﯾﺪﮔﺎه را ﮐﺎﻫﺶ داد‪.‬‬

‫)‪ (1‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 1361 :‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ا‪‬ﺳﻨﺎدش ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺤﺪﺛﺎن‬
‫آنرا ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪140‬‬

‫اﻣﯿﺪﺑﺨﺶﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎن اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪‬‬

‫آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ »در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﺸﺴﺘﻦ اﻣﺎم ‪ -‬ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ‪ -‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎنِ ﻧﻤﺎز«‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪ از‬
‫زﻣﺎﻧﯽ آﻏﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ اﻣﺎم ﺟﻤﻌﻪ وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺳﻼم ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﻣﻨﺒﺮ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻣﺎم ﺑﺮاي اﯾﺮاد ﺧﻄﺒﻪ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد‪ ،‬ﻣﺮدم ﺳﺎﮐﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛‬
‫ﻟﺬا در ﻣﯿﺎن دو ﺧﻄﺒﻪ‪ ،‬ﻓﺮﺻﺖ‪ ‬دﻋﺎ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﻨﮕﺎمِ اداي ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪،‬‬
‫دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽ داﻧﯿﺪ ﮐﻪ دﻋﺎ در ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ زود ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن در‬
‫ُ ُ‬ ‫َْ‬
‫ﺣﺎلِ ﺳﺠﺪهي ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أﻗ َﺮ ُب َﻣﺎ ﻳَ�ﻮن‬
‫ﺎﺟ ٌﺪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻨﺪه‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺳﺠﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ‬ ‫اﻟْ َﻌﺒْ ُﺪ ﻣ ْﻦ َر ِّ�ﻪ َو ُﻫ َﻮ َ‬
‫ﺳ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬از اﯾﻦرو ﻟﺤﻈﻪي اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ در روز ﺟﻤﻌﻪ‪،‬‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﺸﺴﺘﻦ اﻣﺎم ﺑﺮ ﻣﻨﺒﺮ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎنِ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اي ﺑﺮادر و ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ!‬
‫ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ وﻗﺖ‪ ‬ﺧﺠﺴﺘﻪ‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬دﻋﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺧﻮد را در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻈﻤﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺰرگ و دﺷﻮار ﻧﭙﻨﺪارﯾﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﺳﺎن اﺳﺖ و ﻫﺮﭼﻪ از او ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ؛ ﭘﺲ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ و در اﯾﻦ‬
‫وﻗﺖ ﻣﺒﺎرك‪ ،‬ﻣﺸﺘﺎﻗﺎﻧﻪ ﺑﻪ راز و ﻧﯿﺎز ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﭙﺮدازﯾﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺖ‪ ‬دوم اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ‪ :‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ ﺗﺎ ﻣﻐﺮب اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫اﯾﻦﺟﺎ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد؛ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺑﻨﺪهي ﻣﺆﻣﻦ در آن ﻟﺤﻈﻪ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪«...‬؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻋﺼﺮ ﺗﺎ ﻣﻐﺮب‪ ،‬وﻗﺖ ﻣﻤﻨﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻧﻤﺎزي‬
‫در اﯾﻦ زﻣﺎن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﯾﻦ اﻣﮑﺎن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در‬
‫اﯾﻦ وﻗﺖ وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﻪ وﺿﻮ ﻧﯿﺎز دارد‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد و دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﺳﻨﺖ وﺿﻮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز در اوﻗﺎت‬
‫ﻣﻤﻨﻮع‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ورود ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﯾﺎ ﺳﻨﺖ وﺿﻮ ﯾﺎ ﮐﺴﻮف و و‬
‫اﻣﺜﺎلِ آن‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ در ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد دو ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬اﻣﯿﺪﺑﺨﺶﺗﺮﯾﻦ وﻗﺖ اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬و ﺳﭙﺲ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪ و ﺳﺎﯾﺮ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ‪ ،‬دﻟﯿﻞِ روﺷﻨﯽ ﻧﺪارد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.482 :‬‬

 ‫‪141‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روز ﺟﻤﻌﻪ و واﺟﺐﺑﻮدنِ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬و ﻏﺴﻞ و اﺳﺘﻌﻤﺎل‪...‬‬

‫ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي روز ﺟﻤﻌﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﮐﺜﺮت‬
‫درود و ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺑﺮ ﮔﺮدنِ ﻣﺎ ﺣﻖ‬
‫دارد و ﺣﻘﻮقِ آن ﺑﺰرﮔﻮار از ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ دارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﺑﺮ ﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﺒﺘﺶ را ﺑﺮ ﻣﺤﺒﺖ ﺧﻮد و ﻓﺮزﻧﺪان و ﭘﺪر و ﻣﺎدر و ﻫﻤﺴﺮ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﺮ ﻣﺤﺒﺖ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﻘﺪم ﺑﺪارﯾﻢ و ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ در ﻏﯿﺮِ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬اﯾﻤﺎنِ ﻣﺎ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺣﻘﻮق ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﻓﺮاوان درود‬
‫و ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺳﻼم و ﺻﻠﻮات‪ ‬ﻣﺎ ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺎداش اﯾﻦ ﺳﻼم و ﺻﻠﻮات ﻧﯿﺎز دارﯾﻢ‪ .‬زﯾﺮا ﻫﺮ درودي ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺮاﺑﺮِ آن ده درود ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ِّ‬
‫ﺻﻞ ﻰﻠﻋ َّ‬
‫�ﻤﺪ«‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ده ﺑﺎر ﺑﺮ ﺷﻤﺎ درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ؛‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ا�َّ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ درود و ﺻﻠﻮات‪ ‬ﻣﺎ ﻧﯿﺎزي ﻧﺪارد و ﻣﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‪ ‬درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار ﻫﺴﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫ِّ‬
‫اﻣﺎ ﻣﻌﻨﺎي درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ا�َّ ﺻﻞ ﻰﻠﻋ‬
‫�ﻤﺪ َوآل ّ‬
‫�ﻤﺪ«؛ وﻟﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﻣﺎ ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﻌﻨﺎي اﯾﻦ‬ ‫َّ‬
‫ٍ ِ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﭼﯿﺴﺖ؟ اﺑﻮاﻟﻌﺎﻟﯿﻪ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬درود اﷲ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﻸ اﻋﻠﯽ و در ﺟﻤﻊ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻘﺮّب و ﻧﺰدﯾﮑﺶ‪ ،‬او را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ و از او ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼنﺑﻨﺪهام‪ ،‬داراي ﻓﻼن وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ و ﯾﮑﺎﯾﮏ‬
‫ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺎرد‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ده ﺑﺎر‬
‫ﺑﺮ ﺷﻤﺎ درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﭘﺲ روز ﺟﻤﻌﻪ و ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻪ وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﮐﺜﺮت‬
‫درود و ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺣﻖّ‬
‫اﻻﻫﯽ و ﺣﻖّ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش و ﺣﻖّ ﺑﻨﺪﮔﺎنِ ﻣﺆﻣﻨﺶ را ادا ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -211‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدنِ ﺳﺠﺪهي ﺷﮑﺮ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺣﺼﻮل ﻧﻌﻤﺘﯽ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﯾﺎ رﻓﻊ ﺑﻼﯾﯽ آﺷﮑﺎر‬

‫ْ َ ّ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ َْ ََ‬ ‫َ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻣِﻦ ﻣﻜﺔ ﻧﺮ�ﺪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﺟ‬‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻗﺎل‬ ‫‪‬‬ ‫وﻗﺎص‬
‫ٍ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١١٦٦‬ﻋﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ‬
‫ً‬
‫ﺟﺪا‪،‬‬
‫َّ َ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ ُ َّ َ ً ْ َ ْ َ َ َ َ‬
‫َ‬
‫الﻤ ِﺪﻳﻨﺔ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﻛﻨﺎ ﻗ ِﺮ�ﺒﺎ ﻣِﻦ ﻋﺰوراء ﻧﺰل �ﻢ ر�ﻊ ﻳﺪﻳ ِﻪ ﻓﺪﺎﻋ اﷲ ﺳﺎﻋﺔ‪� ،‬ﻢ ﺧﺮ ﺳﺎ ِ‬
‫ِّ َ ُ‬ ‫ً َ َ َُ َ ًَ‬ ‫ً ُ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ً ُ َّ َ َّ َ‬ ‫ََ َ َ َ‬
‫ﺟﺪا ‪� -‬ﻌﻠﻪ ﺛﻼﺛﺎ ‪ -‬وﻗﺎل‪» :‬إ� ﺳﺄﻟﺖ‬ ‫�ﻤﻜﺚ ﻃﻮ�ﻼ‪� ،‬ﻢ ﻗﺎم ﻓﺮ�ﻊ ﻳﺪﻳ ِﻪ ﺳﺎﻋﺔ‪� ،‬ﻢ ﺧﺮ ﺳﺎ ِ‬
‫ﺖ َر ِ‬ ‫ً َ ِّ ُ ْ ً ُ َّ َ َ ْ ُ‬ ‫َ َ َْ ُ َ‬ ‫ُ ُ َ ُ َّ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ ِّ َ َ َ ْ ُ ُ َّ‬
‫أﻲﺳ‪،‬‬ ‫ﺟﺪا ل ِﺮ� ﺷﻜﺮا‪� ،‬ﻢ ر�ﻌ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺳ‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻲﺘ‬ ‫ﻣ‬
‫ُ ِ‬ ‫أ‬ ‫ﺚ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺛ‬ ‫ﺎ�‬‫ِ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﺄ�‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻲﺘ‬
‫ر�‪ ،‬وﺷﻔﻌﺖ ُﻷ ِ‬
‫ﻣ‬
‫َ‬
‫ُ َّ َ ْ ُ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ِّ ُ‬ ‫ً‬ ‫َ َْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ ُ َ ِّ‬
‫أﻲﺳ‪،‬‬ ‫ﺖ َر ِ‬ ‫ﺟﺪا ل َِﺮ� ﺷﻜﺮا‪� ،‬ﻢ ر�ﻌ‬ ‫ﻓﺴﺄﻟﺖ ر� ﻷﻣ ِﻲﺘ‪ ،‬ﻓﺄ�ﻄ ِﺎ� ﺛﻠﺚ أﻣ ِﻲﺘ‪ ،‬ﻓﺨﺮرت ﺳﺎ ِ‬
‫ً ِّ‬ ‫َ َ َ َ َْ ُ َ‬ ‫ُّ َ‬ ‫َ َ ْ ُ َ ِّ ُ َّ َ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺟﺪا ل َِﺮ�«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬ ‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺳ‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺨ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺮ‬ ‫اﻵﺧ‬ ‫ﻠﺚ‬ ‫اﺜﻟ‬ ‫ﺎ�‬‫ﻓﺴﺄﻟﺖ ر� ﻷﻣ ِﻲﺘ‪ ،‬ﻓﺄ� ِ‬
‫ﻄ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﻣﮑﻪ ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺣﺮﮐﺖ‬
‫ﮐﺮدﯾﻢ؛ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽِ »ﻋ‪‬ﺰو‪‬راء« رﺳﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺎده ﺷﺪ و دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﮐﺮد و ﻣﺪﺗﯽ دﻋﺎ ﻧﻤﻮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه اﻓﺘﺎد و ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ در ﺳﺠﺪه ﻣﺎﻧﺪ؛ آنﮔﺎه‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻣﺪﺗﯽ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد و ﺑﺎز ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ‪ -‬و اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار‬
‫ﻧﻤﻮد‪ -‬و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ از ﭘﺮوردﮔﺎرم ‪ -‬ﻧﺠﺎت اﻣﺘﻢ را‪ -‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدم و ﺑﺮاي اﻣﺘﻢ‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮدم‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﯾﮏﺳﻮمِ اﻣﺘﻢ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺨﺸﯿﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺳﺠﺪهي‬
‫ﺷﮑﺮ ﮔﺰاردم‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺳﺮم را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدم و از ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ -‬ﻧﺠﺎت اﻣﺘﻢ را‪ -‬درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﮐﺮدم و ﺑﺮاي اﻣﺘﻢ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮدم‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﯾﮏﺳﻮمِ دﯾﮕﺮ از اﻣﺘﻢ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺨﺸﯿﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫ﺑﺮاي ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺳﺠﺪهي ﺷﮑﺮ ﮔﺰاردم‪ .‬آنﮔﺎه ﺳﺮم را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدم و از ﭘﺮوردﮔﺎرم‪-‬‬
‫ﻧﺠﺎت اﻣﺘﻢ را‪ -‬درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮدم و ﺑﺮاي اﻣﺘﻢ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﻤﻮدم‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﯾﮏﺳﻮمِ دﯾﮕﺮ‬
‫از اﻣﺘﻢ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺨﺸﯿﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺳﺠﺪهي ﺷﮑﺮ ﮔﺰاردم«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺳﺠﺪهي ﺷﮑﺮ در ﻫﻨﮕﺎمِ ﺣﺼﻮل ﻧﻌﻤﺖ ﯾﺎ رﻓﻊ ﺑﻼ ﮔﺸﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2089 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ‪ ،‬ش‪3229 :‬؛ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪474‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 1496 :‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪143‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدنِ ﺳﺠﺪهي ﺷﮑﺮ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺣﺼﻮل ﻧﻌﻤﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﯾﺎ رﻓﻊ‪...‬‬

‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎرش ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬

‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ٓ‬
‫وها ۗ إ َّن ٱ َّ َ‬
‫� ل َغ ُفور‪َّ ٞ‬رح ‪ٞ‬‬ ‫ۡ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ ُ ُّ ۡ َ َّ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[١٨ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾١٨‬‬ ‫﴿�ن �عدوا ن ِعمة ٱ�ِ � �ص ِ‬
‫و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﷲ را ﺑﺸﻤﺎرﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎرش درآورﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦ دم و ﺑﺎزدم ﯾﺎ ﻧﻔﺶ ﮐﺸﯿﺪن را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ در ﻫﺮ دﻗﯿﻘﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﻨﺪ آﯾﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻫﻼك ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭘﺲ در ﻫﺮ ﻧﻔﺴﯽ دو ﻧﻌﻤﺖ وﺟﻮد دارد‬
‫و ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎرش ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺻﺤﺖ و ﺗﻦدرﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺧﻮردن و‬
‫آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬و دﻓﻊ ﺳﻤﻮم و ﻣﻮاد زاﯾﺪ ﺑﺪن‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ‬
‫از ﻋﻬﺪهي ﺷﮑﺮِ آنﻫﺎ ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ ﻫﻤﻮاره اداﻣﻪ دارد و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻌﻤﺘﯽ‪ ،‬ﺳﺠﺪهاي ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻪي ﻋﻤﺮش را در ﺳﺠﺪه‬
‫ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﺮد‪:‬‬
‫ﮐﺰ ﻋﻬﺪهي ﺷُﮑﺮش ﺑﺪر آﯾﺪ«[‬ ‫]»از دﺳﺖ و زﺑﺎنِ ﮐﻪ ﺑﺮآﯾﺪ‬
‫اﻣﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ ﺗﺎزﮔﯽ دارﻧﺪ ﯾﺎ در ﮔﺬرِ زﻣﺎن‪ ،‬ﻫﺮ از ﭼﻨﺪ ﮔﺎﻫﯽ ﻧﺼﯿﺐِ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻌﻤﺖ‪ ‬ﻓﺮزﻧﺪ ﯾﺎ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﺪن ﺷﺮاﯾﻂ ازدواج ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﯾﺎ ﭘﯿﺪا‬
‫ﺷﺪنِ ﮔﻢﺷﺪهاي ﮐﻪ ﻫﻤﻪ از ﯾﺎﻓﺘﻦِ او ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﯾﺎ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت و‬
‫اﻣﺜﺎلِ آن‪ ،‬و ﯾﺎ ﭘﯿﺮوزيِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺠﺪهي ﺷُﮑﺮ ﺑﮕﺰارد‪.‬‬
‫ﻼ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﮋدهي ﺗﻮﻟﺪ ﻓﺮزﻧﺪش را ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز‬ ‫ﻣﺜ ً‬
‫ُ َ َ َ‬ ‫َ ِّ‬
‫ﻤﺪ َك‬ ‫ر�ﻨﺎ َ‬
‫وﺤﺑ ِ‬
‫ِ‬
‫ﻚ ا�َّ َّ‬ ‫ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺠﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ُ » :‬ﺳﺒﺤﺎن َر� اﻷﻰﻠﻋ؛ ﺳﺒﺤﺎﻧ‬
‫ا�َّ اﻏ ِﻔﺮ ِﻲﻟ«؛ ﺳﭙﺲ اﷲ را ﺑﺮ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺷُﮑﺮ ﮐﻨﺪ و اﷲ را ﺣﻤﺪ‬
‫ّ‬
‫و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬أﺷﻜﺮک ﻳﺎ ر� ﻰﻠﻋ ﻫﺬه اﻨﻟﻌﻤﺔ«‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺗﻮ را ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺎسﮔﺰارم«‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻼﯾﯽ آﺷﮑﺎر از اﻧﺴﺎن دور ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺳﺠﺪهي ﺷُﮑﺮ‬
‫ﺑﮕﺰارد‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻮاره در ﺳﻼﻣﺖ و ﻋﺎﻓﯿﺖ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل‪ ،‬در ﻣﻌﺮض‬
‫اﻧﻮاع آﺳﯿﺐﻫﺎ و ﺑﻼﯾﺎ ﻗﺮار دارد؛ ﮔﺎه ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﻼ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنرا‬
‫از اﻧﺴﺎن دور ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﻧﺴﺎن در ﺧﻮدرويِ ﺧﻮد در ﺣﺎلِ ﺣﺮﮐﺖ اﺳﺖ و ﻧﺎﮔﻬﺎن‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪144‬‬

‫ﻣﺎﺷﯿﻨﺶ واژﮔﻮن ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ اﻧﺴﺎن از اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪ ﺟﺎنِ ﺳﺎﻟﻢ ﺑِﻪد‪‬ر ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺳﺠﺪهي ﺷُﮑﺮ ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد‪ .‬ﯾﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬در ﻣﺴﯿﺮي راه ﻣﯽرود و ﻧﺎﮔﻬﺎن در‬
‫ﮔﻮدال ﯾﺎ ﭼﺎﻟﻪاي ﻣﯽاﻓﺘﺪ؛ اﻣﺎ آﺳﯿﺐ ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ ﯾﺎ زﻧﺪه ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎل ﻧﯿﺰ ﺳﺠﺪهي‬
‫ﺷُﮑﺮ ﻣﯽﮔﺰارد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ رﻓﻊ ﺑﻼ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫در زﻧﺪﮔﯽِ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ از رﻓﻊ ﺑﻼ دﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻼﯾﯽ را از ﺷﻤﺎ دور ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﺠﺪهي ﺷُﮑﺮ ﺑﮕﺰارﯾﺪ و ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫ُ َ َ َ‬ ‫َ ِّ‬
‫ﻤﺪ َك ا�َّ اﻏ ِﻔﺮ ِﻲﻟ«؛ آنﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را‬ ‫ر�ﻨﺎ َ‬
‫وﺤﺑ ِ‬
‫ِ‬
‫ﻚ ا�َّ َّ‬ ‫» ُﺳﺒﺤﺎن َر� اﻷﻰﻠﻋ« و »ﺳﺒﺤﺎﻧ‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﻼﯾﯽ ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ دور ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺠﺪهي ﺷُﮑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻃﻬﺎرت ﺑﺮاي‬
‫ﺳﺠﺪهي ﺷُﮑﺮ‪ ،‬ﺷﺮط اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﻬﺎرت‪ ،‬ﺷﺮط‬
‫ﺳﺠﺪهي ﺷُﮑﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻧﺴﺎن ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺘﯽ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ ﺑﻪﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﻏﯿﺮﻣﻨﺘﻈﺮه‪ ،‬ﺑﻼﯾﯽ از او دور ﻣﯽﺷﻮد و وﺿﻮ ﯾﺎ آﻣﺎدﮔﯽ ﻧﺪارد و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ وﺿﻮ‬
‫ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬زﻣﺎن ﻣﯽﺑﺮد و ﺳﺠﺪهي ﺷُﮑﺮ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ ﺣﺼﻮل ﻧﻌﻤﺖ ﯾﺎ رﻓﻊ ﺑﻼ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺪون وﺿﻮ‪ ،‬ﺳﺠﺪه‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -212‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ ٗ َّ ۡ ٗ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٗ َّ َ‬ ‫َّ َ‬
‫ك َع َ ٰٓ‬
‫� أن َ� ۡب َعثك َر ُّ�ك َمقاما � ُمودا ‪﴾٧٩‬‬ ‫﴿ َوم َِن ٱ ۡ� ِل � َت َه َّج ۡد بِهِۦ ناف ِلة ل‬
‫]اﻹﴎاء‪[٧٩ :‬‬
‫و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ را ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﯿﺪار ﺑﺎش ﮐﻪ ﻋﻤﻞ زﯾﺎده ﺑﺮ واﺟﺐ‪ ،‬وﯾﮋهي‬
‫ﺗﻮﺳﺖ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ وﯾﮋه و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َٰ ُ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[١٦ :‬‬ ‫جعِ ﴾‬
‫ا� جنو�هم ع ِن ٱلمضا ِ‬ ‫﴿�تج‬
‫)ﺷﺒﺎﻧﮕﺎﻫﺎن( ﭘﻬﻠﻮﻫﺎﯾﺸﺎن از ﺑﺴﺘﺮﻫﺎ دور ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ْ َ ٗ ّ َ ۡ َ َۡ َ َ‬
‫َّ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[١٧ :‬‬ ‫ج ُعون ‪﴾١٧‬‬ ‫﴿�نوا قل ِي� مِن ٱ� ِل ما �ه‬
‫آﻧﺎن ﻓﻘﻂ اﻧﺪﮐﯽ از ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﺷﺐزﻧﺪهداري و‬
‫ﻗﯿﺎمِ ﺷﺐ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﺐزﻧﺪهداري ﯾﺎ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در دلِ ﺷﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و انﺷﺎءاﷲ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در دلِ ﺷﺐ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ﻋﺒﺎدت ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻮده و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‬
‫را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺗﻬﺠﺪ دﺳﺘﻮر داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ‬
‫َ َ ٗ ۡ ٗ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٗ َّ َ‬ ‫َّ َ‬
‫� أن َ� ۡب َعثك َر ُّ�ك َمقاما � ُمودا ‪﴾٧٩‬‬‫ك َع َ ٰٓ‬ ‫﴿ َوم َِن ٱ ۡ� ِل � َت َه َّج ۡد بِهِۦ ناف ِلة ل‬
‫]اﻹﴎاء‪[٧٩ :‬‬
‫و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ را ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﯿﺪار ﺑﺎش ﮐﻪ ﻋﻤﻞ زﯾﺎده ﺑﺮ واﺟﺐ‪ ،‬وﯾﮋهي‬
‫ﺗﻮﺳﺖ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ وﯾﮋه و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﺑﻪ ﻗﯿﺎمِ ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ‬
‫دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻫﻤﻪي ﺷﺐ‪ .‬زﯾﺮا ﻗﯿﺎمِ ﺗﻤﺎم ﺷﺐ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ در ﭘﺎرهاي از‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪146‬‬

‫ﻣﻮارد از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن‪ .‬و ﺳﻨﺖ درﺑﺎرهي ﺳﺎﯾﺮ ﺷﺐﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﺐ را ﺑﺨﻮاﺑﺪ و ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺳﭙﺮي ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َ ٗ َّ َ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬ناف ِلة لك﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻋﻤﻞ زﯾﺎده ﺑﺮ واﺟﺐ‪ ،‬وﯾﮋهي ﺗﻮﺳﺖ«‪ .‬درﺑﺎرهي اﯾﻦ‬
‫ﻋﺒﺎرت دو دﯾﺪﮔﺎه وﺟﻮد دارد؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز و‬
‫ﻗﯿﺎمِ ﺷﺐ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻗﯿﺎم ﺷﺐ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬واﺟﺐ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻧﺬر ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز و ﻗﯿﺎمِ ﺷﺐ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻮ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﯾﺎ ﻋﻤﻞِ زﯾﺎده ﺑﺮ واﺟﺐ دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﺸﯽ از ﺛﻤﺮات ﺗﻬﺠﺪ را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ َ ٰٓ َ َ ۡ َ َ َ َ ُّ َ َ َ ٗ َّ ۡ ٗ‬
‫اما � ُمودا﴾ »ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ وﯾﮋه‬ ‫﴿ع� أن �بعثك ر�ك مق‬
‫و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﺮﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬ع َ ٰٓ‬
‫�﴾ اﻓﺎدهي ﻗﻄﻌﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ در اﯾﻦﺟﺎ اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮ را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم وﯾﮋه و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎ ﺗﻮ را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻦ ﺟﺎﯾﮕﺎه‪‬‬
‫وﯾﮋه ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻘﺎم ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از آنِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﻣﺮدم روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺰرگ و ﺷﺪﯾﺪ‪ ‬آن روز را ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﺑﺰرگ و ﻫﻤﻮار ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﻮه‪،‬‬
‫رودﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬درﺧﺖ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ در آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﮔﺮد ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺑﺎﻻ دوﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎﻻي ﺳﺮﺷﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﻣﯿﻞ ﺑﺎ آﻧﺎن‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد‪ .‬آنروز ﺑﻪاﻧﺪازهي ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺳﺎل ﻃﻮل ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ! اﷲ‪ ،‬ﺧﻮدش‬
‫رﺣﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ؛ اﻧﺴﺎن ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎر ﺳﺎﻋﺖ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﺮِ ﭘﺎ ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫روزي ﺑﻪ ﻃﻮلِ ﭘﻨﺠﺎهﻫﺰار ﺳﺎل را ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ! در آنروز ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي‬
‫وﺻﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮي دﭼﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد ﺗﺎ در ﭘﯽِ ﮐﺴﯽ ﺑﺮآﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ در دﻟﺸﺎن ﻣﯽاﻧﺪازد ﮐﻪ ﻧﺰد اﺑﻮاﻟﺒﺸﺮ‪ ،‬آدم‪ ‬ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ او را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﻔﯿﺪ‬
 ‫‪147‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎنﻫﺎ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻧﺰد ﭘﺪرﺷﺎن ﻣﯽروﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻪ‬
‫ﺣﺎل و روزي دارﯾﻢ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮ را ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ آﻓﺮﯾﺪ و ﻧﺎمﻫﺎي ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫آﻣﻮزش داد و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﺑﻪ ﺳﺠﺪهي ﺗﻮ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد و اﻟﻄﺎف ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﻮد؛ ﭘﺲ‬
‫ﻧﺰد اﷲ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻦ‪ .‬اﻣﺎ آدم‪ ‬ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺮا از‬
‫ﺧﻮردن ﻣﯿﻮهي ﻣﻤﻨﻮﻋﻪ ﺑﺎز داﺷﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﻦ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدم و از آن ﺧﻮردم‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺮﻣﻨﺪهام و‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺮدم ﻧﺰد ﻧﻮح‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ‬
‫ﻣﺮﺳ‪‬ﻞ اﺳﺖ؛ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او داده‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ و از ﻓﻀﻞ و ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫او در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ او ﻧﯿﺰ ﻋﺬر ﻣﯽآورد ﮐﻪ از اﷲ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ َ ٰ ُ ‪َّ ّ َ َ َ َ ُ َّ َّ ٞ‬‬
‫َ‬
‫نت أ ۡح� ُم‬ ‫�ن َو ۡع َد َك ٱ َ‬
‫� ُّق َوأ َ‬ ‫ب إِن ٱبۡ ِ� م ِۡن أه ِ�‬
‫﴿ونادى نوح ر�هۥ �قال ر ِ‬
‫كم َ‬ ‫ۡ َ‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٥ :‬‬ ‫� ‪﴾٤٥‬‬ ‫ٱل�ٰ ِ ِ‬
‫ﻧﻮح ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻧﺪا داد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ! ﭘﺴﺮم‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺑﯽﮔﻤﺎن‬
‫وﻋﺪهات‪ ،‬ﺣﻖ و درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻧﻮح‪ ‬وﻋﺪه داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش را از ﻋﺬاب ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﯽرﻫﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺴﺮش ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ ﻧﺠﺎت ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﭘﺪرش از او‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮارِ ﮐﺸﺘﯽ ﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﭘﺴﺮ ﻧﻮح ﻗﺒﻮل ﻧﮑﺮد‪ .‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ ٰ ُ َ َّ ۡ َ َّ َ َ َ َ َ ُ َّ َ ۡ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ى نُ ٌ‬ ‫ََ َ‬
‫� ٰفِر َ‬
‫�ن‬ ‫ِ‬ ‫وح ٱ ۡ� َن ُهۥ َو�ن ِ� مع ِز ٖل �ب� ٱركب معنا و� ت�ن مع ٱل‬ ‫اد ٰ‬ ‫﴿ون‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٢ :‬‬ ‫‪﴾٤٢‬‬
‫و ﻧﻮح‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش را ﮐﻪ در ﮐﻨﺎري ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺻﺪا زد )و ﮔﻔﺖ‪ (:‬ﭘﺴﺮم! ﺑﺎ ﻣﺎ ﺳﻮار ﺷﻮ و ﺑﺎ‬
‫ﮐﺎﻓﺮان ﻣﺒﺎش‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﭘﺴﺮش ﭼﻪ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﻣﯽدﻫﺪ؟ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ٓ‬ ‫ۡ‬ ‫�ٔاو ٓ َ َ‬ ‫﴿قَ َال َ َ‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٣ :‬‬ ‫ي إ ِ ٰ� ج َب ٖل َ�ع ِ‬
‫ص ُم ِ� م َِن ٱل َما�ۚءِ﴾‬ ‫ِ‬
‫)ﭘﺴﺮ ﻧﻮح( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﮐﻮﻫﯽ ﭘﻨﺎه ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮد ﺗﺎ ﻣﺮا از آب ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮ و ﭘﯿﺮواﻧﺖ ﺳﻮارِ ﮐﺸﺘﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮم‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪148‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ ٰ َ َّ ٓ ٓ ۡ‬
‫]اﻟﻘﻤﺮ‪[١١ :‬‬ ‫لس َماءِ ب ِ َماءٖ ُّمن َه ِم ٖر ‪﴾١١‬‬‫﴿�فتحنا �ب�ب ٱ‬
‫ﺳﭙﺲ درﻫﺎي آﺳﻤﺎن را ﺑﺎ آﺑﯽ ﺳﯿﻞآﺳﺎ ﮔﺸﻮدﯾﻢ‪.‬‬
‫ََ‬
‫و در ﻗﺮاﺋﺘﯽ دﯾﮕﺮ‪�» ،‬ﻔ ّﺘﺤﻨﺎ« آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺗﺸﺪﯾ ‪‬ﺪ ﺣﺮف »ﺗﺎء« ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫ﺷﺪت و ﻓﺮاواﻧﯽِ آﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ از آﺳﻤﺎن ﻓﺮو ﻣﯽرﯾﺨﺖ و ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ و ﺑﯿﺶﺗﺮ از‬
‫آﺑﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از دﻫﺎﻧﻪي ﻣﺸﮏ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرﯾﺰد‪ .‬ﻫﻤﻪي زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭼﺸﻤﻪﻫﺎﯾﯽ در‬
‫آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ از آن آب ﻣﯽﺟﻮﺷﯿﺪ؛ ﺣﺘﯽ از ﺗﻨﻮرﻫﺎي ﭘ‪‬ﺮ آﺗﺶ ﻧﯿﺰ آب ﺑﯿﺮون زد‪ .‬وﻗﺘﯽ‬
‫از آﺳﻤﺎن آﺑﯽ ﺳﯿﻞآﺳﺎ ﻓﺮو رﯾﺰد و از زﻣﯿﻦ ﭼﺸﻤﻪﻫﺎي آب ﺑﺠﻮﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﯽاﻓﺘﺪ؟ ﭘﺲ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻄﺢ آب ﺑﻪ ﺑﻠﻨﺪاي ﮐﻮهﻫﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از زﻧﺎن ﮐﺎﻓﺮ ﮐﻪ ﺑﭽﻪاي ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت ﺧﻮد و ﭘﺴﺮش ﺑﺎﻻي ﮐﻮه‬
‫رﻓﺖ؛ ﻫﺮ ﭼﻪ آب ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬آن زن ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﯽرﻓﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻪي ﮐﻮه رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﭽﻪاش را ﺑﺎ دو دﺳﺘﺶ ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺖ؛ اﻣﺎ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺗﻘﻼ ﮐﺎرﺳﺎز ﻧﺒﻮد و ﻣﺎدر و ﺑﭽﻪ‪ ،‬ﻫﺮ دو‬
‫ﻏﺮق ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اﯾﻦﺑﺎره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ ﻧﺠﺎت‬
‫ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺎدرِ اﯾﻦ ﺑﭽﻪ ﺑﻮد«‪ .‬اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﻫﻤﻪي ﺳﺎﮐﻨﺎن زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺟﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺳﻮارِ ﮐﺸﺘﯽ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻫﻼك ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺴﺮِ ﻧﻮح ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺪرش اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورد و ﺳﻮارِ ﮐﺸﺘﯽ ﻧﺸﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ۡ ٓ‬ ‫ۡ‬ ‫�ٔاو ٓ َ َ‬ ‫﴿قَ َال َ َ‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٣ :‬‬ ‫ي إ ِ ٰ� ج َب ٖل َ�ع ِ‬
‫ص ُم ِ� م َِن ٱل َماءِ﴾‬ ‫ِ‬
‫ﺑﻪ ﮐﻮﻫﯽ ﭘﻨﺎه ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮد ﺗﺎ ﻣﺮا از آب ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ص َم ٱ ۡ َ‬
‫� ۡو َم م ِۡن أ ۡم ِر ٱ�ِ إِ� َمن َّرح َ ِۚم َو َحال بَ ۡي َن ُه َما ٱل َم ۡو ُج ف�ن م َِن‬ ‫َ َ‬
‫﴿�� ِ‬
‫ٱل ُمغ َر�ِ� ‪] ﴾٤٣‬ﻫﻮد‪[٤٣ :‬‬
‫ۡ ۡ َ‬
‫)ﻧﻮح( ﮔﻔﺖ‪ :‬اﻣﺮوز در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺬاب اﷲ ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻬﺪارﻧﺪهاي ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ او رﺣﻢ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و ﻣﻮج در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺟﺪاﯾﯽ اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ )ﻓﺮزﻧﺪ ﻧﻮح( از ﻏﺮقﺷﺪﮔﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻮح‪ ‬ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻓﺮزﻧﺪش ﻏﺮق ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻧﺪا داد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫كم َ‬ ‫� ُّق َوأَ َ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫�ن َو ۡع َد َك ٱ ۡ َ‬
‫َّ‬ ‫َۡ‬ ‫َ ّ َّ‬
‫ب إِن ٱبۡ ِ� م ِۡن أه ِ�‬
‫� ‪﴾٤٥‬‬ ‫نت أح� ُم ٱل�ٰ ِِ‬ ‫﴿ر ِ‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٥ :‬‬
‫اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ! ﭘﺴﺮم‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻮادهي ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺑﯽﮔﻤﺎن وﻋﺪهات‪ ،‬ﺣﻖ و درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و‬
‫ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺣﮑﻢراﻧﯽ‪.‬‬
 ‫‪149‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫ۡ ۡ َ َّ ُ َ َ ٌ َ ۡ ُ َ ٰ َ َ َ ۡ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ ُ َّ َ‬
‫�ٔل ِن َما ل ۡي َس‬ ‫وح إِن ُهۥ ل ۡي َس مِن أهل ِك ۖ إِنهۥ �مل �� �ل ِٖح� ف� �‬ ‫﴿قال � ٰن‬
‫ك بهِۦ ع ِۡل ٌم إ ّ ٓ َ ُ َ َ َ ُ َ َ ۡ َ‬
‫�ٰهل َ‬
‫ِ� ‪﴾٤٦‬‬
‫َ َ‬
‫]ﻫﻮد‪[٤٦ :‬‬ ‫� أعِظك أن ت�ون مِن ٱل ِ‬ ‫ۖ ِِ‬ ‫ل ِ‬
‫)اﷲ( ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي ﻧﻮح! او از ﺧﺎﻧﺪان ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬او )داراي( ﻋﻤﻞ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽﺳﺖ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻦ‬
‫ﭼﯿﺰي ﻣﺨﻮاه ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻋﻠﻢ ﻧﺪاري‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺪ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا از ﺟﺎﻫﻼن ﺑﺎﺷﯽ‪.‬‬
‫ﺳﺒﺤﺎن اﷲ! ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاش ﭼﻪ ﻓﺮﻣﻮد!‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺮدم ﻧﺰد ﻧﻮح‪ ‬ﻣﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﻦ‪ .‬ﻧﻮح‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻋﺬر ﻣﯽآورد؛ زﯾﺮا در دﻧﯿﺎ از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﭼﯿﺰي ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﯿﭻ داﻧﺸﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺷﺮﻣﻨﺪه اﺳﺖ و رويِ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﻣﺮدم ﻧﺰد اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺪرِ ﻫﻤﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬ﺳﻪ دروغ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺷﻔﺎﻋﺖ و وﺳﺎﻃﺖ ﺳﺮ ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ او‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دروغ ﻧﮕﻔﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻮرﯾﻪ ﮐﺮد و ﺗﻮرﯾﻪ‪ ،‬دروغ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آنﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﺪاﺗﺮس ﺑﻮد‪ ،‬اﯾﻦ را ﻣﺎﻧﻊ از ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺖ ﮐﺮدن‪ ،‬ﭘﯿﺶﻗﺪم ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ و اﻣﺘﯿﺎزات و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او داده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﺮدي ﻗﻮي ﺑﻮد؛ اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﺣﮑﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ‬
‫ﻗﻮﻣﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮدي ﻗﻮي و ﺳﺮﺳﺨﺖ آﻧﺎن را رﻫﺒﺮي ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬روزي‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ درﮔﯿﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ‪ ،‬از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻮد و‬
‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻗﺒﻄﯽ و از ﺧﺎﻧﺪان ﻓﺮﻋﻮن‪ .‬ﻣﺮدي ﮐﻪ از ﭘﯿﺮوان ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻮد‪ ،‬از او ﯾﺎري‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﺸﺘﯽ ﺑﻪ آن ﻗﺒﻄﯽ زد و آن ﻗﺒﻄﯽ در دم ﺟﺎن داد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻠﯽ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺮاي ﺷﻔﺎﻋﺖ ﭘﯿﺶﻗﺪم ﻧﻤﯽﺷﻮد و‬
‫ﺑﻪ ﻣﺮدم ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺰد ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﺑﺮوﻧﺪ ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬اﺳﺖ و ﻣﯿﺎن او و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮِ آﺧﺮ زﻣﺎن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﺒﯽ و رﺳﻮﻟﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﺑﺪون ذﮐﺮِ ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻞ ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‪ ،‬ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ارﺟﺎع ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ از او ﺑﺮﺗﺮ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ .‬آنﮔﺎه ﻣﺮدم‪،‬‬
‫ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽروﻧﺪ و اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد و اﺟﺎزهي ﺷﻔﺎﻋﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﺎ ﺷﻔﺎﻋﺖ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪150‬‬

‫او‪ ،‬ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب‪ ،‬آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺮدم از ﺳﺨﺘﯽِ اﻧﺘﻈﺎر در روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ و دﯾﮕﺮ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي آنروز رﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫آري؛ اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻣﻘﺎم ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽاش را ﻫﻢ دارد؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان از‬
‫ﻗﺒﻮل اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻔﺎﻋﺖ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﺑﺎزﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺟﺮﯾﺎن ﺷﺮفﯾﺎﺑﯽ ﻣﺮدم در ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬از ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا آﻧﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺷﺮفﯾﺎﺑﯽ در ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺟﺮﯾﺎن را ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻗﻢ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﻀﻞ و ﺑﺮﺗﺮي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﻮد و اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺪ ﺑﺰرگ درﺑﺎرهي ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺗﺤﻘﻖ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ‬
‫َ َ ٗ ۡ ٗ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٧٩ :‬‬ ‫� أن َ� ۡب َعثك َر ُّ�ك َمقاما � ُمودا ‪﴾٧٩‬‬
‫﴿ع ٰٓ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ وﯾﮋه و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﺳﺎﯾﺮ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫انﺷﺎءاﷲ‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٗ َّ ۡ ٗ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٗ َّ َ‬ ‫َّ َ‬
‫ك َع َ ٰٓ‬
‫� أن َ� ۡب َعثك َر ُّ�ك َمقاما � ُمودا‪﴾٧٩‬‬ ‫﴿ َوم َِن ٱ ۡ� ِل � َت َه َّج ۡد ب ِهِۦ ناف ِلة ل‬
‫]اﻹﴎاء‪[٧٩ :‬‬

‫و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ را ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﯿﺪار ﺑﺎش ﮐﻪ ﻋﻤﻞ زﯾﺎده ﺑﺮ واﺟﺐ‪ ،‬وﯾﮋهي‬
‫ﺗﻮﺳﺖ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ وﯾﮋه و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َٰ ُ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[١٦ :‬‬ ‫جعِ ﴾‬
‫ا� جنو�هم ع ِن ٱلمضا ِ‬ ‫﴿ �تج‬
‫)ﺷﺒﺎﻧﮕﺎﻫﺎن( ﭘﻬﻠﻮﻫﺎﯾﺸﺎن از ﺑﺴﺘﺮﻫﺎ دور ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ْ َ ٗ ّ َ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[١٧ :‬‬ ‫ج ُعون ‪﴾١٧‬‬ ‫﴿�نوا قل ِي� مِن ٱ� ِل ما �ه‬
‫آﻧﺎن ﻓﻘﻂ اﻧﺪﮐﯽ از ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪151‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﺷﺐزﻧﺪهداري و‬
‫ﻗﯿﺎمِ ﺷﺐ ﮔﺸﻮده و ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٗ َّ ۡ ٗ‬ ‫َ َ ٗ َّ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬
‫َ َ‬ ‫﴿ َوم َِن ٱ ۡ� ِل َ� َت َه َّج ۡد بِهِۦ ناف ِلة لك ع ٰٓ‬
‫� أن َ� ۡب َعثك َر ُّ�ك َمقاما � ُمودا‪﴾٧٩‬‬
‫]اﻹﴎاء‪[٧٩ :‬‬

‫و ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ را ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز و ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﺑﯿﺪار ﺑﺎش ﮐﻪ ﻋﻤﻞ زﯾﺎده ﺑﺮ واﺟﺐ‪ ،‬وﯾﮋهي‬
‫ﺗﻮﺳﺖ؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ وﯾﮋه و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي اﯾﻦ آﯾﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ؛ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َ َٰ ُ ُ ُ ُ ۡ َ‬
‫جعِ يَ ۡد ُعون َر َّ� ُه ۡم خ ۡوفا َو َط َم ٗعا َوم َِّما َر َزق َ�ٰ ُه ۡم‬
‫ا� جنو�هم ع ِن ٱلمضا ِ‬ ‫﴿�تج‬
‫ُ َ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[١٦ :‬‬ ‫يُنفِقون ‪﴾١٦‬‬
‫)ﺷﺒﺎﻧﮕﺎﻫﺎن( ﭘﻬﻠﻮﻫﺎﯾﺸﺎن از ﺑﺴﺘﺮﻫﺎ دور ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و‬
‫از آنﭼﻪ ﻧﺼﯿﺒﺸﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﺶ از اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬
‫حوا ِ�َ ۡم ِد َر ّ� ِ ِه ۡم َوه ۡم‬
‫ْ‬ ‫َّ َ ُ ۡ ُ َ َ َّ َ‬
‫ِين إ َذا ُذ ّك ُِروا ب َها � � َو َس َّب ُ‬
‫ِ‬ ‫﴿إِ�ما يؤمِن �� ٰتِنا ٱ� ِ‬
‫َ َۡ َ ۡ ُ َ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[١٥ :‬‬ ‫�ون ‪﴾١٥‬‬ ‫� �ستك ِ‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻣﺎ اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﻪ آن ﭘﻨﺪ داده ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺠﺪهﮐﻨﺎن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ‬
‫ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن‪ ،‬او را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﺸﺎن ﺗﮑﺒﺮ ﻧﻤﯽورزﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭼﻨﺪ وﯾﮋﮔﯽِ ارﺟﻤﻨﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺎ آﯾﺎت‬
‫اﻻﻫﯽ ﭘﻨﺪ داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺠﺪهﮐﻨﺎن ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و از ﻧﻬﺎدن ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و ﺑﯿﻨﯽِ ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺗﮑﺒﺮ ﻧﻤﯽورزﻧﺪ و ﭼﻮن اﷲ‪ ‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﺠﺪه و ﮐﺮﻧﺶ ﻓﺮﻣﺎن دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎل دارد ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺠﺪه در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﮐﻤﺎلِ ﮐﺮﻧﺶ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ‪ ‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶِ او ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺎ ﺳﺠﺪه و ﭼﻪ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ‪.‬‬
‫حوا ْ َ‬
‫� ۡم ِد َر ّ� ِ ِه ۡم﴾ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﺗﺴﺒﯿﺢِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺪﯾﻦ‬ ‫﴿ َو َس َّب ُ‬
‫ِ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ او را از ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ ﭘﺎك ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﺴﺒﯿﺢِ اﷲ را ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬او‬
‫را ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﺮدم و او را از ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ ﭘﺎك ﺷﻤﺮدم؛ زﯾﺮا ﺻﻔﺎت اﷲ‪ ‬از ﻫﺮ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪152‬‬
‫ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﯽﻧﻘﺺ اﺳﺖ‪َ ﴿ .‬‬
‫� ۡم ِد َر ّ� ِ ِه ۡم﴾ ﺣﺮف‪» ‬ﺑﺎء« ﺑﺮاي ﻣﺼﺎﺣﺒﺖ و‬‫ِ‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ را ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬او را ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪» .‬ﺣﻤﺪ« ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺘﻮده ﻣﯽﺷﻮد ﺑﺎ ﺻﻔﺎت‪ ‬ﮐﻤﺎل ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎ او و ﺑﺰرگداﺷﺖ وي‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪» :‬اﷲ را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﺮدم«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪم ﮐﻪ او داراي ﺻﻔﺎت‪ ‬ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﯽﻧﻘﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﮐﻤﺎل را ﺑﺮ‬
‫زﺑﺎن آوردم‪ .‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺪح ﺗﮑﺮار ﺷﻮد‪ ،‬ﺛﻨﺎ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ در‬
‫َ َ ْ ُ َّ َ‬
‫الﺼﻼة‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺴﻤﺖ‬
‫َ َ َ َ َ‬
‫ﻤﺣﺪ ِ� �ﺒْ ِﺪي‬ ‫ب ٱل� ٰل ِم� ‪ ﴾٢‬ﻗﺎل‪ِ :‬‬ ‫� َ�ﺒْ ِﺪي ﻧِ ْﺼ َﻔ ْ� ﻓَﺈ َذا ﻗَ َﺎل‪﴿ :‬ٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّ ۡ َ َ َ‬ ‫ﺑَيْ� َو َ� ْ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ِيم ‪ ﴾٣‬ﻗﺎل‪ :‬أ�� ﻰﻠﻋ �ﺒ ِﺪي«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﻤﺎز را ﻣﯿﺎن ﺧﻮد و‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻓ ِﺈذا ﻗﺎل‪﴿ :‬ٱلر� ٱلرح ِ‬
‫ۡ‬
‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّب ٱل َ� ٰلَم َ‬‫ۡ‬
‫ﺑﻨﺪهام دو ﻗﺴﻤﺖ ﮐﺮدهام‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ َ‬
‫� ‪﴾٢‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪهام ﻣﺮا ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﺮد‪ .‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ َّلر�‬
‫ٱ َّلرحِي ِم ‪ ﴾٣‬اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪهام ﻣﺮا ﺛﻨﺎ ﮔﻔﺖ«‪.‬‬
‫َُ ۡ َ َۡ َ ۡ ُ َ‬
‫�ون ‪» ﴾٤٩‬و اﯾﺸﺎن ﺗﮑﺒﺮ ﻧﻤﯽورزﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﻋﺒﺎد ‪‬‬
‫ت اﷲ ﺳﺮ‬ ‫﴿وهم � �ستك ِ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﻻﻫﯽ را ﺑﺎ ﺧﺸﻮع و ﻓﺮوﺗﻨﯽ‪ ،‬و اﺣﺴﺎس ﺑﻨﺪﮔﯽ و درك‪ ‬ﮐﻤﺎلِ‬
‫رﺑﻮﺑﯿﺖ و اﻟﻮﻫﯿﺖ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َ َ َٰ ُ ُ ُ ُ ۡ َ ۡ َ َ‬
‫جعِ ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﺒﺎﻧﮕﺎﻫﺎن ﭘﻬﻠﻮﻫﺎﯾﺸﺎن از ﺑﺴﺘﺮﻫﺎ دور‬
‫ا� جنو�هم ع ِن ٱلمضا ِ‬ ‫﴿�تج‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ و ﺷﺐ را در ﻧﻤﺎز و ذﮐﺮِ اﷲ‪ ‬ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﭼﻮن از ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻓﺎرغ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﻐﻔﺎر و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َۡۡ َ ُ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[١٨ :‬‬ ‫حارِ ه ۡم � َ ۡس َتغ ِف ُرون ‪﴾١٨‬‬ ‫﴿و� ِٱ�س‬
‫و ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن اﺳﺘﻐﻔﺎر و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺳﻠﻒ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮِ ﮐﻤﺎلِ ﺧﻮدﺷﻨﺎﺳﯽِ آنﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪرﻏﻢ ﺷﺐزﻧﺪهداري و ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‪ ،‬از ﺗﺮس اﯾﻦﮐﻪ در ﻋﺒﺎدت‪ ‬اﷲ‪ ‬ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن اﺳﺘﻐﻔﺎر و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.395 :‬‬

 ‫‪153‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬
‫َ ٗ‬ ‫َ‬
‫﴿يَ ۡد ُعون َر َّ� ُه ۡم خ ۡوفا َو َط َم ٗعا﴾ »ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞِ دﻋﺎي درﺧﻮاﺳﺖ )ﻣﺴﺄﻟﺖ( ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ دﻋﺎي ﻋﺒﺎدت را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫دﻋﺎي درﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺎ را‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﮕﺮدان؛ ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﮐﺎرﻫﺎﯾﻤﺎن را آﺳﺎن ﺑﻔﺮﻣﺎ‪.‬‬
‫و دﻋﺎي ﻋﺒﺎدت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ‪ ،‬زﮐﺎت ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را روزه‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺣﺞ ﺑﯿﺖ اﷲ را ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرﺷﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ﭘﺎس ﻣﯽدارﻧﺪ و در ﻋﺒﺎدت و اﻧﺠﺎم اواﻣﺮ اﻻﻫﯽ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻋﺒﺎدت از آن ﺟﻬﺖ‪ ،‬دﻋﺎ و ﻃﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ از ﻋﺒﺎدتﮔﺰار ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﭼﺮا‬
‫اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﯽ«‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ‪ ‬را ﮐﺴﺐ ﮐﻨﻢ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻋﺒﺎدتﮔﺰار ﺑﺎ زﺑﺎنِ ﺣﺎل ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﺎ زﺑﺎنِ ﮔﻔﺘﺎري ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ رﺿﺎﯾﺖ و ﺳﻌﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﻧﻤﺎز ﮐﻪ دﻋﺎي ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ ،‬دﻋﺎي ﻣﺴﺄﻟﺖ‬
‫ﯾﺎ درﺧﻮاﺳﺖ را ﻧﯿﺰ در ﺧﻮد دارد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ دﻋﺎي درﺧﻮاﺳﺖ را در ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺮ زﺑﺎن ﻧﯿﺎورﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺗﺎن ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬آري؛ آﯾﻪي ‪ 6‬ﺳﻮرهي »ﻓﺎﺗﺤﻪ« را ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪:‬‬
‫]اﻟﻔﺎﲢﺔ‪[٦ :‬‬ ‫لص َ� ٰ َط ٱل ۡ ُم ۡس َتقِ َ‬
‫يم ‪﴾٦‬‬ ‫ۡ َ ّ‬
‫﴿ٱهدِنا ٱ ِ‬
‫ﻟﺬا ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻫﻢ دﻋﺎ ﺑﻪ زﺑﺎنِ ﺣﺎل اﺳﺖ و ﻫﻢ دﻋﺎ ﺑﻪ زﺑﺎنِ ﮔﻔﺘﺎري‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ‬
‫َ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬يَ ۡد ُعون َر َّ� ُه ۡم﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و‬
‫ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن را از او ﻣﯽﻃﻠﺒﻨﺪ‪.‬‬
‫َ ٗ‬
‫﴿خ ۡوفا َو َط َم ٗعا﴾ ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎدﺗﺸﺎن ﺑﺎ ﺗﺮس از ﻣﺠﺎزات ﭘﺮوردﮔﺎر و اﻣﯿﺪ ﺑﻪ اﺟﺮ و‬
‫ﭘﺎداشِ او‪ ،‬ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻠﯽ ﺣﺮاﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺎزات‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و اﮔﺮ از ﻣﺤﺮﻣﺎت دوري ﮐﻨﻨﺪ و واﺟﺒﺎت ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاب‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻫﻢ اﻣﯿﺪوارﻧﺪ و ﻫﻢ ﺗﺮﺳﺎ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ از ﺑﺎﺑﺖ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺸﺎن ﻧﮕﺮان و ﺗﺮﺳﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﷲ اﻣﯿﺪوارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ و ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮد ﺑﯿﻨﺪازد‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ و ﻧﮕﺮان ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﺎرِ ﮔﻨﺎه‪ ،‬از ﮐﻮهﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪154‬‬

‫ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽِ رﺣﻤﺖ و ﻋﻔﻮ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻨﮕﺮد و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ را ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻣﺠﺎزات دوﺳﺖ دارد و از ﺗﻮﺑﻪي ﺑﻨﺪهاش ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬دل ﺑﻪ رﺣﻤﺖ‪ ‬اﻻﻫﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﻨﺪد؛ ﺑﻪ وﯾﮋه اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬از ﺗﻮﺑﻪي ﺑﻨﺪهاش ﺑﻪﻗﺪري ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫ً‬ ‫َّ ُ َ ُّ‬
‫� أﺷﺪ ﻓﺮﺣﺎ ﺑِﺘَ ْﻮ� ِﺔ‬ ‫ﮐﻪ در وﺻﻒ ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫َْ‬ ‫ْ ُْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ْ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻔﻠﺘﺖ ِﻣﻨﻪ وﻋﻠﻴﻬﺎ‬ ‫راﺣﻠ ِﺘ ِﻪ ﺑِﺄ ْر ٍض ﻓﻼ ٍة‪ ،‬ﻓﺎﻧ‬
‫ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺎﻛن‬ ‫�ْ‬
‫ﻢ‬ ‫�ﺒْ ِﺪ ِه ِﺣ� ﻳﺘُﻮ ُب ِإﻴﻟ ِﻪ ِﻣﻦ أﺣ ِﺪ‬
‫اﺣﻠﺘﻪ‪�َ ،‬ﺒَيْﻨﻤﺎ َ‬
‫ﻫﻮ‬ ‫َ َ ْ َ‬ ‫ِّ َ‬ ‫ُ ُ َ ُُ َ َ َْ ََ َ َ ً ْ َ َ َ‬
‫ﻃﻌﺎﻣﻪ وﺮﺷاﺑﻪ ﻓﺄ�ِﺲ ِﻣﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺄﻰﺗ ﺷﺠﺮة ﻓﺎﺿﻄﺠﻊ ﻲﻓ ِﻇﻠﻬﺎ‪ ،‬وﻗﺪ أ�ِﺲ ِﻣﻦ ر ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫ْ َ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬
‫ﻛﺬلِﻚ ِإذ ﻫ َﻮ ﺑِﻬﺎ ﻗﺎﺋِﻤﺔ ِﻋﻨﺪه‪ ،‬ﻓﺄﺧﺬ ِﺨﺑﻄﺎ ِم َﻬﺎ � َّﻢ ﻗﺎل ِﻣ ْﻦ ِﺷﺪ ِة اﻟﻔﺮح‪ :‬ا�َّ أﻧﺖ ﻋﺒْ ِﺪي وأﻧﺎ‬
‫ُّ َ َ ْ َ‬
‫ر�ﻚ‪ ،‬أﺧ َﻄﺄ ِﻣ ْﻦ ِﺷ َّﺪ ِة اﻟﻔﺮح«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬از ﺗﻮﺑﻪي ﺑﻨﺪهاش ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﻓﺮدي‬
‫ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺑﯿﺎﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﺧﻮد ﺳﻮار اﺳﺖ؛ ﺷﺘﺮش ﮐﻪ آب و ﻏﺬاي او را‬
‫ﺑﺮ ﭘﺸﺖ دارد‪ ،‬از او ﻣﯽر‪‬ﻣ‪‬ﺪ و ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ و او‪ ،‬از ﯾﺎﻓﺘﻨﺶ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي‬
‫درﺧﺘﯽ ﻣﯽرود و ﻧﺎاﻣﯿﺪ از ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺷﺘﺮش‪ ،‬دراز ﻣﯽﮐﺸﺪ‪ .‬در آن ﺣﺎل ﮐﻪ ﺑﻪﮐﻠﯽ ﻧﺎاﻣﯿﺪ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺷﺘﺮش را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻨﺎرش اﯾﺴﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬اﻓﺴﺎر ﺷﺘﺮ را ﻣﯽﮔﯿﺮد و از‬
‫ﺷﺪت ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ! ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻨﺪهي ﻣﻨﯽ و ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪرﻏﻢ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺑﺰرگ و ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ دارﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺖ‪ ‬اﷲ اﻣﯿﺪوارﯾﻢ؛‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺖ‪ ‬او‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﯿﺎن ﻫﺮ دو ﻧﻤﺎز از ﻣﺎ ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ از ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﺑﺰرگ دوري ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬آنﻫﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ از ﻋﺬاب‬
‫او ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ و ﺑﻪ ﺛﻮاب و ﭘﺎداش او اﻣﯿﺪوارﻧﺪ؛ از ﺑﺎﺑﺖ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺮﺳﺎ و ﻧﮕﺮان‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﻓﻀﻞ و رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻧﯽ درﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ُ َ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٣:‬‬ ‫﴿ َوم َِّما َر َزق َ�ٰ ُه ۡم يُن ِفقون ‪﴾٣‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﺑﺨﺸﯽ از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺒﺸﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﻣﻮاﻟﺶ را ﺻﺪﻗﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﻟﺒﺎﺑﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻫﻤﻪي اﻣﻮاﻟﺶ را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮏﺳﻮم ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ؛‬
‫ﯾﮏﺳﻮم اﻣﻮاﻟﺖ را ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪه«‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﯾﺎ ﻧﯿﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﻪي اﻣﻮاﻟﺶ را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪدادنِ ﯾﮏﺳﻮم اﻣﻮاﻟﺶ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
 ‫‪155‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫ﯾﮏﺳﻮم ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه و در آﯾﻪي ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ﺣﺮف‪» ‬ﻣ‪‬ﻦ« آﻣﺪه ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺒﻌﯿﺾ اﺳﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ‪ :‬ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮاﻟﺸﺎن را اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﺮف‪» ‬ﻣ‪‬ﻦ« ﺑﺮاي‬
‫ﺑﯿﺎن ﺟﻨﺲ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ وﺿﻌﯿﺖ ﺧﻮد و ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ‬
‫در آن ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﮐﻢ ﯾﺎ زﯾﺎد؛ ﯾﮏﺳﻮم ﯾﺎ ﻧﺼﻒ ﯾﺎ ﻫﻤﻪي اﻣﻮاﻟﺸﺎن‬
‫را‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻫﻤﻪي اﻣﻮاﻟﺶ را ﺑﺮاي ﺗﺠﻬﯿﺰ ﻟﺸﮑﺮ اﺳﻼم‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ داد و‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻧﺼﻒ اﻣﻮاﻟﺶ را ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺑﺎر ﻧﯿﺰ از ﻣﻦ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬در اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬از روي‬
‫ﺣﺴﺎدت ﻧﺒﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ از روي ﻋﻼﻗﻪ و رﻏﺒﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻫﻤﻪي اﻣﻮاﻟﺶ را آورد‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻮادهات‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ را‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﻋﻤﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬ ‫ﭼﻪ ﮔﺬاﺷﺘﯽ؟«‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهات ﭼﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻪاي؟ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﯿﻤﯽ از اﻣﻮاﻟﻢ را‪ .‬آنﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬اذﻋﺎن ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﭘﯿﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺳﻮاﺑﻖ ﻧﯿﮏ و ﻓﻀﺎﯾﻠﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﯽ و ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺑﻪ آن ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺼﯿﺒﺸﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺎداش و ﻧﺘﯿﺠﻪاش ﭼﯿﺴﺖ؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ‪َ ُ َ ۡ َ ْ ُ َ َ ۢ َ ٓ َ َ ُ ۡ َ َّ ُ ّ ُ َ َ ۡ ُ ٓ َّ ٞ‬‬
‫� جزاء بِما �نوا �عملون ‪﴾١٧‬‬ ‫﴿ف� �علم �فس ما أخ ِ� لهم مِن قرة ِ أ� ٖ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[١٧ :‬‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪ ﭘﺎداشﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي ﮐﻪ روﺷﻨﯽﺑﺨﺶ ﭼﺸﻢﻫﺎ )و ﻣﺎﯾﻪي ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ(‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎس ﮐﺮدارﺷﺎن‪ ،‬ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي اﯾﻨﺎن ﻗﺮار ﺑﺪه‪ .‬آري؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﺶ‪،‬‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ در ﺑﻬﺸﺖ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮده ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ ﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮔﻮﺷﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪه و ﺑﻪ‬
‫ﻗﻠﺐ ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ وﻗﺘﯽ ﺻﺤﺒﺖ از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪» :‬اﻟﺼﺤﯿﺢ اﻟﻤﺴﻨﺪ ﻣﻦ ﻓﻀﺎﺋﻞ اﻟﺼﺤﺎﺑﮥ« از اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺑﻦ اﻟﻌﺪوي‪ .‬ذﯾﻞِ ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎل اﺑﻮﺑﮑﺮ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪156‬‬

‫ﺖ آن ﺑﻪ ذﻫﻦ ﻫﯿﭻﮐﺲ‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﯿﻔﯿ ‪‬‬
‫ﺧﻄﻮر ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬
‫� ل َ ُهم ّمِن ق َّرة ِ أ ۡ� ُ� َ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ ‪ۡ ُ ٓ َّ ٞ‬‬
‫ج َزا َء ۢ ب ِ َما �نوا َ�ع َملون ‪﴾١٧‬‬ ‫ٖ‬ ‫َ‬ ‫﴿ف� �علم �فس ما أ ِ‬
‫خ‬
‫]اﻟﺴﺠﺪة ‪[١٧ :‬‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﭼﻪ ﭘﺎداشﻫﺎي ارزﺷﻤﻨﺪي ﮐﻪ روﺷﻨﯽﺑﺨﺶ ﭼﺸﻢﻫﺎ )و ﻣﺎﯾﻪي ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽ(‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎس ﮐﺮدارﺷﺎن‪ ،‬ﻧﻬﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺟﺰو اﯾﻦ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او ﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ْ َ ٗ ّ َ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[١٧ :‬‬ ‫ج ُعون ‪﴾١٧‬‬ ‫﴿�نوا قل ِي� مِن ٱ� ِل ما �ه‬
‫آﻧﺎن ﻓﻘﻂ اﻧﺪﮐﯽ از ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫َّ ْ َ َّ َ َ َّ َ َ َ َ ُ ْ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َّ ُّ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻳﻘﻮم ﻣ َِﻦ الﻠﻴ ِﻞ ﺣﻰﺘ �ﺘﻔﻄ َﺮ ﻗﺪﻣﺎهُ‪� ،‬ﻘﻠﺖ‬
‫ِ‬ ‫‪ -١١٦٧‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن اﻨﻟ‬
‫َ‬ ‫َ ْ ُ َ َ َ َ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َ‬ ‫َ ْ َُ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ُﻪﻟ‪ :‬ل َِﻢ ﺗﺼﻨﻊ ﻫﺬا ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲ‪َ ،‬وﻗﺪ ﻏ ِﻔ َﺮ لﻚ ﻣﺎ �ﻘﺪم ﻣِﻦ ذﻧﺒِﻚ َوﻣﺎ ﺗﺄﺧ َﺮ؟ ﻗﺎل‪» :‬أﻓﻼ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ ُ َْ ً َ ُ ً‬
‫أ�ﻮن �ﺒﺪا ﺷﻜﻮرا؟« ]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺐ را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺗﺮَك )و‪‬ر‪‬م( ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎنِ ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪهات را ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻨﺪهاي ﺳﭙﺎسﮔﺰار ﻧﺒﺎﺷﻢ؟«‬
‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫�ة ِ ﺑﻦ ﺷﻌﺒﺔ �ﻮهُ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫) ‪(2‬‬ ‫الﻤ ِﻐ َ‬ ‫‪َ -١١٦٨‬وﻋﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ ﻧﯿﺰ رواﯾﺘﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ ْ ً َ َ َ َ ُ َ ِّ َ‬
‫ﺎن؟«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻃﺮﻗﻪ وﻓﺎﻃِﻤﺔ ﻴﻟﻼ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬أﻻ ﺗﺼﻠﻴ ِ‬ ‫‪ -١١٦٩‬وﻋﻦ ﻲﻠﻋ‪ ‬أن اﻨﻟ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4837 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2819 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 99‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4836 ،1130) :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2819 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1127:‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.775 :‬‬
 ‫‪157‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺒﯽ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﻣﺎ آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ و ﻓﺎﻃﻤﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫»آﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ؟«‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫‪ -١١٧٠‬وﻋﻦ ﺳﺎلﻢ ﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ ‬ﻋﻦ أﺑﻴِ ِﻪ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪:‬‬
‫َ ُ‬ ‫ََْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َ ِّ َ َّ‬ ‫ْ َ َّ ُ ُ َ ْ ُ‬
‫ﻴﻞ«‪ .‬ﻗﺎل ﺳﺎل ِﻢ‪ :‬ﻓﺎﻜن ﻋﺒﺪ اﷲِ �ﻌﺪ ذل ِﻚ ﻻ ﻳﻨﺎم‬
‫»ﻧ ِﻌﻢ الﺮﺟﻞ �ﺒﺪ اﷲِ‪ ،‬لﻮ ﺎﻛن ﻳﺼ� ﻣِﻦ الﻠ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ً‬ ‫َ َّ‬
‫ﻴﻞ إِﻻ ﻗﻠِﻴﻼ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﻣِﻦ الﻠ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬از ﭘﺪرش رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺮد‪ ‬ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﮔﺰارد«‪ .‬ﺳﺎﻟﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از‬
‫آن ﭘﺲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ از ﺷﺐ ﻧﻤﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ‪.‬‬
‫َ َْ‬ ‫ُ‬
‫ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ﻲﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻳﺎ ﻋﺒﺪاﷲ ﻻ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ِ‬ ‫‪ -١١٧١‬ﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ ُ ْ ْ ُ‬
‫ﻼن‪ ،‬ﺎﻛن ﻳﻘﻮم الﻠﻴﻞ �ﺮﺘك �ِﻴﺎم الﻠﻴﻞ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺗ�ﻦ ﻣِﺜﻞ ﻓ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ! ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻓﻼﻧﯽ ﻧﺒﺎش ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ آنرا ﺗﺮك ﮐﺮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‪ ،‬ﺳﻪ آﯾﻪ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫درﺑﺎرهي دو آﯾﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ آﯾﻪ؛ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َۡۡ َ ُ َ َۡ‬ ‫َ ُ ْ َ ٗ ّ َ َّ ۡ َ َ ۡ َ َ‬
‫حارِ ه ۡم � ۡستغفِ ُرون ‪﴾١٨‬‬ ‫ج ُعون ‪ ١٧‬و� ِٱ�س‬ ‫﴿�نوا قل ِي� مِن ٱ� ِل ما �ه‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[١٨ ،١٧ :‬‬
‫آﻧﺎن ﻓﻘﻂ اﻧﺪﮐﯽ از ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ و ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن اﺳﺘﻐﻔﺎر و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎريﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻬﺸﺖﻫﺎي‬
‫ﭘ‪‬ﺮﻧﻌﻤﺖ و ﭼﺸﻤﻪﺳﺎران ﺑﻬﺸﺘﯽ را ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺗﺪارك دﯾﺪه اﺳﺖ؛ آنﻫﺎ در دﻧﯿﺎ اﻧﺪﮐﯽ از‬
‫ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺐ را ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ﺗﻼوت ﻗﺮآن و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ ﺳﭙﺮي‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1122:‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2479 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪1152 ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1159 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ‪ 158‬و ‪697‬‬
‫ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪158‬‬
‫ُ ُ َ َّ‬ ‫َّ َ َّ َ َ ۡ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ‬
‫ٓ َ ‪ٞ‬‬ ‫َُُ‬ ‫َ‬
‫� ٱ ۡ� ِل َون ِۡصف ُهۥ َوثلث ُهۥ َو َطا�ِفة ّم َِن‬ ‫ل‬ ‫ث‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫وم أ ۡد َ ٰ‬
‫�‬ ‫﴿إِن ر�ك �عل ُم �نك �ق‬
‫ِ‬
‫َّ َ َ َ َ‬
‫]اﳌﺰﻣﻞ‪[٢٠ :‬‬ ‫ِين معك﴾‬ ‫ٱ�‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ دوﺳﻮم ﺷﺐ‪ ،‬و )ﮔﺎه( ﻧﯿﻤﯽ از ﺷﺐ و ﯾﺎ ﯾﮏﺳﻮم آن را‬
‫)ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت( ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰي و ﻧﯿﺰ ﮔﺮوﻫﯽ از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫آري؛ ﺷﺐﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ﻋﺒﺎدت ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ و ﭼﻮن از ﻗﯿﺎم ﺷﺐ ﻓﺎرغ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎز‬
‫ﻫﻢ ﺧﻮد را در ﻋﺒﺎدت اﻻﻫﯽ ﻣﻘﺼ‪‬ﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا از ﺗﺮس اﯾﻦﮐﻪ در ﻋﺒﺎدت‪ ‬اﷲ‪‬‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن اﺳﺘﻐﻔﺎر و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ۡ َ ُ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[١٨ :‬‬ ‫حارِ ه ۡم � َ ۡس َتغ ِف ُرون ‪﴾١٨‬‬ ‫﴿و� ِٱ�س‬
‫و ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن اﺳﺘﻐﻔﺎر و درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺳﻮرهي »آلﻋﻤﺮان« ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�ن بٱ ۡ�َ ۡس َ‬
‫حارِ ‪﴾١٧‬‬ ‫َ ُۡ ۡ َۡ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٧ :‬‬ ‫﴿وٱلمستغفِ ِر ِ‬
‫و ﺳﺤﺮﮔﺎﻫﺎن اﺳﺘﻐﻔﺎر )ﻃﻠﺐ آﻣﺮزش( ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺐ را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺗﺮَك )و‪‬ر‪‬م( ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﺣﺎل‬
‫آنﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎنِ ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪهات را ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺑﻨﺪهاي ﺳﭙﺎسﮔﺰار‬
‫ﻧﺒﺎﺷﻢ؟«‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻠﺖ‪ ‬اﯾﻦ ﺷﺐزﻧﺪهداري را اداي ﺷﮑﺮ ﻧﻌﻤﺖ داﻧﺴﺖ؛ ﻟﺬا روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﯾﻌﻨﯽ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﻧﻌﻤﺖدﻫﻨﺪه و ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶِ او‪.‬‬
‫و ﺳﭙﺎسﮔﺰاري‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﺪاﯾﺎ! ﺗﻮ را ﺷُﮑﺮ‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﮐﺎﻓﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﻋﻤﻞ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺪام و اﻋﻀﺎي ﺑﺪﻧﺶ‪ ،‬ﺑﻨﺪهاي ﺳﭙﺎسﮔﺰار‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪ ‬ﺑﭙﺮدازد‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻣﯿﺰان ﺗﺤﻤﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و‬
‫ﻋﻼﻗﻪي ﻓﺮاواﻧﺶ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روﺷﻨﯽِ ﭼﺸﻢ ﻣﻦ در ﻧﻤﺎز‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز را ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ دوﺳﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اﺻﺤﺎب‪ #‬ﺑﺎ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﮔﺰاردهاﻧﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ .‬وي ﺷﺒﯽ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز‬
 ‫‪159‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫ﺷﺐ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻗﺘﺪا ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آنﻗﺪر ﻧﻤﺎز را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻢِ ﺑﺪي ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ .‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺘﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫داد‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻨﺸﯿﻨﻢ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز رﻫﺎ ﮐﻨﻢ‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﯿﻠﯽ ﺟﻮانﺗﺮ ﺑﻮد؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬از اﯾﻦﮐﻪ در آن ﻧﻤﺎز ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮان ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶ‪ :‬آﯾﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن ﻗﺮاﺋﺖ در ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن رﮐﻮع و‬
‫ﺳﺠﺪه؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻗﻠﺐِ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ در‬
‫ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﻗﻠﺐ و ﺧﺸﻮعِ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ در ﺣﺎﻟﺖ ﻗﯿﺎمِ و ﻫﻨﮕﺎمِ‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن و ﺗﺪﺑﺮ در آن‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮاﺋﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﮑﺎت ﻇﺮﯾﻔﯽ از ﻗﺮآن ﭘﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﺳﺠﺪه ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮑﺎت و ﺣﺎﻻﺗﯽ دﺳﺖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻫﻢﮔﻮن و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻗﯿﺎم را ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺠﺪه و رﮐﻮع را ﻫﻢ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ و اﮔﺮ ﻗﯿﺎم را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬رﮐﻮع و‬
‫ﺳﺠﺪه ﻧﯿﺰ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎزي ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ ٌ َ َ َ َ ً َ َّ ْ َ َ َ َ‬ ‫‪ -١١٧٢‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ُ :‬ذﻛ ِ َﺮ ﻋ ِْﻨ َﺪ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪َ ‬رﺟﻞ ﻧﺎم ْﻴﻟﻠﺔ ﺣﻰﺘ أﺻﺒﺢ‪ ،‬ﻗﺎل‪:‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُُ‬ ‫َ َ َ ُ ٌ َ َ َّ َ ُ ُ ُ َ ْ َ ْ َ َ‬
‫»ذاك رﺟﻞ ﺑﺎل الﺸﻴﻄﺎن ﻲﻓ أذ�ﻴﻪ« أو ﻗﺎل‪» :‬ﻲﻓ أذﻧ ِ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻣﺮدي ﯾﺎد ﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺐ را ﺗﺎ‬
‫ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺧﻮاﺑﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن در ﮔﻮشﻫﺎي او ادرار ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﮔﻮشِ او«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َّ َ ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻗﺎ�ِﻴ ِﺔ َر ِ‬
‫أس‬ ‫‪ -١١٧٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻌ ِﻘﺪ الﺸﻴﻄﺎن ﻰﻠﻋ‬
‫َ ُْْ َ‬ ‫َ ُ ْ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ ْ ُ َ َ ُ ِّ ُ ْ َ َ َ ْ َ َ ٌ َ ٌ‬
‫ﺎرﻗﺪ‪ ،‬ﻓﺈن‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺮﻀب ﻰﻠﻋ ﻞﻛ �ﻘﺪ ٍة‪ :‬ﻋﻠﻴﻚ ْﻴﻟﻞ ﻃﻮ�ﻞ‬‫أﺣ ِﺪ�ﻢ‪ ،‬إِذا ﻫﻮ ﻧﺎم‪ ،‬ﺛﻼث �ﻘ ٍﺪ‪ ،‬ﻳ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪(3270 ،1144) ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.774 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪160‬‬
‫َّ ْ ُ ْ َ ٌ َ ْ َ ّ ْ ّ ْ ُ َ ٌ َ ْ َ َّ ْ َّ ْ ُ َ ُ‬ ‫َ ََ َ‬ ‫ْ َ َ َ ََ َ‬
‫اﺳتﻴﻘﻆ‪ ،‬ﻓﺬﻛ َﺮ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ا�َﻠﺖ �ﻘﺪة‪ ،‬ﻓﺈن ﺗ َﻮﺿﺄ‪ ،‬ا�َﻠﺖ ﻋﻘﺪة‪ ،‬ﻓﺈن ﺻ�‪ ،‬ا�َﻠﺖ �ﻘﺪهُ‪،‬‬
‫َ ْ َ َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ً َ ِّ‬ ‫َ ْ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻓﺄﺻﺒﺢ � ِﺸﻴﻄﺎ ﻃﻴ َﺐ اﻨﻟَّﻔ ِﺲ‪َ ،‬و�ﻻ أﺻﺒﺢ ﺧﺒﻴﺚ اﻨﻟَّﻔ ِﺲ ﻛﺴﻼن«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺳﻪ ﮔﺮه ﺑﺮ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮِ او ﻣﯽزﻧﺪ و و ﻫﻨﮕﺎ ِم ﺑﺴﺘﻦِ ﻫﺮ ﮔﺮﻫﯽ ‪ -‬در‬
‫ﮔﻮش او‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺒﯽ دراز در ﭘﯿﺶ داري؛ ﺑﺨﻮاب‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﺑﯿﺪار ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﮔﺮه ﮔﺸﻮده ﻣﯽﮔﺮدد و ﭼﻮن وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﮔﺮه‪ ‬دﯾﮕﺮي ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﺮهﻫﺎ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و آن ﺷﺨﺺ ﺑﺎﻣﺪادان ﺑﺎﻧﺸﺎط و ﺳﺮِﺣﺎل ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺻﺒﺢ را ﮐﺴﻞ و ﺑﯽﺣﺎل آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي ﺷﺐزﻧﺪهداريﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‪ :‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻣﺮدي ﯾﺎد ﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ‬
‫ﺷﺐ را ﺗﺎ ﺻﺒﺢ‪ ،‬ﺧﻮاﺑﯿﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﺐ را در ﺣﺎﻟﯽ ﺳﭙﺮي ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ ﻧﻤﺎزِ ﺻﺒﺤﺶ ﻗﻀﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن در‬
‫ﮔﻮشﻫﺎي او ادرار ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﺻﺪاي اذان را ﻧﺸﻨﯿﺪ و ﺑﺮﻧﺨﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ادرار ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﯿﻄﺎن در ﮔﻮشﻫﺎي ان ﺷﺨﺺ ادرار ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َْ ُ ْ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺄ�ﻞ‬
‫َ‬ ‫ﺎﻪﻟ َو� َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َّ ْ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ﺎﻪﻟ َوﻻ � َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ﺎﻪﻟ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﺮﺸب � ِ ِﺸﻤ ِ ِ‬ ‫ﺎﻪﻟ‪ ،‬ﻓ ِﺈن الﺸﻴ َﻄﺎن ﻳﺄ�ﻞ � ِ ِﺸﻤ ِ ِ‬
‫ﺮﺸب � ِ ِﺸﻤ ِ ِ‬ ‫أﺣﺪ� ْﻢ � ِ ِﺸﻤ ِ ِ‬
‫»ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎ دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭙﺶ ﻧﺨﻮرد و ﻧﯿﺎﺷﺎﻣﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬اﺳﺘﻔﺮاغ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺪون ﮔﻔﺘﻦِ ﺑﺴﻢاﷲ ﻏﺬا ﺧﻮرد و ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺎ او در ﻏﺬا‬
‫ﺷﺮﯾﮏ ﺷﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ﮐﻪ آن ﻣﺮد ﺑﺴﻢاﷲ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﯿﻄﺎن ﻫﺮ ﭼﻪ را ﺧﻮرده‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﺧﻮرد‪،‬‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻻ آورد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪1142 ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.776 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2020 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .736‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪161‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ اﺳﺘﻔﺮاغ و ادرار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭼﻬﺎر وﯾﮋﮔﯽ را‬
‫درﺑﺎرهي ﺷﯿﻄﺎن ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ؛ زﯾﺮا‪:‬‬
‫‪ -1‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻣﯿﺎن آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ از اﻣﻮر ﻧﻬﺎن آﮔﺎﻫﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬او‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاهﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﺮاي اﻣﺖ ﺑﻮد‪.‬‬
‫‪ -3‬و ﻧﯿﺰ راﺳﺖﮔﻮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺨﻠﻮقِ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ .‬ﻟﺬا اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ ﺑﺮ ﺧﻼف‪‬‬
‫واﻗﻊ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻟﺬا ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ‪ ،‬و اﺳﺘﻔﺮاغ و ادرار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦ‬
‫ﻫﺎ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﺤﺴﻮس ﻧﯿﺴﺖ و ﺟﺰو اﻣﻮر ﻏﯿﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ آنرا ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺗﻬﺠﺪ و ﺷﺐزﻧﺪهداري ﻋﻼﻗﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺷﯿﻄﺎن راﻫﯽ ﺑﺮاي ﭼﯿﺮﮔﯽ ﺑﺮ او ﭘﯿﺪا ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن ﺳﻪ ﮔﺮه ﺑﺮ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮِ او‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ و و ﻫﻨﮕﺎمِ ﺑﺴﺘﻦِ ﻫﺮ ﮔﺮه ي ‪ -‬در ﮔﻮش او‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺒﯽ دراز در ﭘﯿﺶ‬
‫داري؛ ﺑﺨﻮاب‪ .‬اﮔﺮ ﺷﺨﺺ ﺑﯿﺪار ﺷﻮد‪ ،‬ﯾﮏ ﮔﺮه ﮔﺸﻮده ﻣﯽﮔﺮدد و ﭼﻮن وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪،‬‬
‫ﮔﺮه‪ ‬دﯾﮕﺮي ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﺮهﻫﺎ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و آن‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﺎﻣﺪادان ﺑﺎﻧﺸﺎط و ﺳﺮِﺣﺎل ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﺴﯿﺎر آﺳﺎﻧﯽﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ْ َ‬ ‫َّ‬
‫اﺬﻟي أﺣﻴَﺎﻧﺎ‬ ‫ْ ْ ُ‬
‫ﷲ ِ‬ ‫ﮐﻪ اﷲ را ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ و »ﻻ�إﻻاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ« ﯾﺎ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪» :‬اﺤﻟَﻤﺪ ِ‬
‫ﻮر« ﯾﺎ ده آﯾﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ ﺳﻮرهي »آلﻋﻤﺮان« را ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ و‬ ‫ﺎ�ﻨَﺎ َو� َﻴﻟْﻪ اﻟنُ ُﺸ ُ‬
‫َْ َ َ َ َ‬
‫�ﻌﺪ ﻣﺎ أﻣ‬
‫ِ ِ‬
‫ﭼﻮن وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬ﮔﺮه‪ ‬دوم ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻮد و وﻗﺘﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﮔﺮه ﮔﺸﻮده‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﺑﺎ دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﮐﻮﺗﺎه و ﺳﺒﮏ‪،‬‬
‫آﻏﺎز ﮐﻨﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻓﺮﻣﺎن داده اﺳﺖ و ﺧﻮدش ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ روش ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭼﻮن ﮔﺮهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زودﺗﺮ ﺑﺎز ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﺾ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﺮهﻫﺎ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ‪ ،‬ﺟﺰو اﻣﻮر‬
‫ﻏﯿﺐ ﯾﺎ ﻧﻬﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ آنرا ﺑﺎ ﺣﻮاس ﺧﻮد درك ﮐﻨﯿﻢ و آنرا ﻓﻘﻂ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ وﺣﯽ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﺰارشﻫﺎﯾﯽ را ﻗﺒﻮل‬
‫ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﺧﺒﺮ دادهاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ‬اﯾﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي اﯾﻤﺎن ﻣﯽآور‪‬د ﮐﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪162‬‬

‫اﯾﻦرو ﮐﻔﺎر ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎم دﯾﺪنِ ﻣﺮگ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻋﻮن ﻫﻨﮕﺎم ﻏﺮق ﺷﺪن اﯾﻤﺎن آورد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ٰ َ ۡ َ َ ٓ ۡ َ ٰٓ َ ۡ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ ُ ۡ ۡ َ ۡ ُ َ ُ ُ ُ ُ َ ۡ ٗ َ َ ۡ ً َ َّ َ ٓ‬
‫� إِذا‬‫﴿و�وزنا بِب ِ� إِس�ءِيل ٱ�حر ف��بعهم ف ِرعون وجنودهۥ �غيا وعدو�ۖ ح ٰٓ‬
‫َ ََ۠‬ ‫ْ‬ ‫نت َ�نَّ ُهۥ َ�ٓ إ َ�ٰ َه إ َّ� ٱ َّ� ٓ‬
‫ِي َء َام َن ۡ‬ ‫أَ ۡد َر َ� ُه ٱ ۡل َغ َر ُق َق َال َء َام ُ‬
‫ت بِهِۦ َ� ُن ٓوا إ ِ ۡس َ� ٰٓءِيل َو�نا م َِن‬ ‫ِ ِ‬
‫� ‪﴾٩٠‬‬ ‫ٱل ۡ ُم ۡسلِم َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٩٠ :‬‬ ‫ِ‬
‫و ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ را از درﯾﺎ ﻋﺒﻮر دادﯾﻢ؛ ﭘﺲ ﻓﺮﻋﻮن و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ از روي ﺳﺘﻢ و ﺗﺠﺎوز‪ ،‬آﻧﺎن را‬
‫ﺗﻌﻘﯿﺐ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻮن در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻏﺮق ﺷﺪن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻤﺎن آوردم ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد‬
‫ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻪ او اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﻦ )اﯾﻨﮏ( از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻢ‪.‬‬

‫او‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻓﺴﺎد ﻣﯽﮐﺮد؛ اﻣﺎ وﻗﺘﯽ در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮگ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ادﻋﺎ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ‬
‫اﯾﻤﺎن آورده اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿ َءآ ۡل� َن َوقَ ۡد َع َص ۡي َ‬
‫ت َ� ۡب ُل َو ُ�ن َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٩١ :‬‬ ‫سد َ‬
‫ِين ‪﴾٩١‬‬ ‫ت م َِن ٱل ُمف ِ‬
‫آﯾﺎ اﯾﻨﮏ اﯾﻤﺎن ﻣﯽآوري‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮدي و از ﺗﺒﻬﮑﺎران ﺑﻮدي؟‬
‫ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﻪاﻧﺪازهاي از ﻓﺮﻋﻮن ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻋﻮن‬
‫ﻏﺮق ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺷﮏ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻧﮕﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﭘﯿﮑﺮ ﺑﯽﺟﺎن ﻓﺮﻋﻮن را روي ﺳﻄﺢ آب ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺸﺎن داد ﺗﺎ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻋﻮن ﺑﻪ‬
‫ﻫﻼﮐﺖ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ َۡ َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ ََۡۡ َُ ّ َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٩٢ :‬‬ ‫جيك ب ِ َب َدن ِك �ِ َكون ل َِم ۡن خلفك َءايَة﴾‬
‫﴿فٱ�وم �ن ِ‬
‫ﭘﺲ اﻣﺮوز ﺟﺴﺪت را ﺳﺎﻟﻢ ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارﯾﻢ ﺗﺎ ﻋﺒﺮﺗﯽ ﺑﺮاي آﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎﺷﯽ‪.‬‬
‫و در اداﻣﻪي ﻫﻤﯿﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٩٢ :‬‬
‫َ َ ََ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫�ن َكث ِ ٗ‬
‫�� ّم َِن ٱ�َّ ِ‬
‫اس � ۡن َءا� ٰتِنا ل� ٰفِلون ‪﴾٩٢‬‬
‫َّ‬
‫﴿‬
‫و ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺎ ﻏﺎﻓﻞاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ از ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻮاردي‪ ،‬از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪنِ ﺷﯿﻄﺎن و اﻣﺜﺎل آن‬
‫ﺷﮕﻔﺖآور ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن اﯾﻤﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻣﻌﺼﻮم‬
‫از آن ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﻤﺎن آوردﯾﻢ و ﺗﺼﺪﯾﻖ ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻗﺒﻮل‬
‫دارﯾﻢ ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن در ﮔﻮشِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد‪ ،‬ادرار ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن رﻃﻮﺑﺘﺶ را اﺣﺴﺎس ﮐﻨﺪ و ﭼﻪ اﺣﺴﺎس ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﯿﻄﺎن در ﺑﯿﻦ ﻏﺬا‬
 ‫‪163‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫اﺳﺘﻔﺮاغ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺳﺮِ ﺳﻔﺮه ﺑﺎﻻ ﺑﯿﺎورد‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻏﺬا ﻧﻤﯽﺧﻮرﯾﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖِ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻮارد‪ ‬ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻣﺎ ﻣﺨﻔﯽ ﻣﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي روح ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺴﺖ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺪن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪنِ اﻧﺴﺎن ﺣﯿﺎت دارد و ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ از ﺗﻦ ﺟﺪا ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺮِ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ ‬ﻻﺷﻪاي ﺑﯽﺣﺮﮐﺖ در ﻣﯽآﯾﺪ؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ۡ ۡ َّ َ ٗ‬ ‫وح م ِۡن أَ ۡمر َر ّ� َو َما ٓ أُوت ُ‬
‫ِيتم ّم َِن ٱلعِل ِم إِ� قل ِي�‬ ‫وح قُل ٱ ُّلر ُ‬ ‫ُّ‬ ‫ََۡ َُ َ َ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫﴿و��ٔلونك ع ِن ٱلر ِ � ِ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٨٥ :‬‬ ‫‪﴾٨٥‬‬
‫و از ﺗﻮ درﺑﺎرهي روح ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ؛ ﺑﮕﻮ‪) :‬آﮔﺎﻫﯽ از روح( وﯾﮋهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ از‬
‫داﻧﺶ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪهاﯾﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮔﻨﺠﺸﮑﯽ ﻧﻮﮐﺶ را در آب درﯾﺎ ﻓﺮو ﺑﺒﺮد و آب ﺑﺮدارد‪ ،‬آﯾﺎ ﭼﯿﺰي از درﯾﺎ ﮐﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؟ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺟﺮﯾﺎن ﺳﻔﺮ ﺧﻀﺮ و ﻣﻮﺳﯽ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﮔﻨﺠﺸﮑﯽ ﺑﺮ ﮐﻨﺎرهي ﮐﺸﺘﯽ ﻧﺸﺴﺖ و ﯾﮑﯽ‪ ،‬دو ﻣﻨﻘﺎر آب ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬ﺧﻀﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﻋﻠﻢ ﻣﻦ و ﺗﻮ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﻠﻢِ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮ از ﻣﻘﺪار آﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﮔﻨﺠﺸﮏ از درﯾﺎ ﺑﺮداﺷﺖ«‪ (1 ).‬ﭘﺲ ﻣﺎ ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ ﻧﺪارﯾﻢ؛ ﻣﮕﺮ ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ داده اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ از داﻧﺶِ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪهاﯾﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ ْ ُ‬ ‫ُ ْ ُ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ ُّ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪��» :‬ﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس أﻓﺸﻮا الﺴﻼم‪َ ،‬وأﻃ ِﻌﻤﻮا‬ ‫ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﺳﻼمٍ ‪ ‬أن اﻨﻟ ِ‬ ‫‪ -١١٧٤‬وﻋﻦ‬
‫َ َّ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ ٌ َْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َ َ ُّ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ �ِﺴﻼمٍ «‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬ ‫اﻟﻄﻌﺎم‪َ ،‬وﺻﻠﻮا ﺑِﺎلﻠﻴ ِﻞ َواﻨﻟَّﺎس �ِﻴﺎم‪ ،‬ﺗﺪﺧﻠﻮا‬
‫) ‪(2‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻼم‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﺮدم! ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ را‬
‫رواج دﻫﯿﺪ؛ ‪ -‬ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان‪ -‬ﻏﺬا دﻫﯿﺪ؛ و ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪﺳﻼﻣﺘﯽ) ‪(3‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (4727 ،4725 ،3401 ،122) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2380 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪.‬‬
‫)‪ (2‬اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪569 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪] .1097 :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 853‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ رﻧﺠﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻼم و اﺳﺘﻘﺒﺎلِ ﮔﺮمِ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ(‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪164‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﺐزﻧﺪهداري‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺑﻦ ﺳﻼم‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﺮدم! ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ را رواج دﻫﯿﺪ‪.«...‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﺑﺘﺪاي ﻣﺘﻦ ﺧﻄﺎبِ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺪا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﺪا ﺑﺮاي آﮔﺎه ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺨﺎﻃﺐ و ﺟﻠﺐِ ﺗﻮﺟﻪ‪ ‬او ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﺪون ﺻﺪا زدنِ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ را ﺻﺪا ﺑﺰﻧﯿﺪ و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺣﺮﻓﺘﺎن را ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﻓﺮاواﻧﯽ وﺟﻮد دارد و اﮔﺮ ﺧﻄﺎﺑﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﻨﻮﻧﺪه‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﻧﺪا ﻫﻤﺮاه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﺳﺎﺗﺮ اﺳﺖ و ﺗﻮﺟﻪ‪ ‬ﺷﻨﻮﻧﺪه را ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺟﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﺮدم! ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ را رواج دﻫﯿﺪ‪ .«...‬ﺳﻼم‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﺨﻦِ دو‬
‫ﻃﺮﻓﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه و ﭘﺎﺳﺦدﻫﻨﺪه‪ ،‬رد و ﺑﺪل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺰاوار ﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻼم ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﭼﻪ او را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ﭼﻪ ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﺎ او ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺰاوار اﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ ﺑﻪ او ﺳﻼم دﻫﯿﻢ‪ .‬ﻟﺬا آﻏﺎزﮔﺮ ﺳﻼم ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮ ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ اﺳﻼم ﻣﻨﺘﺴﺐ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪﻋﺖ‪ ‬ﮐﻔﺮآﻣﯿﺰي دارد‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺳﻼم ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي‬
‫) ‪(1‬‬ ‫اﻨﻟ َﺼ َ‬
‫ﺎرى ﺑ َّ‬ ‫َْ َ ُ َُْ َ‬
‫ﻮد َو َّ‬
‫ﺎلﺴﻼمِ «‪.‬‬‫ِ‬ ‫ﺳﻼم ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ �ﺒﺪءوا اﻴﻟﻬ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﺳﻼم ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬آﻏﺎزﮔﺮ ﺳﻼم ﮐﺮدن ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼمﮐﻨﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ ﺳﻼم ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺻﺪاﯾﺶ ﺷﻨﯿﺪه ﺷﻮد؛ ﻧﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ از درونِ ﺑﯿﻨﯽِ ﺧﻮد ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻏﺮور دارﻧﺪ و ﺧﻮد را‬
‫ﺗﺎﻓﺘﻪي ﺟﺪاﺑﺎﻓﺘﻪاي از دﯾﮕﺮان ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ و ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬آنﻗﺪر آﻫﺴﺘﻪ و از‬
‫درونِ ﺑﯿﻨﯽِ ﺧﻮد ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺻﺪاﯾﺸﺎن ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﺷﻨﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺮوﯾﺞِ ﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪاي ﺑﻠﻨﺪ و رﺳﺎ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﻟﺴﻼم ﻋﻠﯿﮏ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﮔﺮوﻫﯽ ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ آنﻗﺪر ﺑﻠﻨﺪ ﺳﻼم ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻔﺘﮕﺎن ﺑﯿﺪار ﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ آنﻗﺪر آﻫﺴﺘﻪ ﮐﻪ‬
‫اﻓﺮاد ﺑﯿﺪار ﻧﺸﻨﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2167:‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪165‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫ﻋﺒﺎرت‪ ‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﺮاي ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‬
‫ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ« و اﮔﺮ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬الﺴﻼم‬
‫ﻋﻠﻴ�ﻢ«‪ .‬و اﮔﺮ ﮔﺮوﻫﯽ از زﻧﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴ�ﻦ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺨﺎﻃﺐِ ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﻼم ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺳﻼم ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ دﻋﺎي‬
‫ﺳﻼﻣﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﻼم‪ ،‬وﻗﺖ ﯾﮏ ﺧﻮش و ﺑﺶ ﯾﺎ ﺧﻮشآﻣﺪﮔﻮﯾﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫دﻋﺎي ﺳﻼﻣﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫آﻓﺘﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي رﻓﺘﺎري و ﻗﻠﺒﯽ و ﻧﯿﺰ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﺟﺴﻤﯽ‬
‫و از آﻓﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﺑﺮو‪ ،‬ﻣﺼﻮن ﺑﺪارد‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﺑﻪﺟﺎي ﻋﺒﺎرت‪ ‬ﺳﻼم ﮐﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺪ ﺑﺎر ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ از اﯾﻦ ﻗﺒﯿﻞ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ »ﺧﻮش آﻣﺪي« ﯾﺎ »زﻧﺪه ﺑﺎﺷﯿﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ«؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ و ﻧﻪ ﺳﻼم ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ٓ َ ُّ َ‬ ‫يتم ب َتح َّية فَ َ ْ َ ۡ‬
‫َ ُّ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٨٦ :‬‬ ‫ح ُّيوا بِأح َس َن مِن َها أ ۡو ُردوه�ٓا﴾‬ ‫﴿�ذا حي ِ ِ ِ ٖ‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آن ﭘﺎﺳﺦ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎنِ اﻻﻫﯽ ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞِ ﻋﺒﺎرت‪ ‬ﺳﻼم ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞِ روشِ ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ رﺳﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ در ﺟﻮابِ ﺳﻼمِ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻫﺰار ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﺧﻮش آﻣﺪﯾﺪ« ﯾﺎ‬
‫در ﺟﻮابِ ﺳﻼﻣﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ را ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺶ را‬
‫ﻧﺪادهاﯾﺪ و از اﯾﻦرو ﮔﻨﻪﮐﺎرﯾﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦِ »وﻋﻠﻴﮏالﺴﻼم«‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺮﻣﻮد‪ -» :‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ -‬ﻏﺬا دﻫﯿﺪ« ﮐﻪ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺧﺎﻧﻮاده و زﯾﺮدﺳﺘﺎنِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞِ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫ﺧﺎﻧﻮاده و ﻧﺰدﯾﮑﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﮐﻤﮏ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ .‬زﯾﺮا ﻏﺬا دادن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده‪،‬‬
‫ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و اﻧﺠﺎمِ ﻋﻤﻞ واﺟﺐ‪ ،‬از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻮاﻓﻞ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺐ‬‫ﻲﺸ ٍء أَ َﺣ َّ‬ ‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ » :‬ﻣﺎ َ� َﻘ َّﺮ َب إ َ َّ‬
‫ﻲﻟ َ�ﺒْ ِﺪي � َ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ َّ ْ َ َ ْ ُ َ‬
‫ﺖ َﻋﻠﻴْ ِﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﻧﺰد ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهام ﺑﺎ آن ﺑﻪ ﻣﻦ‬ ‫إِﻲﻟ ِمﻤﺎ ا�ﺮﺘﺿ‬
‫ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻓﺮض ﮐﺮدهام«‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪.«...‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي ﺷﺐزﻧﺪهداران ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﺧﻮابِ ﺷﺐ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﭘﺲ از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،6502 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪166‬‬

‫ﻧﯿﻤﻪﺷﺐ ﻟﺬت ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در دلِ ﺷﺐ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺑﺴﺘﺮ ﻧﺮم و ﮔﺮم ﺑﺮﺧﯿﺰد و ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﻼوت‪ ‬ﮐﻼم اﻻﻫﯽ ﺑﻪ او‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺠﻮﯾﺪ و ﯾﺎ ﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ دﻋﺎ ﺑﺮدارد‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻼم و اﺳﺘﻘﺒﺎلِ ﮔﺮم ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪،‬‬
‫وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﺑﺨﺶ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪﺳﻼﻣﺘﯽ وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮﯾﺪ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻗﯿﺎم ﺷﺐ را ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺷﺒﺎﻧﮕﺎﻫﺎن ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت‪ ‬اﷲ ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻼمِ ﮔﺮمِ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َٰ ٌ َ َ ۡ ُ َ َ َ ۡ ُ َ‬ ‫َ ۡ َ َ ٰٓ َ ُ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫ون َعلَ ۡيهم ّمِن ُ ّ َ‬
‫�� ۡ ۚم فن ِۡع َم‬ ‫اب ‪ ٢٣‬س�م علي�م بِما ص‬
‫�ب ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱلم��ِكة يدخل‬
‫ُۡ‬
‫]اﻟﺮﻋﺪ‪[٢٤ ،٢٣ :‬‬ ‫�ق َ� ٱ َّ�ارِ ‪﴾٢٤‬‬
‫و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن )ﺑﺮاي ﺧﻮشآﻣﺪﮔﻮﯾﯽ( از ﻫﺮ دري ﻧﺰدﺷﺎن ﻣﯽآﯾﻨﺪ )و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ (:‬ﺳﻼم ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻪﭘﺎس ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ و ﺻﺒﺮﺗﺎن‪ .‬ﭘﺎداش اﯾﻦ ﺳﺮا ﭼﻪ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ!‬
‫ﻟﺬا از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺐزﻧﺪهداران ﺑﺪون ﻫﯿﭻ رﻧﺞ و ﻋﺬاﺑﯽ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺳﻼﻣﺘﯽِ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽروﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺳﻪ ﺳﺒﺐ از اﺳﺒﺎب ورود ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ‬
‫رﻫﻨﻤﻮد ارزﺷﻤﻨﺪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ؛ و از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﺟﺮﮔﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻼﻣﺘﯽ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ َ ُ ِّ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎم �ﻌﺪ َرمﻀﺎن ﺷﻬ ُﺮ‬ ‫‪ -١١٧٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أﻓﻀﻞ الﺼﻴ ِ‬
‫ُ َ ُ ْ َ ُ َّ َ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َّ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﷲِ الﻤﺤ َّﺮم‪َ ،‬وأﻓﻀﻞ الﺼﻼة ِ �ﻌﺪ اﻟﻔ ِﺮ�ﻀ ِﺔ ﺻﻼة الﻠﻴ ِﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزه ﭘﺲ از روزهي‬
‫رﻣﻀﺎن‪ ،‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻣﺎه‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﻣﺤﺮّم اﺳﺖ؛ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1163 :‬‬

 ‫‪167‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬
‫َّ َّ َّ َ َ َ ُ َّ ْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُّ ْ َ‬ ‫‪ -١١٧٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ﺧﻔﺖ الﺼﺒﺢ‬ ‫ﻋﻤﺮ‪ $‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺻﻼة الﻠﻴ ِﻞ ﻣﺜ� ﻣﺜ�‪ ،‬ﻓﺈذا ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ ْ َ َ‬
‫ﺣﺪ ٍة«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﻓﺄوﺗ ِﺮ ﺑِﻮا ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪ ،‬دورﮐﻌﺖ دورﮐﻌﺖ اﺳﺖ‬
‫و ﭼﻮن اﺣﺘﻤﺎل دادي ﮐﻪ ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮏ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﺑﮕﺰار«‪.‬‬
‫ْ َ‬ ‫َّ ْ ْ َ ْ َ ُ‬ ‫َ َ َ َ َّ ُّ ُ َ ِّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻳﺼ� ﻣ َِﻦ الﻠﻴ ِﻞ َﻣﺜ� َﻣﺜ�‪َ ،‬و�ﻮﺗ ُِﺮ ﺑ ِ َﺮ�ﻌ ٍﺔ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫‪ -١١٧٧‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن اﻨﻟ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺷﺐ‪ ،‬دورﮐﻌﺖ دورﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‬
‫و ‪ -‬در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ‪ -‬ﯾﮏ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﻣﯽﮔﺰارد«‪.‬‬
‫َّ ْ َ َّ َ ُ َّ ْ َ ُ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻔ ِﻄ ُﺮ ﻣ َِﻦ الﺸﻬ ِﺮ ﺣﻰﺘ �ﻈﻦ أن ﻻ ﻳﺼﻮم‬ ‫‪ -١١٧٨‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ َ ُ ْ َ َ ُ َ َّ ُ َ ِّ ً‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬
‫ْ ُ َ َ ُ ُ َ َّ َ ُ َّ ْ ُ َ ُ َ ْ َ َ‬
‫ْ‬
‫ﻴﻞ مﺼﻠﻴﺎ إِﻻ‬ ‫ِ‬ ‫الﻠ‬ ‫ِﻦ‬
‫ﻣ‬ ‫اه‬‫ﺮ‬‫ﺗ‬ ‫أن‬ ‫ﺎء‬‫ﺸ‬ ‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫ن‬ ‫ﻣِﻨﻪ ‪،‬و�ﺼﻮم ﺣﻰﺘ �ﻈﻦ أن ﻻ �ﻔ ِﻄﺮ ﻣِﻨﻪ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬و�‬
‫َُْ‬ ‫َ ً‬ ‫َُْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫َرأ�ﺘﻪ‪َ ،‬وﻻ ﻧﺎﺋ ِﻤﺎ إِﻻ َرأ�ﺘﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﯾﮏ ﻣﺎه‪ ،‬ﭼﻨﺪ روزِ ﭘﯿﺎﭘﯽ روزه‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻣﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ در آن ﻣﺎه روزه ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬و ﮔﺎه‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ روز را روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺎ ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ روزي را ﻧﺨﻮاﻫﺪ‬
‫ﺧﻮرد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯽ او را در ﺣﺎلِ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺒﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﯽدﯾﺪي و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯽ‬
‫) ‪(4‬‬
‫او را در ﺣﺎلِ ﺧﻮاب ﺑﺒﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﯽدﯾﺪي«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﻗﯿﺎمِ ﺷﺐ اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزه ﭘﺲ از روزهي رﻣﻀﺎن‪ ،‬روزه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻣﺎه‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﻣﺤﺮّم اﺳﺖ«‪ .‬روزهي ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﻪاﺟﻤﺎع واﺟﺐ‪ ،‬و ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن‬
‫اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎه ﻣﺤﺮّم ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺎه ﺑﺮاي روزهي ﻧﺎﻓﻠﻪ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪1137 ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.749 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪995 ،473) ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .749 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1113‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪[.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪1141 ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1158 :‬‬
‫)‪ (4‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﺷﺒﺶ وﻗﺖ‪ ‬ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻫﺮ وﻗﺖ‪ ‬ﺷﺐ ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﺐ ﻣﯽﮔﺰارد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪168‬‬

‫در ﻣﺎه ﻣﺤﺮم‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ روزه ﭘﺲ از روزهي ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از‬
‫ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ از ﻧﻤﺎزِ روز ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪاﺳﺘﺜﻨﺎي‬
‫ﺳﻨﺖﻫﺎي راﺗﺒﻪاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‬
‫ﺑﺮﺗﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً ﺷﺶ رﮐﻌﺖ راﺗﺒﻪي ﻇﻬﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ‪ ‬ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض ﻇﻬﺮ ﮐﻪ ﺑﺎ دو‬
‫ﺳﻼم ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﭘﺲ از ﻓﺮض ﻇﻬﺮ‪ ،‬از ﺷﺶ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺮﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺳﻨﺘﯽ ﻣﺆﮐﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ادا ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻄﻠﻖِ ﻧﻔﻞ در ﺷﺐ‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﻧﺎﻓﻠﻪي روز ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﺮض‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ اول و دومِ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪ ،‬دورﮐﻌﺖ‬
‫دورﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺧﻮاﻧﺪن ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﻼم‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺣﺘﻤﺎً‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺳﻼم داد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ و ﺳﻼم ﻣﯽدﻫﯿﻢ و‬
‫آنﮔﺎه دو رﮐﻌﺖ‪ ‬دﯾﮕﺮ‪ .‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺣﻨﺒﻞ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‬
‫ﺑﺮاي رﮐﻌﺖ ﺳﻮم ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﮔﺮ در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮدد و ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬اﮔﺮ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﯾﺪ و از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﭘﺲ از ﺗﺸﻬﺪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ‬
‫را ﻫﻢ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ؛ و اﮔﺮ ﺑﺮﻧﮕﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺗﺎن‬
‫ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪ ،‬دورﮐﻌﺖ دورﮐﻌﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﻣﯽﺗﻮان‪ ،‬ﺳﻪ ﯾﺎ ﭘﻨﺞ ﯾﺎ‬
‫ﻫﻔﺖ ﯾﺎ ﻧُﻪ رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪ؛ اﮔﺮ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﺳﻪ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺲ از رﮐﻌﺖ‬
‫دوم ﺳﻼم دﻫﺪ و ﺳﭙﺲ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‪ ‬دﯾﮕﺮ ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﻪ رﮐﻌﺖ را ﭘ‪‬ﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﺸﻬﺪ و ﯾﮏ ﺳﻼم ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر اﮔﺮ ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ را ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﺸﻬﺪ و ﯾﮏ ﺳﻼم ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ وﺗﺮش ﻫﻔﺖ رﮐﻌﺖ اﺳﺖ‪ ،‬آنرا‬
‫ﺑﺎ ﯾﮏ ﺗﺸﻬﺪ و ﯾﮏ ﺳﻼم ﺑﻪﺟﺎ ﺑﯿﺎورد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧُﻪ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﻣﯽﮔﺰار‪‬د‪ ،‬در رﮐﻌﺖ ﻫﺸﺘﻢ‬
‫ﺗﺸﻬﺪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺳﻼم ﻧﺪﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﺧﯿﺰد رﮐﻌﺖ ﻧُﻬﻢ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺳﻼم دﻫﺪ‪ .‬و‬
‫ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ دو رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﺳﻼم دﻫﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ روش وﺗﺮ ﻣﯽﮔﺰارد‪.‬‬
 ‫‪169‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫از ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ و دوم اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع‬
‫ﻓﺠﺮ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ‪ ،‬وﻗﺖ‪ ‬وﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺧﻮاب ﺑﺮ‬
‫ﺷﺨﺺ ﻏﺎﻟﺐ ﺷﺪ و وﺗﺮ ﻧﮕﺰارد‪ ،‬در روز ﺟﺒﺮاﻧﺶ ﮐﻨﺪ و ﻗﻀﺎي آنرا ﺑﻪ ﺻﻮرت زوج‪،‬‬
‫ﺑﻪﺟﺎ ﺑﯿﺎورد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺖﻫﺎي وﺗﺮش ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺳﻪ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در روز ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻗﻀﺎي آن را ﺷﺶ رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و اﮔﺮ وﺗﺮش‪ ،‬ﻫﻔﺖ‬
‫رﮐﻌﺘﯽ ﺑﻮده‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻫﺸﺖ رﮐﻌﺘﯽﺳﺖ‪ .‬و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺎ آﺧ‪‬ﺮ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ و روش ﻧﻤﺎز ﺷﺐ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﺐ‪ ،‬دورﮐﻌﺖ دورﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﯾﮏ ﻋﻤﻞِ ﻧﯿﮏ را‬
‫آنﻗﺪر اداﻣﻪ ﻣﯽداد ﮐﻪ اﻃﺮاﻓﯿﺎن و ﯾﺎرانِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آن ﺑﺰرﮔﻮار را ﻫﻤﻮاره در ﺣﺎلِ اﻧﺠﺎمِ‬
‫آن ﻋﻤﻞ ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯽ آن ﺑﺰرﮔﻮار را در ﺣﺎلِ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺒﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﯽدﯾﺪي و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯽ او را در ﺣﺎ ِل ﺧﻮاب ﺑﺒﯿﻨﯽ‪،‬‬
‫ﻣﯽدﯾﺪي«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺎري را ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ آنرا ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮ ﻣﯽدﯾﺪ؛ ﮔﺎه‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ را اداﻣﻪ ﻣﯽداد و ﭼﻨﺪﯾﻦ روز را روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﮔﺎه ﺑﻪ ﺻﻼحدﯾﺪ‪ ‬ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﭼﻨﺪﯾﻦ روز را ﺑﺪونِ روزهي ﻧﺎﻓﻠﻪ ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﺮد ودر راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫رويﮐﺮدي داﺷﺖ‪ .‬زﯾﺮا آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ روش را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﮐﺎري ﻣﯽﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺪﻧﺶ آﺳﺎنﺗﺮ‪ ،‬و ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﻣﻮرد رﺿﺎﯾﺖ اﷲ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬زﯾﺮا ﺟﺴﻢ و ﺟﺎنِ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺮ او ﺣﻖ دارﻧﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪان‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮐﻪ ﺟﺴﻢِ ﺗﻮ ﺑﺮ ﺗﻮ ﺣﻖ دارد«‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ ََ ْ ًَ َْ‬ ‫َ َ ُ َ ِّ ْ َ‬ ‫َّ‬
‫ﺮﺸة َر�ﻌﺔ ‪� -‬ﻌ ِ� ﻲﻓ‬ ‫‪ -١١٧٩‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن ﻳﺼ� إﺣﺪى ﻋ‬
‫َ ْ ُ ُ َّ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ ُ ُ ْ َ ْ َ َ ً َ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ‬ ‫َّ‬
‫� آﻳﺔ �ﺒﻞ أن ﻳ ْﺮ�ﻊ َرأﺳﻪ‪،‬‬ ‫ﻴﻞ ‪� -‬ﺴﺠﺪ الﺴﺠﺪة ﻣِﻦ ذل ِﻚ ﻗﺪر ﻣﺎ �ﻘﺮأ أﺣﺪ�ﻢ ﻤﺧ ِﺴ‬ ‫ِ‬ ‫الﻠ‬
‫ْ َ َ َّ َ َ ُ ُ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ْ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ََْ ُ َ ََْ‬
‫ﺠﻊ ﻰﻠﻋ ِﺷﻘ ِﻪ اﻷ�ﻤ ِﻦ ﺣﻰﺘ ﻳﺄ�ِﻴﻪ الﻤﻨﺎدِي‬‫� �ﺒﻞ ﺻﻼة ِ اﻟﻔﺠ ِﺮ‪� ،‬ﻢ ﻳﻀﻄ ِ‬‫و�ﺮﻛﻊ ر�ﻌﺘ ِ‬

‫)‪ (1‬ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .154‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪170‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ‬
‫لﻠﺼﻼة ِ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻣﯽﮔﺰارد و در اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺠﺪه را ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﭘﻨﺠﺎه آﯾﻪ ﺑﺨﻮاﻧَﺪ‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض ﺻﺒﺢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﺧﻮد دراز ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺆذن ﺑﺮاي اﻋﻼمِ اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﺰد‪ ‬آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽآﻣﺪ‪.‬‬
‫ََ ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎن َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫�ه ِ‪ -‬ﻰﻠﻋ إﺣﺪى‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻻ‬‫و‬ ‫ﻀ‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫‪-‬‬ ‫ﺰ�ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ن‬ ‫‪ -١١٨٠‬وﻋﻨﻬﺎ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺎﻛ‬
‫َّ ُ َّ ُ َ ِّ ْ َ ً َ َ ْ ْ َ ْ‬ ‫َ ْ َ َ َ ْ َ ً ُ َ ِّ ْ َ ً َ َ ْ ْ َ ْ ُ ْ َّ َ ُ‬
‫ﻋﺮﺸة ر�ﻌﺔ‪ :‬ﻳﺼ� أر�ﻌﺎ ﻓﻼ �ﺴﺄل �ﻦ ﺣﺴﻨِ ِﻬﻦ وﻃﻮل ِِﻬﻦ‪� ،‬ﻢ ﻳﺼ� أر�ﻌﺎ ﻓﻼ �ﺴﺄل �ﻦ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ ََْ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ُ َ ِّ َ ً َ ُ ُ َ‬ ‫ُ ْ َّ ُ‬
‫ﺣﺴﻨِ ِﻬﻦ وﻃﻮل ِِﻬﻦ‪َّ � ،‬ﻢ ﻳﺼ� ﺛﻼﺛﺎ‪� .‬ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬أ�ﻨﺎم �ﺒﻞ أن ﺗﻮﺗ َِﺮ؟ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻳﺎ‬
‫ََ ُ َْ‬ ‫َّ َ ْ َ َّ َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺎن َوﻻ �ﻨﺎم ﻗﻠ ِﻲﺒ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫� �ﻨﺎﻣ ِ‬ ‫ﺎﻋ� ِﺸﺔ‪ ،‬إن �ﻴ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در رﻣﻀﺎن و ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن ﺑﯿﺶ از ﯾﺎزده‬
‫رﮐﻌﺖ ‪ -‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪ -‬ﻧﻤﯽﮔﺰارد؛ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ‪ ‬زﯾﺒﺎ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﭙﺮس‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ زﯾﺒﺎ و ﻃﻮﻻﻧﯽِ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﭙﺮس و آنﮔﺎه ﺳﻪ رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬اي‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ ‪،‬ﭼﺸﻤﺎﻧﻢ ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ؛ اﻣﺎ ﻗﻠﺒﻢ ﺑﯿﺪار اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ُ َ ِّ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ َ َ َ ُ ّ َ َّ‬ ‫َّ‬
‫ﺧ َﺮهُ �ﻴﺼ�‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻴﻞ‪َ ،‬و�ﻘﻮم آ ِ‬ ‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن �ﻨﺎم أول الﻠ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١١٨١‬وﻋﻨﻬﺎ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺑﺘﺪاي ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ً َ َّ َ َ ْ ُ‬ ‫َ ًَ ََ َ ْ‬
‫ﺖ َﻣ َﻊ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َ َ َّ ْ ُ‬
‫ﻲﺒ‪ْ ‬ﻴﻟﻠﺔ‪ ،‬ﻓﻠ ْﻢ ﻳ َﺰل ﻗﺎﺋ ِﻤﺎ ﺣﻰﺘ ﻫﻤﻤﺖ‬ ‫‪ -١١٨٢‬ﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺻﻠﻴ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ََْ َ َ َ ََْ ُ ْ‬ ‫َْ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺟﻠﺲ َوأدﻋﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ِ‬ ‫أ‬ ‫أن‬ ‫ﺖ‬‫ﻤ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻫ‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬‫ﻗ‬ ‫؟‬ ‫ﺖ‬‫ﻤ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻣ‬ ‫‪:‬‬‫ﻗﻴﻞ‬ ‫!‬‫ء‬‫ٍ‬ ‫ﺳﻮ‬ ‫ﺮ‬‫م‬ ‫ﺑِﺄ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪(1123 ،994) ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.736 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪1147 ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.738 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪1146 ،‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.739 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1135 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .773 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 105‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪171‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎدم‪.‬‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﻗﺪري ﻗﯿﺎم را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺪي ﮔﺮﻓﺘﻢ‪ .‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺘﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ ﺑﻨﺸﯿﻨﻢ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﮕﺬارم‪.‬‬
‫َ َ ْ َ‬ ‫َ َ َّ ْ ُ‬
‫ﺖ ﻣﻊ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ُ َْ َ‬
‫ﻲﻟ�َﻟ ٍﺔ‪،‬‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ذات‬ ‫ِ‬ ‫اﻴﻟﻤﺎن‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺻﻠﻴ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١١٨٣‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻋﺒﺪاﷲ ﺣﺬﻳﻔﺔ ﺑﻦ‬
‫ََ َ َُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ْ ُ ِّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ ُ ْ َُ‬ ‫َ َََ َ ْ‬
‫ﻳﺮﻛﻊ ﻋِﻨﺪ اﻤﻟﺎﺋﺔ‪َّ � ،‬ﻢ مﻰﻀ‪� ،‬ﻘﻠﺖ ﻳﺼ� ﺑِﻬﺎ ﻲﻓ َر�ﻌ ٍﺔ‪� ،‬ﻤﻰﻀ‪� .‬ﻘﻠﺖ‬ ‫ﻓﺎ�ﺘﺘﺢ اﺒﻟﻘﺮة‪ ،‬ﻓﻘﻠﺖ‬
‫َ َ َ َ َ َ ْ ُ ُ ُ َ َ ِّ ً َ َّ َ‬ ‫ِّ َ َ َ َ َ َ َّ ْ‬ ‫َ ْ َ َ َّ ْ َ‬
‫مﺮ ﺑِﺂﻳ ٍﺔ‬ ‫ﺛﻢ اﻓﺘﺘﺢ آل ﻋﻤﺮان �ﻘﺮأﻫﺎ‪� ،‬ﻘﺮأ ﻣﺮﺘﺳﻼ إذا‬ ‫ﺛﻢ اﻓﺘﺘﺢ اﻟنﺴﺎء‪� ،‬ﻘﺮأﻫﺎ‪،‬‬ ‫ﻳﺮﻛﻊ ﺑﻬﺎ‪،‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ ٌ َ َ‬
‫َّ‬
‫ﺆال ﺳﺄل‪ ،‬و�ذا م َّﺮ ﺑِﺘﻌﻮ ٍذ �ﻌ َّﻮذ‪ ،‬ﺛﻢ ر�ﻊ ﻓﺠﻌﻞ ﻳﻘﻮل‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن‬ ‫ٍ‬ ‫�ِﻴﻬﺎ �ﺴبِﻴﺢ ﺳﺒﺢ‪ ،‬و�ِذا م َّﺮ �ِﺴ‬
‫ْ ُ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ُ ُ ْ‬ ‫َ ِّ َ ْ‬
‫ﻴﻢ« ﻓﺎﻜن ر�ﻮﻋﻪ � ًﻮا ﻣِﻦ �ِﻴﺎ ِﻣ ِﻪ � َّﻢ ﻗﺎل‪» :‬ﺳ ِﻤﻊ اﷲ ﻤﻟِﻦ ﻤﺣِﺪه‪ ،‬ر�ﻨﺎ لﻚ اﺤﻟﻤﺪ« ﺛﻢ‬ ‫ﻌﻈ ِ‬ ‫� اﻟ ِ‬ ‫ر‬
‫َ ً‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َِّ‬ ‫ً َ ً َّ َ ُ َّ َ َ َ َ َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫ﻃﻮ�ﻼ ﻗﺮ�ﺒﺎ مِﻤﺎ ر�ﻊ‪� ،‬ﻢ ﺳﺠﺪ ﻓﻘﺎل‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن ر� اﻷﻰﻠﻋ« ﻓﺎﻜن ﺳﺠﻮده ﻗ ِﺮ�ﺒﺎ‬ ‫ﻗﺎم �ِﻴﺎﻣﺎ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ‬
‫ﻣِﻦ �ِﻴﺎ ِﻣ ِﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪم؛‬
‫اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﺳﻮرهي »ﺑﻘﺮه« را ﺷﺮوع ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬در آﯾﻪي ﺻﺪم‪ ،‬رﮐﻮع ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﯾﻦ آﯾﻪ ﮔﺬﺷﺖ؛ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻫﻤﻪي »ﺑﻘﺮه« را در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺧﻮاﻧﺪ‬
‫)و آنﮔﺎه رﮐﻮع ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد(‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﺳﻮره را ﺧﻮاﻧﺪ و در اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻮدم ﮐﻪ‬
‫رﮐﻮع ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد؛ اﻣﺎ رﮐﻮع ﻧﮑﺮد و ﺳﻮرهي »ﻧﺴﺎء« را ﺷﺮوع ﮐﺮد و آن را ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن‪،‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ »آلﻋﻤﺮان« را آﻏﺎز ﻧﻤﻮد و آرام و ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ آﯾﻪاي‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﮐﻪ در آن ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﷲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﭼﻮن ﺑﻪ آﯾﻪي دﻋﺎ‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﻪاي ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﻨﺎه ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﷲ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺎه‬
‫َ َ ِّ َ ْ‬
‫ﻴﻢ« و‬ ‫ﻌﻈ ِ‬
‫� اﻟ ِ‬ ‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﮐﻮع ﻧﻤﻮد و ﺷﺮوع ﮐﺮد ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ‪ُ » :‬ﺳﺒﺤﺎن ر‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻤﺣﺪه‪،‬‬
‫رﮐﻮﻋﺶ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻗﯿﺎﻣﺶ ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ؛ آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳ ِﻤﻊ اﷲ ِﻤﻟﻦ ِ‬
‫ْ‬
‫اﺤﻟ ُ‬ ‫َّ‬
‫ﻤﺪ« و اﯾﻦ ﻗﯿﺎﻣﺶ ﻧﯿﺰ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺑﻪاﻧﺪازهي رﮐﻮﻋﺶ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬ ‫ر�ﻨﺎ لﻚ‬
‫َ‬ ‫ﺳﺠﺪه رﻓﺖ و ﻫﻤﻮاره »ﺳﺒﺤﺎن َر ِّ َ‬
‫� اﻷﻰﻠﻋ« ﻣﯽﮔﻔﺖ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺳﺠﺪهاش ﻧﯿﺰ ﺑﻪاﻧﺪازهي‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺶ‪ ،‬ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .722 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 104‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪172‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ »رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد«‪ .‬در اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را دورﮐﻌﺖ‬
‫دورﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ دو رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﻼم ﻣﯽداد و ﺳﭙﺲ دو رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﻼم ﻣﯽداد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﻨﺞ دورﮐﻌﺘﯽ ﻣﯽﮔﺰارد و ﺳﭙﺲ ﯾﮏ‬
‫رﮐﻌﺖ وﺗﺮ ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﻓﺠﺮ ﻃﻠﻮع‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬دو رﮐﻌﺖ ﭘﯿﺶ از ﻓﺮض را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﻗﺪري ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﺎ‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﺳﻮرهي ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﺧﻮد دراز‬
‫ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺆذن ﺑﺮاي اﻋﻼمِ اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻧﺰد‪ ‬آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺎ اﺣﺘﺴﺎب ﯾﮏ رﮐﻌﺖ وﺗﺮ‪ ،‬ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ روﺷﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﻣﺎم‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز از ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﯿﺮون و ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮود‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻘﺘﺪيﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از اﻣﺎم در ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪاﻧﺘﻈﺎرِ آﻣﺪن وي‬
‫و اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز ﺑﻨﺸﯿﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻣﻘﺘﺪيﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎرِ اﻣﺎم ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫اﻣﺎم ﺑﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻣﻘﺘﺪيﻫﺎ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﺗﻌﺠﯿﻞ اﻣﺎم در آﻣﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﻣﺮدم ﺷﻮد و آﻧﺎن را ﺑﺮ آن دارد ﮐﻪ زودﺗﺮ در ﻣﺴﺠﺪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم‪ ،‬زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﻣﺎم در آﻣﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺗﻨﺒﻠﯽِ‬
‫ﻣﺮدم را در ﭘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺒﺐ ﮔﺮدد ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ دﯾﺮﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم در آﻣﺪن ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺠﯿﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ دوم‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در رﻣﻀﺎن و ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن ﺑﯿﺶ از ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ‪ -‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﺐ‪ -‬ﻧﻤﯽﮔﺰارد«؛ زﯾﺮا از ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺳﺆال ﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در رﻣﻀﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در رﻣﻀﺎن و ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن ﺑﯿﺶ از ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ‪ -‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪-‬‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺰارد؛ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ‪ ‬زﯾﺒﺎ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﭙﺮس‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ زﯾﺒﺎ و‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽِ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﭙﺮس؛ و آنﮔﺎه ﺳﻪ رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﺰارد«‪ .‬دو ﺗﺎ ﭼﻬﺎر‬
‫رﮐﻌﺖ و ﯾﮏ ﺳﻪرﮐﻌﺘﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ‪ .‬ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎزِ ﺷﺐ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﯾﺎزده ﯾﺎ ﺳﯿﺰده رﮐﻌﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪173‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ‪ ‬زﯾﺒﺎ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﭙﺮس«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ‪ ‬ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺒﺎ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮔﺰارد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﮔﻤﺎن ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬اﯾﻦ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ را ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﻼم ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﺳﺎﯾﺮ‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را دورﮐﻌﺖ دورﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از اداي ﻫﺮ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ دو ﺳﻼم‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺪﮐﯽ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﺳﭙﺲ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ‪ ‬دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ُ َّ ُ َ ِّ ْ ً‬
‫أر َ�ﻌﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ‬ ‫ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪�» :‬ﻢ ﻳﺼ�‬
‫ُ‬
‫دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﺰارد«‪ .‬ﺣﺮف‪َّ �» ‬ﻢ« ﯾﺎ واژهي »ﺳﭙﺲ« ﺣﺎﮐﯽ از ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﻧﮑﺘﻪاي در اﯾﻦﺑﺎره اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن در ﻓﻬﻢ و‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻧﺼﻮص و ﻣﺘﻮن دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺷﺘﺎب ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﺑﻌﺎد و ﻣﺘﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ درﺑﺎرهي‬
‫ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع را ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي و ﺳﭙﺲ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از داﻧﺶﺟﻮﯾﺎن و اﻓﺮاد‪‬‬
‫ﻧﻮآﻣﻮز ﺑﻪوﯾﮋه در زﻣﯿﻨﻪي ﻋﻠﻢ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻫﺮ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ را ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﻼم‬
‫اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﻓﻬﻢ ﻧﺎدرﺳﺖ از ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺳﺆال ﺷﺪ؛ ﻓﺮﻣﺪ‪» :‬دورﮐﻌﺖ دورﮐﻌﺖ اﺳﺖ«‪ .‬و اﻣﮑﺎن‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﻤﺎز ﺷﺐ را ﭼﻬﺎررﮐﻌﺖ ﭼﻬﺎررﮐﻌﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﻔﺖرﮐﻌﺖ و ﯾﺎ ﻧُﻪرﮐﻌﺖ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ وي‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎ ﺑﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎد‪ .‬زﯾﺮا دربِ ﺧﺎﻧﻪي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ روي ﻫﻤﻪ ﺑﺎز ﺑﻮد و ﺧﺎﻧﻪاش‪،‬‬
‫ﺧﺎﻧﻪي ﻫﻤﻪي اﻣﺖ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻪي اﺻﺤﺎب و ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ‬
‫از اﺻﺤﺎب‪ #‬ﮐﻪ دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي آن ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از آﻧﺎن ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮان ﯾﺎ ﺑﺮو و در‬
‫ﺧﺎﻧﻪات ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰار؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺳﯿﻨﻪ و روﯾﯽ ﺑﺎز از ﯾﺎراﻧﺶ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺧﺪﻣﺖﮐﺎران رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﻣﺴﻮاكدارِ اﯾﺸﺎن ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﻮاك‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را‬
‫ﺗﻤﯿﺰ ﻣﯽﮐﺮد و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻧﻈﺎﻓﺖ‪ ‬ﺑﺎﻟﺶ و ﮐﻔﺶﻫﺎي آن ﺑﺰرﮔﻮار را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﮔﺎه ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽآﻣﺪ و ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎز اﯾﺴﺘﺎد؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪﻗﺪري ﻗﯿﺎم را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺪي ﮔﺮﻓﺘﻢ«‪ .‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺘﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻢ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪174‬‬

‫ﺑﻨﺸﯿﻨﻢ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﮕﺬارم«‪ .‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺟﻮان ﺑﻮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻣﺴﻦﺗﺮ و ﺑﺰرگﺗﺮ از او ﺑﻮدﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ و ﻗﯿﺎﻣﺶ را ﻃﻮﻻﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﺟﻮان ﻧﯿﺰ ﮐﻢ ﻣﯽآورد و از اداﻣﻪي ﻗﯿﺎم ﻧﺎﺗﻮان ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آنﻫﻢ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻋﺒﺎدت‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺳﺮِ ﺷﮑﺮﮔﺰاري ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ دوﺳﺖ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺑﻨﺪهاي ﺳﭙﺎسﮔﺰار ﺑﺎﺷﻢ؟«‬
‫ﺑﺎري دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺬﯾﻔﻪ ﺑﻦ ﯾﻤﺎن‪ ‬در ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ؛ اﯾﺸﺎن‪،‬‬
‫ﺳﻮرهي »ﺑﻘﺮه« را ﺷﺮوع ﮐﺮد‪ .‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬در آﯾﻪي ﺻﺪم‪ ،‬رﮐﻮع‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﯾﻦ آﯾﻪ ﮔﺬﺷﺖ؛ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻫﻤﻪي »ﺑﻘﺮه« را در ﯾﮏ رﮐﻌﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺧﻮاﻧﺪ )و آنﮔﺎه رﮐﻮع ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد(‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﺳﻮره را ﺧﻮاﻧﺪ و در اﯾﻦ‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻮدم ﮐﻪ رﮐﻮع ﺧﻮاﻫﺪ ﻧﻤﻮد؛ اﻣﺎ رﮐﻮع ﻧﮑﺮد و ﺳﻮرهي »ﻧﺴﺎء« را ﺷﺮوع ﮐﺮد و‬
‫آن را ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ »آلﻋﻤﺮان« را آﻏﺎز ﻧﻤﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﻪ ﺳﻮره‪،‬‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﺑﯿﺶ از ﭘﻨﺞ ﺟﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آرام و ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ‬
‫آﯾﻪاي ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﮐﻪ در آن ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﷲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﭼﻮن ﺑﻪ آﯾﻪي‬
‫دﻋﺎ ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﯾﻪاي ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﻨﺎه ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﮐﻮع ﻧﻤﻮد‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺮاﺋﺘﯽ‪ ،‬وﻗﺖ‪‬‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮاﺋﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ذﮐﺮ و دﻋﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺮاه ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َ َ ِّ َ ْ‬
‫ﻴﻢ« و رﮐﻮﻋﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﻪاﻧﺪازهي‬ ‫ﻌﻈ ِ‬
‫� اﻟ ِ‬ ‫رﮐﻮع ﻧﻤﻮد و ﺷﺮوع ﮐﺮد ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ‪ُ » :‬ﺳﺒﺤﺎن ر‬
‫ْ‬
‫اﺤﻟ ُ‬ ‫ﻗﯿﺎﻣﺶ ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ؛ آنﮔﺎه ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪َ » :‬ﺳﻤ َﻊ اﷲ ﻤﻟﻦ َﻤﺣ َﺪه‪َّ ،‬‬
‫ﻤﺪ« و اﯾﻦ‬ ‫ر�ﻨﺎ لﻚ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺶ ﻧﯿﺰ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺑﻪاﻧﺪازهي رﮐﻮﻋﺶ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺖ و ﺳﺠﺪهاش‬
‫َ‬ ‫ﻧﯿﺰ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻗﯿﺎﻣﺶ‪ ،‬ﻃﻮل ﮐﺸﯿﺪ و ﻫﻤﻮاره »ﺳﺒﺤﺎن َر ِّ َ‬
‫� اﻷﻰﻠﻋ« ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﮔﺎه اﻓﺰون‬
‫ُ َ َ َ‬
‫ﻤﺪ َك ا�َّ اﻏ ِﻔﺮ ِﻲﻟ«؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﺎه‬ ‫وﺤﺑ ِ‬
‫ر�ﻨﺎ َ‬
‫ِ‬
‫ﻚ ا�َّ َّ‬ ‫ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬در ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧ‬
‫َ‬ ‫ٌ ُ ُّ ٌ ُّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫والﺮوح«‪.‬‬ ‫� ِﺔ ُّ‬ ‫در ﺳﺠﺪه ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ُ » :‬ﺳ ُّﺒﻮح ﻗﺪوس َرب اﻤﻟﻼﺋ‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻮﺳﺘﺎﻧﯽ از ﺑﻮﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن اﻧﻮاع ﮔﯿﺎﻫﺎن زﯾﺒﺎ و ﺑﺎﻃﺮاوت‬
‫ﻣﯽروﯾﺪ‪ .‬آري؛ در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻗﺮآن اﺳﺖ و ذﮐﺮ و دﻋﺎ و ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﮑﺒﯿﺮ و ﭘﻨﺎه ﺑﺮدن ﺑﻪ اﷲ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 487 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪.‬‬

 ‫‪175‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫از اﯾﻦرو ﻧﻤﺎز ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻋﺒﺎدت‪ ‬ﺑﺪﻧﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺲ از ﺗﻮﺣﯿﺪ و ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ ﮐﻪ‬
‫ﮐﻠﯿﺪ‪ ‬اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬از ﻫﻤﻪي ﻋﺒﺎدتﻫﺎ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬روشِ ﻧﻤﺎز ﺷﺐِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد؛ ﭘﺲ اي ﺑﺮادر و ﺧﻮاﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻢ! ﻣﺸﺘﺎﻗﺎﻧﻪ در دلِ ﺷﺐ ﺑﻪ ﻗﯿﺎم و ﻋﺒﺎدت ﺑﭙﺮدازﯾﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﻇﺎﻫﺮ و ﺑﺎﻃﻦ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ و ﻣﺎ را ﺑﺮ آﯾﯿﻦ او و‬
‫در ﺟﺮﮔﻪي اﻣﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎن از دﻧﯿﺎ ﺑﺒﺮد و ﻣﺎ را وارد ﺑﻬﺸﺖ‪ ‬ﺑﺮﯾﻦ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُّ َّ َ ْ َ ُ َ َ ُ ُ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ﻮت«‪.‬‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺌِﻞ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أي الﺼﻼة ِ أﻓﻀﻞ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻃﻮل اﻟﻘﻨ ِ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١١٨٤‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ ﻗﯿﺎﻣﺶ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ ُّ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫‪ -١١٨٥‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ :$‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﺣﺐ الﺼﻼة ِ إِﻰﻟ‬
‫َُ ُ َُُُ ََ ُ‬ ‫َ ُ َ ُ َ َ َ َ َ ُ ْ َ َّ‬ ‫َ ُ َ ُ َ َ َ ُّ ِّ َ َ‬
‫ﻴﻞ َو�ﻘﻮم ﺛﻠﺜﻪ َو�ﻨﺎم‬ ‫اﷲِ ﺻﻼة داود‪ ،‬وأﺣﺐ الﺼﻴ ِ‬
‫ﺎم إِﻰﻟ اﷲِ ِﺻﻴﺎم داود‪ ،‬ﺎﻛن �ﻨﺎم ﻧ ِﺼﻒ الﻠ ِ‬
‫ً‬ ‫ُ ُ َ ُ َ ُ ُ َ ً ُْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺳﺪﺳﻪ َو�ﺼﻮم ﻳﻮﻣﺎ َو�ﻔ ِﻄ ُﺮ ﻳ ْﻮﻣﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﻧﻤﺎز داوود اﺳﺖ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزه ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬روزهي داوود)‪ (‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫وي ﻧﯿﻤﯽ از ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﯾﮏﺳﻮم آن را ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﯾﮏﺷﺸﻢ‬
‫دﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪.‬‬
‫ُ ُ َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ً‬ ‫َّ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬إن ﻲﻓ الﻠﻴ ِﻞ لﺴﺎﻋﺔ‪ ،‬ﻻ ﻳ َﻮاﻓ ِﻘﻬﺎ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١١٨٦‬وﻋﻦ‬
‫ْ َ ُ َّ ُ َ َ َ ُ َّ َ ْ َ‬ ‫ْ ْ ُّ ْ َ‬ ‫ً‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ٌُ ُ ْ ٌ َْ ُ‬
‫ﺧ َﺮة ِ‪ ،‬إِﻻ أ�ﻄﺎه إﻳﺎه‪ ،‬وذل ِﻚ ﻞﻛ ﻴﻟﻠ ٍﺔ«‪.‬‬
‫رﺟﻞ مﺴﻠِﻢ �ﺴﺄل اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﺧ�ا ﻣِﻦ أم ِﺮ اﺪﻟ�ﻴﺎ َواﻵ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.756 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3420 ،1131) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .(1159 ،189) :‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 154‬ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.757 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪176‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺷﺐ‪،‬‬

‫ﻟﺤﻈﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻨﺪهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ آنرا درﯾﺎﺑﺪ و در آن‪ ،‬اﻣﺮِ ﻧﯿﮑﯽ از اﻣﻮر دﻧﯿﺎ و‬
‫آﺧﺮت را از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد؛ و اﯾﻦ‬
‫ﻟﺤﻈﻪ در ﻫﻤﻪي ﺷﺐﻫﺎ وﺟﻮد دارد«‪.‬‬
‫َّ َ َ‬ ‫َّ ْ َ ْ َ ْ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا ﻗﺎم أﺣﺪ� ْﻢ ﻣ َِﻦ الﻠﻴ ِﻞ ﻓﻠﻴﻔﺘﺘِ ِﺢ الﺼﻼة‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١١٨٧‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ ََْ َ ََْ‬
‫�«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫� ﺧ ِﻔﻴﻔﺘ ِ‬
‫ﺑﺮ�ﻌﺘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ در ﺷﺐ‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﺑﺎ دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﮐﻮﺗﺎه آﻏﺎز ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َّ ْ ْ َ َ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١١٨٨‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إِذا ﻗﺎم ﻣ َِﻦ الﻠﻴ ِﻞ ا�ﺘﺘﺢ ﺻﻼﺗﻪ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َْ ََْ َ ََْ‬
‫�‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫� ﺧ ِﻔﻴﻔﺘ ِ‬
‫ﺑِﺮ�ﻌﺘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﺮﮔﺎه در ﺷﺐ ‪ -‬ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز‪-‬‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﺑﺎ دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﮐﻮﺗﺎه آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦﻫﺎ اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﻧﻮوي‪ ،‬در اداﻣﻪي ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ آورده اﺳﺖ؛‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻧﻤﺎز ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﻨﻮت ﻃﻮﻻﻧﯽ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ ﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ‬
‫اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮدن ﻗﺮاﺋﺖ و ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﻮدن رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬از ﻃﻮلِ رﮐﻌﺖﻫﺎ ﺑﮑﺎﻫﺪ و ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺖﻫﺎ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ رﮐﻌﺖﻫﺎي‬
‫ﮐﻢﺗﺮ‪ ،‬اﻣﺎ ﻃﻮﻻﻧﯽﺗﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ؟‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .768 :‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﻧﺰد‪ ‬ﻏﯿﺮ ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬ﻣﺮﻓﻮﻋﺎً از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﻨﺖ‪ ‬ﮐﺮداريِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻘﻞ ﺷﺪه و ﻫﻤﯿﻦ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ 240‬ﮔﻔﺘﻪام‪ :‬اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﻪﺻﻮرت ﺳﻨﺖ‪ ‬ﮔﻔﺘﺎري‪ ،‬رواﯾﺘﯽ ﺷﺎذ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.767 :‬‬
 ‫‪177‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻫﻢﮔﻮن و ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﻗﯿﺎم را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺠﺪه و رﮐﻮع را ﻫﻢ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﻗﯿﺎم را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدﯾﺪ‪ ،‬رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﻧﯿﺰ ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﮐﻪ در آن آﻣﺪه ﺑﻮد‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﮐﻮﻋﺶ را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻗﯿﺎﻣﺶ و ﺳﺠﺪهاش را ﻧﯿﺰ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻗﺮار ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬آورده اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﻧﻤﺎز داوود اﺳﺖ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزه‬
‫ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬روزهي داوود)‪ (‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«؛ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﺎﻓﻠﻪ ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ اﺳﺖ؛ ﻧﻤﺎزِ ﺷﺐ‬
‫داوود‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻮد ﮐﻪ »وي ﻧﯿﻤﯽ از ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﯾﮏﺳﻮم آن را ﺑﺮاي‬
‫ﻋﺒﺎدت ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ و ﯾﮏﺷﺸﻢ دﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺷﺐ را ﺑﻪ ﺳﻪ‬
‫ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪ :‬ﻧﯿﻤﻪي اول ﺷﺐ را ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ و ﺳﭙﺲ ﯾﮏﺳﻮمِ آنرا ﺑﻪ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﻣﯽداد و آنﮔﺎه ﯾﮏﺷﺸﻢ ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه را ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ روش‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺪن‪،‬‬
‫آﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻧﺼﻒ‪ ‬ﺷﺐ را ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺮاﺣﺖ و ﺧﻮابِ ﮐﺎﻓﯽ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ و اﮔﺮ ﭘﺲ از ﻗﯿﺎمِ ﯾﮏﺳﻮم ﺷﺐ‪ ،‬ﯾﮏﺷﺸﻢ ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪه را ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪ ،‬ﺧﺴﺘﮕﯽِ ﻗﯿﺎم از‬
‫ﺗَﻨَﺶ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرود‪ .‬ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﻫﺮ ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﺐ ﺑﻪ ﻗﯿﺎم و ﻋﺒﺎدت‬
‫ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﭘﺎداش ﻧﻤﺎز و ﻋﺒﺎدت‪ ‬ﺷﺐ ﺑﺮاي او ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ روﺷﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎزِ ﺷﺐ ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﯾﮏﺳﻮمِ ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﺷﺐ ﯾﺎ ﯾﮏﺳﻮمِ ﻣﯿﺎﻧﻪي ﺷﺐ ﯾﺎ ﻧﯿﻤﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﺷﺐ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺳﭙﺮي ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻘﯽ ﺑﺰرگ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺗﻤﺎم ﺑﺨﺶﻫﺎي ﺷﺐ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ :‬ﮔﺎه در اول ﺷﺐ و ﮔﺎه در ﻧﯿﻤﻪي ﺷﺐ و ﮔﺎه در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ‪» :‬در‬
‫ﺷﺐ‪ ،‬ﻟﺤﻈﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻨﺪهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ آنرا درﯾﺎﺑﺪ و در آن‪ ،‬اﻣﺮِ ﻧﯿﮑﯽ از اﻣﻮر دﻧﯿﺎ‬
‫و آﺧﺮت را از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد؛ و اﯾﻦ‬
‫ﻟﺤﻈﻪ در ﻫﻤﻪي ﺷﺐﻫﺎ وﺟﻮد دارد«‪ .‬اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪي ﺧﺠﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از وﺟﻮد ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺤﻈﻪاي در ﺷﺐ ﺧﺒﺮ داد ﺗﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐِ آن ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ و ﺗﺎ‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺎ ﻋﺒﺎدت‪ ‬اﷲ‪ ‬در ﺷﺐ‪ ،‬ﺑﻪ دﻧﺒﺎلِ اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪي ﻣﺒﺎرك ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻟﺤﻈﻪي اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ در روز ﺟﻤﻌﻪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺒﻬﻢ و ﻧﺎﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪178‬‬

‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﻧﺘﻈﺎر ﻣﯽرود ﻟﺤﻈﻪي اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ در روز ﺟﻤﻌﻪ‪،‬‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﺸﺴﺘﻦِ اﻣﺎم ﺑﺮ روي ﻣﻨﺒﺮ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َّ ُ ْ َّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ‬
‫وﺟﻊ أ ْو‬
‫‪ -١١٨٩‬و�ﻨﻬﺎ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إذا ﻓﺎ�ﺘﻪ الﺼﻼة ﻣِﻦ الﻠﻴ ِﻞ ﻣِﻦ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ً‬ ‫ْ ََ‬ ‫َّ َ َّ َ ْ َ‬ ‫ْ‬
‫ﻋﺮﺸة ر�ﻌﺔ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺎر ﺛنﻰﺘ‬
‫ﻏ�ه‪ ،‬ﺻ� ﻣِﻦ اﻨﻟﻬ ِ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﯿﻤﺎري ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻠﺖ‬
‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬از ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺎزﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬در روز‪ ،‬دوازده رﮐﻌﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫َّ ْ‬ ‫ْ َ َ َ ْ‬
‫ﺣ ْﺰ� ِ ِﻪ ﻣ َِﻦ الﻠﻴﻞ‪،‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﺎم �ﻦ ِ‬ ‫‪ -١١٩٠‬وﻋﻦ َ‬
‫َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫ُْ ََ َ‬ ‫َ‬
‫ﺠﺮ َوﺻﻼة ِ اﻟﻈﻬﺮ‪ ،‬ﻛﺘﺐ ُﻪﻟ ﻛ�ﻧﻤﺎ ﻗﺮأهُ ﻣِﻦ الﻠﻴ ِﻞ«‪.‬‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ْ‬
‫أو �ﻦ ﻲﺷ ٍء ﻣِﻨﻪ �ﻘﺮأه ﻣﺎ ﺑ� ﺻﻼة ِ اﻟﻔ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮐﺲ از ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﻗﺮآن ﮐﻪ در ﺷﺐ ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﺮده ﯾﺎ از ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺴﻤﺘﯽ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻏﻠﺒﻪي‬
‫ﺧﻮاب ﺑﺎز ﺑﻤﺎﻧﺪ و در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ ﺗﺎ ﻇﻬﺮ‪ ،‬آنرا ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ آن را در ﺷﺐ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ و ﭘﺎداش آن‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫َّ ْ َ َ َّ‬ ‫َ َ ُ ُ ً َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫اﷲ َرﺟﻼ ﻗﺎم ﻣ َِﻦ الﻠﻴ ِﻞ‪ ،‬ﻓﺼ�‬ ‫ﺣﻢ‬
‫‪ -١١٩١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ر ِ‬
‫َّ ْ َ َ َّ ْ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ ُ ْ ًَ َ َ ْ‬ ‫َْ َ ْ ََُ َ ْ َ ْ َ َ َ‬
‫اﷲ ام َﺮأة ﻗﺎﻣﺖ ﻣ َِﻦ الﻠﻴ ِﻞ‪ ،‬ﻓﺼﻠﺖ‬ ‫ﺣﻢ‬‫َوأ�ﻘﻆ ام َﺮأﺗﻪ‪ ،‬ﻓﺈن أﺑﺖ ﻧﻀﺢ ﻲﻓ وﺟ ِﻬﻬﺎ الﻤﺎء‪ ،‬ر ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َْ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫الﻤ َ‬
‫ﺎء«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬ ‫َوأ�ﻘﻈﺖ ز ْوﺟﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺈن أﻰﺑ ﻧﻀﺤﺖ ِﻲﻓ َوﺟ ِﻬ ِﻪ‬
‫ﺖ اﷲ ﺑﺮ ﻣﺮدي ﮐﻪ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺣﻤ ‪‬‬
‫ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﯿﺰد و ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد و ﻫﻤﺴﺮش را ﺑﯿﺪار ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﻫﻤﺴﺮش ﺑﯿﺪار ﻧﺸﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﺻﻮرﺗﺶ آب ﺑﭙﺎﺷﺪ‪ .‬و رﺣﻤﺖ‪ ‬اﷲ ﺑﺮ زﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﯿﺰد و ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد و‬
‫ﺷﻮﻫﺮش را ﺑﯿﺪار ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺷﻮﻫﺮش ﺑﯿﺪار ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺻﻮرﺗﺶ آب ﺑﭙﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .746 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 159‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .747 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 157‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3494 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪1181 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻏﯿﺐ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪621 :‬؛‬
‫وي در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 1230 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪179‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬
‫َ َ ْ َ َ َّ ُ ُ ْ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫الﺮﺟﻞ أﻫﻠﻪ ﻣ َِﻦ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ‪ $‬ﻗﺎﻻ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬إِذا أ�ﻘﻆ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١١٩٢‬وﻋﻨﻪ وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َ َ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ ً ُ َ‬
‫ات«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ‬ ‫� ﻤﺟِﻴﻌﺎ‪ ،‬ﻛﺘِﺒﺎ ﻲﻓ اﺬﻟاﻛ ِِﺮ�ﻦ واﺬﻟاﻛ ِﺮ ِ‬
‫الﻠﻴ ِﻞ ﻓﺼﻠﻴﺎ أو ﺻ� ر�ﻌﺘ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه و اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺮد‪،‬‬
‫ﻫﻤﺴﺮش را در ﺷﺐ ﺑﯿﺪار ﮐﻨﺪ و ﻫﺮدو ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارﻧﺪ‪ -‬ﯾﺎ ﻣﺮد اﻣﺎﻣﺖ دﻫﺪ‪ -‬ﻧﺎﻣﺸﺎن در‬
‫زﻣﺮهي ﻣﺮدان و زﻧﺎنِ ذاﮐﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َّ َ َ ْ َ ْ ُ ْ َ َّ‬ ‫َ ََ َ َ ُ ُ‬ ‫َّ‬
‫�ﻗﺪ ﺣﻰﺘ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا �ﻌﺲ أﺣﺪ� ْﻢ ﻲﻓ الﺼﻼة ِ‪ ،‬ﻓﻠ‬‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬ ‫‪ -١١٩٣‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ&‬
‫َ ُ ُّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َْ َ َُْ‬
‫ﻳﺬﻫ َﺐ �ﻨﻪ اﻨﻟَّ ْﻮم‪ ،‬ﻓﺈِن أﺣﺪ�ﻢ إِذا ﺻ� وﻫﻮ ﻧﺎﻋﺲ ﻻ ﻳﺪ ِري ﻟﻌﻠﻪ ﻳﺬﻫ ُﺐ �ﺴﺘﻐ ِﻔ ُﺮ ﻓيﺴﺐ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َْ َ ُ‬
‫�ﻔﺴﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ﺧﻮاﺑﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﻮاﺑﺪ ﺗﺎ ﺧﻮاب از ﺳﺮش ﺑﺮود‪ .‬زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺧﻮابآﻟﻮدﮔﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﻪﺟﺎي اﺳﺘﻐﻔﺎر ﺧﻮدش را ﻧﻔﺮﯾﻦ‬
‫ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َّ ْ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١١٩٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا ﻗﺎم أﺣﺪ� ْﻢ ﻣ َِﻦ الﻠﻴ ِﻞ‪،‬‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ََْ َْ َ َُ ُ ََْ ْ َ‬ ‫َ ْ َْ َ َ ُ ْ َ ََ َ‬
‫ﺠﻊ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﻓﺎﺳﺘﻌﺠﻢ اﻟﻘﺮآن ﻰﻠﻋ ل ِﺴﺎﻧ ِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﻳﺪ ِر ﻣﺎ �ﻘﻮل‪ ،‬ﻓﻠﻴﻀﻄ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ‪ -‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺧﻮابآﻟﻮدﮔﯽ‪ -‬ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺶ دﺷﻮار ﺑﻮد و ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﻮاﺑﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪333 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪1182 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻏﯿﺐ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪620 :‬؛‬
‫وي در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 1238 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪212 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .786 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 151‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.787 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪180‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﺐزﻧﺪهداري و ﻗﯿﺎمِ‬
‫ﺷﺐ آورده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﺷﺒﺶ را از دﺳﺖ داد‪ ،‬در روز ﻗﻀﺎيِ آنرا ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ وﺗﺮ ﺑﮕﺰارد؛‬
‫زﯾﺮا ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎنﺑﺨﺶ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ اﺳﺖ و در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺷﺐ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺑﯿﻤﺎري ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻠﺖ‬
‫دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﻠﺒﻪي ﺧﻮاب‪ ،‬از ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺎزﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬در روز‪ ،‬دوازده رﮐﻌﺖ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اداي ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ در ﻫﺮ ﺷﺐ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫در روز ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان‪ ،‬ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪنِ ﺳﻪ‬
‫رﮐﻌﺖ در ﺷﺐ ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان‪ ،‬در روز ﺑﺎﯾﺪ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﻀﺎي آن را ﺷﺶ رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و‬
‫ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺎ آﺧ‪‬ﺮ‪ .‬اﻣﺎ ﻗﻀﺎيِ ﻧﻤﺎز ﺷﺒﺶ را ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺨﻮاﻧَﺪ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﭘﺲ از ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﻧﯿﺰه ﺗﺎ زوال آﻓﺘﺎب‪ .‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ‬
‫َ ْ ِّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ‬
‫ﺎم � ْﻦ َﺻﻼ ٍة أ ْو � ِﺴﻴَ َﻬﺎ ﻓﻠﻴُ َﺼﻠ َﻬﺎ إذا‬ ‫ﻓﺮﻣﻮدهي ﮐﻠﯽ و ﻋﻤﻮﻣﯽِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻧ‬
‫َ َ‬
‫ذﻛ َﺮ َﻫﺎ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬از ﻧﻤﺎزي ﺧﻮاب ﻣﺎﻧﺪ ﯾﺎ آن را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪﯾﺎدش‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬آنرا ﺑﺨﻮاﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻧﮑﺎت ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ در اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ذﮐﺮ ﮐﺮده‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺧﻮاﺑﺶ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺒﺶ‬
‫اداﻣﻪ دﻫﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﻮاﺑﺪ ﺗﺎ ﺧﻮاب از ﺳﺮش ﺑﺮود‪ .‬زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺧﻮابآﻟﻮدﮔﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺑﻪﺟﺎي اﺳﺘﻐﻔﺎر‪ ،‬ﺧﻮدش را ﻧﻔﺮﯾﻦ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ‪ -‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﺧﻮابآﻟﻮدﮔﯽ‪ -‬ﺧﻮاﻧﺪن‬
‫ﻗﺮآن ﺑﺮ زﺑﺎﻧﺶ دﺷﻮار ﺑﻮد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آنرا ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ و ﺑﺎ اداي درﺳﺖ‪ ‬ﺣﺮوف‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﻪ اداي ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‬
‫ﻋﺎدت دارﯾﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺧﻮاب ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻏﻠﺒﻪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ زﺣﻤﺖ‬
‫ﻧﯿﻨﺪازﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺧﻮاب از ﺳﺮﺗﺎن ﺑﺮود و ﺳﭙﺲ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ را از ﺳﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪562 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1102 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪.‬‬
 ‫‪181‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻗﯿﺎم ﺷﺐ‬

‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻓﺠﺮ ﻃﻠﻮع ﮐﺮد و ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﻧﺨﻮاﻧﺪﯾﺪ‪ ،‬در روز ﺟﺒﺮاﻧﺶ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﻗﻀﺎي آنرا ﺑﻪﺻﻮرت زوج ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﺮ ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻔﺰاﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﺴﺮي دارد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫وﻗﺘﯽ ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰد‪ ،‬او را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺪار ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺒﺶ را ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورد و ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻤﺎز وﺗﺮش ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& را ﺑﯿﺪار‬
‫ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ وﺗﺮ ﺑﮕﺰارد‪ .‬ﻟﺬا واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد را ﺑﯿﺪار ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺧﺎﻧﻮادهات ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺗﻮ‪ ،‬آﻣﺎدﮔﯽ ﺟﺴﻤﯽ و روﺣﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ‬
‫از ﺧﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺪارﺷﺎن ﻧﮑﻦ؛ وﻟﯽ آﻧﺎن را در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ از ﯾﺎد ﻣﺒﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﺴﺮش را ﺑﯿﺪار ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮد را ﺑﯿﺪار ﮐﻦ‬
‫ﺗﺎ ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ و ﻻاﻗﻞ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﯾﺎ ﯾﮏ رﮐﻌﺖ ﺑﮕﺰارﻧﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﺐﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ و روزﻫﺎ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -213‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن )ﺗﺮاوﯾﺢ(‬

‫ً ْ َ ً ُ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١١٩٥‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎم َرمﻀﺎن إﻳﻤﺎﻧﺎ َواﺣتِﺴﺎﺑﺎ ﻏ ِﻔ َﺮ‬
‫َ َ َّ َ ْ َ ْ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ُﻪﻟ َﻣﺎ �ﻘﺪم ﻣِﻦ ذﻧﺒِ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از روي اﯾﻤﺎن و اﻣﯿﺪ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺎداشِ اﻻﻫﯽ‪ -‬ﺷﺐﻫﺎي‪ -‬رﻣﻀﺎن را ﻗﯿﺎم ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪاش آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ َ َ َ َ ْ َْ ْ َ ُ ُ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َُْ‬
‫� أن ﻳﺄم َﺮﻫ ْﻢ �ِﻴ ِﻪ‬ ‫‪َ -١١٩٦‬و�ﻨﻪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻳ َﺮﻏ ُﺐ ﻲﻓ �ِﻴ ِ‬
‫ﺎم رمﻀﺎن ﻣِﻦ � ِ‬
‫َ َ َّ َ ْ َ ْ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ َ ً ْ َ ً ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫ﺑِﻌ ِﺰ�ﻤ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﻴﻘﻮل‪َ » :‬ﻣﻦ ﻗﺎم َرمﻀﺎن إﻳﻤﺎﻧﺎ َواﺣتِﺴﺎﺑﺎ ﻏ ِﻔ َﺮ ُﻪﻟ َﻣﺎ �ﻘﺪم ﻣِﻦ ذﻧﺒِ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻗﯿﺎمِ رﻣﻀﺎن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﺮد؛‬
‫ﺑﯽآنﮐﻪ آنرا واﺟﺐ و ﺣﺘﻤﯽ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از روي اﯾﻤﺎن و اﻣﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎداشِ اﻻﻫﯽ‪ - ،‬ﺷﺐﻫﺎي‪ -‬رﻣﻀﺎن را در ﻋﺒﺎدت ﺳﭙﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪاش‬
‫آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن‬
‫ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺗﺮاوﯾﺢ ﻧﯿﺰ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ‪ #‬ﺷﺐﻫﺎي‬
‫رﻣﻀﺎن را ﺑﻪﻧﻤﺎز ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎدﻧﺪ و ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ را در ﻗﯿﺎم و رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺳﭙﺮي‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ را ﺑﺎ دو ﺳﻼم ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺪاري‬
‫اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دو ﺳﻼم ﻣﯽﮔﺰاردﻧﺪ و آنﮔﺎه‬
‫ﺳﻪ رﮐﻌﺖ‪ ‬دﯾﮕﺮ ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآوردﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ&‪ ،‬اﯾﻦ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در رﻣﻀﺎن و ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن ﺑﯿﺶ از ﯾﺎزده‬
‫رﮐﻌﺖ ‪ -‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪ -‬ﻧﻤﯽﮔﺰارد؛ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ‪ ‬زﯾﺒﺎ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﭙﺮس‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2009 ،37) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.759 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.759 :‬‬
 ‫‪183‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن )ﺗﺮاوﯾﺢ(‬

‫ﺳﭙﺲ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ زﯾﺒﺎ و ﻃﻮﻻﻧﯽِ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﭙﺮس و آنﮔﺎه ﺳﻪ رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﯽﮔﺰارد«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺪون آنﮐﻪ ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن را‬
‫ﺑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬واﺟﺐ و ﺣﺘﻤﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺷﺐزﻧﺪهداري ﯾﺎ ﻗﯿﺎم‬
‫ﺷﺐ در رﻣﻀﺎن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﻧﻤﻮد و اﯾﻦ ﻗﯿﺎم را ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ ﻗﺮار ﻧﻤﯽداد و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ از روي اﯾﻤﺎن و اﻣﯿﺪ ﺑﻪ ﭘﺎداشِ اﻻﻫﯽ‪ - ،‬ﺷﺐﻫﺎي‪ -‬رﻣﻀﺎن را در ﻋﺒﺎدت‬
‫ﺳﭙﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪاش آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫در ﯾﮑﯽ از ﺳﺎلﻫﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻪ ﺷﺐ از ﺷﺐﻫﺎي رﻣﻀﺎن را ﺑﺎ ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﻪ ﺻﻮرت‪‬‬
‫ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪ؛ و ﭼﻮن ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮاي ﻗﯿﺎم ﺷﺐ ﺟﻤﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫رﻓﺖ و ﻗﯿﺎم ﺷﺐ ﯾﺎ ﺗﺮاوﯾﺢ را ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻧﺨﻮاﻧﺪ و دﻟﯿﻠﺶ را ﺑﺮاي ﯾﺎراﻧﺶ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن‬
‫َ ُ َ ْ‬ ‫ُ َ ْ ََُْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ ْ ُ َ َّ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ َ َ ُ ُ ْ َ َ‬
‫ﺮﺘض َﻋﻠﻴْ� ْﻢ �ﺘَﻌ ِﺠ ُﺰوا‬ ‫ﻜ ِّ� ﺧ ِﺸﻴﺖ أن �ﻔ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻣﺎ �ﻌﺪ ﻓ ِﺈﻧﻪ لﻢ �ﻒ ﻲﻠﻋ ﻣﺎﻜﻧ�ﻢ وﻟ ِ‬
‫ْ‬
‫َ�ﻨ َﻬﺎ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دﯾﺸﺐ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪم ﮐﻪ اﺟﺘﻤﺎع ﮐﺮدهاﯾﺪ؛ وﻟﯽ ﺗﺮﺳﯿﺪم ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺷﺐ ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﮔﺮدد و ﺷﻤﺎ از اداي آن‪ ،‬ﻋﺎﺟﺰ ﺷﻮﯾﺪ«‪ .‬از آن ﺷﺐ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ‬
‫ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﺮاوﯾﺢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﺒﯽ ﻋﻤﺮ‪ ‬در دوران ﺧﻼﻓﺘﺶ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ آﻣﺪ و دﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﭼﻮن آدمِ ژرفاﻧﺪﯾﺸﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺟﻤﺎﻋﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﯾﮏ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ ﯾﺎ ﻗﯿﺎم رﻣﻀﺎن‬
‫را در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ اﺑﯽ ﺑﻦ ﮐﻌﺐ‪ ‬و ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﻗﯿﺎمِ رﻣﻀﺎن را اﻣﺎﻣﺖ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا از آن زﻣﺎن ﺗﺎ ﮐﻨﻮن‬
‫ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺗﺮاوﯾﺢ را ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮِ ﯾﮏ اﻣﺎم ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ‬
‫درﺑﺎرهي ﺗﻌﺪاد رﮐﻌﺖﻫﺎي ﺗﺮاوﯾﺢ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﺗﺮاوﯾﺢ را ﯾﺎزده‬
‫رﮐﻌﺖ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻪ رﮐﻌﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎري از ﻋﻠﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺪاد‬
‫رﮐﻌﺖﻫﺎي ﺗﺮواﯾﺢ را ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا درﺑﺎرهي ﺷﻤﺎر رﮐﻌﺖﻫﺎي ﺗﺮاوﯾﺢ‪،‬‬
‫ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ و ﺗﻌﺪد دﯾﺪﮔﺎه وﺟﻮد دارد؛ زﯾﺮا ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ‪ #‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮔﺎه ﯾﮏدﯾﮕﺮ را رد ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﻪ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از‬
‫ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ﺗﺮاوﯾﺢ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬رد ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻧﻪ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻪ رﮐﻌﺖ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1129 ،924) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 761 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ&‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪184‬‬

‫ﺗﺮاوﯾﺢ ﻣﯽﮔﺰارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺗﺎ وﻗﺘﯽﮐﻪ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﻣﺴﺠﺪ راﺿﯽاﻧﺪ و آﻣﺎدﮔﯽاش را‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ در ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد و‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﯿﺰده رﮐﻌﺖ ﺗﺮاوﯾﺢ ﺧﻮاﻧﺪه ﻧﺸﻮد‪ .‬زﯾﺮا از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در رﻣﻀﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در‬
‫رﻣﻀﺎن و ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن ﺑﯿﺶ از ﯾﺎزده رﮐﻌﺖ ‪ -‬ﻧﻤﺎز ﺷﺐ‪ -‬ﻧﻤﯽﮔﺰارد؛ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ‪ ‬زﯾﺒﺎ‬
‫و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﭙﺮس‪ .‬ﺳﭙﺲ ﭼﻬﺎر رﮐﻌﺖ زﯾﺒﺎ و ﻃﻮﻻﻧﯽِ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﭙﺮس و آنﮔﺎه ﺳﻪ رﮐﻌﺖ دﯾﮕﺮ ﻣﯽﮔﺰارد«‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ در اﯾﻦﺑﺎره اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻪ رﮐﻌﺖ و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻫﻢ ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﺧﻮاﻫﺎن ﮐﺎﻫﺶ رﮐﻌﺖﻫﺎ و ﺳﺒﮏﺗﺮ ﺷﺪن ﺗﺮاوﯾﺢ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫درﺧﻮاﺳﺘﯽ را ﻣﻄﺮح ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎم ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از ﯾﺎزده ﯾﺎ ﺑﯿﺶ از ﺳﯿﺰده رﮐﻌﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -214‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﺐزﻧﺪهداري در ﺷﺐِ ﻗﺪر و ﻣﺤﺘﻤﻞﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﺐﻫﺎي رﻣﻀﺎن ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ ﺷﺐ ﻗﺪر ﺑﺎﺷﺪ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬
‫﴾‬ ‫‪١‬‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫﴿إ َّ�ا ٓ أَ َ‬
‫نز ۡل َ�ٰ ُه � َ ۡ�لَةِ ٱ ۡل َق ۡ‬
‫آﺧﺮ الﺴﻮرة‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫إ‬
‫ِ‬ ‫[‬ ‫‪١‬‬ ‫‪:‬‬ ‫اﻟﻘﺪر‬‫]‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺎ ﻗﺮآن را در »ﺷﺐ ﻗﺪر« ﻧﺎزل ﮐﺮدﯾﻢ‪] .‬ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺳﻮرهي ﻗﺪر[‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ٓ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ َ ُّ َ‬
‫]اﻟﺪﺧﺎن‪[٣ :‬‬ ‫�لةٖ م َ�ٰ َر� ٍة�﴾‬ ‫﴿إِ�ا أنزل�ٰه ِ�‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺎ‪ ،‬آن را در ﺷﺒﯽ ﭘﺮﺑﺮﮐﺖ و ﺧﺠﺴﺘﻪ ﻧﺎزل ﮐﺮدهاﯾﻢ‪.‬‬

‫َ ً ْ َ ً ُ‬ ‫َّ ِّ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎم ْﻴﻟﻠﺔ اﻟﻘﺪ ِر إﻳﻤﺎﻧﺎ َواﺣتِﺴﺎﺑﺎ ﻏ ِﻔ َﺮ‬ ‫اﻨﻟ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١١٩٧‬وﻋﻦ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ُﻪﻟ َﻣﺎ �ﻘﺪم ﻣِﻦ ذﻧﺒِ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از روي اﯾﻤﺎن و اﻣﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎداشِ اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺷﺐ ﻗﺪر را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪاش آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ََ‬ ‫َّ ِّ ُ َ َ َ َ ْ‬ ‫ً ْ ْ َ‬ ‫َّ‬
‫الﻤﻨ ِ‬
‫ﺎم ﻲﻓ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬أ ُروا ْﻴﻟﻠﺔ اﻟﻘﺪ ِر ﻲﻓ‬‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺎب‬
‫ِ‬ ‫ﺤ‬ ‫أﺻ‬ ‫ِﻦ‬‫ﻣ‬ ‫ﺟﺎﻻ‬ ‫ر‬
‫ِ‬ ‫أن‬ ‫ﻋﻤﺮ‪:$‬‬ ‫‪ -١١٩٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ََ ْ َ َ‬ ‫الﺴ ْﺒ ِﻊ َ‬
‫َّ‬ ‫َْ ُ َْ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َّ ْ َ‬
‫ﺧ ِﺮ‪� ،‬ﻤﻦ ﺎﻛن‬
‫اﻷوا ِ‬ ‫أرى ُرؤ�ﺎ� ْﻢ ﻗﺪ ﺗ َﻮاﻃﺄت ﻲﻓ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪َ » :‬‬ ‫ﺧ ِﺮ‪� ،‬ﻘﺎل‬‫الﺴﺒ ِﻊ اﻷ َوا ِ‬
‫َّ ْ َ‬ ‫َُ َ َ َََْ َ َ‬
‫ﻣﺘﺤ ِّﺮ�ﻬﺎ ﻓﻠﻴﺘﺤ َّﺮﻫﺎ ﻲﻓ الﺴﺒ ِﻊ اﻷ َوا ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺧ ِﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎري از ﯾﺎرانِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺧﻮاب دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺐ‬
‫ﻗﺪر در ﻫﻔﺖ ﺷﺐِ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﺧﻮابﻫﺎي‬
‫ﺷﻤﺎ درﺑﺎرهي اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺐ ﻗﺪر در ﻫﻔﺖ ﺷﺐِ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد؛‬
‫ﭘﺲ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺷﺐ ﻗﺪر اﺳﺖ‪ ،‬آنرا در ﻫﻔﺖ ﺷﺐِ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2014 ،1901) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.760 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2015 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1165 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪186‬‬
‫ْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪َ�ُ ‬ﺎو ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺧ ِﺮ ﻣِﻦ َرمﻀﺎن‪،‬‬
‫ﺮﺸ اﻷ َوا ِ‬
‫ِ‬ ‫اﻟﻌ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ر‬ ‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫ﺖ‪:‬‬ ‫‪ -١١٩٩‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟ‬
‫ْ َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ ُ ُ َ َّ َ ْ َ َ َ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻷواﺧﺮ ﻣﻦ َرمﻀﺎن«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ِ‬ ‫ﺮﺸ‬
‫و�ﻘﻮل‪» :‬ﺤﺗﺮوا ﻴﻟﻠﺔ اﻟﻘﺪ ِر ﻲﻓ اﻟﻌ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎنِ رﻣﻀﺎن ﺑﻪاﻋﺘﮑﺎف‬
‫ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ و ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺐ ﻗﺪر را در دﻫﻪي آﺧ‪‬ﺮ رﻣﻀﺎن ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َْ َ َ‬
‫اﻟﻌ ْﺮﺸ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ْ َ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ََْ‬
‫ﺧ ِﺮ‬
‫اﻷوا ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِﻦ‬
‫ﻣ‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﺗ‬‫الﻮ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫‪ -١٢٠٠‬و�ﻨﻬﺎ&‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺤﺗﺮوا ﻴﻟﻠﺔ اﻟﻘ ِ‬
‫ر‬ ‫ﺪ‬
‫ْ َ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣِﻦ َرمﻀﺎن«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺐ ﻗﺪر را در ﺷﺐﻫﺎي ﻓﺮد‪‬‬
‫دﻫﻪي آﺧ‪‬ﺮ رﻣﻀﺎن ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ َ ْ ُ ََ ُ ْ َ َ َ َ َْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََْ‬
‫‪َ -١٢٠١‬و�ﻨﻬﺎ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إِذا دﺧﻞ اﻟﻌﺮﺸ اﻷوا ِ‬
‫ﺧﺮ ﻣِﻦ رمﻀﺎن‪ ،‬أﺣﻴﺎ‬
‫َّ ْ َ َ ْ َ َ ْ‬
‫أﻫﻠَ ُﻪ‪َ ،‬و َﺟ َّﺪ َو َﺷ َّﺪ الﻤ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺰﺌ َر‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ِ‬ ‫الﻠﻴﻞ‪ ،‬وأ�ﻘﻆ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺷﺐ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﺮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﯿﺪار ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﮐﻤﺮش را‬
‫ﻣﺤﮑﻢ ﻣﯽﺑﺴﺖ«‪.‬‬
‫َْ‬ ‫ََْ ُ‬ ‫ََْ ُ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََْ‬
‫�ه ِ‪َ ،‬و ِ�‬
‫‪ -١٢٠٢‬و�ﻨﻬﺎ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲِ ‪� ‬ﺘ ِﻬﺪ ﻲﻓ رمﻀﺎن ﻣﺎ ﻻ �ﺘ ِﻬﺪ ﻲﻓ � ِ‬
‫) ‪(4‬‬ ‫َْ‬ ‫ََْ ُ‬ ‫ُْ َ‬ ‫اﻟﻌ ْﺮﺸ َ‬
‫َ‬
‫�ه ِ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺧ ِﺮ ﻣِﻨﻪ ﻣﺎ ﻻ �ﺘ ِﻬﺪ ﻲﻓ � ِ‬
‫اﻷوا ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آنﻗﺪر ﮐﻪ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن در ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬در ﻏﯿﺮِ آن ﻧﻤﯽﮐﻮﺷﯿﺪ و آن اﻧﺪازه ﮐﻪ در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن در ﻋﺒﺎدت‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬در وﻗﺖ‪ ‬دﯾﮕﺮي آنﻫﻤﻪ ﺗﻼش ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2020 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1169 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2017 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2024 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1174 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪101‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1175 :‬‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﺐزﻧﺪهداري در ﺷﺐِ ﻗﺪر و ﻣﺤﺘﻤﻞﺗﺮﯾﻦ ﺷﺐﻫﺎي رﻣﻀﺎن‪187 ...‬‬
‫َ ْ َ ْ َ ْ ُ ُّ َ َ َ َ ُ َ ْ َ‬ ‫ُْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ََْ‬
‫أرأﻳﺖ إن ﻋﻠِﻤﺖ أي ﻴﻟﻠ ٍﺔ ْﻴﻟﻠﺔ اﻟﻘﺪ ِر ﻣﺎ‬ ‫‪َ -١٢٠٣‬و�ﻨﻬﺎ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪،‬‬
‫َْ َ ْ ُ َ ّ‬ ‫َّ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ ُ َ َ َ ُ‬
‫ﻮ�‪ :‬ا�َّ إﻧﻚ �ﻔ ٌﻮ ﺤﺗ ُِّﺐ اﻟﻌﻔ َﻮ ﻓﺎ�ﻒ ��«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬ ‫أﻗﻮل �ِﻴﻬﺎ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻗ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ[‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ درﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﺷﺐِ ﻗﺪر‬
‫َّ َ َ ُ ٌ ُ ُّ َ ْ َ ْ ُ‬
‫اﻟﻌﻔ َﻮ ﻓﺎ�ﻒ‬ ‫ﺤﺗﺐ‬
‫ﭼﻪ ﺷﺒﯽﺳﺖ‪ ،‬در آن ﺷﺐ ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ا�َّ إﻧﻚ �ﻔﻮ ِ‬
‫َ ّ ) ‪(2‬‬
‫��«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﺐ ﻗﺪر ﮔﺸﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﺖ ﻧﺎمﮔﺬاريِ »ﺷﺐ ﻗﺪر« ﺑﺪﯾﻦ ﻧﺎم‪ ،‬ﺑﻪ دو ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ اﻣﻮر ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﻣﻮاردي از اﯾﻦ دﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ ﺷﺐ‪ ،‬ﻣﻘﺪ‪‬ر ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻓﯿﺼﻠﻪ و ﺛﺒﺖ اﻣﻮر ﺳﺎﻟﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬در ﺷﺐ »ﻗﺪر«‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ ُ ۡ َ ُ ُ ُّ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ٓ َ َ ۡ َ ُ َ ۡ َ ُّ َ َ َ َّ ُ َّ ُ‬
‫﴿إِ�ا أنزل�ٰه ِ� �لةٖ م�ٰر� ٍة� إِنا كنا منذِرِ�ن ‪ِ� ٣‬يها �فرق � أم ٍر حك ٍ‬
‫ِي� ‪﴾٤‬‬
‫]اﻟﺪﺧﺎن‪[٤ ،٣ :‬‬
‫‪ ...‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺎ‪ ،‬آن را در ﺷﺒﯽ ﭘﺮﺑﺮﮐﺖ و ﺧﺠﺴﺘﻪ ﻧﺎزل ﮐﺮدهاﯾﻢ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺎ‪ ،‬ﻫﺸﺪاردﻫﻨﺪه‬
‫ﺑﻮدهاﯾﻢ‪ .‬در آن ﺷﺐ ﻫﺮ ﮐﺎر اﺳﺘﻮاري ﻓﯿﺼﻠﻪ و ﻣﻘﺮّر ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺮاﻓﺖ و اﻫﻤﯿﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺐ دارد؛ زﯾﺮا ﺷﺐِ ﻗﺪر‪ ،‬ﺷﺒﯽ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﮔﺮانﻗﺪر اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََٓ ََۡ ٰ َ‬
‫ك َما َ ۡ�لَ ُة ٱ ۡل َق ۡدر ‪�ۡ َ ٢‬لَ ُة ٱ ۡل َق ۡدر َخ ۡ�‪ٞ‬‬ ‫﴿إ َّ�ا ٓ أَ َ‬
‫نز ۡل َ�ٰ ُه � َ ۡ�لَةِ ٱ ۡل َق ۡ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٮ‬‫ر‬ ‫د‬ ‫أ‬ ‫ا‬ ‫م‬‫و‬ ‫‪١‬‬ ‫ِ‬ ‫ر‬‫د‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ّ ۡ َۡ‬
‫]اﻟﻘﺪر‪[٣ ،١ :‬‬ ‫ِمن �ل ِف شه ٖر ‪﴾٣‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﺎ ﻗﺮآن را در »ﺷﺐ ﻗﺪر« ﻧﺎزل ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬و ﺗﻮ ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺐ ﻗﺪر ﭼﯿﺴﺖ؟ ﺷﺐ ﻗﺪر‬
‫از ﻫﺰار ﻣﺎه ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4423 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 2091 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮ ﺑﺨﺸﺎﯾﻨﺪهاي و ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ را دوﺳﺖ داري؛ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻦ درﮔﺬر«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪188‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ اﻣﺖ از ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﺐ ﻗﺪر ﯾﮑﯽ از‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﻧﺤﺼﺎريِ اﯾﻦ اﻣﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻋ‪‬ﻤﺮ اﻣﺘﯽﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫اﯾﺸﺎن ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪ و ﭼﻮن آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻋﻤﺮ اﻣﺘﯿﺎﻧﺶ را ﮐﻮﺗﺎه دﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺐ ﻗﺪر ﮐﻪ از ﻫﺰار‬
‫ﻣﺎه ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او و اﻣﺘﺶ ﻋﻄﺎ ﮔﺮدﯾﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺎ اﺣﺘﺴﺎب ﺷﺐ ﻗﺪر ﮐﻪ از ﻫﺰار ﻣﺎه ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻋ‪‬ﻤﺮِ ﯾﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎنِ ﺑﯿﺴﺖﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﺑﯿﺴﺖﻫﺰار ﻣﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫ازاﻟﻄﺎف ﺧﺎص‪ ‬اﻻﻫﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻟﻄﺎف وﯾﮋهاي‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﺖ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ اﻟﻄﺎﻓﯽ ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺐِ اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻧﮕﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﺷﺐ ﻗﺪر آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ :‬ﺷﺐ‬
‫ﻗﺪر در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن و در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ آن ﻗﺮار دارد؛ ﺑﻪ وﯾﮋه در ﺷﺐﻫﺎي ﻃﺎق و‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﺧﺎص اﺣﺘﻤﺎل اﯾﻦﮐﻪ در ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺷﺐ‬
‫در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺟﺎﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻣﺴﺎل ﺷﺐ ﻗﺪر‪ ،‬ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺖ و‬
‫ﯾﮑﻢ ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺎل دﯾﮕﺮ ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻮم و ﺳﺎلِ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ ﯾﺎ‬
‫ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﻔﺘﻢ ﯾﺎ ﺷﺐ ﺑﯿﺴﺖ و ُﻧﻬ‪‬ﻢ ﯾﺎ در ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎي ﺑﯿﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم ﯾﺎ ﺑﯿﺴﺖ و‬
‫ﺷﺸﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬در دﻫﻪي آﺧ‪‬ﺮ رﻣﻀﺎن ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل درﻫﻔﺖ ﺷﺐِ‬
‫ﭘﺎﯾﺎﻧﯽﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﭼﻨﺪ ﺗﻦ از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬در ﺧﻮاب دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺐِ ﻗﺪر در ﻫﻔﺖ ﺷﺐِ‬
‫ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﯽﺑﯿﻨﻢ ﮐﻪ ﺧﻮابﻫﺎي ﺷﻤﺎ درﺑﺎرهي اﯾﻦﮐﻪ ﺷﺐ‬
‫ﻗﺪر در ﻫﻔﺖ ﺷﺐِ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ دارد؛ ﭘﺲ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺷﺐ ﻗﺪر اﺳﺖ‪ ،‬آنرا در ﻫﻔﺖ ﺷﺐِ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن ﺟﺴﺘﺠﻮ ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻓﻘﻂ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﺎل ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ اﺣﺘﻤﺎل دارد‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺗﻤﺎم ﺳﺎلﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺷﺐ ﻗﺪر در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬اﯾﻦ ﺑﺎﻧﻮي ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آنﻗﺪر ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺰرگﺑﺎﻧﻮي اﺳﻼم‪ ،‬از ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﺑﺮاي اﻣﺘﺶ ﺣﻔﻆ ﮐﺮده‪ ،‬ﻫﯿﭻ زنِ‬
‫دﯾﮕﺮي ﺣﻔﻆ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& از ﻟﺤﺎظ ﮐﺜﺮت رواﯾﺖ ﺣﺪﯾﺚ از رﺳﻮلاﷲ‪،‬‬
‫رﺗﺒﻪي ﻧﺨﺴﺖ را در ﻣﯿﺎن زﻧﺎن دارد و ﻫﯿﭻ زﻧﯽ ﺑﻪاﻧﺪازهي او‪ ،‬اﯾﻦﻫﻤﻪ از ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
 ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﺐزﻧﺪهداري در ﺷﺐِ ﻗﺪر و ﻣﺤﺘﻤﻞﺗﺮﯾﻦ ﺷﺐﻫﺎي رﻣﻀﺎن‪189 ...‬‬

‫اﻻﻫﯽ و ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﺴﭙﺮده و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از‬
‫ﻃﺮف اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎداش را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺎﻧﻮي ﺑﺰرﮔﻮار ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ درﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﺷﺐِ ﻗﺪر ﭼﻪ‬
‫َّ َ َ ُ ٌ ُ ُّ َ ْ َ ْ ُ‬
‫اﻟﻌﻔ َﻮ ﻓﺎ�ﻒ‬ ‫ﺤﺗﺐ‬
‫ﺷﺒﯽﺳﺖ‪ ،‬در آن ﺷﺐ ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ا�َّ إﻧﻚ �ﻔﻮ ِ‬
‫َ ّ ) ‪(1‬‬
‫��«‪.‬‬
‫ُ‬
‫» َ�ﻔﻮ«‪ ،‬ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺪيﻫﺎي ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ درﻣﯽﮔﺬرد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﺸﺎﯾﻨﺪهي‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪرﻏﻢِ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﻣﺠﺎزات ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را دارد‪ ،‬از آنﻫﺎ درﻣﯽﮔﺬرد و‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از اﻧﺘﻘﺎم ﯾﺎ ﻣﺠﺎزات‪ ،‬درﻣﺎﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬از روي ﻗﺪرت و‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﺳﺖ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻤﺎلِ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ و ﻧﯿﺰ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﺑﺎﮔﺬﺷﺖ را دوﺳﺖ دارد‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ ُّ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َّ ُ‬ ‫َ َ َ ۡ َ ََ ۡ‬ ‫َ‬
‫﴿� َم ۡن �فا َوأصل َح فأج ُر ُهۥ � ٱ�ِۚ إِنهۥ � �ِب ٱل�ٰل ِ ِم� ‪] ﴾٤٠‬اﻟﺸﻮر￯‪[٤٠ :‬‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ ﮔﺬﺷﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﺻﻼح ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش او ﺑﺎ اﷲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن او ﺳﺘﻤﮑﺎران را دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﻫﻞ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ را دوﺳﺖ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻧﯿﺰ داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫﴿ ُخذ ٱ ۡل َع ۡف َو َوأۡ ُم ۡر بٱ ۡل ُع ۡرف َوأ ۡعر ۡض َعن ٱل َ‬
‫�ٰهل َ‬
‫ِ� ‪﴾١٩٩‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[١٩٩ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ )در ﭘﯿﺶ( ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺪه و از ﺟﺎﻫﻼن روي‬
‫ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
‫ﻋﻔﻮ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ از اﺧﻼق و رﻓﺘﺎرِ ﺑﺪ دﯾﮕﺮان‪ .‬ﻋﻔﻮ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﻣﺮدم در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﯾﺎ در ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ ﻣﺎ رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺮدم در ﻫﻤﻪي ﻣﻮارد ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ او رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮمِ ﻋﻔﻮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آنﭼﻪ ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ‬
‫و ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارﯾﻢ ﺑﺎ ﻣﺎ رﻓﺘﺎر ﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯽﺗﻮﻗﻊ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ و اﮔﺮ از آنﻫﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﻧﺪﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪190‬‬

‫ﻧﺸﻮﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آﻣﻮزهﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﻢﻧﻮﻋﺎن ﺧﻮد‬
‫ﺳﻌﻪي ﺻﺪر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ در ﭘﯿﺶ ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ‬
‫َّ َ َ ُ‬
‫� إﻧﻚ �ﻔ ٌﻮ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دﻋﺎ در ﺷﺐِ ﻗﺪر‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯽ‪» :‬ا َّ‬
‫ُ ُّ َ ْ َ ْ ُ‬
‫اﻟﻌﻔ َﻮ ﻓﺎ�ﻒ َ� ّ�«‪.‬‬ ‫ﺤﺗﺐ‬
‫ِ‬
‫***‬
 ‫‪ -215‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺴﻮاك زدن و دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮي‬

‫َ ََ‬ ‫ْ ُ َّ َ َ ُ َّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٢٠٤‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ل ْﻮﻻ أن أﺷﻖ ﻰﻠﻋ أﻣ ِﻲﺘ ‪ -‬أ ْو ﻰﻠﻋ‬
‫َ ُ ِّ َ َ‬ ‫ِّ‬ ‫ََ ُُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎس‪ -‬ﻷم ْﺮ�ﻬ ْﻢ ﺑِﺎلﺴ َﻮاكِ َﻣﻊ ﻞﻛ ﺻﻼ ٍة«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺑﺮ اﻣﺘﻢ ‪ -‬ﯾﺎ ﺑﺮ ﻣﺮدم‪-‬‬
‫دﺷﻮار ﺗﻤﺎم ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدادم ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي‪ ،‬ﻣﺴﻮاك ﺑﺰﻧﻨﺪ«‪.‬‬
‫ِّ‬ ‫َُ ُ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ ََْ َ‬
‫‪ -١٢٠٥‬وﻋﻦ ﺣﺬ�ﻔﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إِذا ﻗﺎم ﻣِﻦ الﻠﻴﻞ �ﺸﻮص ﻓﺎهُ ﺑِﺎلﺴ َﻮاكِ ‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﺮ وﻗﺖ‪ ‬ﺷﺐ ﮐﻪ از ﺧﻮاب ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫دﻫﺎﻧﺶ را ﻣﺴﻮاك ﻣﯽزد‪.‬‬
‫َ َ ُ ََ ُ َُ َََُُْ ُ َ‬ ‫ُ َّ ُ ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﷲ ﻣﺎ‬ ‫ِﺮﺳﻮل اﷲ‪ِ ‬ﺳﻮاﻛﻪ وﻃﻬﻮره‪� ،‬ﻴﺒﻌﺜﻪ‬
‫ِ‬ ‫‪ -١٢٠٦‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻛﻨﺎ ﻧ ِﻌﺪ ل‬
‫َّ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َّ ُ ُ َ ِّ‬ ‫َ َ ْ َََُْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺎء أن �ﺒﻌﺜﻪ ﻣ َِﻦ الﻠﻴ ِﻞ‪� ،‬ﻴتﺴ َّﻮك‪َ ،‬و�ﺘﻮﺿﺄ َو�ﺼ�‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺷ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﺴﻮاك و آبِ وﺿﻮ را ﺑﺮاي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺎده‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و اﯾﺸﺎن در ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻮاك ﻣﯽزد‪،‬‬
‫وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ِّ‬ ‫ْ َْ ُ َ َْ ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺮﺜت ﻋﻠﻴ� ْﻢ ﻲﻓ الﺴ َﻮاكِ «‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬أ�‬
‫‪ -١٢٠٧‬وﻋﻦ ٍ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬درﺑﺎرهي ﻣﺴﻮاك زدن‪ ،‬ﺗﺄﮐﯿﺪ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮐﺮدهام«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪887 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.252 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪246 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.255 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.746 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.888 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪192‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُْ ُ‬
‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬إِذا‬ ‫ﻟﻌﺎ�ﺸﺔ&‪ :‬ﺑﺄ ِّي َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء َﺎﻛ َن َ� ْﺒ َﺪأ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫َ‬
‫ﺖ‬ ‫ﻫﺎﻧﺊ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠ‬ ‫‪ -١٢٠٨‬وﻋﻦ ﺮﺷ�ﺢ ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ِّ‬ ‫َ َ َ ََُْ َ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫دﺧﻞ ﺑيﺘﻪ؟ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺑِﺎلﺴ َﻮاكِ ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺷﺮﯾﺢ ﺑﻦ ﻫﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺎري ﮐﻪ رﺳﻮل‬
‫اﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﺴﻮاك ﻣﯽزد‪.‬‬
‫ََ‬ ‫ِّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ ُ ََ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪َ ‬وﻃ َﺮف الﺴ َﻮاكِ ﻰﻠﻋ‬
‫ﻰﻠﻋ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫‪ -١٢٠٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷﺷﻌﺮي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬دﺧﻠﺖ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ‬
‫ل ِﺴﺎﻧ ِ ِﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ‪ ‬ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺘﻢ؛ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺳﺮِ‬
‫ﻣﺴﻮاك‪ ،‬روي زﺑﺎنِ ﻣﺒﺎرﮐﺶ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ِّ َ ُ َ ْ َ َ ٌ ْ َ َ ْ َ ٌ َّ ِّ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ‬ ‫َ‬
‫لﻠﺮب«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬الﺴﻮاك ﻣﻄﻬﺮة ل ِﻠﻔ ِﻢ مﺮﺿﺎة‬‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫أن‬ ‫&‬‫ﺎﻋ�ﺸﺔ‬ ‫‪ -١٢١٠‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻧﺴﺎﺋﯽ و اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ در ﺻﺤﯿﺤﺶ ﺑﺎ اﺳﺎﻧﯿﺪ ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﻮاك‪ ،‬اﺑﺰارِ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽِ دﻫﺎن و‬
‫ﺧﺸﻨﻮديِ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺴﻮاك زدن و‬
‫دﯾﮕﺮ ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻓﻄﺮي«‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﻣﺴﻮاك زدن‪ ،‬ﺗﻤﯿﺰ ﮐﺮدن دﻧﺪانﻫﺎ‪ ،‬ﻟﺜﻪ و زﺑﺎن ﺑﺎ ﭼﻮب درﺧﺖ‪» ‬اراك«‬
‫اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺴﻮاك‪ ،‬از ﭼﻮب درﺧﺖ اراك ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ و ﮔﺮﻧﻪ ﻫﺮ ﭼﻮب ﯾﺎ‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰِ دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﭘﺎرﭼﻪ ﯾﺎ اﻧﮕﺸﺖ ﮐﻪ دﻫﺎن ودﻧﺪان را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﺴﻮاك‬
‫را دارد‪ .‬آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& آﻣﺪه و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻮاك‬
‫زدن دو ﻓﺎﯾﺪهي ﺑﺰرگ دارد‪» :‬ﻣﺴﻮاك‪ ،‬اﺑﺰارِ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽِ دﻫﺎن و ﺧﺸﻨﻮديِ ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.253 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪244 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.254 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3695 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در اﻹرواء‪ ،‬ش‪ 66 :‬و ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،381 :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪] .‬ﻧﻮوي ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻌﻠﻖ و‬
‫ﺑﺎ ﺻﯿﻐﻪي ﺟﺰم ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﺨﻦِ ﻋﺎﯾﺸﻪ& آورده اﺳﺖ‪[.‬‬
 ‫‪193‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺴﻮاكزدن و دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮي‬

‫اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬دﻫﺎن و دﻧﺪان را از آﻟﻮدﮔﯽ و ﺑﺪﺑﻮﯾﯽ و دﯾﮕﺮ ﭼﯿﺰﻫﺎي زﯾﺎنآور‪ ،‬ﭘﺎﮐﯿﺰه‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﻮاك‪ ،‬اﺑﺰارِ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽِ دﻫﺎن اﺳﺖ« و دﻫﺎن‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞِ دﻧﺪانﻫﺎ‪ ،‬ﻟﺜﻪ و‬
‫زﺑﺎن ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺘﻢ و ﺳﺮِ‬
‫ﻣﺴﻮاك روي زﺑﺎنِ ﻣﺒﺎرﮐﺶ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻓﺎﯾﺪهي دوم‪ :‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻮاك زدن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب ﺧﺸﻨﻮديِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از‬
‫ﺑﻨﺪهاش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺴﻮاك زدن در ﻫﻤﻪ وﻗﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ در ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎمِ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ از ﺧﻮاب؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﺮ وﻗﺖ‪ ‬ﺷﺐ ﮐﻪ از ﺧﻮاب ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬دﻫﺎﻧﺶ را ﻣﺴﻮاك ﻣﯽزد«‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻧﯿﺰ اﯾﻦ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎﻧﻮي ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺴﻮاك و آبِ وﺿﻮ را ﺑﺮاي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺎده ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ و اﯾﺸﺎن در ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻮاك ﻣﯽزد‪ ،‬وﺿﻮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮ‬
‫وﻗﺖ‪ ‬روز ﯾﺎ ﺷﺐ ﮐﻪ از ﺧﻮاب ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﻢ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻮاك ﺑﺰﻧﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻫﻨﮕﺎمِ‬
‫ﺧﻮاب ﺑﻮيِ دﻫﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎمِ ورود ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪاش‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺎري ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻮاك زدن ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا از ﻋﺎﯾﺸﻪ&‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺎري ﮐﻪ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎم ورود ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﺑﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﻣﺴﻮاك ﻣﯽزد«‪.‬‬
‫ﻣﺴﻮاك زدن ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻓﺮض ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﺎﻓﻠﻪ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞِ ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي ﮐﻪ رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه دارد‪ ،‬ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺘﯽ در ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻨﺎزه ﻧﯿﺰ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻮاك ﺑﺰﻧﯿﻢ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺑﺮ اﻣﺘﻢ دﺷﻮار‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدادم ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي‪ ،‬ﻣﺴﻮاك ﺑﺰﻧﻨﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻮاك زدن در ﻫﻨﮕﺎم وﺿﻮ ﻧﯿﺰ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻗﺮﻗﺮه ﯾﺎ ﮔﺮدانِ آب در دﻫﺎن ﯾﺎ ﻗﺒﻞ و ﯾﺎ ﭘﺲ از آن‪ .‬ﻫﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﭘﯿﺮوي‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎم وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺴﻮاك ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﻮﺳﺖ ﻣﻮاردي ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧﻮرد ﯾﺎ‬
‫ﻣﯽآﺷﺎﻣﺪ ﮐﻪ رﻧﮓ‪ ،‬ﺑﻮ و ﯾﺎ ﭼﺮﺑﯽِ آن در دﻫﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺎﮐﯿﺰه‬
‫ﮐﺮدن دﻫﺎﻧﺶ ﻣﺴﻮاك ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺴﻮاك زدن‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در ﻣﻮارد‪‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪194‬‬

‫ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ از ﻟﺤﺎظ‪ ‬ﺳﻨﺖ ﺑﻮدن‪ ،‬در ﻫﻤﻪ وﻗﺖ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‬
‫اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺮاي روزهدار ﭘﺲ از زوال ﻧﯿﺰ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻮاك ﺑﺰﻧﺪ و دﯾﺪﮔﺎه‪‬‬
‫آندﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ ﮐﻪ ﻣﺴﻮاك زدن را ﺑﺮاي روزهدار‪ ،‬ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯽدﻟﯿﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫روزهدار در ﻃﻮل روز ﻣﺴﻮاك ﻣﯽزﻧﺪ و ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫***‬
‫ْ‬ ‫ْ ُ َْ ٌ َ َْ ٌ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﻟ ِﻔﻄ َﺮة ﻤﺧﺲ‪ ،‬أ ْو ﻤﺧﺲ ﻣ َِﻦ اﻟ ِﻔﻄ َﺮة ِ‪:‬‬ ‫اﻨﻟ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٢١١‬وﻋﻦ‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ ُّ‬ ‫َُْ‬ ‫َ ُ َ ْ ْ َ ُ ََْ ُ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎر ِب«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫اﻹﺑﻂ‪ ،‬وﻗﺺ الﺸ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﺎر‪َ ،‬و�ﺘﻒ‬ ‫اﺨﻟ ِﺘﺎن‪ ،‬واﻻﺳﺘِﺤﺪاد‪ ،‬و�ﻘﻠِﻴﻢ اﻷﻇﻔ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺎرﻫﺎي ﻓﻄﺮي‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد اﺳﺖ‪ -‬ﯾﺎ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ -:‬ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد ﺟﺰو ﮐﺎرﻫﺎي ﻓﻄﺮيﺳﺖ‪ :‬ﺧﺘﻨﻪ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮي ﻋﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎه‬
‫ﮐﺮدن ﻧﺎﺧﻦﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﻣﻮي زﯾﺮ ﺑﻐﻞ و ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺳﺒﯿﻞ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎ ذﮐﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﮐﺎرﻫﺎ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮي‪ ،‬ﺑﺎبِ ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫ﻣﺴﻮاك زدن را اداﻣﻪ داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﮑﯽ و ﺳﺮﺷﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻧﻬﺎد آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ ﻗﺮار داده اﺳﺖ و‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬آنرا ﻧﯿﮏ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻓﻄﺮت‪ ،‬ﺳﺮﺷﺖ‪ ‬ﭘﺎك و ﺳﺎﻟﻢ اﺳﺖ؛‬
‫زﯾﺮا ﻓﻄﺮت و ﺳﺮﺷﺖ‪ ‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻧﺤﺮاف ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺮﺷﺘﯽ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد؛‬
‫ﻰﻠﻋ اﻟْﻔ ْﻄ َﺮ ِة‪ ،‬ﻓَﺄَﺑَ َﻮ ُاه ُ� َﻬ ِّﻮ َداﻧِ ِﻪ َو ُ�ﻨَ ِّ َ‬
‫ﺮﺼاﻧِ ِﻪ‬
‫ُ ُّ َ ْ ُ ُ َ ُ َ َ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻞﻛ مﻮلﻮ ٍد ﻳﻮﺪﻟ‬
‫ِ‬
‫َو ُ� َﻤ ِّﺠ َﺴﺎﻧِ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﻧﻮزادي ﺑﺮ ﻓﻄﺮت ﺳﺎﻟﻢ )و ﺗﻮﺣﯿﺪي و ﺣﻘﯿﻘﺖﮔﺮا( زاده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش او را ﯾﻬﻮدي ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﯾﺎ زرﺗﺸﺘﯽ ﺑﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ«‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﮐﺘﺎﺑﺶ آورده‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫َ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻟ ِﻔ ْﻄ َﺮ ُة ﻤﺧْ ٌﺲ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺎرﻫﺎي ﻓﻄﺮي‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻟﻔﻆ‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي ﻓﻄﺮي‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد ﻣﺬﮐﻮر در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫َ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ در ﻟﻔﻆ‪ ‬دﯾﮕﺮي آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻤﺧْ ٌﺲ ِﻣ َﻦ اﻟ ِﻔ ْﻄ َﺮ ِة«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد‪ ،‬ﺟﺰو‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻓﻄﺮيﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎ و ﻣﻮارد‪ ‬دﯾﮕﺮي ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺟﺰو ﮐﺎرﻫﺎي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5889 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.257 :‬‬

 ‫‪195‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺴﻮاكزدن و دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮي‬

‫ﻓﻄﺮيﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻓﻄﺮي‪ ،‬اﻧﺠﺎمِ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ را ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﻫﻤﯿﻦ ﻟﻔﻆ ﺑﻪ واﻗﻌﯿﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﻣﻮردي ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮐﺎرﻫﺎي ﻓﻄﺮي ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ‬
‫ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻓﻄﺮتﻫﺎي ﺳﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا در ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي اﯾﻦ دو ﻟﻔﻆ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻟﻔﻆ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﮐﻪ اﻓﺎدهي ﺣﺼﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻓﻄﺮت ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻟﻔﻆ دوم‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫ﻣﻮارديﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﮑﻤﯿﻞﮐﻨﻨﺪهي ﻓﻄﺮت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﺧﺘﻨﻪ ﮐﺮدن ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدان‪ ،‬واﺟﺐ و ﺑﺮاي زﻧﺎن‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ واﺟﺐ‪.‬‬
‫ﻣﺮدي ﮐﻪ ﺧﺘﻨﻪ ﻧﮑﻨﺪ و ﭘﻮﺳﺖ‪ ‬روي ﺣﺸﻔﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ادرار در‬
‫آن ﻣﺤﻞ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎﻋﺚ ﻋﻔﻮﻧﺖ و ﺑﯿﻤﺎري ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در اﺛﺮ ﺟﻤﻊ ﺷﺪنِ‬
‫ادرار در آن ﻣﺤﻞ‪ ،‬ﺑﺪن و ﻟﺒﺎسِ اﻧﺴﺎن آﻟﻮده و ﻧﺠﺲ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﺲ از‬
‫ﺑﻠﻮغ و ﻫﻨﮕﺎمِ ازدواج‪ ،‬ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﺑﺎ ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﺸﻘﺖ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو‬
‫اﻣﺮوزه ﮐﺎﻓﺮان ﺑﻪرﻏﻢِ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺠﺲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ و ﻧﻈﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻟﺬتﺟﻮﯾﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ در رواﺑﻂ‪ ‬ﺟﻨﺴﯽ ﺧﻮد و رﻓﻊ دﺷﻮاري‪ ،‬ﺧﺘﻨﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﺮاي ﺧﺘﻨﻪ ﮐﺮدن‪ ،‬ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ؟ آري؛ روز ﻫﻔﺘﻢ ﺗﻮﻟﺪ و‬
‫ﭘﺲ از آن‪ .‬اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ در ﺳﻦّ ﭘﺎﯾﯿﻦ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺣﺪاﻗﻞِ درد‪ ‬ﺟﺴﻤﯽ را ﻣﺘﺤﻤﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و درد ﻗﻠﺒﯽ و ﻋﺎﻃﻔﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﮐﺸﯿﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺑﻪﻓﺮض اﯾﻦﮐﻪ ﯾﮏ ﺷﺨﺺ ده ﺳﺎﻟﻪ را ﺧﺘﻨﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ درد‪ ‬ﺟﺴﻤﯽاش‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻋﺎﻃﻔﯽ ﻧﯿﺰ ﺷﺮﻣﻨﺪه و ﺧﺠﺎﻟﺖزده ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﺮﻣﯿﻢ‬
‫ﺑﺎﻓﺖﻫﺎ و ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻬﺒﻮد در ﺧﺮدﺳﺎﻻن‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﺧﺘﻨﻪ ﮐﺮدن در ﺳﻨﯿﻦ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮي ﻋﺎﻧﻪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻮﻫﺎي زﯾﺮ ﻧﺎف و اﻃﺮاف ﺷﺮﻣﮕﺎه ﮐﻪ روﯾﯿﺪنِ‬
‫آنﻫﺎ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﻠﻮغ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮي‪ ،‬ﺗﺮاﺷﯿﺪن اﯾﻦ ﻣﻮﻫﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫در ﻏﯿﺮ اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬آﻟﻮدﮔﯽ و ﺑﯿﻤﺎري و ﺣﺘﯽ ﻋﻔﻮﻧﺖ را در ﭘﯽ ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻮﻫﺎي زاﺋﺪش را ﻧﻤﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت و ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن ﺷﺒﺎﻫﺖ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺳﺒﯿﻞ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻣﻮﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ روي ﻟﺐ ﺑﺎﻻ ﻣﯽروﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫آن ﻗﺴﻤﺖ از اﯾﻦ ﻣﻮﻫﺎ را ﮐﻪ روي ﻟﺐ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ آﻟﻮده ﺑﻪ‬
‫ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از ﺑﯿﻨﯽ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﻢ‪ ،‬آنرا‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪196‬‬

‫آﻟﻮده ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻣﯿﮑﺮوب ﻫﺎي زﯾﺎنآوري در آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪،‬‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺳﺒﯿﻞ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ درﺑﺎرهي ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺳﺒﯿﻞ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﯾﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎ؛ و ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻫﻢ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎي دﺳﺖ اﺳﺖ و‬
‫ﻫﻢ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎي ﭘﺎ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﻤﺎن را آنﻗﺪر ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻮﺷﺖ ﺑﺮﺳﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬زﯾﺎنﺑﺎر و دردﻧﺎك اﺳﺖ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻋﻔﻮﻧﺖ و د‪‬ﻣ‪‬ﻞ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﯾﻦرو ﻧﺎﺧﻦﻫﺎ را ﻣﺘﻮﺳﻂ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬ﮐَﻨﺪن ﻣﻮي زﯾﺮ ﺑﻐﻞ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺟﺎي ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮﻫﺎي زﯾﺮِ ﺑﻐﻞ‪،‬‬
‫آنﻫﺎ را ﺑﮑَﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﮐﻪ ﻣﻮﻫﺎ از رﯾﺸﻪ ﮐَﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ ﻧﻤﯽروﯾﻨﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﺎ اﯾﻦﺟﺎ ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ :‬ﺧﺘﻨﻪ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮي ﻋﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺳﺒﯿﻞ‪،‬‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎ و ﮐَﻨﺪن ﻣﻮي زﯾﺮ ﺑﻐﻞ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﺘﻨﻪ ﮐﺮدن‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺎر و ﺑﺎ ﺟﺪا ﮐﺮدن ﭘﻮﺳﺖ‬
‫اﺿﺎﻓﯽِ روي ﺣﺸﻔﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺿﺮوريﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ اﺷﺎره ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻧﻮزادانِ ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﺧﺘﻨﻪﺷﺪه ﺑﻪدﻧﯿﺎ ﻣﯽآﯾﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﻮﺳﺖ زاﯾﺪي روي ﺣﺸﻔﻪي آنﻫﺎ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺑﻪ ﮐﺜﺮت ﻣﺸﺎﻫﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮزادي‪ ،‬ﺧﺘﻨﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛‬
‫زﯾﺮا ﭘﻮﺳﺖ‪ ‬زاﯾﺪي ﻧﺪارد ﮐﻪ آنرا ﺟﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد‪ ‬دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮي ﻋﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺳﺒﯿﻞ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎ و‬
‫ﮐَﻨﺪن ﻣﻮي زﯾﺮ ﺑﻐﻞ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از ﭼﻬﻞ روز ﻃﻮل ﺑﮑﺸﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي اﻣﺘﺶ‬
‫وﻗﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از ﭼﻬﻞ روز ﺗﺮك ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﻨﺪ؛ ﻻاﻗﻞ ﺟﻤﻌﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ ‬ﻫﺮ ﻣﺎه ﺗﺎ‬
‫ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﺸﻮد‪ .‬ﭼﺮاﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن در اﺛﺮ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﭘﻨﺠﺎه روز ﺑﮕﺬرد و ﭼﻬﺎر ﮐﺎرِ ﻣﺬﮐﻮر را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﯿﯿﻦ وﻗﺖ ﺑﻪ ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮايِ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﻧﺠﺎمِ اﯾﻦ ﺳﻨﺖﻫﺎ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﺑﯿﺶ از ﭼﻬﻞ روز ﺑﮕﺬرد و‬
‫اﯾﻦﻫﺎ را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺗﺮاﺷﯿﺪنِ ﺳﺒﯿﻞ ﺑﺎ ﺗﯿﻎ و اﻣﺜﺎلِ آن‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﻣﺎم‬
‫ﻣﺎﻟﮏ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﻨﺪارِ ﻣﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﯿ ِ‬
‫ﻞ ﺧﻮد را ﻣﯽﺗﺮاﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ادب ﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪197‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺴﻮاكزدن و دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮي‬

‫ﭼﺮاﮐﻪ ﺗﺮاﺷﯿﺪنِ ﺳﺒﯿﻞ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن را ﺑﺪﭼﻬﺮه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺳﺒﯿﻞِ ﺧﻮد را ﺑﮕﺬارد و ﻗﺴﻤﺘﯽ را ﮐﻪ روي ﻟﺐ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪،‬‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻦ ﻣﻮﻫﺎيِ زﯾﺮ ﺑﻐﻞ ﻧﯿﺰ‪ ،‬اﺻﻞ ﺑﺮ ﮐَﻨﺪن آنﻫﺎﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭼﻮن اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘ ِ‬
‫ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬از ﻣﻮاد‪ ‬ﻣﻮﺑ‪‬ﺮ و اﻣﺜﺎلِ آن‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫ْ َ َ ُّ‬ ‫َ ْ ٌ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎر ِب‪،‬‬
‫‪ -١٢١٢‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻋﺮﺸ ﻣِﻦ اﻟ ِﻔﻄﺮة ِ‪ :‬ﻗﺺ الﺸ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫اﻷﻇ َﻔ َ َ ْ ُ َ َ‬
‫ْ‬ ‫َ ُّ‬ ‫ْ ْ َ ُ َ‬ ‫ِّ ُ‬ ‫َ ْ َ ُ ِّ ْ َ‬
‫ﺟ ِﻢ‪َ ،‬وﻧﺘﻒ اﻹﺑ ِﻂ‪،‬‬
‫ﺎر‪ ،‬وﻏﺴﻞ اﻟﺮﺒا ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎء الﻠﺤﻴﺔِ‪َ ،‬والﺴ َﻮاك‪َ ،‬واﺳﺘِنﺸﺎق الﻤﺎءِ‪َ ،‬وﻗﺺ‬ ‫و��ﻔ‬
‫ْ َ ُ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ ْ ُ َ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫الﻤﺎءِ«‪ .‬ﻗﺎل َّ‬ ‫َ َ ُْ َ َ َ َ ُ‬
‫ْ‬
‫ﺎﺮﺷة إِﻻ أن ﺗ�ﻮن الﻤﻀﻤﻀﺔ‪.‬‬ ‫اوي‪ :‬و� ِﺴﻴﺖ اﻟﻌ ِ‬‫ِ‬ ‫الﺮ‬ ‫ﺎص‬ ‫وﺣﻠﻖ اﻟﻌﺎﻧﺔِ‪ ،‬واﻧﺘِﻘ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ده ﺧﺼﻠﺖ ﺟﺰو ﻓﻄﺮت اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺳﺒﯿﻞ‪ ،‬ﮔﺬاﺷﺘﻦ رﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺴﻮاك زدن‪ ،‬اﺳﺘﻨﺸﺎق آب )= ﺑﻪ ﺑﯿﻨﯽ ﮐﺸﯿﺪنِ آب(‪،‬‬
‫ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﻧﺎﺧﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺷﺴﺘﻦ ﺑﻨﺪ اﻧﮕﺸﺘﺎن و ﻣﻔﺎﺻﻞ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻮي زﯾﺮ ﺑﻐﻞ‪ ،‬ﺗﺮاﺷﯿﺪن‬
‫ﻣﻮي زﯾﺮِ ﻧﺎف و اﺳﺘﻨﺠﺎ«‪ .‬راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دﻫﻤﯿﻦ ﻣﻮرد را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدهام؛ ﺷﺎﯾﺪ ﻗﺮﻗﺮه‬
‫و ﺑﻪ دﻫﺎن ﮐﺸﯿﺪن آب ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َ َّ ِّ َ َ ْ ُ َّ َ َ ْ ُ ِّ َ‬
‫ارب َوأ�ﻔﻮا الﻠﻰﺤ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ‬
‫‪ -١٢١٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﺣﻔﻮا الﺸﻮ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺒﯿﻞﻫﺎ را ﮐﻮﺗﺎه ﮐﻨﯿﺪ و رﯾﺶﻫﺎ را‬
‫ﺑﮕﺬارﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي ﮐﺎرﻫﺎ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮيﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺣﺪﯾﺜﯽ از‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﻨﺞ ﮐﺎر را ﺟﺰو وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻓﻄﺮي ﺑﺮﺷﻤﺮد‪:‬‬
‫ﺧﺘﻨﻪ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺗﺮاﺷﯿﺪن ﻣﻮي ﻋﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎه ﮐﺮدن ﺳﺒﯿﻞ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎ و ﮐَﻨﺪن ﻣﻮي زﯾﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.261 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5893 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.259 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪198‬‬

‫ﺑﻐﻞ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﺘﻨﻪ ﮐﺮدن‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺎر و ﺑﺎ ﺟﺪا ﮐﺮدن ﭘﻮﺳﺖ اﺿﺎﻓﯽِ روي ﺣﺸﻔﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ وﻟﯽ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد‪ ‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﯿﺶ از ﭼﻬﻞ روز ﺗﺮك ﺷﻮﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ‬
‫وﻗﺖ را ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ده ﺧﺼﻠﺖ ﺟﺰو ﻓﻄﺮت اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﻮارديﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﮔﺬﺷﺖ و ﭘﻨﺞ ﻣﻮرد دﯾﮕﺮ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﮔﺬاﺷﺘﻦ رﯾﺶ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺧﺼﻠﺖﻫﺎي ﻓﻄﺮيﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻦ رﯾﺶ دﺳﺘﻮر داد‪.‬‬
‫در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ »رﯾﺶ«‪» ،‬ﻟﺤﯿﻪ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞِ ﭘﻬﻨﻪي رﺧﺴﺎر و ﻣﻮﻫﺎي‬
‫اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺻﻮرت اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺬاﺷﺘﻦ رﯾﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ واﻧﻬﺎدن آن ﺑﻪ ﺷﮑﻞِ ﻃﺒﯿﻌﯽ ِ آن‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮيﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺑﺮ آن ﺳﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ رﯾﺶ را ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ زﯾﺒﺎﺳﺖ‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻨﯿﻢ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺮدي و زﯾﺒﺎﯾﯽﻫﺎي‬
‫ﻣﺮدان اﺳﺖ و ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ رﯾﺶ ﺧﻮد را ﺑﺘﺮاﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﯾﺶ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﺘﺮاﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﺮده و از ﻓﺮﻣﺎنِ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺳﺮﭘﯿﭽﯽ ﻧﻤﻮده‬
‫َ ُ‬
‫و ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻣﺸﺮﮐﺎن و آﺗﺶﭘﺮﺳﺘﺎن ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺎ ِﻟﻔﻮا‬
‫َّ‬ ‫ِّ َ َ َ ْ ُ‬ ‫ال ْ ُﻤ ْﺮﺸ� َ‬
‫� َو ِّﻓ ُ‬
‫ار َب«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛‬ ‫ِ‬
‫الﺸ َ‬
‫ﻮ‬ ‫ﻮا‬ ‫ﻔ‬ ‫ﺣ‬ ‫أ‬‫و‬ ‫ﻰﺤ‬ ‫الﻠ‬ ‫وا‬‫ﺮ‬ ‫ِِ‬
‫رﯾﺶﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺑﮕﺬارﯾﺪ و ﺳﺒﯿﻞﻫﺎﯾﺘﺎن را ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎ ﺗﺮاﺷﯿﺪنِ‬
‫رﯾﺶ‪ ،‬آﺷﻨﺎﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺧﻮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﮔﺮ ﺣﺎﮐﻤﺎن ﺳﺘﻢﮐﺎر و‬
‫ﺗﺠﺎوزﮔﺮ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﺴﯽ را ﻣﺠﺎزات ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر ﻣﯽدادﻧﺪ ﮐﻪ رﯾﺶ او را ﺑﺘﺮاﺷﻨﺪ و‬
‫ﺗﺮاﺷﯿﺪنِ رﯾﺶ در ﻧﺰد‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺳﺎن ﻣ‪‬ﺜﻠﻪ و ﺑﺮﯾﺪن اﻋﻀﺎي ﯾﮏ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﺷﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﺑﺮاي ﺣﺎﮐﻤﺎن‪ ،‬روا ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﺻﺪور ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از ﺳﻮي ﺣﮑﺎم‪ ،‬ﻣﺠﺎزاﺗﯽ ﺳﻨﮕﯿﻦ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﮐﻔﺎر ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﻣﺼﺮ‪ ،‬ﻋﺮاق و ﺷﺎم را زﯾﺮ ﺳﻠﻄﻪي ﺧﻮد‬
‫درآوردﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ روش ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ را ﻧﯿﺰ در ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ رواج دادﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺗﺮاﺷﯿﺪن‬
‫رﯾﺶ‪ ،‬رهآورد‪ ‬ﮐﺎﻓﺮان اﺳﺖ و از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﯽﭘﺮوا رﯾﺶ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽﺗﺮاﺷﻨﺪ و ﺣﺘﯽ در ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺸﻮرﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎنﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬ﮔﺬاﺷﺘﻦِ رﯾﺶ را ﺑﺪ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5892 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 259 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪.‬‬
 ‫‪199‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺴﻮاكزدن و دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮي‬

‫ﻣﯽ ﭘﻨﺪارﻧﺪ! ﺑﺪون ﺷﮏ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮﮐﻪ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ از اﷲ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﻪ از رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮد‪ ،‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺘﺎن رﯾﺶ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﯽﺗﺮاﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻨﯿﺪ و او را از اﯾﻦ ﮐﺎرِ‬
‫ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎز دارﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن ﺑﺎ او‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮔﻤﺎنِ ﻏﺎﻟﺐِ‬
‫ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽآﯾﺪ و دﺳﺖ از اﯾﻦ ﮐﺎرِ‬
‫زﺷﺖ ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ ﮐﻨﯿﺪ؛ و اﮔﺮ ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن‪ ،‬ﻓﺎﯾﺪهاي ﻧﺪارد ﯾﺎ او را ﻟﺠﻮجﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﻗﻬﺮ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻗﻬﺮ ﮐﺮدن‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﺳﻮدﻣﻨﺪ‬
‫و ﮐﺎرﺳﺎز ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﺻﻞ ﺑﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدنِ ﺗﺮك‪ ‬ﺳﺨﻦ ﺑﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ْ ُ‬ ‫ََْ َ َ ْ ُ َ َ‬ ‫َْ َْ ُ َ َ َ ُ ََْ َ‬ ‫َ ُّ‬
‫ﺎن �ﻴُﻌ ِﺮض ﻫﺬا‪َ ،‬و ُ�ﻌ ِﺮض‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫ﻘ‬‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻳ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻼث‬
‫ﺆﻣﻦ أن �ﻬﺠﺮ أﺧﺎه ﻓﻮق ﺛ ٍ‬ ‫ﻻ�ﻞ ِﻤﻟ ُ ٍ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬‬
‫ﺎلﺴﻼمِ «‪» (1 ).‬ﺑﺮاي ﻫﯿﭻ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﺳﻪ‬ ‫� ُﻫ َﻤﺎ َّاﺬﻟي َ�ﺒْ َﺪأ ﺑ َّ‬
‫َﻫ َﺬا‪َ ،‬و َﺧ ْ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎ ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﻗﻬﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪﻃﻮري ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻫﻢدﯾﮕﺮ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﻢ‬
‫روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ .‬و ﺑﻬﺘﺮﯾﻨﺸﺎن‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼم )و آﺷﺘﯽ( را آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻣﻮاردي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪﻋﻨﻮان وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻓﻄﺮي ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻨﺸﺎق ﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﻨﯽ ﮐﺸﯿﺪنِ آب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﯿﻨﯽ را ﭘﺎﮐﯿﺰه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و آنﭼﻪ‬
‫را ﮐﻪ در ﺑﯿﻨﯽﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﯿﺎن ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﭘﺲ اﺳﺘﻨﺸﺎق‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﻃﻬﺎرت ﯾﺎ ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫وﺿﻮ و ﻏﯿﺮوﺿﻮ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺗﻤﯿﺰ ﮐﺮدن ﺑﯿﻨﯽ ﺧﻮد ﺑﻮدﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻣﻘﺪاري آب ﺑﻪ درون ﺑﯿﻨﯽ ﺑﮑﺸﯿﺪ و آنرا ﭘﺎﮐﯿﺰه ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﻣﺮدم‬
‫ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺸﺎق و ﺗﻤﯿﺰ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﯿﻨﯽ ﺧﻮد ﻧﯿﺎز ﻧﺪارﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺿﺮورت و ﻧﯿﺎزِ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻀﻤﻀﻪ‬
‫ﯾﺎ ﻗﺮﻗﺮه و ﮔﺮداﻧﺪن آب در دﻫﺎن ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮيﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ‬
‫دﻫﺎن را در ﭘﯽ دارد و ﺑﻬﺪاﺷﺖ دﻫﺎن‪ ،‬ﺿﺮورﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از آن ﺑﯽاﻃﻼع ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫زﯾﺮا دﻫﺎن‪ ،‬ﮔﺬرﮔﺎه‪ ‬ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرﯾﻢ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﭼﺮﺑﯽﻫﺎ و ﭼﯿﺰﻫﺎي‬
‫دﯾﮕﺮي از اﯾﻦ دﺳﺖ‪ ،‬در دﻫﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ آنﻫﺎ را ﺗﻤﯿﺰ ﮐﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﻗﺮﻗﺮه و‬
‫ﻧﻈﺎﻓﺖ دﻫﺎن‪ ،‬ﺟﺰو وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮيﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6237 ،6077) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2560 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎري‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪200‬‬

‫و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر‪ ،‬اﺳﺘﻨﺠﺎ؛ زﯾﺮا اﺳﺘﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي زدودن و ﭘﺎك ﮐﺮدن آﻟﻮدﮔﯽﻫﺎ و‬

‫ﻧﺠﺎﺳﺖﻫﺎ ﯾﺎ ﺷﺴﺘﻦ ﻣﺤﻞِ ﻧﺠﺎﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺴﺘﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎي اﻧﮕﺸﺘﺎن ﻧﯿﺰ ﺟﺰو وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮيﺳﺖ‪ .‬و ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻻيِ‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺎنِ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي دﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺎﻓﺖ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻧﯿﺎز دارد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺬاﺷﺘﻦ رﯾﺶ ﺟﺪا از اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰو وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺎﺳﺦِ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺒﻬﻪاﻓﮑﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اﻣﺮوزه ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﻔﺎر ﻧﯿﺰ رﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ«‪،‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ادﻋﺎ ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﻔﺎر رﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آنﻫﺎ رﯾﺶ ﺧﻮد را ﺑﺘﺮاﺷﯿﻢ! ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﮔﺬاﺷﺘﻦ رﯾﺶ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬
‫ﺑﺎ ﮐﻔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﯾﮑﯽ از ﮐﺎرﻫﺎ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻓﻄﺮيﺳﺖ و ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪ اﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻓﻄﺮت ﺳﺎﻟﻢ و ﭘﺎك ﺧﻮﯾﺶ اﻫﻤﯿﺖ دﻫﯿﻢ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﻧﯿﺰ در اﻧﺠﺎم ﯾﮏ ﻋﻤﻞِ ﻓﻄﺮي‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﭘﯿﺪا ﮐﺮدﻧﺪ و ﮐﺎري ﻓﻄﺮي را اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎ آﻧﺎن را از آن ﺑﺎز ﻧﻤﯽدارﯾﻢ‬
‫ﯾﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺟﯿﻪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﻧﺠﺎ ِم آن ﻋﻤﻞِ ﻓﻄﺮي را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ انﻫﺎ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎي ﺧﻮد را ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ ﭘﺲ آﯾﺎ ﻣﺎ ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﻧﺎن‪،‬‬
‫ﻧﺎﺧﻦﻫﺎي ﺧﻮد را رﻫﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؟ ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺎﺧﻦﻫﺎي ﺧﻮد را ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ؛ ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﻓﻄﺮي ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ و ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه و ﻓﻄﺮي‬
‫را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺮاف و زﯾﺎدهروي در ﻣﺼﺮف آب در وﺿﻮ و ﻏُﺴﻞ‪ ،‬ذﯾﻞ‬
‫اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫﴿ َو َ� � ُ ۡ�فُ ۚ ٓوا ْ إنَّ ُهۥ َ� ُ� ُّ‬
‫ِب ٱل ۡ ُم ۡ�� َ‬
‫ِ� ‪﴾١٤١‬‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[١٤١ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫و اﺳﺮاف و زﯾﺎدهروي ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ اﺳﺮافﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﻓﻘﻬﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬زﯾﺎدهروي در ﻣﺼﺮف آب در وﺿﻮ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در‬
‫ﮐﻨﺎر رودﺧﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﮑﺮوه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن از آبِ ﺷﻬﺮي ﯾﺎ اﻣﺜﺎلِ آن‬
‫وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد؟! ﻟﺬا اﺳﺮاف و زﯾﺎدهروي در وﺿﻮ و ﻏﯿﺮوﺿﻮ‪ ،‬ﮐﺎري ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -216‬ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن و ﻣﺴﺎﯾﻞِ‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎض اﻟﺼﻠﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي وﺟﻮب زﮐﺎت و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‬
‫و آنﭼﻪ ﺑﻪ آن ﺗﻌﻠﻖ دارد‪ ،‬ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫�‬ ‫زﮐﺎت‪ ،‬ﺳﻮﻣﯿﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑُ َ‬
‫ِ‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ َّ ً َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫ْ ُ ََ َْ‬
‫الﺼﻼ ِة‪َ ،‬و�ِﻳﺘَﺎ ِء‬ ‫ﷲ‪َ ،‬و�ِﻗﺎمِ‬ ‫ُ‬
‫اﻹﺳﻼم ﻰﻠﻋ ﻤﺧ ٍﺲ‪ :‬ﺷﻬﺎد ِة أن ﻻ � إﻻ اﷲ‪َ ،‬وأن �ﻤﺪا رﺳﻮل ا ِ‬
‫َ‬ ‫الﺰ َﺎﻛ ِة‪َ ،‬و َﺣ ِّﺞ َ‬
‫اﺒﻟﻴْ ِﺖ‪َ ،‬و َﺻ ْﻮمِ َر َم َﻀﺎن«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﮔﻮاﻫﯽ‬ ‫َّ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ؛ اداي‬
‫ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﺞ‪ ‬ﺑﯿﺖاﷲ‪ ،‬و روزهي ﻣﺎه رﻣﻀﺎن«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﻣﻮارد‬
‫در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬زﮐﺎت را ﺑﺎ ﻧﻤﺎز ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺎﻧﻊ زﮐﺎت) ‪ (2‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺗﺎرِك ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ در اﯾﻦﺑﺎره دو دﯾﺪﮔﺎه وﺟﻮد‬
‫دارد‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ زﮐﺎت را ﮐﺎﻓﺮ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻓﺎﺳﻖ‪.‬‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺒﺎدت و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻃﺮﯾﻖ اداي ﺳﻬﻢِ ﺷﺮﻋﯽِ ﻣﺸﺨّﺼﯽ ﮐﻪ‬
‫در اﻣﻮال ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫﺎي ﻣﺸﺨّﺼﯽ ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﻘﺪار ﻣﻌﯿﻨﯽ‬
‫ﭼﻮن‪ :‬رﺑﻊِ ﻋﺸﺮ‪ ،‬ﻧﺼﻒ‪ ‬ﻋﺸﺮ ﯾﺎ ﻋ‪‬ﺸﺮ اﻣﻮاﻟﯽ ﮐﻪ زﮐﺎت ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻓﺮاد‬
‫و ﮔﺮوهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬زﮐﺎت‪ ،‬ﻓﻮاﯾﺪ ﺑﺰرگ و‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن ﺑﻨﺪه را ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن‬
‫اﺳﻼم اﺳﺖ و از ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن زﮐﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺻﺪﻗﻪي ﻧﺎﻓﻠﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي‬
‫دارد و ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻓﻮاﯾﺪ و ﻓﻀﺎﯾﻞِ‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﺧﻮدش را از ﺑﺨﻞ و ﻓﺮوﻣﺎﯾﮕﯽ ﭘﺎك ﻣﯽﺳﺎزد‬
‫و ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎﻟﺶ را از ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﺑﺪيﻫﺎ ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از ﻟﯿﺴﺖ اﻓﺮاد‬

‫)‪] (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 8 :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪16 :‬؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .1082‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ داراي ﻧﺼﺎبِ زﮐﺎت اﺳﺖ و زﮐﺎت ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪202‬‬

‫ﺑﺨﯿﻞ ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﯾﺪ و در ﺷﻤﺎرِ ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪان ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ‬

‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ون أ َ ۡم َ� ٰل َ ُه ۡم � َسبيل ٱ َّ�ِ ك َم َثل َح َّبة أ� َب َت ۡ‬
‫ت َس ۡب َع َس َنابِل ِ�‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ َّ َ ُ ُ َ‬
‫﴿مثل ٱ�ِين ينفِق‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َُْ‬ ‫ُّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦١ :‬‬ ‫� ُس� ُبلةٖ ّمِائة َح َّبةٖ�﴾‬
‫ِ‬
‫ﻣﺜﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را در راه اﷲ اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻫﻔﺖ‬
‫ﺧﻮﺷﻪ ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و در ﻫﺮ ﺧﻮﺷﻪ‪ ،‬ﯾﮑﺼﺪ داﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﻘﺮا را از ﭼﭙﺎول و دﺳﺖدرازي ﺑﻪ اﻣﻮال ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺑﺎزﻣﯽدارد؛‬
‫زﯾﺮا وﻗﺘﯽ آدمِ ﻓﻘﯿﺮ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺧﯿﺮي از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻧﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن دارد ﮐﻪ ارزشﻫﺎ را‬
‫ﺑﺸﮑﻨﺪ و ﺑﻪ دﺳﺖدرازي و ﻏﺎرت اﻣﻮال دﯾﮕﺮان ﺑﭙﺮدازد و ﺑﺮاي ﺳﯿﺮ ﮐﺮدن ﺷﮑﻢ ﺧﻮد‬
‫و ﺧﺎﻧﻮادهاش‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ دزدي ﯾﺎ ﻫﺮ ﮐﺎر دﯾﮕﺮي ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﯾﮑﯽ از ﻓﻮاﯾﺪ زﮐﺎت‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ زﮐﺎت‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ اﯾﺠﺎد اﻟﻔﺖ و ﻫﻢدﻟﯽ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬اﻣﺘﯽ ﯾﮏﭘﺎرﭼﻪ و‬
‫ﺑﻪﺳﺎن ﯾﮏ ﭘﯿﮑﺮ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻋﻈﯿﻢ اﺳﻼم‪ ،‬در‬
‫ﮐﻨﺎر دﯾﮕﺮ ﺑﺮداران ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻧﻘﺶ ﯾﮏ ﺧﺸﺖ را دارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ‬
‫ﺎن �َﺸ ُّﺪ َ� ْﻌ ُﻀ ُﻪ َ� ْﻌ ًﻀﺎ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺑﺮاي ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬ ‫َ ُْ َْ‬ ‫ُْ ْ ُ ُْ ْ‬
‫»الﻤﺆ ِﻣﻦ لِﻠﻤﺆ ِﻣ ِﻦ ﺎﻛﺒﻟنﻴ ِ‬
‫اﺟﺰاي ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﻮﯾﺖ و اﺳﺘﺤﮑﺎم ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻓﻮاﯾﺪ زﮐﺎت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ آراﻣﺶ و ﺷﺮح ﺻﺪر ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﻫﺮ‬
‫ﺑﺎر ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺨﺸﯽ از ﺛﺮوت ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﯿﻨﻪاش را ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪﮐﺜﺮت ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺪارِ ﺛﺮوﺗﺶ را ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫زﮐﺎت‪ ‬واﺟﺒﺶ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﺳﯿﻨﻪاش ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد و در ﻗﻠﺒﺶ‪ ،‬ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒﺖ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺟﺎي ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ دادن زﮐﺎت‪ ،‬ﺧﺸﻢِ ﭘﺮوردﮔﺎر را ﻓﺮو ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﺪ و از‬
‫ﻣﺮگ‪ ‬ﺑﺪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﻣﯿﺮد‬
‫و ﻋﺎﻗﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺮﺟﺎم ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را ﻧﯿﮑﻮ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮﺟﺎمِ ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﭼﯿﺰِ ﮐﻤﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ارزش ﻓﺮاواﻧﯽ دارد؛ زﯾﺮا ﻟﺤﻈﻪي وداع ﺑﺎ‬
‫دﻧﯿﺎ و آﻏﺎز ﺳﻔﺮ ﺑﻪ آﺧﺮت اﺳﺖ‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻟﺤﻈﻪي ﺑﺴﯿﺎر ﺣﺴﺎﺳﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن‬
‫ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﮔﻤﺮاه ﮐﺮدنِ اﻧﺴﺎن اﻣﯿﺪوار ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻟﺤﻈﻪي ﺣﺴﺎس و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6027 ،2446 ،481) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2585 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪203‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت و ﺑﯿﺎنِ ﻓﻀﯿﻠﺖ آن و ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖﺳﺎزي ﮐﻪ ﻓﺮﺟﺎم اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﯾﺎ ﺑﻪﺳﻮي دوزخ در آن ﻟﺤﻈﻪ رﻗﻢ‬

‫َّ‬ ‫َّ َ َ ُ َ ْ ُ َ َ َ ْ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد؛ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬إن أ َﺣﺪ� ْﻢ ﻴﻟَﻌ َﻤﻞ � َﻤﻞ أﻫ ِﻞ اﺠﻟَﻨ ِﺔ‬
‫َ‬ ‫ََ ْ ُ َ َْ ْ‬ ‫َ َّ َ َ ُ ُ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ َّ‬
‫اﻨﻟﺎر‪،‬‬‫ﻜﺘﺎب‪�َ ،‬ﻴَ ْﻌ َﻤ ُﻞ ﺑ َﻌ َﻤﻞ أ ْﻫﻞ َّ‬‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﺒﻖ‬ ‫ﺴ‬ ‫ي‬‫ﻓ‬ ‫راع‪،‬‬ ‫ذ‬
‫ِ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﺣﻰﺘ ﻣﺎ ﻳ�ﻮن ﺑيﻨﻪ و�يﻨﻬﺎ ِإ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬
‫َّ‬ ‫ُ ُ َُْ َْ‬ ‫� ْﻢ َﻴﻟَ ْﻌ َﻤ ُﻞ ﺑ َﻌ َﻤﻞ أ ْﻫﻞ َّ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َ َ َّ َ َ َ ُ‬
‫ﺎر َﺣ َّﻰﺘ َﻣﺎ ﻳَ�ﻮن ﺑَيﻨﻪ َو َ�يﻨ َﻬﺎ إِﻻ ِذ َراع‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫َِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻴﺪﺧﻠﻬﺎ‪ ،‬و�ِن أﺣﺪ‬
‫َ َ ْ ُ ُ َ ) ‪(1‬‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ ْ ُ َ َْ ْ َ ُ ََْ َ ُ‬
‫ﻜﺘﺎب �ﻴﻌﻤﻞ ﺑِﻌﻤ ِﻞ أﻫ ِﻞ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻲﻓ�َدﺧﻠﻬﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺷﺨﺼﯽ از ﺷﻤﺎ‪،‬‬ ‫ﻓيﺴ ِﺒﻖ ﻋﻠﻴ ِﻪ اﻟ ِ‬
‫اﻋﻤﺎل ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ "ذراع" ﺗﺎ ﺑﻬﺸﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارد؛ وﻟﯽ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﺮ او ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﻋﻤﺎل دوزﺧﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ دوزخ‬
‫ﻣﯽرود‪ .‬و ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮي از ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﻋﻤﺎل دوزﺧﯿﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯿﺎن او و‬
‫دوزخ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ذراع ﺑﺎﻗﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﺮ او ﭘﯿﺸﯽ ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﻋﻤﺎل ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‬
‫را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرود«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﻤﻪي اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭼﻪ ﻓﺮﺟﺎﻣﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﺻﺪﻗﻪ و در رأس آن‪ ،‬زﮐﺎت‪ ،‬از ﻣﺮگ ﺑﺪ ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻓﻮاﯾﺪ زﮐﺎت‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﮔﺰارش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي‬
‫ﺻﺪﻗﻪي ﺧﻮد ﻗﺮار دارد؛ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪي ﯾﮏ ﻣﯿﻞ‪ ،‬ﺑﺎﻻي ﺳﺮِ‬
‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪﮔﺎن زﯾﺮِ ﺳﺎﯾﻪي ﺻﺪﻗﺎت و ﺑﻪ وﯾﮋه زﮐﺎﺗﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ دادهاﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺺِ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري ﺑﺮاﯾﻢ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺮدي ﻫﻤﺴﺮش را از ﺻﺪﻗﻪ دادن ﻣﻨﻊ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ او اﺟﺎزه ﻧﻤﯽداد ﮐﻪ از اﻣﻮال وي ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪ .‬روزي ﺧﻮاب دﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻧﮕﺎر ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ در ﺧﻮاب دﯾﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻟﺒﺎس‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺮﻣﺎي ﺳﻮزان‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻي ﺳﺮش ﺳﺎﯾﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻟﺒﺎس از ﺳﻪ ﻗﺴﻤﺖ‪ ،‬ﺳﻮراخ ﺑﻮد؛‬
‫ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﺳﻮراخﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﻪ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪ! ﺳﺒﺤﺎناﷲ! ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ از ﺧﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺧﻮاﺑﺶ را ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺮش ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻤﺴﺮش ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﯾﮏ ﻟﺒﺎس و ﺳﻪ‬
‫ﺧﺮﻣﺎ ﺻﺪﻗﻪ داده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﻟﺒﺎس و ﺧﺮﻣﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺧﻮاب دﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻟﺒﺎس و ﺳﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7554 ،6594 ،3332) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2643 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‪ ‬ﺑﺨﺎري ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 4207‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪] .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 401‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪204‬‬

‫ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﺻﺪﻗﻪ داده ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا آن ﻣﺮد ﺧﻮﺷﺤﺎل ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش‬
‫اﺟﺎزه داد ﮐﻪ از آن ﭘﺲ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺧﻮاب‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺳﺨﻦ‬
‫اﻨﻟ َ‬ ‫ﻔﺼ َﻞ َ‬
‫ﺑ� َّ‬ ‫ِّ‬
‫ﻇﻞ َﺻ َﺪﻗَﺘﻪ َﺣ َّﻰﺘ ﻳُ َ‬ ‫ُّ‬
‫ﺎس«؛‬ ‫ِِ‬ ‫امﺮئ ِﻲﻓ‬
‫ٍ‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻞﻛ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﺻﺪﻗﻪاش ﻗﺮار دارد ﺗﺎ آنﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‬
‫داوري ﺷﻮد«‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻓﻮاﯾﺪ زﮐﺎت و ﻧﯿﺰ ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺮم ﺷﺪن دلﻫﺎ ﻣﯽﮔﺮدد؛‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻓﻘﺮا و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻗﻠﺒﺶ ﻧﺮم ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ رﺣﻢ‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻮرداري از رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪﻃﻮر‬
‫وﯾﮋه ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻣﻬﺮ ﻣﯽورزد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬زﮐﺎت ﻓﻮاﯾﺪ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ دارد ﮐﻪ‬
‫ﯾﺎدآوريِ آن‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ دارازا ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ و اﯾﻦﺟﺎ ﮔﻨﺠﺎﯾﺶِ آن ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ َ ُ َّ ٰ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٤٣ :‬‬ ‫﴿وأ�ِيموا ٱلصلوة وءاتوا ٱلزكوة﴾‬
‫و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﭘﺎ دارﯾﺪ و زﮐﺎت )اﻣﻮاﻟﺘﺎن( را ﺑﺪﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ّ َ ُ َ َ ٓ َ َ ُ ُ ْ َّ َ ٰ َ َ ُ ۡ ُ ْ‬ ‫َ َ ٓ ُ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ ُ ۡ‬
‫� �ل ِِص� � ٱ�ِين حنفاء و�قِيموا ٱلصلوة و�ؤتوا‬ ‫﴿وما أمِروا إِ� ِ�عبدوا ٱ‬
‫َّ َ ٰ َ َ َ ٰ َ ُ ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻴﻨﺔ‪[٥ :‬‬ ‫ِين ٱلق ّي ِ َمةِ ‪﴾٥‬‬ ‫ٱلزكوة ۚ و�ل ِك د‬
‫و ﻓﺮﻣﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ ﺟﺰ آنﮐﻪ اﷲ را ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي آﯾﯿﻦ ﺗﻮﺣﯿﺪي‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ دﯾﻦ و ﻋﺒﺎدت را وﯾﮋهي او ﺑﺪاﻧﻨﺪ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ و زﮐﺎت دﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن آﯾﯿﻦ‬
‫اﺳﺘﻮار و راﺳﺘﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ ّ‬ ‫ُ ۡ ۡ َ ۡ َٰ ۡ َ َ ٗ ُ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٠٣ :‬‬ ‫ص َدقة � َط ّ ِه ُره ۡم َوت َز� ِي ِهم ب ِها﴾‬ ‫﴿خذ مِن أم�ل ِ ِهم‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ آﻧﺎن را ﭘﺎك و ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﯽ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﺿﻤﻦ ﮔﺸﻮدن ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ زﮐﺎت و وﺟﻮبِ آن‪ ،‬ﺳﻪ آﯾﻪ از‬
‫ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬آﯾﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪205‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت و ﺑﯿﺎنِ ﻓﻀﯿﻠﺖ آن و ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫َ َ ُ ْ َّ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٤٣ :‬‬ ‫لصل ٰوة َو َءاتوا ٱ َّلزك ٰوة﴾‬‫‪﴿‬وأ�ِيموا ٱ‬
‫و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮ ﭘﺎ دارﯾﺪ و زﮐﺎت )اﻣﻮاﻟﺘﺎن( را ﺑﺪﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﭘﺎداﺷﺘﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اداي آن ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫و دادن زﮐﺎت ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻋﻄﺎيِ آن ﺑﻪ اﻓﺮاد و ﮔﺮوهﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن‬
‫ﮐﺮﯾﻢ ﻣﺸﺨﺺ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻣﻔﻬﻮم زﮐﺎت و ﭘﺎرهاي از ﻓﻮاﯾﺪ آن ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﯾﻪي دﯾﮕﺮي از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را آورده اﺳﺖ؛ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ّ َ ُ َ َ ٓ َ َ ُ ُ ْ َّ َ َ ۡ ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ ٓ ُ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ ُ ۡ‬
‫يموا ٱلصل ٰوة َو�ُؤتوا ٱ َّلزك ٰوة ۚ‬‫� �ل ِِص� � ٱ�ِين حنفاء و�قِ‬ ‫﴿وما أمِروا إِ� ِ�عبدوا ٱ‬
‫َ َٰ َ ُ ۡ َ‬
‫ِين ٱلق ّي ِ َمةِ ‪﴾٥‬‬ ‫و�ل ِك د‬
‫و ﻓﺮﻣﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ ﺟﺰ آنﮐﻪ اﷲ را ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي آﯾﯿﻦ ﺗﻮﺣﯿﺪي‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ دﯾﻦ و ﻋﺒﺎدت را وﯾﮋهي او ﺑﺪاﻧﻨﺪ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ و زﮐﺎت دﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن آﯾﯿﻦ‬
‫اﺳﺘﻮار و راﺳﺘﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫﴿ َو َما ٓ أُم ُِر ٓوا ْ﴾ »و ﻓﺮﻣﺎن ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ« ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آن‪ ،‬ﻣﺮدم اﺳﺖ‪﴿ ...‬إ َّ� ِ�َ ۡع ُب ُدوا ْ ٱ َّ َ‬
‫�﴾‬ ‫ِ‬
‫»ﺟﺰ آنﮐﻪ اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺮدم ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در ﻋﻘﯿﺪه‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر و‬
‫ﮐﺮدار‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪ ‬را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آنﻫﻢ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ را ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ‬
‫� َ ُ� ٱ ّ� َ‬
‫ِين﴾»در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ دﯾﻦ و‬
‫ُۡ‬
‫�ل ِص َ‬
‫ﺑﺮاي او اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ِ ﴿ :‬‬
‫ﻋﺒﺎدت را وﯾﮋهي او ﺑﺪاﻧﻨﺪ«‪ .‬اﺧﻼص در دﯾﻦ و ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﭼﯿﺰي ﺟﺰ اﷲ‪ ‬ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻋﻤﻞ و‬
‫ﻋﺒﺎدﺗﺶ‪ ،‬در ﭘﯽِ ﮐﺴﺐِ ﻧﺎم و ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﯾﺎ رﯾﺎﺳﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه دﻧﯿﻮي و اﻣﺜﺎلِ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫َٓ‬
‫رﺿﺎﯾﺖ و ﭘﺎداش اﻻﻫﯽ را ﻣﺪ‪ ‬ﻧﻈﺮ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ُ ﴿ .‬ح َنفا َء﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ را ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﯾﻪي آﯾﯿﻦ ﺗﻮﺣﯿﺪي‪ ،‬و ﺑﺪون ﺷﺮك ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ آﯾﻪ‪،‬‬
‫َ ُ ُ ْ َّ َ َ ۡ ُ ْ َ َ‬
‫لصل ٰوة َو ُ�ؤتوا ٱ َّلزك ٰوة﴾ »و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ‬ ‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و�قِيموا ٱ‬
‫ُ َۡ‬ ‫َ َ‬
‫ِين ٱلق ّي ِ َمةِ﴾ »و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن آﯾﯿﻦ‬ ‫دارﻧﺪ و زﮐﺎت دﻫﻨﺪ«‪ .‬در اداﻣﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و� ٰل ِك د‬
‫اﺳﺘﻮار و راﺳﺘﯿﻦ اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﯾﯿﻦ اﺳﺘﻮار و راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬و ﻋﻤﻞ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ در ﻧﺰد اﷲ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪206‬‬

‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪي آﯾﯿﻦِ ﺗﻮﺣﯿﺪي و ﺣﻖﮔﺮا ﻋﺒﺎدت و‬

‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ ّ‬ ‫ُ ۡ ۡ َ ۡ َٰ ۡ َ َ ٗ ُ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٠٣ :‬‬ ‫ص َدقة � َط ّ ِه ُره ۡم َوت َز� ِي ِهم ب ِها﴾‬ ‫﴿خذ مِن أم�ل ِ ِهم‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ آﻧﺎن را ﭘﺎك و ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫ﺧﻄﺎب در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮالِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎنِ را ﺑﻪﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ آﻧﺎن را از ﮔﻨﺎﻫﺎن و‬
‫اﺧﻼق ﭘ‪‬ﺴﺖ و ﻓﺮوﻣﺎﯾﻪ ﭘﺎك ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦﮐﻪ زﮐﺎت‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﭘﺎﮐﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺊ ُ‬
‫اﻤﻟﺎء‬ ‫ﺌﺔ َﻛﻤﺎ ﻳُﻄﻔ ُ‬
‫َ‬
‫ﺊ اﺨﻟﻄﻴ‬
‫َّ َ ُ‬
‫ﻗﺔ ﺗُﻄﻔ ُ‬‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬الﺼﺪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن را آنﮔﻮﻧﻪ از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ آب‪ ،‬آﺗﺶ را ﺧﺎﻣﻮش‬ ‫) ‪(1‬‬ ‫اﻨﻟ َ‬
‫ﺎر«‪.‬‬ ‫َّ‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬و اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ زﮐﺎت‪ ،‬اﻧﺴﺎن را در ﺷﻤﺎرِ ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪان و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﻗﺮار‬
‫ُ ّ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺮاي ﭘﺎكﺳﺎزي اﻧﺴﺎن از رذاﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽﺳﺖ‪َ ﴿ .‬وت َز� ِي ِهم ب ِها﴾‪» :‬و‬
‫آﻧﺎن را ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﯽ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺧﻼق ﻧﯿﮑﺸﺎن را ﭘﺮورش دﻫﯽ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﭘﺲ از‬
‫ﭘﺎك ﺷﺪن از رذاﯾﻞ اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ارزشﻫﺎي اﺧﻼﻗﯽ و ﺧُﻠﻖ و ﺧﻮي ﻧﯿﮏ در اﻧﺴﺎن‪ ،‬رﺷﺪ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﺰﮐﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم رﺷﺪ و ﭘﺮورش دﯾﻨﯽ ﻫﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻫﻢ ﺑ‪‬ﻌﺪ‬
‫ّ ََ‬
‫اﺧﻼﻗﯽ دارد و ﻫﻢ ﺑ‪‬ﻌﺪ دﯾﻨﯽ‪َ ﴿ .‬و َص ِل عل ۡي ِه ۡمۖ ﴾‪» :‬و ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻋﺎ ﮐﻦ«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮔﺎه ﮔﺮوه‬
‫ﯾﺎ ﻗﺒﯿﻠﻪاي‪ ،‬زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از‬
‫ّ ُ َّ َ ِّ َ‬
‫ﻴﻬﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﺎن درود و ﺻﻠﻮات‬ ‫ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬الﻠﻬﻢ ﺻﻞ ﻋﻠ ِ‬
‫َ َّ‬ ‫َّ َ َ َ‬
‫ﺑﻔﺮﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬إِن َصل ٰوتك َس� ‪ٞ‬ن ل ُه ۡمۗ﴾»ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ دﻋﺎي ﺗﻮ‪،‬‬
‫ﻣﺎﯾﻪي آراﻣﺶِ آنﻫﺎﺳﺖ« و ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دلﻫﺎﯾﺸﺎن آراﻣﺶ ﺑﯿﺎﺑﺪ و ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٠٣ :‬‬ ‫يع َعل ٌ‬
‫ِيم ‪﴾١٠٣‬‬ ‫ﻣﺎل ﺑﺮ آﻧﺎن آﺳﺎن ﮔﺮدد‪َ ﴿ .‬وٱ َّ ُ‬
‫� َس ِم ٌ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪ (5136‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪاﷲ‪.‬‬

 ‫‪207‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت و ﺑﯿﺎنِ ﻓﻀﯿﻠﺖ آن و ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫»و اﷲ‪ ،‬ﺷﻨﻮاي داﻧﺎﺳﺖ«‪ .‬ﺳﻪ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ زﮐﺎت‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ ْ‬ ‫َ َ ُ َ ْ َُ ََ َْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫� اﻹﺳﻼم ﻰﻠﻋ ﻤﺧ ٍﺲ‪ :‬ﺷﻬﺎدة ِ أن ﻻ‬ ‫‪ -١٢١٤‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ :$‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺑ ِ‬
‫َ‬
‫ﺖ‪َ ،‬وﺻ ْﻮ ِم‬
‫َّ َ َ َ ِّ َ ْ‬
‫اﺒﻟﻴ ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ‬
‫ﺎم الﺼﻼة ِ‪َ ،‬و�ﻳﺘﺎءِ الﺰﺎﻛة ِ‪ ،‬وﺣﺞ‬
‫َ‬ ‫� َّﻤﺪاً َ� ْﺒ ُﺪهُ َو َر ُﺳ ُ ُ‬
‫ﻮﻪﻟ‪َ ،‬و�ﻗ ِ‬
‫ُ َ َّ ُ َ‬
‫� إِﻻ اﷲ‪ ،‬وأن‬
‫َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َرمﻀﺎن«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدهي‬
‫اوﺳﺖ؛ اداي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﺞ‪ ‬ﺑﯿﺖاﷲ‪ ،‬و روزهي ﻣﺎه رﻣﻀﺎن«‪.‬‬
‫ْ َ ْ َْ َ‬ ‫َ َ َ ٌُ َ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ � ٍﺪ ﺛﺎﺋ ُِﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎء َرﺟﻞ إِﻰﻟ‬ ‫‪ -١٢١٥‬وﻋﻦ ﻃﻠﺤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺟ‬
‫َ ُ َ ُ َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ ُ ُ َ َّ َ َ ْ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َّ َ‬
‫أس �ﺴﻤﻊ د ِوي ﺻ ْﻮﺗ ِ ِﻪ‪َ ،‬وﻻ �ﻔﻘﻪ ﻣﺎ �ﻘﻮل‪ ،‬ﺣﻰﺘ دﻧﺎ ﻣِﻦ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺈذا ﻫ َﻮ �ﺴﺄل ﻋ ِﻦ‬ ‫َّ‬
‫الﺮ ِ‬
‫َ ْ َ َّ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ ُ َّ َ َ‬ ‫َْ ُ َ َ‬ ‫ْ َ ََ َ‬
‫�ﻫﻦ؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻮات ﻲﻓ اﻴﻟﻮ ِم والﻠﻴﻠ ِﺔ«؛ ﻗﺎل‪ :‬ﻫﻞ ﻲﻠﻋ �‬
‫اﻹﺳﻼم‪� ،‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻤﺧﺲ ﺻﻠ ٍ‬
‫ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َّ َ َ َ َ‬
‫�هُ؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫»ﻻ‪ ،‬إِﻻ أن �ﻄ َّﻮع«‪� .‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪َ » :‬و ِﺻﻴﺎم ﺷﻬ ِﺮ رمﻀﺎن«؛ ﻗﺎل‪ :‬ﻫﻞ ﻲﻠﻋ �‬
‫َّ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ َ َ َ‬ ‫َّ ْ َ َّ َ َ َ َ َ َ‬
‫�ﻫﺎ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻻ‪ ،‬إِﻻ‬ ‫»ﻻ‪ ،‬إِﻻ أن �ﻄ َّﻮع«‪ .‬ﻗﺎل‪َ :‬وذﻛ َﺮ ُﻪﻟ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬الﺰﺎﻛة‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬ﻫﻞ ﻲﻠﻋ �‬
‫ُْ ُ ُْ ََ َ‬ ‫َ ُ ََ َ َ‬ ‫ْ َ َّ َّ َ َ ْ َ َ َّ ُ ُ ُ َ ُ ُ‬
‫الﺮﺟﻞ َوﻫ َﻮ �ﻘﻮل‪َ :‬واﷲِ ﻻ أ ِز�ﺪ ﻰﻠﻋ ﻫﺬا َوﻻ أ�ﻘﺺ ﻣِﻨﻪ‪� ،‬ﻘﺎل رﺳﻮل‬ ‫أن �ﻄﻮع«؛ ﻓﺄدﺑﺮ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ََْ ْ َ َ َ‬
‫اﷲ‪» :‬أﻓﻠﺢ إن ﺻﺪق«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي از اﻫﺎﻟﯽِ ﻧﺠﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻮﻫﺎﯾﯽ ژوﻟﯿﺪه ﻧﺰد‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ؛ ﭘﮋواك ﺻﺪاﯾﺶ را از دور ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬وﻟﯽ ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﯿﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪ و درﯾﺎﻓﺘﯿﻢ ﮐﻪ درﺑﺎرهي اﺳﻼم ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻧﻮﺑﺖ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺟﺰ اﯾﻦ ﭘﻨﺞ‬
‫وﻋﺪه‪ ،‬ﻧﻤﺎز دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‬
‫ﻧﺎﻓﻠﻪ ﺑﺨﻮاﻧﯽ«‪ .‬آنﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻓﺰود‪» :‬روزهي رﻣﻀﺎن ﻧﯿﺰ واﺟﺐ اﺳﺖ«‪ .‬آن ﻣﺮد‬
‫ﺳﺆال ﮐﺮد‪ :‬آﯾﺎ روزهي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﻣﮕﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪8 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .16 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1082‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪46 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.11:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪208‬‬

‫اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ روزهي ﻧﻔﻞ ﺑﮕﯿﺮي«‪ .‬راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬زﮐﺎت را‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ذﮐﺮ ﮐﺮد‪ .‬آن ﻣﺮد ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺟﺰ زﮐﺎت‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﻦ واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪي ﻧﻔﻞ ﺑﺪﻫﯽ«‪ .‬و ﻣﺮد ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ واﺟﺒﺎت ﻧﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻢ و ﻧﻪ ﭼﯿﺰي از‬
‫آنﻫﺎ ﻣﯽﮐﺎﻫﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ْ ُ ُ َ‬ ‫َ ََ ََ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ُ‬
‫اﻴﻟﻤ ِﻦ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬اد�ﻬ ْﻢ إِﻰﻟ‬ ‫ﻲﺒ‪� ‬ﻌﺚ ﻣﻌﺎذا‪ ‬إِﻰﻟ‬ ‫ﻋﺒﺎسِّ‪ $‬أن اﻨﻟ ِ‬‫ٍ‬ ‫‪ -١٢١٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ ََ َ‬ ‫ْ ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ َ ُ‬ ‫َ َ َ ْ‬
‫اﷲ َو�� رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻓﺈن ﻫ ْﻢ أﻃﺎﻋﻮا ِﺬﻟل ِﻚ‪ ،‬ﻓﺄﻋﻠِﻤﻬ ْﻢ أن اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‬ ‫أن ﻻ � إﻻ ُ‬
‫ِ‬ ‫ﺷﻬﺎدة ِ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََْ َ‬
‫ﻮات ﻲﻓ ﻞﻛ ﻳ ْﻮمٍ َو ْﻴﻟﻠ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﺈن ﻫ ْﻢ أﻃﺎﻋﻮا ِﺬﻟل ِﻚ‪ ،‬ﻓﺄﻋﻠِﻤﻬ ْﻢ أن اﷲ‬ ‫ْ‬
‫ا�ﺮﺘض ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ ﻤﺧﺲ ﺻﻠ ٍ‬
‫ُ ُّ َ َ ُ َ‬ ‫ََْ َ َ َْ َ َ ًَ ُ َ ُ ْ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺮﺘض ﻋﻠﻴ ِﻬ ْﻢ ﺻﺪﻗﺔ ﺗﺆﺧﺬ ﻣِﻦ أﻏﻨِﻴﺎﺋ ِِﻬ ْﻢ وﺗ َﺮد ﻰﻠﻋ �ﻘ َﺮاﺋ ِِﻬ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ا�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻌﺎذ‪ ‬را )ﺑﺮاي دﻋﻮت( ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ )اﻗﺮار ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﯿﺖ اﷲ‪ ،‬و رﺳﺎﻟﺖ ﻣﻦ( دﻋﻮت ﮐﻦ‬
‫و ﭼﻮن ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه ﮐﻪ اﷲ در ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﻧﻤﺎز ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻋﻼم ﮐﻦ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬زﮐﺎت را در اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺑﺮ‬
‫آﻧﺎن ﻓﺮض ﻧﻤﻮده ﮐﻪ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان اﯾﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮاﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي وﺟﻮب زﮐﺎت اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﻤﺮ‪$‬‬
‫ﮐﻪ »اﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪاﷲ‪‬‬
‫درﺑﺎرهي ﻣﺮدي از اﻫﺎﻟﯽ ﻧﺠﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﻫﺎﯾﯽ ژوﻟﯿﺪه ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ؛ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪#‬‬
‫ﻃﻨﯿﻦ ﺻﺪاﯾﺶ را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮏ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫رﺳﯿﺪ و از آن ﺑﺰرﮔﻮار درﺑﺎرهي اﺳﻼم ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي آن ﻣﺮد درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎزﻫﺎي‬
‫ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬روزهي رﻣﻀﺎن و زﮐﺎت ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ و درﺑﺎرهي ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ ﻫﯿﭻ ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﯽ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ آن ﻣﺮد ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﮔﻔﺘﻪ و ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺣﻀﻮرِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺷﺮفﯾﺎب ﺷﺪه ﺗﺎ از اﯾﺸﺎن درﺑﺎرهي اﺳﻼم و ﺟﺰﺋﯿﺎت آن ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ .‬ﻫﺮﺑﺎر ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1496 ،1395) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .19 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 1084‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪209‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت و ﺑﯿﺎنِ ﻓﻀﯿﻠﺖ آن و ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن اﺳﻼم را ﺑﺮاي وي ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ ،‬آن ﻣﺮد ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ؟ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ ﻋﻤﻞ ﻧﺎﻓﻠﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﯽ«‪ .‬ﻟﺬا روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﻓﻘﻂ ﭘﻨﺞ وﻋﺪه ﻧﻤﺎز‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻧﻤﺎز‬
‫وﺗﺮ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﺆﮐﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫وﺟﻮب ﯾﺎ ﻋﺪم وﺟﻮبِ ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ و ﻧﻤﺎزﻫﺎي دو ﻋﯿﺪ )ﻋﯿﺪ ﻗﺮﺑﺎن و ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ( ﻧﯿﺰ‬
‫اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ و‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎي دو ﻋﯿﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺗﺄﻣﻞ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽ‬
‫ﺑﺮ ﻋﺪم وﺟﻮبِ ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ و ﻧﻤﺎزﻫﺎي دو ﻋﯿﺪ و اﻣﺜﺎلِ آن وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‬
‫ﻧﻤﺎزﻫﺎ‪ ،‬اﺳﺒﺎﺑﯽ ﻋﺎرﺿﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﯾﻦ اﺳﺒﺎب وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻤﺎزﻫﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻨﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﻮل راﺟﺢ درﺑﺎرهي ﺗﺤﯿﮥاﻟﻤﺴﺠﺪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺳﻨﺖ ﻣﺆﮐﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺣﺘﯽ ﺑﻪ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دوران ﻗﺎﻋﺪﮔﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻧﯿﺰ دﺧﺘﺮان و زﻧﺎن ﭘﺮدهﻧﺸﯿﻦ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد‬
‫ﮐﻪ از ﺧﺎﻧﻪﻫﺎ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ و در ﻧﻤﺎز ﻋﯿﺪ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﮐﻪ زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و از ﻣﺼﻼ ﮐﻨﺎره ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آري؛ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ دﻟﯿﻠﯽﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز وﺗﺮ روزاﻧﻪ ﺗﮑﺮار‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ واﺟﺐ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ را ﺑﺮاي آن ﻣﺮد ﻧﺠﺪي ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻧﻤﺎز وﺗﺮ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻣﺆﮐﺪ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ واﺟﺐ و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن آنرا ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد؛‬
‫وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻫﻤﻮاره آنرا ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻋﺪاﻟﺘﺶ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺷﻬﺎدﺗﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﮐﺮدار‬
‫اﺳﺖ و ﮔﻮاﻫﯽاش ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ روزهي رﻣﻀﺎن؛ آري! ﻫﯿﭻ روزهاي ﻏﯿﺮ از روزهي رﻣﻀﺎن‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﻧَ َﺬ َر أَ ْن ﻳُﻄ َ‬
‫ﻴﻊ اﷲ‬ ‫ِ‬
‫َْ‬
‫ﻓﻠﻴُ ِﻄ ْﻌ ُﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻧﺬر ﮐﺮد ﮐﻪ از اﷲ اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ‪ ،‬از او اﻃﺎﻋﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ )و‬
‫ﻧﺬرش را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ(«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6700 ،6696) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رﺿﯽاﷲﻋﻨﻬﺎ‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪210‬‬

‫در اﻣﻮال ﻧﯿﺰ ﺗﻨﻬﺎ زﮐﺎت‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﻣﻮاردي ﭼﻮن ﻧﻔﻘﻪي ﻫﻤﺴﺮ و‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﻣﻮاردي از اﯾﻦدﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺒﺐِ ﻣﺸﺨﺼﯽ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺒﯽ‬
‫اﯾﻦﭼﻨﯿﻨﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺰﯾﻨﻪ ﮐﺮدن ﻣﺎل در ﺣﺪود ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي ﺣﺪﯾﺚ ﻃﻠﺤﻪ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬و آن ﻣﺮد‪ ‬ﻧﺠﺪي ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ واﺟﺒﺎت ﻧﻪ ﭼﯿﺰي ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻢ و ﻧﻪ ﭼﯿﺰي از آنﻫﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﺎﻫﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ راﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ واﺟﺒﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺴﻨﺪه ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﻮاﻓﻞ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻮاﻓﻞ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﮑﻤ‪‬ﻞِ ﻓﺮاﯾﺾ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻧﺴﺎن ﻓﺮﯾﻀﻪاي را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در آن ﻧﻘﺺ وﺟﻮد دارد و ﺑﺎﯾﺪ ﺗﮑﻤﯿﻞ‬
‫ﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﻧﻮاﻓﻞ ﻧﻘﺶ ﻣﮑﻤﻞ را ﺑﺮاي ﻓﺮاﯾﺾ دارد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪$‬؛ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻌﺎذ‪ ‬را ﺑﺮاي دﻋﻮت‬
‫و ﺗﺒﻠﯿﻎ ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ اﻃﺎﻟﻪي‬
‫ﺑﺤﺚ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫اﻋﻼم ﮐﻦ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬زﮐﺎت را در اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮض ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‬
‫اﯾﺸﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮاﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َّ َ ْ َ ُ‬ ‫ُ ُ ْ َُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َ‬
‫اﺑﻦ �ﻤ َﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أم ِْﺮت أن أﻗﺎﺗ ِﻞ اﻨﻟَّﺎس ﺣﻰﺘ �ﺸﻬﺪوا‬ ‫وﻋﻦ ِ‬
‫‪ِ -١٢١٧‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ ُ ْ ُ َّ َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ً‬ ‫َّ ُ َ َّ‬ ‫ْ‬
‫أن ﻻ � إﻻ ُ‬
‫الﺰﺎﻛة‪ ،‬ﻓﺈذا �ﻌﻠﻮا ذل ِﻚ‪،‬‬ ‫اﷲ‪ ،‬وأن �ﻤﺪا َرﺳﻮل اﷲِ‪َ ،‬و� ِﻘﻴﻤﻮا الﺼﻼة‪ ،‬و�ﺆﺗﻮا‬
‫ْ َ َ َ ُُ ََ‬ ‫َ َ ُ ِّ َ ُ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َّ َ ِّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺴﺎ�ﻬ ْﻢ ﻰﻠﻋ اﷲِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﻋﺼﻤﻮا ﻣِ� دِﻣﺎءﻫﻢ َوأمﻮالﻬﻢ‪ ،‬إﻻ ِﺤﺑﻖ اﻹﺳﻼ ِم‪ ،‬و ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬از ﺳﻮي اﷲ( ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪام‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﻢ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ و زﮐﺎت دﻫﻨﺪ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮنﻫﺎ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺟﺰ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺳﻼم ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻣﺼﻮن‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪25 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .22 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‪ 395‬و ‪1083‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪211‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت و ﺑﯿﺎنِ ﻓﻀﯿﻠﺖ آن و ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬
‫ََ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ َُ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬ل َ َّﻤﺎ ﺗُ ُﻮ ِّ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� رﺳﻮل اﷲ‪َ ‬و�ن أﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ‪َ ‬و�ﻔ َﺮ ﻣﻦ �ﻔ َﺮ‬ ‫‪ -١٢١٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪‬‬
‫ُ ُ ْ َُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َْ َ َ‬ ‫ََْ َُ ُ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻣ َِﻦ اﻟﻌ َﺮ ِب‪ ،‬ﻓﻘﺎل �ﻤ ُﺮ‪ :‬ﻛﻴﻒ �ﻘﺎﺗ ِﻞ اﻨﻟَّﺎس َوﻗﺪ ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬أم ِْﺮت أن أﻗﺎﺗ ِﻞ‬
‫َ ِّ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ِّ َ َ ُ َ ْ َ ُ‬ ‫ﺎس َﺣ َّﻰﺘ َ� ُﻘ ُ‬ ‫َّ َ‬
‫ﺣﺴﺎﺑﻪ‬ ‫ﺎﻪﻟ َو�ﻔﺴﻪ إِﻻ ِﺤﺑﻘ ِﻪ‪ ،‬و ِ‬ ‫ﻮلﻮا ﻻ � إِﻻ اﷲ‪� ،‬ﻤﻦ ﻗﺈﻬﻟﺎ �ﻘﺪ ﻋﺼﻢ ﻣِ� ﻣ‬ ‫اﻨﻟ‬
‫َّ َ َ َّ َ َ َّ َّ َ َ َ ُّ‬ ‫ُ َ َ َّ َ ْ َ َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬
‫ﻰﻠﻋ اﷲ«؛ �ﻘﺎل أﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ‪َ :‬واﷲِ ﻷﻗﺎﺗ ِﻠﻦ ﻣﻦ ﻓﺮق ﺑ� الﺼﻼة ِ والﺰﺎﻛة ِ‪ ،‬ﻓﺈن الﺰﺎﻛة ﺣﻖ‬
‫َ َ‬ ‫ََ َُُْ ََ َْ‬ ‫َ ً َ ُ ُ ُّ َ ُ َ‬ ‫َ ََُ‬ ‫َ‬
‫ﻮ� ﻋِﻘﺎﻻ ﺎﻛﻧﻮا ﻳﺆدوﻧﻪ إِﻰﻟ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻟﻘﺎﺗﻠﺘﻬ ْﻢ ﻰﻠﻋ ﻣﻨ ِﻌ ِﻪ‪ .‬ﻗﺎل‬ ‫ِ‬ ‫ﺎل‪َ .‬واﷲِ ل ْﻮ ﻣﻨﻌ‬ ‫الﻤ ِ‬
‫َ َ َ َ ْ ُ َّ ُ َ ُّ‬ ‫َ ُ َ َّ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ‬ ‫ََ‬ ‫ُ َُ‬
‫اﺤﻟﻖ‪.‬‬ ‫ﺎل‪� ،‬ﻌﺮﻓﺖ �ﻧﻪ‬ ‫�ﻤﺮ‪ :‬ﻓﻮاﷲِ ﻣﺎ ﻫﻮ إِﻻ أن رأﻳﺖ اﷲ ﻗﺪ ﺮﺷح ﺻﺪر أﻲﺑ ﺑ� ٍﺮ ل ِﻠ ِﻘﺘ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﺣﻠﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬در دوران‬
‫ﺧﻼﻓﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﺮبﻫﺎ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻣﯽﺟﻨﮕﯽ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪام ﺑﺎ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺠﻨﮕﻢ ﺗﺎ ﻻ اﻪﻟ اﻻ اﷲ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻻ اﻪﻟ اﻻ اﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎل و ﺟﺎﻧﺶ را‬
‫از ﻣﻦ ﻣﺼﻮن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق اﺳﻼم و ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺳﻼم ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ«؟ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎز و زﮐﺎت ﻓﺮق ﺑﮕﺬارد‪،‬‬
‫ﻣﯽﺟﻨﮕﻢ؛ ﭼﺮاﮐﻪ زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﻖّ ﻣﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ از دادنِ زاﻧﻮﺑﻨﺪ ﺷﺘﺮ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﺘﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞِ ﻧﺪادنِ آن ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﯽﺟﻨﮕﻢ«‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﮐﺮدم ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﯿﻨﻪي اﺑﻮﺑﮑﺮ‪‬‬
‫را ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد ﮔﺸﻮده )و او را ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺼﻤﻢ ﻓﺮﻣﻮده( و داﻧﺴﺘﻢ ﮐﻪ درﺳﺖ و‬
‫ﺳﺰاوار ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦﻫﺎ اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي ﺑﺎب وﺟﻮب زﮐﺎت و ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫آن آورده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»)از ﺳﻮي اﷲ( ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪام ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﻢ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﻣﻌﺒﻮد‬
‫راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ و زﮐﺎت‬
‫دﻫﻨﺪ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮنﻫﺎ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺟﺰ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺳﻼم ﺗﻌﯿﯿﻦ‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻣﺼﻮن داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7285 ،7284 ،1399) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.20:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪212‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬داده ﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﻨﺪهي ﻣﺄﻣﻮر و ﻣﮑﻠّﻒ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻮده ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬اﻣﺮ و ﻧﻬﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا او ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ ﺑﻮد و در ﻣﻘﺎم رﺑﻮﺑﯿﺖ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻟﺬا ذرهاي از‬
‫ﺣﻘﻮق رﺑﻮﺑﯿﺖ را در دﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻣﺮ و ﻧﻬﯽِ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار‪،‬‬
‫ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺟﺪ‪‬يﺗﺮ و ﻓﺮاﺗﺮ از اﻣﺮ و ﻧﻬﯽِ اﻻﻫﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬را ﺗﻮﺑﯿﺦ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ۡ َ َّ ٰ َ َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ َ ۡ َ‬
‫� ٰذِ� َ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫﴿�فا ٱ� عنك ل ِم أذِنت لهم ح� يتب� لك ٱ�ِين صدقوا و�علم ٱل‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٤٣ :‬‬ ‫‪﴾٤٣‬‬
‫اﷲ ﺗﻮ را ﺑﺒﺨﺸﺪ؛ ﭼﺮا ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ راﺳﺖﮔﻮﯾﺎن ﺑﺮ ﺗﻮ آﺷﮑﺎر ﺷﻮﻧﺪ و ﻗﺒﻞ از آنﮐﻪ‬
‫دروغﮔﻮﯾﺎن را ﺑﺸﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن اﺟﺎزهي ﻣﺎﻧﺪن دادي؟‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُّ َ ُ َ ّ ُ َ ٓ َ َّ َّ ُ َ َ‬
‫َ‬
‫]اﻟﺘﺤﺮﻳﻢ‪[١ :‬‬ ‫� لك﴾‬ ‫﴿ ���ها ٱ� ِ� ل ِم � ِرم ما أحل ٱ‬
‫اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﭼﺮا آنﭼﻪ را ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺣﻼل ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻮد ﺣﺮام ﻣﯽﮐﻨﯽ؟‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ‬
‫� َ� ٱ�َّ َ‬
‫اس َوٱ َّ ُ‬ ‫ِك َما ٱ َّ ُ‬‫َۡ َ‬ ‫ُۡ‬
‫� أ َح ُّق أن �شٮ ٰ ُه﴾‬ ‫� ُم ۡبدِيهِ و‬ ‫﴿ َو� ِ� ِ� �فس‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٣٧ :‬‬
‫و در دﻟﺖ ﭼﯿﺰي را ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽداﺷﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ آن را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﻣﺮدم ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪي؛ و اﷲ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ از او ﺑﺘﺮﺳﯽ‪ ،‬ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن ﮐﻨﺪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﭼﯿﺰي از رﺑﻮﺑﯿﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻔﻊ و ﺿﺮري در‬
‫دﺳﺖ اوﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺸﮑﻼت‪ ‬ﮐﺴﯽ را ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎزد ﯾﺎ دﻋﺎﻫﺎ را اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﺷﺮك ورزﯾﺪه و ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬از ﺳﻮي اﷲ( ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪام ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﻢ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ و ﻧﻤﺎز را‬
‫ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ و زﮐﺎت دﻫﻨﺪ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮنﻫﺎ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺟﺰ در ﻣﻮاردي‬
‫ﮐﻪ اﺳﻼم ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻣﺼﻮن داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ«؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ از ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد‪ ،‬اﻣﺘﻨﺎع ﻣﯽورزﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﻧﻤﻮد‪:‬‬
 ‫‪213‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت و ﺑﯿﺎنِ ﻓﻀﯿﻠﺖ آن و ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬
‫ٌ‬
‫�ﻤﺪرﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻦ ﻧﻤﺎز‪ ،‬و دادنِ زﮐﺎت‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻦِ ﻻ�إﻻاﷲ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦِ‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ داﺷﺖ ﺗﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد ﺑﺎ ﻣﺮدم ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻻ�إﻻاﷲ‬
‫ٌ‬
‫�ﻤﺪرﺳﻮلاﷲ را ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ و زﮐﺎت دﻫﻨﺪ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪،‬‬
‫ﺧﻮنﻫﺎ و اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺟﺰ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ اﺳﻼم ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺼﻮن‬
‫ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬و ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ«؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و زﮐﺎت ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﺑﺎﻃﻦ و‬
‫ﺑﻪﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ اﯾﻤﺎن ﻧﺪارﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻇﺎﻫﺮﺷﺎن ﮐﻪ اﺳﻼم آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺎنﻫﺎ و‬
‫اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﻣﺼﻮن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻣﻨﺎﻓﻖاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪،‬‬
‫ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در دوران‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰد آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ‬
‫ﻫﺴﺘﯽ و ﻧﻤﺎز ﻫﻢ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﺑﯽرﻏﺒﺘﯽ در ﻧﻤﺎز ﺟﻤﺎﻋﺖ ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺻﺪﻗﻪ و زﮐﺎت ﻫﻢ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از روي ﻧﺎﭼﺎر؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻧﻔﺎق و ﮐﻔﺮ در‬
‫دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬از اﯾﻦ رو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺣﺴﺎﺑﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬را آورده ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﮔﻔﺘﮕﻮي ﺧﻠﯿﻔﻪي دوم‪،‬‬
‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﺑﺎ ﺧﻠﯿﻔﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻣﺎﻧﻌﯿﻦ‬
‫زﮐﺎت اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﭘﺲ از وﻓﺎت رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪاﺟﻤﺎع ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﺟﺎﻧﺸﯿﻦِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮآﻣﺪه از اﺷﺎرات ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎري‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬را ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻣﯿﺮ ﯾﺎ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺣﺞ ﮐﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺎمِ‬
‫ﭘﯿﺸﻮاﯾﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻮب ﻓﺮﻣﻮد و ﻧﯿﺰ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﯿﺶﻧﻤﺎزِ ﻣﺴﺠﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺣﺞ‪ ،‬ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا اﻣﯿﺮ ﺣﺞ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎرِ ﺑﯿﺶﺗﺮي از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻣﺎﻣﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺷﻤﺎر ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﮐﻢﺗﺮ از ﺗﻌﺪاد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎنِ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ در ﺣﺞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﺟﺮا از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺑﯿﻤﺎرياش ﮐﻪ ﺑﻪ وﻓﺎت آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬را ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻣﺎم ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در‬
‫ﺣﺞ‪ ‬ﺳﺎل ﻧُﻬ‪‬ﻢ ﻫﺠﺮي‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪ‪‬ﯾﻖ‪ ‬را ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻣﯿﺮ ﺣﺞ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺻﺤﺎﺑﻪ‪#‬‬
‫ﭘﺲ از وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺗﻔﺎقِ آرا‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬را ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽِ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪214‬‬

‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ‪ .‬در آن زﻣﺎن ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﺮبﻫﺎ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﺎﺟﺮا اﺷﺎره ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ُّ ُ ُ َ َ ْ َّ َ َ ۡ ُ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َٰٓ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ ُ َ َّ ٌ َّ َ ُ ‪ٞ‬‬
‫ول قَ ۡد َخلَ ۡ‬
‫ت مِن �بلِهِ ٱلرسل ۚ أفإِين مات أو قتِل ٱنقلبتم �‬ ‫﴿وما �مد إِ� رس‬
‫َ َۡ ُ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٤٤ :‬‬ ‫أع�ٰبِ� ۡ ۚم﴾‬
‫و ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶ از او ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬آﯾﺎ اﮔﺮ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻤﯿﺮد ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ؟‬
‫ﺑﻪﻫﺮ ﺣﺎل ﭘﺲ از وﻓﺎت رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد و ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﺮبﻫﺎ از دﯾﻦ‬
‫ﺑﺮﮔﺸﺘﻨﺪ و از دادنِ زﮐﺎت اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪﻧﺪ و ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻓﻌﻼً‬
‫ﮐﺎري ﺑﺎ ﻣﺎﻧﻌﯿﻦ زﮐﺎت ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﺪ و از آﻧﺎن دلﺟﻮي ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ اﯾﻤﺎن‬
‫در دلﻫﺎﯾﺸﺎن ﺟﺎي ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻋﻤﺮ‪ ‬را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻣﯽﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪام ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﺠﻨﮕﻢ ﺗﺎ ﻻ�إﻻاﷲ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻻ�إﻻاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺎل و ﺟﺎﻧﺶ را از ﻣﻦ ﻣﺼﻮن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﻮق اﺳﻼم و ﻣﻮاردي ﮐﻪ‬
‫اﺳﻼم ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮده اﺳﺖ«؟ اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪،‬‬
‫ﭘﺴﺮش‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﺷﻨﯿﺪه ﺑﻮد؛ اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪)» :‬از ﺳﻮي‬
‫اﷲ( ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪام ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﻢ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ‬
‫ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻣﺤﻤﺪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﺳﺖ و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ و زﮐﺎت دﻫﻨﺪ‪.«...‬‬
‫وﻟﯽ در رواﯾﺖ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﻘﻂ ﮔﻔﺘﻦِ ﻻ�إﻻاﷲ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﻤﺎز و زﮐﺎت ﻓﺮق ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﻣﯽﺟﻨﮕﻢ؛ ﭼﺮاﮐﻪ زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﻖّ ﻣﺎل‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ از دادنِ زاﻧﻮﺑﻨﺪ ﺷﺘﺮ ﮐﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﺘﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞِ ﻧﺪادنِ آن ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﯽﺟﻨﮕﻢ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﻪرﻏﻢِ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪ ‬ﻧﺮمﺧﻮﺗﺮ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﺷﺮاﯾﻂ ﺣﺴﺎس‪،‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢﻫﺎي ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ و ﺟﺪ‪‬يﺗﺮي ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺜﺎﻟﯽﻫﺎﯾﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻋﺮض ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫ﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﮔﻔﺘﮕﻮ ﺑﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺘﯿﺠﻪاي رﺳﯿﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
 ‫‪215‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت و ﺑﯿﺎنِ ﻓﻀﯿﻠﺖ آن و ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ؛ زﯾﺮا درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﯿﻨﻪي اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬را ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد‬
‫ﮔﺸﻮده و او را ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮐﺎر ﻣﺼﻤﻢ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﯽِ ﺗﺼﻤﯿﻢِ‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﭘﯽ ﺑﺮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬از ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪‬‬
‫ﺟﺪيﺗﺮ و اﺳﺘﻮارﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪي دوم‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﻇﻠﻤﺖ و ﺗﺎرﯾﮑﯽ‬
‫ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﭘﺮﯾﺸﺎن و آﺷﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻓﺸﺎر ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺪﯾﺪ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﺮده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﯿﻌﺎد ﭘﺮوردﮔﺎرش رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و دﺳﺖ و ﭘﺎي ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬او ﻣﺮده اﺳﺖ«‪ ،‬ﻣﯽﺑ‪‬ﺮَد‪.‬‬
‫وﻟﯽ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﺣﻠﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬در ﺣﻮﻣﻪي ﻣﺪﯾﻨﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪي‬
‫»ﺳ‪‬ﻨﺢ« ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺧﺒﺮِ وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ و ﺑﯽآنﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺖ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﺎرﭼﻪاي روي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ؛ آنرا از‬
‫ﺻﻮرت‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻨﺎر زد‪ ،‬آن ﺑﺰرﮔﻮار را ﺑﻮﺳﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺪر و ﻣﺎدرم‪ ،‬ﻓﺪاﯾﺖ؛ ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ او‪ ،‬ﺗﻮ را دو ﺑﺎر ﻧﻤﯽﻣﯿﺮاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺖ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮا رﺳﯿﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﻧﺰد ﻣﺮدم رﻓﺖ و ﻋﻤﺮ‪ ‬را دﯾﺪ ﮐﻪ زﯾﺮ ﻓﺸﺎر ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ ،‬آنﻗﺪر ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را رد ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪزودي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﻤﺮ! ﺑﻨﺸﯿﻦ و ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻦ«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و‬
‫در اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽِ ﺷﯿﻮا و ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮدم اﯾﺮاد ﻧﻤﻮد؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﻣﺮدم! ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬وﻓﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪه‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ زﻧﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﻣﯿﺮد«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ را‬
‫ﺗﻼوت ﮐﺮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ َ َ ّ ‪َّ ٞ‬‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٣٠ :‬‬ ‫ت �� ُهم َّم ّي ِ ُتون ‪﴾٣٠‬‬ ‫﴿إِنك مي ِ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﯽ ﻣ‪‬ﺮد و ﺑﯽﺷﮏ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣ‪‬ﺮد‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُّ ُ ُ َ َ ْ َّ َ َ ۡ ُ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َٰٓ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ َّ ٌ َّ َ ُ ‪ٞ‬‬
‫ول قَ ۡد َخلَ ۡ‬
‫ت مِن � ۡبلِهِ ٱلرسل ۚ أفإِين مات أو قتِل ٱنقلبتم �‬ ‫﴿وما �مد إِ� رس‬
‫َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ٰ َ َ ۡ َ َ َ ُ َّ َّ َ َ ۡ ٗ‬
‫َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٤٤ :‬‬ ‫� ش�ٔا﴾‬ ‫أع�بِ� ۚم ومن ينقل ِب � عقِبيهِ فلن ي� ٱ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪216‬‬

‫و ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶ از او ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬آﯾﺎ اﮔﺮ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻤﯿﺮد ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ؟ و ﻫﺮ ﮐﺲ از آﯾﯿﻦ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﷲ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد‪،‬‬
‫ﻓﻬﻤﯿﺪم ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﺣﻠﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﺎﻫﺎﯾﻢ ﻣﺮا ﺗﺎب ﻧﯿﺎورد و‬
‫ﺑﻪ زﻣﯿﻦ اﻓﺘﺎدم«‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ در آن ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﭼﻪﻗﺪر ﺷﮑﯿﺒﺎ و‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺘﻮار ﺑﻮد!‬
‫و ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ :‬در ﺟﺮﯾﺎن »ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ« اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد‪ .‬در ﭘﯿﻤﺎن ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻔﺎ ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﺪﻫﺎي اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫از ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﯾﺪ او را ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﻣﯽﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﻣﻠﺰَم ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن آنﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮِ اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺟﻔﺎ در ﺣﻖّ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد و ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﻔﺎﯾﯽ را در ﺣﻖّ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از آﻧﺎن‪،‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد و ﻧﺰد‪ ‬ﻣﺎ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﻢ؛ وﻟﯽ ﻫﺮﮐﻪ از ﻣﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﭙﯿﻮﻧﺪد‪،‬‬
‫او را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ؟! ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﺧﻔّﺖ را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ؟ ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﺮﺣﻖ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ و‬
‫دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺎ ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آري؛ اﻣﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﯾﻢ و ﻫﺮﮔﺰ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪ ‬ﻣﺎ را‬
‫ﯾﺎري ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﮐﻪ از ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﮐﺮدن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﺪم ﭘﺬﯾﺮشِ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺳﺎزﺷﯽ درﻣﺎﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬رﻓﺖ ﺗﺎ از او ﺑﺮاي ﻗﺎﻧﻊ ﮐﺮدن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﮐﻤﮏ ﺑﮕﯿﺮد؛ وﻟﯽ در آن ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﭘﺎﺳﺦِ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺣﺮف ﺑﻪ ﺣﺮف‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را‬
‫ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن او را ﺑﯽﭼﻮن و ﭼﺮا ﺑﭙﺬﯾﺮ«‪.‬‬
‫در ﺳﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺪاري اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ و روﺷﻦ ﮔﺮدﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ او‪ ،‬اﺳﺘﻮارﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد در ﻣﯿﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬و ﺧﺮدﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻼﻓﺖ ﺑﻮد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺒﻮغِ اﻓﺮاد‪ ‬دورﻧﮕﺮ و ژرفاﻧﺪﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن‬

‫)‪ (1‬ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 3670 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺎﯾﺸﻪ رﺿﯽاﷲﻋﻨﻬﺎ‪.‬‬

 ‫‪217‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت و ﺑﯿﺎنِ ﻓﻀﯿﻠﺖ آن و ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻏﯿﺮت دارد و ﺷﺘﺎبزده ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻋﻤﻞِ‬
‫ﺷﺘﺎبزدهاش ﻧﺎﻓﺮﺟﺎم و زﯾﺎنﺑﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب وﺟﻮب زﮐﺎت آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ از دادن زﮐﺎت اﻣﺘﻨﺎع ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺎﮐﻢ و ﭘﯿﺸﻮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺶ را ﺑﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ َ َّ َ َ َ‬ ‫ََ ُْ ُ‬ ‫أﺧ ْ‬‫ْ‬ ‫ّ َ ُ ً َ َ َّ‬
‫ِﻠﻨ ِّ‬ ‫َ ُّ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ‪ ،‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺧﻠ ِ�‬
‫ﺮﺒ ِ� ﺑِﻌﻤ ٍﻞ ﻳﺪ ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ِ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻼ‬ ‫ﺟ‬‫ر‬ ‫أن‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﻮب‬
‫‪ -١٢١٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ �ﻳ ٍ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ﻴﻢ الﺼﻼة‪َ ،‬وﺗﺆ� َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬
‫اﷲ ﻻ � ُ ْﺮﺸ ُك ﺑﻪ َﺷيْﺌﺎ‪َ ،‬وﺗﻘ ُ‬
‫َُُْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣ َﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫الﺰﺎﻛة‪َ ،‬وﺗﺼﻞ َّ‬
‫الﺮ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ‬ ‫»�ﻌﺒﺪ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﯾﻮب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻦ ﮐﻪ ﻣﺮا وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺳﺎزد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﮐﻦ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻣﺴﺎز و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار و زﮐﺎت ﺑﺪه و ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ادا‬
‫ﮐﻦ«‪.‬‬
‫ُ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ ً َ َّ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬دﻟ ِ� ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﻞ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫أﻰﺗ‬ ‫اﺑﻴﺎ‬ ‫ﺮ‬‫أﻋ‬ ‫أن‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٢٢٠‬وﻋﻦ‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ ْ ً ُ ُ َّ َ َ ُ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ َ َ ْ ُ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ‬
‫ﺆ� الﺰﺎﻛة‬ ‫ﺮﺸك ﺑ ِ ِﻪ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬وﺗ ِﻘﻴﻢ الﺼﻼة‪ ،‬وﺗ ِ‬‫إِذا ﻋ ِﻤﻠﺘﻪ‪ ،‬دﺧﻠﺖ اﺠﻟﻨﺔ‪ .‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻌﺒﺪ اﷲ ﻻ � ِ‬
‫ُ َ َ َ َ َ َ َّ َ َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ‬ ‫َْ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َ‬
‫الﻤﻔ ُﺮوﺿﺔ‪َ ،‬وﺗﺼﻮم َرمﻀﺎن«؛ ﻗﺎل‪َ :‬واﺬﻟِي �ﻔ ِﻲﺴ �ِﻴ ِﺪه ِ‪ ،‬ﻻ أز�ﺪ ﻰﻠﻋ ﻫﺬا‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ و� ﻗﺎل‬
‫َ َّ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ َ ْ ُ َ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻓﻠﻴﻨﻈ ْﺮ إِﻰﻟ ﻫﺬا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺮﺳهُ أن �ﻨﻈ َﺮ إِﻰﻟ َرﺟ ٍﻞ ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ‬ ‫اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ﻣﻦ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺮا‬
‫ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮ ﮐﻪ اﮔﺮ آنرا اﻧﺠﺎم دﻫﻢ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮم‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‬
‫را ﻋﺒﺎدت ﮐﻦ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻣﺴﺎز و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار و زﮐﺎت‬
‫ﻓﺮض را ﺑﺪه و ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را روزه ﺑﮕﯿﺮ«‪ .‬ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﻧﻢ‬
‫در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻤﯽاﻓﺰاﯾﻢ‪ .‬و ﭼﻮن ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‬
‫دوﺳﺖ دارد ﺑﻪ ﻣﺮدي ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﻨﮕﺮد‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﮕﺎه ﮐﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1396 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .13:‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 336‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1397 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.14:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪218‬‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َْ ُ‬
‫الﺰﺎﻛة ِ‪،‬‬ ‫ﻲﺒ‪َ ‬ﻰﻠﻋ إﻗ ِ‬
‫ﺎم الﺼﻼة ِ‪َ ،‬و�ﻳﺘﺎءِ‬ ‫ﺖ اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬ ‫‪ -١٢٢١‬وﻋﻦ ﺟﺮ�ﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺑﺎ�ﻌ‬
‫ُ ِّ ُ ْ‬ ‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َواﻨﻟُّﺼ ِﺢ ﻟ ِﻞﻜ مﺴﻠِ ٍﻢ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز‪ ،‬اداي زﮐﺎت‪ ،‬و‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮدم‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي وﺟﻮب زﮐﺎت و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن اﺳﺖ و ﻫﺮﺳﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫َ ُ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎز و زﮐﺎت‪ ،‬ﺟﺰو ﻓﺮاﯾﺾ اﺳﻼماﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮاﯾﻮب‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬وﺗ ِﺼﻞ‬
‫الﺮ ِﺣ َﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ادا ﮐﻦ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻧﺰدﯾﮑﺎن‬
‫َّ‬
‫اﻧﺴﺎن از ﻧﺎﺣﯿﻪي ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﻫﺴﺘﻨﺪ و اداي ﺣﻖّ آنﻫﺎ و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋ‪‬ﺮف و‬
‫ﻋﺎدت ﻣﺮدم ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ را ﺑﯿﺎن ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ و‬
‫آنﭼﻪ ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﺑﺪون ﻗﯿﺪ ﯾﺎ ﺑﺪونِ ﺗﺒﺒﯿﻦ‪ ،‬آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺟﻌﺶ ﻋﺮف و‬
‫ﻋﺎدت ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ اﺧﺘﻼف اوﺿﺎع و ﺷﺮاﯾﻂ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﺧﺘﻼف زﻣﺎن و ﻣﮑﺎن‬
‫ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬ﻓﻘﺮ و ﻧﯿﺎز‪ ،‬اداي ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﺑﺎ ﮐﻤﮏ و ﺑﺨﺸﺶِ ﻣﺎﻟﯽ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺿﺮورت و ﻧﯿﺎزِ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﺮآورده ﮔﺮدد‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ‪‬‬
‫ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬ﺣﻖِّ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻼﻗﺎت ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ‪ ‬ﺑﯿﻤﺎر ﺧﻮد ﺑﺮوﯾﻢ و ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ از او ﻋﯿﺎدت ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬اﻣﺮوزه ﮐﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎت ارﺗﺒﺎﻃﯽ‬
‫ﭘﯿﺶرﻓﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻋ‪‬ﺮف ﻧﯿﺰ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻠﻔﻦ ﯾﺎ ﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎري‪ ،‬ﺟﻮﯾﺎي‬
‫ﺣﺎلِ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺑﻮد ﯾﺎ در ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﻋﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﺪﻧﺸﺎن رﻓﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺻﻠﻪي رﺣﻢ و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺣﺪ و ﺣﺪودش در‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ و از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﻋ‪‬ﺮف و ﻋﺎدت ﻣﺮدم ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ در ﺣﺪ‪‬ي ﮐﻪ ﻋ‪‬ﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬آنرا ﺻﻠﻪي رﺣﻢ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي‬
‫را ادا ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز و اداي زﮐﺎت‪،‬‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي رﻓﺘﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎ او آنﮔﻮﻧﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2715 ،57) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .56 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪187‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪219‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت و ﺑﯿﺎنِ ﻓﻀﯿﻠﺖ آن و ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫رﻓﺘﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﯿﭻ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻫﻢﮐﯿﺶ ﺧﻮد ﻧﺎﺳﺰا ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺗﻬﻤﺖ ﻧﻤﯽزﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﯾﺒﺶ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ او ﻧﺎرو ﻧﻤﯽزﻧﺪ و از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه‪‬‬
‫اوﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ از او درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي ﻧﻈﺮﺧﻮاﻫﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫او ﻣﺸﻮرﺗﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ آنرا ﺑﺮاي دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت وي‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﻨﺎﺳﺐﺗﺮ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬زﯾﺮا‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺒﻤﺎن ﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﻫﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺮﯾﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑ‪‬ﺠ‪‬ﻠﯽ‪ ‬ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﻌﺖ‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه‪ ‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺒﯽ ﺧﺮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ارزش اﯾﻦ‬
‫اﺳﺐ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻧﺰد ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﯿﻤﺖ اﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻓﺮوﺧﺘﻪاي‪ ،‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ اﺳﺖ و ﻫﻤﺎن ﻣﺒﻠﻐﯽ را ﺑﻪ او داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن او‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ‪ ‬آن‬
‫اﺳﺐ ﺑﻮد‪ .‬و ﺑﺎز ﺑﺮاي ﺑﺎر ﺳﻮم ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺑﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺳﺐ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ‬
‫ﻗﯿﻤﺖ دارد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺑﺎﺑﺖ اﺳﺒﯽ ﮐﻪ دوﯾﺴﺖ درﻫﻢ ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﺸﺘﺼﺪ‬
‫درﻫﻢ ﺑﻪ ﻓﺮوﺷﻨﺪهاش داد؛ زﯾﺮا او ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﻌﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي را ادا ﮐﻨﺪ و ﺧﯿﺮﺧﻮاه‪‬‬
‫ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺗﻤﯿﻢ داري‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫َ ُ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ِّ » :‬‬
‫اﺪﻟ ُ‬
‫ﻳﻦ َّ‬
‫ﻴﺤﺔ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺼﺤﯿﺖ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽﺳﺖ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﭼﻪ‬ ‫اﻨﻟ ِﺼ‬
‫َ‬ ‫ﮐﺴﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪َ �َّ » :‬وﻟ َ‬
‫� َو َﺎﻋ َّﻣ ِﺘ ِﻬ ْﻢ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮاي اﷲ‪ ،‬و‬
‫الﻤ ْﺴﻠﻤ َ‬
‫ِِ‬
‫ﻷﺋ َّﻤﺔ ُ‬
‫ِ‬ ‫ﻮﻪﻟ َو‬ ‫ُ‬
‫ﻜﺘﺎﺑِ ِﻪ ولِﺮﺳ ِ ِ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ،‬و ﺑﺮاي ﭘﯿﺸﻮاﯾﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻋﻤﻮم آنﻫﺎ«‪.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺐ‪َ ،‬وﻻ ﻓ ِﻀ ٍﺔ‪ ،‬ﻻ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻫ‬ ‫ذ‬ ‫ﺐ‬‫ِ‬ ‫ﺣ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺻ‬ ‫ِﻦ‬‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪:‬‬‫ﻗﺎل‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٢٢٢‬وﻋﻦ‬
‫َ‬ ‫ْ َ َ َّ َ َّ َ َ َ َ ُ َ َ ُ ِّ َ ْ َ ُ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ‬ ‫ُ َ ِّ‬
‫ﺎر‪ ،‬ﻓﺄﺣ ِ� ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻲﻓ ﻧﺎرِ‬ ‫ﻳﺆدي ﻣِﻨﻬﺎْ ﺣﻘﻬﺎ إِﻻ إ ِذا ﺎﻛن ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﺻ َّﻔﺤﺖ ﻪﻟ ُﺻﻔﺎﺋ ِﺢ ﻣِﻦ ﻧ ٍ‬
‫ﻤﺧﺴ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُُ َْ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ َ َ َ ْ ُ ُ َ ُ ُ َ ْ ُ ُ َ َ َ ْ‬
‫�‬ ‫ﺟﻬﻨﻢ‪� ،‬ﻴﻜﻮى ﺑِﻬﺎ ﺟﻨﺒﻪ‪َ ،‬وﺟﺒِيﻨﻪ‪َ ،‬وﻇﻬ ُﺮه‪ ،‬ﻠﻛﻤﺎ ﺑ َﺮدت أ�ِﻴﺪت ُﻪﻟ ﻲﻓ ﻳﻮمٍ ﺎﻛن ﻣِﻘﺪاره ِ‬
‫َّ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ َّ َ َ َّ‬
‫اﺠﻟﻨﺔِ‪َ ،‬و�ﻣﺎ إِﻰﻟ اﻨﻟَّﺎرِ«‪.‬‬ ‫أﻟﻒ ﺳﻨ ٍﺔ‪ ،‬ﺣﻰﺘ �ﻘﻰﻀ �� اﻟ ِﻌﺒﺎ ِد ��ى ﺳبﻴﻠﻪ‪ ،‬إﻣﺎ إِﻰﻟ‬
‫ْ َ َ َّ َ َ ْ َ َِّ‬ ‫ُ َ ِّ‬ ‫ُ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫إﺑﻞ ﻻ ﻳﺆدي ﻣِﻨﻬﺎ ﺣﻘﻬﺎ‪ ،‬وﻣِﻦ ﺣﻘﻬﺎ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺐ‬
‫ِ‬ ‫ﺣ‬‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﻻ‬ ‫و‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫؟‬ ‫ﻓﺎﻹﺑﻞ‬ ‫اﷲ‪،‬‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎ‬ ‫�ِﻴﻞ‪ :‬ﻳ‬
‫َْ ُ َْ‬ ‫َّ َ َ َ َ ُ َ َ ُ َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫َ َُْ َ َ ْ َ‬
‫ﺎع ﻗﺮﻗ ٍﺮ أوﻓﺮ ﻣﺎ ﺎﻛﻧﺖ‪ ،‬ﻻ �ﻔ ِﻘﺪ ﻣِﻨﻬﺎ‬ ‫ﺣﻠﺒﻬﺎ ﻳﻮم ِوردِﻫﺎ‪ ،‬إِﻻ إِذا ﺎﻛن ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﺑ ِﻄﺢ لﻬﺎ ﺑِﻘ ٍ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪55 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪220‬‬
‫ً َ ً َ َ ُ ْ َ َ َ َ ُّ ُ ْ َ ُ َّ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َّ َ َ ْ ُ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﺣﺪا‪� ،‬ﻄﺆهُ ﺑِﺄﺧﻔﺎﻓ ِﻬﺎ‪َ ،‬و�ﻌﻀﻪ ﺑِﺄﻓ َﻮاﻫِﻬﺎ‪ ،‬ﻠﻛﻤﺎ م َّﺮ ﻋﻠﻴ ِﻪ أوﻻﻫﺎ‪ُ ،‬رد ﻋﻠﻴ ِﻪ أﺧ َﺮاﻫﺎ‪ ،‬ﻲﻓ‬ ‫ﻓﺼﻴﻼ وا ِ‬
‫اﺠﻟﻨﺔِ‪،‬‬
‫َ َ َ َ َ َ ُ َّ َ َ َّ‬
‫� اﻟ ِﻌﺒﺎدِ‪�� ،‬ى ﺳبِﻴﻠﻪ‪ ،‬إﻣﺎ إِﻰﻟ‬ ‫� أﻟْ َﻒ َﺳ َﻨﺔ‪َ ،‬ﺣ َّﻰﺘ ُ� ْﻘﻰﻀ َ� ْ َ‬ ‫ﻤﺧﺴ َ‬ ‫َْ َ َ ْ َ ُُ َْ‬
‫ﻳﻮمٍ ﺎﻛن ﻣِﻘﺪاره‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ﺎر«‪.‬‬ ‫�ﻣﺎ إ َﻰﻟ اﻨﻟَّ‬ ‫َ َّ‬
‫ِ‬ ‫و ِ‬
‫َْ‬ ‫ُ َ ِّ‬ ‫ََ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺐ �ﻘ ٍﺮ َوﻻ �ﻨ ٍﻢ ﻻ ﻳﺆدي ﻣِﻨﻬﺎ‬ ‫ﺣ ِ‬ ‫ﺎﺒﻟﻘ ُﺮ َواﻟﻐﻨ ُﻢ ؟ ﻗﺎل‪َ » :‬وﻻ ﺻﺎ ِ‬ ‫�ِﻴﻞ‪ :‬ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻓ‬
‫ِﻴﻬﺎ َ� ْﻘ َﺼ ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ َْ َ ْ ً َْ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ ْ ُ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َّ َ‬
‫ﺎء‪،‬‬ ‫ﺎع ﻗ ْﺮﻗ ٍﺮ‪ ،‬ﻻ �ﻔ ِﻘﺪ ﻣِﻨﻬﺎ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬ﻟيﺲ �‬ ‫ﺣﻘﻬﺎ‪ ،‬إِﻻ إِذا ﺎﻛن ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬ﺑ ِﻄﺢ لﻬﺎ ﺑﻘ ٍ‬
‫َ َ َ ُ ُ ْ َ َ ُ َّ َ َّ َ َ ْ ُ َ َ َّ َ َ ْ‬ ‫َ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ُ ََْ ُ ُ ُ‬
‫مﺮ ﻋﻠﻴ ِﻪ أوﻻﻫﺎ‪ُ ،‬رد ﻋﻠﻴ ِﻪ‬ ‫ﺎء‪� ،‬ﻨﻄﺤﻪ ﺑﻘ ُﺮوﻧ ِﻬﺎ‪ ،‬و�ﻄﺆه ﺑِﺄﻇﻼﻓ ِﻬﺎ‪ ،‬ﻠﻛﻤﺎ‬ ‫وﻻ ﺟﻠﺤﺎء‪ ،‬وﻻ ﻋﻀﺒ‬
‫َ َ ُ َّ َ‬ ‫ََ‬ ‫ََْ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ ُ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َّ ُ ْ‬ ‫ُ ْ َ‬
‫أﺧ َﺮاﻫﺎ‪ ،‬ﻲﻓ ﻳﻮمٍ ﺎﻛن ﻣِﻘﺪاره ﻤﺧ ِﺴ� أﻟﻒ ﺳﻨﺔ ﺣﻰﺘ �ﻘﻰﻀ �� اﻟ ِﻌﺒﺎدِ‪�� ،‬ى ﺳبﻴِﻠﻪ‪ ،‬إﻣﺎ إِﻰﻟ‬
‫ﺎر«‪.‬‬ ‫�ﻣﺎ إ َﻰﻟ اﻨﻟَّ‬ ‫َ َّ َ َّ‬
‫ِ‬ ‫اﺠﻟﻨﺔِ‪ ،‬و ِ‬
‫�‬ ‫ﺮﺘ‪َ ،‬و ِ َ‬ ‫� ل َِﺮ ُﺟﻞ ِﺳ ْ ٌ‬ ‫� ل َِﺮ ُﺟﻞ و ْز ٌر‪َ ،‬و ِ َ‬ ‫ﻴﻞ ﺛَﻼَﺛَ ٌﺔ‪َ ِ :‬‬ ‫َ ُ‬ ‫َُْ َ َ‬
‫ﻗﻴﻞ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻓﺎﺨﻟﻴﻞ؟ ﻗﺎل‪» :‬اﺨﻟ‬
‫َ َ‬
‫ٍ‬ ‫ٍ ِ‬
‫ْ َ َ َ َ‬ ‫َُ ْ ٌ َ َ ُ ٌ َ َ َ َ َ ً َ َ ْ ً َ َ ً ََ ْ‬ ‫ْ َ َّ َّ‬ ‫ُ‬
‫� ُﻪﻟ‬ ‫اء ﻰﻠﻋ أﻫ ِﻞ اﻹﺳﻼ ِم‪ ،‬ﻓ ِ‬ ‫ل َِﺮﺟ ٍﻞ أﺟ ٌﺮ‪ .‬ﻓﺄﻣﺎ اﻟﻲﺘ � ﻪﻟ ِوزر ﻓﺮﺟﻞ ر�ﻄﻬﺎ ِر�ﺎء وﻓﺨﺮا وﻧ ِﻮ‬
‫ُ ُ َ‬ ‫ُ َّ َ ْ َ ْ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َُ ٌْ ََ ُ ٌ َ َ َ َ‬ ‫ْ ٌ َ َّ َّ‬
‫ﻮرﻫﺎ‪َ ،‬وﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻇ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫ﻖ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺲ‬ ‫ن‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ل‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫اﷲ‪،‬‬ ‫بﻴﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻄ‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺟ‬‫ﺮ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺮﺘ‬‫ﺳ‬‫ِ‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫�‬ ‫ﻲﺘ‬ ‫ِوزر‪ ،‬وأﻣﺎ اﻟ‬
‫َْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َُ ْ ٌ َ َ ُ ٌ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ْ ٌ َ َّ َّ‬
‫بﻴﻞ اﷲ ﻷﻫ ِﻞ اﻹﺳﻼ ِم ﻲﻓ مﺮ ٍج‪،‬‬ ‫َ ِرﻗﺎﺑِﻬﺎ‪ ،‬ﻓ ِ� ﻪﻟ ِﺳﺮﺘ‪ ،‬وأﻣﺎ اﻟﻲﺘ � ﻪﻟ أﺟﺮ‪ َ،‬ﻓﺮﺟﻞ ر�ﻄﻬﺎ ﻲﻓ ﺳ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ ْ َ ََ َ َ ْ ْ َ َ َ‬
‫ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء إِﻻ ﻛﺘِ َﺐ ُﻪﻟ ﻋﺪد ﻣﺎ أ�ﻠﺖ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫الﺮ ْو َﺿ ِﺔ ﻣ ِْﻦ َ ْ‬ ‫الﻤ ْﺮ ِج أ ْو َّ‬ ‫أو روﺿ ٍﺔ �ﻤﺎ أ�ﻠﺖ ﻣِﻦ ذل ِﻚ‬
‫َ َ َ ٌ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ْ َ َّ ْ َ َ ً َ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ٌ ُ َ َُ َ َ َ ْ َ َ َ ْ‬
‫�‬ ‫ﺣﺴﻨﺎت و�ﺘِﺐ ﻪﻟ ﻋﺪد أرواﺛ ِﻬﺎ وأﺑﻮ�ﻬﻟﺎ ﺣﺴﻨﺎت‪ ،‬وﻻ �ﻘﻄﻊ ﻃِﻮلﻬﺎ ﻓﺎﺳتﻨﺖ ﺮﺷﻓﺎ أو ﺮﺷ� ِ‬
‫َ َ َّ َ َ ُ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ْ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬
‫ﺮﺸ�ﺖ ﻣِﻨﻪ‪،‬‬ ‫ﺣﺒﻬﺎ ﻰﻠﻋ �ﻬ ٍﺮ‪ ،‬ﻓ ِ‬ ‫ﺎت‪ ،‬وﻻ مﺮ ﺑِﻬﺎ ﺻﺎ ِ‬ ‫ﺎرﻫﺎ‪ ،‬وأرواﺛ ِﻬﺎ ﺣﺴﻨ ٍ‬ ‫إِﻻ ﻛﺘﺐ اﷲ ﻪﻟ ﻋﺪد آﺛ ِ‬
‫َ‬
‫َ ُ ُ ْ َ ْ َ َّ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ﺎت«‪.‬‬ ‫ﺮﺷ�ﺖ ﺣﺴﻨ ٍ‬ ‫وﻻ ﻳ ِﺮ�ﺪ أن �ﺴ ِﻘﻴﻬﺎ إِﻻ ﻛﺘﺐ اﷲ ﻪﻟ ﻋﺪد ﻣﺎ ِ‬
‫َ َّ ُ‬ ‫ُ ُ َ ْ ٌ َّ‬ ‫ُ ُ ُ َ َ َ ُ ْ َ َ ََّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫�ِﻴﻞ ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ ﻓﺎﺤﻟﻤﺮ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ أﻧ ِﺰل ﻲﻠﻋ ﻲﻓ اﺤﻟﻤ ِﺮ ﻲﺷء إِﻻ ﻫ ِﺬه ِ اﻵﻳﺔ اﻟﻔﺎذة‬
‫�� يَ َر ُهۥ ‪﴾٨‬‬ ‫�� يَ َرهُۥ ‪َ ٧‬و َمن َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر� ٖ َ ّٗ‬ ‫اﺠﻟﺎﻣ َِﻌ ُﺔ‪َ �َ ﴿ :‬من َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر� َخ ۡ ٗ‬
‫ٍ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪[.‬‬ ‫]اﻟﺰﻟﺰﻟﺔ‪[٨ ،٧ :‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺻﺎﺣﺐِ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮهاي ﮐﻪ‬
‫زﮐﺎت‪ ‬آنرا ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮهاش ﺑﻪ ورقﻫﺎﯾﯽ از آﺗﺶ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫اﯾﻦ ورقﻫﺎ را در آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬داغ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮﻫﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و ﭘ‪‬ﺸﺖ‬
‫آنﺷﺨﺺ را داغ ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ اﯾﻦ ورقﻫﺎ ﺳﺮد ﺷﻮد‪ ،‬دوﺑﺎره داغ ﻣﯽﮔﺮدد و اﯾﻦ‬
‫ﻋﺬاب ﺑﺮاي آن ﺷﺨﺺ در روزي ﮐﻪ ﻣﻘﺪارش ﺑﻪاﻧﺪازهي ﭘﻨﺠﺎهﻫﺰار ﺳﺎل اﺳﺖ‪ ،‬اداﻣﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1402 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.987:‬‬

 ‫‪221‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت و ﺑﯿﺎنِ ﻓﻀﯿﻠﺖ آن و ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫دارد ﺗﺎ آنﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﻣﺴﯿﺮِ آن ﻓﺮد ﺑﻪﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪﺳﻮي دوزخ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺷﺘﺮ ﭼﻪﻃﻮر؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺘﺮي ﮐﻪ‬
‫ﺣﻖّ آنﻫﺎ را ادا ﻧﮑﻨﺪ ‪ -‬و ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺣﻘﻮق‪ ،‬دوﺷﯿﺪنِ آنﻫﺎ در ﻣﺤﻞّ آﺑﺸﺨﻮر )و‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﯿﺮﺷﺎن ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮان و رﻫﮕﺬران اﺳﺖ(‪ -‬روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ در زﻣﯿﻨﯽ‬
‫ﻫﻤﻮار و ﭘﻬﻨﺎور‪ ،‬ﺧﻮاﺑﺎﻧﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﺷﺘﺮان ﺑﺎ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﻓﺮﺑﻪﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ‬
‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﺑﭽﻪﺷﺘﺮ ﻧﯿﺰ از آنﻫﺎ ﮐﻢ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او را زﯾﺮِ ﺳ‪‬ﻢﻫﺎي‬
‫ي او ﻋﺒﻮر‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﻟ‪‬ﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ دﻫﺎﻧﺸﺎن ﮔﺎز ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺎه آﺧﺮﯾﻦ ﺷﺘﺮ از رو ِ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺘﺮ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و اﯾﻦ ﻋﺬاب ﺑﺮاي آنﺷﺨﺺ در روزي ﮐﻪ ﻣﻘﺪارش‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﭘﻨﺠﺎهﻫﺰار ﺳﺎل اﺳﺖ‪ ،‬اداﻣﻪ دارد ﺗﺎ آنﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺴﯿﺮِ آن ﻓﺮد ﺑﻪﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﯾﺎ ﺑﻪﺳﻮي دوزخ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﻋﺮض ﺷﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺣ‪‬ﮑﻤﯽ دارﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر‬
‫ﻫﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ﮐﻪ زﮐﺎﺗﺸﺎن را ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ در زﻣﯿﻨﯽ ﻫﻤﻮار و‬
‫ﭘﻬﻨﺎور ﺧﻮاﺑﺎﻧﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎوﻫﺎ و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﺶ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﻋﺪد از آنﻫﺎ‬
‫ﮐﻢ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﯿﭻ ﺣﯿﻮانِ ﮐﺞﺷﺎخ‪ ،‬ﺑﯽﺷﺎخ و ﺷﺎخﺷﮑﺴﺘﻪاي در ﻣﯿﺎنِ آنﻫﺎ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ -‬و ﻫﻤﮕﯽ ﺷﺎخﻫﺎي ﻗﻮي و ﺳﺎﻟﻤﯽ دارﻧﺪ‪ -‬او را زﯾﺮ ﺳ‪‬ﻢﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و او‬
‫را ﺷﺎخ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ آﺧﺮﯾﻦ ﮔﺎو ﯾﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ از روي او ﻣﯽﮔﺬرد و ﺑﻪ او ﺷﺎخ‬
‫ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮔﺎو ﯾﺎ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و اﯾﻦ ﻋﺬاب ﺑﺮاي آنﺷﺨﺺ در روزي‬
‫ﮐﻪ ﻣﻘﺪارش ﺑﻪاﻧﺪازهي ﭘﻨﺠﺎهﻫﺰار ﺳﺎل اﺳﺖ‪ ،‬اداﻣﻪ دارد ﺗﺎ آنﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﻣﺴﯿﺮِ آن ﻓﺮد ﺑﻪﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﯾﺎ ﺑﻪﺳﻮي دوزخ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣ‪‬ﮑﻢ اﺳﺐ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺳﺐ ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﮕﻬﺪاري اﺳﺐ ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬ﮔﻨﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬وﺳﯿﻠﻪي آﺳﺎﯾﺶ و‬
‫ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻧﯿﺎز اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ اﺟﺮ و ﺛﻮاب دارد؛ اﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺒﺶ‬
‫ﻣﺎﯾﻪي ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ آنرا ﺑﺮاي ﺗﻈﺎﻫﺮ و ﻓﺨﺮﻓﺮوﺷﯽ و دﺷﻤﻨﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ اﺳﺐ ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻣﺎﯾﻪي ﮔﻨﺎه و وﺑﺎل اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫اﺳﺒﯽ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪي آﺳﺎﯾﺶ و ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﻓﻘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺳﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ آنرا‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﯾﺎد ﻧﻤﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﺣﯿﻮان ﯾﺎ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪222‬‬

‫ﻧﮕﻬﺪاري از او‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽ را درﺑﺎرهي ﺣﯿﻮان رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺒﯽ‪ ،‬ﺳﺒﺐ‬
‫آﺳﺎﯾﺶ و ﻧﺠﺎت ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺒﺶ اﺟﺮ و ﺛﻮاب دارد‪،‬‬
‫اﺳﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ آنرا در راه‪ ‬اﷲ و ﺑﺮاي ‪ -‬ﺟﻬﺎد ﯾﺎ‪ -‬ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬در‬
‫ﭼﺮاﮔﺎﻫﯽ ﺑﺰرگ ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮏ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺒﯽ ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻣﺎﯾﻪي اﺟﺮ و‬
‫ﺛﻮاب اﺳﺖ و ﻫﺮﭼﻪ از آن ﭼﺮاﮔﺎه ﯾﺎ ﻣﺮﻏﺰار ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﺑﺮگﻫﺎ ﯾﺎ‬
‫ﮔﯿﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد‪ ‬ﺳﺮﮔﯿﻦﻫﺎ و ادرارﻫﺎﯾﺶ ﺑﺮاي‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺶ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺛﺒﺖ و ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬و اﮔﺮ اﺳﺐ‪ ،‬ﻃﻨﺎﺑﺶ را ﭘﺎره ﮐﻨﺪ و از ﯾﮏ ﯾﺎ‬
‫دو ﺗﭙﻪ ﺑﮕﺬرد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد‪ ‬ﺟﺎي ﭘﺎﻫﺎ و ﻓﻀﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺟﺎ ﻣﯽﮔﺬارد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺎﺣﺒﺶ‪ ،‬اﺟﺮ و‬
‫ﭘﺎداش ﻣﯽ رﺳﺪ؛ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ از ﻧﻬﺮي ﺑﮕﺬرد و آب ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻗﺼﺪ‬
‫آب دادن آنرا ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪاﻧﺪازهي آﺑﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﺐ ﻧﻮﺷﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺶ‪ ،‬اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣ‪‬ﮑﻢ اﻻغﻫﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در اﯾﻦﺑﺎره ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﺟﺰ اﯾﻦ آﯾﻪي ﮐﻢﻧﻈﯿﺮ و ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻪ‪َ �َ ﴿ :‬من َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر� َخ ۡ ٗ‬
‫�� يَ َرهُۥ‬ ‫ٍ‬
‫‪َ ٧‬و َمن َ� ۡع َم ۡل م ِۡث َق َال َذ َّر� ٖ َ ّٗ‬
‫�� يَ َر ُهۥ ‪.﴾٨‬‬
‫) ‪(1‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﺑﺎب ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ آن آورده‬
‫اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ از دارﻧﺪهي ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪‬‬
‫اﺳﺐ و اﻻغ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورده و ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ اﻣﻮال را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫آري؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ را ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻧﻤﻮد و در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫اﻣﺘﺶ را ﺗﺮك ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي او دﯾﻦ را ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﻧﻌﻤﺘﺶ را ﺑﺮ‬
‫ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺗﻤﺎم ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﺻﺎﺣﺐِ ﻃﻼ و‬
‫ﻧﻘﺮهاي ﮐﻪ زﮐﺎت‪ ‬آنرا ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮهاش ﺑﻪ ورقﻫﺎﯾﯽ از آﺗﺶ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ‬

‫)‪ (1‬آﯾﺎت ‪ 8-7‬ﺳﻮرهي زﻟﺰﻟﻪ‪» :‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻫﻢوزن ذرهاي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آنرا ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﻫﺮﮐﻪ ﻫﻢوزن ذره‬
‫اي ﺑﺪي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬آنرا ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ«‪.‬‬
 ‫‪223‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت و ﺑﯿﺎنِ ﻓﻀﯿﻠﺖ آن و ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﻦ ورقﻫﺎ را در آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬داغ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮﻫﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و‬
‫ﭘ‪‬ﺸﺖ آنﺷﺨﺺ را داغ ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ اﯾﻦ ورقﻫﺎ ﺳﺮد ﺷﻮد‪ ،‬دوﺑﺎره داغ ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫و اﯾﻦ ﻋﺬاب ﺑﺮاي آن ﺷﺨﺺ در روزي ﮐﻪ ﻣﻘﺪارش ﺑﻪاﻧﺪازهي ﭘﻨﺠﺎهﻫﺰار ﺳﺎل اﺳﺖ‪،‬‬
‫اداﻣﻪ دارد ﺗﺎ آنﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ ﻣﺴﯿﺮِ آن ﻓﺮد ﺑﻪﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪﺳﻮي دوزخ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫زﮐﺎت در ﻋﯿﻦِ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آنرا ﺑﺮاي ﻧﻔﻘﻪ‬
‫ﯾﺎ ازدواج ﯾﺎ ﺧﺮﯾﺪ ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎز دارد ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺧﺮﯾﺪاريِ ﻣﺎﺷﯿﻦِ ﺳﻮارياش‬
‫ﭘﺲاﻧﺪاز ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺛﺮوتاﻧﺪوزي و اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ‬ﺧﻮد؛ در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬زﮐﺎت‬
‫در ﻋﯿﻦِ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺘﯽ در ﻃﻼ و ﻧﻘﺮهاي ﮐﻪ زن ﺑﻪﻋﻨﻮان زﯾﻮرآﻻت‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ وﺟﻮب زﮐﺎت در ﻋﯿﻦِ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺪ‪ ‬ﻧﺼﺎب ﺑﺮﺳﺪ؛ ﻧﺼﺎب ﻃﻼ ‪ 85/5‬ﮔﺮم اﺳﺖ و ﻧﺼﺎبِ ﻧﻘﺮه‪595 ،‬‬
‫ﮔﺮم‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﻃﻼ ﯾﺎ ﻧﻘﺮه داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﮐﺎت ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ و اﮔﺮ‬
‫زﮐﺎﺗﺶ را ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪» :‬روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮهاش ﺑﻪ ورقﻫﺎﯾﯽ از‬
‫آﺗﺶ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ورقﻫﺎﯾﯽ آﺗﺸﯿﻦ ﮐﻪ در آﺗﺶ دوزخ ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ - .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ‬
‫اﷲ‪ -‬آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬ﺷﺼﺖ و ﻧُﻪ ﺑﺎر داغﺗﺮ از آﺗﺶ دﻧﯿﺎﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را در ﭘﻨﺎه‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ داراي ﻧﺼﺎب ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﺎﺷﺪ و زﮐﺎﺗﺶ را‬
‫ﻧﺪﻫﺪ‪» ،‬روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮهاش ﺑﻪ ورقﻫﺎﯾﯽ از آﺗﺶ‪ ،‬ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آﺗﺶ‬
‫دوزخ ﮔﺪاﺧﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد و آنﮔﺎه ﺑﺎ اﯾﻦ ورقﻫﺎي آﺗﺸﯿﻦ و ﮔﺪاﺧﺘﻪ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮﻫﺎ‪ ،‬ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و‬
‫ﭘ‪‬ﺸﺖ آنﺷﺨﺺ را داغ ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ اﯾﻦ ورقﻫﺎ ﺳﺮد ﺷﻮد‪ ،‬دوﺑﺎره داغ ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫و اﯾﻦ ﻋﺬاب ﺑﺮاي آن ﺷﺨﺺ در روزي ﮐﻪ ﻣﻘﺪارش ﺑﻪاﻧﺪازهي ﭘﻨﺠﺎهﻫﺰار ﺳﺎل اﺳﺖ‪،‬‬
‫اداﻣﻪ دارد«؛ اﯾﻦ ﻋﺬاب‪ ،‬ﯾﮏ ﺳﺎﻋﺖ ﯾﺎ دو ﺳﺎﻋﺖ ﯾﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه و دو ﻣﺎه و ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﺳﺎل‬
‫و دو ﺳﺎل ﻃﻮل ﻧﻤﯽﮐﺸﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﻨﺠﺎهﻫﺰار ﺳﺎل اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺗﮑﺮار ﻣﯽﺷﻮد »ﺗﺎ آنﮐﻪ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺳﭙﺲ اﻧﺴﺎن ﻣﺴﯿﺮِ ﺧﻮد را ﺑﻪﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﯾﺎ ﺑﻪﺳﻮي‬
‫دوزخ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺗﻔﺴﯿﺮي ﺑﺮ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ ّ ۡ ُ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ ۡ ُ َ َّ َ َ َ ۡ َّ َ َ َ ُ ُ َ‬
‫و� َها � َ‬
‫اب‬
‫ٍ‬ ‫ذ‬ ‫ع‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫م‬‫ه‬‫�‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ف‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫يل‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين ي� ِ�ون ٱ�هب وٱلفِضة و� ينفِق‬
‫َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٣٤ :‬‬ ‫أ ِ� ٖ� ‪﴾٣٤‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪224‬‬

‫و ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و آن را در راه اﷲ اﻧﻔﺎق ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺪ ﻋﺬاﺑﯽ‬

‫دردﻧﺎك ﺑﺪه‪.‬‬
‫ﻟﺬا در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫زﮐﺎﺗﺶ را ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﯿﯿﻦ‪ #‬و ﻋﻠﻤﺎي ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ را ﮐﻪ زﮐﺎﺗﺶ ادا ﻧﻤﯽﺷﻮد‪» ،‬ﮐﻨﺰ«‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪهاﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ روي ﻗﻠﻪي ﮐﻮه و ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪] .‬در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﮔﻨﺞِ ﭘﻨﻬﺎن‪» ،‬ﮐﻨﺰ«‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد[؛ وﻟﯽ ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ زﮐﺎﺗﺶ ادا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ در د ِل زﻣﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺰ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و وﺑﺎل ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َّ َ َ ُ ۡ َ ٰ َ َ ُ ُ ۡ َ ُ ُ ُ ُ ۡ َ ُ ُ ُ ُ َ َ‬ ‫�َ ٰ َ ََۡ‬‫ََۡ ُۡ‬
‫وره ۡمۖ �ٰذا‬ ‫جباههم وجنو�هم وظه‬ ‫� عليها ِ� نارِ جهنم �تكوى بِها ِ‬ ‫﴿يوم‬
‫ُۡ َ ۡ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ُ َُ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َُۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٣٥ :‬‬ ‫�ون ‪﴾٣٥‬‬ ‫ما ك�� ۡم ِ�نفسِ� ۡم فذوقوا ما كنتم ت� ِ‬
‫روزي ﮐﻪ اﻧﺪوﺧﺘﻪﻫﺎﯾﺸﺎن را در آﺗﺶ دوزخ ﺑﮕﺪازﻧﺪ و ﺑﺎ آن ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ‪ ،‬و ﭘﻬﻠﻮ و ﭘﺸﺘﺸﺎن را داغ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ )ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ (:‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮔﻨﺠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ اﻧﺪوﺧﺘﯿﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺳﺰاي‬
‫زراﻧﺪوزي ﺧﻮد را ﺑﭽﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﻓﺮاد زراﻧﺪوزي ﮐﻪ زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬دو ﻋﺬاب ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ ﻋﺬابِ ﺟﺴﻤﯽ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻋﺬابِ روﺣﯽ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ در آﺧﺮت‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫ﺷﮑﻨﺠﻪي ﺟﺴﻤﯽ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ زراﻧﺪوزيِ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺗﻮﺑﯿﺦ و ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ .‬ﭘﺲ در‬
‫آن ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﭼﻪ ﺣﺎﻟﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ؟ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن ﮔﻨﺠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ اﻧﺪوﺧﺘﯿﺪ«‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ در ﻋﺬاﺑﯽ ﺟﺴﻤﯽ ﺑﻪﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ روﺣﯽ ﻧﯿﺰ آزار ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫ﭘﻮلِ ﻧﻘﺪ ﮐﻪ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦِ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ را دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻌﺎدل ﻗﯿﻤﺖ ﻃﻼ ﯾﺎ ﻧﻘﺮهي ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﭘﻮل ﻧﻘﺪ دارد‪ ،‬ﺻﺎﺣﺐِ ﻧﺼﺎب زﮐﺎت اﺳﺖ و‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺮوزه در ﭼﺮﺧﻪي اﻗﺘﺼﺎدي و ﻣﻌﺎﻣﻼت ﻣﺮدم در ﻫﻤﻪي‬
‫ﮐﺸﻮرﻫﺎ‪ ،‬ﭘﻮلِ ﻧﻘﺪ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦِ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﭘﻮلﻫﺎي راﯾﺞِ اﻣﺮوزي‪،‬‬
‫ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را دارد‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻗﯿﻤﺖ‪ ‬ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه در ﺑﺎزار‪ ،‬ﺑﺎﻻ و ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﮐﺎت ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﯿﻤﺖ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را ﺑﺴﻨﺠﺪ و ر‪‬ﺑﻊِ ﻋ‪‬ﺸﺮ‪،‬‬
‫زﮐﺎت ﺑﺪﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻘﺪارِ زﮐﺎت‪ ،‬ر‪‬ﺑﻊِ ﻋ‪‬ﺸﺮ ]=ﯾﮏﭼﻬﻠﻢ ﯾﺎ ‪ [%2/5‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪225‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ وﺟﻮب زﮐﺎت و ﺑﯿﺎنِ ﻓﻀﯿﻠﺖ آن و ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﭙﺲ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﺷﺘﺮ و ﮔﺎو و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد و ﯾﮑﯽ از ﺣﻘﻮق ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ ﺷﺘﺮﻫﺎ را دوﺷﯿﺪنِ آنﻫﺎ در ﻣﺤﻞّ آﺑﺸﺨﻮر و ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﯿﺮﺷﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺣﺎﺿﺮان ﺑﺮﺷﻤﺮد؛ زﯾﺮا ﺷﺘﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺷﯿﺮِ ﻓﺮاواﻧﯽ دارﻧﺪ و وﻗﺘﯽ آب ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬زﻣﺎنِ ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ‬
‫ﺑﺮاي دوﺷﯿﺪنِ آنﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺨﺸﯽ از ﺷﯿﺮِ آنﻫﺎ را در ﻣﯿﺎن ﻓﻘﯿﺮان ﺗﻮزﯾﻊ ﮐﺮد؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺣﻘﻮق ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺷﺘﺮﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣ‪‬ﮑﻢ اﺳﺐ و اﻧﻮاعِ آنرا ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺻﺎﺣﺐ‪ ،‬وﺑﺎل‬
‫و ﻣﺎﯾﻪي ﮔﻨﺎه اﺳﺖ؛ اﺳﺒﯽ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪي آﺳﺎﯾﺶ و رﻓﻊ ﻧﯿﺎز اﺳﺖ؛ و اﺳﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺶ اﺟﺮ و ﺛﻮاب در ﭘﯽ دارد‪.‬‬
‫و درﺑﺎرهي ﺣ‪‬ﮑﻢ اﻻغﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در اﯾﻦﺑﺎره ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﻣﻦ ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﺟﺰ اﯾﻦ‬
‫َ ۡ ۡ َۡ َ َ‬ ‫ۡ ۡ َۡ َ َ َ ۡٗ َ‬ ‫َ‬
‫آﯾﻪي ﮐﻢﻧﻈﯿﺮ و ﺟﺎﻣﻊ ﮐﻪ‪َ �﴿ :‬من َ�ع َمل مِثقال ذ َّر ٍ� خ�� ي َرهُۥ ‪َ ٧‬ومن َ�ع َمل مِثقال ذ َّر� ٖ‬
‫َ ّٗ‬
‫�� يَ َرهُۥ ‪ ﴾٨‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻫﻢوزن ذرهاي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬آنرا ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﻫﺮﮐﻪ‬
‫ﻫﻢوزن ذرهاي ﺑﺪي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬آنرا ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ«‪ .‬ﻟﺬا اﺳﺘﻔﺎدهي درﺳﺖ از اﻻغ ﯾﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن‬
‫در راه درﺳﺖ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ و اﺳﺘﻔﺎدهي ﻧﺎدرﺳﺖ از اﻻغ ﯾﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن در راه‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪيﺳﺖ‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -217‬ﺑﺎب‪ :‬واﺟﺐ ﺑﻮدن روزهي رﻣﻀﺎن و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه و‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َۡ ُ‬
‫ِ�مۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ َ ۡ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ‬
‫لصيام كما كتِب � ٱ�ِين مِن �بل‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا كتِب علي�م ٱ ِ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ َّ ُ َ ُ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٣ :‬‬ ‫ل َعل� ۡم � َّتقون ‪﴾١٨٣‬‬
‫اي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ! روزه ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﺪه‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮض ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ ۡ ُ َ َ َ َ َّ ٓ‬
‫ت ّم َِن ٱل ۡ ُه َد ٰ‬
‫ى‬ ‫ِلن ِ َ َ ّ َ‬
‫اس و�يِ�ٰ ٖ‬
‫َُۡۡ ُ‬
‫ان ُه ٗدى ّل َّ‬ ‫َ‬
‫نزل �ِيهِ ٱلقرء‬
‫﴿شهر رمضان ٱ�ِي أ ِ‬
‫ُ ُ َّ ۡ َ َ ۡ َ ُ ۡ ُ َ َ َ َ َ ً َ ۡ َ َ ٰ َ َ َ َّ ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫َ َُۡۡ َ‬
‫ان � َمن ش ِه َد مِن�م ٱلشهر فليصمهۖ ومن �ن مرِ�ضا أو � سف ٖر فعِدة‬ ‫وٱلفرق ِ �‬
‫َُ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٥ :‬‬ ‫ّم ِۡن �يَّا ٍ� أخ َر﴾‬
‫ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان راﻫﻨﻤﺎي ﻣﺮدم و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻫﺪاﯾﺖ و‬
‫ﺟﺪاﮐﻨﻨﺪهي ﺣﻖ و ﺑﺎﻃﻞ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را درﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮد و ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺮﯾﺾ ﯾﺎ ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﺪاد روزﻫﺎي ﻓﻮتﺷﺪه در ﺳﺎﯾﺮ اﯾﺎم روزه‬
‫ﺑﺪارد‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﭘﺲ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع زﮐﺎت‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ‬
‫درﺑﺎرهي وﺟﻮب روزهي رﻣﻀﺎن و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﺗﺮﺗﯿﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎن ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪‬‬
‫در ﺳﯿﻤﺎي ﻣﺮدي ﺳﻔﯿﺪﭘﻮش و ﻧﺎﺷﻨﺎس ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و از اﯾﺸﺎن درﺑﺎرهي اﺳﻼم‪،‬‬
‫اﯾﻤﺎن‪ ،‬اﺣﺴﺎن‪ ،‬و ﻗﯿﺎﻣﺖ و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي آن ﭘﺮﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫روزهي رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﺒﺎدت و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺮك‪ ‬ﺧﻮردن و‬
‫آﺷﺎﻣﯿﺪن و ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻣﻮارد ﯾﺎدﺷﺪه را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺮك اﯾﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎ از روي‬
‫ﻋﺎدت ﯾﺎ ﺑﻪﻗﺼﺪ‪ ‬ﺗﻦدرﺳﺘﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ و اﻧﺴﺎن اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ را ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل و ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶِ او واﮔﺬارد و در ﻃﻮل روزﻫﺎي رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از زﻣﺎن‬
 ‫‪227‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬واﺟﺐﺑﻮدن روزهي رﻣﻀﺎن و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط‪...‬‬

‫رؤﯾﺖ ﻫﻼل رﻣﻀﺎن ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎمِ ﻣﺸﺎﻫﺪهي ﻫﻼل ﺷﻮال‪ ،‬ﻫﻤﻪ روزه در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻃﻠﻮع‬
‫ﻓﺠﺮ ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬از ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن و ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش و از آنﭼﻪ ﮐﻪ‬
‫روزه را ﺑﺎﻃﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد‪.‬‬
‫اﻫﻤﯿﺖ و ﺟﺎﯾﮕﺎه روزه در اﺳﻼم‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن اﯾﻦ آﯾﯿﻦ ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ و ﺑﻪاﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺑﺮ اﺳﺎس دﻻﯾﻞ و دادهﻫﺎي روﺷﻦِ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻓﺮض‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ب َ� ٱ� َ‬‫ام َك َما ُكت ِ َ‬ ‫ّ‬
‫لص َي ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ ُ‬
‫ِين مِن � ۡبل ِ� ۡم‬ ‫ب عل ۡي� ُم ٱ ِ‬‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا كت ِ‬
‫َ َّ ُ َ َّ ُ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٣ :‬‬ ‫ل َعل� ۡم �تقون ‪﴾١٨٣‬‬
‫اي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ! روزه ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮض ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ را ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا روزه‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت‪ ‬اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻤﺎنِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ روزهي رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺗﺮك‪‬‬
‫روزه‪ ،‬ﺳﺒﺐ ﻧﻘﺺِ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ روزه را از روي ﺳﺴﺘﯽ و ﺗﻨﺒﻠﯽ ﺗﺮك‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ ﻧﯿﺴﺖ و اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺗﺮك‪ ‬ارﮐﺎنِ اﺳﻼم‪ -‬ﺑﻪﺟﺰ ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ و ﻧﻤﺎز‪ -‬ﮐﺎﻓﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ روزه ﺑﺮ اﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﻓﺮض‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد؛ اﻣﺎ درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا روزه ﺑﺎ ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﺸﻘﺖ و ﺗﺮك‪‬‬
‫ﻋﻼﯾﻖ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در روزﻫﺎي ﮔﺮم و ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‬
‫ﮐﻪ روزه ﺑﺮ اﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﻓﺮض ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﺎ داﻧﺴﺘﻦِ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﺗﺴﻠﯽﺑﺨﺶ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﺸﻘﺘﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻤﻞ‬
‫ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺮاي او آﺳﺎنﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﮔﻔﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ او‪ ،‬اﻣﺘﯿﺎزات و اﻟﻄﺎف وﯾﮋهاي ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺰ اﻣﺘﯿﺎزات و ﻓﻀﺎﯾﻠﯽ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪228‬‬
‫َ َّ ُ َ ُ َ‬
‫﴿ل َعل� ۡم � َّتقون ‪» ﴾١٨٣‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ«؛ زﯾﺮا روزه‪ ،‬ﺳﭙﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن را از آﺗﺶ دوزخ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و »ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روي اﯾﻤﺎن و‬
‫اﻣﯿﺪ ﺑﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب اﻻﻫﯽ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪاش آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺣﮑﻤﺖ‪ ‬وﺟﻮب روزه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ روزهدار‪ ،‬ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮدهي‬
‫َ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﮑﻤﺖ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ل ْﻢ‬
‫ﺎﻣ ُﻪ َو َ َ‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ َ ٌ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َ ُّ َ ْ َ َ َ‬
‫ﺮﺷاﺑَ ُﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ‬ ‫ع َﻃ َﻌ َ‬ ‫� ﺣﺎﺟﺔ ِﻲﻓ أن ﻳﺪ‬
‫ور واﻟﻌﻤﻞ ﺑِ ِﻪ ﻓﻠيﺲ ِ ِ‬‫ﻳﺪع ﻗﻮل الﺰ ِ‬
‫ﮐﻪ دروغﮔﻮﯾﯽ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي آنرا ﺗﺮك ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺎزي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺧﻮردن‬
‫و آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﺶ را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ«؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎنِ ﺗﺮك‪ ‬ﻋﻼﯾﻖ و ﻧﯿﺎزﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن‬
‫ﻋﺬاب دادنِ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ او ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ دروغﮔﻮﯾﯽ و رﻓﺘﺎر و‬
‫ﮐﺮدارِ دروﻏﯿﻦ و ﺟﺎﻫﻼﻧﻪ را ﺗﺮك ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َّ ٗ َّ ۡ ُ َ‬
‫و� ٰٖ‬
‫ت﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در روزﻫﺎي ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﺪه‬ ‫﴿ �ياما معد‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ را از آن ﺟﻬﺖ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ روﺷﻦ ﺷﻮد روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در‬
‫ﭼﻨﺪ‪ ‬روزِ ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ در ﭼﻨﺪ ﻣﺎه ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل؛ ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬زﻣﺎنِ روزه‪،‬‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﻘﻂ در ﭼﻨﺪ روزِ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َُ‬ ‫ُ َّ ً َ ۡ َ َ َ َ َ َّ ‪ََّ ۡ ّ ٞ‬‬ ‫َ َّ ٗ َّ ۡ ُ َ‬
‫ت َ� َمن َ� َن مِن�م مر�ضا أو ٰ‬
‫� سف ٖر فعِدة مِن �يا ٍ� أخ َر﴾‬ ‫�‬ ‫ٰ‬
‫﴿ �ياما معد ٖ‬
‫و�‬
‫ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ ﺑﯿﻤﺎر و ﯾﺎ در ﺳﻔﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺗﻌﺪاد روزﻫﺎي ﻓﻮتﺷﺪه در ﺳﺎﯾﺮ‬
‫اﯾﺎم روزه ﺑﮕﯿﺮد«‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﻧﺪك ﺑﻮدنِ روزﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ روزه ﺑﮕﯿﺮد‬
‫و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐِ ﺑﯿﻤﺎري ﯾﺎ ﺳﻔﺮ‪ ،‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮ او دﺷﻮار ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺗﻌﺪاد روزﻫﺎﯾﯽ‬
‫� ٱ َّ� َ‬
‫ِين‬
‫َ ََ‬
‫ﮐﻪ از اﯾﺎم ﻣﺸﺨﺺﺷﺪه از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬در ﺳﺎﯾﺮ روزﻫﺎ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪﴿ .‬و‬
‫َ َّ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َ ۡ ٗ َ‬ ‫ُ ُ َُ ۡ َ‪ۡ ُ َ َ ٞ‬‬
‫�� � ُه َو خ ۡ�‪ۚ �ُ ٞ‬ۥ‪» ﴾٠‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‬ ‫ِ�� �من �طوع خ‬ ‫ي ِطيقونهۥ ف ِدية طعام مِسك ٖ‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﺪارﻧﺪ« و در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻣﻘﯿﻢاﻧﺪ‪» ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﻔّﺎرهي ﻫﺮ روز ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﮑﯿﻦ‬
‫ﻏﺬا دﻫﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در اﺑﺘﺪاي اﻣﺮ ﺑﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪا ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روزه را ﻓﺮض ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6057 ،1903) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه رﺿﯽاﷲﻋﻨﻪ‪.‬‬

 ‫‪229‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬واﺟﺐﺑﻮدن روزهي رﻣﻀﺎن و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط‪...‬‬

‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻔﺎرهي ﻫﺮ روز‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﻣﺴﮑﯿﻦ ﻏﺬا دﻫﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﺑﺘﺪاي اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺧﺘﯿﺎر داد ﮐﻪ از دو‬
‫ﮔﺰﯾﻨﻪي روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﯾﺎ ﻏﺬا دادن ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﺴﮑﯿﻦ ﺑﻪازاي ﻫﺮ روز‪ ،‬ﻫﺮ ﮐﺪام را ﮐﻪ‬
‫َ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﻨﺪ و ﺳﭙﺲ در آﯾﻪي ﺑﻌﺪي‪ ،‬روزه‪ ،‬ﻻزم و ﻣﻘﺮر ﮔﺮدﯾﺪ‪َ ﴿ .‬وأن‬
‫ُ ُ َ َ َ‬ ‫َ ُ ُ ْ َ َّ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٤ :‬‬ ‫نت ۡم � ۡعل ُمون ‪﴾١٨٤‬‬‫وموا خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡم إِن ك‬ ‫تص‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯿﺪ و درك ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮاي ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬از ﻏﺬا دادن ﺑﻪ ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن دﺷﻮارﺗﺮ اﺳﺖ؛ از‬
‫اﯾﻦرو روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﻏﺬا دادن ﺑﻪ ﻣﺴﺘﻤﻨﺪان و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ .‬وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎن اﷲِ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﺒﺎدت ﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﺸﻘﺖ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﺟﺮ و ﺛﻮاﺑﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﻣﺴﺠﺪ دور اﺳﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا ﮔﺎمﻫﺎي‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﻣﯽدارد و ﻋﻤﻞِ ﺑﯿﺶﺗﺮي اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در اﻧﺠﺎم ﻋﺒﺎدتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي او آﺳﺎن ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮدش‬
‫را ﺑﻪ زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازد ﯾﺎ در ﭘﯽِ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﺑﺮ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮيِ‬
‫ﺑﯽﻣﻮرد در دﯾﻦ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮ را ﺑﻪ ﮐﺎري ﻣﮑﻠّﻒ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺖ‬
‫دﺷﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎمِ آن ﻋﻤﻞ ﺑﺮاﯾﺖ اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد؛ اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮدت‬
‫روشﻫﺎ و ﮔﺰﯾﻨﻪﻫﺎي دﺷﻮار را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﯾﮏ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬اﻧﺘﺨﺎب ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهاي‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ‬ﻧﺎآﮔﺎه ﮐﻪ در زﻣﺴﺘﺎنِ ﺳﺮد ﺑﻪرﻏﻢ دﺳﺖرﺳﯽ ﺑﻪ آب ﮔﺮم‪،‬‬
‫ﺑﺎ آب ﺳﺮد وﺿﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺗﻮﺟﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن وﺿﻮ‬
‫در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ رﻓﻊ درﺟﺎت و ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺳﺖ‪ .‬آري؛ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﮐﺮدن وﺿﻮ در ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻀﺎﯾﻠﯽ دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻨﻈﻮرِ رﺳﻮلﺧﺪا‪ ‬از ﻓﻀﺎﯾﻞ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از ﺳﺮِ ﻧﺎﭼﺎري و ﻋﺪم دﺳﺖرﺳﯽ ﺑﻪ آب ﮔﺮم‪ ،‬ﺑﺎ آب ﺳﺮد‬
‫وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪﻋﻤﺪ آب ﮔﺮم را ﺗﺮك‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺑﻪﺳﺮاغ آب ﺳﺮد ﺑﺮود؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ از ﻧﻌﻤﺖ‪ ‬اﷲ‪ ‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪230‬‬
‫َ ُ َ‬ ‫ُ َّ ً َ ۡ َ َ ٰ َ َ ‪ٞ‬‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫� َسف ٖر ف ِع َّدة ّم ِۡن �يَّا ٍ� أخ َر ۚ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از ﺷﻤﺎ‬ ‫﴿� َمن �ن مِن�م م ِر�ضا أو‬
‫ﺑﯿﻤﺎر و ﯾﺎ در ﺳﻔﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺗﻌﺪاد روزﻫﺎي ﻓﻮتﺷﺪه در ﺳﺎﯾﺮ اﯾﺎم روزه ﺑﮕﯿﺮد«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺑﯿﻤﺎري ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺑﯿﻤﺎريِ ﻣﺰﻣﻨﯽ ﮐﻪ اﻣﯿﺪي ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮ ‪‬د آن ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﻤﻮاره اداﻣﻪ دارد؛ در ﭼﻨﯿﻦ‬
‫وﺿﻌﯿﺘﯽ‪ ،‬روزه ﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎر واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﻔﺎرهي ﻫﺮ روز‪ ،‬ﺑﻪ ﯾﮏ‬
‫ﻣﺴﮑﯿﻦ ﻏﺬا دﻫﺪ‪ .‬زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ ﺳﺎلﺧﻮردهي ﻧﺎﺗﻮان و ﻓﺮﺗﻮﺗﯽ را‬
‫دارد ﮐﻪ اﻣﯿﺪي ﺑﻪ رﻓﻊ ﻋﺠﺰ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽِ او ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻧﻮع دوم‪ :‬ﺑﯿﻤﺎري ﯾﺎ ﻣﺮﺿﯽﺳﺖ ﮐﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮاي ﺷﺨﺺ‪ ،‬زﯾﺎن دارد و‬
‫ﺑﯿﻢِ آن ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﺎ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻫﻼك ﺷﻮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪنِ آب ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﺜﻞِ ﺑﺮﺧﯽ از اﻧﻮاع دﯾﺎﺑﺖ و اﻣﺜﺎلِ آن‪ ،‬ﮐﻪ روزه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ ُ ُ ٓ ْ َ ُ َ ُ ۡ َّ َّ َ َ َ ُ‬
‫� ۡم َرح ٗ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٢٩ :‬‬ ‫ِيما ‪﴾٢٩‬‬ ‫﴿و� �قتلوا أنفس� ۚم إِن ٱ� �ن ب ِ‬
‫و ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﻧﮑﺸﯿﺪ‪ .‬ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻧﻮع ﺳﻮم‪ :‬ﺑﯿﻤﺎري ﯾﺎ ﻣﺮﺿﯽﺳﺖ ﮐﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ را دﺷﻮارﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﺿﺮري ﻧﺪارد‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن روزه ﻧﮕﯿﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺲ از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺗﻌﺪاد روزﻫﺎي از دﺳﺖرﻓﺘﻪ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎم اﺑﺘﻼ‬
‫ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺸﻢدرد ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﯾﺎ دﻧﺪاندرد‪ ‬ﺳﺎده‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن روزهاش را ﺑﺨﻮرد؛ زﯾﺮا ﺣﮑﻤﺖ‪ ‬رﺧﺼﺖ‪ ،‬رﻓﻊ ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﺸﻘﺖ اﺳﺖ‬
‫و در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﺧﻮردنِ روزه ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺻﻞ ﺑﺮ وﺟﻮب روزه در وﻗﺖ‪ ‬آن‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ دﻟﯿﻞِ واﺿﺢ و روﺷﻨﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻮردن روزه‬
‫را ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬روا و ﻣﺒﺎح ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ در اﯾﻦﺻﻮرت اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ روزه اش‬
‫را ﺑﺨﻮرد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻀﺎيِ آنرا ادا ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻔﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ روزه ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳﻔﺮي ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺳﺨﺘﯽِ ﺳﻔﺮش دوﭼﻨﺪان ﻣﯽﺷﻮد و روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺑﺮاي او ﺿﺮر دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺳﻔﺮ در روزﻫﺎي ﮔﺮم و ﻃﻮﻻﻧﯽِ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در‬
 ‫‪231‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬واﺟﺐﺑﻮدن روزهي رﻣﻀﺎن و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط‪...‬‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎر اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎري ﻣﺮدم ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺳﻔﺮ ﺑﻮدﻧﺪ و‬
‫روزه داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺳﺨﺘﯽِ روزه در ﺳﻔﺮ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در‬
‫ﺣﻀﻮرِ اﺻﺤﺎب‪ #‬آب ﻧﻮﺷﯿﺪ ﺗﺎ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺧﯿﺎلِ آﺳﻮده‪ ،‬اﻓﻄﺎر ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ در‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺮاﯾﻄﯽ‪ ،‬ﺷﮑﺴﺘﻦِ روزه اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ و اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬ﭘﺲ از ﻋﺼﺮ ﺑﻮد‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم روزهي ﺧﻮد را ﻧﺸﮑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ‪،‬‬
‫ُ َ َ ُْ َ ُ ُ َ َ ْ‬
‫وﺌﻟﻚ اﻟ ُﻌ َﺼ ُﺎة«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آنﻫﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ آنﻫﺎ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن‬
‫وﺌﻟﻚ اﻟﻌﺼﺎة أ ِ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أ ِ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﻮع دوم‪ :‬ﺳﻔﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﭼﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن دﺷﻮاﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺳﺨﺘﯽاش ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺤﻤﻞ اﺳﺖ؛ در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮐﺮاﻫﺖ دارد و ﻋﻤﻞِ ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺳﻔﺮ ﺑﻮد؛ دﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ازدﺣﺎم ﻧﻤﻮده و‬
‫ﺷﺨﺼﯽ را زﯾﺮِ ﺳﺎﯾﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬اﯾﻦ ﻣﺮد را ﭼﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬روزه اﺳﺖ‪.‬‬
‫َّ َ‬
‫الﺴﻔ ِﺮ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟَيْ َﺲ ﻣ َﻦ اﻟْ ِّ‬
‫ﺮﺒ َّ‬
‫الﺼ ْﻮ ُم ِﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻧﻮع ﺳﻮم‪ :‬ﺳﻔﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺗﺄﺛﯿﺮي ﺑﺮ روزهي اﻧﺴﺎن ﻧﺪارد؛ ﯾﻌﻨﯽ روز‪ ،‬ﮐﻮﺗﺎه‬
‫اﺳﺖ و ﻫﻮا‪ ،‬ﺳﺮد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ روزه ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﺧﺘﯿﺎر ﺑﺎ ﺧﻮد‪ ‬اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؟ دﯾﺪﮔﺎه ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﺳﻨﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن آﺳﺎنﺗﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭘﺲ از ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻗﻀﺎي آنرا‬
‫ﺑﻪﺟﺎ ﺑﯿﺎورد و ﻧﯿﺰ ﺗﮑﻠﯿﻒ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ از ﮔﺮدنِ اﻧﺴﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻧﺴﺎن در وﻗﺖ‪ ‬آن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﭼﻬﺎر دﻟﯿﻞِ ﯾﺎدﺷﺪه‪،‬‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻔﺮي‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﮔﺮﻣﺎﯾﯽ ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺳﻔﺮي ﺑﻮدﯾﻢ؛ ﻣﺮدم از ﺷﺪت ﮔﺮﻣﺎ‪ ،‬دﺳﺘﺎﻧﺸﺎن را روي ﺳﺮ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و از ﻣﯿﺎنِ ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﺟﺰ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ رواﺣﻪ‪ ‬روزه ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1114 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1946 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1115 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ رﺿﯽاﷲﻋﻨﻪ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1122 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪232‬‬

‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ روزه در ﺳﻔﺮ اﺳﺖ و ﺳﻔﺮ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮ دارد و ﺷﺎﻣﻞِ ﻣﺴﺎﻓﺮ‬
‫ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه و اﻓﺮاد‪ ‬داﺋﻢاﻟﺴﻔﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺳﻔﺮﻫﺎي اﺗﻔﺎﻗﯽ ﯾﺎ ﻣﻘﻄﻌﯽ را ﻧﯿﺰ‬
‫درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا راﻧﻨﺪﮔﺎن ﮐﺎﻣﯿﻮنﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬روزه‬
‫ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﯽ و اﻗﺎﻣﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﺟﺎ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‬
‫اﻗﺎﻣﺖﮔﺎه ﺧﻮد را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ داﺋﻢاﻟﺴﻔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ روزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬در زﻣﺴﺘﺎن ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ اﻗﺎﻣﺖ ﺧﻮد ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫در ﺑﺎب ﭘﯿﺸﯿﻦ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫ُ ُّ َ َ ْ َ َ َ ُ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫‪ -١٢٢٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻗﺎل اﷲ‪ :‬ﻞﻛ �ﻤ ِﻞ اﺑ ِﻦ آدم ﻪﻟ إِﻻ‬
‫َ ُ َ َ ُ ْ‬ ‫ِّ َ ُ ُ َّ ٌ َ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ِّ َ َ َّ ُ‬
‫الﺼﻴﺎم‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ِﻲﻟ َوأﻧﺎ أﺟ ِﺰي ﺑ ِ ِﻪ‪َ ،‬والﺼﻴﺎم ﺟﻨﺔ‪ ،‬ﻓﺈذا ﺎﻛن ﻳﻮم ﺻ ْﻮ ِم أﺣ ِﺪ� ْﻢ ﻓﻼ ﻳ ْﺮﻓﺚ َوﻻ‬
‫َُ ُ ُ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ َّ ُ َ ٌ َ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ ْ ِّ َ‬ ‫َ ْ َ ْ‬
‫ﻳﺼﺨﺐ ﻓﺈن ﺳﺎﺑﻪ أﺣﺪ أ ْو ﻗﺎﺗﻠﻪ ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬إ� ﺻﺎﺋ ٌِﻢ‪َ .‬واﺬﻟِي �ﻔﺲ �ﻤ ٍﺪ �ِﻴ ِﺪه ِ ﺨﻟﻠﻮف ﻓ ِﻢ‬
‫َْ ََ َْ ُ َُ َ َْ َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ُ َْ‬ ‫َّ‬
‫ﺎن �ﻔ َﺮﺣﻬﻤﺎ‪ :‬إِذا أ�ﻄ َﺮ ﻓ ِﺮح ﺑ ِ ِﻔﻄ ِﺮه ِ‪،‬‬ ‫ﻚ‪ .‬ل ِﻠﺼﺎﺋ ِِﻢ ﻓﺮﺣﺘ ِ‬
‫�ﺢ ال ِﻤﺴ ِ‬ ‫الﺼﺎﺋ ِِﻢ أﻃﻴﺐ ﻋِﻨﺪ اﷲِ ﻣِﻦ رِ ِ‬
‫َ َ َ َ َّ ُ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻲﻘ َر�ﻪ ﻓ ِﺮح ﺑِﺼ ْﻮ ِﻣ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎريﺳﺖ‪[.‬‬ ‫و�ذا ﻟ ِ‬
‫َ ْ‬ ‫ِّ َ ُ‬ ‫ُ َُْ ُ َ َ َُ َ َ َ َُ َ ْ َُ ْ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺷاﺑﻪ‪َ ،‬وﺷﻬ َﻮﺗﻪ ﻣِﻦ أﺟ ِ�‪ ،‬الﺼﻴﺎم ِﻲﻟ َوأﻧﺎ أﺟ ِﺰي ﺑ ِ ِﻪ‪،‬‬ ‫رواﻳﺔ ﻪﻟ‪�» :‬ﺮﺘك ﻃﻌﺎﻣﻪ‪ ،‬و‬ ‫ٍ‬ ‫و�‬
‫َ َ َ َُ َ ْ َْ‬
‫ﺮﺸ أﻣﺜﺈﻬﻟﺎ«‪.‬‬‫واﺤﻟﺴﻨﺔ ﺑِﻌ ِ‬
‫َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ْ َْ‬ ‫َ َ ْ ََ ُ َ ُ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬
‫ﺮﺸ أﻣﺜﺈﻬﻟﺎ إِﻰﻟ ﺳﺒ ِﻊ ﻣِﺌ ِﺔ‬ ‫ﻤﻟﺴﻠﻢ‪» :‬ﻞﻛ �ﻤ ِﻞ اﺑ ِﻦ آدم ﻳﻀﺎ�ﻒ‪ ،‬اﺤﻟﺴﻨﺔ ﺑِﻌ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِو ِ� رواﻳ ٍﺔ‬
‫ََ ُ َ ََُْ ََ َ َُ ْ ْ‬ ‫َ َ ْ‬ ‫َّ َّ ْ َ َ َّ ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬
‫ِﺿﻌ ٍﻒ‪ .‬ﻗﺎل اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‪ :‬إِﻻ الﺼﻮم ﻓﺈﻧﻪ ِﻲﻟ وأﻧﺎ أﺟ ِﺰي ﺑ ِ ِﻪ؛ ﻳﺪع ﺷﻬﻮﺗﻪ وﻃﻌﺎﻣﻪ ﻣِﻦ أﺟ ِ�‪.‬‬
‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َُ ُ ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َ ٌ َْ َ‬ ‫َ َ ٌ َْ ْ‬ ‫َْ ََ‬ ‫َّ‬
‫ﺎن‪ :‬ﻓ ْﺮﺣﺔ ﻋِﻨﺪ ﻓ ِﻄ ِﺮه ِ‪َ ،‬وﻓ ْﺮﺣﺔ ﻋِﻨﺪ ﻟ ِﻘﺎءِ َر� ِﻪ‪َ .‬وﺨﻟﻠﻮف �ِﻴ ِﻪ أﻃﻴ ُﺐ ﻋِﻨﺪ اﷲِ ِﻣﻦ‬ ‫لﻠﺼﺎﺋ ِِﻢ ﻓﺮﺣﺘ ِ‬
‫ْ‬
‫ﻚ«‪.‬‬ ‫�ﺢ ال ِﻤﺴ ِ‬ ‫ِر ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﻋﻤﻞِ‬
‫آدﻣﯽزاد ﺑﺮاي ﺧﻮدش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺰ روزه ﮐﻪ از آنِ ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﻦ ﺧﻮدم ﭘﺎداش آنرا‬
‫ﻣﯽدﻫﻢ‪ .‬و روزه‪ ،‬ﺳﭙﺮ)ي در ﺑﺮاﺑﺮ آﺗﺶ دوزخ( اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ روزه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺰﻧﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ او دﺷﻨﺎم داد ﯾﺎ ﺑﺎ او درﮔﯿﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1904 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1151:‬‬

 ‫‪233‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬واﺟﺐﺑﻮدن روزهي رﻣﻀﺎن و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط‪...‬‬

‫ﺷﺪ‪ ،‬در ﺟﻮاﺑﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ روزه ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎنِ ﻣﺤﻤﺪ در دﺳﺖ‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻮي دﻫﺎن روزهدار ﻧﺰد اﷲ از ﺑﻮي ﻣﺸﮏ ﻧﯿﺰ ﺧﻮشﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬روزهدار دوﺑﺎر‬
‫ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻓﻄﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﻓﻄﺎرش ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬از ﺑﺎﺑﺖ روزهاش ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺧﻮردﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ و ﺷﻬﻮﺗﺶ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﻣﻦ‬
‫ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ روزه‪ ،‬وﯾﮋهي ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﻦ ﺧﻮدم ﭘﺎداش آنرا ﻣﯽدﻫﻢ و ﭘﺎداش ﻫﺮ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ده ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﻋﻤﻞِ اﻧﺴﺎن ﭼﻨﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و ﭘﺎداش ﻫﺮ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬از ده ﺗﺎ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺑﺮاﺑﺮ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﮕﺮ روزه ﮐﻪ‬
‫وﯾﮋهي ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻣﻦ ﺧﻮدم ﭘﺎداشِ آنرا ﻣﯽدﻫﻢ‪ .‬ﺑﻨﺪهام‪ ،‬ﺷﻬﻮت و ﺧﻮراﮐﺶ را‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬روزهدار دو ﺑﺎر ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﯾﮏﺑﺎر ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻓﻄﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻣﻼﻗﺎت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬و ﺑﻮي دﻫﺎن روزهدار‬
‫ﻧﺰد اﷲ از ﺑﻮي ﻣﺸﮏ ﻧﯿﺰ ﺧﻮشﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ آﯾﺎﺗﯽ درﺑﺎرهي وﺟﻮب روزه‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺣﺎوي ﻣﻄﺎﻟﺐ و ﻧﮑﺎﺗﯽ ارزﻧﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬روزه را وﯾﮋهي ﺧﻮد ﻗﺮار داده اﺳﺖ و ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻤﺎل‪ ،‬از آنِ آدﻣﯽزاد‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮ ﻋﻤﻞِ آدﻣﯽزاد ﺑﺮاي ﺧﻮدش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺟﺰ روزه ﮐﻪ از آنِ ﻣﻦ اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ روزه از ﻣﯿﺎن اﻋﻤﺎلِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬وﯾﮋهي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬و رازي ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪه و‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرِ اوﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﺑﻪرﻏﻢِ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻣﯿﺎن ﺟﻤﻊ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم‬
‫ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﻧﺴﺎن روزه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﺘﺶ ﻧﯿﺰ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﺑﻪ اﺧﻼص ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ اﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﺑﻪ دادﺧﻮاﻫﯽﻫﺎ و ﺣﻘﻮﻗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬رﺳﯿﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺣﻖّ ﻫﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻘّﯽ را از روي اﻋﻤﺎل ﻧﯿﮏ‪ ‬ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي دادن ﺣﻖّ ﺣﻖدار‪ ،‬از روزهي ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞِ او ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد؛ زﯾﺮا روزه از آنِ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ‬ﺷﺨﺺ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪234‬‬

‫ﺗﻌﻠﻖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﻮب و ﺟﺎﻟﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎداش روزه ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮد‪ ‬روزهدار ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﮔﺮدد و از آن ﺑﺮاي اداي ﺣﻘﻮقِ دادﺧﻮاﻫﺎن و‬
‫ﺣﻖدارانِ وي‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻋﻤﻞِ ﻧﯿﮏ‪ ‬اﻧﺴﺎن ده ﺗﺎ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ روزه ﮐﻪ ﭘﺎداشِ آن‪ ،‬ﺑﯽﺷﻤﺎر‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺳﺒﺒﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در روزه‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع‬
‫ﺻﺒﺮ وﺟﻮد دارد‪ :‬ﺻﺒﺮ و ﭘﺎﯾﺪاري ﺑﺮ اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪ ،‬ﺻﺒﺮ و‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداري در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ‪ ،‬و ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻻﻫﯽ‪.‬‬
‫ﺻﺒﺮ و ﭘﺎﯾﺪاري ﺑﺮ اﻃﺎﻋﺖ‪ ‬اﷲ‪ ‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ روزه را‬
‫ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﺨﺘﯽ و دﺷﻮاريِ روزه را‬
‫ﺗﺤﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺗﺤﻤﻞ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و آنﭼﻪ ﺑﺮاي او ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺘﯽِ روزه اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﺻﻞِ روزه را ﻧﺎﺧﻮش ﺑﺪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫روزه را از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنرا ﻓﺮض ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﺗﺒﺎه‬
‫و ﺑﺮﺑﺎد ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﻃﺒﯿﻌﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺨﺘﯽ و ﻣﺸﻘﺖ‪ ‬روزه ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻧﺎﮔﻮار و دﺷﻮار‬
‫ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن اﯾﻦ ﺳﺨﺘﯽ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﷲ ﺗﺤﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‬
‫وﺷﻬﻮت ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽ ﺗﺮك ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﺻﺒﺮ و ﭘﺎﯾﺪاري‬
‫ﺑﺮ ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪)» :‬ﺑﻨﺪهام(‬
‫ﺧﻮردﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ و ﺷﻬﻮﺗﺶ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﻣﻦ ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻧﻮع دوم ﺻﺒﺮ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداري در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﺻﺒﺮ‬
‫ﻧﯿﺰ در روزهدار ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﻮدش را از ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎز ﻣﯽدارد و از‬
‫دروغﮔﻮﯾﯽ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﯿﻬﻮده و ﺑﯽﺧﺮداﻧﻪ و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ﻣﯽﭘﺮﻫﯿﺰد‪.‬‬
‫ﻧﻮع ﺳﻮم ﺻﺒﺮ‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻻﻫﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎنِ روزهدار ﺑﻪوﯾﮋه در‬
‫روزﻫﺎي ﮔﺮم و ﻃﻮﻻﻧﯽِ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬ﺗﺸﻨﮕﯽ و ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و اﻣﺜﺎلِ آن دﭼﺎر‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﺘﯽ ﮐﻼﻓﻪ و ﺑﯽﺣﻮﺻﻠﻪ ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ رﺿﺎﯾﺖ‪‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﺗﺤﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽورزد‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ روزه‪ ،‬ﺣﺎوي اﻧﻮاع ﺻﺒﺮ و ﺑﺮدﺑﺎريﺳﺖ و از اﯾﻦرو اﺟﺮ و‬
‫ﺛﻮاب ﺑﯽﺷﻤﺎري دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪235‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬واﺟﺐﺑﻮدن روزهي رﻣﻀﺎن و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط‪...‬‬

‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ َ ۡ ُ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬
‫َ َُ‬ ‫َّ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[١٠ :‬‬ ‫اب ‪﴾١٠‬‬‫� حِس ٖ‬ ‫﴿إِ�ما يو� ٱل� ٰ ِ�ون أجرهم بِغ ِ‬
‫ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮدﺑﺎران‪ ،‬ﭘﺎداش ﺧﻮﯾﺶ را ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﺪون ﺣﺴﺎب درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬از دﯾﮕﺮ ﻧﮑﺎت ارزﻧﺪهاي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ روزهدار دوﺑﺎر‬
‫ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﯾﮑﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻓﻄﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﯽِ روزهدار در ﻫﻨﮕﺎم اﻓﻄﺎر‪ ،‬از دو ﺟﻬﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬از ﯾﮏﺳﻮ ﺧﻮﺷﺤﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ او ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎده و ﺗﻮﻓﯿﻘﺶ‬
‫داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮاﯾﺾ اﻻﻫﯽ را ادا ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﯿﺎر اﻧﺴﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻗﺒﺮ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ آرزو ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اي ﮐﺎش ﯾﮏ روز ﻫﻢ ﮐﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاي روزه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ‪ ،‬آرزوﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺗﺤﻘﻖ ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎنِ‬
‫روزهدار در ﻫﻨﮕﺎم اﻓﻄﺎر ﺷﺎدﻣﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﯾﮑﯽ از ﻓﺮاﯾﺾ‬
‫او را ﺑﻪﺟﺎ آورده اﺳﺖ‪ .‬و ﺷﺎديِ دﯾﮕﺮش‪ ،‬ﺑﻪاﻗﺘﻀﺎي ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺑﺸﺮيﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫از آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺲ از ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺘﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﻣﺪت‪ ،‬از ﺣﻼلِ اﻻﻫﯽ‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا روزهدار ﻫﻨﮕﺎمِ اﻓﻄﺎر‪ ،‬از دو ﺟﻬﺖ‬
‫ﺧﻮﺷﺤﺎل ﻣﯽﮔﺮدد‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ او ﻣﻨﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺗﻮﻓﯿﻘﺶ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮاﯾﺾ‬
‫او را ﺑﻪﺟﺎ ﺑﯿﺎورد‪.‬‬
‫و دوم اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او اﺟﺎزه داده و ﺑﺮاﯾﺶ ﺣﻼل ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي‬
‫ﺟﺴﻤﯽ و ﺟﻨﺴﯽاش را در ﭼﺎرﭼﻮب ﻓﺮﻣﺎنِ اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -4‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ‪ ‬ﻓﺮض ﺷﺪن روزه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ روزه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻓﺮﯾﺎد‬
‫ﺑﺰﻧﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ او دﺷﻨﺎم داد ﯾﺎ ﺑﺎ او درﮔﯿﺮ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺟﻮاﺑﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‬
‫روزه ﻫﺴﺘﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻧﺴﺎنِ روزهدار ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻌﺼﯿﺖﺑﺎر و ﮔﻨﺎهآﻟﻮد‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺘﯿﻦ و ﺑﺎوﻗﺎر ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ او ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮَش‬
‫داد و ﻓﺮﯾﺎد ﻧﺰﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ روزه ﻫﺴﺘﻢ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺎ زﺑﺎنِ ﺣﺎل‬
‫ﺑﻪ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﺑﻔﻬﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﮑﻮت ﻣﻦ‪ ،‬از ﺳ ِﺮ ﻋﺠﺰ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺟﻮاب دﻫﻢ؛ اﻣﺎ ﭼﻮن روزه ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﭼﯿﺰي‬
‫ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از ﮔﺴﺘﺎﺧﯽِ ﺑﯿﺶﺗﺮِ وي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪236‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎنِ روزهدار در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﯽادﺑﯽ ﯾﺎ ﮔﺴﺘﺎﺧﯽِ دﯾﮕﺮان ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫»ﻣﻦ روزه ﻫﺴﺘﻢ«‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦداريﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮﯾﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﻮدش‬
‫ﺗﺬﮐﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺟﻮاب دﺷﻨﺎمدﻫﻨﺪه را ﺑﺪﻫﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و آﻣﻮزهﻫﺎي‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻫﺮﮔﺎه ﭼﺸﻢِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺟﻠﻮهاي از ﻣﻈﺎﻫﺮ زﯾﺒﺎ و‬
‫ﻓﺮﯾﺒﻨﺪهي دﻧﯿﺎ ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ آن ﭼﯿﺰ رﻏﺒﺖ ﭘﯿﺪا ﻧﮑﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﻔﺲ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َّ ْ ْ َ‬
‫اﻵﺧ َﺮ ِة«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ِ‬ ‫آن ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ و واﺑﺴﺘﻪ ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪َّ » :‬ﺒﻟﻴْﻚ ِإن اﻟ َﻌيﺶ َﻋيﺶ‬
‫»ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻓﺮﻣﺎن ﺗﻮ را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮب و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫آﺧﺮت اﺳﺖ«‪ .‬و زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ‪ ،‬زوالﭘﺬﯾﺮ و ﻓﺎﻧﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﺎرهاي از ﻓﻮاﯾﺪ روزه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺨﺸﯽ‬
‫از ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺟﺎ آورده‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬ﻗﺪﺳﯽ ﯾﺎ اﻻﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ﻦ ﺷﺨﺺِ‬
‫اﷲ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﺨﺸﯽ از آن ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺒﻮي‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨ ِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ﺎل‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ْأ� َﻔ َﻖ َز ْو َﺟ ْ� ﻲﻓ َﺳبﻴﻞ اﷲِ ﻧُﻮد َِي ﻣ ِْﻦ أﺑْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ ُ َّ‬
‫اب‬‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪َ -١٢٢٤‬و�ﻨﻪ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗ‬
‫َّ َ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َّ َ ُ َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ ٌ َ‬
‫�‪َ � ،‬ﻤ ْﻦ ﺎﻛن ﻣ ِْﻦ أﻫ ِﻞ الﺼﻼة ِ د ِ‬ ‫َ َّ َ َ ْ َ‬
‫ﺎب الﺼﻼة ِ‪َ ،‬وﻣﻦ ﺎﻛن ﻣِﻦ‬ ‫ﻲﻋ ﻣِﻦ ﺑ ِ‬ ‫اﺠﻟﻨﺔِ‪ ،‬ﻳﺎ �ﺒﺪ اﷲِ ﻫﺬا ﺧ‬
‫َ ْ َ َ‬ ‫َّ َّ‬ ‫ِّ َ ُ َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ ْ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺎن‪َ ،‬وﻣﻦ ﺎﻛن‬ ‫ﺎب الﺮ� ِ‬ ‫ﻲﻋ ﻣِﻦ ﺑ ُ ِ‬ ‫ﺎم د ِ‬‫ﺠﻟﻬﺎدِ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ ﺎﻛن ﻣ ِْﻦ أﻫ ِﻞ الﺼﻴ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎب ا‬
‫ِ‬ ‫ﺠﻟﻬﺎ ِد د ِﻲﻋ ﻣِﻦ ﺑ‬‫ِ‬ ‫أﻫ ِﻞ ا‬
‫َ‬ ‫ْ َ ِّ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ ُ َ ْ‬ ‫َّ َ َ ُ َ ْ َ‬ ‫ْ‬
‫َ‬
‫ﺎب الﺼﺪﻗ ِﺔ«‪ .‬ﻗﺎل أﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ‪ :‬ﺑِﺄﻲﺑ أﻧﺖ َوأ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ! ﻣﺎ‬ ‫ﻲﻋ ﻣ َِﻦ ﺑ ِ‬ ‫ﻣ ِْﻦ أﻫ ِﻞ الﺼﺪﻗ ِﺔ د ِ‬
‫َ ُ ِّ َ َ َ َ‬ ‫َ ٌ ْ ْ َ‬ ‫ُْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ﻰﻠﻋ َﻣ ْﻦ ُد ِ َ ْ ْ َ ْ َ‬ ‫ََ‬
‫اب ﻠﻛﻬﺎ؟ �ﻘﺎل‪:‬‬ ‫اب ﻣِﻦ ﺮﺿور ٍة‪ ،‬ﻓﻬﻞ ﻳﺪﻰﻋ أﺣﺪ ﻣِﻦ ﺗ ِﻠﻚ اﻷﺑﻮ ِ‬ ‫ﻲﻋ ﻣِﻦ ﺗ ِﻠﻚ اﻷﺑﻮ ِ‬
‫ََْ َ ْ ُ ْ َ ُ َ ُْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫أرﺟﻮ أن ﺗ�ﻮن ِﻣﻨﻬ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫»�ﻌﻢ‪ ،‬و‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﯾﮏ ﺟﻔﺖ از ﯾﮏ ﭼﯿﺰ‬
‫)ﻣﺎﻧﻨﺪ دو درﻫﻢ ﯾﺎ دو اﺳﺐ ﯾﺎ دو ﺷﺘﺮ و اﻣﺜﺎلِ آن( اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ‪ ،‬از دروازه ﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﻧﺪا داده ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اي ﺑﻨﺪهي اﷲ! اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﮐﺎر ﺧﯿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮐﻪ اﻫﻞ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از‬
‫دروازهي ﻧﻤﺎز‪ ،‬و ﻫﺮﮐﺲ اﻫﻞ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از دروازهي ﺻﺪﻗﻪ و ﻫﺮﮐﺲ اﻫﻞ ﺟﻬﺎد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از دروازهي ﺟﻬﺎد و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬اﻫﻞ روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از دروازهي »رﯾﺎن« )ﺑﻪ ﺳﻮي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1897 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1027:‬‬

 ‫‪237‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬واﺟﺐﺑﻮدن روزهي رﻣﻀﺎن و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط‪...‬‬

‫ﺑﻬﺸﺖ( ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭘﺪر و ﻣﺎدرم‬
‫ﻓﺪاﯾﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ او را از ﯾﮏ دروازه ﺻﺪا ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﺪارد )و روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرود(؛ اﻣﺎ آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ او را از ﻫﻤﻪي دروازهﻫﺎ ﺻﺪا ﺑﺰﻧﻨﺪ؟« ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»آري؛ و اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﯽ«‪.‬‬
‫َ َّ َ ً ُ َ ُ َ ُ َّ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬
‫الﺮ�ﺎن‪،‬‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن ﻲﻓ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﺑﺎﺑﺎ �ﻘﺎل ﻪﻟ‪:‬‬ ‫ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٢٢٥‬وﻋﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ‬
‫َّ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٌ ُُْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ ُ ُ ْ ُ َّ ُ َ َ َ‬
‫�ﻫ ْﻢ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬أ� َﻦ الﺼﺎﺋ ِﻤﻮن؟‬ ‫ﻳﺪﺧﻞ ﻣِﻨﻪ الﺼﺎﺋ ِﻤﻮن ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬ﻻ ﻳﺪﺧﻞ ﻣِﻨﻪ أﺣﺪ �‬
‫َ ُ ُ ُْ َ َ ٌ َُُْ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ ََ َْ ُ ْ ُْ َ َ ٌ‬ ‫ََُ ُ َ‬
‫�ﻫ ْﻢ‪ ،‬ﻓﺈذا دﺧﻠﻮا أﻏﻠِﻖ ﻓﻠ ْﻢ ﻳﺪﺧﻞ ﻣِﻨﻪ أﺣﺪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ‬ ‫�ﻴﻘﻮمﻮن ﻻ ﻳﺪﺧﻞ ﻣِﻨﻪ أﺣﺪ �‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺑﻬﺸﺖ دروازهاي ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫"رﯾﺎن" وﺟﻮد دارد و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬روزهداران از آن وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﮐﺴﯽ‬
‫ﺟﺰ آﻧﺎن از اﯾﻦ دروازه وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬روزه داران ﮐﺠﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫ﭘﺲ روزه داران ﺑﺮﻣﯽﺧﯿﺰﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺟﺰ آﻧﺎن از اﯾﻦ دروازه ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽرود و‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ روزهداران وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دروازه ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺴﯽ از‬
‫اﯾﻦ درب وارد ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ ْ َ ْ َ ُ ُ َْ ً‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٢٢٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ �ﺒ ٍﺪ ﻳﺼﻮم ﻳﻮﻣﺎ ﻲﻓ‬
‫َّ َ ْ َ َ ً‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ﻴﻞ اﷲِ إِﻻ ﺑﺎﻋﺪ اﷲ ﺑِﺬل ِﻚ اﻴﻟﻮ ِم وﺟﻬﻪ ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫� ﺧ ِﺮ�ﻔﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺎر ﺳﺒ ِﻌ‬ ‫ﺳب ِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﯾﮏ روز در راه‪‬‬
‫اﷲ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﷲ ﭼﻬﺮهي او را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل‪ ،‬از آﺗﺶ دوزخ دور‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ً ْ َ ً ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺻﺎم َرمﻀﺎن إﻳﻤﺎﻧﺎ َواﺣتِﺴﺎﺑﺎ‪ ،‬ﻏ ِﻔ َﺮ ُﻪﻟ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٢٢٧‬وﻋﻦ‬
‫ِ‬
‫َ َ َّ َ ْ َ ْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫َﻣﺎ �ﻘﺪم ﻣِﻦ ذﻧﺒِ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1896 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1152:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2840 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1153:‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1897 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1027:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪238‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬از روي اﯾﻤﺎن و اﻣﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫اﺟﺮ و ﺛﻮاب‪ ،‬ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪاش آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﮐﺘﺎﺑﺶ آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﯾﮏ ﺟﻔﺖ از ﯾﮏ ﭼﯿﺰ‬
‫)ﻣﺎﻧﻨﺪ دو درﻫﻢ ﯾﺎ دو اﺳﺐ ﯾﺎ دو ﺷﺘﺮ و اﻣﺜﺎلِ آن( اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ‪ ،‬از دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺪا‬
‫داده ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اي ﺑﻨﺪهي اﷲ! اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﮐﺎر ﺧﯿﺮ اﺳﺖ«‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ واژهي‬
‫َْ َْ‬ ‫َْ َْ‬
‫�«‬
‫�« آﻣﺪه اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر از آن‪ ،‬دو ﻧﻮع اﻧﻔﺎق ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪» ،‬زوﺟ ِ‬ ‫»زوﺟ ِ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﯾﮏ ﺟﻔﺖ از ﯾﮏ ﻧﻮع ﯾﺎ از ﯾﮏ دﺳﺘﻪ ﮐﺎﻻﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ ُ ۡ َ ۡ َ ٰ ٗ َ َٰ َ ٗ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٧ :‬‬ ‫﴿و�نتم أز�جا ث�ثة ‪﴾٧‬‬
‫و ﺷﻤﺎ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آورد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از‬
‫دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺪا داده ﻣﯽﺷﻮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن او را ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﺑﻪ او‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اي ﺑﻨﺪهي اﷲ! اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﮐﺎر ﺧﯿﺮ اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫اﻧﻔﺎق در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐﻪ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ اﻫﻞ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫از دروازهي ﻧﻤﺎز‪ ،‬و ﻫﺮﮐﺲ اﻫﻞ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از دروازهي ﺻﺪﻗﻪ و ﻫﺮﮐﺲ اﻫﻞ ﺟﻬﺎد‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از دروازهي ﺟﻬﺎد و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬اﻫﻞ روزه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از دروازهي »رﯾﺎن« )ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﺑﻬﺸﺖ( ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬رﯾﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗَﺮ و ﺗﺎزه ﯾﺎ ﺷﺎداب و ﭘ‪‬ﺮآب و ﻧﺎمِ ﯾﮑﯽ از‬
‫دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وﯾﮋهي روزهداران ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺎﻣﺶ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺟﺎﻟﺒﯽ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻤﻞﮐﺮد‪ ‬روزهداران دارد؛ زﯾﺮا روزهداران ﺗﺸﻨﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در روزﻫﺎي ﮔﺮم و‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽِ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن‪ .‬ﻟﺬا رﯾﺎن‪ ،‬ﻧﺎم ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﺑﺮاي دروازهايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ روزهداران اﺧﺘﺼﺎص‬
‫دارد؛ اﻫﻞ ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﯾﺎد ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻫﻞ ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﯾﺎد‬
‫ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و اﻫﻞ روزه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﯾﺎد روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﻟﺬا ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻓﻘﻂ روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ دوزخ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ وﺿﻌﯿﺖ و ﻋﻤﻞﮐﺮدي ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮي‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎرِ درﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻫﺸﺖ دروازه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
 ‫‪239‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬واﺟﺐﺑﻮدن روزهي رﻣﻀﺎن و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط‪...‬‬

‫ﺗﻌﺪاد درﻫﺎي دوزخ‪ ،‬ﻫﻔﺖ درب‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ درﺑﺎرهي درﻫﺎي دوزخ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫﴿ل َ َها َس ۡب َعة �بۡ َ� ٰب ل ِ� بَاب ّم ِۡن ُه ۡم ُج ۡزء‪َّ ٞ‬مق ُس ٌ‬
‫ّ‬ ‫ُ‬
‫]اﳊﺠﺮ‪[٤٤ :‬‬ ‫وم ‪﴾٤٤‬‬ ‫ٖ ِ ٖ‬
‫دوزخ‪ ،‬داراي ﻫﻔﺖ دروازه اﺳﺖ و ﻫﺮ دري‪ ،‬ﺳﻬﻢ ﻣﺸﺨﺼﯽ از آﻧﺎن )=ﭘﯿﺮوان اﺑﻠﯿﺲ( دارد‪.‬‬
‫و ﺗﻌﺪاد دروازهي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬در ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﻓﺪاﯾﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن او را از ﯾﮏ دروازهي ﺑﻬﺸﺖ ﺻﺪا‬
‫ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﺪارد و روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرود؛ اﻣﺎ آﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﻫﺴﺖ ﮐﻪ او را‬
‫از ﻫﻤﻪي دروازهﻫﺎ ﺻﺪا ﺑﺰﻧﻨﺪ؟« رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آري؛ و اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺎﺷﯽ«‪ .‬ﻟﺬا اﺑﻮﺑﮑﺮ از دروازهﻫﺎي ﻫﺸﺖﮔﺎﻧﻪي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪﺳﻮي آن ﻓﺮا ﺧﻮاﻧﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﻪﺳﻮي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻣﯽﺷﺘﺎﻓﺖ و ﭘﯿﺶﻗﺮاول ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻮد و‬
‫از ﻫﺮ ﮐﺎر ﺧﯿﺮي‪ ،‬ﺳﻬﻤﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ روزي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫دادن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮد؛ ﻋﻤﺮ‪ ‬از ﺳﺮِ رﻗﺎﺑﺖ و ﭘﯿﺸﯽ ﺟﺴﺘﻦ در اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬و ﻧﻪ‬
‫از روي ﺣﺴﺎدت‪ ،‬ﮐﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ در ﺻﺪﻗﻪ دادن از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﭘﯿﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮد؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﻧﺼﻒ اﻣﻮاﻟﺶ را ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آورد و ﭼﻮن ﺑﺎ ﻧﯿﻤﯽ از اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﻪ ﺣﻀﻮرِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺮفﯾﺎب ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻫﻤﻪي اﻣﻮاﻟﺶ را ﻧﺰد‪‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آورده اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺑﺮاي ﺧﺎﻧﻮادهات ﭼﻪ‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪاي؟ و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ را‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻫﻤﺎنﺟﺎ اﻋﺘﺮاف ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ از اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﭘﯿﺸﯽ ﺑﮕﯿﺮم؛ زﯾﺮا اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﭘﯿﺶﻗﺮاول ﺻﺤﺎﺑﻪ‪#‬‬
‫در اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻮد و اﯾﻤﺎﻧﺶ ﻓﺮاﺗﺮ از اﯾﻤﺎن ﻫﻤﻪي آﻧﺎن ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮي در ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه آورده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬از روي اﯾﻤﺎن و اﻣﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫اﺟﺮ و ﺛﻮاب‪ ،‬ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪاش آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪240‬‬
‫ُ ِّ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ْ ْ َ ُ َ َّ‬ ‫َّ‬
‫اﺠﻟﻨﺔِ‪َ ،‬وﻏﻠﻘﺖ‬ ‫‪ -١٢٢٨‬وﻋﻨﻪ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا ﺟﺎء رمﻀﺎن‪ ،‬ﻓﺘِﺤﺖ أﺑﻮاب‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ‬
‫الﺸ َﻴﺎﻃ ُ‬ ‫ْ َ ُ َّ َ ُ ِّ َ‬
‫ِ�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ت‬
‫ﺎر‪ ،‬وﺻﻔﺪ ِ‬ ‫أﺑﻮاب اﻨﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ رﻣﻀﺎن ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪،‬‬
‫دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﮔﺸﻮده و دروازهﻫﺎي دوزخ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ ﺑﻪ زﻧﺠﯿﺮ‬
‫ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ ُ ُ َ َ ْ َ َ َ َْ ُ‬ ‫َ ُ ُ َُْ‬ ‫َّ‬
‫ﻲﺒ ﻋﻠﻴ� ْﻢ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻏ‬ ‫ﺈن‬‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫ؤ�‬ ‫ِﺮ‬ ‫ل‬ ‫وا‬ ‫ﺮ‬‫ﻄ‬‫ِ‬ ‫أﻓ‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫‪ -١٢٢٩‬وﻋﻨﻪ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺻﻮمﻮا ل ِﺮؤ�‬
‫) ‪(2‬‬
‫ِ�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎريﺳﺖ‪[.‬‬ ‫ﺎن ﺛَﻼَ� َ‬
‫َّ َ َ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﻓﺄ� ِﻤﻠﻮا ﻋِﺪة ﺷﻌﺒ‬
‫َ ْ ُ َّ َ َ ْ ُ ْ َ ُ ُ َ َ َ َ ً‬ ‫ُ‬
‫ِ� ﻳ ْﻮﻣﺎ«‪.‬‬ ‫و� رواﻳﺔ مﺴﻠِ ٍﻢ‪» :‬ﻓﺈن �ﻢ ﻋﻠﻴ�ﻢ ﻓﺼﻮمﻮا ﺛﻼ�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ دﯾﺪنِ ﻫﻼل رﻣﻀﺎن‪ ،‬روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺎ دﯾﺪنِ ﻫﻼلِ ﺷﻮال‪ ،‬روزه ﺑﮕﺸﺎﯾﯿﺪ )و ﻋﯿﺪ ﮐﻨﯿﺪ(؛ و اﮔﺮ ﻫﻼل ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را‬
‫ﻧﺪﯾﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎرِ روزﻫﺎي ﺷﻌﺒﺎن را ﺳﯽ روز در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و اﮔﺮ اﺑﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از دﯾﺪنِ ﻫﻼلِ ﺷﻮال ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﯽ روز‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﺑﺎب وﺟﻮب روزهي رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ رﻣﻀﺎن ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬دروازهﻫﺎي‬
‫ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﮔﺸﻮده و دروازهﻫﺎي دوزخ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ ﺑﻪ زﻧﺠﯿﺮ ﮐﺸﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻪ رويداد‪ ‬ﻣﻬﻢ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﮔﺸﻮده ﻣﯽﺷﻮد؛ اﯾﻦ ﺗﺮﻏﯿﺒﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺎه‬
‫را در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬ذﮐﺮ و ﺗﻼوت ﻗﺮآن و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬دروازهي دوزخ ﺑﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﻧﺪك ﺑﻮدن ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎنِ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎن و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖﮐﺎر در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1899 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1079:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1909 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1081:‬‬
 ‫‪241‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬واﺟﺐﺑﻮدن روزهي رﻣﻀﺎن و ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط‪...‬‬

‫‪ -3‬ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ دﺳﺖ و ﭘﺎي ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎي ﺳﺮﮐﺶ را ﺑﺎ‬
‫ﻏﻞ و زﻧﺠﯿﺮ ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ ﺗﺎ از اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻏﯿﺮ رﻣﻀﺎن ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬درﻣﺎﻧﺪه ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎي ﺳﺮﮐﺶ‪ ،‬ﺷﯿﺎﻃﯿﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ‬
‫دﺷﻤﻨﯽ را ﺑﺎ اﻧﺴﺎنﻫﺎ دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺒﺮ راﺳﺘﯿﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از روي‬
‫ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ داده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻋﻼﻗﻪي ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‬
‫ﺑﭙﺮدازﯾﻢ و از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ‪ ،‬دوري ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫در دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ دﯾﺪنِ ﻫﻼل رﻣﻀﺎن‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و‬
‫ﺑﺎ دﯾﺪنِ ﻫﻼلِ ﺷﻮال‪ ،‬روزه ﺑﮕﺸﺎﯾﯿﺪ )و ﻋﯿﺪ ﮐﻨﯿﺪ(«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ دﯾﺪن ﻫﻼل ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و اﮔﺮ ﻫﻼل رﻣﻀﺎن را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪ ،‬روزه‬
‫ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و اﮔﺮ ﻫﻼل ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را ﻧﺪﯾﺪﯾﺪ‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎرِ روزﻫﺎي ﺷﻌﺒﺎن را ﺳﯽ روز در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎريﺳﺖ؛ اﻣﺎ در‬
‫ً‬ ‫َ ْ ُ َّ َ َ ْ ُ ْ َ ُ ُ َ َ‬
‫ﻼ� َ‬
‫� ﻳَ ْﻮﻣﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ اﺑﺮ‪،‬‬ ‫رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺈن �ﻢ ﻋﻠﻴ�ﻢ ﻓﺼﻮمﻮا ﺛ ِ‬
‫ﻣﺎﻧﻊ از دﯾﺪنِ ﻫﻼلِ ﺷﻮال ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﯽ روز روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -218‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﻧﯿﮑﻮ و زﯾﺎد اﻧﺠﺎم دادن‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﯿﺮ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ آن‬

‫َ َ ْ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎس‪َ ،‬و�ن أﺟ َﻮد ﻣﺎ ﻳ�ﻮن‬ ‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أﺟ َﻮد اﻨﻟَّ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٢٣٠‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ارﺳﻪ اﻟﻘ ْﺮآن‪،‬‬ ‫ﺪ‬‫ﻴ‬
‫َ‬
‫ْ َ َ َ َ َُ ُ ُ‬
‫�‬ ‫ﺎن‬ ‫ﻀ‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺔ‬
‫ٍ‬
‫َ‬
‫ﻠ‬ ‫� ﻳَﻠْ َﻘﺎهُ ﺟ ْﺮﺒ�ﻞ‪َ ،‬و� َن ﺟ ْﺮﺒ�ﻞ ﻳَﻠﻘﺎهُ ﻲﻓ ﻞﻛ ْ‬
‫َ‬
‫ﻴﻟ‬
‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ِ‬
‫َ َ َ َ‬
‫ﺎن ﺣ ْ َ‬ ‫ﻲﻓ رمﻀ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ﺣ� ﻳﻠﻘﺎه ﺟﺮﺒ�ﻞ أﺟ َﻮد ﺑﺎﺨﻟ� ﻣِﻦ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬
‫�ﺢ الﻤﺮﺳﻠﺔِ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫الﺮ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻓﻠﺮﺳﻮل اﷲ‪ِ ‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮد و در‬
‫رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﻧﺰدش ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺨﺸﻨﺪهﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ؛‬
‫ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﻫﻤﻪ ﺷﺐ در رﻣﻀﺎن ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽآﻣﺪ و ﺑﺎ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻗﺮآن را د‪‬و‪‬ر‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬آري؛ ﺧﯿﺮ و ﺑﺨﺸﺶ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﻧﺰدش ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬از‬
‫ﺑﺎد وزان ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫َْ َ‬ ‫ْ َ َّ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٢٣١‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إِذا دﺧﻞ اﻟﻌﺮﺸ أﺣﻴﺎ الﻠﻴﻞ‪َ ،‬وأ�ﻘﻆ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫أﻫﻠَ ُﻪ‪َ ،‬و َﺷ َّﺪ الﻤ ْ َ‬
‫ﺰﺌ َر‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ْ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪،‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺐ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﺮد و ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﯿﺪار ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﮐﻤﺮش‬
‫را ﻣﺤﮑﻢ ﻣﯽﺑﺴﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎب‪ :‬ﺧﯿﺮ و ﺑﺨﺸﺶ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺧﯿﺮ و ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺑﺬل ﻣﺎل و اﻧﺠﺎم ﻫﺮ ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ؛ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﻪ ﻓﻘﯿﺮان و ﻫﺪﯾﻪ دادن ﺑﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪه ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﺎ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪان‪ ،‬ﻫﻢدردي ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﮐﺮدار ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آدم ﺧﯿ‪‬ﺮ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ در ﻣﻐﺎزه و ﺧﺎﻧﻪ و ﻣﺎﺷﯿﻦ و ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﮐﻤﮏ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1902 ،6) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2308:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2024 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1174 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪1201‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪243‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و اﻧﺠﺎم ﮐﺎر ﻧﯿﮑﻮ و زﯾﺎد اﻧﺠﺎمدادن ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﯿﺮ در ‪...‬‬

‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﻣﮑﺎن ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ در ﻣﻘﺎم و رﯾﺎﺳﺖ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد؛ ﺑﺪﯾﻦﺷﮑﻞ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﻣﯿﺎﻧﺠﯽﮔﺮي ﯾﺎ ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺪون ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن ﺣﻖّ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻧﻔﻌﯽ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﯾﺎ زﯾﺎﻧﯽ را از او دور ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﻣﺎل‪ ،‬داﻧﺶ‪ ،‬دﻋﻮت‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و ﭘﯿﮑﺮِ ﻣﺒﺎرك ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪهﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻮد و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬در رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﻧﺰد آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽآﻣﺪ و ﻗﺮآن را ﺑﺎ او ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺨﺸﻨﺪهﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ«؛ زﯾﺮا ﻣﺎه‪ ‬رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻣﺎه‪ ‬ﺧﯿﺮ و ﺑﺨﺸﺶ اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ ﻣﺎه‪،‬‬
‫ﻟﻄﻒ و ﺑﺨﺸﺶ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﻣﺎه ﺑﯿﺶ‬
‫از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺎهﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد ﺑﺨﺸﺶ و اﺣﺴﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬در ﺷﺐﻫﺎي‬
‫رﻣﻀﺎن ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽآﻣﺪ و ﻗﺮآن را ﺑﺎ آن ﺑﺰرﮔﻮار د‪‬و‪‬ر ﻣﯽﮐﺮد ﺗﺎ ﻗﺮآن در ﻗﻠﺐِ‬
‫ﻣﺒﺎرك‪ ،‬ﺟﺎي ﺑﮕﯿﺮد و ﺛﻮاب ﺗﮑﺮار ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻫﺮ دوي آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﺑﻪﻗﻄﻊ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪‬‬
‫ﻧﺰد آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽِ ﭘﺎﯾﯿﻦ آﻣﺪن او را ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ؛ ﭼﺮاﮐﻪ‬
‫او‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﻻﻫﯽﺳﺖ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﻻﻫﯽ‪ ،‬دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬ﺑﺨﺸﺶ و ﺳﺨﺎوت رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن و ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻼﻗﺎت ﺑﺎ‬
‫ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ،‬از ﺑﺎد وزان ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎد وزان‪ ،‬ﺑﺎديﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ‬
‫ﺟﺮﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ را ﺑﺮ ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽوزد‪ ،‬ﻣﯽﮔﺴﺘﺮاﻧﺪ؛ اﻣﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در‬
‫رﻣﻀﺎن از ﺑﺎد وزان ﻧﯿﺰ در ﺧﯿﺮ و ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬ﺳﺮﯾﻊﺗﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺐ را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﺮد‬
‫و ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﯿﺪار ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﮐﻤﺮش را ﻣﺤﮑﻢ ﻣﯽﺑﺴﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﺴﺘﻦِ‬
‫ﮐﻤﺮ‪ ،‬آﻣﺎدﮔﯽ و ﺟﺪ‪‬ﯾﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮ در اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ از زﻧﺎن دوري ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و ﻫﺮ دو ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در‬
‫دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺧﻮدش را ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت ﻓﺎرغ ﻣﯽﮐﺮد و ﻫﻤﻪي ﺷﺐ را در ﻋﺒﺎدت‬
‫ﺳﭙﺮي ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻠﻮهاي از ﻧﯿﮑﻮﺳﺮﺷﺘﯽ و ﻧﯿﮏﻣﻨﺸﯽِ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﻖّ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬آري؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻫﺮﮐﻪ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺖ ﻣﯽﻧﻬﺪ و‬
‫ﺑﻪ او ﺗﻮﻓﯿﻖ ﮐﺎرِ ﻧﯿﮏ ﻣﯽدﻫﺪ؛ وﻗﺘﯽ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از ﯾﺎد ﻧﺒﺮﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻟﻄﻒ و ﻣﻨﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ اﺑﺘﺪا ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻨﺖ ﻣﯽﻧﻬﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖِ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪244‬‬

‫ﻣﯽدﻫﺪ و دوﺑﺎره ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻨﺖ ﻣﯽﮔﺬارد و آن ﮐﺎر ﻧﯿﮏ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪي ﻣﺎ‬
‫را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -219‬ﺑﺎب‪ :‬ﻧﻬﯽ از اﺳﺘﻘﺒﺎل رﻣﻀﺎن ﺑﺎ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﻧﯿﻤﻪي دوم‬
‫ﺷﻌﺒﺎن ]ﯾﺎ روزﻫﺎي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ آن[؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روزﻫﺎي ﻗﺒﻞ‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ اﯾﺎم ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ روزﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن دوﺷﻨﺒﻪ‬
‫و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦِ آنﻫﺎ ﻋﺎدت داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‬

‫َ َ َ َّ َ َّ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ �ﺘﻘﺪﻣﻦ أﺣﺪ�ﻢ َرمﻀﺎن ﺑِﺼ ْﻮ ِم ﻳ ْﻮمٍ أ ْو‬ ‫ِ ِ‬‫اﻨﻟ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٢٣٢‬ﻋﻦ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُ ُ َ َُ َ ُ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ َ ُ َ ُ‬ ‫َْ َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻴﻟ ْﻮم«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫�‪ ،‬إِﻻ أن ﻳ�ﻮن َرﺟﻞ ﺎﻛن ﻳﺼﻮم ﺻﻮﻣﻪ‪ ،‬ﻓﻠﻴﺼﻢ ذل ِﻚ‬ ‫ﻳﻮﻣ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو‬
‫روز ﭘﯿﺶ از رﻣﻀﺎن روزه ﺑﮕﯿﺮد؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ‪ -‬اﯾﻦ ﯾﮑﯽ دو روز‪ ،‬ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ‬
‫روزﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‪ -‬روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬آن‬
‫روز را روزه ﺑﮕﯿﺮد«‪.‬‬
‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ ُ ُ ََْ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫‪ -١٢٣٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎ ٍس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ ﺗﺼﻮمﻮا �ﺒﻞ َرمﻀﺎن‪ ،‬ﺻﻮمﻮا‬
‫َ َ ً‬ ‫َ ْ َ َ ْ ُ َُ ََ ٌَ َ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ِ� ﻳ ْﻮﻣﺎ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ‬ ‫ل ُِﺮؤ�ﺘِ ِﻪ‪َ ،‬وأﻓ ِﻄ ُﺮوا ل ُِﺮؤ�ﺘِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺈن ﺣﺎﻟﺖ دوﻧﻪ �ﻴﺎﻳﺔ ﻓﺄ� ِﻤﻠﻮا ﺛﻼ�‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺶ از رﻣﻀﺎن روزه ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ؛‬
‫ﺑﺎ دﯾﺪن ﻫﻼل رﻣﻀﺎن روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺎ دﯾﺪن ﻫﻼل ﺷﻮال‪ ،‬روزه ﺑﮕﺸﺎﯾﯿﺪ )و ﻋﯿﺪ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ(؛ و اﮔﺮ اﺑﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از دﯾﺪن ﻫﻼل ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﯽ روز را ﮐﺎﻣﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫ْ َ َْ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ ٌ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﻘ ﻧ ِﺼﻒ ﻣِﻦ ﺷﻌﺒﺎن ﻓﻼ‬ ‫ﺑ‬
‫ِ ِ‬‫ا‬ ‫ذ‬ ‫إ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٢٣٤‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ُ ُ‬
‫ﺗﺼﻮمﻮا«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﯿﻤﯽ از ﺷﻌﺒﺎن ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ روزه ﻧﮕﯿﺮﯾﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1914 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1082 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7354 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.555 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪397 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 1974 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪246‬‬
‫ََ ْ‬ ‫ُ َ ُّ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﻴﻟ ْﻮم اﺬﻟِي �ﺸﻚ �ِﻴ ِﻪ‪� ،‬ﻘﺪ‬ ‫ﺎﺮﺳ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻣﻦ ﺻﺎم‬
‫ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﻳ ٍِ‬
‫ِ‬ ‫اﻴﻟﻘﻈﺎن‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٢٣٥‬وﻋﻦ‬
‫َ َ ََ َ‬
‫ﻋﻰﺼ أﺑﺎ اﻟﻘﺎ ِﺳ ِﻢ‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ‬
‫) ‪(1‬‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﯿﻘﻈﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺎر ﺑﻦ ﯾﺎﺳﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ در روزي ﮐﻪ در آن ﺷﮏ‬
‫اﺳﺖ ‪ -‬ﮐﻪ رﻣﻀﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ -‬روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬از اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‪ ‬ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪1645 :‬‬

 ‫‪ -220‬ﺑﺎب‪ :‬آنﭼﻪ ﻫﻨﮕﺎم رؤﯾﺖ ﻫﻼل ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫َّ ُ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ‬

‫ﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن إِذا َرأى اﻬﻟﻼل‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ا�َّ أﻫِﻠﻪ‬ ‫‪ -١٢٣٦‬ﻋﻦ ﻃﻠﺤﺔ ﺑﻦ ﻋﺒﻴ ِﺪ اﷲِ‪ ‬أن اﻨﻟ‬
‫َ ْ‬ ‫ُ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ِّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ََْ‬
‫�«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‬‫اﻹﻳﻤﺎن‪ ،‬والﺴﻼﻣ ِﺔ واﻹﺳﻼ ِم‪ ،‬ر� ور�ﻚ اﷲ‪ ،‬ﻫِﻼل رﺷ ٍﺪ وﺧ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺑِﺎﻷﻣ ِﻦ َو‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻃﻠﺤﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻫﻼل ﻣﺎه را ﻣﯽدﯾﺪ‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ َ َ ِّ َ َ ُّ َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ َ َ‬
‫ﻚ ُ‬
‫اﷲ‪ِ ،‬ﻫﻼل‬ ‫اﻹﻳﻤﺎن‪ ،‬والﺴﻼﻣ ِﺔ واﻹﺳﻼمِ ‪ ،‬ر� ور�‬
‫ِ‬ ‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ أ ِﻫﻠﻪ َﻋﻠﻴْﻨﺎ ﺑِﺎﻷﻣ ِﻦ َو‬
‫َ ْ ) ‪(2‬‬ ‫ُْ‬
‫�«‪.‬‬
‫رﺷ ٍﺪ وﺧ ٍ‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻧﻬﯽ از اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﺎ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در‬
‫ﻧﯿﻤﻪي دوم ﺷﻌﺒﺎن ﮔﺸﻮده اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ اﺣﺎدﯾﺜﯽ در اﯾﻦﺑﺎره آورده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﯾﺎ دو روز‬
‫ﭘﯿﺶ از رﻣﻀﺎن روزه ﺑﮕﯿﺮد؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ‪ -‬اﯾﻦ ﯾﮑﯽ دو روز‪ ،‬ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ روزﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﭼﻮن دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‪ -‬روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬آن روز را‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮد«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ روزِ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺷﻌﺒﺎن ﯾﺎ روزِ ﺷﮏ‪ ،‬ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ دوﺷﻨﺒﻪ ﯾﺎ ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﺑﻮد‬
‫و ﺷﺨﺼﯽ روزﻫﺎي دوﺷﻨﺒﻪ ﯾﺎ ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ را روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ آن روز را ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮلِ ﺧﻮد روزه ﺑﮕﯿﺮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ اﯾﺎم ﺑﯿﺾ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫روزﻫﺎي ﺳﯿﺰدم‪ ،‬ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺮ ﻣﺎه را روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ و اﯾﻦﺑﺎر ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﯾﺎم را روزه ﺑﺪارد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ در روزﻫﺎي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ ﺷﻌﺒﺎن ﺑﻪﺟﺎي اﯾﻦ‬
‫ﺳﻪ روز‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﺷﮑﺎل در اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺣﺘﯿﺎط‪ ،‬دو روز ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ‬
‫ﺷﻌﺒﺎن را روزه ﺑﺪارد؛ زﯾﺮا ﺷﮏ‪ ،‬و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺣﺘﯿﺎط ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ آن‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد؛ ﭼﻮن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ دﯾﺪن ﻫﻼل رﻣﻀﺎن روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺎ دﯾﺪن ﻫﻼل ﺷﻮال‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4726 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪.1816 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اﯾﻦ ﻣﺎه را ﺑﺎ اﻣﻨﯿﺖ و اﯾﻤﺎن‪ ،‬و اﺳﻼم و ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻧﻮ ﺑﻔﺮﻣﺎ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎرِ ﻣﻦ و‬
‫ﺗﻮ‪ ،‬اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎه ﻧﻮ‪ ،‬ﻣﺎه رﺷﺪ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪248‬‬

‫روزه ﺑﮕﺸﺎﯾﯿﺪ )و ﻋﯿﺪ ﮐﻨﯿﺪ(؛ و اﮔﺮ اﺑﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊ از دﯾﺪن ﻫﻼل ﺷﺪ‪ ،‬ﺳﯽ روز را ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﺗﺤﺮﯾﻢ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻬﯽ ﮐﺮاﻫﺖ؟ ﻗﻮل‬
‫راﺟﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه درﺑﺎرهي روزِ ﺷﮏ‪ .‬روز‬
‫ﺷﮏ‪ ،‬ﺳﯽاُﻣﯿﻦ روزِ ﺷﻌﺒﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺐ ﻫﻮا‪ ،‬اﺑﺮيﺳﺖ و ﻣﺎﻧﻊ از رؤﯾﺖ ﻫﻼل‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ دﯾﺪن ﻫﻼل رﻣﻀﺎن روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﺑﺎ دﯾﺪن‬
‫ﻫﻼل ﺷﻮال‪ ،‬روزه ﺑﮕﺸﺎﯾﯿﺪ )و ﻋﯿﺪ ﮐﻨﯿﺪ(«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻧﻬﯽ از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻧﯿﻤﻪي دوم ﺷﻌﺒﺎن؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺗﺮﻣﺬي ﺣﺪﯾﺜﯽ در اﯾﻦﺑﺎره‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و آنرا ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻣﺎم‬
‫اﺣﻤﺪ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﺎذيﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺎرض دارد؛ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﯾﮏ ﯾﺎ دو روز ﭘﯿﺶ از رﻣﻀﺎن ﻧﻬﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻪ ﯾﺎ ﭼﻬﺎر ﯾﺎ ده روز ﭘﯿﺶ از رﻣﻀﺎن‪ ،‬روزه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ رواﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺬﮐﻮر ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻧﻬﯽ‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﮐﺮاﻫﺖ اﺳﺖ و ﻧﻬﯽ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ اﯾﻦ اﯾﺎم‪ ،‬ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ‬
‫روزﻫﺎﯾﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در آن روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﻣﻌﻤﻮلِ‬
‫ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ روزﻫﺎ را روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬روزهي ﻗﺒﻞ از رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﻪ‬
‫ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬از ﻧﯿﻤﻪي ﺷﻌﺒﺎن ﺗﺎ روز ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ اﯾﻦ ﻣﺎه؛ ﻧﻬﯽ از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در اﯾﻦ‬
‫اﯾﺎم‪ ،‬ﻧﻬﯽ ﺗﺤﺮﯾﻢ ﻧﯿﺴﺖ و ﻓﻘﻂ ﻧﻬﯽ ﮐﺮاﻫﺖ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ روزﻫﺎي ﻗﺒﻞ‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ اﯾﺎم ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ روزﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﺷﻮد؛ آنﻫﻢ‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﻬﯽ از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻧﯿﻤﻪي دوم ﺷﻌﺒﺎن‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ؛ و‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺣﻨﺒﻞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪﻓﺮض ﻋﺪم ﺻﺤﺖ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻧﯿﻤﻪي ﺷﻌﺒﺎن ﺗﺎ‬
‫روز ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﺸﺘﻢ اﯾﻦ ﻣﺎه‪ ،‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﮑﺮوه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در دو روز ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ ﺷﻌﺒﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﯾﺎ دو روز ﭘﯿﺶ از رﻣﻀﺎن‪،‬‬
‫ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ دو روز ﺑﺎ اﯾﺎﻣﯽ ﭼﻮن دوﺷﻨﺒﻪ ﯾﺎ ﭘﻨﺞ ﺷﻨﺒﻪ‬
 ‫‪249‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬آﻧﭽﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ رؤﯾﺖ ﻫﻼل ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬

‫ﻣﺼﺎدف ﺷﻮد و آنﺷﺨﺺ ﺑﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ روزﻫﺎي دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -3‬روز ﺷﮏ؛ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در اﯾﻦ روز ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﯿﭻﮔﺎه‬
‫در روز ﺷﮏ روزه ﻧﮕﯿﺮد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در روز ﺷﮏ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻬﯽ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﻗﺼﺪ اﺣﺘﯿﺎط اﯾﻦ روز را روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ اﻣﺎ ﻧﻬﯽ ﯾﺎ ﻣﻤﻨﻮﻋﯿﺖ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در اﯾﻦ‬
‫روز ﺑﻪ ﻧﯿﺖ روزهي ﻧﻔﻞ‪ ،‬از ﺑﺎبِ ﺳﺪ‪ ‬ذراﯾﻊ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺪ ﻣﺮدم روزهي‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ را روزهي اﺣﺘﯿﺎط ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﻨﻨﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ روزهي اﺣﺘﯿﺎط‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر‬
‫ﻣﻄﻠﻖ روا ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺎ دﯾﺪن ﻫﻼل رﻣﻀﺎن روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و‬
‫ﺑﺎ دﯾﺪن ﻫﻼل ﺷﻮال‪ ،‬روزه ﺑﮕﺸﺎﯾﯿﺪ )و ﻋﯿﺪ ﮐﻨﯿﺪ(«‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -221‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﺤﺮي ﺧﻮردن و ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦِ آن در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﯿﻢ ﺻﺒﺢ ﺷﺪن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬

‫ُّ ُ َ َ ً‬ ‫َ َ َّ ُ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬

‫ﻮر ﺑ َﺮ�ﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪�» :‬ﺴﺤﺮوا؛ ﻓﺈن ﻲﻓ الﺴﺤ ِ‬
‫‪ -١٢٣٧‬ﻋﻦ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﺤﺮي ﺑﺨﻮرﯾﺪ؛ زﯾﺮا در ﺳﺤﺮي‬
‫ﺧﻮردن‪ ،‬ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ ُ ْ َ َ َّ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ َ‬
‫ﺛﺎﺑﺖ‪ ‬ﻗﺎل‪� :‬ﺴﺤ ْﺮﻧﺎ ﻣﻊ رﺳﻮل اﷲ‪َّ � ‬ﻢ �ﻤﻨﺎ إِﻰﻟ الﺼﻼة ِ‪ِ� .‬ﻴﻞ‪:‬‬
‫‪ -١٢٣٨‬وﻋﻦ ز� ِﺪ ﺑﻦ ٍ‬
‫ً‬ ‫َ َ َ ََُْ َ َ َ َْ َْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫� ْﻢ ﺎﻛن ﺑيﻨﻬﻤﺎ؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺪ ُر ﻤﺧﺴ� آﻳﺔ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺤﺮي ﺧﻮردﯾﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮاي‬
‫ﻧﻤﺎز ﻓﺠﺮ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﯿﻢ‪ .‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﻣﯿﺎن ﺳﺤﺮي و ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭼﻪﻗﺪر ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻮد؟ زﯾﺪ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ‬
‫داد‪ :‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﻨﺠﺎه آﯾﻪ‪.‬‬
‫َ ٌ ْ ُ ِّ َ ْ ُ َ َ َ‬ ‫ُ َ ِّ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎن‪ :‬ﺑِﻼل َوا� ُﻦ أم ﻣﻜﺘﻮمٍ ‪� ،‬ﻘﺎل‬ ‫ِﺮﺳﻮل اﷲ‪ ‬مﺆذﻧ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن ل‬‫‪ -١٢٣٩‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫َ َ َ‬ ‫ً ُ َ ِّ ُ َ ْ َ ُ ُ َ ْ َ ُ َ َّ ُ َ ِّ َ ْ ُ ِّ َ ْ ُ‬ ‫َّ‬
‫اﺮﺷ�ﻮا ﺣﻰﺘ ﻳﺆذن ا� ُﻦ أم ﻣﻜﺘﻮمٍ «‪ .‬ﻗﺎل‪َ :‬ول ْﻢ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إن ﺑِﻼﻻ ﻳﺆذن ﺑِﻠﻴ ٍﻞ‪ ،‬ﻓﻠﻜﻮا و‬
‫َ ُ ْ َ ْ َ ُ َ َّ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫�ل ﻫﺬا َو� ْﺮ� ﻫﺬا‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫ﻳ�ﻦ ﺑيﻨﻬﻤﺎ إِﻻ أن � ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دو ﻣﺆذن داﺷﺖ‪ :‬ﺑﻼل و اﺑﻦ امﻣﮑﺘﻮم‪$‬؛‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻼل‪ ،‬ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم و ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ اذان ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻟﺬا ‪ -‬ﭘﺲ از‬
‫اذان ﺑﻼل‪ -‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﺑﻦ امﻣﮑﺘﻮم اذان دﻫﺪ«‪ .‬راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در‬
‫ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو اذان‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ اﻧﺪازه ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻼل ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﻣﺪ و اﺑﻦامﻣﮑﺘﻮم ﺑﺎﻻ‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1923 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1095 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1921 ،575) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1097 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1918 ،617) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1092 :‬‬
 ‫‪251‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﺤﺮيﺧﻮردن و ﺑﻪ ﺗﺄﺧﯿﺮاﻧﺪاﺧﺘﻦِ آن در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻢ‪...‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ ََْ َ َ‬ ‫َّ‬
‫وﺻﻴ ِ‬
‫ﺎم‬ ‫‪ -١٢٤٠‬وﻋﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺼﻞ ﻣﺎ �� ِﺻﻴﺎﻣِﻨﺎ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ َ ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺎب‪ ،‬أ�ﻠﺔ الﺴﺤ ِﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫أﻫ ِﻞ الﻜِﺘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻔﺎوت‪ ‬روزهي ﻣﺎ ﺑﺎ‬
‫روزهي اﻫﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺧﻮردنِ ﺳ‪‬ﺤ‪‬ﺮيﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ را ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﺤﺮي ﺧﻮردن‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪ .‬در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳ‪‬ﺤ‪‬ﺮي ﯾﺎ ﻏﺬاي ﺳ‪‬ﺤ‪‬ﺮ‪» ،‬ﺳ‪‬ﺤﻮر« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﺑﻪ ﺳﺤﺮي ﺧﻮردن‪» ،‬ﺳ‪‬ﺤﻮر«‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎر و ﮐﺮدارِ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﺳﺤﺮي ﺧﻮردن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻓﺮﻣﻮده و ﺑﺎ ﺑﯿﺎﻧﯽ‬
‫واﺿﺢ و روﺷﻦ‪ ،‬دﺳﺘﻮر داده ﮐﻪ ﺳﺤﺮي ﺑﺨﻮرﯾﻢ و ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺤﺮي‬
‫ﺧﻮردن‪ ،‬ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺮﮐﺖﻫﺎي ﺳﺤﺮي ﺧﻮردن‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫و ﭘﯿﺮوي از آن ﺑﺰرﮔﻮار اﺳﺖ؛ و ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ‪ ،‬و اﺟﺮ و‬
‫ﺛﻮاب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﻮﯾﺖ‪ ‬اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت و ﺑﻨﺪﮔﯽﺳﺖ و ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﻮان ﺑﯿﺶﺗﺮي روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﮔﺮﭼﻪ اﻧﺴﺎن در ﺳﺎﯾﺮ اﯾﺎم ﺳﻪ وﻋﺪه‬
‫ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮر‪‬د‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮردن ﺳﺤﺮي‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺗﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬از ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺑﺮﮐﺖ‪ ‬ﺧﻮردنِ ﺳﺤﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮراك ﺳﺤﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺗﺎ‬
‫ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺮﮐﺖﻫﺎي ﺧﻮردنِ ﺳﺤﺮي‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫روزهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از روزهي ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت و ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا اﻫﻞ ﮐﺘﺎب‬
‫ﺑﺮاي روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﺷﺐ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﺳ‪‬ﺤ‪‬ﺮي ﻧﻤﯽﺧﻮرﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﺳﺤﺮ‪ ،‬ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪن ﺗﻔﺎوت و ﺗﻤﺎﯾﺰ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬اﻣﺮي ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه در ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را از‬
‫ِّ‬ ‫َ ُ ْ ُ ْ َ ِّ‬
‫� َوﻓ ُﺮوا الﻠ َﻰﺤ‬‫ﺮﺸ ِ�‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪﺳﺎزي ﺧﻮد ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺎزداﺷﺘﻪ و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺧﺎ ِﻟﻔﻮا الﻤ ِ‬
‫َّ‬ ‫ََ ْ ُ‬
‫ار َب«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ رﯾﺶﻫﺎﯾﺘﺎن را ﺑﮕﺬارﯾﺪ و‬ ‫ِ‬
‫الﺸ َ‬
‫ﻮ‬ ‫ﻮا‬ ‫ﻔ‬ ‫وأﺣ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1096 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5892 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 259 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪252‬‬
‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﺳﺒﯿﻞﻫﺎﯾﺘﺎن را ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ �ﺸ َّﺒ َﻪ ﺑِﻘ ْﻮمٍ � ُﻬ َﻮ ِﻣﻨ ُﻬ ْﻢ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬

‫»ﻫﺮﮐﺲ ﺧﻮد را ﺷﺒﯿﻪ ﻗﻮﻣﯽ ﺑﺴﺎزد‪ ،‬از ﺟﺮﮔﻪي آنﻫﺎﺳﺖ«‪ .‬از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺧﻮردن ﺳ‪‬ﺤ‪‬ﺮي را ﺗﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ و در‬
‫ﺧﻮردنِ ﺳﺤﺮي ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻨﻨﺪ ﯾﺎ زودﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﺳﺤﺮي ﻧﺨﻮرﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻣﺮدم ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﻓﻄﺎر و ﮔﺸﻮدن روزهي ﺧﻮد ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﻋﺠﻠﻪ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و ﺧﻮردن ﺳﺤﺮي را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ‪ ،‬در ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻼل‪ ،‬ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم و ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ اذان ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻟﺬا ‪ -‬ﭘﺲ از اذان‬
‫ﺑﻼل‪ -‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﺑﻦ امﻣﮑﺘﻮم اذان دﻫﺪ«‪ .‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ رواﯾﺖ ﮐﻪ‬
‫»در ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو اذان‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﯾﻦ اﻧﺪازه ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻼل ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻣﯽآﻣﺪ و اﺑﻦامﻣﮑﺘﻮم‬
‫ﺑﺎﻻ ﻣﯽرﻓﺖ«‪ ،‬ادراجِ راويﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺨﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ راوي در ﺿﻤﻦِ اﯾﻦ رواﯾﺖ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﺷﺎذ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن در ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫اذان ﺑﻼل و اﺑﻦامﻣﮑﺘﻮم‪ $‬دﺳﺘﻮر داد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آنﻗﺪر ﻓﺎﺻﻠﻪ در‬
‫ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو اذان ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﺧﯿﺎلِ راﺣﺖ ﻏﺬا ﺑﺨﻮرد‪ .‬ﻟﺬا‬
‫آنﭼﻪ راوي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎذ و ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫ﺳﺤﺮي ﺧﻮردن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺎ ﻧﻤﺎز ﻓﺠﺮ را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺧﻮاﻧﺪن ﭘﻨﺠﺎه آﯾﻪ از ﻗﺮآن ﺑﯿﺎن‬
‫ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺪود‪ ‬ده ﺗﺎ ﭘﺎﻧﺰده دﻗﯿﻘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﺎ آنﺟﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮردن ﺳﺤﺮي را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازد و ﻧﻤﺎز ﻓﺠﺮ را ﻧﯿﺰ ﻫﺮﭼﻪ زودﺗﺮ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‬
‫و آنرا ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﯿﻨﺪازد‪ .‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺳ‪‬ﺤﺮَي را ﺑﺎ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺗﻨﺎول ﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬از اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري و ﺑﺎ اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﻧﺰﺟﺎر‬
‫ﺧﻮد را از روش اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و ﺑﻪ اﻣﯿﺪ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺘﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﺧﻮردن ﺳﺤﺮيﺳﺖ‪ ،‬ﺳ‪‬ﺤ‪‬ﺮي ﺑﺨﻮرد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻧﯿﺮوي ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت و ﺑﻨﺪﮔﯽِ‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﻪدﺳﺖ آورد ﺗﺎ ﺧﻮردن ﺳﺤﺮي ﺑﺮاي او‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ و اﻃﺎﻋﺖ و‬
‫ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﮐﺘﺎب »ﺣﺠﺎب اﻟﻤﺮأة اﻟﻤﺴﻠﻤﮥ«‪ ،‬ص ‪ ،104‬و در‬
‫إرواءاﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪ 1269 :‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ -222‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺗﻌﺠﯿﻞ در اﻓﻄﺎر و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﺑﺮاي ﮔﺸﻮدن‬
‫روزه‪ ،‬و دﻋﺎي اﻓﻄﺎر‬

‫َ َ ُ َّ ُ َ ْ َ َ َّ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫� ﻣﺎ ﻋﺠﻠﻮا‬ ‫ﺳﻌﺪ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﻳﺰال اﻨﻟﺎس ِﺨﺑ ٍ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٢٤١‬ﻋﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ‬
‫ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻟ ِﻔﻄ َﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدم ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﻓﻄﺎر‬
‫‪ -‬و ﮔﺸﻮدن روزهي ﺧﻮد ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ -‬ﻋﺠﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫َّ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ ُ ٌ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺴوق‪:‬‬ ‫ﺎل ل َ َﻬﺎ َم ْ ُ‬
‫ََ َ‬
‫ﺮﺴوق ﻰﻠﻋ ﺎﻋ�ﺸﺔ&‪� ،‬ﻘ‬ ‫‪ -١٢٤٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻋ ِﻄﻴﺔ ﻗﺎل‪ :‬دﺧﻠﺖ أﻧﺎ وم‬
‫َ ُ ُ َ ُ َ ِّ ُ َ ْ َ َ ْ‬
‫اﻹ� َﻄ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ََُ‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ﺎر‪،‬‬ ‫�؛ أﺣﺪﻫﻤﺎ �ﻌﺠﻞ الﻤﻐ ِﺮب و‬ ‫�ﻤﺪ‪ِ ‬ﺎﻠﻛﻫﻤﺎ ﻻ ﻳﺄلﻮ ﻋ ِﻦ اﺨﻟ ِ‬
‫ٍ‬ ‫ﺎب‬
‫رﺟﻼ ِن ﻣِﻦ أﺻﺤ ِ‬
‫َ َ ُ ُ َ ِّ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ ِّ ُ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ‬
‫ﺎر؟ ﻗﺎل‪� :‬ﺒﺪ اﷲِ ‪-‬‬ ‫واﻵﺧﺮ ﻳﺆﺧﺮ الﻤﻐ ِﺮب واﻹ�ﻄﺎر؟ �ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻣﻦ �ﻌﺠﻞ الﻤﻐ ِﺮب واﻹ�ﻄ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ ْ َُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ََ َ ْ‬
‫ﻳﻌ�‪ :‬اﺑﻦ مﺴﻌﻮد ‪� -‬ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻫﻜﺬا ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲِ ﻳﺼﻨﻊ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﻄﯿﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎ ﻣﺴﺮوق ﻧﺰد ﻋﺎﯾﺸﻪ& رﻓﺘﻢ؛ ﻣﺴﺮوق ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬دو‬
‫ﺗﻦ از اﺻﺤﺎب ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از آنﻫﺎ در اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ در ﻣﻐﺮب و اﻓﻄﺎر ﺗﻌﺠﯿﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و‬
‫اﻓﻄﺎر را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد؛ ‪ -‬ﻧﻈﺮ ﺷﻤﺎ ﭼﯿﺴﺖ؟‪ -‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ در اداي‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و ﮔﺸﻮدن روزهاش ﺷﺘﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﻣﺴﺮوق ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻋﺒﺪﷲ ﺑﻦ‬
‫ﻣﺴﻌﻮد‪ .‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽﮐﺮد«‪.‬‬
‫َ‬
‫أﺣ ُّﺐ ﻋ َِﺒﺎدِي َ َّ‬
‫إﻲﻟ‬
‫َ‬
‫اﷲ‪:‬‬‫ﺎل ُ‬‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٢٤٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻗ‬
‫ْ َ ُُ ْ ً‬
‫أﻋﺠﻠﻬ ْﻢ ﻓ ِﻄﺮا«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1957 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1098 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1099 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽ از اﺷﮑﺎل‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺪار اﺳﻨﺎدش ﺑﺮ ﻗﺮه ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺿﻌﯿﻒ ﺑﻮدن ﺣﺎﻓﻈﻪاش‪ ،‬در ﺷﻤﺎرِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪254‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ‬

‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ ﻧﺰد ﻣﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ زودﺗﺮ از دﯾﮕﺮان ‪ -‬وﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ ﻏﺮوب آﻓﺘﺎب‪-‬‬
‫اﻓﻄﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ َ َ َّ ْ ُ ْ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا أ�ﺒﻞ الﻠﻴﻞ ﻣِﻦ ﻫﻬﻨﺎ ‪،‬‬ ‫‪ -١٢٤٤‬وﻋﻦ ﻋﻤﺮ ِ‬
‫َّ‬ ‫َّ ْ ُ َ َ ْ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ َّ ُ ْ َ ُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺖ الﺸﻤﺲ‪� ،‬ﻘﺪ أ� َﻄﺮ الﺼﺎﺋ ُِﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫َوأدﺑ َﺮ اﻨﻟﻬﺎر ﻣِﻦ ﻫﻬﻨﺎ ‪َ ،‬وﻏ َﺮ� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺐ از اﯾﻦ ﺳﻤﺖ‬
‫‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺳﻮي ﻣﺸﺮق‪ -‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ و روز از اﯾﻦ ﻃﺮف ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺳﻤﺖ‪ ‬ﻣﻐﺮب‪-‬‬
‫رﻓﺖ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب ﮐﺮد‪ ،‬روزهدار ﺑﺎﯾﺪ روزهاش را ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ َ َْ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺳﻧﺎ ﻣﻊ رﺳﻮل اﷲ‪َ ‬وﻫ َﻮ ﺻﺎﺋ ٌِﻢ‪،‬‬ ‫ﺑﻦ أﻲﺑ أو�‪ $‬ﻗﺎل‪ِ :‬‬ ‫ِ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﺒ‬ ‫إﺑﺮاﻫﻴﻢ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٢٤٥‬وﻋﻦ‬
‫َْ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ُ ْ ْ َ ْ َ ْ ََ َ َ َ َ‬ ‫َّ ْ ُ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ َّ َ َ‬
‫ﺖ الﺸﻤﺲ‪ ،‬ﻗﺎل ِﺒﻟﻌ ِﺾ اﻟﻘﻮ ِم‪» :‬ﻳﺎ ﻓﻼن اﻧ ِﺰل ﻓﺎﺟﺪح ﻨﻟﺎ«‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬لﻮ‬ ‫ﻓﻠﻤﺎ ﻏ َﺮ� ِ‬
‫ْ َ ْ َ َ َ ْ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ ً َ َ ْ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫�ل‬ ‫أمﺴﻴﺖ؟ ﻗﺎل‪» :‬اﻧ ِﺰل ﻓﺎﺟﺪح ﻨﻟﺎ«؛ ﻗﺎل‪ :‬إن ﻋﻠﻴﻚ �ﻬﺎرا‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬اﻧ ِﺰل ﻓﺎﺟﺪح ﻨﻟﺎ«؛ ﻗﺎل‪� :‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َُ ََ ْ‬ ‫َ َ ْ ُ َ ْ َّ ْ َ ْ َ َ ْ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َُ ْ َ َ َ‬
‫ﺮﺸب رﺳﻮل اﷲ‪َّ � ‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬إِذا َرأ�ﺘ ُﻢ ﻗﺪ الﻠﻴﻞ أ�ﺒﻞ ﻣِﻦ ﻫﺎ ﻫﻨﺎ‪� ،‬ﻘﺪ أ�ﻄ َﺮ‬ ‫ﻓﺠﺪح لﻬﻢ ﻓ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬‫َ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َ‬
‫ﺮﺸ ِق‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫الﺼﺎﺋ ِﻢ«‪ .‬وأﺷﺎر �ِﻴ ِﺪه ِ ﻗ ِﺒﻞ الﻤ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽاوﻓﯽ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ - :‬در ﺳﻔﺮي‪ -‬ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﮐﻪ روزهدار ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪراه اﻓﺘﺎدﯾﻢ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﻼﻧﯽ! ﭘﯿﺎده ﺷﻮ و ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﺮﺑﺘﯽ درﺳﺖ ﮐﻦ«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! اي ﮐﺎش ﻣﻘﺪاري دﯾﮕﺮ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﺷﺐ ﺷﻮد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺎده ﺷﻮ و ﺑﺮاي‬
‫ﻣﺎ ﺷﺮﺑﺘﯽ درﺳﺖ ﮐﻦ«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻫﻨﻮز ﻣﻘﺪاري از روز ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﯿﺎده ﺷﻮ‬
‫و ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺷﺮﺑﺘﯽ درﺳﺖ ﮐﻦ«‪ .‬آن ﻣﺮد ﭘﯿﺎده ﺷﺪ و ‪ -‬از آب و ﺷﯿﺮ و آرد‪ -‬ﺷﺮﺑﺘﯽ ﺗﻬﯿﻪ‬

‫راوﯾﺎن ﺿﻌﯿﻒ ﻗﺮار دارد‪ .‬در دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ ﻓﯽ ﺗﺨﺮﯾﺞ أﺣﺎدﯾﺚ ﻣﻨﺎر اﻟﺴﺒﯿﻞ‪ ،‬اﻗﻮال ﻋﻠﻤﺎ را‬
‫در ﺟﺮح ﻗﺮه ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ،‬ﺑﺴﻂ دادهام‪ .‬ﻧﮕﺎ‪ :‬ﻣﻘﺪﻣﻪي ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1954 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1100 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1955 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1101 :‬‬
 ‫‪255‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺗﻌﺠﯿﻞ در اﻓﻄﺎر و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﺑﺮاي ﮔﺸﻮدن روزه‪ ،‬و ‪...‬‬

‫ﮐﺮد؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از آن ﺷﺮﺑﺖ ﻧﻮﺷﯿﺪ و ﺿﻤﻦ اﺷﺎره ﺑﺎ دﺳﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺸﺮق‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺐ از اﯾﻦ ﺳﻤﺖ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ‪ ،‬روزهدار اﻓﻄﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ُ ُ‬ ‫َّ ِّ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ِّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا أ�ﻄ َﺮ أﺣﺪ� ْﻢ‪،‬‬
‫ﺎﻋمﺮ الﻀﻲﺒ الﺼﺤﺎﻲﺑ‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِ‬ ‫‪ -١٢٤٦‬وﻋﻦ ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻦ‬
‫ٌ‬ ‫َّ ُ َ ُ‬ ‫َُْْ ْ ََ َْ َ ْ َْ َ ْ َُْْ ْ ََ َ‬
‫�ﺪ ﻓﻠﻴﻔ ِﻄﺮ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ٍء؛ ﻓﺈﻧﻪ ﻃﻬﻮر«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛‬ ‫ﻓﻠﻴﻔ ِﻄﺮ ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺮ‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻠﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺿَﺒ‪‬ﯽ ﺻﺤﺎﺑﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﯾﮏ از‬
‫ﺷﻤﺎ ﻫﻨﮕﺎم اﻓﻄﺎر‪ ،‬روزهاش را ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎ ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ و اﮔﺮ ﺧﺮﻣﺎ ﻧﯿﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ آب اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎكﮐﻨﻨﺪه ‪ -‬و ﻣﻔﯿﺪ‪ -‬اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ْ َ‬ ‫ُ ْ ُ َ ْ َ ْ ُ َ ِّ َ َ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎت‪ ،‬ﻓﺈن ل ْﻢ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻔ ِﻄﺮ �ﺒﻞ أن ﻳﺼ� ﻰﻠﻋ رﻃﺒ ٍ‬ ‫‪ -١٢٤٧‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬
‫ْ َْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ ُ ْ َُ َ ٌ َََُْ‬
‫ات ﻣِﻦ َﻣﺎ ٍء‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺗ�ﻦ رﻃﺒﺎت �ﺘﻤ�ات‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ ﺗ�ﻦ �ﻤ�ات ﺣﺴﺎ ﺣﺴﻮ ٍ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬روزهاش را ﺑﺎ‬
‫ﭼﻨﺪ ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه ﻣﯽﮔﺸﻮد و اﮔﺮ ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺧﺮﻣﺎي ﺧﺸﮏ اﻓﻄﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و اﮔﺮ ﺧﺮﻣﺎي ﺧﺸﮏ ﻫﻢ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺟﺮﻋﻪ آب ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﺳﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬زود اﻓﻄﺎر ﮐﺮدن؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا در ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬از ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬آورده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺐ‬
‫از اﯾﻦ ﺳﻤﺖ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺳﻮي ﻣﺸﺮق‪ -‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ و روز از اﯾﻦ ﻃﺮف ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از‬
‫ﺳﻤﺖ‪ ‬ﻣﻐﺮب‪ -‬رﻓﺖ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب ﮐﺮد‪ ،‬روزهدار ﺑﺎﯾﺪ روزهاش را ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ«‪ .‬ﻟﺬا‬

‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺖ اﻓﻄﺎر ﻓﺮا رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و روزهدار ﺑﺎﯾﺪ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﯿﻠﯽ اﻓﻄﺎر ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻤﺎً‬
‫وﻗﺖ‪ ‬روزه ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﮔﻮﯾﺎ روزهدار اﻓﻄﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪363 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 1990 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4995 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در اﻹرواء‪ ،‬ش‪ 922 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪256‬‬

‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻗﺮصِ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪ‪ ،‬روزهدار ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯽدرﻧﮓ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻮا‬
‫روﺷﻦ و ﭘﺮﺗﻮ ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﮐﺮاﻧﻪي آﺳﻤﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﯾﺎ ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪن‬
‫ﻗﺮص آن در ﭘﺲِ ﺑﺎﺧﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‪ ‬ﮔﻔﺘﺎري و ﮐﺮداريِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻟﯿﻞ‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ‬ﮐﺮداريِ آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻋﻄﯿﻪ و ﻣﺴﺮوق از اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎﻧﻮي ﺑﺰرﮔﻮار درﺑﺎرهي دو ﺗﻦ از اﺻﺤﺎب رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ اﻓﻄﺎر‬
‫و ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬روزهاش را زود ﻣﯽﮔﺸﻮد و در اداي‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب ﻧﯿﺰ ﺗﻌﺠﯿﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ در اداي ﻧﻤﺎز ﻣﻐﺮب و‬
‫ﮔﺸﻮدن روزهاش ﺷﺘﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﻣﺴﺮوق ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻋﺒﺪﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ .‬اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﻣﯽﮐﺮد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ ﮐﺮداري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ و‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﺠﯿﻞ در اﻓﻄﺎر ﺑﺮ ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻦ آن ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ .‬و اﻣﺎ ﺳﻨﺖ‬
‫ﮔﻔﺘﺎريِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦﺑﺎره‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدم ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در اﻓﻄﺎر ‪ -‬و ﮔﺸﻮدن روزهي ﺧﻮد‬
‫ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ -‬ﻋﺠﻠﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫آري؛ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺳﻨﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ و در ﮔﺸﻮدن روزهي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺗﻌﺠﯿﻞ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬در ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑ‪‬ﺪ و ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﻏﺮوب ﺧﻮرﺷﯿﺪ اﻓﻄﺎر ﻧﮑﻨﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫اﻓﻄﺎر را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﯿﻨﺪازﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻓﻄﺎر‬
‫را ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ و ﭘﺲ از ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪن ﺳﺘﺎرهﻫﺎ در آﺳﻤﺎن اﻓﻄﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﻢ از اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺗﻌﺠﯿﻞ در اﻓﻄﺎر ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻢ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را از‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ و اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﻋﺬاب ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛‬
‫زﯾﺮا وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن ﺗﺸﻨﻪ ﯾﺎ ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ در اﻓﻄﺎر‪ ،‬رﻧﺞِ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﻣﯽﮐﺸﺪ و‬
‫ﭼﻮن اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﺑﺮ ﺧﻼف ﺳﻨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬از اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺮوم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺿﻤﻦ ذﮐﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﯾﺎدآور ﺷﺪه ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ اﻧﺴﺎن‬
‫روزهاش را ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه ﺑﺎز ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺧﺮﻣﺎي ﺧﺸﮏ‬
‫اﻓﻄﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ و در ﺧﻮردن اﻓﻄﺎري‪ ،‬زﯾﺎدهروي ﻧﮑﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻌﺪه‪ ،‬ﺧﺎﻟﯽﺳﺖ و اﮔﺮ‬
‫ﺑﻪﯾﮏﺑﺎره ﭘ‪‬ﺮ ﺷﻮد‪ ،‬زﯾﺎنآور اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ اﻓﻄﺎر‬
 ‫‪257‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺗﻌﺠﯿﻞ در اﻓﻄﺎر و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﺑﺮاي ﮔﺸﻮدن روزه‪ ،‬و ‪...‬‬

‫ﯾﺎ ﺑﺎز ﮐﺮدن روزهاش‪ ،‬ﺷﺎم ﺑﺨﻮرد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫ﻣﻌﺪهي ﺧﺎﻟﯽ را اﻧﺪكاﻧﺪك ﺗﻐﺬﯾﻪ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﭼﻨﺪ ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد و اﮔﺮ ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﺧﺮﻣﺎي ﺧﺸﮏ اﻓﻄﺎر ﻣﯽﮐﺮد و ﭼﻨﺎنﭼﻪ‬
‫ﺧﺮﻣﺎي ﺧﺸﮏ ﻫﻢ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺟﺮﻋﻪ آب ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫ﻣﺬﮐﻮر اﻓﻄﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺤﻤﺪﷲ ﺑﺎ وﺟﻮد ﯾﺨﭽﺎل و اﻣﮑﺎﻧﺎت اﻣﺮوزي‪ ،‬ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه ﻫﻤﯿﺸﻪ در دﺳﺖرس‬
‫اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ روزهي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه ﺑﮕﺸﺎﯾﯿﺪ و اﮔﺮ ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﺮﻣﺎي ﺧﺸﮏ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﯿﺪ و اﮔﺮ ﺧﺮﻣﺎي ﺧﺸﮏ ﻧﯿﺰ در دﺳﺖرس ﻧﺒﻮد‪،‬‬
‫ﭼﻨﺪ ﺟﺮﻋﻪ آب ﺑﻨﻮﺷﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬روش و رﻫﻨﻤﻮد‪ ‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫درﺑﺎرهي آب ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺎكﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﻌﺪه و ﮐﺒﺪ را ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻣﻔﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﺮﻣﺎ را از آن ﺟﻬﺖ ﻣﻘﺪم ﻗﺮار داد ﮐﻪ ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬ﻏﺬاي ﻣﻨﺎﺳﺐ و ﻣﻔﯿﺪيﺳﺖ‬
‫و ﻗﻨﺪ‪ ‬ﻣﻮﺟﻮد در آن‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ زود ﺟﺬب ﺑﺪن ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻮان و ﻧﯿﺮو ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه ﯾﺎ ﺧﺸﮏ و ﯾﺎ آب در دﺳﺖرس‬
‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺎ ﻫﺮ ﺧﻮردﻧﯽ ﯾﺎ آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽِ دﯾﮕﺮي اﻓﻄﺎر ﮐﻨﯿﺪ و اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻮام‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬اﮔﺮ ﻫﯿﭻ ﻧﺪاﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺑِﻤ‪‬ﮏ«‪ ،‬ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ اﺻﻠﯽ ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺻﺒﺮ ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﯾﺎ ﻏﺬاﯾﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد و آنﮔﺎه اﻓﻄﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﻮدهي ﻣﺮدم در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪاﻧﺪازهاي زﯾﺎدهروي ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬در ﺻﻮرت ﻧﯿﺎﻓﺘﻦ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي‬
‫اﻓﻄﺎر‪ ،‬روي ﻟﺒﺎس ﺧﻮد ﺗُﻒ ﮐﻦ و آنﮔﺎه آب دﻫﺎﻧﺖ را ﺑﺨﻮر«! ﺷﮕﻔﺘﺎ از اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ! ﮔﻮﯾﺎ آب دﻫﺎن را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آب ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ اﺷﺘﺒﺎه‬
‫اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ اﺻﻞ و ﭘﺎﯾﻪاي ﺷﺮﻋﯽ ﻧﺪارد؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم اﻓﻄﺎر ﭼﯿﺰي در دﺳﺖرس‬
‫ﻧﺒﻮد ﺗﺎ روزهي ﺧﻮد را ﺑﮕﺸﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬در دل ﻧﯿﺖ اﻓﻄﺎر ﺑﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﺐ از اﯾﻦ ﺳﻤﺖ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺳﻮي ﻣﺸﺮق‪-‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ و روز از اﯾﻦ ﻃﺮف ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ از ﺳﻤﺖ‪ ‬ﻣﻐﺮب‪ -‬رﻓﺖ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب‬
‫ََ ْ ْ‬
‫أ� َﻄ َﺮ َّ‬
‫الﺼﺎﺋِ ُﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬روزهدار ﺑﺎﯾﺪ روزهاش را ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‬ ‫ﮐﺮد‪� ،‬ﻘﺪ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻧﯿﺖ اﻓﻄﺎر ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻤﺎً روزهاش را ﺑﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا وﻗﺖ روزه‬
‫ﺗﻤﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﮔﺸﻮدن روزه ﺑﺮاﯾﺶ رواﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪258‬‬

‫اﻓﻄﺎر ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﺧﻮردن ﯾﺎ ﻧﻮﺷﯿﺪن ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ اﻓﻄﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪرﻏﻢ ﻋﺪم دﺳﺖرﺳﯽ ﺑﻪ ﺧﻮردﻧﯽ ﯾﺎ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﯿﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻨﺖ‬
‫ﺗﻌﺠﯿﻞ در اﻓﻄﺎر ﻋﻤﻞ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -223‬اﻣﺮ ﺑﻪ روزهدار ﺑﻪ ﺣﻔﻆ زﺑﺎن و دﯾﮕﺮ اﻧﺪاﻣﺶ از ﮔﻨﺎﻫﺎن و‬
‫دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان و اﻣﺜﺎلِ آن‬

‫َ ُ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ً‬ ‫َ َ‬
‫‪ -١٢٤٨‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إذا ﺎﻛن ﻳﻮم ﺻ ْﻮ ِم أﺣ ِﺪ� ْﻢ ﻓﻼ ﻳ ْﺮﻓﺚ‬
‫ْ َ َّ ُ َ ٌ َ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ ْ ِّ َ‬ ‫َ ْ َ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوﻻ ﻳﺼﺨﺐ‪ ،‬ﻓﺈن ﺳﺎﺑﻪ أﺣﺪ أ ْو ﻗﺎﺗﻠﻪ ﻓﻠﻴﻘﻞ‪ :‬إ� ﺻﺎﺋ ِ ٌﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ روزه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺰﻧﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ او دﺷﻨﺎم داد ﯾﺎ ﺑﺎ او درﮔﯿﺮ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬در ﺟﻮاﺑﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ روزه ﻫﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫َ َ ٌ‬ ‫ََْ َ‬ ‫َََ‬ ‫ع َﻗ ْﻮ َل ُّ‬
‫َ ْ َْ ََ ْ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎل اﻨﻟَّ‬
‫ور َواﻟﻌﻤﻞ ﺑ ِ ِﻪ ﻓﻠيﺲ ﷲِ ﺣﺎﺟﺔ ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫الﺰ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻢ‬ ‫ل‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫ُّ‬
‫ﻲﺒ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٢٤٩‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ْ ََ َ َ َ َُ َ َ َ َُ‬
‫ﺮﺷاﺑﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫أن ﻳﺪع ﻃﻌﺎﻣﻪ و‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دروغﮔﻮﯾﯽ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺘﻀﺎي آنرا ﺗﺮك ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺎزي ﻧﺪارد ﮐﻪ او ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن را ﺗﺮك‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬اﻣﺮ ﺑﻪ روزهدار ﺑﻪ ﻧﮕﻪداري‬
‫زﺑﺎن و دﯾﮕﺮ اﻧﺪاﻣﺶ از ﮔﻨﺎﻫﺎن و دﺷﻨﺎم دادن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان و ﺳﺎﯾﺮ ﺑﺪيﻫﺎ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮ‬
‫روزهدار واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻫﺮ ﺳﺨﻦ و ﮐﺮدارِ ﺣﺮاﻣﯽ ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روزه را‬
‫ﻓﺮض ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺎ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ َ ۡ ُ ُ ّ َ ُ َ َ ُ َ َ َ‬
‫� ٱ َّ� َ‬
‫ِين مِن � ۡبل ِ� ۡم‬ ‫لصيام كما كتِب‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا كتِب علي�م ٱ ِ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫َ َّ ُ َ َّ ُ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٣ :‬‬ ‫ل َعل� ۡم �تقون ‪﴾١٨٣‬‬
‫اي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ! روزه ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﺪه‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮض ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1904،1894) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1151:‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 1223‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1903 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪260‬‬

‫ﭘﺲ ﻓﺮض ﺷﺪن روزه ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﻢ و از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام‬
‫ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﻢ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎنِ ﺗﺮك‪ ‬ﻋﻼﯾﻖ و ﻧﯿﺎزﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﻋﺬاب دادنِ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ او ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ از او ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺒﺮﻧﺪ و دﺳﺘﻮراﺗﺶ را اﺟﺮا ﮐﻨﻨﺪ و‬
‫از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﻧﺪ ﺗﺎ روزه‪ ،‬ﻣﺪرﺳﻪ و آﻣﻮزشﮔﺎﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در آن دوري از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام و اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت را ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﻃﻮلِ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺑﺮ دﯾﻦ‬
‫ﺧﻮد ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد و واﺟﺒﺎت ﺷﺮﻋﯽاش را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦ روﯾﻪ ﻋﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﯽاش ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو اﷲ‬
‫َ َّ ُ َ ُ َ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺣﮑﻤﺖ ﻓﺮض ﺷﺪن روزه را اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ﴿ل َعل� ۡم � َّتقون ‪﴾١٨٣‬‬
‫»ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‬
‫روزه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻧﺎﺳﺰا ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺰﻧﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ او دﺷﻨﺎم داد ﯾﺎ ﺑﺎ او‬
‫درﮔﯿﺮ ﺷﺪ‪ ،‬در ﺟﻮاﺑﺶ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ روزه ﻫﺴﺘﻢ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﻧﺴﺎنِ روزهدار ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺳﺨﻨﺎن‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖﺑﺎر و ﮔﻨﺎهآﻟﻮد ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺘﯿﻦ و ﺑﺎوﻗﺎر ﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ او ﻧﺎﺳﺰا‬
‫ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮَش داد و ﻓﺮﯾﺎد ﻧﺰﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ روزه ﻫﺴﺘﻢ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺎ‬
‫زﺑﺎنِ ﺣﺎل ﺑﻪ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻠﺶ ﺑﻔﻬﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﮑﻮت ﻣﻦ‪ ،‬از ﺳﺮِ ﻋﺠﺰ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺟﻮاب دﻫﻢ؛ اﻣﺎ ﭼﻮن روزه ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ اﷲ و رﺳﻮﻟﺶ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ‪ .‬و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از ﮔﺴﺘﺎﺧﯽِ ﺑﯿﺶﺗﺮِ وي ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﺪ و ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺎﻋﺰت ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﻇﻬﺎر ذﻟﺖ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫دروغﮔﻮﯾﯽ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي آنرا ﺗﺮك ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺎزي ﻧﺪارد ﮐﻪ او ﺧﻮردن و‬
‫آﺷﺎﻣﯿﺪن را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ اﻓﺰون ﺑﺮ دروغﮔﻮﯾﯽ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي آن‪،‬‬
‫ﮐﺮدار ﺟﺎﻫﻼﻧﻪ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از آن‪ ،‬ﺳﺘﻢ و ﺟﻔﺎﮐﺎري در ﺣﻖّ ﻣﺮدم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ روزهي ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روزه را ﺑﺮاي ﺗﺮك‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﺣﺮام و اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت‪ ،‬ﻓﺮض ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺣﮑﻤﺖ روزه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -224‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ درﺑﺎرهي روزه‬

‫َّ ِّ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ﺮﺷب‪ ،‬ﻓﻠﻴﺘِ َّﻢ‬
‫ِ‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫‪،‬‬‫ﻞ‬‫ﺄ�‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬‫ﻢ‬ ‫�‬‫ﺪ‬‫ﺣ‬ ‫أ‬ ‫ﻲﺴ‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫ذ‬‫ِ‬ ‫إ‬‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻲﺒ‬‫اﻨﻟ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٢٥٠‬ﻋﻦ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺈ� َﻤﺎ أﻃﻌﻤﻪ ُ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﷲ َوﺳﻘﺎهُ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺻﻮﻣﻪ‪ ،‬ﻓ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ‪ -‬در ﺣﺎلِ روزه‪ -‬از‬
‫روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﭼﯿﺰي ﺧﻮرد ﯾﺎ ﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬روزهاش را ﺑﻪ آﺧ‪‬ﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ‪ -‬روزهاش‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﻧﯿﺴﺖ و‪ -‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او آب و ﻏﺬا داده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫َ ََ َ َ ُْ ُ َ‬ ‫َ‬
‫الﻮﺿﻮءِ؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺮﺒ� ﻋ ِﻦ‬ ‫‪ -١٢٥١‬وﻋﻦ ﻟ ِﻘﻴﻂ ﺑﻦ ﺻ ِﺮﺒة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬أﺧ ِ‬
‫َّ ْ َ ُ َ َ ً‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫ََ ْ‬ ‫ُ ُ َ َ َ ِّ ْ َ ْ َ َ َ‬ ‫ْ‬
‫ﺎق‪ ،‬إِﻻ أن ﺗ�ﻮن ﺻﺎﺋ ِﻤﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫ﺒﻎ الﻮﺿﻮء‪ ،‬وﺧﻠﻞ �� اﻷﺻﺎﺑ ِ ِﻊ‪ ،‬و�ﺎﻟ ِﻎ ﻲﻓ اﻻﺳﺘِنﺸ ِ‬ ‫»أﺳ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻟﻘﯿﻂ ﺑﻦ ﺻ‪‬ﺒﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﻪ ﻣﻦ درﺑﺎرهي‬
‫وﺿﻮ ﺑﮕﻮ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﺿﻮي درﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺑﮕﯿﺮ و ﺑﯿﻦ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺧﻮد را ﺧﻼل ﮐﻦ و‬
‫آب را ﺧﻮب ﺑﻪ ﺑﯿﻨﯽ ﺧﻮد ﺑﮑﺶ‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ روزه ﺑﺎﺷﯽ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ُْ ُُ َ ْ ُ ُُ‬ ‫َ َ ْ َ َ‬
‫‪ -١٢٥٢‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ‪ $‬ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﺪ ِر�ﻪ اﻟﻔﺠ ُﺮ َوﻫ َﻮ ﺟﻨ ٌﺐ ﻣِﻦ أﻫﻠِ ِﻪ‪َّ � ،‬ﻢ‬
‫ََْ ُ َ ُ ُ‬
‫) ‪(3‬‬
‫�ﻐت ِﺴﻞ َو�ﺼﻮم‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﺎه ﺻﺒﺢ ﻣﯽﺷﺪ و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺑﺎﺑﺖ ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﺟ‪‬ﻨُﺐ ﺑﻮد؛ ﺳﭙﺲ ﻏُﺴﻞ ﻣﯽﮐﺮد و روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ُ ْ ُ ُُ ً ْ َْ ُ ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫� ﺣﻠ ٍﻢ‪،‬‬‫‪ -١٢٥٣‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ وأم ﺳﻠﻤﺔ‪ $‬ﻗﺎﺘﻟﺎ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﺼﺒﺢ ﺟﻨﺒﺎ ﻣِﻦ � ِ‬
‫ُ َ ُ ُ‬
‫) ‪(4‬‬
‫� َّﻢ ﻳﺼﻮم‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1933 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1155:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪927 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪130 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪405 :‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1930 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1109:‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1931 ،1930) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1109:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪262‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ و امﺳﻠﻤﻪ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮔﺎه رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺐ را در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺻﺒﺢ‬

‫ﺟﻨُﺐ ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ روزه‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي‪ -‬ﻧﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ اﺣﺘﻼم‪ ،‬‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ درﺑﺎرهي روزه ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ آﯾﺎ‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﺣﺎلِ روزه از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ ﺑﯿﺎﺷﺎﻣﺪ‪ ،‬روزهاش ﺑﺎﻃﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﭘﺎﺳﺦ را از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ‪-‬‬
‫در ﺣﺎلِ روزه‪ -‬از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﭼﯿﺰي ﺧﻮرد ﯾﺎ ﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬روزهاش را ﺑﻪ آﺧ‪‬ﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ‪ -‬روزهاش ﺑﺎﻃﻞ ﻧﯿﺴﺖ و‪ -‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او آب و ﻏﺬا داده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ ﺑﻨﻮﺷﺪ و ﺳﯿﺮ ﯾﺎ ﺳﯿﺮاب ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﻧﻘﺺ ﯾﺎ اﺷﮑﺎﻟﯽ در روزهي او وارد ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»روزهاش را ﺑﻪ آﺧ‪‬ﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬و اﻓﺰود‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او آب و ﻏﺬا داده اﺳﺖ«؛ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آنرا از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮدش ﻧﺴﺒﺖ‬
‫داده ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي‬
‫اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ّ‬
‫لش َما ِل﴾‬
‫َ‬
‫� َوذات ٱ ِ‬ ‫َ َُ ُُّ ۡ َ َ َۡ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[١٨ :‬‬ ‫﴿و�قل ِبهم ذات ٱ� ِم ِ‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ آنﻫﺎ ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛ و آدمِ ﺧﻮاﺑﯿﺪه‪ ،‬ﺧﻮدش ﭘﻬﻠﻮ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺎ ارادهي ﺧﻮد‪ ‬آﻧﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ داد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آدﻣﯽ ﮐﻪ از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‪ ،‬ﻧﻪ از روي‬
‫ﻗﺼﺪ ﯾﺎ ﺷﮑﺴﺘﻦ روزهي ﺧﻮد‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧﻮرد ﯾﺎ ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ‪ ،‬روزهاش درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از روي ﻋﺪم آﮔﺎﻫﯽ ﺣﺠﺎﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺠﺎﻣﺖ روزه را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺣﺠﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬روزهاش‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻧﯿﺰ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ اﺷﺘﺒﺎه ﯾﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﭘﻨﺪار ﮐﻪ ﻓﺠﺮ ﻃﻠﻮع ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮرد و ﺳﭙﺲ درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﻓﺠﺮ ﻃﻠﻮع ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬روزهاش درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﮔﻤﺎنِ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮرد ﯾﺎ‬
 ‫‪263‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ در ﺑﺎرهي روزه‬

‫ﺑﻨﻮﺷﺪ‪ ،‬روزهاش ﺑﺎﻃﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺎﺟﺮاﯾﯽ در زﻣﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﯿﺶ آﻣﺪ؛ ﻫﻮا اﺑﺮي‬
‫ﺑﻮد و ﻣﺮدم ﺑﻪ ﮔﻤﺎنِ اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻓﻄﺎر ﮐﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از‬
‫اﻧﺪﮐﯽ ﺧﻮرﺷﯿﺪ از ﭘﺲِ اﺑﺮﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﺪ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺘﻮر ﻧﺪاد‬
‫ﮐﻪ ﻗﻀﺎي آن روزه را ادا ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﺑﻪﻋﻤﺪ و از روي ﻗﺼﺪ روزهي ﺧﻮد را ﺑﺎز‬
‫ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ دﺳﺖ از‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﮑﺸﺪ و روزهاش را ﺑﻪ آﺧ‪‬ﺮ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻟﻘﻤﻪاي در دﻫﺎﻧﺶ‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬آنرا ﺑﯿﺮون ﺑﯿﻨﺪازد ﯾﺎ اﮔﺮ در دﻫﺎﻧﺶ آب ﺑﻮد‪ ،‬آنرا ﺑﯿﺮون ﺑﺮﯾﺰد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ‬
‫ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﺴﺄﻟﻪاي را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺠﺎﻣﺖ روزه را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ و ﮐﺴﯽ‬
‫اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ از آن ﮐﺎر دﺳﺖ ﺑﮑﺸﺪ‪ .‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫روزهداري ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧﻮرد ﯾﺎ ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ و ﯾﮑﯽ از اﻃﺮاﻓﯿﺎﻧﺶ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭼﻪﮐﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ؟ ﻣﮕﺮ روزه ﻧﯿﺴﺘﯽ؟ و او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻏﺮوب ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ رﻓﯿﻘﺶ ﺑﻪ‬
‫او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻫﻨﻮز ﻏﺮوب ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺑﺮ روزهدار واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯽدرﻧﮓ دﺳﺖ از ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺮدارد؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﺗﺬﮐﺮ رﻓﯿﻘﺶ‪ ،‬ﻋﺬر وي‬
‫ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺎل اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ روزهداري از روي ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‬
‫ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧﻮرد ﯾﺎ ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﻢ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻤﺎن ﻣﻌﺬور ﺑﻪ ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽﺳﺖ و ﻣﺎ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫را ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ او ﯾﺎدآور ﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ روزه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻧﻤﺎز‬
‫و�«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﺮ‬ ‫� ْﻢ‪ ،‬أَ� ْ َﻰﺴ َﻛ َﻤﺎ ﺗَنْ َﺴ ْﻮ َن‪ ،‬ﻓَﺈ َذا �َﺴ ُ‬
‫ﻴﺖ ﻓَ َﺬ ِّﻛ ُ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ ٌ ْ ُ ُ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إِ�ﻤﺎ أﻧﺎ �ﺮﺸ ِﻣﺜﻠ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺸﺮي ﻫﻢﭼﻮن ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ دﭼﺎر ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ‬
‫دﭼﺎر ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﻣﯽﺷﻮم؛ ﭘﺲ ﻫﺮﮔﺎه دﭼﺎر ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺷﺪم‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﯾﺎدآوري ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﮔﺮ دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ روزهداري از روي ﻓﺮﻣﻮاﺷﯽ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧﻮرد ﯾﺎ ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﯾﺎدآوري‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر اﮔﺮ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰاري ﺟﻬﺖ‪ ‬ﻗﺒﻠﻪ را اﺷﺘﺒﺎه ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ او را از ﺟﻬﺖ‪ ‬ﻗﺒﻠﻪ آﮔﺎه ﺳﺎزﯾﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 401 :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 572 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد رﺿﯽاﷲﻋﻨﻪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪264‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻫﻢﮐﯿﺶِ ﺷﻤﺎ در اﻣﺮي ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي او روا ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮشﮐﺎر و ﺧﻄﺎﮐﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ ﺣﺪﯾﺜﯽ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﻘﯿﻂ ﺑﻦ ﺻ‪‬ﺒﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫الﻮ ُﺿ َ‬
‫ﻮء«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬وﺿﻮ را ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮕﺮدان‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬وﺿﻮي درﺳﺖ و ﮐﺎﻣﻠﯽ‬ ‫أﺳﺒﻎ ُ‬‫ْ‬
‫» ِ‬
‫ﺑﮕﯿﺮ‪ .‬ﻟﺬا واژهي »ا‪‬ﺳﺒﺎغ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ ٗ‬ ‫َ َ ََ ُ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[٢٠ :‬‬ ‫﴿ َوأ ۡس َبغ عل ۡي� ۡم ن َِع َم ُهۥ �ٰ ِه َرة َو َ�اط َِنة﴾‬
‫و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي آﺷﮑﺎر و ﭘﻨﻬﺎن ﺧﻮد را ﺑﺮﺷﻤﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬و ﺑﯿﻦ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺧﻮد را ﺧﻼل ﮐﻦ«؛ ﺑﻪوﯾﮋه‬
‫اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺎ ﮐﻪ ﺑﻪﻫﻢ ﻧﺰدﯾﮏاﻧﺪ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آب ﺑﻪ ﻣﯿﺎنِ آنﻫﺎ ﻧﺮﺳﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫اﻓﺰود‪» :‬و در اﺳﺘﻨﺸﺎق ِ آب ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﮐﻦ« و آب را ﺧﻮب ﺑﻪ ﺑﯿﻨﯽ ﺧﻮد ﺑﮑﺶ؛ »ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ روزه ﺑﺎﺷﯽ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ روزه ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬در اﺳﺘﻨﺸﺎقِ آب ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﻧﮑﻦ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آب از ﻃﺮﯾﻖ ﺑﯿﻨﯽات ﺑﻪ ﻣﻌﺪه ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ رﺳﯿﺪن‬
‫ﺧﻮراﮐﯽ ﯾﺎ آﺷﺎﻣﯿﺪﻧﯽ از ﻫﺮ ﻃﺮﯾﻘﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن از ﻃﺮﯾﻖ دﻫﺎن‬
‫اﺳﺖ و روزه را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ‪ :‬آﻣﭙﻮلﻫﺎي ورﯾﺪي و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر آﻣﭙﻮلﻫﺎي‬
‫ﻋﻀﻼﻧﯽ در ﻫﺮ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺪن ﮐﻪ ﺗﺰرﯾﻖ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﯽ ﺷﮑﻨﻨﺪهي روزه ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻐﺬي ﯾﺎ ﺗﻘﻮﯾﺘﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺰرﯾﻖ آﻣﭙﻮلﻫﺎي داروﯾﯽ و ﻏﯿﺮﺗﻘﻮﯾﺘﯽ روزه را‬
‫ﻧﻤﯽﺷﮑﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺗﺰرﯾﻖ آﻣﭙﻮلﻫﺎي ﺗﻘﻮﯾﺘﯽ در ﺣﺎﻟﺖ روزه روا ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺿﺮورت ﯾﺎ ﺑﯿﻤﺎري ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﺗﺰرﯾﻖِ آﻣﭙﻮلﻫﺎي ﺗﻘﻮﯾﺘﯽ وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪاﺷﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ در اﯾﻦﺻﻮرت روزه ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﺎي آن در روزِ دﯾﮕﺮي‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ و امﺳﻠﻤﻪ‪ $‬را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﮔﺎه‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﺐ را در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺻﺒﺢ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي‪ -‬ﻧﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ‬
‫اﺣﺘﻼم‪ ،‬ﺟ‪‬ﻨُﺐ ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﺟ‪‬ﻨُﺐ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ روزه‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﻏﺴﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﺎه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ و امﺳﻠﻤﻪ‪ $‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﻌﺎل و ﮐﺎرﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
 ‫‪265‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ در ﺑﺎرهي روزه‬

‫ﺣﺠﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﺻﻞ ﺑﺮ ﻋﺪم اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ ﺑﻮدن ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺒﻮيﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻖ و درﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺠﯿﺖ دارد؛‬
‫از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﻋﺒﺎدﺗﯽ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎمِ آن ﻋﻤﻞ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻋﺒﺎدت ﻣﺤﺴﻮب‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﻋﻤﻠﯽ را از روي ﻋﺎدت اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم آن ﻋﻤﻞ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان‬
‫ﻧﯿﺰ ﻋﺎديﺳﺖ و ﺣﺮام ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪ -225‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ روزهي ﻣﺤﺮم و ﺷﻌﺒﺎن و ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام‬

‫ْ َ ُ ِّ َ َ ْ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ﺎم �ﻌﺪ َرمﻀﺎن ﺷﻬ ُﺮ اﷲِ‬ ‫‪ -١٢٥٤‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬أﻓﻀﻞ الﺼﻴ ِ‬
‫ُ َ ُ ْ َ ُ َّ َ َ ْ َ َ َ َ َ ُ َّ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫الﻤﺤ َّﺮم‪َ ،‬وأﻓﻀﻞ الﺼﻼة ِ �ﻌﺪ اﻟﻔ ِﺮ�ﻀ ِﺔ ﺻﻼة الﻠﻴ ِﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزه ﭘﺲ از روزهي‬
‫رﻣﻀﺎن‪ ،‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻣﺎه‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﻣﺤﺮّم اﺳﺖ؛ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻓﺮض‪ ،‬ﻧﻤﺎز‬
‫ﺷﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َّ ُّ َ ُ ُ ْ َ ْ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َّ ُ‬ ‫َ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺜ ﻣِﻦ ﺷﻌﺒﺎن‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ‬ ‫‪ -١٢٥٥‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ل ْﻢ ﻳ� ِﻦ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻳﺼﻮم ﻣِﻦ ﺷﻬ ٍﺮ أ�‬
‫َ َ َ ُ ُ َ ْ َ َ ُ َّ ُ‬
‫ﺎﻛن ﻳﺼﻮم ﺷﻌﺒﺎن ﻠﻛﻪ‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ ً‬ ‫َ َ َ ُ ُ َ َْ َ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬ﺎﻛن ﻳﺼﻮم ﺷﻌﺒﺎن إِﻻ ﻗﻠِﻴﻼ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﯿﭻ ﻣﺎﻫﯽ را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن روزه‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ؛ ﭼﻮن ﻫﻤﻪ ‪ -‬ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮِ‪ -‬ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن را روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺟﺰ اﻧﺪﮐﯽ از ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻪي آنرا روزه‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫اﻧﻄﻠَ َﻖ َﻓﺄَﺗَ ُ‬
‫ﺎه‬
‫ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ِّ َ َ َّ ُ‬ ‫ُ َ َ َ َّ َ‬
‫اﺒﻟﺎﻫِﻠﻴ ِﺔ ﻋﻦ أﺑﻴﻬﺎ أ ْو �ﻤﻬﺎ‪� :‬ﻧﻪ أﻰﺗ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻢ‬ ‫�ﻴﺒﺔ‬‫‪ -١٢٥٦‬وﻋﻦ ِ‬
‫َ َ َ َ ْ ْ َ‬ ‫َ َْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ َّ َ ْ َ ُ ُ َ َ ُ ُ َ َ َ َ‬ ‫ََْ َ َ‬
‫�ﻌﺪ ﺳﻨ ٍﺔ ‪ -‬وﻗﺪ �ﻐ�ت ﺣﺎﻪﻟ وﻫﻴئﺘﻪ‪� -‬ﻘﺎل ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ أﻣﺎ �ﻌ ِﺮﻓ ِ�؟ ﻗﺎل‪» :‬وﻣﻦ أﻧﺖ«؟‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َّ‬
‫ُّ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ﺟﺌﺘﻚ ﺎﻋم اﻷو ِل‪ .‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻤﺎ ��ك‪ ،‬وﻗﺪ ﻛﻨﺖ ﺣﺴﻦ إﻬﻟﻴﺌﺔِ؟!« ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬أﻧﺎ اﺒﻟﺎ ِﻫ� اﺬﻟِي ِ‬
‫ﺎل‪ُ » :‬ﺻﻢْ‬ ‫َ َّ ْ َ َ ْ َ َ ُ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ََ َ‬ ‫َ ْ ُ َ َ ً ُْ ُ َ ُ َ‬
‫أ�ﻠﺖ ﻃﻌﺎﻣﺎ ﻣﻨﺬ ﻓﺎرﻗﺘﻚ إِﻻ ﺑِﻠﻴ ٍﻞ‪� .‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻋﺬﺑﺖ �ﻔﺴﻚ!« �ﻢ ﻗ‬
‫َ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ َ ً ْ ُ ِّ َ ْ َ َ ْ َ َّ ُ ً َ َ ُ َ َ ْ‬
‫ﺮﺒ‪َ ،‬و�ﻮﻣﺎ ﻣِﻦ ﻞﻛ ﺷﻬ ٍﺮ« ﻗﺎل‪ِ :‬زد ِ�‪ ،‬ﻓﺈن ِﻲﺑ ﻗ َّﻮة‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﺻ ْﻢ ﻳ ْﻮﻣ�«؛ ﻗﺎل‪ِ :‬زد ِ�‪ ،‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺷﻬﺮ الﺼ ِ‬
‫ُ ْ َ ُُ َ ْ ُ ْ َ ُُِ َ ُ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ َ َّ‬
‫اﺗﺮك ‪ ،‬ﺻ ْﻢ ﻣ َِﻦ‬ ‫»ﺻ ْﻢ ﺛﻼﺛﺔ �ﻳﺎمٍ «؛ ﻗﺎل‪ِ :‬زد ِ�‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﺻﻢ ﻣِﻦ اﺤﻟﺮم واﺗﺮك‪ ،‬ﺻﻢ ﻣِﻦ اﺤﻟﺮم و‬
‫َ َ َّ ُ َّ ْ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُُ َ ُ ْ َ َ‬
‫اﺤﻟﺮ ِم واﺗﺮك«‪ .‬وﻗﺎل ﺑﺄﺻﺎﺑ ِ ِﻌﻪ اﺜﻟ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫أرﺳﻠﻬﺎ‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬ ‫ﻼث ﻓﻀﻤﻬﺎ‪� ،‬ﻢ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1163 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1175‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1970 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(1156 ،782) :‬‬
‫)‪ (3‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5087 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.526 :‬‬
 ‫‪267‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روزهي ﻣﺤﺮم و ﺷﻌﺒﺎن و ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻣﺠﺒﯿﻪي ﺑﺎﻫﻠﯽ از ﭘﺪرش ‪ -‬ﯾﺎ از ﻋﻤﻮﯾﺶ‪ -‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ او ﻧﺰد‪‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﭘﺲ از ﯾﮏ ﺳﺎل در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي او‬
‫ﺑﻪﮐﻠﯽ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺮفﯾﺎب ﺷﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﻣﺮا ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ ﮐﯿﺴﺘﯽ؟« ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺮد ﺑﺎﻫﻠﯽ‬
‫ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﭘﺎرﺳﺎل ﻧﺰدت آﻣﺪم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﺮا اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮدهاي؟ ﺗﻮ ﮐﻪ ﺷﺎدابﺗﺮ و‬
‫ﺧﻮشﻗﯿﺎﻓﻪﺗﺮ ﺑﻮدي!« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬از زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﺟﺪا ﺷﺪم‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺷﺐﻫﺎ ﻏﺬا‬
‫ﺧﻮردهام‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻮد را ﻋﺬاب دادهاي!« ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬ﻣﺎه ﺻﺒﺮ و‬
‫ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن‪ -‬و ﻧﯿﺰ ﯾﮏ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه را روزه ﺑﮕﯿﺮ«‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻘﺪارش‬
‫را ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﻦ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ دارم‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو روز از ﻫﺮ ﻣﺎه را روزه ﺑﮕﯿﺮ«‪.‬‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻣﻘﺪارش را ﺑﺮاﯾﻢ ﺑﯿﻔﺰاﯾﯿﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه را روزه ﺑﮕﯿﺮ«‪ .‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫از اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﯿﺶﺗﺮ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام) ‪ (1‬را روزه ﺑﮕﯿﺮ )و‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺳﺎﯾﺮ روزﻫﺎ را( ﺗﺮك ﮐﻦ«‪ .‬و ﺑﺎ اﺷﺎرهي دﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺎز و ﺑﺴﺘﻪ ﮐﺮدن ﺳﻪ‬
‫ﺗﺎ از اﻧﮕﺸﺘﺎن ﻣﺒﺎرك‪ ،‬ﻧﺸﺎن داد ﮐﻪ از ﻫﺮ ﻣﺎه‪ ‬ﺣﺮام‪ ،‬ﺳﻪ روز روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﻪ روز‬
‫روزه ﻧﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﺑﯿﺎن روزﻫﺎ و ﻣﺎهﻫﺎﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در‬
‫آنﻫﺎ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻣﺎهﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮔﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﻪ ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮِ اﯾﻦ ﻣﺎه را روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬در ﻣﺎه ﺷﻌﺒﺎن ﺑﯿﺶ از ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺎهﻫﺎ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺣﮑﻤﺘﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﺷﻌﺒﺎن ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪي ﺳﻨﺖﻫﺎي‬
‫راﺗﺒﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ از ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎه‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﻣﺤﺮّم ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﻣﺎهﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در آن‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫دارد‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺎه ﻣﺤﺮم‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺎﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺑﯿﻦ ﻣﺎهﻫﺎي ذياﻟﺤﺠﻪ و ﺻﻔﺮ ﻗﺮار‬
‫دارد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي روزهي ﻣﺤﺮم ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزه ﭘﺲ از روزهي‬

‫)‪ (1‬ﻣﺎهﻫﺎي ﺣﺮام ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﻣﺤﺮم‪ ،‬رﺟﺐ‪ ،‬ذياﻟﻘﻌﺪه و ذياﻟﺤﺠﻪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪268‬‬

‫رﻣﻀﺎن‪ ،‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻣﺎه‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﻣﺤﺮّم اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ روزهي ﻣﺤﺮم در روزﻫﺎي‬
‫ﺗﺎﺳﻮﻋﺎ‪ ،‬ﻋﺎﺷﻮرا و ﻧﯿﺰ در ﯾﺎزدﻫﻤﯿﻦ روزِ اﯾﻦ ﻣﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦ ﻣﺮد ﺑﺎﻫﻠﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺳﻪ روز از ﻫﺮ‬
‫ﻣﺎه‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه را روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي ﻣﺎه روزه ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ در ﻣﯿﺎﻧﻪي ﻣﺎه و ﯾﺎ در آﺧ‪‬ﺮِ آن«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﺮاي روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻫﺮ ﻣﺎه‪" ،‬اﯾﺎم ﺑﯿﺾ" اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ روزﻫﺎي ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪،‬‬
‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺮ ﻣﺎه‪.‬‬
‫روز "ﻋﺮﻓﻪ" ﯾﮑﯽ از روزﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در آن‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ و ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫ُ َ ِّ ُ َّ َ َ‬
‫الﺴﻨﺔ‬ ‫وﯾﮋهاي دارد؛ زﯾﺮا از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي روزهي ﻋﺮﻓﻪ ﺳﺆال ﺷﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳ�ﻔﺮ‬
‫َ ََ َ َ َ‬
‫اﺒﻟﺎ ِ�ﻴَﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬روزهي روز ﻋﺮﻓﻪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﺶ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪه را در‬‫ﺎﺿﻴﺔ و‬
‫الﻤ ِ‬
‫ﭘﯽ دارد«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎنِ دو ﺳﺎل ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮد ﺑﺎﻫﻠﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ وي ﯾﮏ ﺳﺎلِ ﮐﺎﻣﻞ را روزه ﮔﺮﻓﺖ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي او ﺑﻪﮐﻠﯽ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ و زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ‪ ،‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪:‬‬
‫اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﻣﺮا ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ ﮐﯿﺴﺘﯽ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺮد‬
‫ﺑﺎﻫﻠﯽ ﻫﺴﺘﻢ ﮐﻪ ﭘﺎرﺳﺎل ﻧﺰدت آﻣﺪم«‪ .‬آنﮔﺎه ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺳﺎل‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ را روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻮد را ﻋﺬاب دادهاي!« اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ در ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺧﻮدش را ﻋﺬاب دﻫﺪ ﯾﺎ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ را ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎري وادار‪‬د ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺶ را ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬
‫ك ۡر ُ� ۡم َو َء َام ُ‬ ‫َّ َ ۡ َ ُ َّ ُ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٤٧ :‬‬ ‫نت ۡم﴾‬ ‫� ب ِ َعذابِ� ۡم إِن ش‬ ‫﴿ما �فعل ٱ‬
‫اﮔﺮ ﺳﭙﺎسﮔﺰار ﺑﺎﺷﯿﺪ و اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪ ،‬اﷲ را ﺑﺎ ﻋﺬاب ﺷﻤﺎ ﮐﺎري ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -226‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه و دﯾﮕﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ در دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ذياﻟﺤﺠﻪ‬

‫َ َ ُ َّ ُ َ‬ ‫َ ْ َّ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ �ﻳﺎمٍ ‪ ،‬اﻟﻌﻤﻞ الﺼﺎﻟ ِﺢ �ِﻴﻬﺎ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٢٥٧‬ﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫أﻳﺎم اﻟﻌﺮﺸ‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳَﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُّ َ‬
‫بﻴﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺎد‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺠﻟ‬
‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ﻻ‬ ‫و‬ ‫ﻳﻌ�‪:‬‬ ‫؛‬‫«‬ ‫ﺎم‬ ‫ﻳ‬ ‫اﻷ‬ ‫ِ‬ ‫ه‬‫ﺬ‬‫ِ‬ ‫ﻫ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬ ‫ا‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫أﺣﺐ إ ِ‬
‫ََْ َْ ْ ْ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ ُ ٌ َ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺟﻊ ﻣِﻦ ذل ِﻚ‬ ‫ﻴﻞ اﷲِ‪ ،‬إِﻻ رﺟﻞ ﺧﺮج ﺑِﻨﻔ ِﺴ ِﻪ وﻣ ِﺎﻪﻟِ‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﻳﺮ ِ‬ ‫ﺠﻟﻬﺎد ِﻲﻓ ﺳبِ ِ‬ ‫اﷲِ؟ ﻗﺎل‪» :‬وﻻ ا ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬
‫�ِﻲﺸ ٍء«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻ روزي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎمِ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ در آن ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪاﻧﺪازهي اﯾﻦ روزﻫﺎ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ذياﻟﺤﺠﻪ‪ -‬ﻣﺤﺒﻮب و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﺘﯽ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺘﯽ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ )ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ‬دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ ذيﺣﺠﻪ ﺑﺮاﺑﺮي‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ(؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎﻟﺶ در راه اﷲ ﺑﯿﺮون ﺷﻮد و ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ‬
‫) ‪(2‬‬
‫را ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.969 :‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ در را ‪‬ه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد و ﺟﺎن و ﻣﺎﻟﺶ را در اﯾﻦ راه‪ ،‬ﻓﺪا ﮐﻨﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪ -227‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در روزﻫﺎي ﻋﺮﻓﻪ‪ ،‬ﺗﺎﺳﻮﻋﺎ و‬
‫ﻋﺎﺷﻮرا‬

‫َ َ َ َ َ َ َ ُ َ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬

‫ﻮم ﻳ ْﻮ ِم ﻋ َﺮﻓﺔ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻳ�ﻔ ُﺮ‬
‫‪ -١٢٥٨‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻗﺘﺎدة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺌِﻞ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻋﻦ ﺻ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ‬
‫اﺒﻟﺎ�ِﻴﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫ﺎﺿﻴﺔ و‬
‫الﺴﻨﺔ الﻤ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي روزهي روزِ ﻋﺮﻓﻪ ﺳﺆال ﺷﺪ؛‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﺎﻋﺷﻮراء َوأم َﺮ ﺑ ِ ِﺼﻴﺎ ِﻣ ِﻪ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫ﻋﺒﺎس‪ :$‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺻﺎم ﻳﻮم‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٢٥٩‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬روز ﻋﺎﺷﻮرا )=دﻫﻢ ﻣﺤﺮم( را روزه‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦِ آن ﻓﺮﻣﺎن داد‪.‬‬
‫َ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ َ ِّ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻮراء‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ﻳ�ﻔ ُﺮ‬ ‫‪ -١٢٦٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻗﺘﺎدة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺳﺌِﻞ � ْﻦ ِﺻ ِ‬
‫ﻴﺎم ﻳﻮ ِم ﺎﻋﺷ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َّ َ َ َ َ َ‬
‫ﺎﺿﻴﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫الﺴﻨﺔ الﻤ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي روزهي روزِ ﻋﺎﺷﻮرا ﺳﺆال‬
‫ﺷﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ُ َ َّ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎﺑﻞ ﻷﺻﻮﻣﻦ‬‫ٍ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻰﻟ‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﻴﺖ‬ ‫ﻘ‬
‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻦﺌ‬
‫ِ‬ ‫ﻟ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٢٦١‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ‬
‫) ‪(4‬‬
‫اﺘﻟَّﺎ ِﺳﻊ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺳﺎلِ آﯾﻨﺪه زﻧﺪه ﺑﺎﺷﻢ‪،‬‬
‫ﺣﺘﻤﺎً روز ﺗﺎﺳﻮﻋﺎ )=ﻧُﻬﻢ ﻣﺤﺮم( را ﻧﯿﺰ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1162 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2004 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1130 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1162 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1134 :‬‬
 ‫‪ -228‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن روزه ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺷﺶ روز از ﻣﺎه ﺷﻮال‬

‫َ ْ َ َ َ َ َ ُ ََُْ ًّ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬

‫أﻳﻮب‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل ‪» :‬ﻣﻦ ﺻﺎم َرمﻀﺎن � َّﻢ أ�ﺒﻌﻪ ِﺳﺘﺎ ﻣِﻦ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٢٦٢‬ﻋﻦ‬
‫ْ‬ ‫ﺎم َّ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺪﻟﻫ ِﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ال‪ ،‬ﺎﻛن ﻛ ِﺼﻴ ِ‬
‫ﺷﻮ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﯾﻮب‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را روزه ﺑﮕﯿﺮد‬
‫و ﺳﭙﺲ ﺷﺶ روز از ﻣﺎه ﺷﻮال را ﻧﯿﺰ روزه ﺑﺪارد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻤﻪي ﺳﺎل را روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺳﻪ ﺑﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎن روزﻫﺎﯾﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﮐﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در آنﻫﺎ‬
‫ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ ذيﺣﺠﻪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﯿﭻ‬
‫روزي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎمِ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ در آن ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪاﻧﺪازهي اﯾﻦ روزﻫﺎ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ ذياﻟﺤﺠﻪ‪ -‬ﻣﺤﺒﻮب و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞِ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬روزه‪ ،‬ذﮐﺮ‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻼوت ﻗﺮآن‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدر‪ ،‬ﺻﻠﻪي رﺣﻢ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم و ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﻪي‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻫﯿﭻ روزي در ﻃﻮل ﺳﺎل وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﮐﺎرِ ﻧﯿﮏ در آن‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي اﻧﺠﺎم ﮐﺎرِ ﻧﯿﮏ در ده روزِ ﻧﺨﺴﺖ ذيﺣﺠﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺻﺤﺎب‪ #‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺣﺘﯽ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺘﯽ‬
‫ﺟﻬﺎد در راه اﷲ )ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ‬دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ ذيﺣﺠﻪ ﺑﺮاﺑﺮي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ(؛ ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎﻟﺶ در راه اﷲ ﺑﯿﺮون ﺷﻮد و ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﺮﻧﮕﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ از ﺟﻤﻠﻪ روزه و دﯾﮕﺮ اﻋﻤﺎل‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬در دﻫﻪي اول ذيﺣﺠﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬از ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺣﺘﯽ ﺟﻬﺎد در‬
‫راه اﷲ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ در دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ ذيﺣﺠﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؟‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﯾﮏ اﺳﺘﺜﻨﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻤﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪاي ﮐﻪ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪‬‬
‫اﻧﺠﺎمﺷﺪه در ده روزِ اول ذيﺣﺠﻪ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎلِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1164 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪272‬‬

‫ﺧﻮد‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺳﻼح و ﺳﻮاريِ ﺧﻮﯾﺶ در راه اﷲ ﺟﻬﺎد ﮐﻨﺪ و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﻫﻢ ﺟﺎﻧﺶ را در راه اﷲ ﻓﺪا ﮐﻨﺪ و ﻫﻢ ﻣﺎﻟﺶ را دﺷﻤﻦ ﺑﮕﯿﺮد؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪ و رزﻣﻨﺪه در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ در دﻫﻪي اول‬
‫ذيﺣﺠﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي دارد و اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻌﺎدﺗﯽ در اﯾﻦ اﯾﺎم ﺧﺠﺴﺘﻪ ﻧﺼﯿﺐِ‬
‫ﺑﻨﺪهاي ﺷﻮد‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در روزﻫﺎي ﻋﺮﻓﻪ و ﻋﺎﺷﻮرا ﻧﯿﺰ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ اﺑﻮﻗﺘﺎده‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي روزهي روزِ ﻋﺮﻓﻪ ﺳﺆال ﺷﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪه اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺎلِ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﺪه و ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﺳﺎلِ آﯾﻨﺪه‪ ،‬ﺳﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶِ رو ﻗﺮار دارد؛ زﯾﺮا روز ﻋﺮﻓﻪ در آﺧﺮﯾﻦِ ﻣﺎه‪ ‬ﺳﺎلِ‬
‫ﻗﻤﺮيﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا روزهي روز ﻋﺮﻓﻪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎنِ دو ﺳﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي روزهي روزِ ﻋﺎﺷﻮرا ﺳﺆال ﺷﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﻔﺎرهي‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا اﺟﺮ و ﺛﻮابِ روزهي آن‪ ،‬از ﭘﺎداشِ روزهي ﻋﺮﻓﻪ ﮐﻢﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻢ روز ﻋﺎﺷﻮرا )=دﻫﻢ ﻣﺤﺮم( را روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮد و ﻫﻢ روزِ ﺗﺎﺳﻮﻋﺎ ﯾﺎ ﻧُﻬ‪‬ﻢ ﻣﺤﺮم را؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺳﺎلِ آﯾﻨﺪه زﻧﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً روز ﺗﺎﺳﻮﻋﺎ )=ﻧُﻬﻢ ﻣﺤﺮم( را ﻧﯿﺰ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮم«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﺎن داده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬روز ﻗﺒﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از ﻋﺎﺷﻮرا را ﻧﯿﺰ روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻋﺎﺷﻮرا‪ ،‬روزيﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آن‪ ،‬ﻣﻮﺳﯽ و ﭘﯿﺮواﻧﺶ را ﻧﺠﺎت داد و ﻓﺮﻋﻮن و‬
‫ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن را ﻏﺮق ﮐﺮد؛ از اﯾﻦرو ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﻪﺷﮑﺮاﻧﻪي اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﺰرگ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺧﻮد را ﻧﺠﺎت داد و ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﺷﯿﻄﺎن را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ روز را روزه‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺲ از ﻫﺠﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﻫﺪه ﮐﺮد ﮐﻪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن روز ﻋﺎﺷﻮرا را‬
‫روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ ﺳﺒﺒﺶ را از آﻧﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻋﺎﺷﻮرا‪ ،‬روزيﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬و ﻗﻮﻣﺶ را ﻧﺠﺎت داد و ﻓﺮﻋﻮن و ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن را ﻏﺮق ﮐﺮد؛ ﻟﺬا اﯾﻦ روز را‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ ْ َ‬
‫ﺑﻪﺷﮑﺮاﻧﻪي اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪�» :‬ﻨﺤ ُﻦ أ َﺣ ُّﻖ َوأ ْو� ﺑِ ُﻤﻮﻰﺳ‬
‫ْ ُ‬
‫� ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺎ‪ ،‬از ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ ﺳﺰاوارﺗﺮ و ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻢ«‪ .‬آري؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و‬ ‫ِﻣﻨ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4737 ،3943) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1130 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﺒﺎس رﺿﯽاﷲﻋﻨﻬﻤﺎ‪.‬‬
 ‫‪273‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ روزهﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺷﺶ روز از ﻣﺎه ﺷﻮال‬

‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬و دﯾﮕﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬
‫ِين َء َام ُن ۗوا َوٱ َّ ُ‬
‫� َو ِ ُّ�‬
‫َّ‬ ‫وه َو َ�ٰ َذا ٱ�َّ ُّ‬
‫� َوٱ� َ‬ ‫ِين ٱ َّ� َب ُع ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ِيم ل� َ‬ ‫اس �إبۡ َ� ٰه َ‬
‫ِ‬ ‫﴿إ َّن أَ ۡو َ� ٱ�َّ‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٦٨ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٦٨‬‬ ‫ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ﺳﺰاوارﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از او ﭘﯿﺮوي ﮐﺮدﻧﺪ و )ﻧﯿﺰ( اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و آﻧﺎن‬
‫ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ‪ .‬و اﷲ ﯾﺎر و ﮐﺎرﺳﺎز ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬از ﯾﻬﻮد ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﻪ ﻣﻮﺳﯽ‪،‬‬
‫ﻋﯿﺴﯽ و ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴﻼم ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬روز ﻋﺎﺷﻮرا روزه‬
‫ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ روزهي آن ﻓﺮﻣﺎن داد و ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﯾﻬﻮد ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ روز ﻋﺎﺷﻮرا‬
‫را روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ روز ﻗﺒﻞ ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از ﻋﺎﺷﻮرا را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آن‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬روزﻫﺎي ﻧﻬﻢ و دﻫﻢ ﻣﺤﺮم ﯾﺎ روزﻫﺎي دﻫﻢ و ﯾﺎزدﻫﻢِ اﯾﻦ ﻣﺎه‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ‪ /‬روزهي ﻋﺎﺷﻮرا را در ﺳﻪ ﻣﻮرد ﺗﻘﺴﯿﻢﺑﻨﺪي ﮐﺮدهاﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻢ ﻋﺎﺷﻮرا و ﻫﻢ ﺗﺎﺳﻮﻋﺎ را روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؛ در اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﺰﯾﻨﻪ‬
‫از ﻫﻤﻪ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -2‬اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻢ ﻋﺎﺷﻮرا و ﻫﻢ روز ﯾﺎزدﻫﻢ ﻣﺤﺮم را روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؛ اﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ‬
‫ﺑﻪ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﮐﻢﺗﺮي دارد‪.‬‬
‫‪ -3‬اﯾﻦﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻋﺎﺷﻮرا را روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﻋﺎﺷﻮرا‬
‫ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ را ﻣﮑﺮوه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﯾﻬﻮد دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬و‬
‫ﺷﻤﺎري دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ روزهﻫﺎي ﺳﻨﺖ‪ ،‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺷﺶ روز از ﻣﺎه ﺷﻮال اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎري‪ ‬آﻣﺪه ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را روزه‬
‫ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﭙﺲ ﺷﺶ روز از ﻣﺎه ﺷﻮال را ﻧﯿﺰ روزه ﺑﺪارد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻤﻪي ﺳﺎل را روزه‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ در ﺗﻮﺿﯿﺢ و ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺳﺒﺒﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺎداش ﻫﺮ ﻧﯿﮑﯽ ده ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﺑﺎ ده ﻣﺎه ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﺶ روز‬
‫ﺷﻮال ﺑﺎ ﺷﺼﺖ روز ﮐﻪ ﻣﻌﺎدلِ دو ﻣﺎه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از‬
‫ﺗﻤﺎم ﮐﺮدن روزهي رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﺷﺶ روز از ﺷﻮال را ﻫﻢ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬از روزهي رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻗﻀﺎﯾﯽ دارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﺑﺘﺪا ﻗﻀﺎﯾﯽِ آنرا ﺑﻪﺟﺎ ﺑﯿﺎورد و ﺳﭙﺲ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪274‬‬

‫ﺷﺶ روزِ ﺷﻮال را روزه ﺑﮕﯿﺮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ از اﯾﻦ اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﻤﯽﺷﻮد؛‬
‫زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﭙﺲ ﺷﺶ روز از ﻣﺎه‬
‫ﺷﻮال را ﻧﯿﺰ روزه ﺑﺪارد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻤﻪي ﺳﺎل را روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺴﺖ و‬
‫ﻧﻪ ﯾﺎ ﺑﯿﺴﺖ و ﻫﺸﺖ روز از رﻣﻀﺎن را روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﺎﯾﺪ ﻗﻀﺎﯾﯽِ آن را ادا‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺷﺶ روز ﺑﻪ ﻧﯿﺖ روزهي ﺳﻨﺖ‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ از ﭘﺎداش ﯾﮏ ﺳﺎل روزه‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ روز ﭘﺲ از ﻋﯿﺪ ﻓﻄﺮ‪ ،‬روزهي ﺷﻮال‬
‫را آﻏﺎز ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ دو ﯾﺎ ﺳﻪ روز ﺑﻌﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺷﺶ روز را ﭘ‪‬ﺸﺖ‬
‫ﺳﺮ ﻫﻢ روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺮاﮐﻨﺪه؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﯿﺪ و ﻣﺎه ﺷﻮال ﺗﻤﺎم ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺛﻮاﺑﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﻪﺳﺒﺐ ﻋﺬري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﯿﻤﺎري ﯾﺎ‬
‫ﻣﺴﺎﻓﺮت ﯾﺎ ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ ﺑﺮاي زﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از روي ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻋﺬر ﺷﺮﻋﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺶ روز از ﺷﻮال را روزه ﺑﮕﯿﺮد و ﻗﻀﺎﯾﺶ را در ﻣﺎه ذيﻗﻌﺪه‬
‫ادا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺛﻮاب ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -229‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن روزهي دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ‬

‫ُ َ َ ْ َ ِ َِْ َْْ ََ َ َ َ َ ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫�‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ذل ِﻚ ﻳﻮم‬
‫‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺳﺌِﻞ �ﻦ ﺻﻮم ﻳﻮم اﻻﺛن ِ‬ ‫‪ -١٢٦٣‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻗﺘﺎدة‬
‫َ َ ٌ ُ ْ ُ َ ُْ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ﺖ‪ ،‬أ ْو أﻧ ِﺰ َل َ َ َّ‬
‫ﻲﻠﻋ �ِﻴ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ُ ْ ُ‬
‫ﺪﻟت �ِﻴ ِﻪ‪ ،‬و�ﻮم ﺑ ِﻌﺜ‬‫وِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي روزهي روزِ دوﺷﻨﺒﻪ ﺳﺆال‬
‫ﺷﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن‪ ،‬روزيﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪم و روزيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪم ﯾﺎ‬
‫روزيﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﺮ ﻣﻦ وﺣﯽ ﺷﺪ«‪.‬‬
‫َْْ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ‬ ‫َ َ َُْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫اﻻﺛ‬ ‫ﻮم‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫اﻷ‬ ‫ض‬ ‫ﺮ‬‫ﻌ‬‫�‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٢٦٤‬وﻋﻦ‬
‫َ َ‬ ‫ْ ُْ َ َ َ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬
‫ﺣ ُّﺐ أن �ﻌ َﺮض �ﻤ ِ� َوأﻧﺎ ﺻﺎﺋ ٌِﻢ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و‬ ‫َواﺨﻟ ِﻤ ِ‬
‫يﺲ‪ ،‬ﻓﺄ ِ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺪون ذﮐﺮ روزه رواﯾﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻋﻤﺎلِ )ﻣﺮدم( در روز دوﺷﻨﺒﻪ و‬
‫ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ‪ -‬ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ -‬ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا دوﺳﺖ دارم اﻋﻤﺎﻟﻢ در ﺣﺎﻟﯽ ‪ -‬ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ -‬ﻋﺮﺿﻪ ﮔﺮدد ﮐﻪ روزه ﻫﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َْْ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫� َواﺨﻟ ِﻤيﺲ‪.‬‬ ‫‪ -١٢٦٥‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﺘﺤﺮى ﺻﻮم اﻻﺛن ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ روزهي روز دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﭘﺎيﺑﻨﺪ‬
‫ﺑﻮد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1162 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2595 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪596 :‬؛ رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ در ﺻﺤﯿﺢ وي‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 2565‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4897 :‬؛ و إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪949 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2224 :‬‬
 ‫‪ -230‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮدن روزه ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه‬

‫ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ روزهي ﻫﺮ ﻣﺎه‪ ،‬در اﯾﺎم ﺑﯿﺾ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﺎم ﺑﯿﺾ‪ ،‬روزﻫﺎي دوازدﻫﻢ‪ ،‬ﺳﯿﺰدﻫﻢ و ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻣﺎه اﺳﺖ؛‬
‫اﻣﺎ ﻧﻈﺮ درﺳﺖ و ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﻫﻤﺎن دﯾﺪﮔﺎه ﻧﺨﺴﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ْ ُ ِّ َ ْ‬ ‫َ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫أو َﺻ ِﺎ� ﺧﻠِﻴ�‪ ‬ﺑ ِ ِﺼﻴ ِ‬
‫ﺎم ﺛﻼﺛ ِﺔ �ﻳﺎمٍ ﻣِﻦ ﻞﻛ ﺷﻬ ٍﺮ‪،‬‬ ‫ﻗﺎل‪ْ :‬‬ ‫‪َ -١٢٦٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪‬‬
‫ََْ ْ َ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ُّ َ‬ ‫ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َو َر�ﻌ َﻲﺘ الﻀﻰﺤ‪َ ،‬وأن أوﺗ َِﺮ �ﺒﻞ أن أﻧﺎم‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دوﺳﺖ‪ ‬ﻋﺰﯾﺰم‪ ‬ﻣﺮا ﺑﻪ روزهي ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه و‬
‫دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ و ﺧﻮاﻧﺪن وﺗﺮ ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺑﺨﻮاﺑﻢ‪ ،‬ﺳﻔﺎرش ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ِﺸﺖ‪ :‬ﺑ ِ ِﺼﻴ ِ‬
‫ﺎم‬ ‫ﻼث ﻟﻦ أد�ﻬﻦ ﻣﺎ ﻋ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ﺜ‬ ‫ﺑ‬ ‫‪‬‬ ‫يﻲﺒ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺣ‬ ‫أوﺻﺎ�‬
‫ِ‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ء‬ ‫اﺪﻟردا‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٢٦٧‬وﻋﻦ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ ِّ َ ْ‬ ‫َ َ َّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺛﻼﺛ ِﺔ �ﻳﺎمٍ ﻣِﻦ ﻞﻛ ﺷﻬ ٍﺮ‪َ ،‬وﺻﻼة ِ الﻀﻰﺤ‪ ،‬و�ِﺄن ﻻ أﻧﺎم ﺣﻰﺘ أوﺗ َِﺮ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﺒﯿﺒﻢ‪ ‬ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻪ ﮐﺎر ﺳﻔﺎرش ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺗﺎ زﻧﺪه‬
‫ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ :‬روزهي ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه و ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ و اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎز‬
‫وﺗﺮ را ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪.‬‬
‫َ ُ َ ََ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫‪ -١٢٦٨‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﺻ ْﻮم ﺛﻼﺛ ِﺔ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ْ ُ ِّ َ ْ َ ْ ُ َّ ْ ُ ِّ‬ ‫َّ‬
‫اﺪﻟﻫ ِﺮ ﻠﻛ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫�ﻳﺎمٍ ﻣِﻦ ﻞﻛ ﺷﻬ ٍﺮ ﺻﻮم‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روزهي ﺳﻪ‬
‫روز از ﻫﺮ ﻣﺎه‪ ،‬روزهي ﻫﻤﻪي ﺳﺎل اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1981 ،1178) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .721 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 1146‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.722 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1975 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1159 :‬‬
 ‫‪277‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن روزهﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه‬
‫َ ُ ُ ْ ُ ِّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ْ‬ ‫ُ‬
‫‪ -١٢٦٩‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎذة اﻟﻌﺪو�ﺔ �ﻧﻬﺎ ﺳﺄﻟﺖ ﺎﻋ�ﺸﺔ&‪ :‬أ�ﺎن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﺼﻮم ﻣِﻦ ﻞﻛ‬
‫ْ‬ ‫ْ ِّ َّ ْ َ َ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ ُ ْ ُ َ‬ ‫َ ْ ََ َُ ْ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َّ‬
‫ﺷﻬ ٍﺮ ﺛﻼﺛﺔ �ﻳﺎمٍ ؟ ﻗﺎﻟﺖ‪� :‬ﻌ ْﻢ‪� .‬ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻣِﻦ أي الﺸﻬ ِﺮ ﺎﻛن ﻳﺼﻮم؟ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ل ْﻢ ﻳ�ﻦ �ﺒ ِﺎﻲﻟ ﻣِﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ِّ َّ ْ َ ُ ُ‬
‫أي الﺸﻬ ِﺮ ﻳﺼﻮم‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻣﻌﺎذهي ﻋ‪‬ﺪ‪‬وي رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؟ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ - .‬ﻣﻌﺎذه‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ -:‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﭼﻪ روزﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺎه‪ ،‬روزه ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؟ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﻣﻬﻢ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﭼﻪ روزﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺎه‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد«‪.‬‬
‫َّ ْ َ َ ً َ ُ َ َ َ‬ ‫َ ُ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ذر‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا ﺻﻤﺖ ﻣ َِﻦ الﺸﻬ ِﺮ ﺛﻼﺛﺎ‪ ،‬ﻓﺼ ْﻢ ﺛﻼث‬ ‫‪ -١٢٧٠‬وﻋﻦ َأﻲﺑ ٍّ‬
‫َ ْ َ َ َ ََْ َ ْ َ َ َ َْ َ َ ْ َ َ‬
‫ﺮﺸة«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻋﺮﺸة‪ ،‬وأر�ﻊ ﻋﺮﺸة‪ ،‬وﻤﺧﺲ ﻋ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻗﺼﺪ‪ ‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻪ روز‬
‫از ﻣﺎه را داﺷﺘﯽ‪ ،‬روزﻫﺎي ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ را روزه ﺑﮕﯿﺮ«‪.‬‬
‫َ َّ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ﺄم ُﺮﻧﺎ ﺑ ِ ِﺼﻴ ِ‬
‫ﺎم �ﻳ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ْ َ‬
‫ﻴﺾ‪:‬‬
‫ﺎم اﺒﻟِ ِ‬ ‫‪ -١٢٧١‬وﻋﻦ ﻗﺘﺎدة ﺑﻦ مِﻠﺤﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ ََْ َ ْ َ َ َ َْ َ َ ْ َ َ‬
‫ﺮﺸة‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬ ‫ﺛﻼث ﻋﺮﺸة‪ ،‬وأر�ﻊ ﻋﺮﺸة‪ ،‬وﻤﺧﺲ ﻋ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻗﺘﺎده ﺑﻦ ﻣﻠﺤﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﺎ را ﺑﻪ روزهي اﯾﺎم ﺑﯿﺾ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢِ ﻣﺎه ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽداد‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ ْ ُ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺮﻀ َوﻻ‬
‫ٍ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻴﺾ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺒﻟ‬‫ا‬ ‫ﺎم‬ ‫�ﻳ‬ ‫ﺮ‬‫ﻄ‬‫ِ‬ ‫ﻔ‬ ‫�‬ ‫ﻻ‬ ‫‪‬‬‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ن‬ ‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٢٧٢‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫) ‪(4‬‬ ‫َ َ‬
‫ﺳﻔ ٍﺮ‪] .‬رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺣﺴﻦ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1160 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪673 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻏﯿﺐ‪ ،‬ش‪1028 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2279 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.150 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﺑﺘﺪا اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 580‬آورده و آنرا‬
‫ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺳﭙﺲ از اﯾﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﮔﺸﺘﻪ و اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﺿﻌﯿﻒ اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ‪ ،‬ش‪ 2344 :‬ﺿﻌﯿﻒ‬
‫ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪278‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در اﯾﺎم ﺑﯿﺾ‪ ،‬در ﺳﻔﺮ و ﺣﻀﺮ روزه‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻤﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ دو ﺑﺎب ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در روزﻫﺎي دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ‬
‫و ﻧﯿﺰ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهي روزهي دوﺷﻨﺒﻪ ﺳﺆال ﺷﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آن‪ ،‬روزيﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫آن ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪم و روزيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪم ﯾﺎ روزيﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﺑﺮ ﻣﻦ وﺣﯽ‬
‫ﺷﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬وﻓﺎت رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ در روز دوﺷﻨﺒﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار در روز‬
‫دوﺷﻨﺒﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آﻣﺪ؛ اﻣﺎ ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﻟﺪش در دوازدﻫﻢ رﺑﯿﻊاﻻول ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ ﯾﺎ در روز و ﻣﺎه‪ ‬دﯾﮕﺮي؛ اﻣﺎ ﻣﺴﻠّﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار در روز دوﺷﻨﺒﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‬
‫آﻣﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر ﮐﻪ ﺑﺮ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬وﺣﯽ ﺷﺪ‪ ،‬روز دوﺷﻨﺒﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫راوي ﺷﮏ دارد ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪم« ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫وﺣﯽ ﺷﺪ«؛ اﯾﻦ دو ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻔﺎوت دارد؛ زﯾﺮا ﻗﺮآن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﺑﺘﺪاي ﺳﻮرهي »ﻋ‪‬ﻠَﻖ« ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺑﻌﺜﺖ ﯾﺎ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ رﺳﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺎ ﻧﺰول اﯾﻦ‬
‫آﯾﺎت‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻧﺒﻮت رﺳﯿﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻌﺜﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن رﺳﺎﻟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺰولِ‬
‫ﺳﻮرهي »ﻣﺪﺛﺮ« آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬روز دوﺷﻨﺒﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎي ﺑﺰرگ و واﻻﯾﯽ در‬
‫ﺧﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬وﻻدت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻧﯿﺰ ﻧﺰول وﺣﯽ ﺑﺮ ﻧﺒﯽ رﺣﻤﺖ ﯾﺎ ﺑﻌﺜﺖ‪ ‬آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺮدم‪.‬‬
‫درﺑﺎرهي روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه ﻧﯿﺰ اﺣﺎدﯾﺜﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ،‬اﺑﻮدرداء و اﺑﻮذر‪ #‬اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮ ﯾﮏ از‬
‫اﯾﻦﻫﺎ را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﺑﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه ﺳﻔﺎرش ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روزهي ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه‪،‬‬
‫روزهي ﻫﻤﻪي ﺳﺎل اﺳﺖ«؛ زﯾﺮا ﭘﺎداش ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ده ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮﮐﻪ ﺳﻪ روزه از ﻫﺮ‬
‫ﻣﺎه را روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺳﯽ روز‪ ،‬روزه ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺴﺎب‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺳﺎل را‬
‫درﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
 ‫‪279‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺘﺤﺐﺑﻮدن روزهﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﯾﻦﻫﺎ را ﺑﻪ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﻮد؛ اﻣﺎ ﻣﻌﯿﻦ‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ روزﻫﺎي ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢِ ﻣﺎه را روزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﺳﻔﺎرش ﮐﺮد ﮐﻪ روزاﻧﻪ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎزِ ﭼﺎﺷﺖ از ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﻧﯿﺰه‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪود ﺑﯿﺴﺖ‬
‫دﻗﯿﻘﻪ ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع آﻓﺘﺎب آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﭘﯿﺶ از زوالِ آن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪود ده‬
‫دﻗﯿﻘﻪ ﻗﺒﻞ از زوال‪ ،‬اداﻣﻪ دارد و ﺧﻮاﻧﺪنِ در ﺗﻤﺎم روزﻫﺎ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ روز در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﻔﺼﻞ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ ﻻزم اﺳﺖ«‪ .‬در ﺑﺪن اﻧﺴﺎن‬
‫ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﻣﻔﺼﻞ وﺟﻮد دارد؛ ﻟﺬا ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ روزاﻧﻪ ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫ﺑﺪﻫﺪ؛ اﻣﺎ ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬اﻟﺰاﻣﺎً ﺻﺪﻗﻪي ﻣﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ »ﻫﺮ "ﺳﺒﺤﺎناﷲ" ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻫﺮ "اﺤﻟﻤﺪﷲ" ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ "ﻻ�إﻻاﷲ" ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﺮ "اﷲاﻛﺮﺒ" ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪايﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﻧﻬﯽ از‬
‫ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪايﺳﺖ«‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎرِ ﺧﻮد را روي ﭼﺎرﭘﺎ ﯾﺎ ﻣﺎﺷﯿﻦ‬
‫ﺧﻮد ﺑﮕﺬارد‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮ ﻧﯿﺰ ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺑﻪ ﺟﺎي ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﺿﺤﯽ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي اداي ﺳﯿﺼﺪ و ﺷﺼﺖ ﺻﺪﻗﻪ در روز‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﭼﺎﺷﺖ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ و ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻞِ اﻓﺰون‬
‫ﺑﺮ وﻇﯿﻔﻪ ﯾﺎ ﻋﻤﻞِ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺳﻔﺎرش رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه و اﺑﻮدرداء‪ $‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺧﻮاب‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ آﺧ‪‬ﺮ ﺷﺐ ﺑﯿﺪار ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﯾﺪ اﺣﺘﯿﺎط ﮐﻨﺪ و ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ آﺧ‪‬ﺮ ﺷﺐ ﺑﺮﺧﯿﺰد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ وﺗﺮش را آﺧﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫روﺷﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از آن ﺟﻬﺖ اﯾﻦﻫﺎ را ﺳﻔﺎرش ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ وﺿﻌﯿﺖ آنﻫﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻗﺘﻀﺎ ﻣﯽﮐﺮد؛ زﯾﺮا اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬در اﺑﺘﺪاي‬
‫ﺷﺐ ﻣﺸﻐﻮل ﺣﻔﻆ و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد و در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﺑﯿﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .720 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 120‬و ‪ 1147‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪280‬‬

‫درﺑﺎرهي روزه ﮔﻔﺘﻦ ﺳﻪ روز از ﻫﺮ ﻣﺎه‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﺳﻪ روز را‬
‫در دﻫﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﻣﺎه روزه ﮔﺮﻓﺖ ﯾﺎ در ده روزِ ﻣﯿﺎﻧﯽ و ﯾﺎ در ده روزِ آﺧﺮِ ﻣﺎه؛ و ﻧﯿﺰ‬
‫اﯾﻦ ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي ﻫﺮ دﻫﻪ ﯾﺎ در ﻫﺮ ﻫﻔﺘﻪ ﯾﮏ روز روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ؛‬
‫از اﯾﻦرو ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﻬﻢ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي ﻣﺎه روزه ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ در‬
‫ﻣﯿﺎﻧﻪي ﻣﺎه و ﯾﺎ در آﺧ‪‬ﺮِ آن«؛ اﻣﺎ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در اﯾﺎم ﺑﯿﺾ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در روزﻫﺎي ﺳﯿﺰدﻫﻢ‪،‬‬
‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ و ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻫﺮ ﻣﺎه ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬روزهي روز ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﻧﯿﺰ ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺘﺶ از روزهي دوﺷﻨﺒﻪ ﮐﻢﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﮔﺮﭼﻪ روزهي ﻫﺮ دو روز ﻓﻀﯿﻠﺖ دارد؛ زﯾﺮا‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻋﻤﺎلِ )ﻣﺮدم( در روز دوﺷﻨﺒﻪ و ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ‪ -‬ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ -‬ﻋﺮﺿﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا دوﺳﺖ دارم اﻋﻤﺎﻟﻢ در ﺣﺎﻟﯽ ‪ -‬ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ -‬ﻋﺮﺿﻪ ﮔﺮدد ﮐﻪ روزه‬
‫ﻫﺴﺘﻢ«‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزه‪ ،‬روزهي داوود‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ روز در ﻣﯿﺎن روزه‬
‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽاش را دارد و از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ در رﻧﺞ و ﻣﺸﻘﺖ‬
‫ﻧﻤﯽاﻓﺘﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺒﺐ از ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﺎز‬
‫ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﺒﺎدتﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺣﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ‬
‫ﮐﺜﺮت روزهي ﻧﻔﻠﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎدتﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ زﯾﺎد روزه ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -231‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ روزهداري اﻓﻄﺎري ﺑﺪﻫﺪ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬روزهداري ﮐﻪ ﻧﺰدش ﭼﯿﺰي ﺧﻮرده ﺷﻮد و دﻋﺎي ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرد ﺑﺮاي روزهدارِ ﺣﺎﺿﺮ و ﻣﯿﺰﺑﺎن‬

‫َّ ِّ َ َ َ ْ َ َّ َ ً َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ ِّ‬

‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ �ﻄ َﺮ ﺻﺎﺋ ِﻤﺎ‪ ،‬ﺎﻛن ُﻪﻟ ﻣِﺜﻞ‬
‫‪ -١٢٧٣‬ﻋﻦ ز�ﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﺪﻟ اﺠﻟﻬ ِ�‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫ﻲﺷ ٌء«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و‬ ‫الﺼﺎﺋ ِِﻢ َ ْ‬‫َّ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ ْ َ َّ ُ ُ ْ َ ُ‬
‫� �ﻧﻪ ﻻ �ﻨﻘﺺ ﻣِﻦ أﺟ ِﺮ‬
‫ْ‬
‫أﺟ ِﺮه ِ‪� ،‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ ﺟ‪‬ﻬ‪‬ﻨﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ روزهداري‬
‫اﻓﻄﺎري دﻫﺪ‪ ،‬اﺟﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﺟﺮ روزهدار ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﺑﯽآنﮐﻪ ﭼﯿﺰي از ﭘﺎداش‬
‫روزهدار ﮐﻢ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ َ َ ً‬
‫أن اﻨﻟَّ َّ‬‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ِّ ُ َ َ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬دﺧﻞ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪� ،‬ﻘﺪﻣﺖ إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ ﻃﻌﺎﻣﺎ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫&‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫اﻷﻧﺼﺎر‬
‫ِ‬ ‫ة‬ ‫‪ -١٢٧٤‬وﻋﻦ أم �ﻤﺎر‬
‫َّ َ َ ُ َ ِّ َ َ ْ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ َ ْ ِّ َ َ ٌ َ َ َ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫�ﻘﺎل‪ِ » :‬ﻲﻠﻛ«؛ �ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬إ� ﺻﺎﺋ ِﻤﺔ‪� ،‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إن الﺼﺎﺋ ِﻢ ﺗﺼ� ﻋﻠﻴ ِﻪ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ إِذا‬
‫َّ َ َ َ َ َّ َ ْ َ ُ‬ ‫ُ َ ْ َ َ َّ َ ْ ُ‬
‫أ�ِﻞ ﻋِﻨﺪهُ ﺣﻰﺘ �ﻔ َﺮﻏﻮا«‪َ .‬و ُر�ﻤﺎ ﻗﺎل‪» :‬ﺣﻰﺘ �ﺸﺒﻌﻮا«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده‬
‫) ‪(2‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از امﻋﻤﺎرهي اﻧﺼﺎري& رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪاش رﻓﺖ‬
‫و او‪ ،‬ﺑﺮاي آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻏﺬا آورد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺨﻮر«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻣﻦ روزه‬
‫ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮ روزهداري ﮐﻪ ﻧﺰد او ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ از‬
‫ﺧﻮردن ﻓﺎرغ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ« و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ‪-‬‬
‫اﻓﺮادي ﮐﻪ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ -‬ﺳﯿﺮ ﺷﻮﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ ُْ َْ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺰﺒ َوز� ٍﺖ‪ ،‬ﻓﺄ�ﻞ‪َّ � ،‬ﻢ‬ ‫َّ َّ َّ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﺟﺎء إِﻰﻟ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎد‪ ‬ﻓﺠ َﺎء ِﺨﺑ ٍ‬ ‫‪ -١٢٧٥‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫َ ُ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ‬
‫ار َوﺻﻠﺖ ﻋﻠﻴ� ُﻢ‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬أ�ﻄ َﺮ ﻋِﻨﺪ� ُﻢ الﺼﺎﺋ ِﻤﻮن َوأ�ﻞ ﻃﻌﺎﻣ� ُﻢ اﻷﺑﺮ‬ ‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ﻗ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ َ َ ُ‬
‫الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6415 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1417 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1332 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6415 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.3263 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪282‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰد ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده‪ ‬آﻣﺪ و ﺳﻌﺪ ‪ -‬ﺑﺮاي آن‬
‫َ‬ ‫َْ َ َْ ُ‬
‫� ُﻢ َّ‬
‫الﺼﺎﺋِ ُﻤﻮن‬ ‫ﺑﺰرﮔﻮار‪ -‬ﻧﺎن و روﻏﻦ آورد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از آن ﺧﻮرد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أ�ﻄﺮ ِﻋﻨﺪ‬
‫َ ُ ) ‪(1‬‬ ‫َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ َ ُ َ َ َّ ْ َ َ ْ ُ ُ َ َ‬
‫الﻤﻼﺋِ�ﺔ«‪.‬‬ ‫وأ�ﻞ ﻃﻌﺎﻣ�ﻢ اﻷﺑﺮار وﺻﻠﺖ ﻋﻠﻴ�ﻢ‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬روزهداران ﻧﺰد ﺷﻤﺎ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﺎن ﻏﺬاﯾﺘﺎن را ﺑﺨﻮرﻧﺪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ ﺷﻤﺎ درود‬
‫ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ«‪.‬‬
 ‫‪ -9‬ﮐﺘﺎب‪ :‬اﻋﺘﮑﺎف‬

‫‪ -232‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻋﺘﮑﺎف‬

‫ْ َ َ َ‬ ‫اﻟﻌ ْ َ‬
‫َ‬ ‫ََْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺧ َﺮ ﻣِﻦ َرمﻀﺎن‪.‬‬ ‫ﺮﺸ َ‬
‫اﻷوا ِ‬ ‫‪ -١٢٧٦‬ﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻌﺘﻜِﻒ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن را اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ْ َ َ َ َ َّ‬ ‫اﻟﻌ ْ َ‬
‫َ‬ ‫َ َ ََْ ُ‬ ‫َّ‬
‫ﺧ َﺮ ﻣِﻦ َرمﻀﺎن‪ ،‬ﺣﻰﺘ‬ ‫ﺮﺸ َ‬
‫اﻷوا ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن �ﻌﺘﻜِﻒ‬ ‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬ ‫‪ -١٢٧٧‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ&‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َّ ُ ُ َ َ َ ُ ْ َ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‪َّ � ،‬ﻢ ا�ﺘﻜﻒ أز َواﺟﻪ ﻣِﻦ �ﻌ ِﺪه ِ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺗﻮﻓﺎه‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن را ﺑﻪاﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ‬
‫ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را از دﻧﯿﺎ ﺑ‪‬ﺮد؛ و ﺳﭙﺲ زﻧﺎﻧﺶ ﭘﺲ از او اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ُ ِّ َ َ َ َ َ ْ َ َ َّ َ َ َّ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ ُّ َ ْ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺸة �ﻳﺎمٍ ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ‬ ‫ﻲﺒ‪� ‬ﻌﺘﻜِﻒ ﻲﻓ ﻞﻛ رمﻀﺎن ﻋ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ن‬‫ﺎﻛ‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٢٧٨‬وﻋﻦ‬
‫ً‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ ُ َّ ُ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫�ﻦ ﻳ ْﻮﻣﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ِﺮﺸ‬
‫اﺬﻟي ﻗﺒِﺾ �ِﻴ ِﻪ ا�ﺘﻜﻒ ﻋ ِ‬ ‫ﺎﻛن اﻟﻌﺎم ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻫﺮ رﻣﻀﺎن ده روز ﺑﻪاﻋﺘﮑﺎف‬
‫ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ؛ اﻣﺎ در ﺳﺎلِ وﻓﺎﺗﺶ ﺑﯿﺴﺖ روز اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻓﻄﺎري دادن ﺑﻪ روزهدار‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺎﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬درﺑﺎرهي‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ روزه آورده اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻌﺎون و ﻫﻤﮑﺎري در زﻣﯿﻨﻪي ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ‬
‫از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان اﻓﻄﺎري دادن ﺑﻪ روزهدار را ﺑﺮﺷﻤﺮد؛ زﯾﺮا روزهدار ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﻓﻄﺎر ﮐﻨﺪ و در اﻓﻄﺎر ﮐﺮدن ﺷﺘﺎب ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﺮاي اﺟﺮاي اﯾﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2025 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1171 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2026 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1172 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2044 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1173 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪284‬‬

‫رﻫﻨﻤﻮد دﯾﻨﯽ ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﷲ‪ ‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ روزهداري اﻓﻄﺎري دﻫﺪ‪ ،‬اﺟﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬اﺟﺮ‬
‫روزهدار ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﺑﯽآنﮐﻪ ﭼﯿﺰي از ﭘﺎداش روزهدار ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي ﻣﻘﺪار اﻓﻄﺎري دادن ﺑﻪ روزهدار اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ؛ ﺷﻤﺎري از آنﻫﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از اﻓﻄﺎري دادن ﺑﻪ روزهدار‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ روزهدار ﺑﺎ آن‬
‫روزهاش را ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪي ﯾﮏ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻓﻄﺎري ﺑﺎﯾﺪ در ﺣﺪ‪‬ي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ روزهدار‪ ،‬ﺳﯿﺮ ﺷﻮد و‬
‫در ﻃﻮلِ ﺷﺐ ﺑﻪ ﺧﻮردن ﻏﺬا ﻧﯿﺎز ﭘﯿﺪا ﻧﮑﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺧﻮردنِ ﺳ‪‬ﺤﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ از ﻇﺎﻫﺮِ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ روزهدار اﻓﻄﺎري ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ‬
‫در ﺣﺪ‪ ‬ﯾﮏ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ‪ ،‬اﺟﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺟﺮ روزهدار ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و از ﭘﺎداش روزهدار ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺣﺪ‪ ‬ﺗﻮان ﺧﻮد ﺑﻪ روزهداران‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه‬
‫روزهداران ﻓﻘﯿﺮ و ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ اﻓﻄﺎري دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﻋﺘﮑﺎف ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻋﺘﮑﺎف ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﻠﻮت‬
‫ﮔﺰﯾﺪن در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮاي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و در دﻫﻪي‬
‫ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ رﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻣﺸﺮوع ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در دﻫﻪي آﺧﺮ رﻣﻀﺎن ﺑﻪ اﻋﺘﮑﺎف‬
‫ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ؛ ﺳﭙﺲ در ﻃﻠﺐِ ﺷﺐِ ﻗﺪر‪ ،‬در دﻫﻪي ﻣﯿﺎﻧﯽ اﻋﺘﮑﺎف ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ او‬
‫ﺧﺒﺮ داده ﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﺐ ﻗﺪر در دﻫﻪي آﺧﺮ رﻣﻀﺎن اﺳﺖ؛ ﻟﺬا از آن ﭘﺲ در دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ‬
‫رﻣﻀﺎن اﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻋﺘﮑﺎف در ﻏﯿﺮرﻣﻀﺎن‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎي ﺷﺮﻋﯽ‬
‫ﻧﺪارد و اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﮐﻪ »اﻧﺴﺎن ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻣﺎﻧﺪنِ ﺧﻮد در ﻣﺴﺠﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺖ‬
‫اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﺪ«‪ ،‬ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ اﻋﺘﮑﺎﻓﯽ را ﺑﺮاي اﻣﺘﺶ ﻣﻘﺮر‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﺎرِ ﺧﻮد و ﻧﻪ ﺑﺎ ﮐﺮدار ﺧﻮﯾﺶ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه وارد ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺖ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار دﻫﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ رﻣﻀﺎن را در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﺷﺐ ﻗﺪر‬
‫ﺑﻪاﻋﺘﮑﺎف ﻣﯽﻧﺸﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﮑﻒ ﺑﻪ ﮐﺎري ﺟﺰ ﻋﺒﺎدتﻫﺎﯾﯽ از‬
‫ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬ذﮐﺮ و ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن و اﻣﺜﺎلِ آن ﻧﭙﺮدازد؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ را در ﺣﺎﻟﺖ اﻋﺘﮑﺎف ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻌﺘﮑﻒ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
 ‫‪285‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ اﻋﺘﮑﺎف‬

‫ﻋﺒﺎدتﻫﺎي وﯾﮋهاي ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺮدازد؛ زﯾﺮا زﻣﺎن اﻋﺘﮑﺎف ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎدتﻫﺎﯾﯽ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص دارد‪ .‬ﻣﻌﺘﮑﻒ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺿﺮورت از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﺑﺮود؛ ﻣﺜﻼً در ﺷﺮاﯾﻄﯽ‬
‫ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﺪارد ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﺶ آب و ﻏﺬا ﺑﯿﺎورد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن و ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺮاي ﻗﻀﺎي ﺣﺎﺟﺖ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﻏُﺴﻞ ﺟﻨﺎﺑﺖ و اﻣﺜﺎلِ آن از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﺑﺮود‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﮔﺮ در ﻣﺴﺠﺪي ﻏﯿﺮ از ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ اﻋﺘﮑﺎف ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬روز ﺟﻤﻌﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﻧﻤﺎز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﺤﻞ اﻋﺘﮑﺎﻓﺶ را ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﮑﻒ از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﯿﺮون ﻧﺮود؛ ﻣﮕﺮ ﺑﺮاي ﺿﺮورتﻫﺎي‬
‫ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮِ ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺧﻮد‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد ﻣﻌﺘﮑﻒ آﻣﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﯿﻬﻮده ﻣﺸﻐﻮل‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﮑﻒ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺮادر! ﻣﻦ ﻣﻌﺘﮑﻔﻢ؛ در ﻣﺴﯿﺮ اﻃﺎﻋﺖ و‬
‫ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪ ‬ﯾﺎور ﻣﻦ ﺑﺎش و ﻣﺮا از ﻋﺒﺎدت ﺑﺎز ﻣﺪار‪ .‬اﷲ‪ ‬از ﺑﯿﺎن ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ‬
‫ﺷﺮم ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ از ﮔﻔﺘﻦ ﺣﻖ ﺧﺠﺎﻟﺖ ﺑﮑﺸﯿﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺸﺴﺘﻦﻫﺎي‬
‫ﮐﻮﺗﺎهﻣﺪت در ﻧﺰد ﻣﻌﺘﮑﻒ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺎن اﻧﺪك در ﻧﺰد او‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫در ﺣﺎلِ اﻋﺘﮑﺎف زﻧﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﺎ آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -10‬ﮐﺘﺎب‪:‬ﺣﺞ‬

‫‪ -233‬ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﺣﺞ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ٗ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ َ‬
‫� َغ ٌّ‬
‫�‬ ‫� َف َر فَإ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫ت َم ِن ٱ ۡس َت َطاع إ ِ ۡ�هِ َسبِي� ۚ َو َمن‬
‫اس ح ُِّج ٱ�َ ۡي ِ‬ ‫﴿ َو ِ�ِ � ٱ�َّ ِ‬
‫ِ‬
‫� ‪﴾٩٧‬‬ ‫َعن ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٩٧ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺣﺞ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮاي اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ آنﺟﺎ را دارد‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ‬
‫ﺳﺮ ﺑﺎز زﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ از ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ َ ْ‬ ‫َ َ ُ َ ْ َُ ََ َْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫� اﻹﺳﻼم ﻰﻠﻋ ﻤﺧ ٍﺲ‪ :‬ﺷﻬﺎدة ِ أن ﻻ‬ ‫‪ -١٢٧٩‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ :$‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺑ ِ‬
‫َ‬
‫ﺖ‪َ ،‬وﺻ ْﻮ ِم‬
‫َّ َ َ َ ِّ َ ْ‬
‫اﺒﻟﻴ ِ‬
‫َ‬ ‫َّ َ‬
‫ﺎم الﺼﻼة ِ‪َ ،‬و�ﻳﺘﺎءِ الﺰﺎﻛة ِ‪ ،‬وﺣﺞ‬
‫َ‬ ‫� َّﻤﺪاً َ� ْﺒ ُﺪهُ َو َر ُﺳ ُ ُ‬
‫ﻮﻪﻟ‪َ ،‬و�ﻗ ِ‬
‫ُ َ َّ ُ َ‬
‫� إِﻻ اﷲ‪ ،‬وأن‬
‫َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َرمﻀﺎن«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﻨﺞ ﭘﺎﯾﻪ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدهي‬
‫اوﺳﺖ؛ اداي ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬زﮐﺎت‪ ،‬ﺣﺞ‪ ‬ﺑﯿﺖاﷲ‪ ،‬و روزهي ﻣﺎه رﻣﻀﺎن«‪.‬‬
‫ُ َْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ُّ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ََ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٢٨٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺧﻄﺒﻨﺎ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﺎل‪» :‬ﻳﺎ ��ﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس‪ ،‬ﻗﺪ ﻓ َﺮض‬
‫َ َ َ َ َ َّ َ َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ ٌ ُ َّ َ َ‬ ‫َ َّ َ ُ ُّ‬ ‫ُ َ َْ ُ‬
‫اﺤﻟﺞ ﻓﺤﺠﻮا«؛ �ﻘﺎل َرﺟﻞ‪ :‬أ�ﻞ ﺎﻋمٍ ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ؟ ﻓﺴﻜﺖ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻗﺈﻬﻟﺎ ﺛﻼﺛﺎ‪.‬‬ ‫اﷲ ﻋﻠﻴ�ﻢ‬
‫َ َ ُْ ُ‬ ‫َ ُْ ُ َ َ َ َ َ ْ ََ ْ ََ ُْ ُ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫�ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ل ْﻮ ﻗﻠﺖ �ﻌ ْﻢ ل َﻮﺟﺒﺖ‪َ ،‬ولﻤﺎ اﺳﺘﻄﻌﺘ ْﻢ« � َّﻢ ﻗﺎل‪» :‬ذ ُرو� ﻣﺎ ﺗ َﺮ�ﺘ� ْﻢ؛‬
‫َ َ َ ُ ُ َ‬ ‫ََ ْ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ ْ َ ْ َ ُ‬
‫ﺮﺜة ِ ﺳﺆال ِِﻬ ْﻢ‪َ ،‬واﺧﺘِﻼﻓ ِِﻬ ْﻢ ﻰﻠﻋ أﻧبِﻴﺎﺋ ِِﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻓﺈذا أم ْﺮﺗ� ْﻢ �ِﻲﺸ ٍء‬‫ﻓﺈ�ﻤﺎ ﻫﻠﻚ ﻣﻦ ﺎﻛن �ﺒﻠ�ﻢ ﺑِ�‬
‫َ‬
‫ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ََُْ ُ َ‬ ‫َ ُ ُْ َ ْ ََ ُْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻲﺷ ٍء ﻓﺪﻋﻮهُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻓﺄﺗﻮا ﻣِﻨﻪ ﻣﺎ اﺳﺘﻄﻌﺘ ْﻢ‪َ ،‬و�ِذا �ﻬﻴﺘ� ْﻢ ﻋﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﻣﺮدم! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﺞ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺣﺞ ﺑﮕﺰارﯾﺪ«‪ .‬ﻣﺮدي ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1082 ،8) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .16 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1082‬و‬
‫‪ 1214‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1337:‬ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 160‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪287‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﺣﺞ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‬

‫رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ ﻫﺮ ﺳﺎل )ﺣﺞ‪ ،‬ﻓﺮض اﺳﺖ(؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﮑﻮت ﮐﺮد و آن ﻣﺮد ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪) ،‬ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ ﺣﺞ( ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﺷﺪ و ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ آنرا ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ«؛ ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬ﻣﺮا ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬رﻫﺎ ﮐﻨﯿﺪ )و ﺳﺆال ﺑﯽﻣﻮرد درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﭙﺮﺳﯿﺪ(؛ زﯾﺮا‬
‫اﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﮐﺜﺮت ﺳﺆال و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮔﺎه‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري دﺳﺘﻮر دادم‪ ،‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﻮن ﺷﻤﺎ‬
‫را از ﭼﯿﺰي ﺑﺎزداﺷﺘﻢ‪ ،‬از آن دوري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع وﺟﻮب ﺣﺞ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺞ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﻨﺎﺳﮑﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺘﺎﺑﺶ ﯾﺎ از ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬رﻫﺴﭙﺎر ﺧﺎﻧﻪي ﺧﺪا ﺷﻮﯾﺪ و ﺑﻪاﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ‬
‫از ارﮐﺎن اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻟﯿﻞ ﻓﺮض ﺑﻮدن ﺣﺞ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ُّ ۡ َ ۡ َ ۡ َ َ َ َ ۡ َ ٗ‬ ‫َ َّ َ َ‬
‫� َغ ٌّ‬
‫�‬ ‫� َف َر فَإ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫ن‬‫م‬‫ي� َو َ‬
‫ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫ه‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫اع‬ ‫ط‬‫ت‬‫س‬ ‫ٱ‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ت‬
‫ِ‬ ‫ي‬‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ِج‬
‫ح‬ ‫اس‬‫ِ‬ ‫� ٱ�َّ‬ ‫﴿و ِ�ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫� ‪﴾٩٧‬‬ ‫َعن ٱ ۡل َ� ٰلم َ‬
‫َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٩٧ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺣﺞ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮاي اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ رﻓﺘﻦ ﺑﻪ آنﺟﺎ را دارد‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺳﺮ‬
‫ﺑﺎز زﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ از ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﺑﯽﻧﯿﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬در ﺳﺎل ﻧُﻬ‪‬ﻢ ﻫﺠﺮي ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ از آن ﺑﻪ »ﺎﻋمالﻮﻓﻮد«) ‪ (1‬ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﺎ‬
‫ﻧﺰول اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺣﺞ‪ ،‬ﻓﺮض ﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮرهي ﺑﻘﺮه ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٩٦ :‬‬
‫ۡ َ َّ‬ ‫﴿ َوأت ُِّموا ْ ٱ ۡ َ‬
‫� َّج َوٱل ُع ۡم َرة ِ�ِ﴾‬
‫و ﺑﺮاي اﷲ ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه را ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﺟﺎي آورﯾﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ در ﺳﺎل ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮي ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺎ ﻧﺰول آن‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺮدن ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه‪،‬‬
‫ﻓﺮض ﺷﺪ؛ ﻧﻪ آﻏﺎزِ ﺣﺞ و اﻧﺠﺎمِ ﻣﻨﺎﺳﮏ آن؛ ﺑﻠﮑﻪ وﺟﻮبِ آﻏﺎزِ ﺣﺞ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺰول آﯾﻪي ‪97‬‬
‫ﺳﻮرهي آلﻋﻤﺮان در ﺳﺎل ﻧُﻬ‪‬ﻢ ﻫﺠﺮي ﺑﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻗﺒﺎﯾﻞ‪ ،‬ﻫﯿﺌﺖﻫﺎ و ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ‪.‬‬
‫]ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪288‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ َ َ‬
‫اس ح ُِّج ٱ�َ ۡي ِ‬
‫ت ‪﴾٩٧‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﺞ‪ ‬اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮاي‬ ‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿:‬و ِ�ِ � ٱ�َّ ِ‬
‫ََ‬
‫اس﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮ ﻣﺮدم« ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞِ ﻫﻤﻪي‬ ‫اﷲ ﺑﺮ ﻣﺮدم واﺟﺐ اﺳﺖ«‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ �﴿ :‬ٱ�َّ ِ‬
‫آنﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﮐﺎﻓﺮ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﺳﻼم ﻧﯿﺎورد‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺰاردن ﺣﺞ ﻓﺮﻣﺎن ﻧﻤﯽدﻫﯿﻢ و‬
‫ﺣﺞ‪ ‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ آنﻫﻢ ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬ﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ٗ‬ ‫َ َ‬
‫اﺳﺖ‪َ ﴿ :‬م ِن ٱ ۡس َت َطاع إ ِ ۡ�هِ َسبِي�﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺣﺞ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ‬
‫رﻓﺘﻦ ﺑﻪ آنﺟﺎ را دارد‪ .‬ﻟﺬا ﺣﺞ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﻘﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﻣﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﻣﺎﻟﯽ دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﺗﻮانِ ﺟﺴﻤﯽﺳﺖ و‬
‫اﻣﯿﺪي ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮد ﯾﺎ رﻓﻊ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽِ ﺟﺴﻤﯽاش وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را‬
‫ﺑﻪ ﻧﯿﺎﺑﺖ از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫و اﮔﺮ اﻣﯿﺪي ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮد‪ ‬وي ﯾﺎ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽاش وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻧﺎﮔﻬﺎن‬
‫ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎ زﻣﺎنِ ﺑﻬﺒﻮدش ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺷﺨﺼﺎً ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در آن‪ ،‬ﭘﻨﺞ‬
‫رﮐﻦ اﺳﻼم را ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ و دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ‬
‫ﺗﮑﺮارِ آن ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﺞ را ﯾﮑﯽ‬
‫از ارﮐﺎن اﺳﻼم ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺣﺞ در ﺗﻤﺎم ﻋ‪‬ﻤﺮ ﻓﻘﻂ ﯾﮏ ﺑﺎر واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﺬر ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد؛ زﯾﺮا از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺣﺞ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪ ﺳﺎﻟﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪) ،‬ﻫﺮ ﺳﺎﻟﻪ ﺣﺞ( ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﺪ و ﺷﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ را ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺣﺞ در ﺗﻤﺎم ﻋ‪‬ﻤﺮ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﯾﮏ ﺑﺎر واﺟﺐ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻧﺎﻓﻠﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﯾﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي ﻣﺮدم دﺷﻮار ﺑﻮد ﮐﻪ ﻫﺮ ﺳﺎل ﺑﺮاي اداي ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺮوﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ اداي ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ در ﻃﻮل ﺷﺒﺎﻧﻪروز واﺟﺐ اﺳﺖ و اداي‬
‫ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ در ﻫﻔﺘﻪاي ﯾﮏ ﺑﺎر؛ زﯾﺮا واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ در ﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺮﭘﺎ‬
‫ﺷﻮد و اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ در ﯾﮏ ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫آن وﻗﺖ ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻼت ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻧﻤﺎز ﺟﻤﻌﻪ در ﻫﻔﺘﻪاي ﯾﮏ ﺑﺎر‬
‫ﻓﺮض ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪289‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﺣﺞ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‬

‫زﮐﺎت ﻧﯿﺰ در ﺳﺎﻟﯽ ﯾﮏ ﺑﺎر‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر روزه؛ و ﺣﺞ در ﺗﻤﺎم ﻋﻤﺮ‪،‬‬
‫ﯾﮏ ﺑﺎر واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ از ﺣﮑﻤﺖ و رﺣﻤﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮاﯾﺾ را‬
‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ وﺿﻌﯿﺖ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻣﯽﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪) ،‬ﻫﺮ ﺳﺎل ﺣﺞ( ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﺪ و ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ آنرا ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ«؛ ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬ﻣﺮا ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ ،‬رﻫﺎ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ )و ﺳﺆال ﺑﯽﻣﻮرد درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻞِ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﭙﺮﺳﯿﺪ(«‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺲ از وﻓﺎت رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮد را از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬و ﺗﺤﻠﯿﻞ و ﺗﺤﺮﯾﻢ ﯾﺎ واﺟﺐ ﮐﺮدن و ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﻮدنِ ﺣﮑﻢ وﺟﻮب‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺠﺎم‬
‫رﺳﯿﺪه اﺳﺖ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺟﺪﯾﺪي ﻧﺎزل ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺎن دوران ﺗﺸﺮﯾﻊ‪ ،‬اﺣﮑﺎم‬
‫ﻧﺎزلﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮرِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺶ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺟﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ ﺑﯽﻣﻮرد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُۡ َ َ ُ َ ۡ ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ ُ ْ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ ٓ‬
‫َ‬
‫ِين َءامنوا � ��ٔلوا � ۡن أش َيا َء إِن �بد ل� ۡم � ُسؤ� ۡم﴾ ]اﳌﺎﺋﺪة‪[١٠١ :‬‬
‫﴿���ها ٱ�‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! درﺑﺎرهي ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﺳﺆال ﻧﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﺷﮑﺎر ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻧﺎراﺣﺘﯽ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﮐﺜﺮت ﺳﺆال و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﻤﻮاره از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن ﺳﺆال‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪاش را ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ در ﻣﺎﺟﺮاي ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﮔﺎوي را ذﺑﺢ ﮐﻨﻨﺪ و ﻗﻄﻌﻪاي از ﮔﻮﺷﺖ آنرا ﺑﻪ ﭘﯿﮑﺮِ ﻣﻘﺘﻮل ﺑﺰﻧﻨﺪ‬
‫ﺗﺎ رازِ ﻗﺘﻠﺶ ﺑﺮﻣﻼ ﺷﻮد‪ ،‬آنﻫﺎ آنﻗﺪر ﻃﻔﺮه رﻓﺘﻨﺪ و ﺳﺆالﻫﺎي ﺑﯽﻣﻮرد ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺎر‬
‫ﺑﺮ ﺧﻮدﺷﺎن دﺷﻮار ﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﺟﺮا از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ دو ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪنِ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‬
‫اﺧﺘﻼف داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ‪ ،‬دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫اﻻﻫﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﯾﮏ ﮔﺎو ﺳ‪‬ﺮ ﺑﺒ‪‬ﺮﻧﺪ‪ .‬ﮐﺎﻓﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ آنﻫﺎ ﻫﻤﺎن اﺑﺘﺪا‪ ،‬و ﺑﺪون‬
‫ﻫﯿﭻ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ و ﭘﺮﺳﺸﯽ‪ ،‬ﯾﮏ ﮔﺎو ذﺑﺢ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻏﺎﯾﻠﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و ﺑﻪ‬
‫ﻫﺪف ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽرﺳﯿﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﭘﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اﯾﻦ ﮔﺎو‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮔﺎويﺳﺖ؟ ﭼﻪ رﻧﮕﯽ‬
‫دارد؟ و آنﻗﺪر ﺑﻪ ﭘﺮس و ﺟﻮ اداﻣﻪ دادﻧﺪ و ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﺳﺨﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪290‬‬

‫»ﻟﺬا ﻫﺮﮔﺎه ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎري دﺳﺘﻮر دادم‪ ،‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﻮن ﺷﻤﺎ را از ﭼﯿﺰي ﺑﺎزداﺷﺘﻢ‪ ،‬از آن دوري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ ﻫﻼﮐﺖ اﻣﺖﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﮐﺜﺮت ﺳﺆال و اﺧﺘﻼف ﺑﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﺸﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬در دوران ﻣﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰول وﺣﯽ‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭘﺮﺳﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺮﺳﯿﺪ؛ زﯾﺮا دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﮑﻢ‬
‫ﺟﺪﯾﺪي ﻧﺎزل ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﺎ ﭘﺎﯾﺎن دوران ﺗﺸﺮﯾﻊ‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﻧﺎزلﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ‬
‫ﻃﺮحِ ﻣﻌﻤﺎ و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم و ﺑﯽﻣﻮرد‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي و زﯾﺎدهروي در اﯾﻦ‬
‫َ َ َ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از آن ﻣﻨﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻠﻚ‬
‫َ‬ ‫ْ‬
‫ال ُﻤﺘَﻨَ ِّﻄ ُﻌﻮن«؛) ‪(1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ )در ﮐﺎرﻫﺎي دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي( ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻫﻼك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫ُ‬ ‫َ ٌ‬ ‫ُّ َ َ ْ َ ُ َ َ‬ ‫َ َُْ َ َ‬
‫ﺎل‪ُ :‬ﺳﺌِ َﻞ اﻨﻟَّ ُّ‬
‫رﺳﻮﻪﻟِ«؛ ﻗﻴﻞ‪َّ � :‬ﻢ‬
‫ِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬أي اﻟﻌﻤ ِﻞ أﻓﻀﻞ؟ ﻗﺎل‪» :‬إﻳﻤﺎن ﺑِﺎﷲِ َو‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٢٨١‬و�ﻨﻪ ﻗ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ﺮﺒ ٌ‬ ‫َ‬ ‫ٌّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎد ﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲِ«؛ �ِﻴﻞ‪َّ � :‬ﻢ ﻣﺎذا؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺣﺞ ﻣ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ‬
‫ور«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺠﻟﻬ ِ ِ ِ‬ ‫ﻣﺎذا؟ ﻗﺎل‪» :‬ا ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش«؛ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﮐﺎري؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ«؛‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺞ‪ ‬ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻘﺒﻮل«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬ﺣﺞ ﻣﺒﺮور )=ﻣﻘﺒﻮل( ﺣﺠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺞﮔﺰار آنرا ﺑﺪون ارﺗﮑﺎب ﻣﻌﺼﯿﺖ‬
‫ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪[.‬‬
‫َ ُ ُ َ ْ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ْ ُ ْ َ َ‬ ‫َُْ َ َ َ ْ ُ‬
‫‪َ -١٢٨٢‬و�ﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ ﺣﺞ‪ ،‬ﻓﻠ ْﻢ ﻳ ْﺮﻓﺚ‪َ ،‬ول ْﻢ �ﻔﺴﻖ‪َ ،‬رﺟﻊ‬
‫َ ْ ُ ُّ ُ‬ ‫ََ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻛﻴ ْﻮم َو َﺪﻟﺗﻪ أﻣﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2670 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪] .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 148‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪26 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.83 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1521 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1350 :‬‬
 ‫‪291‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﺣﺞ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد‬

‫و از ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش و ﻣﻘﺪﻣﺎت‪ ‬آن‪ -‬ﯾﺎ از ﮔﻔﺘﻦ ﺳﺨﻨﺎن زﺷﺖ‪ -‬ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد و ﻣﺮﺗﮑﺐ‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎن از ﮔﻨﺎه ﭘﺎك ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﺗﺎزه از ﻣﺎدرش زاده ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُ ْ َ َ َّ َ ٌ َ َ َ ُ َ َ َ ُّ‬ ‫ُْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ َّ‬
‫اﺤﻟﺞ‬ ‫‪َ -١٢٨٣‬و�ﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﻟﻌﻤ َﺮة إِﻰﻟ اﻟﻌﻤﺮة ِ ﻛﻔﺎرة ل ِﻤﺎ ﺑيﻨﻬﻤﺎ‪ ،‬و‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َّ َ‬
‫ﺠﻟﻨﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫اء إِﻻ ا‬‫ور ﻟَيْ َﺲ َ ُﻪﻟ َﺟ َﺰ ٌ‬
‫ﺮﺒ ُ‬ ‫َ‬
‫الﻤ ْ ُ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮏ ﻋﻤﺮه ﺗﺎ ﻋﻤﺮهي ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آندو اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد و ﺣﺞ ﻣﻘﺒﻮل‪ ،‬ﭘﺎداﺷﯽ ﺟﺰ ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ََ‬ ‫ََ‬ ‫ُْ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺠﻟﻬﺎد أﻓﻀﻞ اﻟﻌﻤ ِﻞ‪ ،‬أﻓﻼ‬ ‫‪ -١٢٨٤‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻧﺮى ا ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ﺮﺒ ٌ‬ ‫ُ َ ُ َ َ َ َ ُ َّ ْ َ‬
‫ﻀ ُﻞ اﺠﻟ َﻬﺎ ِد‪َ :‬ﺣ ٌّﺞ َﻣ ْ ُ‬
‫ور«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ِ‬ ‫�ﺎﻫِﺪ؟ �ﻘﺎل‪» :‬ﻟ�ﻦ أﻓ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺮض ﮐﺮدم‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺎ ﺟﻬﺎد را ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ؛ آﯾﺎ ﺟﻬﺎد ﻧﮑﻨﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺟﻬﺎد ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ زﻧﺎن‪ ،‬ﺣﺞ ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َْ ً‬ ‫َ َ َ ْ َْ ْ‬
‫أ� َ َ‬
‫ﺮﺜ ﻣ ِْﻦ أن َ� ْﻌﺘ َﻖ ُ‬ ‫َ ْ َ َّ‬
‫اﷲ �ِﻴ ِﻪ �ﺒﺪا ﻣ َِﻦ‬ ‫ِ‬ ‫‪َ -١٢٨٥‬و�ﻨﻬﺎ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ ﻳﻮمٍ‬
‫ْ َ َ ََ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺎر ﻣِﻦ ﻳ ْﻮ ِم ﻋ َﺮﻓﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫َّ‬
‫اﻨﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻫﯿﭻ روزي‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﻪاﻧﺪازهي روز ﻋﺮﻓﻪ از آﺗﺶ دوزخ آزاد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ْ ُ َ َّ ً َ َ َّ ً‬ ‫َّ َّ َّ َ َ ُ ْ ٌ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻤ َﺮة ﻲﻓ َرمﻀﺎن �ﻌ ِﺪل ﺣﺠﺔ ‪ -‬أ ْو ﺣﺠﺔ‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫أن‬ ‫‪:‬‬‫‪$‬‬ ‫ﻋﺒﺎس‬
‫ٍ‬ ‫اﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪ -١٢٨٦‬و‬
‫َﻣ ِﻲﻌ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫) ‪(4‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺛﻮاب ﯾﮏ ﻋﻤﺮه در رﻣﻀﺎن ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‬
‫ﯾﮏ ﺣﺞ‪ -‬ﯾﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﺣﺠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﺮاه ﻣﻦ ادا ﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1773 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1349 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1520 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1348 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪1863 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1256 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪292‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦﻫﺎ اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب وﺟﻮب ﺣﺞ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن آورده و ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺞ ﻣﻘﺒﻮل‪ ،‬ﺳﻮﻣﯿﻦ رﺗﺒﻪ را در ﻣﯿﺎن ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش«؛‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﮐﺎري؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ«؛ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ؟‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺞ‪ ‬ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻘﺒﻮل«‪ .‬ﺣﺞ ﻣﺒﺮور ﯾﺎ ﺣﺞ‪ ‬ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻘﺒﻮل‪ ،‬ﺣﺠﯽﺳﺖ ﮐﻪ داراي‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ذﯾﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮاي اﷲ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺞﮔﺰار ﺑﺎ اﻧﺠﺎمِ ﺣﺞ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ و‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ او را ﻧﺠﻮﯾﺪ و در ﭘﯽِ رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﯾﺎ ﻧﺎم و آوازه ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻗﺼﺪش اﯾﻦ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ او ﺣﺎجآﻗﺎ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﺣﺠﺶ را ﺑﻪ روش ﺣﺞ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در‬
‫اداي ﻣﻨﺎﺳﮏ‪ ،‬ﭘﯿﺮوِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﻫﺰﯾﻨﻪي ﺣﺠﺶ را از راه ﺣﻼل ﺑﻪدﺳﺖ آورده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ از راه ﺣﺮام ﯾﺎ رﺑﺎ و‬
‫ﮐﻼهﺑﺮداري و ﻗﻤﺎرﺑﺎزي ﯾﺎ اﻣﺜﺎل آن‪ .‬ﺷﺎﻋﺮِ ﻋﺮب ﭼﻪ زﯾﺒﺎ ﺳﺮوده اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ﻓﻤﺎ ﺣﺠﺠﺖ وﻟ�ﻦ ّ‬
‫ﺣﺠﺖ اﺒﻟﻌ�‬ ‫إذا ﺣﺠﺠﺖ ﺑﻤﺎل أﺻﻠﻪ ﺳﺤﺖ‬
‫»اﮔﺮ ﺑﺎ ﻣﺎﻟﯽ ﺣﺞ ﮐﻨﯽ ﮐﻪ اﺻﻞِ آن ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺗﻮ ﺣﺞ ﻧﮑﺮدهاي؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻣﺮﮐﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺑﻪ ﺣﺞ رﻓﺘﻪاي‪ ،‬ﺣﺞ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﭼﺮاﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﻮلِ ﺣﺮام ﺣﺞ ﮐﺮدهاي‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﺣﺞﮔﺰار از ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش و ﻣﻘﺪﻣﺎت آن و ﻧﯿﺰ از ﮔﻨﺎه و ﻣﺠﺎدﻟﻪ‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ۡ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ‬
‫وق َو� ج َدال � ٱ َ ّ‬ ‫َ َ َ‬
‫� ِج﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٩٧ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿� َمن ف َرض �ِي ِهن ٱ�ج ف� رفث و� فس‬
‫ﻫﺮﮐﺲ )ﺑﺎ ﺑﺴﺘﻦ اﺣﺮام( در اﯾﻦ ﻣﺎهﻫﺎ ﺧﻮد را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻓﺮﯾﻀﻪي ﺣﺞ ﻣﻠﺰَم ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از‬
‫ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﺑﺎ زﻧﺎن و از ﮔﻨﺎه و ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﺧﻮدداري ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺣﺞﮔﺰار ﺑﺎﯾﺪ از ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش و ﻣﻘﺪﻣﺎت آن و ﻧﯿﺰ از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﮔﻨﺎه و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺘﯽ دوري ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ ﮔﻔﺘﺎرِ ﺣﺮام ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻏﯿﺒﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ و دروغﮔﻮﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ‬
‫ﮐﺮدارِ ﺣﺮام ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﺸﻢﭼﺮاﻧﯽ و ﻧﮕﺎه ﮐﺮدن ﺑﻪ زﻧﺎن و اﻣﺜﺎلِ آن‪ .‬ﻣﺠﺎدﻟﻪ و درﮔﯿﺮي ﯾﺎ‬
 ‫‪293‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﺣﺞ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‬

‫ش آن ﻣﯽﮐﺎﻫﺪ؛ ﻣﮕﺮ‬
‫ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ در ﺣﺞ‪ ،‬ﻧﻘﺺ زﯾﺎدي در ﺣﺞ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد و از ﭘﺎدا ِ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺠﺎدﻟﻪ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﻣﮕﻮ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﯿﺎن ﺣﻖ و ﻧﺎدرﺳﺘﯽِ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﯾﮏ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺮِ ﺑﺤﺚ و ﻣﺠﺎدﻟﻪ را ﺑﮕﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن در ﺣﺎﻟﺖ‪ ‬اﺣﺮام ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺣﻖ ﺑﭙﺮدازد؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫� ٰدِل ُهم بٱ َّل� ِ َ ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ع إ َ ٰ� َ‬
‫ۡ ُ‬
‫� أح َس ُن﴾‬ ‫�‬ ‫ك َمةِ َوٱل َم ۡوع َِظةِ ٱ َ‬
‫� َس َنةِ َو َ‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ب‬
‫َّ َ‬
‫ك‬ ‫�‬ ‫ر‬ ‫يل‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫﴿ٱد ِ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[١٢٥ :‬‬
‫ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ و ﭘﻨﺪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺑﻪ راه ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮاﺑﺨﻮان و ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﺑﺎ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﮕﻮ ﮐﻦ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﻣﺠﺎدﻟﻪ و درﮔﯿﺮي ﺑﺮ ﺳﺮِ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺮاي رﻣﯽ ﺟﻤﺮات ﺟﻠﻮﺗﺮ ﺑﺮود ﯾﺎ‬
‫ﻣﺠﺎدﻟﻪ و ﮐﺸﻤﮑﺶ در ﻓﺮودﮔﺎه و اﻣﺜﺎلِ آن ﺑﺮاي ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﺑﺮ دﯾﮕﺮان‪ ،‬در ﺣﺞ‪ ‬اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﻘﺺ وارد ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺞ ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻘﺒﻮﻟﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﺠﺎدﻟﻪ و‬
‫ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ دﯾﮕﺮان ﺑﭙﺮﻫﯿﺰﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﺣﺞ ﻣﻘﺒﻮل‪ ،‬ﭘﺎداﺷﯽ ﺟﺰ ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻫﺮﮐﻪ ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد و از ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش و ﻣﻘﺪﻣﺎت آن و ﻧﯿﺰ از ﻣﺠﺎدﻟﻪ و ﮔﻨﺎه‬
‫و ﻣﻌﺼﯿﺖ دوري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي از ﮔﻨﺎه ﭘﺎك ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﺗﺎزه از ﻣﺎدرش ﻣﺘﻮﻟﺪ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﻣﺎ ﺟﻬﺎد را ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻣﯽداﻧﯿﻢ؛ آﯾﺎ‬
‫ﺟﻬﺎد ﻧﮑﻨﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺟﻬﺎد ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ زﻧﺎن‪ ،‬ﺣﺞ ﻣﻘﺒﻮل اﺳﺖ«‪ .‬آري؛ ﺟﻬﺎد‪‬‬
‫زﻧﺎن‪ ،‬ﺣﺞ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺟﻬﺎد ﻣﺮدان از ﺣﺞِ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺞ ﻓﺮض از ﺟﻬﺎد ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن اﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻔﺎﺿﻞ اﻋﻤﺎل ﺑﻪ ﻋﻤﻞﮐﻨﻨﺪه ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل را ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ‪،‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ و ﺳﭙﺲ ﺣﺞ ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎزِ ﺳﺮِ‬
‫وﻗﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻋﻤﻞ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر«‪ .‬ﺳﺆال ﮐﺮدم‪ :‬ﺳﭙﺲ‬
‫ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ«‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﮐﺴﯽ ﻣﻄﺎﺑﻖ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ دارد‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺮا ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﻦ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪294‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺸﻮ«‪ .‬او ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺑﺎر درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺼﯿﺤﺖ ﮐﺮد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ آن ﻣﺮد ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬ﺗﻮ را ﺑﻪ ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ و اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺳﻔﺎرش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﺸﻮ«؛ زﯾﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﺳﻔﺎرﺷﯽ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺷﺨﺼﯿﺖ و‬
‫وﺿﻌﯿﺖ‪ ‬آن ﻣﺮد ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ وﺿﻌﯿﺖ وي ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ دﻻﯾﻞِ ﻋﻤﻮﻣﯽِ ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﻣﺮاﺗﺐ اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺎن و روﺷﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫َ ِّ ْ َ ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫ً َ َ ْ َ‬ ‫َ ْ ُ َّ‬
‫اﺤﻟﺞ‪ ،‬أد َر�ﺖ‬ ‫‪َ -١٢٨٧‬و�ﻨﻪ‪ :‬أن امﺮأة ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬إن ﻓ ِﺮ�ﻀﺔ اﷲِ ﻰﻠﻋ ﻋِﺒﺎ ِده ِ ﻲﻓ‬
‫َ َ ْ ً َ ً َ ْ ُ ُ َ َ َّ َ َ َ ُ ُّ َ ْ ُ َ َ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﻠ ِﺔ أﻓﺄﺣﺞ �ﻨﻪ؟ ﻗﺎل‪�» :‬ﻌ ْﻢ«‪].‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫أ ِﻲﺑ ﺷﻴﺨﺎ ﻛﺒِ�ا‪ ،‬ﻻ ﻳثﺒﺖ ﻰﻠﻋ الﺮا ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﺞ را ﺑﺮ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ و ﭘﺪرم ﮐﻪ واﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺮﻣﺮدي ﮐﻬﻦﺳﺎل و‬
‫ﺳﺎلﺧﻮرده اﺳﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮدش را روي ﺷﺘﺮ ﻧﮕﻪ دارد؛ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﺟﺎي او‬
‫ﺣﺞ ﺑﮕﺰارم؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َّ َ‬ ‫‪ -١٢٨٨‬وﻋﻦ ﻟﻘﻴﻂ ﺑﻦ ﺎﻋمﺮ‪� ‬ﻧَّ ُﻪ َأ َﻰﺗ اﻨﻟَّ‬
‫َْ َ ُ‬ ‫إن أﻲﺑ َﺷ ْﻴ ٌﺦ َﻛﺒ ٌ‬
‫�‪ ،‬ﻻ �ﺴﺘ ِﻄﻴﻊ‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫‪‬‬ ‫َّ‬
‫ﻲﺒ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫َّ َ َ َ َ ُ َّ َ ْ‬ ‫ُْ َ‬ ‫َ َّ‬
‫اﺤﻟﺞ‪َ ،‬وﻻ اﻟﻌﻤ َﺮة‪َ ،‬وﻻ اﻟﻈﻌﻦ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺣﺞ �ﻦ أ�ِﻴﻚ وا�ﺘ ِﻤﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪:‬از ﻟﻘﯿﻂ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪرم‬
‫ﭘﯿﺮﻣﺮدي ﮐﻬﻦﺳﺎل اﺳﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﺣﺞ ﻧﺪارد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻤﺮه ﺑﮕﺰارد و از ﺳﻔﺮ ﮐﺮدن‬
‫و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﻮاري ﻧﯿﺰ ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻃﺮف ﭘﺪرت ﺣﺞ ﮐﻦ و‬
‫ﻋﻤﺮه ﺑﮕﺰار«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6116 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪] .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 49‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1854 ،1513) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1334 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3127 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1595 :‬‬
 ‫‪295‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﺣﺞ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫الﻮ َد ِ‬
‫اع‪َ ،‬وأﻧﺎ‬ ‫ﺎل‪ُ :‬ﺣ َّﺞ ﻲﺑ َﻣ َﻊ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻲﻓ َﺣﺠ ِﺔ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�ﺪ‪ ‬ﻗ‬‫ﺑﻦ ﻳ ِﺰ ٍ‬
‫‪ -١٢٨٩‬وﻋ ِﻦ الﺴﺎﺋ ِِﺐ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ن�‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫اﺑﻦ َﺳﺒﻊ ﺳ َ‬
‫ُ‬
‫ِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮا در ﺳﻦّ ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ‪ ،‬در ﺣﺞ وداع ﺑﺎ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺣﺞ ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫َ ُ َ ُ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ْ ً َّ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫ﺑﺎلﺮ ْوﺣﺎءِ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ﻣ ِﻦ اﻟﻘ ْﻮم؟« ﻗﺎلﻮا‪:‬‬ ‫ﺎس‪ :$‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻟ ِﻲﻘ ر�ﺒﺎ‬ ‫اﺑﻦ �ﺒ ٍ‬
‫‪ -١٢٩٠‬وﻋ ِﻦ ِ‬
‫َ َ ٌّ َ َ‬ ‫ْ ٌ َ ًّ ََ َ ْ‬ ‫َ ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ْ َ َ َ‬ ‫ُ َ‬
‫ﺖ ام َﺮأة ﺻﺒﻴﺎ‪� ،‬ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬إﻬﻟﺬا ﺣﺞ؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫اﻤﻟﺴﻠِﻤﻮن‪ .‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻣﻦ أﻧﺖ؟ ﻗﺎل‪» :‬رﺳﻮلاﷲِ«‪ .‬ﻓ َﺮ�ﻌ ِ‬
‫ْ‬ ‫ََْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻚ أﺟ ٌﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫»�ﻌﻢ‪َ ،‬ول ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﺎرواﻧﯽ در "روﺣﺎء" دﯾﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫»ﮐﯿﺴﺘﯿﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯿﻢ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺗﻮ ﮐﯿﺴﺘﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺳﻮلﺧﺪا ﻫﺴﺘﻢ«‪ .‬آنﮔﺎه‬
‫زﻧﯽ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﯽ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﺑﭽﻪ ﻫﻢ‪ ،‬ﺣﺞ دارد؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﯽ؛ و‬
‫ﭘﺎداش آن ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫َ ََُ‬ ‫َ َّ َ َ ْ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(3‬‬
‫أ�ﺲ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺣﺞ ﻰﻠﻋ َرﺣ ٍﻞ َو�ﻧﺖ زامِﻠﺘﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫‪ -١٢٩١‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﻮار ﺑﺮ ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﺣﺞ ﮔﺰارد و ﺗﻮﺷﻪي ﺳﻔﺮش‬
‫ﻧﯿﺰ روي ﻫﻤﺎن ﺷﺘﺮ ﺑﻮد‪.‬‬
‫َ َّ‬ ‫ْ ً‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ َ ُ َ َ َّ ُ َ ُ َ َ‬
‫اﺠﻟﺎ ِﻫﻠِﻴﺔِ‪،‬‬ ‫ﺎز أﺳ َﻮاﻗﺎ ﻲﻓ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛﻧﺖ ﻋﺎﻜظ‪ ،‬و ِ�ﻨﺔ‪ ،‬وذوالﻤﺠ َ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٢٩٢‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ ُ ْ َ ۡ ٗ‬ ‫َۡ َ َ َۡ ُ‬ ‫ََََ ْ‬ ‫َ َ َّ ُ‬
‫اح أن ت ۡب َتغوا فض� ّمِن‬ ‫� ۡم ُج َن ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫�ﻟﺖ‪﴿ :‬ليس علي‬ ‫ﺠ ُﺮوا ﻲﻓ الﻤ َﻮا ِﺳ ِﻢ‪� ،‬‬ ‫�ﺘ��ﻤﻮا أن �ﺘ ِ‬
‫ُ‬
‫َّر ّ�ِ� ۡ ۚم﴾ ِﻲﻓ م َﻮا ِﺳ ِﻢ‬
‫) ‪(4‬‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ‬
‫اﺤﻟﺞ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪" :‬ﻋ‪‬ﮑﺎظ‪ ،‬ﻣ‪‬ﺠ‪‬ﻨّﻪ و ذواﻟﻤﺠﺎز" ﺑﺎزارﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در‬
‫دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ -‬در ﻣﮑﻪ‪ -‬ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ در ﻣﻮﺳﻢ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1858 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1336 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 184‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.1517 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.4519 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪296‬‬
‫َۡ َ َ َۡ ُ‬
‫� ۡم ُج َن ٌ‬
‫اح‬ ‫ﺣﺞ ﺗﺠﺎرت ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ‪﴿ :‬ليس علي‬
‫َّ ّ ُ ۡ ) ‪(1‬‬ ‫َ َ ُ ْ َ ۡ ٗ‬
‫أن ت ۡب َتغوا فض� ّمِن ر�ِ� ۚم﴾‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي وﺟﻮب ﺣﺞ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺪﯾﺚ اول و دوم‬
‫درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ را ﻧﺪارد و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﭘﺮدازد‬
‫ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان از ﻃﺮف او ﺣﺞ ﮔﺰارد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬زﻧﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﺞ را ﺑﺮ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻓﺮض ﮐﺮده و ﭘﺪرم ﮐﻪ واﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺮﻣﺮدي ﮐﻬﻦﺳﺎل و ﺳﺎلﺧﻮرده‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮدش را روي ﺷﺘﺮ ﻧﮕﻪ دارد؛ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﺟﺎي او ﺣﺞ‬
‫ﺑﮕﺰارم؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪاﻧﺪازه ﯾﺎ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻧﺎﺗﻮان ﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﯿﺪي ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن ﻋﺠﺰش ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﭘﯿﺮ و ﻓﺮﺗﻮت ﮔﺮدد ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺮﺿﯽ دﭼﺎر ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫اﻣﯿﺪي ﺑﻪ ﺑﻬﺒﻮد‪ ‬آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪﺟﺎي او ﺣﺞ ﮔﺰارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ زن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﺟﺎي ﻣﺮد‪ ،‬ﺣﺞ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﻣﺮد ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﺟﺎي زن ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻣﺮد ﺑﻪﺟﺎي ﻣﺮد و زن ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫زن؛ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻟﻘﯿﻂ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ ‬ﮐﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺪرم ﭘﯿﺮﻣﺮدي ﮐﻬﻦﺳﺎل اﺳﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﺣﺞ ﻧﺪارد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻤﺮه‬
‫ﺑﮕﺰارد و از ﺳﻔﺮ ﮐﺮدن و ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﻮاري ﻧﯿﺰ ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻃﺮف ﭘﺪرت‬
‫ﺣﺞ ﮐﻦ و ﻋﻤﺮه ﺑﮕﺰار«‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﺣﺞ ﺑﺮاي ﺑﭽﻪﻫﺎﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ‬
‫ﯾﺰﯾﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺮا در ﺳﻦّ ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻟﮕﯽ‪ ،‬در ﺣﺞ وداع ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺣﺞ‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺟﻮاز ﺣﺞ ﺑﺮاي ﺑﭽﻪﻫﺎﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زﻧﯽ‪،‬‬
‫ﮐﻮدﮐﯽ را ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮد و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ ﺑﭽﻪ ﻫﻢ‪ ،‬ﺣﺞ دارد؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﯽ؛ و‬
‫ﭘﺎداش آن ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺑﻘﺮه‪198 :‬؛ ﺑﺮﮔﺮدانِ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آﯾﻪ‪» :‬ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ )در اﯾﺎم ﺣﺞ ﺗﺠﺎرت ﮐﻨﯿﺪ و( از ﻓﻀﻞ )و‬
‫روزيِ( ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﺑﺠﻮﯾﯿﺪ«‪.‬‬
 ‫‪297‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬وﺟﻮب ﺣﺞ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن‬

‫اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﺑﻮدن ﺣﺞ‪ ‬ﺑﭽﻪﻫﺎﺳﺖ؛ ﮐﻮدﮐﺎن و ﺧﺮدﺳﺎﻻن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﻨﺎﺳﮑﯽ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺰرگﺳﺎﻻن اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﭽﻪاي از اﻧﺠﺎم ﻫﺮ ﯾﮏ‬
‫از ﻣﻨﺎﺳﮏ ﻧﺎﺗﻮان ﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ آن ﻋﻤﻞ ﺟﺰ و ﻣﻨﺎﺳﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﯿﺎﺑﺖ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﭘﺲ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﻪﻧﯿﺎﺑﺖ از او‪ ،‬آن ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و اﮔﺮ ﺟﺰو ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺶ او را در ﺑﻐﻞ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮐﻮدك‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻃﻮاف ﯾﺎ ﺳﻌﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺶ او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺣﻤﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ‬
‫ﮐﻮدك ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ رﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ او را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮد‪ ،‬از ﻃﺮف او‬
‫رﻣﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺣﻤﻞِ ﮐﻮدك در ﺟﻤﺮات‪ ،‬دﺷﻮار و ﺑﯽﻓﺎﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو در‬
‫ﻃﻮاف و ﺳﻌﯽ‪ ،‬ﮐﻮدك را ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﺑﺮاي رﻣﯽ‪ ،‬از ﻃﺮف او رﻣﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻃﻮاف و ﺳﻌﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﻮدﮐﺶ را ﻧﯿﺰ در ﺑﻐﻞ دارد‪ ،‬آﯾﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮدش ﻧﯿﺖ‬
‫ﻃﻮاف و ﺳﻌﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﮐﻮدﮐﺶ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺮاي ﺧﻮدش و ﮐﻮدﮐﺶ ﻧﯿﺖ‬
‫ﮐﻨﺪ؟‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﻮدك‪ ،‬ﻧﯿﺖ را درك ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﯿﺖ ﻃﻮاف و‬
‫ﻧﯿﺖ‪ ‬ﺳﻌﯽ ﮐﻦ و اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬او را در ﺣﺎلِ ﻃﻮاف در آﻏﻮش ﺧﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮐﻮدك ﻧﯿﺰ ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﮐﻮدك‪ ،‬ﻧﯿﺖ را درك ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ‪ ‬وي‪ ،‬ﺑﺎ او ﻃﻮاف‬
‫ﻧﻤﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﺑﺘﺪا ﻃﻮاف ﺧﻮد را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﺳﭙﺲ از ﻃﺮف ﮐﻮدﮐﺶ ﻧﯿﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و او را ﻃﻮاف ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ او را ﺑﻪ ﮐﺲِ دﯾﮕﺮي ﻣﯽﺳﭙﺎرد و ﻃﻮاﻓﺶ را‬
‫ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﯽﺗﻮان ﯾﮏ ﻋﻤﻞ را ﺑﺎ دو ﻧﯿﺖ اﻧﺠﺎم داد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪﻧﯿﺎﺑﺖ از ﮐﺴﯽ ﺣﺞ ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در و‪‬ﺳﻊ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻨﺎﺳﮏ ﺣﺞ اﻋﻢ از ارﮐﺎن‪ ،‬واﺟﺒﺎت و ﻣﺴﺘﺤﺒﺎت‪ ‬آنرا ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ اﻧﺠﺎم‬
‫دﻫﺪ؛ زﯾﺮا او ﻧﯿﺎﺑﺖ دارد و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ اﻣﺮ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺣﺞ ﻣﯽﮔﺰارد و ﺑﺮاﯾﺶ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﺒﺎت را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﺣﺞ‪ ‬ﻧﯿﺎﺑﺘﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻣﻤﮑﻦ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -11‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﺟﻬﺎد‬

‫‪ -234‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« را ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺟﻬﺎد اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﺟﺎﻫﺪ«‪�» ،‬ﺎ ِﻫ ُﺪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮي ﻫﻤﻪي ﺗﻼش و‬ ‫ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﻣﺼﺪرِ »‬
‫ﺗﻮان در روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﺳﻪ ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﺟﻬﺎد ﻧﻔﺲ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪.‬‬
‫‪ -3‬ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺘﯿﺰهﮔﺮ و ﭘﯿﮑﺎرﺟﻮ‬
‫ﻧﻮع دوم و ﺳﻮم ﺟﻬﺎد ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻮع ﻧﺨﺴﺖ‪ ‬آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎد ﻧﻔﺲ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن واﺟﺒﺎت اﻻﻫﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و از ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﺣﺮام دوري ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪت و ﺗﺤﻤﻞ رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ ﻧﯿﺎز دارد‪.‬‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬دو ﻧﻔﺲ دارد‪ :‬ﻧﻔﺲ اﻣﺎره ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ و ﻧﻔﺲ آرام و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دو ﻧﻔﺲ ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺑﺎ ﻫﻢ در ﺳﺘﯿﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻧﻔﺲ اﻣﺎره‪ ،‬از ﺻﺎﺣﺒﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪.‬‬
‫واژهي »اﻣﺎره«‪ ،‬ﺻﯿﻐﻪي ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﻤﻦِ اﻓﺎدهي ﻓﺎﻋﻠﯿﺖ‪ ،‬ﮐﺜﺮت و ﻓﺮاواﻧﯽ را‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎرِ ﻧﻔﺲ اﻣﺎره‪ ،‬اﻣﺮ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ اﺳﺖ و ﻫﻤﻮاره‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ اﻣﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻧﺠﺎر )=درودﮔﺮ(‪ ،‬و ﺻﻨﺎع‬
‫)=ﺳﺎزﻧﺪه( و اﻣﺜﺎلِ آن‪.‬‬
‫ﻧﻔﺲ اﻣﺎره و ﻧﻔﺲ ﻣﻄﻤﺌﻦ و آرامِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﻫﻢ در ﺳﺘﯿﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺎ ﻧﻔﺲِ آرام ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎ ﻧﻔﺲ اﻣﺎرهاش ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي ﻣﺎ اﯾﻦ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮدهاﯾﻢ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ‪ ،‬اﻧﮕﯿﺰهاي از دروﻧﺘﺎن‪ ،‬ﺷﻤﺎ را‬
‫از اﻧﺠﺎمِ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﺑﺎز ﻣﯽدارد ﻣﻨﻔﯽﺑﺎﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺑﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫و ﭼﻨﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻮاره در ﺟﻬﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺟﻬﺎد اﻧﺴﺎن ﺑﺎ‬
 ‫‪299‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﻧﻔﺲ اﻣﺎرهاش‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪي ﻋﺒﺎدتﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ و در‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ‪ ،‬اﺧﻼص داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﻘﻂ رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮديِ اﷲ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﮏ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آنﻗﺪر ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺧﻼص ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﺟﻬﺎد‬
‫ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮي ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻧﮑﺮدم؛ زﯾﺮا ﮔﺎه ﻗﻠﺐِ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﮔﺮدد ﯾﺎ دوﺳﺖ دارد ﺑﺎ ﻋﻤﻠﯽ اﺧﺮوي‪ ،‬ﮐﺎﻻﯾﯽ ﻧﺎﭼﯿﺰ از دﻧﯿﺎ را ﺑﻪدﺳﺖ ﺑﯿﺎورد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﺧﻼص‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺰرگ و دﺷﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪهي ﻧﻔﺲ ﻧﯿﺎز دارد‪ .‬ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﯾﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرت ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﻨﺪهاش را از آﺗﺶ دوزخ ﻣﯽرﻫﺎﻧﺪ و او را وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛‬
‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ﺎﻋـﻲﺘ ﻳَ ْﻮ َم اﻟْﻘﻴَ َ‬
‫اﻨﻟﺎس � َﺸ َﻔ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ‪َ ،‬ﻣ ْﻦ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ � إِﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬أ ْﺳ َﻌ ُﺪ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َْ‬ ‫َ‬
‫اﷲ ﺧﺎل ِ ًﺼﺎ ِﻣ ْﻦ ﻗﻠ ِﺒـ ِﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﻌﺎدﺗﻤﻨﺪﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺮﺧﻮردارﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم از ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ‬ﻣﻦ در‬
‫روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺧﻼص و از ﺻﻤﯿﻢ ﻗﻠﺒﺶ ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ََ‬ ‫َ‬
‫آﺧ ُﺮ ﺎﻠﻛ ِﻣ ِﻪ ِﻣﻦ ا ُّﺪﻟﻧﻴﺎ ﻻ � إﻻ اﷲ َدﺧﻞ اﺠﻟ َ َّﻨﺔ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪،‬‬ ‫َ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ِ‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺨﻨﺶ در دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت‪ ‬ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﻨﺪهاش را ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ درﺟﻪي واﻻ و ﺑﺰرﮔﯽ‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ :‬رﻫﺎﯾﯽ از دوزخ و ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﻗﺪر‬
‫اﺧﻼص را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺠﺎﻫﺪت ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ اﺷﺘﯿﺎق‬
‫ﻓﺮاوان ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎﯾﺸﺎن ﺧﺎﻟﺺ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﮐﻨﺎر اﺧﻼص‪،‬‬
‫ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺿﺮورت و اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاوان دارد؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎنِ ﻣﺨﻠﺼﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﻫﺎن دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ رﺿﺎﯾﺖ اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻫﺪف ﺧﻮﯾﺶ راﻫﯽ را‬
‫ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﯿﭻ راﻫﯽ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻘﺼﺪ‪ ،‬ﺟﺰ راه ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﺧﻼص و ﭘﯿﺮوي‪ ،‬ﻻزم و ﻣﻠﺰوم‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﺧﻼص ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻧﯿﺖ‪ ،‬و ﺧﻠﻮص در‬
‫ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﻧﯿﺰ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺘﯿﺰهﺟﻮ‪ ،‬و ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺑﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6570 ،99) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه رﺿﯽاﷲﻋﻨﻪ‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺑﻮداود )‪(3116‬؛ اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪ (247 ،233/5‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻣﻌﺎذ‪‬؛ ﻧﮕﺎ‪:‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.6449 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪300‬‬

‫ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻧﻔﺲ اﺳﺘﻮارﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻫﯿﭻ اﺻﻠﯽ ﻧﺪارد و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ْ َ ) ‪(1‬‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ْ‬
‫اﺠﻟ َ‬ ‫ﻏﺰوهي ﺗﺒﻮك ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ر َﺟ ْﻌﻨَﺎ ﻣ ْﻦ ْ َ‬
‫ﺮﺒ«؛‬
‫ِ‬ ‫�‬‫اﻷ‬ ‫د‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻬ‬ ‫اﺠﻟﻬﺎ ِد اﻷﺻﻐ ِﺮ إﻰﻟ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﺟﻬﺎد ﮐﻮﭼﮏ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﻬﺎد ﺑﺰرگ ‪ -‬ﮐﻪ ﺟﻬﺎد ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ -‬ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﮔﺮﭼﻪ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم رواج و ﺷﻬﺮت دارد و ﺑﺮ ﺳﺮِ زﺑﺎنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻨﺪ‬
‫ﺻﺤﯿﺤﯽ ﻧﺪارد و ﺑﯽﭘﺎﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺳﺨﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺣﺐ‪ ‬وﻃﻦ‪ ،‬ﺟﺰو اﯾﻤﺎن اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺐ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺟﺰو اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻧﺴﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﻔﺮ ﺑﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦِ‬
‫اﺳﻼم ﻫﺠﺮت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎ ﺧﺎك و ﺳﺮزﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺟﺰو اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦِ ﮐﻔﺮ و ﺳﺎﮐﻨﺎنِ ﮐﺎﻓﺮش‪ ،‬ﻣﻨﻔﻮرِ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﺳﺮزﻣﯿﻦِ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ زادﮔﺎه‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﺤﺒﻮب اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺟﻬﺎد ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎس ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﮐﺎﻓﺮانِ ﺳﺘﯿﺰهﺟﻮﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن؛ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﯿﺰ ﺳﺨﺖ و دﺷﻮار اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ‬
‫ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻠﮑﻪ دﺷﻤﻦِ ﺣﻘﯿﻘﯽِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ ۡ َ ُ ُّ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ ٰ َ َ ُ ُ َّ ُ َ َّ ٰ ۡ َ ُ َ‬
‫]اﳌﻨﺎﻓﻘﻮن‪[٤ :‬‬ ‫� يُؤفكون ‪﴾٤‬‬ ‫﴿هم ٱلعدو فٱحذره ۚم �تلهم ٱ�ۖ �‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬دﺷﻤﻦاﻧﺪ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از آﻧﺎن ﺑﺮﺣﺬر ﺑﺎش‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﻧﺎﺑﻮدﺷﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻨﺤﺮف ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ُ ۡ‬
‫﴿ه ُم ٱل َع ُد ُّو﴾‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪاي ﺧﺒﺮيﺳﺖ و ﻫﺮ دو ﺑﺨﺶِ آن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ ﺿﻤﯿﺮِ »‪ « ‬و‬
‫ﻫﻢ واژهي »‪ « ‬ﻣﻌﺮﻓﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﻓﺎدهي ﺣﺼﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﮔﻮﯾﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬دﺷﻤﻨﯽ ﺟﺰ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺎﺳﺖ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد و ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﻣﺎﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﻣﺎ‬
‫ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ َ ُ ْ‬ ‫�ذا لَ ُقوا ْ ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َام ُنوا قال ٓوا َء َام َّنا �ذا خل ۡوا إ ِ ٰ� ش َ�ٰ ِطين ِ ِه ۡم قال ٓوا إِنا َم َع� ۡم‬
‫َ‬
‫﴿‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٤ :‬‬ ‫إِ� َما � ُن ُم ۡست ۡهزِ ُءون ‪﴾١٤‬‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬روﺑﺮو ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪) :‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ( اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﻢ؛ و‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.4080 :‬‬

 ‫‪301‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﭼﻮن ﺑﺎ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ و دوﺳﺘﺎن ﮔﻤﺮاﻫﺸﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫)ﻣﺆﻣﻨﺎن را( ﺑﻪ اﺳﺘﻬﺰا و رﯾﺸﺨﻨﺪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در دوران ﻣﺎ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد‬
‫دارﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟‬
‫ﺟﻬﺎد ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻨﺎﻓﻖ ادﻋﺎي اﯾﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮد‬
‫را ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﭘﻨﺪارد؛ از اﯾﻦرو زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن را ﻧﺎﺑﻮد‬
‫ﺎس أَ َّن ُ�َ َّﻤﺪا َ� ْﻘﺘُ ُﻞ ْ‬
‫أﺻ َﺤﺎﺑَ ُﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺧﯿﺮ؛‬ ‫اﻨﻟ ُ‬
‫ث َّ‬‫َ َ َ َّ ُ‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ ﻳﺘﺤﺪ‬
‫ﻣﺮدم ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﯾﺎراﻧﺶ را ﻣﯽﮐُﺸَﺪ« آري؛ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن‪ ،‬ادﻋﺎي دوﺳﺘﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺟﻬﺎد ﻣﺴﻠﺤﺎﻧﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻨﺎﻓﻘﺎنِ دورانِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﻮﺑﻪ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫�وض َونل َع ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ُ ُ َّ َّ َ ُ َّ َ ُ‬ ‫َ‬
‫ب قل أب ِٱ�ِ َو َءا� ٰتِهِۦ َو َر ُس ِ‬
‫و�ِۦ‬ ‫ۚ‬ ‫﴿ َول�ِن س��هم �قولن إِ�ما كنا‬
‫َّ ُ َ‬ ‫َ ََۡ ُ ْ َۡ ََُۡ َۡ َ َ ُ‬ ‫ُ ُۡ َۡ َۡ ُ َ‬
‫ي� ٰن ِ� ۡ ۚم إِن � ۡعف عن‬ ‫كنتم �سته ِزءون ‪� � ٦٥‬عتذِروا قد �فرتم �عد إ ِ‬
‫�رم َ‬ ‫َ ٓ َ ّ ُ ۡ ُ َ ّ ۡ َ ٓ َ َ َّ ُ ۡ َ ُ ْ ُ ۡ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٦٦ ،٦٥ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٦٦‬‬ ‫طا�ِف ٖة مِن�م �عذِب طا�ِف� بِ��هم �نوا ِ‬
‫و اﮔﺮ آﻧﺎن را ﺑﺎزﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﯽ )ﮐﻪ ﭼﺮا ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪاﯾﺪ(‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﺷﻮﺧﯽ و‬
‫ﺑﺎزي ﻣﯽﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺑﮕﻮ‪ :‬آﯾﺎ اﷲ‪ ،‬و آﯾﺎت و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﺑﻪ ﻣﺴﺨﺮه ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ؟ ﻋﺬر و ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻧﯿﺎورﯾﺪ؛‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭘﺲ از اﯾﻤﺎﻧﺘﺎن‪ ،‬ﮐﻔﺮ ورزﯾﺪهاﯾﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮔﺮوﻫﯽ از ﺷﻤﺎ را ﺑﺒﺨﺸﯿﻢ‪ ،‬ﮔﺮوه دﯾﮕﺮي را‬
‫ﻋﺬاب ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﺮد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﻣﺠﺮم ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؟ آري؛ اﮔﺮ ﻣﻨﺎﻓﻘﯽ‪ ،‬از ﻧﻔﺎق ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻮﺑﻪ‬
‫ﮐﻨﺪ و از ﺻﻤﯿﻢ ﻗﻠﺐ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻮﺑﻪاش را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﭘﺲ از ﺟﻬﺎد ﺑﺎ‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺎاﻣﯿﺪ ﻧﺸﻮﯾﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﯿﺎن دﻻﯾﻞ و‬
‫ارزشﻫﺎي دﯾﻨﯽ و ﻧﯿﺰ ﺗﺮﺳﺎﻧﺪن او از ﻣﺠﺎزات اﻻﻫﯽ‪ ،‬او را ﻧﺼﯿﺤﺖ و ارﺷﺎد ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﺳﺘﯿﺰهﺟﻮ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺪف ﻣﺆﻟﻒ از ﮔﺸﻮدن‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ آﯾﺎت و اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫انﺷﺎءاﷲ ﺑﯿﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (4907 ،4905 ،3518) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2584 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪.$‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪302‬‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫� َم َع ٱل ۡ ُم َّتق َ‬ ‫َ‬
‫� ۡم َكآ َّف ٗة ۚ َوٱ ۡعلَ ُم ٓوا ْ أ َّن ٱ َّ َ‬
‫َ َ َّ ٗ َ َ ُ َ ٰ ُ َ ُ‬ ‫َ َ ُ ْ ُۡ ۡ‬
‫� ‪﴾٣٦‬‬ ‫ِ‬ ‫�� ِ� كآفة كما ي�تِلون‬‫﴿و� ٰتِلوا ٱلم ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٣٦ :‬‬
‫و ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺎ‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﺳﻪ ﻧﻮع ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ اراﺋﻪ ﮔﺮدﯾﺪ؛ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن‬
‫ﮐﺮﯾﻢ را درﺑﺎرهي ﺟﻬﺎد ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ ٗ َ َ ُ َ ُ َ ُ ۡ َ َّ ٗ َ ۡ َ ُ ٓ ْ َ َّ َّ َ َ َ ۡ‬ ‫َ َ ُ ْ ُۡ ۡ‬
‫�� ِ� كآفة كما ي�ٰتِلون�م كآفة ۚ وٱعلموا أن ٱ� مع ٱلمتقِ� ‪﴾٣٦‬‬ ‫﴿و� ٰتِلوا ٱلم ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٣٦ :‬‬
‫و ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﺑﺎ‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دارﻧﺪ‪،‬‬
‫زﮐﺎت دﻫﻨﺪ و ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را روزه ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺣﺞ ﺑﮕﺰارﻧﺪ؛ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ذﻟﺖ و ﺧﻮاري‪،‬‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ ﺧﻮد ﺟﺰﯾﻪ دﻫﻨﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد و ﺑﺎ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري ﺟﺰﯾﻪ دادﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ون َما َح َّر َم ٱ َّ ُ‬‫ََ َُّ ُ َ‬ ‫َّ َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ٰ ُ ْ َّ َ َ ۡ‬
‫�‬ ‫ِين � يُؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َو� ب ِٱ�َ ۡو ِم ٱ�خ ِِر و� � ِرم‬ ‫﴿�تِلوا ٱ�‬
‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫ِين أوتُوا ٱلك َِ�ٰ َ‬
‫ب َح َّ ٰ ُ ۡ ُ‬ ‫َّ‬
‫� ّق م َِن ٱ� َ‬‫ۡ‬ ‫َ َ ُ ُُ َ َ َ ُ َ‬
‫� ۡز َ�ة عن‬ ‫� �عطوا ٱ ِ‬ ‫ِ‬
‫ون د َ‬
‫ِين ٱ َ‬ ‫ورسو�ۥ و� يدِين‬
‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٢٩ :‬‬ ‫يَ ٖد َوه ۡم � ٰ ِغ ُرون ‪﴾٢٩‬‬
‫ﺑﺎ آن دﺳﺘﻪ از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ و آنﭼﻪ را اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‬
‫ﺣﺮام ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺮام ﻧﻤﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ و دﯾﻦ ﺣﻖ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ و‬
‫ﺑﺎ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري ﺟﺰﯾﻪ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﮐﺎﻓﺮي و از ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد ﯾﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ و‬
‫ﺑﺎ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري‪ ،‬ﺟﺰﯾﻪ دﻫﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬روﺳﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ آﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ؛‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ﯾﺎ ﻓﯿﻠﯿﭙﯿﻨﯽ ﯾﺎ از ﻫﺮ ﺟﺎي دﯾﮕﺮي‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺟﻬﺎد ﺑﺎ‬
‫ﻫﻤﻪي ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
 ‫‪303‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫اﯾﻨﮏ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در دوران ﮐﻨﻮﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ واﺟﺐ ﺷﺮﻋﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﻧﺠﺎم ﻫﺮ واﺟﺒﯽ‪ ،‬ﺷﺮاﯾﻄﯽ دارد ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ‬
‫اﻧﺠﺎمِ آن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ ‪[١٦ :‬‬
‫َ ُۡ‬ ‫﴿ فَٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ‬
‫� َما ٱ ۡست َطعت ۡم﴾‬
‫ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َّ َ ِ ُ َ ۡ َ َ ٰ ُ ۡ َ َ َ َ َ ۡ ُ‬
‫� ۡم � ٱ ّ‬ ‫َ َٰ ُ ْ‬
‫ِين م ِۡن‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ل‬ ‫ع‬ ‫ج‬ ‫ا‬ ‫م‬‫و‬ ‫م‬‫�‬ ‫ٮ‬ ‫ب‬ ‫ت‬‫ج‬‫ٱ‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ۦ‬‫ِ‬ ‫ۚ‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ه‬‫ج‬‫ِ‬ ‫ق‬ ‫ح‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫﴿و� ِهدوا‬
‫]اﳊﺞ ‪[٧٨ :‬‬
‫َ‬
‫ح َر ٖج﴾‬
‫و در راه اﷲ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺟﻬﺎد در راه اوﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻬﺎد ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬او‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و در‬
‫دﯾﻨﺘﺎن ﻫﯿﭻ ﺳﺨﺘﯽ و ﺗﻨﮕﻨﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﮕﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻣﺮوزه ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪﺟﺎي اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاي اﻋﻼي ﮐﻠﻤﻪ و‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ‬اﷲ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ درﮔﯿﺮﻧﺪ؛ واﻗﻌﯿﺖ‪ ‬ﮐﻨﻮﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﺣﮑﺎﻣﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺎن ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﮐﺸﺘﺎر ﺑﯽرﺣﻤﺎﻧﻪي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻧﯿﺰ ﺗﺠﺎوز ﺑﻪ ﻣﺎل و ﻧﺎﻣﻮس آﻧﺎن در ﺑﻮﺳﻨﯽ و‬
‫ﻫﺮزﮔﻮﯾﻦ و دﯾﮕﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﺴﻠﻤﺎنﻧﺸﯿﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ ﺗﻠﺦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺪﺗﺮ و‬
‫ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎرِ دﻧﯿﺎ ﺑﺮ ﻃﺒﻞ ﻧﺎﺑﻮدي اﺳﻼم‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ از ﻗﺘﻞ و ﮐﺸﺘﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﮕﯽ ﮐﻪ در ﺑﻮﺳﻨﯽ و‬
‫ﻫﺮزﮔﻮﯾﻦ و ﻧﯿﺰ در ﭼﭽﻦ و ]ﻋﺮاق و اﻓﻐﺎﻧﺴﺘﺎن[ و دﯾﮕﺮ ﻣﻨﺎﻃﻖ و ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﺑﺮﭘﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺪف ﻧﺎﺑﻮديِ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪،‬‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪه و ﭼﻨﺪدﺳﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﺮاي دﻓﺎع از دﯾﻦِ اﷲ‪ ‬ﺑﺮﻧﻤﯽﺧﯿﺰد؛ ﭘﺲ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪ؟ ﺑﻪوﯾﮋه آنﮐﻪ ﻣ‪‬ﻬﺮ ذﻟﺖ و ﺧﻮاري ﺑﺮ ﻗﻠﻮب‬
‫زﻣﺎمداران ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ زده ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﻧﺪارﻧﺪ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ اﯾﻨﮏ دﺳﺖ‪ ‬ﺳﺎزش و ﺧﻮاري را ﺑﻪ ﺳﻮي دﺷﻤﻨﯽ ﮐﻪ دﯾﺮوز ﺑﺎ او‬
‫ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺸﻮدهاﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﭼﮕﻮﻧﻪ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪ؟!‬
‫ﺣﺎل آنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪304‬‬
‫� ۡم َكآ َّف ٗة ۚ َوٱ ۡعلَ ُم ٓوا ْ أ َ َّن ٱ َّ َ‬
‫� َم َع‬
‫َ َ َّ ٗ َ َ ُ َ ٰ ُ َ ُ‬ ‫َ َ ُ ْ ُۡ ۡ‬
‫�� ِ� كآفة كما ي�تِلون‬‫﴿و� ٰتِلوا ٱلم ِ‬
‫�‪﴾٣٦‬‬‫ٱل ۡ ُم َّتق َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٣٦ :‬‬ ‫ِ‬
‫و ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﺑﺎ ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ َ ُ َ ٰ ُ َ ُ ۡ َ َ َ ۡ َ ُ ٓ ْ‬ ‫﴿ َو َ� ٰتِلُوا ْ � َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٩٠ :‬‬ ‫يل ٱ�ِ ٱ�ِين ي�تِلون�م و� �عتدوا﴾‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬
‫و در راه اﷲ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺗﺠﺎوز و ﺗﻌﺪ‪‬ي ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫َ‬
‫ج ُعون﴾ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬اﻣﺮوزه ﭼﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖزدهاﻧﺪ و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‬ ‫َّ َّ َّ ٓ َ ۡ َ‬
‫﴿إِنا ِ�ِ ��ا إِ�هِ � ٰ ِ‬
‫اﯾﻦ واﺟﺐ ﺷﺮﻋﯽ را ادا ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺳﺰاوار اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﻠﺐِ اﻧﺴﺎن ﺧﻮن ﺑﮕﺮﯾﺪ و ﺟﮕﺮِ آدم از‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪهي اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺟﻨﺎﯾﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان ﺑﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼﻣﯽ وارد ﻣﯽ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺎرهﭘﺎره ﺷﻮد‪ .‬اﻣﺮوزه ﻣﯽﺷﻨﻮﯾﻢ ﮐﻪ در ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎرِ دﻧﯿﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ ذوق و ﺷﻮق‬
‫ﻓﺮاوان ﺑﻪ اﺳﻼم روي آوردهاﻧﺪ و ﭼﻮن ﮐﺴﯽ را ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم را ﺑﻪ آﻧﺎن آﻣﻮزش‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬از ﺷﺎدي در ﭘﻮﺳﺖ ﺧﻮد ﻧﻤﯽﮔﻨﺠﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن را ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﺳﻮي دﯾﻦ روي آوردهاﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮ ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ؛ اﻣﺎ اﻓﺴﻮس ﮐﻪ ﻣﺎ‪،‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ را ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﯾﻢ و اﯾﻨﮏ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم‪ ،‬در ﮐﻤﺎلِ ﺑﯽرﺣﻤﯽ ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﻣﺎ را‬
‫ﻣﯽﮐُﺸﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺳ‪‬ﺮِﺷﺎن را ﺑﺎﻻ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺟﻨﺎﯾﺖ ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و‬
‫اﻧﮕﺎر ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻫﻢﮐﯿﺸﺎنِ آنﻫﺎ ﻣﯽآﯾﺪ! اﯾﻨﮏ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در‬
‫ذﻟﺖ و ﺧﻮاري وﺻﻒﻧﺎﭘﺬﯾﺮي ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از آنﻫﺎ ﺑﻪﮐﻠﯽ از دﯾﻦ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ رويﮔﺮدان و ﻏﺎﻓﻞ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ آﺳﺎﯾﺶ و زﻧﺪﮔﯽِ ﻓﻨﺎﭘﺬﯾﺮ دﻧﯿﺎ‬
‫ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ ٗ َ َ ُ َ ٰ ُ َ ُ‬
‫� ۡم كآ َّف ٗة ۚ َوٱ ۡعل ُم ٓوا أ َّن ٱ َّ َ‬ ‫َ َٰ ُ ْ ۡ ُ ۡ‬
‫� َم َع‬ ‫�� ِ� كآفة كما ي�تِلون‬‫﴿و�تِلوا ٱلم ِ‬
‫�‪﴾٣٦‬‬‫ٱل ۡ ُم َّتق َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٣٦ :‬‬ ‫ِ‬
‫و ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪي ﺷﻤﺎ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﺑﺎ ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎران اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪305‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از دﯾﻦ و اﻫﻤﯿﺖ دﻓﺎع از آن در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫دﺷﻤﻨﺎن‪ ،‬ﻻاﻗﻞ ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﮐﻨﯿﺪ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﯾﻨﮏ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﮐﺸﻮرﻫﺎي‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم را ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد ﺗﻘﻮﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻧﯿﺮوﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮد در ﻣﺸﺎﻏﻞ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽِ ﻧﯿﺮوي ﮐﺎر در ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽِ ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬ﻧﺼﺮاﻧﯽﻫﺎﯾﯽ را ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﻫﺮ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن ﻧﯿﺰ اﯾﻦ روﯾﻪ را در ﻧﮕﺎه‪ ‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫آراﺳﺘﻪ و ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪﺟﺎي‬
‫اﺳﺘﺨﺪامِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎنِ ﻫﻢﮐﯿﺶ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﮐﺎرﮔﺮِ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ درد‪ ‬ﮐﺎر ﻣﯽﺧﻮرد؛‬
‫زﯾﺮا ﺗﻤﺎموﻗﺖ ﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻮن ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺮاي اداي ﺣﺞ و ﻋﻤﺮه‪ ،‬ﻣﺮﺧﺼﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و روزه ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﺗﻮان ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮاي ﮐﺎر دارد! و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﻧﯿﺎ‬
‫ﮐﺎرﮔﺮِ ﮐﺎﻓﺮ را ﺑﺮ ﻧﯿﺮوي ﮐﺎرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﺗﻠﺦ‪،‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﮑﺎر در راه اﷲ ﭘﯿﺶﻗﺪم ﺷﻮﯾﻢ؟ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آﯾﺎت‪‬‬
‫ﺟﻬﺎد را ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ و ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦ آﯾﺎت ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺮاي‬
‫دﯾﮕﺮان؟ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َُ ْ َ ۡٗ‬
‫�ٔا َو ُه َو َخ ۡ�‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ ُ َ ُ َ ُ ۡ ‪ُ َّ ٞ‬‬
‫� أن ت�رهوا ش‬‫� ۡمۖ َو َع َ ٰٓ‬ ‫﴿كتِب علي�م ٱلقِتال وهو كره ل‬
‫َّ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٦ :‬‬ ‫ل� ۡم﴾‬
‫ﺟﻨﮓ و ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﺪه؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را‬
‫ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ُ َ ََ ُ ۡ ُ‬
‫ب عل ۡي� ُم ٱلقِ َتال﴾ ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺟﻨﮓ و ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬كت ِ‬
‫ب﴾ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬ ‫ﻓﺮض ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬واژهي ﴿ ُكت ِ َ‬
‫ّ‬
‫لص َي ُ‬ ‫ُ َ ََ ُ‬
‫ام﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬روزه ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﺪه‬ ‫ب عل ۡي� ُم ٱ ِ‬‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿:‬كت ِ‬
‫ُ ُ َّ ُ‬
‫اﺳﺖ«؛ اﻣﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﻬﺎد را ﻓﺮض ﮐﺮده اﺳﺖ؟ آري؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪َ ﴿ .‬وه َو ك ۡره ‪ ٞ‬ل� ۡم﴾‬
‫»ﺟﻬﺎد ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﺎﮔﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺧﯿﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪306‬‬
‫ُ َ‬ ‫ِين ُقتلُوا ْ � َسبيل ٱ َّ�ِ أَ ۡم َ� ٰتَ ۢ� بَ ۡل أَ ۡح َيا ٓ ٌء ع َ‬
‫ِند َر ّ� ِ ِه ۡم يُ ۡر َزقون ‪١٦٩‬‬ ‫� ٱ َّ� َ‬ ‫� َس َ َّ‬‫ََ َۡ‬
‫﴿و�‬
‫ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََۡ َۡ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬
‫ِ� ب َما َءاتَٮ ٰ ُه ُم ٱ َّ ُ‬ ‫َ َ‬
‫حقوا ب ِ ِهم ّم ِۡن‬‫ِين ل ۡم يَل َ‬ ‫ون بٱ� َ‬
‫ِ‬ ‫� مِن فضلِهِۦ و�ستب ِ�‬ ‫ف ِرح ِ‬
‫َّ َ ۡ‬ ‫َۡ َۡ ُ َ‬ ‫َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ٌ َ َ‬ ‫َ ۡ‬
‫�ون بِن ِۡع َمةٖ ّم َِن ٱ�ِ َوفض ٖل‬ ‫خلفِ ِه ۡم �� خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ‪� ١٧٠‬ستب ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ َّ َ َ ُ ُ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٧١ ،١٦٩ :‬‬ ‫ضيع أجر ٱلمؤ ِمن ِ� ‪﴾١٧١‬‬ ‫وأن ٱ� � ي ِ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮده ﻣﭙﻨﺪار؛ ﺑﻠﮑﻪ زﻧﺪهاﻧﺪ و ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن‬
‫روزي ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ آنﭼﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﻨﺪ و در ﺣﻖ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﭙﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﯾﺸﺎن )ﺷﻬﯿﺪ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ( ﺷﺎدي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻧﻪ‬
‫ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن اﺳﺖ و ﻧﻪ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖ و ﻓﻀﻞ ﭘﺮوردﮔﺎر و از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﺆﻣﻨﺎن را از ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و انﺷﺎءاﷲ ﺷﺮح آن در آﯾﻪي ‪111‬‬
‫ﺳﻮرهي ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ َ ۡ َ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ َ َ ُ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰ َ ُ َ َّ ُ ُ َ َّ َ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫�نة﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١١١ :‬‬ ‫﴿إِن ٱ� ٱش�ى مِن ٱلمؤ ِمن ِ� أنفسهم وأم�لهم بِأن لهم ٱ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﺟﺎنﻫﺎ و ﻣﺎلﻫﺎي ﻣﻮﻣﻨﺎن را در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ از آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪاري ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اي ﻣﺴﻠﻤﺎن! آﯾﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ اﮔﺮ در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد زﺧﻤﯽ ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮي‪ ،‬دﺷﻤﻨﺖ‬
‫ﺳﺎﻟﻢ اﺳﺖ؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬
‫َ ُ ُ َ‬ ‫َٓ َۡ‬ ‫َ َ ْ‬
‫﴿ َو� ت ِه ُنوا ِ� ٱبۡتِغاءِ ٱلق ۡو ِم� إِن ت�ونوا ت�ل ُمون فإِ� ُه ۡم يَ�ل ُمون ك َما ت�ل ُمونۖ‬
‫� َعل ً‬
‫ِيما َحك ً‬ ‫َ َ ۡ ُ َ َ َّ َ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ونۗ َو َ� َن ٱ َّ ُ‬
‫ِيما ‪] ﴾١٠٤‬اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٠٤ :‬‬ ‫وترجون مِن ٱ�ِ ما � يرج‬
‫و در ﺗﻌﻘﯿﺐ و ﺟﺴﺘﺠﻮي دﺷﻤﻦ ﺳﺴﺘﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ )ﻫﻨﮕﺎم روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ( ﻣﺘﺤﻤﻞ‬
‫درد و رﻧﺞ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺷﻤﺎ درد و رﻧﺞ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺷﻤﺎ از اﷲ اﻣﯿﺪي دارﯾﺪ‬
‫ﮐﻪ آنﻫﺎ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬و اﷲ داﻧﺎي ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﺳﺖآورد ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺟﺰ آﺗﺶ دوزخ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎنِ رزﻣﻨﺪه‪ ،‬اﻣﯿﺪوار‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﻬﺪا ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ از اﷲ اﻣﯿﺪي دارﯾﺪ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ«‪ .‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ »اُﺣ‪‬ﺪ«‪ ،‬اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﺪه و در ﺻﻒ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﺑﺎﻻي ﮐﻮه رﻓﺖ و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎﺗﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮآورد‪:‬‬
‫اﻣﺮوز ﺑﻪﺟﺎي روز ﺑﺪر؛ ﭘﯿﺮوزي در ﺟﻨﮓ ﺑﻪﻧﻮﺑﺖ اﺳﺖ و ﻣﺎ اﻣﺮوز ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺮوز‬
‫ﺷﺪﯾﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺸﻨﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺳﺨﻦﮔﻮي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪ ‬ﭼﻪ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﻪ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن‬
‫داد؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﮐُﺸﺘﻪﻫﺎي ﻣﺎ در ﺑﻬﺸﺖ و ﮐُﺸﺘﻪﻫﺎي ﺷﻤﺎ در‬
 ‫‪307‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫دوزخاﻧﺪ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺳﺨﺖ و ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ‬
‫و ﻫﻢ ﺑﺮاي دﺷﻤﻦ؛ وﻟﯽ ﺗﻔﺎوت‪ ،‬در زﺧﻤﯽﻫﺎ و ﮐﺸﺘﻪﻫﺎي دو ﻃﺮف ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﻓﺶ ﺟﻬﺎد را ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪ ﺳﺎزد؛ ﻫﻢ ﭘﺮﭼﻢ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻧﻔﺲ و ﻫﻢ‬
‫ﭘﺮﭼﻢ ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ دﺷﻤﻦ‪ .‬و ﻧﯿﺰ اﻣﯿﺪوارﯾﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل زﻣﺎمداران ﮐﺸﻮرﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ را‬
‫ﺑﺮاي اﻗﺎﻣﻪي دﯾﻦِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪراه ﺑﯿﺎورد و آﻧﺎن را از ﻣﺸﺎورانِ ﻧﺎﺑﮑﺎري ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫زﯾﺎنﺑﺎرﻧﺪ و ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬در ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡٗ‬
‫�ٔا َو ُه َو َخ ۡ�‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ َۡ ُ ُ ۡ َ َ ُ َ ۡ ‪ُ ٞ‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫� ۡمۖ َو َع َ ٰٓ‬
‫� أن ت� َرهوا ش‬ ‫﴿كتِب علي�م ٱل ِقتال وهو كره ل‬
‫َّ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٦ :‬‬ ‫ل� ۡم﴾‬
‫ﺟﻨﮓ و ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﺪه؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را‬
‫ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ُ‬ ‫ُ‬
‫ِ� ۡم � َ‬ ‫َ‬
‫ۡ َٰ ُ ۡ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫� ٰه ُ‬ ‫ٗ‬ ‫ُ ْ َ ٗ‬
‫ا�ا َوث َِقا� َو َ‬
‫يل ٱ�ِۚ � ٰل ِ� ۡم‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫س‬ ‫نف‬ ‫أ‬‫و‬ ‫م‬‫ِ�‬ ‫ل‬‫�‬ ‫م‬ ‫أ‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫وا‬ ‫د‬ ‫ِ‬ ‫﴿ٱنفِروا خِف‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ ۡ َّ ُ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٤١ :‬‬ ‫خ�‪ ٞ‬ل� ۡم إِن كنت ۡم �عل ُمون ‪﴾٤١‬‬
‫ﺳﺒﮏﺑﺎر و ﺳﻨﮕﯿﻦﺑﺎر در راه اﷲ ﺧﺮوج ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ و ﺟﺎنﻫﺎﯾﺘﺎن در راه اﷲ ﺟﻬﺎد ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ُ ُ ۡ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َّ َ ۡ َ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ َ ُ‬
‫� َّنة ۚ يُ�ٰتِلون ِ�‬ ‫ِ� أنف َس ُه ۡم َوأ ۡم َ� ٰل ُهم بِأن لهم ٱ‬ ‫﴿إِن ٱ� ٱش�ى مِن ٱلمؤ ِمن‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ َ ُ ۡ َ ُ َ‬
‫ونۖ َو ۡع ًدا َعل ۡيهِ َح ّقا � ٱ َّ� ۡو َرٮ ٰةِ َ‬ ‫َ‬
‫يل َوٱلق ۡر َء ِ �‬
‫ان‬ ‫ِ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ِ‬ ‫يل ٱ�ِ �يقتلون و�قتل‬ ‫سب ِ ِ‬
‫َ َ ُ‬ ‫ُ َّ‬
‫�وا بِبَ ۡيعِ� ُم ٱ�ِي بَ َا� ۡع ُتم بِهِۚۦ َو� ٰل ِك ه َو‬
‫َ َّ َ ۡ َ ۡ ُ ْ‬ ‫َو َم ۡن أَ ۡو َ ٰ َ ۡ‬
‫� بِعه ِده ِۦ مِن ٱ�ِۚ فٱستب ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١١١ :‬‬ ‫يم ‪﴾١١١‬‬ ‫ٱ ۡل َف ۡو ُز ٱ ۡل َع ِظ ُ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﺟﺎنﻫﺎ و ﻣﺎلﻫﺎي ﻣﻮﻣﻨﺎن را در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ از آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪاري ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﯾﺸﺎن در راه اﷲ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ وﻋﺪهي راﺳﺘﯿﻨﯽﺳﺖ ﺑﺮ اﷲ ﮐﻪ در‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪308‬‬

‫ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ و ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺶ از اﷲ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎﻧﺶ وﻓﺎدار اﺳﺖ؟ ﭘﺲ ﺷﻤﺎ‬
‫را ﻣﮋده ﺑﺎد ﺑﻪ داد و ﺳﺘﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﻤﻮدهاﯾﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‪ ،‬آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ‬
‫از آن‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ و ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ در اداﻣﻪ ذﮐﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﯾﺎدآوري ﻧﻤﻮده‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ ََ ُ ۡ َ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٦ :‬‬ ‫ب عل ۡي� ُم ٱلقِتال﴾‬‫﴿كت ِ‬
‫ﺟﻨﮓ و ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻋﻼي ﮐﻠﻤﻪ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن اﷲ و دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬اﻋﻢ از ﯾﻬﻮد‪ ،‬ﻧﺼﺎرا‪ ،‬ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺖﻫﺎ و‬
‫دﯾﮕﺮ ﮐﺎﻓﺮان ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﻋﺰت و ﺳﺮاﻓﺮازيِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را در ﭘﯽ دارد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪدﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ و ﺑﺎ ﺧﻔﺖ و ﺧﻮاري‪ ،‬ﺟﺰﯾﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺎ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﺠﺒﻮر ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﺎرهاي ﺟﺰ‬
‫ﭘﺬﯾﺮش اﺳﻼم ﻧﺪارﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﭘﯿﺶ از ﺟﻬﺎد و ﻧﯿﺰ ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮان رزﻣﯽِ ﺧﻮد را ﺑﺎﻻ‬
‫ﺑﺒﺮﯾﻢ؛ وﻟﯽ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ دﯾﺮزﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻪ ﻧﯿﺮويِ اﯾﻤﺎﻧﯽِ ﺧﻮد را ﺗﻘﻮﯾﺖ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻧﻪ ﺗﻮانِ رزﻣﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽِ ﺧﻮﯾﺶ را‪ .‬از اﯾﻦرو ﮐﺎﻓﺮان ﭘﯿﺶرﻓﺖ‪ ‬ﻧﻈﺎﻣﯽِ‬
‫ﭼﺸﻢﮔﯿﺮي داﺷﺘﻪ و از ﻣﺎ ﺟﻠﻮ اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ اﯾﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻏﺎﻟﺐ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ روﯾﺎروي ﮐﺎﻓﺮان ﺑﺎﯾﺴﺘﯿﻢ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮﯾﺪ ﺗﺎ زﻧﺪه ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺮ دﯾﻦِ ﺧﻮد ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺟﺰﯾﻪ دﻫﯿﺪ‪ .‬و ﭼﻨﺎنﭼﻪ‬
‫ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦ دو ﮔﺰﯾﻨﻪ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﺗﻮان و ﻧﯿﺮوي ﺧﻮد را اﻓﺰاﯾﺶ دﻫﯿﻢ و ﺑﺎ آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن وارد ﭘﯿﮑﺎر‬
‫ﺷﻮﯾﻢ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُّ ْ َ ُ َّ ۡ َ َ ۡ ُ ّ َُّ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٦٠ :‬‬ ‫﴿ وأعِدوا لهم ما ٱستطعتم مِن قو� ٖ﴾‬
‫آنﭼﻪ از ﻧﯿﺮو در ﺗﻮان ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ آﻧﺎن آﻣﺎده ﺳﺎزﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻧﯿﺮو ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﯿﺮوي ﻣﺎدي و ﻧﯿﺮوي ﻣﻌﻨﻮي‪.‬‬
 ‫‪309‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﻧﯿﺮوي ﻣﻌﻨﻮي‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬ ‫ُ ّ ۡ َ َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ َ ُ ُّ ُ ۡ َ َ ٰ َ ٰ َ ُ‬
‫اب أ ِ� ٖ� ‪١٠‬‬ ‫ٍ‬ ‫ذ‬ ‫ع‬ ‫ِن‬‫م‬ ‫م‬ ‫ي�‬ ‫ج‬ ‫�ين ءامنوا هل أدل�م � ت ِ�ر� ٖ ت ِ‬
‫ن‬ ‫﴿���ها ٱ ِ‬
‫ُ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َُ َٰ ُ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُۡ‬
‫يل ٱ�ِ بِأ ۡم َ� ٰل ِ� ۡم َوأنفسِ � ۡ ۚم � ٰل ِ� ۡم‬ ‫َ‬
‫و�ِۦ وت� ِهدون ِ� سب ِ ِ‬‫تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َو َر ُس ِ‬
‫ُ ُ ََۡ َ‬ ‫َ ۡ َّ ُ‬
‫]اﻟﺼﻒ‪[١١ ،١٠ :‬‬ ‫خ�‪ ٞ‬ل� ۡم إِن كنت ۡم �عل ُمون ‪﴾١١‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺗﺠﺎرﺗﯽ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﻋﺬاﺑﯽ دردﻧﺎك ﻧﺠﺎت ﻣﯽدﻫﺪ؟‬
‫ﺑﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﯾﺪ و در راه اﷲ ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ و ﺟﺎنﻫﺎﯾﺘﺎن ﺟﻬﺎد ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫و اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﯿﺮوي ﻣﺎد‪‬ي‪ ،‬ﻫﻤﺎن آﻣﺎدﮔﯽ رزﻣﯽ و ﻧﯿﺮوي ﻧﻈﺎﻣﯽﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوزه‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ در زﻣﯿﻨﻪي ﻧﻈﺎﻣﯽ از دﺷﻤﻨﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﻋﻘﺐ اﻓﺘﺎدهاﻧﺪ‪ ،‬در‬
‫زﻣﯿﻨﻪي دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﻏﺎﻓﻞ و ﺑﯽﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ در ﺟﻨﮓ و ﺳﺘﯿﺰﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻮد رﺣﻢ ﮐﻨﺪ و ﻣﺎ را از اﯾﻦ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽﻫﺎ‬
‫ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬واﺟﺒﯽ ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ واﺟﺒﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺮوزه اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ در ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ ﻣﻌﻨﻮي و ﻣﺎد‪‬ي‬
‫ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد و ﭼﻮن ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﭘﯿﮑﺎر ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم اﯾﻦ واﺟﺐ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬در ﭘﯽِ‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﺗﻮانِ ﻣﺎدي و ﻣﻌﻨﻮي ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا واﺟﺒﺎت ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪ اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ‬
‫اﻓﺮاد ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺘﻐﺎﺑﻦ ‪[١٦ :‬‬
‫َ ُۡ‬ ‫﴿فَٱ َّ� ُقوا ْ ٱ َّ َ‬
‫� َما ٱ ۡست َطعت ۡم﴾‬
‫ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡٗ‬
‫�ٔا َو ُه َو َخ ۡ�‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ َۡ ُ ُ ۡ َ َ ُ َ ۡ ‪ُ ٞ‬‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫� أن ت� َرهوا ش‬ ‫� ۡمۖ َو َع َ ٰٓ‬ ‫﴿كتِب علي�م ٱل ِقتال وهو كره ل‬
‫ََۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ۡ َ َ َ ٰٓ َ ُ ُّ ْ َ ۡ ٗ َ ُ َ َ ّ ‪َ ۡ ُ َّ َ ۡ ُ ٞ‬‬
‫َّ‬
‫� َ�عل ُم َوأنت ۡم � �عل ُمون ‪﴾٢١٦‬‬ ‫ل�مۖ وع� أن �ِبوا ش�ٔا وهو � ل� ۚم وٱ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٦ :‬‬
‫ﺟﻨﮓ و ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻓﺮض ﺷﺪه؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را‬
‫ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪310‬‬

‫اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺧﺎص و ﭘﺎﯾﺎنِ آن‪ ،‬ﻋﺎم اﺳﺖ؛ اﺑﺘﺪاي آﯾﻪ درﺑﺎرهي ﭘﯿﮑﺎر اﺳﺖ و‬
‫ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﭘﺎﯾﺎنِ آن‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﯿﺎن‬
‫ﻣﯽدارد ﮐﻪ‪» :‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را ﺑﺪ و ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ« و ﻧﻔﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺟﻬﺎد را ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺪاﻧﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را ﺑﺪ و ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺪاﻧﯿﺪ« و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞِ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻧﺴﺎن ﭼﯿﺰي را ﺑﺪ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ‬
‫ﺧﯿﺮِ او در آن اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﮔﺎه ﭼﯿﺰي را دوﺳﺖ دارد ﯾﺎ آنرا ﺧﯿﺮ ﻣﯽﭘﻨﺪارد‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﻪ زﯾﺎنِ اوﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ‬
‫ُّ َ ۡ ٗ َ ُ َ َ ّ ‪ٞ‬‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ ٗ َ ُ َ َ ۡ ‪ُ َّ ٞ‬‬
‫�‬ ‫� أن �ِبوا ش�ٔا وهو‬‫� ۡمۖ َو َع َ ٰٓ‬ ‫﴿وع� أن ت�رهوا ش�ٔا وهو خ� ل‬
‫َّ ُ ۡ َ َّ ُ ۡ َ َ ُ َ َ ۡ َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٦ :‬‬ ‫� َ�عل ُم َوأنت ۡم � �عل ُمون ‪﴾٢١٦‬‬ ‫ل� ۚم وٱ‬
‫ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻧﻮزدﻫﻤﯿﻦ آﯾﻪي ﺳﻮرهي »ﻧﺴﺎء« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�� َكث ِ ٗ‬ ‫َ َ ۡ ُ ُ ُ َّ َ َ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ ٗ‬
‫�ٔا َو َ� ۡج َع َل ٱ َّ ُ‬
‫� �ِيهِ َخ ۡ ٗ‬
‫��‪﴾١٩‬‬ ‫﴿فإِن ك ِرهتموهن �ع� أن ت�رهوا ش‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٩ :‬‬
‫و اﮔﺮ از آﻧﺎن )=ﻫﻤﺴﺮاﻧﺘﺎن( ﺧﻮﺷ‪‬ﺘﺎن ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را ﻧﺎﮔﻮار ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫اﷲ در آن ﺧﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻧﯿﺰ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺪاﻧﯿﺪ« و ﻧﻔﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪﺑﺴﺎ از‬
‫ﻫﻤﺴﺮاﻧﺘﺎن ﺧﻮﺷ‪‬ﺘﺎن ﻧﯿﺎﯾﺪ«؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﯾﮏ ﻣﻮﺿﻮع ﺧﺎص‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﻋﻤﻮﻣﯽ را‬
‫ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ درﺑﺎرهي ﻫﻤﻪي ﻣﺴﺎﯾﻞ‪ ،‬ﻣﺼﺪاق دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﺎه اﷲ‪ ‬ﺑﺎ‬
‫ﻗﺪرت‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ و ارادهي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﻣﺎ رﻗﻢ ﻣﯽزﻧﺪ ﮐﻪ آنرا ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ و ﺳﭙﺲ در ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﭘﻨﺪارِ ﻣﺎ‪ ،‬ﺧﯿﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﺮﻋﮑﺲِ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﮔﺎه ﭼﯿﺰي را ﺧﯿﺮ ﻣﯽﭘﻨﺪارﯾﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﺪ دارد؛ از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻮاره از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺎﯾﺎنِ ﻧﯿﮏ را درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ ُ َ ۡ َ ُ َ َ ُ َ َ َ َ‬
‫نت ۡم � � ۡعل ُمون﴾‪»:‬اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ«‪ .‬آري؛ اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻣﺎ‬ ‫﴿وٱ� �علم وأ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ؛ ﻋﻠﻢ اﻻﻫﯽ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را در ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﷲ‪ ‬از آﯾﻨﺪه و اﻣﻮر ﻏﯿﺒﯽ آﮔﺎه‬
 ‫‪311‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫اﺳﺖ و ﻫﺮ ﭼﯿﺰي را ﻣﯽداﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ .‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ در دلِ ﻣﺎ ﺧﻄﻮر‬

‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﻮد‪ -‬داﻧﺎﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ؛ ﺣﺘﯽ درﺑﺎرهي روح ﮐﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺑﻪ آن ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪ ،‬داﻧﺸﯽ ﻧﺪارﯾﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ۡ َّ‬ ‫وح م ِۡن أَ ۡمر َر ّ� َو َما ٓ أُوت ُ‬
‫ِيتم ّم َِن ٱل ِعل ِم إِ�‬ ‫وح ُقل ٱ ُّلر ُ‬ ‫ُّ‬ ‫ََۡ َُ َ َ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫﴿و��ٔلونك ع ِن ٱلر ِ � ِ‬
‫َ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٨٥ :‬‬ ‫قل ِي�‪﴾٨٥‬‬
‫و از ﺗﻮ درﺑﺎرهي روح ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ؛ ﺑﮕﻮ‪) :‬آﮔﺎﻫﯽ از روح( وﯾﮋهي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﻦ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ از‬
‫داﻧﺶ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪهاﯾﺪ‪.‬‬
‫َ َّ ُ َ ۡ َ ُ َ َ ُ َ‬
‫نت ۡم �‬ ‫درﺑﺎرهي روﺣﯽ ﮐﻪ در ﮐﺎﻟﺒﺪ ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪﴿:‬وٱ� �علم وأ‬
‫َ َ َ‬
‫� ۡعل ُمون﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪»:‬و ﺗﻨﻬﺎ از داﻧﺶ اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪهاﯾﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪاي ﺗﻮﺑﯿﺨﯽﺳﺖ؛‬
‫ﮔﻮﯾﺎ ﻣﺎ را ﺗﻮﺑﯿﺦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻋﻠﻮﻣﯽ ﮐﻪ از آن ﺑﯽﺧﺒﺮﯾﺪ‪ ،‬ﻓﺮاوان اﺳﺖ و ﻋﻠﻮم‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ را ﺣﺘﯽ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﯿﺪ؛ ﭘﺲ اﮔﺎﻫﯽ از روح ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و درﺑﺎرهاش‬
‫َ َّ ُ َ ۡ َ ُ َ َ ُ َ‬
‫نت ۡم �‬ ‫ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿:‬وٱ� �علم وأ‬
‫َ َ َ‬
‫� ۡعل ُمون﴾‪»:‬اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ«‪.‬‬
‫و اﻣﺎ آﯾﻪي ﺑﻌﺪي ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫ِ� ۡم � َ‬ ‫ُ ْ َ ٗ َ َ ٗ َ َ ٰ ُ ْ َ ۡ َٰ ُ ۡ َ َ ُ‬
‫يل ٱ�ِۚ � ٰل ِ� ۡم‬
‫ِ ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫س‬ ‫نف‬ ‫﴿ٱن ِفروا خِفا�ا وث ِقا� و� ِهدوا بِأم�ل ِ�م وأ‬
‫ُ ُ ََۡ َ‬ ‫َ ۡ َّ ُ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٤١ :‬‬ ‫خ�‪ ٞ‬ل� ۡم إِن كنت ۡم �عل ُمون ‪﴾٤١‬‬
‫ﺳﺒﮏﺑﺎر و ﺳﻨﮕﯿﻦﺑﺎر در راه اﷲ ﺧﺮوج ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ و ﺟﺎنﻫﺎﯾﺘﺎن در راه اﷲ ﺟﻬﺎد ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ‪.‬‬
‫ْ َ ٗ َ ٗ‬
‫﴿ٱنفِ ُروا خِفا�ا َوث ِقا�﴾ ‪»:‬ﺳﺒﮏﺑﺎر و ﺳﻨﮕﯿﻦﺑﺎر ﺧﺮوج ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«؛ ﺑﻪ ﺳﻮي ﭼﻪ ﭼﯿﺰي‬
‫ﯾﺎ ﺑﺮاي ﭼﻪ؟ آري؛ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد‪ .‬و ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﻨﮕﯿﻦﺑﺎر و ﺳﺒﮏﺑﺎر‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ‬
‫ﺧﺮوج ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﺳﺎن و ﭼﻪ دﺷﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺮوﯾﺪ‪ .‬و اﮔﺮ داﻧﺎ و‬
‫ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﻫﺴﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺟﻬﺎد و ﭘﯿﮑﺎر در راه اﷲ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪312‬‬
‫َ َّ َ ُ ُ ۡ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َّ َ ۡ َ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ َ َ ُ‬
‫� َّنة ۚ يُ�ٰتِلون ِ�‬ ‫بِأن لهم ٱ‬ ‫ِ� أنف َس ُه ۡم َوأ ۡم َ� ٰل ُهم‬ ‫﴿إِن ٱ� ٱش�ى مِن ٱلمؤ ِمن‬
‫ُۡ‬ ‫َّ ۡ َ َ ۡ‬ ‫ّٗ‬ ‫ََ‬ ‫َّ َ ۡ ُ َ ۡ ُ َ ۡ‬
‫يل َوٱلق ۡر َء ِ �‬
‫ان‬ ‫� ِ‬‫ٱ�ورٮ ٰةِ وٱ ِ� ِ‬ ‫يل ٱ�ِ � َيق ُتلون َو ُ�ق َتلونۖ َوع ًدا عل ۡيهِ َحقا ِ�‬ ‫َ‬
‫سب ِ ِ‬
‫َ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َ ۡ َۡ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١١١ :‬‬ ‫ومن أو� بِعه ِده ِۦ مِن ٱ�ِۚ﴾‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﺟﺎنﻫﺎ و ﻣﺎلﻫﺎي ﻣﻮﻣﻨﺎن را در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ از آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪاري ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﯾﺸﺎن در راه اﷲ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ وﻋﺪهي راﺳﺘﯿﻨﯽﺳﺖ ﺑﺮ اﷲ ﮐﻪ در‬
‫ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ و ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺶ از اﷲ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎﻧﺶ وﻓﺎدار اﺳﺖ؟‬
‫ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ؛ ﻋﺠﺐ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪايﺳﺖ! داد و ﺳﺘﺪي ﺑﺎ ارﮐﺎن و ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﺎﻣﻞ؛ ﺧﺮﯾﺪار‬
‫ﮐﯿﺴﺖ؟ اﷲ‪ .‬ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻣﻮﻣﻨﺎن‪.‬‬
‫ﻣﻮﻣﻨﺎن ﭼﻪ ﻣﯽﻓﺮوﺷﻨﺪ؟ ﺟﺎنﻫﺎ و ﻣﺎلﻫﺎﯾﺸﺎن را‪ .‬و ﭼﻪ از اﷲ‪ ‬درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟‬
‫ﺑﻬﺸﺖ‪ .‬ﺳﻨﺪ و ﻗﺒﺎﻟﻪي اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟ وﻋﺪه و ﺿﻤﺎﻧﺖ‪ ‬اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺳﻨﺪ‪ ‬اﯾﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ ﮐﺎﻏﺬﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﺎره ﻣﯽﮔﺮدد و دور رﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﻨﺪي ﮐﻪ در ﺗﻮرات و‬
‫اﻧﺠﯿﻞ و ﻗﺮآن‪ ،‬ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺳﻨﺪي ﻣﮑﺘﻮب و ﻣﺤﮑﻢ ﮐﻪ در ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎي‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﭼﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي‬
‫ﺑﺰرگ و ﮐﺎﻣﻠﯽﺳﺖ؛ ﺟﺎن و ﻣﺎلِ ﺧﻮﯾﺶ را در راه اﷲ ﻓﺪا ﮐﻦ؛ اﷲ در ﻋﻮض‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ را‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ل َﻤ ْﻮ ِﺿ ُﻊ َﺳ ْﻮ ِط أ َﺣ ِﺪ� ْﻢ‬
‫ْ َ َّ َ ْ ٌ َ ُّ ْ‬
‫اﺪﻟ�ﻴَﺎ َو َﻣﺎ ِ�ﻴْ َﻬﺎ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺟﺎي ﺷﻼق ﺷﻤﺎ در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬از‬ ‫ِﻲﻓ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﺧ� ِﻣﻦ‬
‫دﻧﯿﺎ و آنﭼﻪ در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﺷﻼق‪ ،‬ﺣﺪود‪ ‬ﯾﮏ ﻣﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﯾﮏ ﻣﺘﺮِ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬از دﻧﯿﺎ و آنﭼﻪ ﮐﻪ در آن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﮐﺪاﻣﯿﻦ دﻧﯿﺎ؟ دﻧﯿﺎي ﺗﻮ؟ ﺧﯿﺮ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ دﻧﯿﺎي ﺗﻮ‪ ،‬آﮐﻨﺪه از ﻏﻢ‬
‫و اﻧﺪوه‪ ،‬و درد و رﻧﺞ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﮏ ﻣﺘﺮِ ﺑﻬﺸﺖ از ﻫﻤﻪي دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺧﻮﺷﯽﻫﺎ و‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ از زﻣﺎنِ آﻓﺮﯾﻨﺶ آن ﺗﺎ ﺑﺮﭘﺎﯾﯽِ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺟﺎن و ﻣﺎل ﮔﺮانﺑﻬﺎﺗﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﻬﺸﺖ؟ آري؛ ﺑﻬﺸﺖ را ﻗﯿﻤﺘﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﭼﻪ ﺳﻮد‪ ‬ﮐﻼﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺟﺎن و ﻣﺎلِ ﻓﻨﺎﭘﺬﯾﺮِ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺟﺎوﯾﺪان و‬
‫ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاش اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪاﻧﺪازهي اﷲ‬

‫)‪ (1‬رواﯾﺖ اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪(330/5‬؛ اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﻧﺰد ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهﻫﺎي‪(6415 ،3250 ،2892) :‬‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪313‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬
‫َ‬
‫َّ‬ ‫ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎﻧﺶ وﻓﺎدار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و َم ۡن أ ۡو َ ٰ‬
‫� ب ِ َع ۡه ِده ِۦ م َِن ٱ�ِ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺶ از اﷲ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎﻧﺶ وﻓﺎدار اﺳﺖ؟« اﯾﻦ‪ ،‬اﺳﺘﻔﻬﺎم اﻧﮑﺎريﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‬
‫ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ و ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ وﻓﺎدار اﺳﺖ و اﷲ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ُ َّ‬ ‫َ ۡ َۡ ُ ْ‬
‫�وا بِبَ ۡي ِع� ُم ٱ�ِي بَ َا� ۡع ُتم بِهِۦ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ ﺷﻤﺎ را‬‫ﺳﭙﺲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فٱستب ِ‬
‫ﻣﮋده ﺑﺎد ﺑﻪ داد و ﺳﺘﺪي ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﻤﻮدهاﯾﺪ«‪ .‬اﯾﻦ داد و ﺳﺘﺪ ﺳﻮدﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮدﺗﺎن ﺷﺎديﺑﺨﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ داد و ﺳﺘﺪي‬
‫ﻣﮋده دﻫﯿﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِين ُقتلُوا ْ � َسبيل ٱ َّ�ِ أ ۡم َ� ٰتَ ۢ� بَ ۡل أ ۡح َيا ٓ ٌء ع َ‬ ‫� ٱ َّ� َ‬ ‫� َس َ َّ‬‫ََ َۡ‬
‫ِند َر ّ� ِ ِه ۡم يُ ۡر َزقون ‪١٦٩‬‬ ‫ۚ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿و�‬
‫ْ‬ ‫ۡ‬
‫َ ۡ َ َُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََۡ َۡ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬
‫ِ� ب َما َءاتَٮ ٰ ُه ُم ٱ َّ ُ‬ ‫َ َ‬
‫حقوا ب ِ ِهم ّم ِۡن‬ ‫�ون ب ِٱ�ِين لم يل‬ ‫� مِن فضلِهِۦ و�ستب ِ‬ ‫فرِح ِ‬
‫َّ َ ۡ‬ ‫َۡ َۡ ُ َ‬ ‫َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ٌ َ َ‬ ‫َ ۡ‬
‫�ون بِن ِۡع َمةٖ ّم َِن ٱ�ِ َوفض ٖل‬ ‫خلفِ ِه ۡم �� خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ‪� ١٧٠‬ستب ِ‬
‫� َ� يُض ُ َ ۡ ۡ ۡ َ‬
‫يع أج َر ٱل ُمؤ ِمن ِ� ‪﴾١٧١‬‬ ‫َوأَ َّن ٱ َّ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٧١ ،١٦٩ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮده ﻣﭙﻨﺪار؛ ﺑﻠﮑﻪ زﻧﺪهاﻧﺪ و ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن‬
‫روزي ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ آنﭼﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﻨﺪ و در ﺣﻖ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﭙﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﯾﺸﺎن )ﺷﻬﯿﺪ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ( ﺷﺎدي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻧﻪ‬
‫ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن اﺳﺖ و ﻧﻪ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖ و ﻓﻀﻞ ﭘﺮوردﮔﺎر و از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﺆﻣﻨﺎن را از ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﻬﺪا ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦ داد و ﺳﺘﺪ‪ ‬ﺑﺰرگ ﺷﺎدﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و در ﭘﯽِ رﺳﺎﻧﺪنِ اﯾﻦ ﻣﮋده‬
‫ﺑﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ُ‬
‫ي ﺑﺰرگ اﺳﺖ«‪﴿ .‬ه َو﴾ در‬ ‫﴿ َو َ� ٰل َِك ُه َو ٱ ۡل َف ۡو ُز ٱ ۡل َع ِظ ُ‬
‫يم﴾ »و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن رﺳﺘﮕﺎر ِ‬
‫اﯾﻦﺟﺎ »ﺿﻤﯿﺮِ ﻓﺼﻞ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺿﻤﯿﺮ ﻓﺼﻞ ﺳﻪ ﻧﻘﺶ‬
‫دارد‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺧﺘﺼﺎص‪.‬‬
‫‪ -2‬ﺗﺄﮐﯿﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬و ﺗﻤﯿﯿﺰ ﺑﯿﻦ ﺧﺒﺮ و ﺻﻔﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺿﻤﯿﺮ ﻓﺼﻞ در ﻣﯿﺎن ﻣﺒﺘﺪا و ﺧﺒﺮ ﻣﯽآﯾﺪ ﺗﺎ‬
‫روﺷﻦ ﺷﻮد ﮐﻪ واژهي ﭘﺲ از ﻣﺒﺘﺪا‪ ،‬ﺧﺒﺮ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﺻﻔﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪314‬‬

‫ﻟﺬا ﴿ َو َ� ٰل َِك ُه َو ٱ ۡل َف ۡو ُز ٱ ۡل َع ِظ ُ‬
‫يم﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن رﺳﺘﮕﺎريِ ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻧﻈﯿﺮي ﻧﺪارد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را در ﺷﻤﺎرِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ در راه او ﺟﺎنﻓﺸﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺟﺎن و ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮوﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َّ َ َ ُ َ ٰ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ۡ َ ُۡ ْ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َٰ ُ‬ ‫َّ َ ۡ َ‬
‫﴿� � َستوِي ٱل َ� ِعدون ِمن ٱلمؤ ِمن ِ� �� أو ِ� َ ٱل�رِ وَٱلم� ِهدون ِ� سب ِ ِ‬
‫يل‬
‫� ٱ ۡل َ�ٰعِد َ‬ ‫َ َۡ ۡ َ ُ ۡ ََ‬ ‫نفسه ۡم فَ َّض َل ٱ َّ ُ ۡ َ‬ ‫َۡ ۡ َ ُ‬ ‫َّ‬
‫ِين‬ ‫� ٱل ُم�ٰ ِهدِين بِأم� ٰل ِ ِهم وأنف ِ‬
‫س ِهم‬ ‫ٱ�ِ بِأم� ٰل ِ ِهم وأ ِ ِ ۚ‬
‫يما‬‫ِين أَ ۡج ًرا َع ِظ ٗ‬ ‫َ ََ‬
‫� ٱ ۡل َ�ٰ ِعد َ‬ ‫�ٰ ِهدِين‬ ‫� ٱل ۡ ُم َ‬
‫� َوفَ َّض َل ٱ َّ ُ‬ ‫� ۡس َ �ٰ‬‫� ٱ ُۡ‬ ‫� َو َع َد ٱ َّ ُ‬‫َ َ َ ٗ َ ُ ّٗ‬
‫درجة ۚ و‬
‫ِيما ‪] ﴾ ٩٦‬اﻟﻨﺴﺎء ‪[٩٦ ،٩٥ :‬‬ ‫ور� َّرح ً‬‫� َ� ُف ٗ‬ ‫� ٗة ۚ َو َ� َن ٱ َّ ُ‬‫� ٰت ّم ِۡن ُه َو َم ۡغف َر ٗة َو َر ۡ َ‬ ‫ََ َ‬
‫ِ‬ ‫‪ ٩٥‬در ٖ‬
‫ﻣﻮﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ و آﺳﯿﺒﯽ ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ و ﺟﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن در راه اﷲ‬
‫ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ و ﺟﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﮔﺮوه وﻋﺪهي ﻧﯿﮏ داده و‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪان را ﺑﺮ ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻨﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺎداش ﺑﺰرگ ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬درﺟﺎﺗﯽ از ﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ و‬
‫آﻣﺮزش و رﺣﻤﺖ )ﻧﺼﯿﺒﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ .‬و اﷲ آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻦ ﺑﺎ ﻣﺠﺎﻫﺪان و‬
‫رزﻣﻨﺪﮔﺎن ﻣﯿﺪان ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺟﻬﺎدﮔﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎلِ ﺧﻮد را در راه اﷲ‪‬‬
‫ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ آﻧﺎنﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺳﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﻓﺮاد ﻣﻌﺬور ﮐﻪ اﷲ‬
‫َ ُۡ ُ‬
‫� أ ْو ِ�‬ ‫ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻧﺎن را ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﮐﺮده و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺷﺎره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪�﴿ :‬‬
‫ل�رِ﴾ زﯾﺮا اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت در ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺑﻪ اﻓﺮاد‪ ‬آﺳﯿﺐﭘﺬﯾﺮي اﺷﺎره دارد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ‬ ‫ٱ َّ َ‬

‫ﺟﻬﺎد ﺑﺮوﻧﺪ‪ ،‬آﺳﯿﺐ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﺎﯾﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآن اﻓﺮاد ﻣﻌﺬور را ﮐﻪ ﺳﻪ‬
‫ﮔﺮوه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ‪ٞ‬‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ‪ٞ‬‬ ‫َّ ۡ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ ‪ۡ َ ۡ َ َ َ ٞ‬‬
‫ح َرج﴾‬ ‫� ح َرج َو� � ٱ�ع َر ِج ح َرج َو� � ٱل َم ِر ِ‬
‫�ض‬ ‫﴿ليس � ٱ��‬
‫]اﻟﻔﺘﺢ‪[١٧ :‬‬
‫ﺑﺮ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ و ﻟﻨﮓ و ﺑﯿﻤﺎر ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ )ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ(‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ اﻓﺮاد ﻧﺎﺗﻮان و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪاي ﺑﺮاي ﺳﻔﺮ ﺟﻬﺎد ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪315‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ َ َ ٓ َ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ َ َ َّ َ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َّ‬
‫� ُدون َما يُنفِقون‬ ‫� و� � ٱ�ِين � ِ‬ ‫﴿ل ۡي َس � ٱلضعفاءِ و� � ٱلمر‬
‫� َ� ُفور‪ٞ‬‬
‫� مِن َسبيل َوٱ َّ ُ‬ ‫سن َ‬ ‫حوا ْ ِ َّ� َو َر ُس ِ َ َ َ ۡ ۡ‬
‫َح َر ٌج إ َذا نَ َص ُ‬
‫ِ ٖ�‬ ‫و�ِۚۦ ما � ٱل ُمح ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٩١ :‬‬ ‫ِيم‪﴾٩١‬‬‫َّرح ‪ٞ‬‬
‫ﺑﺮ ﻧﺎﺗﻮاﻧﺎن‪ ،‬و ﺑﯿﻤﺎران و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪاي )ﺑﺮاي ﺳﻔﺮ ﺟﻬﺎد( ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﯿﺮﺧﻮاه اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران ﻫﯿﭻ ﺳﺮزﻧﺸﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و اﷲ‪،‬‬
‫آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﮔﺮوه ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻋﺪم ﺣﻀﻮر در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ اﺷﺘﻐﺎل دارﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ّ ۡ َ ّ ۡ ُ ۡ َ ٓ َ ‪ْ ُ َّ َ َ َ ّ ٞ‬‬ ‫َ َ َ َ ۡ ُ ۡ ُ َ َ ُ ْ َ َّ ٗ َ َ ۡ َ َ َ َ‬
‫� ف ِرق ٖة ِمنهم طا�ِفة ِ�تفقهوا‬ ‫﴿وما �ن ٱلمؤمِنون ِ�نفِروا كآفة ۚ فلو� �فر مِن ِ‬
‫ّ َ ُ ُ ْ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ۡ َ َّ َ ۡ َ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٢٢ :‬‬ ‫� ِه ۡم ل َعل ُه ۡم �ذ ُرون‪﴾١٢٢‬‬‫ِين و ِ�نذِروا قومهم إِذا رجعوا إ ِ‬
‫ِ� ٱ� ِ‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻫﻤﻪي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﯾﮏﺟﺎ و ﺑﻪ ﯾﮏﺑﺎره رﻫﺴﭙﺎر ﺟﻬﺎد ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮا از ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺪادي‬
‫ﺧﺮوج ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ )آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﻧﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ( در دﯾﻨﺸﺎن داﻧﺶ ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ و ﻗﻮﻣﺸﺎن را آنﮔﺎه‬
‫ﮐﻪ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻢ دﻫﻨﺪ ﺗﺎ )از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽ( ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ؟‬
‫ﻟﺬا ﺳﻪ ﮔﺮوه‪ ،‬ﻣﻌﺬورﻧﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬اﻓﺮاد ﻧﺎﺗﻮان و آﺳﯿﺐﭘﺬﯾﺮ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻫﺰﯾﻨﻪاي ﺑﺮاي ﺳﻔﺮ ﺟﻬﺎد ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ اﺷﺘﻐﺎل دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺪم ﺷﺮﮐﺖ در ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐِ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺟﻬﺎد اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﺎن‪ ،‬دﯾﻦﭘﮋوﻫﯽ و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽﺳﺖ؛ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺬري ﭼﻮن ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ و‬
‫ﻓﻘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ وﺟﻮد‪ ‬آن ﻋﺬر ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺮود‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫ۡ‬
‫َّ َ َ ُ َ ٰ ُ َ‬
‫ون � َ‬ ‫ُ‬
‫�أ ْ‬ ‫َ‬
‫ِ� � ۡ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ َٰ ُ َ‬
‫ون م َِن ٱل ُم ۡؤ ِمن َ‬ ‫﴿ َّ�� َ ۡس َ‬
‫يل ٱ�ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬ ‫د‬ ‫ه‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ل�‬ ‫ٱ‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫ع‬
‫ِ‬ ‫�‬‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫ت‬
‫� ٱ ۡل َ�ٰعِدِينَ‬‫َ ََۡ ۡ ََ ُ ۡ ََ‬ ‫نفسه ۡم فَ َّض َل ٱ َّ ُ ۡ َ‬ ‫ََۡ ۡ ََ ُ‬
‫س ِهم‬ ‫� ٱل ُم�ٰ ِهدِين بِأم� ٰل ِ ِهم وأنف ِ‬ ‫بِأم� ٰل ِ ِهم وأ ِ ِ ۚ‬
‫ََ َٗ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٩٥ :‬‬ ‫جة ﴾‬ ‫در‬
‫ﻣﻮﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ و آﺳﯿﺒﯽ ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ و ﺟﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن در راه اﷲ‬
‫ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ و ﺟﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪316‬‬

‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ ۡ َ َ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫﴿� � َ ۡس َتوِي مِن�م َّم ۡن أنف َق مِن � ۡب ِل ٱلفتحِ َو� ٰ َتل ۚ أ ْو ٰٓ��ِك أ�ظ ُم د َر َجة ّم َِن‬
‫� ٱ ُۡ‬ ‫َ ۡ ُ َ َ َ ُ ْ َ ُ ّٗ‬
‫� َو َع َد ٱ َّ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ْ‬
‫]اﳊﺪﻳﺪ‪[١٠ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫� ۡس َ ٰ‬ ‫ِين أنفقوا ِم ۢن �عد و� ٰتل ۚوا و‬‫ٱ�‬
‫آن دﺳﺘﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻓﺘﺢ )ﻣﮑﻪ( اﻧﻔﺎق ﮐﺮدﻧﺪ و )در راه اﷲ( ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﺎن دﯾﮕﺮان‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ )ﺑﻠﮑﻪ اﺟﺮ و ﭘﺎداش( ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ‪ ،‬اﻧﻔﺎق ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﷲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ )از اﯾﻦ دو ﮔﺮوه( ﺑﻬﺸﺖ را وﻋﺪه داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﻣﻮارد ﻓﺮاواﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮي‪ ،‬ﻧﻔﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫لظلُ َ� ٰ ُ‬
‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ۡ ۡ َ َ َۡ ُ ۡ َ ۡ َ‬ ‫ُۡ ۡ‬
‫ت َوٱ�ُّ ُ‬
‫ور﴾]اﻟﺮﻋﺪ‪[١٦ :‬‬ ‫� أم هل � ۡس َتوِي ٱ‬ ‫﴿قل َهل � َ ۡس َتوِي ٱ�� ٰ‬
‫� وٱ� ِص‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬آﯾﺎ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ و ﺑﯿﻨﺎ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ و آﯾﺎ ﺗﺎرﯾﮑﯽ و روﺷﻨﯽ ﯾﮑﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ؟‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫ٓ‬ ‫َۡ ۡ َ َٰ َ َ ۡ ‪ٞ َ ُ ٞ‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫ات َسا� َ َ‬
‫�ابُ ُهۥ َو�ٰذا مِل ٌح أ َجاج﴾‬ ‫ََ َۡ َ‬
‫ان �ذا عذب فر‬ ‫﴿وما �ستوِي ٱ�حر ِ‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪[١٢ :‬‬
‫دو درﯾﺎ ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ اﯾﻦ ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺷﯿﺮﯾﻦ و ﮔﻮارا و ﺧﻮشﮔﻮار اﺳﺖ و آن ﯾﮑﯽ‪ ،‬ﺷﻮر و ﺗﻠﺦ‪.‬‬
‫اﯾﻦﺟﺎ ﯾﺎدآوري اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺿﺮوري ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﺳﻼم‪،‬‬
‫دﯾﻦِ ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮيﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎري از آنﻫﺎ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﻗﺼﺪ‪ ‬ﺧﯿﺮ دارﻧﺪ و‬
‫ﺷﻤﺎري دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﻫﺪاف ﺑﺪي را ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ دادن‬
‫دروغ ﺑﻪ دﯾﻦ اﺳﻼم اﺳﺖ؛ زﯾﺮا دﯾﻦ اﺳﻼم‪ ،‬دﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ دﯾﻦِ ﻋﺪاﻟﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﺣﻘّﯽ را ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﻫﺮ ﮐﺴﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﺪ و اﮔﺮ دو‬
‫ﻧﻔﺮ در اﻣﺮي‪ ،‬ﺣﻖّ ﺑﺮاﺑﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در آن ﻣﻮرد ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﺳﻼم را ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ و ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﻗﯿﺪي‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮان دﯾﻦ ﺑﺮاﺑﺮي داﻧﺴﺖ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬دﯾﻦ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َّ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٩٠ :‬‬ ‫�﴾‬‫�يتا ٓ ِٕي ذِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬
‫�ن َ‬ ‫� يَأ ُم ُر ب ِٱ ۡل َع ۡد ِل َوٱ ِ� ۡح َ ٰ‬ ‫﴿إِن ٱ‬
‫ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺑﻪ ﻋﺪل و اﺣﺴﺎن و ﻋﻄﺎ و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺎ ﻃﺮح اﯾﻦ ادﻋﺎ ﮐﻪ اﺳﻼم دﯾﻦ ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮيﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬زن و ﻣﺮد‬
‫ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ زﻧﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺣﻘﻮﻗﯽ را داد ﮐﻪ ﻣﺮدان دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه‬
 ‫‪317‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫اﺳﺖ؛ ﺣﻘﻮق ﻣﺮد و زن‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺪاﻟﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺖﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻃﺮح ﭼﻨﯿﻦ دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬دﯾﻦ اﺟﺎزه ﻧﻤﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‪،‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻓﻘﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮال ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ را ﺑﻪ ﻧﻔﻊ‬
‫ﻓﻘﯿﺮ‪ ،‬ﻣﺼﺎدره ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﻃﺮح ﭼﻨﯿﻦ دﯾﺪﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﺑﺪي دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺎه اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺼﺪ‪ ‬ﻧﯿﮏ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد؛ درﺳﺘﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬دﯾﻦ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺣﻘّﯽ را ﮐﻪ درﺧﻮرِ اوﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽدﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و رﻋﺎﯾﺖ ﺣﻖ دﺳﺘﻮر داده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َّ َ ۡ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[٩٠ :‬‬ ‫�يتا ٓ ِٕي ذِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬
‫�﴾‬
‫�ن َ‬ ‫� يَأ ُم ُر ب ِٱ ۡل َع ۡد ِل َوٱ ِ� ۡح َ ٰ‬ ‫﴿إِن ٱ‬
‫ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺑﻪ ﻋﺪل و اﺣﺴﺎن و ﻋﻄﺎ و ﺑﺨﺸﺶ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎن ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻨﺎ و ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ و داﻧﺸﻤﻨﺪ‬
‫ﺑﺎ آدمِ ﺑﯽﺳﻮاد ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﻤﯽﺗﻮان آدمِ ﺷﺮور و ﺑﺪﮐﺎر را ﺑﺎ آدم ﻧﯿﮏ و ﺳﺎزﻧﺪه‪،‬‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﺳﻼم‪ ،‬دﯾﻦ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎدآوريِ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺿﺮوري داﻧﺴﺘﻢ؛‬
‫زﯾﺮا ﺑﺴﯿﺎري از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬اﺳﻼم را دﯾﻦ‬
‫ﺑﺮاﺑﺮي و ﻣﺴﺎوات ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫وﺟﻮد اﯾﻦﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻮع و اﺧﺘﻼف ﺑﻪ ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮي در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫اﮔﺮ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺗﻔﺎوت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮي ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬دﯾﮕﺮ دﯾﻦ اﺳﺘﻮار و‬
‫ﺑﯽﻧﻘﺼﯽ ﻧﺒﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬واﻗﻊﺑﯿﻦ و ﺣﻖﮔﺮاﺳﺖ و وﻗﺘﯽ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘﻔﺎوت‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آن دو را ﺑﺮاﺑﺮ و ﯾﮑﺴﺎن ﻧﻤﯽداﻧﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ در اﯾﻦ‬
‫ﺻﻮرت اﻗﺘﻀﺎيِ ﻋﺪل‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻘﻮق و ﺑﺮﺧﻮرداريﻫﺎي آﻧﺎن‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ آﻣﺪ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮ را ﻧﯿﺰ ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﻢ؛‬
‫ﮔﺎه ﺷﻨﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬در دﻋﺎﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ از ﺗﻮ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮِ ﻣﺮا ﺑﺮﮔﺮداﻧﯽ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ در ﺗﻘﺪﯾﺮي ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﻢ‬
‫ﻦ اﯾﻦ دﻋﺎ ﯾﺎ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬ ‫رﻗﻢ زدهاي‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻟﻄﻒ ﮐﻨﯽ«‪ .‬ﮔﻔﺘ ِ‬
‫إﻻ ّ‬ ‫َ ُ ّ ْ َ َ َ َّ‬
‫اﺪﻟﺎﻋء«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﻘﺪﯾﺮ را ﭼﯿﺰي ﺟﺰ دﻋﺎ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺮد اﻟﻘﻀﺎء‬

‫)‪ (1‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.7687 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪318‬‬

‫ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ دﻋﺎ‪ ،‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﯾﺎ ﺗﻘﺪﯾﺮ را دﮔﺮﮔﻮن ﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ‬
‫آنرا ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮑﯽ از آﺛﺎر دﻋﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﮑﻞِ ﺷﻤﺎ را ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎزد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬در ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺪ‪‬ر‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن ﻣﺸﮑﻞ ﺧﻮد دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮي ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ رﻗﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻠﺘﺎن را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺳﺎزد؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻧﻔﺲِ اﯾﻦ دﻋﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﻣﺮا ﺑﺮﮔﺮداﻧﯽ«‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﻢ ﻣﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﺸﮑﻠﻢ را‬
‫ﺣﻞ ﮐﻨﯽ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﻮاﻫﺎنِ ﺑﺮﻃﺮف ﺷﺪن ﻫﻤﻪي ﻣﺸﮑﻼﺗﺶ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻧﺎدرﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺒﺎرتﻫﺎي درﺳﺖ و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﻦدرﺳﺘﯽ ﺑﺪه؛ ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺮا از ﻓﻘﺮ‬
‫وﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ رﻫﺎﯾﯽ ﺑﺨﺶ؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺗﻮﻓﻘﯿﻢ د‪‬ه ﮐﻪ ﺑﺪﻫﯽﻫﺎﯾﻢ را ادا ﮐﻨﻢ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرتﻫﺎي درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﺮ ﮐﺎري ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﻠﻮدارِ او ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ ﻣﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﯿﺎز دارﯾﻢ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن در‬
‫دﻋﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ و ﯾﻘﯿﻦ‪ ،‬درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد را ﻣﻄﺮح ﮐﻨﺪ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َُ َ َ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻦ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ �ﻘﻮﻟ َّﻦ أ َﺣ ُﺪ� ُﻢ‪ :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ ِإن‬
‫ْ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ َّ‬ ‫ار َﻤﺣْ� إ ْن ﺷ َ‬
‫ﺌﺖ‪ِ ،‬ﻴﻟَ ْﻌ ِﺰمِ ال َﻤ ْﺴﺄﻟﺔ‪ ،‬ﻓ ِﺈﻧ ُﻪ ﻻ ُﻣﻜ ِﺮ َه ُﻪﻟ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫ﺌﺖ‪ ،‬ا�َّ ْ‬
‫ﺷ َ‬
‫ِ‬
‫ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز ﯾﺎ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ رﺣﻢ ﮐﻦ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ و‬
‫ﻗﺎﻃﻌﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﷲ را ‪ -‬ﺑﻪ ﮐﺎري‪ -‬ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد« و ﻫﯿﭻ‬
‫ﮐﺎري ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دﺷﻮار ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺧﻮاﻫﺶ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره در ﻣﺴﯿﺮ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﺪ‬
‫و اﮔﺮ از ﮐﺴﯽ ﭼﻨﯿﻦ اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬در ﻣﻮارد‪ ‬ﻓﺮاواﻧﯽ از ﻧﻔﯽِ ﺑﺮاﺑﺮي‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ‬ ‫ُ ۡ َ َّ ُ ّ َّ َ َ َ ۡ َ ۡ َ ٰ ُ ُ‬ ‫َ َ َ َ ُ َّ َ ٗ ّ ۡ َ ُ‬
‫س�مۖ هل ل�م مِن ما ملكت �ي�ن�م مِن‬ ‫﴿�ب ل�م مث� مِن أنف ِ‬
‫]اﻟﺮوم‪[٢٨ :‬‬
‫َ َ ‪ٓٞ‬‬ ‫َ ََۡ ُ ََ ُ‬ ‫ُ ََٓ‬
‫�� َء ِ� ما َرزق�ٰ� ۡم فأنت ۡم �ِيهِ سواء ﴾‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7477 ،6339) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2679 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪319‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫)اﷲ( ﺑﺮاﯾﺘﺎن از ﺣﺎل ﺧﻮدﺗﺎن ﻣﺜﺎل ﻣﯽزﻧﺪ؛ آﯾﺎ ﺑﺮدﮔﺎﻧﺘﺎن در آﻧﭽﻪ ﻧﺼﯿﺒﺘﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺷﺮﯾﮑﻨﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ در داراﯾﯽﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﯿﺪ؟‬
‫از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺦِ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ‪ ،‬ﻣﻨﻔﯽﺳﺖ‪ ،‬در اﯾﻦﺟﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاﺑﺮي‪ ،‬ﻧﻔﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ از ﮐﺴﯽ ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ از اﺳﻼم ﺑﻪﻋﻨﻮان دﯾﻦ ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮي ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﺳﻼم‪ ،‬دﯾﻦ ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻫﻤﺎن‬
‫ﺣﻘﯽ را ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ درﺧﻮرِ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ دﻋﺎي ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺗﻮﺿﯿﺢ دادم ﻧﯿﺰ ﺳﺎﮐﺖ ﻧﻨﺸﯿﻨﯿﺪ و اﮔﺮ از ﮐﺴﯽ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﺗﺬﮐﺮ دﻫﯿﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ داﻧﺶ و‬
‫ﺑﯿﻨﺶ دﯾﻨﯽ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﻣﺎ را ﺟﺰو اﻓﺮاد ﺳﺴﺖراﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ را ﺗﮑﺮار‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ ّ ۡ َ َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ ُ ُّ ُ ۡ َ َ ٰ َ ٰ َ ُ‬
‫َ‬
‫اب أ ِ� ٖ� ‪١٠‬‬ ‫ٍ‬ ‫ذ‬ ‫ع‬ ‫م‬
‫ِن‬ ‫م‬ ‫ي�‬ ‫ج‬
‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا هل أدل�م � ت ِ�ر� ٖ ت ِ‬
‫ن‬
‫ُ ۡ َٰ ُ‬ ‫َّ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َ ُ‬
‫َ‬ ‫َُ َٰ ُ َ‬ ‫ُ ۡ َ َّ‬
‫ِ�مۡ‬ ‫يل ٱ�ِ ب ِأم�ل ِ�م وأنفسِ� ۚم �ل‬ ‫َ‬
‫و�ِۦ وت� ِهدون ِ� سب ِ ِ‬ ‫تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َو َر ُس ِ‬
‫َ ۡ ۡ َ ُ ۡ ُ ُ َ ُ ۡ َ ُ ۡ ۡ ُ ۡ َ َّ ٰ َ ۡ‬ ‫ُ ُۡ ََُۡ َ‬ ‫َ ۡ ‪ۡ ُ َّ ٞ‬‬
‫ت � ِري‬ ‫خ� ل�م إِن كنتم �علمون ‪� ١١‬غ ِفر ل�م ذنو��م و�دخِل�م ج� ٖ‬
‫ت َع ۡد �ن َ� ٰل َِك ٱ ۡل َف ۡو ُز ٱ ۡل َع ِظ ُ‬ ‫ٰ‬ ‫َ َّ‬ ‫َۡ َ ۡ َۡ َٰ ُ َ َ َ ٰ َ َ ّ َ ٗ‬
‫يم ‪١٢‬‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ج‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫ة‬ ‫�ن طيِب‬ ‫مِن �تِها ٱ�ن�ر وم� ِ‬
‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ ۡ َ ‪ّ َ ٞ‬‬ ‫َ ُ ۡ َ ٰ ُ ُّ َ‬
‫و� َهاۖ نَ ۡ ‪ّ ٞ‬‬
‫� ٱل ُمؤ ِمن ِ� ‪]﴾١٣‬اﻟﺼﻒ‪[١٣ ،١٠:‬‬ ‫� م َِن ٱ�ِ َو�ت ‪ٞ‬ح ق ِر�بۗ َو� ِِ‬ ‫وأخرى �ِب‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺗﺠﺎرﺗﯽ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﻋﺬاﺑﯽ دردﻧﺎك ﻧﺠﺎت ﻣﯽدﻫﺪ؟‬
‫ﺑﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﯾﺪ و در راه اﷲ ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ و ﺟﺎنﻫﺎﯾﺘﺎن ﺟﻬﺎد ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺘﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮزد و ﺷﻤﺎ را وارد ﺑﻬﺸﺖﻫﺎ )ﺑﻮﺳﺘﺎنﻫﺎﯾﯽ(‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﮐﻪ زﯾﺮ ﮐﺎخﻫﺎ و درﺧﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻧﻬﺮﻫﺎ روان اﺳﺖ و در ﻣﺴﮑﻦﻫﺎي ﭘﺎﮐﯿﺰهاي در ﺑﻬﺸﺖﻫﺎ‬
‫و ﺑﻮﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺟﺎوﯾﺪان )ﺟﺎﯾﺘﺎن دﻫﺪ(‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻌﻤﺖ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫دﻫﺪ ﮐﻪ دوﺳﺘﺶ ﻣﯽدارﯾﺪ؛ ]ﯾﻌﻨﯽ[ ﯾﺎري و ﭘﯿﺮوزي ﻧﺰدﯾﮑﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ .‬و ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﮋده‬
‫ﺑﺪه‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ آﯾﺎت‪ ،‬ﻣﻮﻣﻨﺎن را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ و‬
‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ َ ُ ُّ ُ ۡ َ َ‬
‫�ٰ‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا هل أدل�م‬ ‫ﻋﻼﻗﻪي ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ ﮐﻼم اﻻﻫﯽ ﮔﻮش ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ؛ ﴿ ٰٓ‬
‫ُ ّ ۡ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫اب أ ِ�م﴾ ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي ﻣﻮﻣﻨﺎن! آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺗﺠﺎرﺗﯽ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ‬ ‫جي�م مِن عذ ٍ‬‫ت ِ�ٰر� ٖ تن ِ‬
‫ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﻋﺬاﺑﯽ دردﻧﺎك ﻧﺠﺎت ﻣﯽدﻫﺪ؟« ﮔﻮﯾﻨﺪهي اﯾﻦ ﭘﯿﺎم‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪320‬‬

‫اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺸﻮﯾﻖ اﺳﺖ؛ ﮔﻮﯾﺎ اﷲ‪ ‬ﻣﺎ را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ رﻫﻨﻤﻮد‪ ‬او در‬
‫زﻣﯿﻨﻪي ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻧﺠﺎتﺑﺨﺶ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻃﺮح اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ از ﺳﻮي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺠﺎرت‪ ‬رﻫﺎﯾﯽﺑﺨﺶ از آﺗﺶ دوزخ‪،‬‬
‫ﺟﺰ راﻫﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻣﻘﺮر ﻣﯽدارد‪ ،‬راه‪ ‬دﯾﮕﺮي ﻧﺪارﯾﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺠﺎرت ﯾﺎ داد و ﺳﺘﺪ دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﺠﺎرت دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﮔﺎه ﻣﺎﯾﻪي‬
‫رﻫﺎﯾﯽ از ﻋﺬاب دردﻧﺎك اﺳﺖ و ﮔﺎه‪ ،‬ﺳﺒﺒﯽ ﺑﺮاي ﻋﺬاب دردﻧﺎك ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪﻋﺒﺎرت‬
‫ﺳﺎدهﺗﺮ‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺶ را ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﻮﻟﺶ ﺳﺒﺐ ﻧﺎﺑﻮدي و ﻣﺠﺎزات وي‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ َ ُّ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ َ َ ُ ٓ َّ‬ ‫َّ‬ ‫﴿ َ ٰٓ َ ُّ َ‬
‫اس‬ ‫�لون أ ۡم َ� ٰل ٱ�َّ ِ‬ ‫ان �أ‬ ‫ٗ ّ َ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا إِن كثِ�� مِن ٱ�حبارِ وٱلرهب ِ‬
‫ۡ َّ َ َ‬ ‫ون ٱ َّ� َه َ‬ ‫َّ َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬ ‫َ َ ُ ُّ َ َ َ‬ ‫َۡ‬
‫ب َوٱلفِضة َو�‬ ‫يل ٱ�ِۗ وٱ�ِين ي� ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ب ِٱل�ٰ ِط ِل و�صدون عن سب ِ‬
‫َ‬ ‫ََۡ َُۡ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ّ ۡ ُ‬ ‫ُ ُ ََ‬
‫� عل ۡي َها ِ� نارِ َج َه َّن َم‬ ‫اب أ ِ� ٖ� ‪ ٣٤‬يوم � ٰ‬ ‫ٍ‬ ‫�هم ب ِ َعذ‬ ‫يل ٱ�ِ فب ِ‬‫ِ‬
‫َ‬
‫ينفِقو�ها ِ� سب ِ‬
‫ُ َُ ُ ْ‬ ‫َ ُ ۡ َ ٰ َ َ ُ ُ ۡ َ ُ ُ ُ ُ ۡ َ ُ ُ ُ ُ ۡ َٰ َ َ َ َۡ ُ َ ُ‬
‫�� ۡم ِ�نفسِ� ۡم فذوقوا َما‬ ‫جباههم وجنو�هم وظهورهمۖ �ذا ما ك‬ ‫�تكوى بِها ِ‬
‫ُ ُۡ َ ۡ ُ َ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٣٥ ،٣٤ :‬‬ ‫�ون ‪﴾٣٥‬‬ ‫كنتم ت� ِ‬
‫و ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و آن را در راه اﷲ اﻧﻔﺎق ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮﯾﺪ ﻋﺬاﺑﯽ‬
‫دردﻧﺎك ﺑﺪه‪ .‬روزي ﮐﻪ اﻧﺪوﺧﺘﻪﻫﺎﯾﺸﺎن را در آﺗﺶ دوزخ ﺑﮕﺪازﻧﺪ و ﺑﺎ آن ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ‪ ،‬و ﭘﻬﻠﻮ و‬
‫ﭘﺸﺘﺸﺎن را داغ ﮐﻨﻨﺪ؛ )ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ (:‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮔﻨﺠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫اﻧﺪوﺧﺘﯿﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺳﺰاي زراﻧﺪوزي ﺧﻮد را ﺑﭽﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ُ‬ ‫َّ‬ ‫� مِن فَ ۡضلِهِۦ ُه َو َخ ۡ ٗ‬ ‫ون ب َما ٓ َءاتَٮ ٰ ُه ُم ٱ َّ ُ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ َّ َّ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫�� ل ُهم� بَل ه َو‬ ‫ِ‬ ‫﴿و� �س� ٱ�ِين �بخل‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ت َوٱ�� ِض َوٱ َّ ُ‬ ‫ُ‬
‫ِي� ٰث ٱ َّ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫َ ّ ‪َ ُ َّ َ ُ َ ۡ ُ َّ ٞ‬‬
‫ون َما َ�ِلُوا بهِۦ يَ ۡو َم ٱل ِق َ�ٰ َمةِ� َو ِ َّ�ِ م َ‬
‫�‬ ‫�‬ ‫لس� ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫� لهمۖ سيطوق‬
‫َۡ ُ َ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٨٠ :‬‬ ‫ب ِ َما �ع َملون خبِ�‪﴾١٨٠ ٞ‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آنﭼﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻞ ﻣﯽورزﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻪ ﺳﻮد آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﺪ اﺳﺖ و روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ آنﭼﻪ در آن‬
‫ﺑﺨﻞ ﻣﯽورزﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻃﻮﻗﯽ ﺑﻪ ﮔﺮدﻧﺸﺎن آوﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﯿﺮاث آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ از آنِ اﷲ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و اﷲ ﺑﻪ ﮐﺮدارﺗﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪321‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﺗﺠﺎرت دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﮔﺎه رﻫﺎﯾﯽﺑﺨﺶ اﺳﺖ و ﮔﺎه‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪي ﻋﺬاب؛ اﻣﺎ ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي آن راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ﺗﺠﺎرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﻋﺬاب دردﻧﺎك‬
‫َ‬ ‫ُ ّ ۡ َ َ‬ ‫ُ‬
‫اب أ ِ� ٖ�﴾ ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﻤﺎ را از ﻋﺬاﺑﯽ دردﻧﺎك ﮐﻪ‬
‫جي�م مِن عذ ٍ‬‫رﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪﴿ :‬تن ِ‬
‫ﻫﻤﺎن آﺗﺶ دوزخ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺠﺎت ﻣﯽدﻫﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﻋﺬاﺑﯽ دردﻧﺎكﺗﺮ از آﺗﺶ دوزخ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از اﯾﻦ ﻋﺬاب رﻫﺎﯾﯽ ﺑﺨﺸﺪ و ﻣﺎ را در ﺷﻤﺎرِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار‬
‫دﻫﺪ ﮐﻪ رﻫﻨﻤﻮد اﻻﻫﯽ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ ﺗﺠﺎرت‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َُ َٰ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ‬
‫س� ۡ ۚم‬ ‫يل ٱ�ِ بِأم َ� ٰل ِ� ۡم َوأنف ِ‬ ‫َ‬
‫و�ِۦ وت� ِهدون ِ� سب ِ ِ‬ ‫﴿تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َو َر ُس ِ‬
‫ُ ُ ََۡ َ‬ ‫َ ُ َ ۡ َّ ُ‬
‫]اﻟﺼﻒ‪[١١ :‬‬ ‫� ٰل ِ� ۡم خ�‪ ٞ‬ل� ۡم إِن كنت ۡم �عل ُمون ‪﴾ ١١‬‬
‫ﺑﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﯾﺪ و در راه اﷲ ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ و ﺟﺎنﻫﺎﯾﺘﺎن ﺟﻬﺎد ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺗﺠﺎرت‪ ‬ﺳﻮدﻣﻨﺪ و رﻫﺎﯾﯽﺑﺨﺶ از آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهي‬
‫اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﺣﮑﺎم اﺳﻼم را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد؛ و اﯾﻦﺟﺎ از آن ﺟﻬﺖ ﺟﻬﺎد را ﺑﻪﻃﻮر‬
‫وﯾﮋه ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎنِ ﺳﻮرهي ﺻﻒ درﺑﺎرهي ﺟﻬﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ ﺳﻮره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ ّٗ َ َّ ُ ُ ۡ َ ٰ ‪ٞ ُ ۡ َّ ٞ‬‬ ‫َّ َّ َ ُ ُّ َّ َ َ ُ َ‬
‫صوص ‪﴾٤‬‬ ‫ِين يُ�ٰتِلون ِ� َسبِيلِهِۦ صفا ك��هم �ن�ن مر‬
‫﴿إِن ٱ� �ِب ٱ�‬
‫]اﻟﺼﻒ‪[٤ :‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در راه او ﺻﻒﺑﺴﺘﻪ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ـ و ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻨﺎﯾﯽ اﺳﺘﻮارﻧﺪ ـ دوﺳﺖ‬
‫ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َُ َٰ ُ َ‬
‫س�م﴾ ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و در راه اﷲ ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ و‬ ‫يل ٱ�ِ بِأم�ل ِ�م وأنف ِ‬
‫﴿وت� ِهدون ِ� سب ِ ِ‬
‫ﺟﺎنﻫﺎﯾﺘﺎن ﺟﻬﺎد ﮐﻨﯿﺪ«؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺑﺎ ﺑﺬل ﺟﺎن و ﻣﺎل در راه اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺗﻼش‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪﮐﺎر ﮔﯿﺮﯾﺪ و ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﭙﺮدازﯾﺪ؛ اﮔﺮ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و ﺧﺮد ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬درك ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫َ ُ َ َّ ُ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ در اﯾﻦ آﯾﻪ و دﯾﮕﺮ آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﴿� ٰل ِ� ۡم خ ۡ�‪ ٞ‬ل� ۡم‬
‫ُ ُ َ َ َ‬
‫نت ۡم � ۡعل ُمون﴾ آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﻒ ﮐﻨﯿﻢ و ﺳﭙﺲ اداﻣﻪي آﯾﻪ را ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ؛ زﯾﺮا‬‫إِن ك‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪322‬‬

‫اﮔﺮ ﺑﺪون وﻗﻒ ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺎدرﺳﺖ از آن ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ »اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و اﮔﺮ ﻧﺪاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖ«؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ‬
‫ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻫﻞ ﻋﻠﻢ و ﺧﺮدورزي ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬درك ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ‬
‫و رﺳﻮﻟﺶ و ﻧﯿﺰ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻮﻣﻨﺶ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﺎداشِ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﭼﯿﺴﺖ؟ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ۡ َ ُ ۡ ُ ُ َ ُ ۡ َ ُ ۡ ۡ ُ ۡ َ َّ ٰ َ ۡ‬
‫� َن‬
‫� ِ‬‫�ت ِ َها ٱ�نۡ َ� ٰ ُر َو َم َ ٰ‬
‫ۡ‬
‫ت � ِري مِن‬ ‫﴿�غ ِفر ل�م ذنو��م و�دخِل�م ج� ٖ‬
‫]اﻟﺼﻒ‪[١٢ :‬‬ ‫ت َع ۡد �ن َ� ٰل َِك ٱ ۡل َف ۡو ُز ٱ ۡل َع ِظ ُ‬
‫يم ‪﴾١٢‬‬
‫َ َّ‬ ‫ٗ‬
‫َط ّي ِ َبة ِ� ج�ٰ ِ‬
‫ٖ‬
‫ﺗﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺘﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮزد و ﺷﻤﺎ را وارد ﺑﻬﺸﺖﻫﺎ )ﺑﻮﺳﺘﺎنﻫﺎﯾﯽ( ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﮐﻪ زﯾﺮ ﮐﺎخﻫﺎ و‬
‫درﺧﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻧﻬﺮﻫﺎ روان اﺳﺖ و در ﻣﺴﮑﻦﻫﺎي ﭘﺎﮐﯿﺰهاي در ﺑﻬﺸﺖﻫﺎ و ﺑﻮﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺟﺎوﯾﺪان‬
‫)ﺟﺎﯾﺘﺎن دﻫﺪ(‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻬﺸﺖﻫﺎي ﭘ‪‬ﺮﻧﻌﻤﺘﺶ را ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﺑﺮاي‬
‫اﺠﻟ َ َّﻨﺔ ﻣﺎﺋَ َﺔ َد َر َﺟﺔ أَ َﻋ َّﺪ َﻫﺎ اﷲ لﻠْ ُﻤ َ‬
‫ﺠﺎ ِﻫ ِﺪ َ‬
‫ﻳﻦ ِﻲﻓ‬
‫ْ‬ ‫َّ‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪان راه ﺧﻮد آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ِ » :‬إن ِﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﻴﻞ اﷲ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺻﺪ درﺟﻪ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﷲ آنرا ﺑﺮاي ﻣﺠﺎﻫﺪانِ راه‬ ‫َ‬
‫ﺳ ِب ِ‬
‫ﺧﻮد آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬زﯾﺮِ اﯾﻦ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زﯾﺮِ ﮐﺎخﻫﺎ و درﺧﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻧﻬﺮﻫﺎ روان‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ رودﻫﺎ و ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎي دﻧﯿﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻬﺎر ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻬﺮ در ﺑﻬﺸﺖ‪،‬‬
‫ﺟﺎريﺳﺖ‪ :‬ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺰه و رﻧﮓ آﺑﺶ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎﯾﯽ از ﺷﯿﺮ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺰهاش دﮔﺮﮔﻮن ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻧﯿﺰ ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎﯾﯽ از ﻣ‪‬ﯽ و ﺷﺮاب ﻟﺬتﺑﺨﺶ ﺑﺮاي‬
‫ﻧﻮﺷﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬در ﺑﻬﺸﺖ وﺟﻮد دارد و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎﯾﯽ از ﻋﺴﻞ ﻧﺎب‪ .‬ﺑﺎدهي ﺑﻬﺸﺘﯽ‬
‫از ﮐﺸﻤﮑﺶ و ﺧﺮﻣﺎ ﯾﺎ ﺟﻮ و اﻣﺜﺎلِ آن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﻋﺴﻠﺶ ﻧﯿﺰ ﻓﺮآوردهي زﻧﺒﻮر‬
‫ﻋﺴﻞ ﻧﯿﺴﺖ و ﺷﯿﺮِ ﮔﻮاراي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬از ﭘﺴﺘﺎن ﭼﻬﺎرﭘﺎﯾﺎن ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽآﯾﺪ و آبِ زﻻﻟﺶ‬
‫از زﻣﯿﻦ ﻧﻤﯽﺟﻮﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ را اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرش آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻬﺮﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﺟﻮي ﯾﺎ ﺷﯿﺎري‬
‫ﻧﯿﺎز ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻧﻤﯽرﯾﺰﻧﺪ و از ﻣﺴﯿﺮِ ﺧﻮد ﻣﻨﺤﺮف ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ‪ /‬در »ﻧﻮﻧﯿﻪ« ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺮوده اﺳﺖ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7423 ،2790) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه رﺿﯽاﷲﻋﻨﻪ‪.‬‬

 ‫‪323‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﺳﺒﺤﺎن مﺴﻜﻬﺎ ﻋﻦ اﻟﻔﻴﻀﺎن‬ ‫أﻧﻬﺎرﻫﺎ ﻰﻓ ﻏ� أﺧﺪود ﺟﺮت‬

‫»ﻧﻬﺮﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺟﻮي و ﺷﯿﺎري‪ ،‬روان ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ذاﺗﯽ ﮐﻪ آنﻫﺎ را از‬
‫ﻃﻐﯿﺎن و رﯾﺨﺘﻦ ﺑﻪ دو ﻃﺮف ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻧﻬﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن و ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺮ آب ﺑﻪ ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﯾﺎ ﭼﭗ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻬﺮ در ﻣﺴﯿﺮ دلﺧﻮاﻫﺖ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫ت َع ۡد �ن َ� ٰل َِك ٱل َف ۡو ُز ٱل َع ِظ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ٗ‬ ‫﴿ َو َم َ ٰ‬
‫]اﻟﺼﻒ‪[١٢ :‬‬ ‫يم ‪﴾١٢‬‬ ‫ٖ‬ ‫� َن َط ّي ِ َبة ِ� ج�ٰ ِ‬
‫� ِ‬
‫و در ﻣﺴﮑﻦﻫﺎي ﭘﺎﮐﯿﺰهاي در ﺑﻬﺸﺖﻫﺎ و ﺑﻮﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺟﺎوﯾﺪان )ﺟﺎﯾﺘﺎن دﻫﺪ(‪ .‬اﯾﻦ‪،‬‬
‫رﺳﺘﮕﺎريِ ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎزل ﺑﻬﺸﺖ زﯾﺮﺳﺎﺧﺘﯽ ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﭘﺎﮐﯿﺰه و ﭼﺸﻢاﻧﺪازي زﯾﺒﺎ دارﻧﺪ و از ﻫﺮ‬
‫ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞاﻧﺪ؛ ﺳﺎﮐﻨﺎﻧﺶ زﻧﺎن زﯾﺒﺎﭼﺸﻢ ﺑﻬﺸﺘﯽاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺳﺮاﭘﺮدهﻫﺎ دور از ﭼﺸﻢ‬
‫ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ؛ ﺳﺮاﭘﺮدهﻫﺎي ﺑﺎﺷﮑﻮه و ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪاش از ﻣﺮوارﯾﺪﻫﺎي زﯾﺒﺎ و‬
‫َُُ َ َ َ‬ ‫ْ َّ‬ ‫َ َّ َ‬
‫ﻴﻬ َﻤﺎ‪،‬‬
‫ﺎن ِﻣﻦ ﻓِﻀ ٍﺔ آﻧِيﺘﻬﻤﺎ وﻣﺎ ِ� ِ‬
‫ﭼﺸﻢﻧﻮاز درﺳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺟﻨﺘ ِ‬
‫َُُ َ َ َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ َ َّ َ‬
‫ﻴﻬ َﻤﺎ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دو ﺑﻮﺳﺘﺎن ﮐﻪ ﻇﺮفﻫﺎﯾﺸﺎن و آنﭼﻪ در‬ ‫ﺐ آﻧِيﺘﻬﻤﺎ وﻣﺎ ِ� ِ‬
‫ﺎن ِﻣﻦ ذﻫ ٍ‬
‫وﺟﻨﺘ ِ‬
‫آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺳﯿﻤﯿﻦ‪ -‬و از ﻧﻘﺮه‪ -‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و دو ﺑﻮﺳﺘﺎن ﮐﻪ ﻇﺮفﻫﺎﯾﺸﺎن و آنﭼﻪ در‬
‫آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬از ﻃﻼﺳﺖ«‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬از ﺧﺎك و آﺟﺮ ﺧﺎﮐﯽ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ آﺟﺮﻫﺎﯾﺶ از ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﮑﻦﻫﺎي ﭘﺎﮐﯿﺰه ﯾﺎد ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي ﻣﺴﮑﻦﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺎﮐﻨﺎﻧﺶ ﺧﻮاﻫﺎن اﻧﺘﻘﺎل ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻫﺮﭼﻪ زﯾﺒﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺧﺎﻧﻪاي ﺑﻬﺘﺮ از آن ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﮐﺎش اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬از آن ﻣﻦ ﺑﻮد!‬
‫ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ در ﺑﻬﺸﺖ ﺧﻮد را از ﻫﻤﻪ ﮐﺎﻣﺮواﺗﺮ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﺎ‬
‫دﯾﺪنِ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از او ﺑﺮﺗﺮﻧﺪ‪ ،‬دلﺷﮑﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي او در ﻧﺎز و ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻪﺳﺮ ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ .‬و ﺑﺮ ﻋﮑﺲ‪ ،‬دوزﺧﯿﺎن اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7444 ،4878) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 180 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي رﺿﯽاﷲﻋﻨﻪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪324‬‬

‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪاﻧﺪازهي آﻧﺎن در رﻧﺞ و ﻋﺬاب ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ در آﺳﺎنﺗﺮﯾﻦ ﺟﺎي دوزخ‬
‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫ت ع ۡد ٖن﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در ﺑﻬﺸﺖﻫﺎ ﯾﺎ ﺑﻮﺳﺘﺎنﻫﺎي ﺟﺎوﯾﺪان«‪ «» .‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ!﴿ ِ� ج�ٰ ِ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي اﻗﺎﻣﺖ‪ ‬ﻃﻮﻻﻧﯽ ﯾﺎ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ و ﻫﻢﺧﺎﻧﻮادهي واژهي »ﻣﻌﺪن« اﺳﺖ؛ و از آنﺟﻬﺖ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺎﻣﯽ ﺑﺮ ﻣﻌﺪن ﻧﻬﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺪﺗﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ در زﻣﯿﻦ ﯾﺎ در ﻣﺤﻞِ‬
‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫ت ع ۡد ٖن﴾ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﻮﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎريﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮔﺎه‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬ﻟﺬا ﴿ ِ� ج�ٰ ِ‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ از ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽرود‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺟﺰو ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫﴿ َ� ٰل َِك ٱل َف ۡو ُز ٱل َع ِظ ُ‬
‫يم﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺰرگ اﺳﺖ«‪ .‬ﻓﻮز و رﺳﺘﮕﺎري‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آنﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮﺳﺪ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻧﺠﺎت ﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫﴿ٱ ۡل َع ِظ ُ‬
‫يم﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬رﺳﺘﮕﺎريِ ﺑﺰرگﺗﺮي از اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ رﺳﺘﮕﺎريِ ﺑﺰرگ و ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ‬
‫از آنِ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش اﯾﻤﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ و در راه اﷲ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬از‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را در ﺷﻤﺎرِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ و ﻣﺎ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺘﻤﺎن از اﯾﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻧﮕﺮداﻧﺪ و ﺑﺎ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺣﮑُﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ او ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ َ ٰ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫﴿ َّ�� َ ۡس َتو ۡ َ ٰ ُ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ ۡ ُ ْ‬
‫يل ٱ�ِ‬ ‫ي ٱل�عِدون مِن ٱلمؤ ِمن ِ� �� أو َ ِ� ٱل� َرِ وٱلم� ِهدون ِ� سب ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ۡ َ ٰ ۡ َ َ ُ ۡ َ َّ َ َّ ُ ۡ ُ َ ٰ َ ۡ َ ٰ ۡ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰ َ َ َ َ ٗ‬
‫س ِهم � ٱل�عِدِين درجة ۚ‬ ‫بِأم�ل ِ ِهم وأنفسِ ِه ۚم فضل ٱ� ٱلم� ِهدِين بِأم�ل ِ ِهم وأنف ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ّٗ‬
‫يما ‪٩٥‬‬ ‫� ٱ ۡل�ٰ ِعد َ‬
‫ِين أ ۡج ًرا َع ِظ ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬
‫�ٰ ِهدِين‬ ‫� ٱل ۡ ُم َ‬ ‫� َوفَ َّض َل ٱ َّ ُ‬ ‫� ۡس َ �ٰ‬ ‫� ٱ ُۡ‬ ‫� َو َع َد ٱ َّ ُ‬ ‫و‬
‫ِيما ‪] ﴾٩٦‬اﻟﻨﺴﺎء ‪[٩٦ ،٩٥ :‬‬ ‫� َ� ُف ٗ‬
‫ور� َّرح ً‬ ‫� ٗة ۚ َو َ� َن ٱ َّ ُ‬
‫� ٰت ّم ِۡن ُه َو َم ۡغف َر ٗة َو َر ۡ َ‬‫ََ َ‬
‫ِ‬ ‫در ٖ‬
‫ﻣﻮﻣﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ و آﺳﯿﺒﯽ ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ و ﺟﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن در راه اﷲ‬
‫ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ و ﺟﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺟﺎي ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﺑﻪ ﻫﺮ دو ﮔﺮوه وﻋﺪهي ﻧﯿﮏ داده و‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪان را ﺑﺮ ﺧﺎﻧﻪﻧﺸﯿﻨﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﭘﺎداش ﺑﺰرگ ﺑﺮﺗﺮي ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ .‬درﺟﺎﺗﯽ از ﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ و‬
‫آﻣﺮزش و رﺣﻤﺖ )ﻧﺼﯿﺒﺸﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ(‪ .‬و اﷲ آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورز اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪325‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬
‫َ‬ ‫ُ ّ ۡ َ َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ۡ َ ُ ُّ ُ ۡ َ َ ٰ َ ٰ َ ُ‬
‫اب أ ِ� ٖ� ‪١٠‬‬ ‫ٍ‬ ‫ذ‬ ‫ع‬ ‫م‬
‫ِن‬ ‫م‬ ‫ي�‬ ‫ج‬‫ِ‬ ‫ن‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا هل أدل�م � ت ِ�ر� ٖ ت‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َُ َٰ ُ َ‬ ‫ُ ۡ َ َّ‬
‫يل ٱ�ِ بِأ ۡم َ� ٰل ِ� ۡم َوأنفسِ� ۡ ۚم � ٰل ِ� ۡم‬ ‫َ‬
‫و�ِۦ وت� ِهدون ِ� سب ِ ِ‬ ‫تؤم ُِنون ب ِٱ�ِ َو َر ُس ِ‬
‫َ ۡ ۡ َ ُ ۡ ُ ُ َ ُ ۡ َ ُ ۡ ۡ ُ ۡ َ َّ ٰ َ ۡ‬ ‫ُ ُۡ ََُۡ َ‬ ‫َ ۡ ‪ۡ ُ َّ ٞ‬‬
‫ت � ِري‬ ‫خ� ل�م إِن كنتم �علمون ‪� ١١‬غ ِفر ل�م ذنو��م و�دخِل�م ج� ٖ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َٰ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ‬
‫ٰ‬ ‫َ َّ‬ ‫َۡ َ ۡ َۡ َٰ ُ َ َ َ ٰ َ َ ّ َ ٗ‬
‫ت عد ٖ �ن �ل ِك ٱلفوز ٱلع ِظيم ‪١٢‬‬ ‫�ن طيِبة ِ� ج� ِ‬ ‫مِن �تِها ٱ�ن�ر وم� ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ۡ َ ٰ ُ ُّ َ َ َ ۡ ‪ۡ ُ ۡ ّ َ َ ٞ َ ٞ ۡ َ َ َّ َ ّ ٞ‬‬
‫� ٱلمؤ ِمن ِ� ‪] ﴾١٣‬اﻟﺼﻒ‪[١٣،١٠ :‬‬ ‫وأخرى �ِبو�هاۖ ن� مِن ٱ�ِ و�تح ق ِر�بۗ و� ِ ِ‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺗﺠﺎرﺗﯽ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را از ﻋﺬاﺑﯽ دردﻧﺎك ﻧﺠﺎت ﻣﯽدﻫﺪ؟ ﺑﻪ‬
‫اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﯾﺪ و در راه اﷲ ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ و ﺟﺎنﻫﺎﯾﺘﺎن ﺟﻬﺎد ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺘﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮزد و ﺷﻤﺎ را وارد ﺑﻬﺸﺖﻫﺎ )ﺑﻮﺳﺘﺎنﻫﺎﯾﯽ( ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫زﯾﺮ ﮐﺎخﻫﺎ و درﺧﺘﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻧﻬﺮﻫﺎ روان اﺳﺖ و در ﻣﺴﮑﻦﻫﺎي ﭘﺎﮐﯿﺰهاي در ﺑﻬﺸﺖﻫﺎ و ﺑﻮﺳﺘﺎنﻫﺎي‬
‫ﺟﺎوﯾﺪان )ﺟﺎﯾﺘﺎن دﻫﺪ(‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻌﻤﺖ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دﻫﺪ ﮐﻪ دوﺳﺘﺶ‬
‫ﻣﯽدارﯾﺪ؛ ]ﯾﻌﻨﯽ[ ﯾﺎري و ﭘﯿﺮوزي ﻧﺰدﯾﮑﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ .‬و ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﮋده ﺑﺪه‪.‬‬
‫آﯾﺎت ﻓﺮاوان و ﻣﺸﻬﻮري در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﺣﺎدﯾﺚ در ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﻓﺮاوان و ﺑﯽﺷﻤﺎر اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫َ ٌ‬ ‫ْ َ ُ َ َ‬ ‫ُّ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٢٩٣‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺌِﻞ رﺳﻮل اﷲ‪ :‬أي اﻷ�ﻤﺎل أﻓﻀﻞ؟ ﻗﺎل‪» :‬إﻳﻤﺎن‬
‫َ ٌّ‬ ‫َ ُ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َّ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬
‫بﻴﻞ اﷲِ«‪ِ� .‬ﻴﻞ‪َّ � :‬ﻢ ﻣﺎذا؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺣﺞ‬
‫ﻮﻪﻟِ«‪ِ� .‬ﻴﻞ‪� :‬ﻢ ﻣﺎذا؟ ﻗﺎل‪» :‬اﺠﻟﻬﺎد ﻲﻓ ﺳ ِ‬‫ﺑِﺎﷲِ َو َرﺳ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ور«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫َﻣ ْ ُ‬
‫ﺮﺒ ٌ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و ﻓﺮﺳﺘﺎدهاش«؛ ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﮐﺎري؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ«؛‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺣﺞ‪ ‬ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻘﺒﻮل«‪.‬‬
‫ََ َ‬ ‫ُّ َ َ َ َ ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬أي اﻟﻌﻤ ِﻞ أﺣﺐ إِﻰﻟ اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ؟‬ ‫‪ -١٢٩٤‬وﻋ ِﻦ ِ‬
‫َ ُ‬ ‫ُ ُ َّ ُّ َ َ‬ ‫َّ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ ْ ُ ُ َّ ُّ َ َ ُّ َ َ ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﺠﻟﻬﺎد ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ا‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫؟‬ ‫أي‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻗﻠﺖ‬ ‫«‪.‬‬ ‫ﻗﺎل‪» :‬الﺼﻼة ﻰﻠﻋ وﻗﺘِﻬﺎ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪� :‬ﻢ أي؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺑِﺮ الﻮ ِاﺪﻟﻳ ِ‬
‫ﻦ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ‬
‫بﻴﻞ اﷲِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺳ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪26 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .83 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 1281‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (2782 ،527) :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .85 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪317‬‬
‫]و ‪ [1081‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪326‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﻤﺎزِ ﺳﺮِ وﻗﺖ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬ﺳﭙﺲ ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﻋﻤﻞ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر«‪ .‬ﺳﺆال ﮐﺮدم‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ«‪.‬‬
‫ُ‬
‫اﻹﻳﻤﺎن ﺑ ِﺎﷲ‪،‬‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻞ؟‬‫ﻀ‬
‫ُّ َ َ ْ َ‬
‫أﻓ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻤ‬ ‫اﻟﻌ‬ ‫أي‬ ‫‪،‬‬ ‫اﷲ‬
‫َ‬
‫رﺳﻮل‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫‪:‬‬
‫ُ‬
‫ﻗﻠﺖ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪َ -١٢٩٥‬و َ� ْﻦ َأﻲﺑ ٍّ‬
‫ذر‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ ُ َ‬
‫ﺠﻟﻬﺎد ِﻲﻓ ﺳبِﻴﻠِ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫وا ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ،‬ﺟﻨﺪب ﺑﻦ ﺟﻨﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و ﺟﻬﺎد در راه او«‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬
‫ﺎل‪» :‬ﻟَ َﻐ ْﺪ َو ٌة ﻲﻓ َﺳبﻴﻞ اﷲِ‪ ،‬أ ْو َر ْو َﺣ ٌﺔ‪َ ،‬ﺧ ْ ٌ‬
‫� ﻣ َِﻦ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗ‬
‫ِ‬ ‫‪ -١٢٩٦‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ‬ ‫ُّ ْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ َو َﻣﺎ �ِﻴﻬﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮏ ﺑﺎﻣﺪاد ﯾﺎ ﺷﺎﻣﮕﺎه در راه اﷲ‬
‫ﺑﯿﺮون آﻣﺪن )و ﺟﻬﺎد ﮐﺮدن(‪ ،‬از دﻧﯿﺎ و ﻫﺮ آنﭼﻪ در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ ُّ‬ ‫َ َ ََ ُ ٌ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬
‫ﺎس‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أﻰﺗ َرﺟﻞ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﺎل‪ :‬أي اﻨﻟَّ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٢٩٧‬وﻋﻦ‬
‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ُ َ َ ُ ْ ٌ َُ ُ َ‬
‫بﻴﻞ اﷲِ«؛ ﻗﺎل‪َّ � :‬ﻢ ﻣﻦ؟ ﻗﺎل‪» :‬مﺆﻣ ٌِﻦ ِﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎﻪﻟ‬ ‫ﻣ‬ ‫و‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺴ‬
‫ِ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻨ‬‫أﻓﻀﻞ؟ ﻗﺎل‪» :‬مﺆﻣﻦ �ﺎﻫِﺪ ﺑ ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ِّ َ َ ْ ُ ُ َ َ َ َ ُ َّ َ ْ َِّ‬
‫ﺎب �ﻌﺒﺪ اﷲ‪ ،‬و�ﺪع اﻨﻟﺎس ﻣِﻦ ﺮﺷه ِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻌﺐ ﻣِﻦ الﺸﻌ ِ‬
‫ِﺷ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ و ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﻣﺮدم ﮐﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎﻟﺶ در راه اﷲ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮﻣﻨﯽ ﮐﻪ در درهاي‪ -‬ﺧﻠﻮت ﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ و‪ -‬اﷲ را‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ از ﻃﺮف او آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺮﺳﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2518 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .84 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 119‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2792 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1880 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6494 ،2786) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1888 :‬‬
 ‫‪327‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﺎط ﻳَ ْﻮمٍ ﻲﻓ َﺳبﻴﻞ اﷲِ َﺧ ْ ٌ‬

‫َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫� ﻣ َِﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ر‬
‫ِ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﺳﻌﺪ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗ‬
‫‪ -١٢٩٨‬وﻋﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ٍ‬
‫ُّ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ َ ُ ْ َ َ َّ َ ْ ٌ َ ُّ ْ َ َ َ َ َ ْ َ َ َّ ْ َ ُ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ وﻣﺎ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬ومﻮ ِﺿﻊ ﺳﻮ ِط أﺣ ِﺪ�ﻢ ﻣِﻦ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﺧ� ﻣِﻦ اﺪﻟ�ﻴﺎ وﻣﺎ ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬والﺮوﺣﺔ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ ْ ٌ َ ُّ ْ َ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ َ َُْ‬
‫ﻴﻞ اﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬أو اﻟﻐﺪوة‪ ،‬ﺧ� ﻣِﻦ اﺪﻟ�ﻴﺎ وﻣﺎ ﻋﻠﻴﻬﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﻳﺮوﺣﻬﺎ اﻟﻌﺒﺪ ﻲﻓ ﺳبِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮏ روز ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ در راه‬
‫اﷲ از دﻧﯿﺎ و ﻫﺮ آنﭼﻪ در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺟﺎي ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪي ﺷﻤﺎ در‬
‫ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬از دﻧﯿﺎ و آنﭼﻪ در آن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﯾﮏ ﺑﺎﻣﺪاد ﯾﺎ ﺷﺎﻣﮕﺎه ﮐﻪ ﺑﻨﺪه در‬
‫راه اﷲ ﺑﯿﺮون ﻣﯽرود )و ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ( از دﻧﯿﺎ و ﻫﺮ آنﭼﻪ در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﭘﯿﺮاﻣﻮن آﯾﺎت ‪ 10‬ﺗﺎ ‪ 12‬ﺳﻮرهي »ﺻﻒ« ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ و ﺑﻪ اﯾﻦﺟﺎ رﺳﯿﺪﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�ب َو� َ ّ ۡ ۡ َ‬ ‫� ّم َِن ٱ َّ�ِ َو َ� ۡت ‪ٞ‬ح َقر ‪ٞ‬‬
‫‪ٞ‬‬ ‫َ ُ ۡ َ ٰ ُ ُّ َ‬
‫و� َهاۖ نَ ۡ‬
‫� ٱل ُمؤ ِمن ِ� ‪] ﴾ ١٣‬اﻟﺼﻒ‪[١٣ :‬‬
‫ِ ۗ ِ ِ‬ ‫﴿وأخرى �ِب‬
‫و ﻧﻌﻤﺖ دﯾﮕﺮي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ دﻫﺪ ﮐﻪ دوﺳﺘﺶ ﻣﯽدارﯾﺪ؛ ]ﯾﻌﻨﯽ[ ﯾﺎري و ﭘﯿﺮوزي ﻧﺰدﯾﮑﯽ از ﺳﻮي‬
‫اﷲ‪ .‬و ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﮋده ﺑﺪه‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ ۡ َ ٰ ُ ُّ َ‬
‫﴿وأخرى �ِبو�هاۖ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﻌﻤﺖ و ﻧﻮﯾﺪ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺷﻤﺎ‬
‫َ ۡ ‪ّ َ َ ٞ َ ٞ ۡ َ َ َّ َ ّ ٞ‬‬
‫�‬
‫دوﺳﺘﺶ دارﯾﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ن� مِن ٱ�ِ و�تح ق ِر�بۗ و� ِ ِ‬
‫َّ‬
‫� ّم َِن ٱ�ِ﴾ ﯾﻌﻨﯽ اﷲ ﺷﻤﺎ را‬‫ِ�﴾ ‪» :‬ﯾﺎري و ﭘﯿﺮوزي ﻧﺰدﯾﮑﯽ از ﺳﻮي اﷲ«‪﴿ .‬نَ ۡ ‪ٞ‬‬ ‫ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬

‫ﺑﺎ ﻧﺼﺮت و ﯾﺎري ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎﻧﺘﺎن ﭘﯿﺮوز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ اﻧﺴﺎن دوﺳﺖ‬
‫دارد ﮐﻪ ﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﯿﺮوز ﺷﻮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﻣﺎﯾﻪي ﺷﺎدي و ﺧﺮﺳﻨﺪيﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺷﮑﺴﺖ و ﺧﻔﺖ دﺷﻤﻦ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ دﺳﺖ او رﻗﻢ ﺑﺰﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� ۡم َعلَ ۡيه ۡم َو� َ ۡش ِف ُص ُد َ‬ ‫ُ ۡ َُ ۡ ۡ ََ ُ ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َٰ ُ ُ‬
‫وه ۡم ُ� َع ّذ ِۡ� ُه ُم ٱ َّ ُ‬
‫ور‬ ‫ِ‬ ‫� بِ�يۡدِي�م و�خ ِزهِم و�ن�‬ ‫﴿�تِل‬
‫� َعل ٌ‬ ‫ٓ‬
‫� َمن � َ َشا ُء َوٱ َّ ُ‬‫َ‬
‫� ٰ‬‫َ‬ ‫وب ٱ َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ِب � ۡي َظ قلو�ه ۡم َو َ� ُت ُ‬ ‫ۡ‬
‫ِ� ‪َ ١٤‬و ُ�ذه ۡ‬ ‫قَ ۡو� ُّم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِيم‬ ‫ۗ‬ ‫ِِ ۗ‬ ‫ٖ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٥ ،١٤ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾١٥‬‬ ‫َحك ٌ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2892 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1881 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪328‬‬

‫ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﺠﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﻤﺎ ﻋﺬاب ﻧﻤﺎﯾﺪ و رﺳﻮاﯾﺸﺎن ﮔﺮداﻧﺪ و ﺷﻤﺎ را ﺑﺮ آﻧﺎن‬
‫ﭘﯿﺮوز ﮐﻨﺪ و ﺳﯿﻨﻪﻫﺎي ﻣﺆﻣﻨﺎن را ﺑﻬﺒﻮد ﺑﺨﺸﺪ و ﺧﺸﻢ دلﻫﺎﯾﺸﺎن را از ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮد‪ .‬و اﷲ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺑﻪي ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬و اﷲ‪ ،‬داﻧﺎي ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﻓﻮاﯾﺪ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻃﺮﯾﻖ ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﻋﺬاب و‬
‫َّ‬ ‫ي دﺷﻤﻦ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن رﻗﻢ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬نَ ۡ ‪ٞ‬‬
‫� ّم َِن ٱ� ِ‬ ‫ﺷﺨﻮار ِ‬
‫َو َ� ۡت ‪ٞ‬ح قَر ‪ٞ‬‬
‫�ب﴾ و ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﻮﯾﺪ‪ ‬ﯾﺎري و ﭘﯿﺮوزيِ ﻧﺰدﯾﮑﯽ را داد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺻﺪر اﺳﻼم ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﺘﻮﺣﺎت و ﭘﯿﺮوزيﻫﺎي ﺑﺰرگ و‬
‫ﭼﺸﻢﮔﯿﺮي ﺑﻪ روﯾﺸﺎن ﮔﺸﻮد و ﻏﻨﺎﯾﻢ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﺼﯿﺒﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﻃﺒﻖ وﻇﯿﻔﻪ‬
‫و ﺗﮑﻠﯿﻒ ﺷﺮﻋﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و در راه او ﺟﻬﺎد ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ‪‬‬
‫ِ�﴾ ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﻮﯾﺪ اﯾﻦ اﻣﻮر و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ را ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬و� َ ّ� ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ ِ‬
‫ﺑﺪه ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺑﺎور دارﻧﺪ و ﺑﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش اﯾﻤﺎن آوردهاﻧﺪ و در راه اﷲ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ در راه اﷲ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﺧﺮوج در اﯾﻦ راه ﺑﺰرگ در ﺑﺎﻣﺪادان ﯾﺎ ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن آورده اﺳﺖ؛ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫ﮐﻪ‪» :‬ﯾﮏ ﺑﺎﻣﺪاد ﯾﺎ ﺷﺎﻣﮕﺎه در راه اﷲ ﺑﯿﺮون آﻣﺪن )و ﺟﻬﺎد ﮐﺮدن( از دﻧﯿﺎ و ﻫﺮ آنﭼﻪ‬
‫در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ« و ﻧﯿﺰ »ﯾﮏ روز ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ در راه اﷲ از دﻧﯿﺎ و ﻫﺮ آنﭼﻪ در‬
‫آن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ ﺟﻬﺎد و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ در راه‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻓﻘﻂ از دﻧﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ از ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ‪ ،‬از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ‬
‫ﭘﺎﯾﺎنِ آن‪ ،‬و از ﻫﺮ آنﭼﻪ در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﺳﺮآﻏﺎز دﻧﯿﺎ را ﻧﻤﯽداﻧﺪ و‬
‫ﭘﺎﯾﺎن آن ﻧﯿﺰ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ ﯾﮏ روز ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ در راه اﷲ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺟﻬﺎد ﮐﺮدن‬
‫در ﯾﮏ ﺑﺎﻣﺪاد ﯾﺎ ﺷﺎﻣﮕﺎه‪ ،‬از ﻫﻤﻪي دﻧﯿﺎ و آنﭼﻪ در آن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﺟﺎي ﺗﺎزﯾﺎﻧﻪي ﺷﻤﺎ در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬از دﻧﯿﺎ و آنﭼﻪ در‬
‫آن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬آنﭼﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬در اﯾﻦﺑﺎره ﻧﯿﺰ ﻣﺼﺪاق دارد و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ ﺣﺪود‪ ‬ﯾﮏ ﻣﺘﺮ از ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬از ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ و آنﭼﻪ در آن اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﯾﮏ روز ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ ﯾﺎ ﯾﮏ ﺟﻬﺎد‪ ‬ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﯽ ﯾﺎ ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﯽ در راه اﷲ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣﻮﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎﻟﺶ در راه اﷲ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﺳﻮال ﺷﺪ‪ :‬ﺳﭙﺲ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟‬
 ‫‪329‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮﻣﻨﯽ ﮐﻪ در درهاي‪ -‬ﺧﻠﻮت ﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ و‪ -‬اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ و‬

‫ﻣﺮدم را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ از ﻃﺮف او آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺮﺳﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﭘﺮدازد و ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺗﺎ از ﻧﺎﺣﯿﻪي او ﻫﯿﭻ ﺑﺪي و آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺮﺳﺪ‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞِ ﮐﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻠﻮتﮔﺰﯾﻨﯽ و ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ را ﺑﺮ ﻫﻢزﯾﺴﺘﯽ و‬
‫ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ زﯾﺴﺘﻦ‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم را ﺑﺮاي دﯾﻦ و اﯾﻤﺎﻧﺶ زﯾﺎنﺑﺎر ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻠﻮت ﮔﺰﯾﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ اﺣﺴﺎس ﻧﮕﺮاﻧﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم و در ﻣﯿﺎن‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َُ‬ ‫َّ‬ ‫ُْ ْ‬
‫اﻨﻟﺎس َو َ�ﺼ ِﺮﺒ َﻰﻠﻋ‬
‫�ﺎ ِﻟﻂ َّ‬ ‫اﺬﻟي‬
‫ﺟﻤﻊ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬الﻤﺆ ِﻣﻦ ِ‬
‫ََ ََ ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ ُ ْ َ ْ ْ َّ َ ُ َ‬
‫اﻫ ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻮﻣﻨﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن‬ ‫اﻨﻟﺎس َوﻻ ﻳَﺼ ِﺮﺒ ﻰﻠﻋ أذ‬
‫�ﺎ ِﻟﻂ َّ‬ ‫اﺬﻟي ﻻ‬
‫أذاﻫﻢ ﺧ� ِﻣﻦ ِ‬
‫ﻣﺮدم زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ اذﯾﺖ و آزاري ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽورزد‪ ،‬از‬
‫ﻣﻮﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دوري ﮔﺰﯾﺪن از ﻣﺮدم‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و آزارﺷﺎن ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺜﻼً اﮔﺮ اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺟﺎﻣﻌﻪ رو ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ ﻧﻬﺎد و اﺣﺴﺎس ﮐﺮدي ﮐﻪ ﻣﺎﻧﺪن‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺮاي دﯾﻦ و اﯾﻤﺎﻧﺖ زﯾﺎنﺑﺎر اﺳﺖ ﺗﻮ را از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دور ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ُ َ َْ َ ُ َ‬
‫ﻮن َﺧ ْ َ‬
‫�‬ ‫ﻮﺷﻚ أن ﻳ�‬ ‫ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ و ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ را اﺧﺘﯿﺎر ﮐﻦ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻳ ِ‬
‫ﻦﺘ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َ ُّ‬ ‫َﻣﺎل ال ْ ُﻤ ْﺴﻠﻢ َ�ﻨَ ٌﻢ ﻳَ َّ‬
‫تﺒ ُﻊ ﺑ َﻬﺎ َﺷ َﻌ َﻒ َ‬
‫اﺠﻟﺒﺎل ومﻮا ِﻗﻊ اﻟﻘﻄ ِﺮ ﻳ ِﻔﺮ ﺑِﺪﻳ ِﻨ ِﻪ ﻣﻦ اﻟ ِﻔ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»ﺑﻪزودي‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺛﺮوت و داراﯾﯽِ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﮔﻮﺳﻔﻨﺪاﻧﺶ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ او ﺑﻪ دﻧﺒﺎلِ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻗﻠﻪي ﮐﻮهﻫﺎ و ﻣﺤﻞﻫﺎي ﺑﺎرش ﺑﺎران ﻣﯽرود ﺗﺎ دﯾﻨﺶ را از ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ ﻣﺤﻔﻮظ‬
‫ﺑﺪارد«‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ ﯾﺎ ﻣﺎﻧﺪن در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ اﮔﺮ اوﺿﺎع و‬
‫اﺣﻮال ﺟﺎﻣﻌﻪ رو ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ و ﻓﺘﻨﻪ و ﻓﺴﺎد ﻧﻬﺎد و ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﻣﻔﺎﺳﺪ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﮔﻮﺷﻪﻧﺸﯿﻨﯽ از ﻣﺎﻧﺪن در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬در ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺮدم ﺑﻤﺎن و ﺿﻤﻦ ﻫﻢزﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ آﻧﺎن و ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ اذﯾﺖ و آزارﺷﺎن‪ ،‬اﻣﺮ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.6651 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7088 ،6495 ،19) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪] . ‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي‬
‫‪) .604‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪330‬‬

‫ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﮐﻦ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺗﻮ را ﺳﺒﺐ ﻫﺪاﯾﺖ و اﺻﻼحِ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮ از ﺷﺘﺮان ﺳﺮخﻣﻮي ﻋﺮب ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُ َْ َ َْ َ َ ٌْ ْ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫� ﻣِﻦ‬ ‫‪ -١٢٩٩‬وﻋﻦ ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪ِ » :‬ر�ﺎط ﻳﻮمٍ وﻴﻟﻠ ٍﺔ ﺧ‬
‫َ َْ ُُْ‬ ‫َ َ ََُْ ُ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ ُ ُ َّ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ﺎم ﺷﻬ ٍﺮ َو�ِﻴﺎ ِﻣ ِﻪ‪َ ،‬و�ن ﻣﺎت ﻓﻴﻪ أﺟ ِﺮ َي ﻋﻠﻴ ِﻪ �ﻤﻠﻪ اﺬﻟِي ﺎﻛن �ﻌﻤﻞ‪َ ،‬وأﺟ ِﺮ َي ﻋﻠﻴ ِﻪ ِرزﻗﻪ‪،‬‬
‫ِﺻﻴ ِ‬
‫َ َّ َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوأﻣ َِﻦ اﻟﻔﺘﺎن«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻠﻤﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ ﯾﮏ‬
‫ﺷﺒﺎﻧﻪروز‪ -‬در راه اﷲ‪ -‬از روزه و ﺷﺐزﻧﺪهداريِ ﯾﮏ ﻣﺎه ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ و اﮔﺮ ﺷﺨﺺ در‬
‫آن ﺣﺎل ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﻐﻮلِ اﻧﺠﺎﻣﺶ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺷﻬﯿﺪان‪ -‬ﺑﻪ او روزي داده ﻣﯽﺷﻮد و از ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي ﭘﺲ از ﻣﺮگ )از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺳﻮال ﻧﮑﯿﺮ و‬
‫ﻣﻨﮑﺮ( در اﻣﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ُ ُّ َ ِّ ُ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ َ ََ‬
‫‪ -١٣٠٠‬وﻋﻦ ﻓﻀﺎﻟﺔ ﺑﻦ �ﺒﻴﺪ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻞﻛ ﻣﻴ ٍﺖ �ﺘ ُﻢ ﻰﻠﻋ �ﻤﻠِ ِﻪ إِﻻ‬
‫َ َ َ ُ َ َّ ُ ْ ْ َ َ َ ْ‬ ‫َُ َ َ ُ‬
‫ﻠﻪ إ َﻰﻟ ﻳَ ْ‬ ‫َ َّ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َُ َ‬
‫ﺮﺒ«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫اﻟﻘ‬ ‫ﺔ‬‫ﻨ‬ ‫ِﺘ‬ ‫ﻓ‬ ‫ِﻦ‬
‫ﻣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬‫ﺆ‬‫�‬ ‫و‬ ‫ِ‪،‬‬
‫ﺔ‬ ‫ﺎﻣ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻘ‬
‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫ِ‬
‫م‬ ‫ﻮ‬ ‫ِ‬ ‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫ﻪﻟ‬ ‫�‬ ‫ﻨ‬ ‫بﻴﻞ اﷲِ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ �‬ ‫الﻤﺮاﺑِﻂ ِﻲﻓ ﺳ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻓﻀﺎﻟﻪ ﺑﻦ ﻋ‪‬ﺒ‪‬ﯿﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺮ اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻣ‪‬ﻬﺮ‬
‫زده ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ ‪ -‬ﮐﻪ از ﻣﺮزﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﭘﺎﺳﺪاري‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬ﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ ﺗﺎ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و از ﻓﺘﻨﻪي ﻗﺒﺮ در اﻣﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺎط ﻳَ ْﻮمٍ ﻲﻓ َﺳبﻴﻞ اﷲِ‪َ ،‬ﺧ ْ ٌ‬
‫َ ُ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٣٠١‬وﻋﻦ ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪ِ » :‬ر�‬
‫ﺎز ِل«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫َ َ ُ َ ََ‬
‫ﻨ‬ ‫الﻤ‬ ‫ِﻦ‬
‫ﻣ‬ ‫اه‬‫ﻮ‬‫ﺳ‬ ‫ﺎ‬ ‫ِﻴﻤ‬ ‫�‬ ‫ﻮ‬‫ﻣ ِْﻦ أﻟْﻒ ﻳَ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫مٍ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1913 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4562 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2182 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪ .2971 :‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﭘﯿﺶﺗﺮ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪ 3084‬و ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 3831 :‬ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ در ﺣﺎﺷﯿﻪي ﺻﺤﯿﺢ اﻟﻨﺴﺎﺋﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪331‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮏ روز ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ‬
‫در راه اﷲ‪ ،‬از ﻫﺰار روز در ﺟﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮ ‪ -‬ﮐﻪ در ﺳﺎﯾﺮ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ ﺳﭙﺮي ﺷﻮد‪ -‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٣٠٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﺗﻀﻤ َﻦ اﷲ ل ِﻤﻦ ﺧ َﺮج ﻲﻓ ﺳبﻴﻠِ ِﻪ‪ ،‬ﻻ‬
‫اﺠﻟ َّﻨ َﺔ‪َ ،‬أوْ‬
‫ﺧﻠَ ُﻪ َ‬ ‫َ َ ْ ٌ ُ ُ َ ُ َ َ ٌ َ َ َّ ْ ُ ْ‬ ‫َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ ٌ‬ ‫ُْ ُ ُ‬
‫بﻴ�‪َ ،‬و�ﻳﻤﺎن ِﻲﺑ‪ ،‬وﺗﺼ ِﺪﻳﻖ ﺑِﺮﺳ ِ�‪� ،‬ﻬﻮ ﺿﺎﻣِﻦ ﻲﻠﻋ أن أد ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺎد‬ ‫ﻬ‬ ‫ﺟ‬
‫ِ‬ ‫ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﻪ‬ ‫� ِﺮﺟ‬
‫َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َ َّ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ َ َ ْ ْ َ ْ َ َ َ َّ‬ ‫َّ‬ ‫ُْ َُ َ َْ‬
‫�ﻪﻟِ اﺬﻟِي ﺧﺮج ﻣِﻨﻪ ﺑِﻤﺎ ﻧﺎل ﻣِﻦ أﺟ ٍﺮ‪ ،‬أو ﻏﻨﻴﻤ ٍﺔ‪ .‬واﺬﻟِي �ﻔﺲ �ﻤ ٍﺪ �ِﻴ ِﺪه ِ‪ ،‬ﻣﺎ‬ ‫ﺟﻌﻪ إِﻰﻟ ﻣ ِ‬ ‫أر ِ‬
‫ُ‬ ‫ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺎء ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﻛﻬﻴئﺘِ ِﻪ ﻳ ْﻮم ﻠﻛِﻢ؛ ل ْﻮﻧﻪ ل ْﻮن دمٍ ‪َ ،‬و ِر �ُﻪ‬ ‫بﻴﻞ اﷲِ‪ ،‬إِﻻ ﺟ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣِﻦ ﻠﻛ ٍﻢ ﻳ�ﻠ ُﻢ ﻲﻓ ﺳ‬
‫َ َ َ َّ‬ ‫َ َ ََْ ُ‬ ‫ْ َ ُ َّ َ َ ُ ْ‬ ‫� َّﻤﺪ � َﻴﺪه ِ‪ ،‬ل َ ْ‬ ‫َْ ُ َُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ْ‬
‫ﺮﺳ� ٍﺔ‬ ‫ِ‬ ‫ف‬ ‫ﻼ‬ ‫ﺧ‬
‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻣ‬ ‫�‬ ‫ﻤ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺴ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻖ‬ ‫ﺷ‬ ‫أ‬ ‫أن‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻮ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺲ‬ ‫ﻔ‬ ‫�‬ ‫ِي‬ ‫اﺬﻟ‬ ‫ر�ﺢ مِﺴ ٍﻚ‪ .‬و‬
‫ْ‬ ‫ُ َ َ ً ْ ُ ُ ْ َ َ ُ َ َ َ ً َ ُ ُّ َ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َْ‬
‫�ﺪون ﺳﻌﺔ‪َ ،‬و�ﺸﻖ ﻋﻠﻴ ِﻬ ْﻢ أن‬ ‫ِ‬ ‫ﺟﺪ ﺳﻌﺔ ﻓﺄﻤﺣِﻠﻬﻢ وﻻ‬ ‫�ﻦ ﻻ أ ِ‬ ‫بﻴﻞ اﷲِ أﺑﺪا‪َ ،‬وﻟ ِ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻐ ُﺰو ِﻲﻓ ﺳ‬
‫أﻏ ُﺰوَ‬ ‫َ ُ ْ َ َ ُ َّ ْ‬ ‫َ‬ ‫أﻏ ُﺰ َ‬‫ََ ْ ُ ْ ْ‬ ‫ُ َ َّ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َ ِّ َ َّ‬
‫بﻴﻞ اﷲِ‪ ،‬ﻓﺄ�ﺘﻞ‪� ،‬ﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫و‬ ‫أن‬ ‫ت‬ ‫ِد‬
‫د‬ ‫ﻮ‬‫ل‬ ‫ِ‪،‬‬ ‫ه‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﺪ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫ﺲ‬ ‫ﻔ‬ ‫�‬ ‫ِي‬ ‫اﺬﻟ‬ ‫�ﺘﺨﻠﻔﻮا ��‪ .‬و‬
‫َ ُ ْ َ َ ُ َّ ْ ُ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫ﻓﺄ�ﺘﻞ‪� ،‬ﻢ أﻏﺰو ﻓﺄ�ﺘﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ؛ ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه او‬
‫ﺧﺮوج ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺿﻤﺎﻧﺖ داده اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﮕﯿﺰهاي ﺟﺰ ﺟﻬﺎد در راه ﻣﻦ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ و‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺧﺮوج او ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺿﻤﺎﻧﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ او را وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﻢ ﯾﺎ او را ﺑﺎ ﭘﺎداش و ﯾﺎ ﻏﻨﯿﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ آورده‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﺶ ﮐﻪ از آن ﺧﺎرج‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﻢ‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎن ﻣﺤﻤﺪ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ زﺧﻤﯽ ﮐﻪ‬
‫در راه اﷲ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روزي ﮐﻪ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ - ،‬ﺑﺎ ﻣﺠﺮوح‬
‫ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺣﺸﺮ‪ -‬ﻣﯽآﯾﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ رﻧﮕﺶ‪ ،‬رﻧﮓ ﺧﻮن و ﺑﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻮي ﻣﺸﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎن ﻣﺤﻤﺪ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﺷﻮار ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ‬
‫در ﭘﯽِ ﻣﺠﺎﻫﺪاﻧﯽ ﮐﻪ در راه اﷲ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ ‪ -‬ﭘﺲ از ﻫﯿﭻ ﻧﺒﺮدي‪ -‬ﻧﻤﯽﻧﺸﺴﺘﻢ؛ اﻣﺎ‬
‫آنﻗﺪر ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ و اﺳﺐ ﻧﺪارم ﮐﻪ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺠﺎﻫﺪان ﺑﮕﺬارم و ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﯿﺰ‬

‫»ﺗﻀﻌﯿﻒ آن از ﺳﻮي ﻣﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﻮد و اﻣﯿﺪوارم ﮐﻪ اﷲ ﻣﺮا ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ .‬و درﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦﺟﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪام؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﺴﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7463 ،3123) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1876 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪332‬‬

‫ﭼﻨﯿﻦ ﺗﻮان و اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﯽ ﻧﺪارﻧﺪ ‪ -‬ﮐﻪ ﭘﯿﺎﭘﯽ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺮوﻧﺪ‪ -‬و ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﺷﻮار اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﺎز ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎن ﻣﺤﻤﺪ در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪ ،‬دوﺳﺖ‬
‫دارم ﮐﻪ در راه اﷲ ﺑﺠﻨﮕﻢ و ﮐُﺸﺘﻪ ﺷﻮم؛ ﺑﺎز )زﻧﺪه ﺷﺪه‪ (،‬ﺟﻬﺎد ﮐﻨﻢ و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮم و ﺑﺎز‬
‫)زﻧﺪه ﺷﺪه‪ (،‬ﺟﻬﺎد ﮐﻨﻢ و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮم«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ و ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ‪،‬‬
‫ﭘﺎﺳﺪاري از ﻣﺮزﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﯾﺎ روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺻﯿﺎﻧﺖ از‬
‫دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽ و ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﯾﮑﯽ از ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﯾﮏ روز ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ‬
‫در راه اﷲ از دﻧﯿﺎ و ﻫﺮ آنﭼﻪ در آن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬و در اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻋﻤﻞِ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ ‪ -‬ﮐﻪ از ﻣﺮزﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ ﭘﺎﺳﺪاري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬ﺗﺎ روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اداﻣﻪ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ از ﻓﺘﻨﻪي ﻗﺒﺮ در اﻣﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮد و‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﻗﺒﺮ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺶ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و از او درﺑﺎرهي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬دﯾﻦ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه اﷲ‪ ‬ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ ﻣﯽدﻫﺪ؛‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﯾﻦ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﺰدش ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺠﺎﻫﺪ و ﻧﮕﻬﺒﺎنِ راه اﷲ‪ ،‬از ﺳﻮال‬
‫ﻧﮑﯿﺮ و ﻣﻨﮑﺮ در اﻣﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ََ َْ‬ ‫ُّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻮف ﻰﻠﻋ رأ ِﺳ ِﻪ‬
‫ﺎرﻗ ِﺔ الﺴﻴ ِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﮑﻤﺘﺶ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻛﻰﻔ ﺑِﺒ ِ‬
‫ْ ً‬
‫ﻓِﺘﻨَﺔ«؛) ‪» (1‬ﭼﮑﺎﭼﮏ و درﺧﺸﺶ ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎ در ﺑﺎﻻي ﺳﺮِ ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻓﺘﻨﻪ و آزﻣﻮﻧﯽ‬
‫ﺑﺰرگ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ« و او را از ﻓﺘﻨﻪ و آزﻣﻮن ﻗﺒﺮ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬دو ﻓﺮﺷﺘﻪ در ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮاغ ﺷﻬﯿﺪ و ﻧﯿﺰ ﻧﮕﻬﺒﺎن ﯾﺎ ﻣﺮزﺑﺎن ﻧﻤﯽروﻧﺪ و ﺷﻬﯿﺪ و ﻧﮕﻬﺒﺎن‪ ،‬ﻫﺮ دو از اﯾﻦ آزﻣﻮن‬
‫در اﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﭘﺎداش ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﺷﻮار‬
‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺎﭘﯽ در ﻧﺒﺮدﻫﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮد؛ وﻟﯽ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﮔﺎه در ﺳﺮﯾﻪﻫﺎ و دﺳﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.4483 :‬‬

 ‫‪333‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﻧﺸﻮﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺳﻮﮔﻨﺪ و آرزو ﻧﻤﻮد ﮐﻪ در راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز زﻧﺪه‬
‫ﺷﺪه‪ ،‬دوﺑﺎره ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺮود و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد؛ و ﺑﺎز زﻧﺪه ﮔﺮدد و در ﻣﯿﺪان ﺟﻬﺎد ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﻮد؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺷﮑﯽ‬
‫در آن ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﻪروﺷﻨﯽ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ِين قتلوا � َسبيل ٱ َّ�ِ أ ۡم َ� ٰتَ ۢ� بَل أ ۡح َيا ٌء ع َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫� َس َ َّ‬ ‫ََ ۡ‬
‫َ‬
‫ِند َر ّ� ِ ِه ۡم يُ ۡر َزقون ‪١٦٩‬‬ ‫ۚ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫� ٱ� َ‬ ‫﴿و�‬
‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬
‫فَرحِ� ب َما َءاتٮ ٰ ُه ُم ٱ ُ‬ ‫َ‬
‫ِين ل ۡم يَلحقوا ب ِ ِهم م ِۡن‬ ‫�ون بٱ� َ‬
‫ِ‬
‫� مِن فضلِهِۦ َو�ستب ِ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ۡ َ ۡ ُ َ ۡ َ ّ َ َّ‬ ‫َ ۡ ۡ َ َّ َ ۡ ٌ َ َ ۡ ۡ َ َ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َ‬
‫خلفِ ِهم �� خوف علي ِهم و� هم �زنون ‪�۞ ١٧٠‬ستب ِ�ون بِن ِعم ٖة مِن ٱ�ِ‬
‫يع أَ ۡج َر ٱل ۡ ُم ۡؤ ِمن َ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َّ َّ َ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٧١ ،١٦٩ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾١٧١‬‬ ‫ض ُ‬ ‫� � يُ ِ‬ ‫وفض ٖل وأن ٱ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮده ﻣﭙﻨﺪار؛ ﺑﻠﮑﻪ زﻧﺪهاﻧﺪ و ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن‬
‫روزي ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ آنﭼﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﻨﺪ و در ﺣﻖ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﭙﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﯾﺸﺎن )ﺷﻬﯿﺪ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ( ﺷﺎدي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻧﻪ‬
‫ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن اﺳﺖ و ﻧﻪ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖ و ﻓﻀﻞ ﭘﺮوردﮔﺎر و از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﺆﻣﻨﺎن را از ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯽ دﻧﯿﻮي ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﺎ از ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ آن ﺑﯽﺧﺒﺮﯾﻢ؛‬
‫اﯾﻦ ﺣﯿﺎت ﺑﺮزﺧﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺪﮔ ِ‬
‫از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َّ ۡ َ ُ ۢ ۡ ۡ ٓ َ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َو َ� َ� ُقولُوا ْ ل َِمن ُ� ۡق َت ُل � َ‬
‫�ن � �ش ُع ُرون‪﴾١٥٤‬‬‫ت ۚ� بَل أح َياء‪َ ٞ‬و� ٰ ِ‬‫يل ٱ�ِ أم� ٰ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫ِ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٥٤ :‬‬
‫و ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣ‪‬ﺮده ﻧﮕﻮﯾﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ آﻧﻬﺎ زﻧﺪهاﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺷﻤﺎ اﺣﺴﺎس‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﯾﻦ زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺮاي ﻣﺎ روﺷﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﻗﺒﺮ ﺷﻬﯿﺪي ﮔﺸﻮده ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻣ‪‬ﺮده اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل زﻧﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎﻣﺪاد و ﺷﺎﻣﮕﺎه از‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺳﻌﺎدت‬
‫ﺷﻬﺎدت در راه ﺧﻮدش را ﻧﺼﯿﺐ ﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ ﮐﻪ در راه او ﺟﻬﺎد ﮐﻨﯿﻢ؛‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ و ﻫﻢ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎﻧﻤﺎن‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪334‬‬
‫َّ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ُْ ُ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َُْ َ َ َ َ‬
‫ﺎء ﻳﻮم‬‫‪َ -١٣٠٣‬و�ﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ ﻣﻠﻜﻮمٍ ﻳ�ﻠﻢ ﻲﻓ ﺳبﻴِ ِﻞ اﷲ إِﻻ ﺟ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ ْ ُ َ ْ ُ َ َ ِّ ُ ُ‬ ‫ََُْ ُ ُْ َ‬ ‫َ‬
‫ِﺴﻚ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬و�ﻤﻪ ﻳﺪ�‪ :‬الﻠﻮن لﻮن دمٍ ‪ ،‬والﺮ�ﺢ ر�ﺢ م ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ در راه اﷲ زﺧﻤﯽ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ از زﺧﻤﺶ‪ ،‬ﺧﻮن ﺟﺎريﺳﺖ؛ رﻧﮕﺶ‪ ،‬رﻧﮓ‬
‫ﺧﻮن اﺳﺖ و ﺑﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻮي ﻣﺸﮏ«‪.‬‬
‫ُ َ‬ ‫ْ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ِّ َ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻴﻞ اﷲ ﻣِﻦ َرﺟ ٍﻞ مﺴﻠِ ٍﻢ ﻓ َﻮاق‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎﺗﻞ ِﻲﻓ َ ﺳبِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻦ‬‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪ -١٣٠٤‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎ ٍذ‪‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ ً َّ َ َ‬
‫� َﺐ ﻧ�ﺒﺔ ﻓﺈ�ﻬﺎ ﺗ ِﻲﺠ ُء ﻳ ْﻮم‬
‫ْ ُ‬
‫ﻴﻞ اﷲِ أو ﻧ ِ‬ ‫ب‬
‫َ‬
‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ً‬
‫ﺣﺎ‬‫ﺮ‬ ‫ﺖ َ ُﻪﻟ َ‬
‫اﺠﻟ َّﻨ ُﺔ‪َ ،‬و َﻣ ْﻦ ُﺟﺮ َح ُﺟ ْ‬ ‫َ َ َ ََ ْ‬
‫ﻧﺎﻗ ٍﺔ‪ ،‬وﺟﺒ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ ْ َ َ ُ َ ُ َ ْ‬ ‫َ َ ََ َ َ َ َ ْ َ ُ‬
‫ﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛‬ ‫اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﻛﺄﻏﺰ ِر ﻣﺎ ﺎﻛﻧﺖ‪ :‬لﻮﻧﻬﺎ الﺰ�ﻔﺮان‪ ،‬ور�ﻬﺎ ﺎﻛل ِﻤﺴ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪاﻧﺪازهي‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪي دوﺑﺎر دوﺷﯿﺪن ﺷﺘﺮ‪ ،‬در راه اﷲ ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد؛ و‬
‫ﻫﺮﮐﻪ در راه اﷲ زﺧﻤﯽ ﺑﺮدارد ﯾﺎ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﺒﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬زﺧﻤﺶ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺗﺎزهﺗﺮﯾﻦ ‪ -‬و‬
‫زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ‪ -‬ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ رﻧﮕﺶ‪ ،‬رﻧﮓ زﻋﻔﺮان اﺳﺖ و ﺑﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻮي ﻣﺸﮏ«‪.‬‬
‫ُ ٌََْ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ ُ ٌ ْ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﻌﺐ �ِﻴ ِﻪ �ﻴيﻨﺔ‬ ‫ِِ ٍ‬ ‫ﺸ‬ ‫�‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬
‫ِ‬ ‫ﺎب‬
‫ِ‬ ‫ﺤ‬ ‫أﺻ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻞ‬‫ﺟ‬ ‫ر‬ ‫ﺮ‬‫م‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٣٠٥‬وﻋﻦ‬
‫ْ َ َ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ِّ ْ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ْ ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ ٌَْ َ ْ ََُْ َ‬
‫َ‬
‫ﺐ‪َ ،‬وﻟﻦ أ�ﻌﻞ ﺣﻰﺘ‬ ‫ِ‬ ‫ﺰﺘﻟﺖ اﻨﻟَّﺎس ﻓﺄ�ﻤﺖ ﻲﻓ ﻫﺬا الﺸﻌ‬ ‫ﻣِﻦ ﻣﺎ ٍء ﻋﺬﺑﺔ‪ ،‬ﻓﺄﻋﺠﺒﺘﻪ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬لﻮ ا�‬
‫َ ْ َ َّ ُ َ َ َ ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ َْ َ‬
‫أﺳﺘﺄذِن رﺳﻮل اﷲ‪‬؛ ﻓﺬﻛ َﺮ ذل ِﻚ لﺮﺳﻮل اﷲ‪‬؛ �ﻘﺎل‪» :‬ﻻ ﺗﻔﻌﻞ؛ ﻓﺈن ﻣﻘﺎم أﺣ ِﺪ� ْﻢ ﻲﻓ‬
‫�ﻢ‪ْ،‬‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َ ً َ ُ ُّ َ ْ َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫بﻴﻞ اﷲِ أﻓﻀﻞ ﻣِﻦ ﺻﻼﺗ ِ ِﻪ ﻲﻓ ﺑيﺘِ ِﻪ ﺳﺒ ِﻌ� ﺎﻋﻣﺎ‪ ،‬أﻻ ﺤﺗِﺒﻮن أن �ﻐ ِﻔﺮ اﷲ ﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳ‬
‫ُ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َّ ُ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ«‪.‬‬ ‫ﻴﻞ اﷲِ ﻓﻮاق ﻧﺎﻗ ٍﺔ وﺟﺒﺖ ﻪﻟ‬ ‫ب‬ ‫ﺳ‬
‫َ‬
‫ﻲﻓ‬ ‫ﻞ‬
‫َ ََ‬
‫ﺎﺗ‬‫ﻗ‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫اﷲ‪،‬‬ ‫بﻴﻞ‬ ‫ﺳ‬
‫َ‬
‫ﻲﻓ‬ ‫وا‬ ‫اﺠﻟ َّﻨ َﺔ؟ ُأ ْﻏ ُ‬
‫ﺰ‬
‫َُْ َ ُ‬
‫� ُﻢ َ‬ ‫ﺧﻠ‬
‫و�ﺪ ِ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﯾﮑﯽ از اﺻﺤﺎب رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از درهاي ﮐﻪ در آن‬
‫ﭼﺸﻤﻪاي ﮐﻮﭼﮏ ﺑﺎ آب ﮔﻮارا ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﺬﺷﺖ و از آن‪ ،‬ﺧﻮﺷَﺶ آﻣﺪ؛ ﺑﺎ ﺧﻮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮐﺎش‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪5533 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1876 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6416 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2216 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7379 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،3830 :‬ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪335‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫از ﻣﺮدم ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﮐﻨﻢ و اﯾﻦﺟﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﻢ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﺗﺎ از رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫اﺟﺎزه ﺑﮕﯿﺮم‪ .‬ﻟﺬا ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ را ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﯿﺎن ﻧﻬﺎد‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫را ﻧﮑﻦ؛ ﺣﻀﻮر و ﻧﺒﺮد‪ ‬ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ در راه‪ ‬اﷲ‪ ،‬از ﻧﻤﺎزِ ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آﯾﺎ دوﺳﺖ ﻧﺪارﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد و وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ؟ در راه اﷲ‬
‫ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي دوﺑﺎر دوﺷﯿﺪن ﺷﺘﺮ‪ ،‬در راه اﷲ ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮ او واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َُْ َ َ‬
‫ﻴﻞ اﷲِ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻻ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫اﺠﻟﻬﺎد‬ ‫ﺪل‬ ‫ﻌ‬‫�‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻣ‬ ‫ِ‪،‬‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻳ‬ ‫‪:‬‬‫ِﻴﻞ‬ ‫�‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫‪ -١٣٠٦‬و�ﻨﻪ ﻗ‬
‫َ ْ َ ُ َ ُ ُ َّ َ َ َ َ ُ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ُ َ َ ُ َ َ ْ َ َّ َ ْ َ ْ َ َ ً ُ ُّ َ َ َ ُ ُ‬
‫� أو ﺛﻼﺛﺎ ﻞﻛ ذل ِﻚ �ﻘﻮل‪» :‬ﻻ �ﺴﺘ ِﻄﻴﻌﻮﻧﻪ«! �ﻢ ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺜﻞ‬ ‫�ﺴﺘ ِﻄﻴﻌﻮﻧﻪ«؛ ﻓﺄﺎﻋدوا ﻋﻠﻴ ِﻪ مﺮ� ِ‬
‫َ ُ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫ﺮﺘ ﻣِﻦ ِﺻﻴﺎمٍ ‪َ ،‬وﻻ‬ ‫ﺑﺂﻳﺎت اﷲ ﻻ �ﻔ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎﻧﺖ‬
‫ﺜﻞ الﺼﺎﺋ ِِﻢ اﻟﻘﺎﺋ ِِﻢ اﻟﻘ ِ‬ ‫بﻴﻞ اﷲِ ﻛﻤ ِ‬ ‫الﻤﺠﺎ ِﻫ ِﺪ ِﻲﻓ ﺳ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َّ َ ْ َ ُ َ ُ‬
‫ﻴﻞ اﷲِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ‪ ‬ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪[.‬‬ ‫ﺟﻊ الﻤﺠﺎﻫِﺪ ﻲﻓ ﺳبِ ِ‬ ‫ﺻﻼ ٍة‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻳﺮ ِ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َّ َ ُ‬
‫ﺠﻟﻬﺎد؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻻ‬ ‫و� رواﻳﺔ اﺒﻟﺨﺎري‪ :‬أن رﺟﻼ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬دﻟ ِ� ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﻞ �ﻌ ِﺪل ا ِ‬
‫ﺘﻘﻮم َوﻻ َ� ْﻔ ُ َ‬‫ُ ُ ُ َّ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ُ َ ُ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ﺮﺘ‪،‬‬ ‫ﺠﺪك ﻓ‬ ‫ﺟﺪه«؛ �ﻢ ﻗﺎل‪» :‬ﻫﻞ �ﺴﺘ ِﻄﻴﻊ إِذا ﺧﺮج الﻤﺠﺎﻫِﺪ أن ﺗﺪﺧﻞ مﺴ ِ‬ ‫أ ِ‬
‫َ‬
‫َ ْ َْ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َ‬
‫َوﺗﺼﻮم َوﻻ �ﻔ ِﻄ َﺮ«؟ �ﻘﺎل‪َ :‬وﻣﻦ �ﺴﺘ ِﻄﻴﻊ ذل ِﻚ؟!‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﻪ ﮐﺎري ﺑﺎ ﺟﻬﺎد در‬
‫راه اﷲ ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ اﻧﺠﺎم آنرا ﻧﺪارﯾﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را دو ﯾﺎ ﺳﻪ‬
‫ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮدﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮ ﺑﺎر ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ اﻧﺠﺎم آنرا ﻧﺪارﯾﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ‬
‫اﻓﺰود‪» :‬ﻣﺜﺎلِ ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ‬راه‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روزهدار ﺷﺐزﻧﺪهداريﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ و ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ‬
‫آﯾﺎت اﷲ را ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﻧﻤﺎز و روزه ﺧﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ‬راه اﷲ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮدد«‪.‬‬
‫در رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﺮا ﺑﻪ ﻋﻤﻠﯽ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﺳﺮاغ ﻧﺪارم«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﺎ ﺧﺮوج ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪت ﺑﺮوي‬
‫و ﺑﺪون ﺧﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ و روزه ﺑﮕﯿﺮي و اﻓﻄﺎر ﻧﮑﻨﯽ )ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪ‬
‫ﺑﺎزﮔﺮدد؟« آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؟!‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2785 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1878 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪336‬‬
‫ُ ٌ ُْ ٌ َ َ‬ ‫َُ‬ ‫ْ َْ ََ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ ُ َّ‬
‫ﺎس لﻬ ْﻢ‪َ ،‬رﺟﻞ مﻤ ِﺴﻚ ﺑ ِﻌﻨﺎن‬ ‫ﺎش اﻨﻟَّ ِ‬‫� ﻣﻌ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫ِﻦ‬‫ﻣ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫‪َ -١٣٠٧‬و�ﻨﻪ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗ‬
‫ََْ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َ ْ َ ً َ ْ َ ْ َ ً َ َ َ َ ْ َ ْ َ‬ ‫َ ُ ََ َْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎر ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻳبﺘ ِﻲﻐ اﻟﻘﺘﻞ‬ ‫� ﻰﻠﻋ ﻣﺘﻨِ ِﻪ‪ ،‬ﻠﻛﻤﺎ ﺳ ِﻤﻊ ﻫﻴﻌﺔ أو ﻓﺰﻋﺔ ﻃ‬ ‫ﻴﻞ اﷲِ‪ ،‬ﻳ ِﻄ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓ َﺮ ِﺳ ِﻪ ِﻲﻓ ﺳب‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َْ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ‬ ‫ََُْ‬ ‫َ َ ْ َ َ َ َّ ُ َ ْ َ ُ ٌ‬
‫أس ﺷﻌﻔ ٍﺔ ﻣِﻦ ﻫ ِﺬه ِ الﺸﻌ ِﻒ‪ ،‬أو �ﻄ ِﻦ وا ٍد ﻣِﻦ ﻫ ِﺬه ِ‬ ‫والﻤﻮت ﻣﻈﺎﻧﻪ أو رﺟﻞ ِﻲﻓ �ﻨﻴﻤ ٍﺔ ﻲﻓ ر ِ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ َ ْ ُ ُ َ َّ ُ َ َّ َ َ ُ َ ُ َ ْ َ‬ ‫َ ْ َ ُ ُ َّ َ َ ُ‬
‫ﺎس إِﻻ ﻲﻓ‬‫ﻴﻢ الﺼﻼة‪َ ،‬و�ﺆ� الﺰﺎﻛة‪ ،‬و�ﻌﺒﺪ ر�ﻪ ﺣﻰﺘ ﻳﺄ�ِﻴﻪ اﻴﻟ ِﻘ�‪ ،‬ﻟيﺲ ﻣِﻦ اﻨﻟ ِ‬ ‫اﻷودِﻳﺔِ‪ ،‬ﻳ ِﻘ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ‬
‫�«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺧ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﮕﺎم اﺳﺒﺶ را در راه اﷲ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺸﺖ آن‬
‫ﺟﻮﻻن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮ ﺑﺎر ﺻﺪاي ﺣﻀﻮر دﺷﻤﻦ ﯾﺎ ﺑﺎﻧﮓ‪ ‬ﺟﻨﮓ را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ ،‬ﺑﯽﭘﺮوا ﺑﻪ‬
‫اﻣﯿﺪ ﮐﺸﺘﻦ دﺷﻤﻦ ﯾﺎ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ ﺷﻬﺎدت‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﻨﺎﻃﻘﯽ ﻣﯽﺷﺘﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﯾﺎ ‪ -‬ﻧﻤﻮﻧﻪي دﯾﮕﺮ‪ -‬زﻧﺪﮔﯽِ ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺗﻌﺪادي ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ در ارﺗﻔﺎع‬
‫ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﮐﻮهﻫﺎ ﯾﺎ در ﻋﻤﻖ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ درهﻫﺎ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﻧﻤﺎزش را ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫زﮐﺎت ﻣﯽدﻫﺪ و ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﻓﺮا رﺳﺪ و ﺟﺰ در‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه‪ - ،‬ﻣﺮدم را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ و‪ -‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﻧﯿﺴﺖ«‪.‬‬
‫اﷲ ل ِْﻠ ُﻤ َﺠﺎﻫﺪ َ‬
‫ﻳﻦ ﻲﻓ‬
‫َّ َ َ َ َ َ َ‬
‫أﻋ َّﺪ َﻫﺎ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ ُ َّ‬
‫‪َ -١٣٠٨‬و�ﻨﻪ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِن ﻲﻓ اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻣِﺌﺔ درﺟ ٍﺔ‬
‫ِِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ ْ َ َّ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َّ‬
‫الﺴ َﻤﺎءِ َو ْ‬ ‫َ‬
‫اﻷر ِض«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫� ﻛﻤﺎ ��‬ ‫ﻴﻞ اﷲِ‪ ،‬ﻣﺎ �� اﺪﻟرﺟﺘ ِ‬
‫ﺳب ِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺻﺪ درﺟﻪ)=ﺟﺎﯾﮕﺎه‬
‫واﻻ( وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﷲ آنرا ﺑﺮاي ﻣﺠﺎﻫﺪانِ راه ﺧﻮد آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻫﺮ‬
‫دو ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ًّ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺿ ﺑِﺎﷲِ َر�ﺎ‪،‬‬ ‫ﺎل‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َر ِ َ‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٣٠٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫ََ َ َ‬ ‫ً َ ُ َ َّ َ ُ ً َ َ َ ْ َ ُ َ َّ ُ َ َ َ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﺎل‪ :‬أﻋ ِْﺪ َﻫﺎ َ َ َّ‬
‫ﻲﻠﻋ‬ ‫ﻌﻴﺪ‪� ،‬ﻘ‬‫ﺠﺐ لﻬﺎ أﺑﻮ ﺳ ٍ‬ ‫و�ِﺎﻹﺳﻼ ِم دﻳﻨﺎ‪َ ،‬و�ِﻤﺤﻤ ٍﺪ رﺳﻮﻻ‪ ،‬وﺟﺒﺖ ﻪﻟ اﺠﻟﻨﺔ«‪� ،‬ﻌ ِ‬
‫َ َّ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ْ ُ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻓﺄﺎﻋدﻫﺎ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪� ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬وأﺧﺮى ﻳﺮ�ﻊ اﷲ ﺑِﻬﺎ اﻟﻌﺒﺪ ﻣِﺌﺔ درﺟ ٍﺔ ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔِ‪ ،‬ﻣﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1889 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 606‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2790:‬‬
 ‫‪337‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬
‫َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َّ‬
‫الﺴ َﻤﺎءِ َو ْ‬ ‫َ ْ َ ُ ِّ َ َ َ َ‬
‫ﺠﻟﻬﺎد ِﻲﻓ‬
‫� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؟ ﻗﺎل‪» :‬ا ِ‬ ‫اﻷر ِض«‪ .‬ﻗﺎل ‪ :‬وﻣﺎ‬ ‫� ﻛﻤﺎ ��‬ ‫�� ﻞﻛ درﺟﺘ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫بﻴﻞ اﷲِ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫ﻴﻞ اﷲِ‪ ،‬اﺠﻟﻬﺎد ِﻲﻓ ﺳ ِ‬ ‫ﺳب ِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬و ﺑﻪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﯾﻦ و ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻣﻮﻣﻦ و‬
‫راﺿﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮ او واﺟﺐ اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺧﻮﺷَﺶ آﻣﺪه ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آنرا ﺑﺮاﯾﻢ ﺗﮑﺮار ﮐﻦ« و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آنرا ﺑﺮاي او ﺗﮑﺮار‬
‫ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻋﻤﻞ دﯾﮕﺮي وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﷲ ﺑﺎ آن‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﻨﺪه را در ﺑﻬﺸﺖ‪،‬‬
‫ﺻﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد و ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺑﯿﻦ ﻫﺮ دو ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫ﻣﯿﺎن آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ«‪ .‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آن ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ؟‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ‪ ،‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﭼﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﮑﯽ از ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺟﻬﺎد‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﻮﻧﺶ‬
‫ﺟﺎريﺳﺖ؛ رﻧﮕﺶ‪ ،‬رﻧﮓ ﺧﻮن اﺳﺖ و ﺑﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻮي ﻣﺸﮏ و ﻫﻤﻪي اﻓﺮاد اﯾﻦ اﻣﺖ و‬
‫ﺳﺎﯾﺮ اﻣﺖﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺷﺎﻫ ‪‬ﺪ اﯾﻦ ﺻﺤﻨﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﻬﺎدت‪،‬‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻ و وﯾﮋهاي در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺟﻬﺎد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي دو ﺑﺎر دوﺷﯿﺪن‬
‫ﺷﺘﺮ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﻋﻼي ﮐﻠﻤﮥاﷲ در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﺧﺮوج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎداشِ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ از ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮوج او ﺗﺎ زﻣﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺖ وي‪ ،‬روزﻫﺎ روزه ﺑﮕﯿﺮد و اﻓﻄﺎر‬
‫ﻧﮑﻨﺪ و ﺷﺐﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز و ﻋﺒﺎدت ﺑﺎﯾﺴﺘﺪ و ﺧﺴﺘﻪ ﻧﺸﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺴﯽ در اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺑﺎ ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ‬راه ﺣﻖ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ اﻧﺠﺎمِ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري را ﻧﺪارد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﯾﮑﯽ از‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬در ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺻﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﷲ آنرا ﺑﺮاي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1884 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪338‬‬

‫ﻣﺠﺎﻫﺪانِ راه ﺧﻮد آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻫﺮ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎه‪ ‬ﺑﻌﺪي‪،‬‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ و ﺑﺴﯿﺎري از اﺣﺎدﯾﺚ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﺑﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺟﻬﺎدي ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﺎنﻓﺸﺎﻧﯽ در راه‬
‫اﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ و ﭘﺎداشِ ﺑﯿﺶﺗﺮي دارد؛ زﯾﺮا اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬درﺑﺎرهي‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﺎن ﺧﻮد در راه اﷲ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺎل ﺧﻮﯾﺶ ﺟﻬﺎد‬
‫َّ َ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﻗﺮار دارد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َﺟﻬ َﺰ ﺎﻏ ِز ً�ﺎ‬
‫َْ ََ ْ َ‬ ‫ََ ْ ََ َ َ ْ َ ََ ُ َْ‬ ‫َ‬
‫� �ﻘﺪ ﻏ َﺰا«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رزﻣﻨﺪهاي را‬ ‫ٍ‬ ‫ﺨﺑ‬
‫ِ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻠ‬
‫ِ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﷲ �ﻘﺪ ﻏﺰا وﻣﻦ ﺧﻠﻔﻪ ِﻲﻓ أ‬
‫ﻴﻞ ا ِ‬
‫ِﻲﻓ ﺳ ِب ِ‬
‫ﻣﺠﻬﺰ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ در ﻧﺒﻮد‪ ‬رزﻣﻨﺪهاي از ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ و ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺑﯽآنﮐﻪ از ﭘﺎداش‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺣﻀﻮر در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺟﺰو ﻣﺠﺎﻫﺪان راه ﺧﻮد ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري‬
‫ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َُ ََ ْ َ َ‬
‫اﻟﻌ ُﺪو‪ِّ،‬‬ ‫ِّ َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٣١٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺑ�ﺮ ﺑﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷﺷﻌﺮي‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ أ ِﻲﺑ‪ ‬وﻫﻮ ﺤﺑﺮﻀة ِ‬
‫َ َ َ َ ُ ٌ َ ُّ ْ َ‬ ‫ُّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َّ َ ْ َ‬ ‫َُ ُ َ َ‬
‫ﻮف«‪� .‬ﻘﺎم رﺟﻞ رث إﻬﻟﻴﺌﺔِ‪،‬‬ ‫اﺠﻟﻨ ِﺔ ﺤﺗﺖ ﻇِﻼ ِل الﺴﻴ ِ‬ ‫�ﻘﻮل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إن أﺑﻮاب‬
‫َُ ُ َ َ َ َ ََ َ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ َ ََ ُ َ َ ْ َ َ ْ َ‬
‫�ﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ أﺑﺎ مﻮﻰﺳ أأﻧﺖ ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲِ‪� ‬ﻘﻮل ﻫﺬا؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻌ ْﻢ‪ ،‬ﻓ َﺮﺟﻊ إِﻰﻟ أﺻﺤﺎﺑ ِ ِﻪ‪،‬‬
‫َ َُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َّ َ َ ُ َّ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ‬ ‫ْ ُ َ َْ ُ‬ ‫ََ َ‬
‫ﺮﺴ ﺟﻔ َﻦ ﺳﻴ ِﻔ ِﻪ ﻓﺄﻟﻘﺎهُ‪َّ � ،‬ﻢ مﻰﺸ �ِﺴﻴ ِﻔ ِﻪ إِﻰﻟ اﻟﻌﺪ ِّو‬ ‫�ﻘﺎل ‪ :‬أﻗ َﺮأ ﻋﻠﻴ�ﻢ الﺴﻼم ‪� ،‬ﻢ ﻛ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﻓﺮﻀب ﺑ ِ ِﻪ ﺣﻰﺘ ﻗﺘِﻞ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﭘﺴﺮِ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از ﭘﺪرم ﮐﻪ روﯾﺎروي دﺷﻤﻦ‬
‫ﻗﺮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬زﯾﺮِ ﺳﺎﯾﻪﻫﺎي‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ«‪ .‬ﻣﺮدي ژﻧﺪهﭘﻮش ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ! آﯾﺎ ﺧﻮدت‬
‫اﯾﻦرا از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪي؟ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﺳﭙﺲ آن ﻣﺮد ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ« ‪ -‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺧﺪاﺣﺎﻓﻈﯽ ﮐﺮد‪ -‬و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1902 :‬‬

 ‫‪339‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﻏﻼف ﺷﻤﺸﯿﺮش را ﺷﮑﺴﺖ و آن را اﻧﺪاﺧﺖ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺷﻤﺸﯿﺮش ﺑﻪ ﺳﻮي دﺷﻤﻦ‬

‫رﻓﺖ و آنﻗﺪر ﺷﻤﺸﯿﺮ زد ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ْ َ َّ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َ ْ َ َْ‬
‫ﺮﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺎ ا�ﺮﺒت ﻗﺪﻣﺎ‬ ‫‪ -١٣١١‬و�ﻦ أ ِﻲﺑ ﻋب ٍﺲ ﻋﺒﺪ الﺮﻤﺣﻦ ﺑﻦ ﺟ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ� ْﺒﺪ ﻲﻓ َﺳبﻴﻞ اﷲِ َ� َﺘ َﻤ َّﺴ ُﻪ اﻨﻟَّ ُ‬
‫ﺎر«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ِ‬ ‫ٍ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋ‪‬ﺒ‪‬ﺲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﺟﺒ‪‬ﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺪمﻫﺎي‬
‫ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي در راه اﷲ ﻏﺒﺎرآﻟﻮد ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ آﺗﺶ دوزخ آنرا ﻟﻤﺲ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ْ َ ْ‬ ‫َ ُ َّ َ ُ ٌ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎر َرﺟﻞ ﺑ�ﻰ ﻣِﻦ ﺧﺸﻴ ِﺔ‬ ‫‪ -١٣١٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ ﻳﻠِﺞ اﻨﻟ‬
‫ُ َ ُ َ َ َّ‬
‫بﻴﻞ اﷲِ َودﺧﺎن ﺟﻬﻨ َﻢ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ ََْ ُ ََ َ ْ ُ َ ٌ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ َّ َ ُ َ َّ َ ُ‬
‫اﷲ ﺣﻰﺘ �ﻌﻮد الﻠﻦﺒ ﻲﻓ الﺮﻀ ِع‪ ،‬وﻻ �ﺘ ِﻤﻊ ﻰﻠﻋ �ﺒ ٍﺪ �ﺒﺎر ﻲﻓ ﺳ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﷲ‬
‫ﺑﮕﺮﯾﺪ‪ ،‬وارد دوزخ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺷﯿﺮ ﺑﻪ ﭘﺴﺘﺎن ﺑﺎزﮔﺮدد‪ .‬و ﻏﺒﺎري ﮐﻪ در راه اﷲ‬
‫ﺑﺮ ﺑﻨﺪهاي ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ ﺑﺎ دود دوزخ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ ُّ‬
‫ﻤﺴ ُﻬ َﻤﺎ اﻨﻟَّ ُ‬ ‫َُ ُ ََْ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬
‫ﺎر‪:‬‬ ‫ﺎن ﻻ ﺗ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪�» :‬ﻴﻨ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٣١٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ ٌ َ َ ْ َُْ ُ‬ ‫ٌَْ َ َ ْ ْ َ ْ َ‬
‫بﻴﻞ اﷲِ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬ ‫�� ﺑ�ﺖ ﻣِﻦ ﺧﺸﻴ ِﺔ اﷲِ‪ ،‬و�� ﺑﺎﺗﺖ ﺤﺗﺮس ﻲﻓ ﺳ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﺗﺶ دوزخ‪،‬‬
‫دو ﭼﺸﻢ را ﻟﻤﺲ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ﭼﺸﻤﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮف و ﺧﺸﯿﺖ اﷲ ﺑﮕﺮﯾﺪ؛ و ﭼﺸﻤﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﯽ در راه اﷲ‪ ،‬ﺑﯿﺪار ﺑﻤﺎﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2811:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7778 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،3828 :‬ﺻﺤﯿﺢ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4113 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،3829 :‬ﺻﺤﯿﺢ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪340‬‬
‫ََ ْ‬ ‫َ َ َ ْ َ َّ َ َ ً َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ْ َْ ْ َ‬
‫بﻴﻞ اﷲِ �ﻘﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺎﺪﻟ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺟﻬﺰ ﺎﻏز�ﺎ ﻲﻓ‬ ‫‪ -١٣١٤‬و�ﻦ ز� ِﺪ ﺑ ِﻦ ﺧ ِ ٍ‬
‫َْ ََ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ َ َ ْ َ ََ َ ً‬
‫) ‪(1‬‬
‫� �ﻘﺪ ﻏ َﺰا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻏﺰا‪ ،‬وﻣﻦ ﺧﻠﻒ ﺎﻏز�ﺎ ﻲﻓ أﻫﻠِ ِﻪ ِﺨﺑ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬زﯾﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽِ‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ‬راه اﷲ را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪) ،‬ﮔﻮﯾﺎ( ﺧﻮد ﺟﻬﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ در ﻏﯿﺎب ﻣﺠﺎﻫﺪ‬
‫راه اﷲ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺧﻮد ﺟﻬﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ُّ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َُ َ‬
‫ﺎت ﻇِﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﺪ‬ ‫الﺼ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻀ‬ ‫أﻓ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪:‬‬‫ﻗﺎل‬ ‫‪‬‬ ‫اﺒﻟﺎﻫ�‬ ‫ﺔ‬ ‫ﺎﻣ‬ ‫‪ -١٣١٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﻣ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ‬
‫ﻴﻞ اﷲِ«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺤﻞ‬
‫ٍ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺔ‬‫وﻗ‬ ‫ﺮ‬‫ﻃ‬ ‫و‬‫أ‬ ‫ِ‪،‬‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﻴﻞ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫د‬
‫ِمٍ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻨﻴﺤ‬ ‫ﻣ‬‫و‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ‬‫ا‬ ‫ﻴﻞ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ﺎط‬
‫ٍ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﻓﺴ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪي ﺑﺎﻫﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬ﺳﺎﯾﻪي‬
‫ﺧﯿﻤﻪاي در راه ﺧﺪاﺳﺖ‪ -‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪي ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺷﻮد و ﻧﯿﺰ‪ -‬ﺑﺨﺸﯿﺪن ﯾﮏ‬
‫ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر ﯾﺎ ﺳﻮاريِ ﻗﻮي و ﺗﻮاﻧﺎ در راه اﷲ )ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﻣﯽرود(«‪.‬‬
‫َ‬
‫اﻟﻐ ْﺰ َو َوﻟيْ َﺲ َﻣ ِ َ‬‫ِّ ُ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ ً ْ ْ َ َ َ َ‬
‫ﻲﻌ‬ ‫ﻰﺘ ﻣِﻦ أﺳﻠ َﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬إ� أ ِر�ﺪ‬ ‫أ�ﺲ‪ :‬أن �‬ ‫‪ -١٣١٦‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ْ َ َ َّ َ َ َ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫ﺖ ﻓﻼﻧﺎ ﻓﺈﻧﻪ ﻗﺪ ﺎﻛن ﺠﺗﻬﺰ �ﻤ ِﺮض«؛ ﻓﺄﺗﺎه‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬إن رﺳﻮل اﷲِ‪‬‬ ‫ﻣﺎ أﺠﺗﻬﺰ ﺑ ِ ِﻪ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬اﺋ ِ‬
‫ُ ْ ُ َ َ َّ ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ ُ ََ ُ ْ‬ ‫َ َ َّ ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ْ ُ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ ْ‬
‫�ﻘ ِﺮﺋﻚ الﺴﻼم‪ ،‬و�ﻘﻮل‪ :‬أﻋ ِﻄ� اﺬﻟِي ﺠﺗﻬﺰت ﺑ ِ ِﻪ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ ﻓﻼﻧﺔ‪ ،‬أﻋ ِﻄﻴ ِﻪ اﺬﻟِي ﻛﻨﺖ ﺠﺗﻬﺰت‬
‫ُْ َ ْ ً ََُ َ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َُْ َ ْ ً ََ‬ ‫َْ‬
‫ﺑ ِ ِﻪ‪َ ،‬وﻻ ﺤﺗبِ ِﻲﺴ �ﻨﻪ ﺷيﺌﺎ‪ ،‬ﻓﻮاﷲِ ﻻ ﺤﺗبِ ِﻲﺴ ﻣِﻨﻪ ﺷيﺌﺎ �ﻴﺒﺎرك ل ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻚ �ِﻴ ِﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﻮاﻧﯽ از ﻗﺒﯿﻠﻪي "اﺳﻠﻢ" ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺟﻬﺎد ﮐﻨﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ ﻧﺪارم‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰد ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺮو‬
‫ﮐﻪ او ﺧﻮد را آﻣﺎده ﮐﺮده ‪ -‬و ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽ ﻓﺮاﻫﻢ دﯾﺪه‪ -‬ﺑﻮد؛ اﻣﺎ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ )و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺮود(«‪ .‬ﺟﻮان اﺳﻠﻤﯽ ﻧﺰد آن ﺷﺨﺺ رﻓﺖ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫»رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻼم رﺳﺎﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬وﺳﺎﯾﻠﯽ را ﮐﻪ ‪ -‬ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد‪ -‬ﻓﺮاﻫﻢ دﯾﺪهاي‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2843:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1895 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 182‬آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1109 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،3827 :‬ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1894:‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 181‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪341‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺪه«‪ .‬آن ﻣﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬وﺳﺎﯾﻞ رزﻣﯽِ ﻣﺮا ﺑﻪ او ﺑﺪه و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي را از‬
‫او درﯾﻎ ﻣﮑﻦ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﯿﺰي از آن را ﻧﮕﻪ ﻧﺪاري‪ ،‬اﷲ ﺑﺮاي ﺗﻮ در آن ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽﻧﻬﺪ«‪.‬‬
‫َ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ُ ْ ِّ‬ ‫َ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪ ِري‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻌﺚ إِﻰﻟ ﺑ� ِﺤﻟﻴﺎن �ﻘﺎل‪:‬‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٣١٧‬وﻋﻦ أ ِﻲﺑ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ ْ ْ ُ ِّ َ ُ َ ْ َ َ ُ ُ َ َ َ ْ ُ َ ْ َ ُ َ‬
‫� أﺣﺪﻫﻤﺎ واﻷﺟﺮ ﺑيﻨﻬﻤﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫» ِﻴﻟنﺒ ِﻌﺚ ﻣِﻦ ﻞﻛ رﺟﻠ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ُّ ُ ْ َ َ‬ ‫َ ُ َ ْ ُ َ ْ ُ َ ُ ْ َ ُ ٌ َّ َ َ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬
‫ﺎرج ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫اﺨﻟ‬ ‫ﻒ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬‫�ﻳ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﺪ‬‫ِ‬ ‫ﻋ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫لﻠﻘ‬ ‫� رﺟﻞ« �ﻢ ﻗﺎل‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ ﻪﻟ‪ِ » :‬ﻴﻟﺨﺮج ﻣِﻦ ﻞﻛ رﺟﻠ ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َ َُ ْ ُ ْ‬ ‫ْ َ َ‬
‫ﺎر ِج«‪.‬‬‫� ﺎﻛن ﻪﻟ ﻣِﺜﻞ ﻧ ِﺼ ِﻒ أﺟ ِﺮ اﺨﻟ ِ‬ ‫أﻫﻠِ ِﻪ وﻣ ِﺎﻪﻟِ ِﺨﺑ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﺪهاي را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ »ﺑﻨﯽﻟﺤﯿﺎن«‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻫﺮ دو ﻣﺮد‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺟﻨﮓ آنﻫﺎ ﺑﺮود و ﻫﺮ دو‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫رزﻣﻨﺪه و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻧﺒﻮد‪ ‬او‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ -‬در ﭘﺎداش ﺟﻬﺎد‪،‬‬
‫ﺳﻬﯿﻢاﻧﺪ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻫﺮ دو ﻣﺮد‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ‪-‬‬
‫ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد‪ -‬ﺧﺮوج ﮐﻨﺪ« و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ از ﺷﻤﺎ در‬
‫ﻏﯿﺎب ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻮاده و اﻣﻮاﻟﺶ ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻧﮕﻬﺪاري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﺼﻒ ﭘﺎداش‬
‫ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻣﯽﺑ‪‬ﺮَد«‪.‬‬
‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫ﻲﺒ‪َ ‬ر ُﺟ ٌﻞ ُﻣ َﻘ َّﻨ ٌﻊ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬أﻰﺗ اﻨﻟَّ َّ‬ ‫‪ -١٣١٨‬وﻋﻦ َ‬
‫ﺑﺎﺤﻟ ِﺪﻳ ِﺪ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬أﻗﺎﺗ ِﻞ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﺮﺒاءِ‪‬‬
‫َ َ َ ً‬ ‫ُ‬ ‫ُ َ ْ َ ْ َ ُ َ ََ َُ َ ََ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ ْ‬
‫أ ْو أﺳﻠِ ُﻢ؟ ﻗﺎل‪» :‬أﺳﻠِ ْﻢ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎﺗ ِﻞ«‪ .‬ﻓﺄﺳﻠ َﻢ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎﺗﻞ �ﻘﺘِﻞ‪� .‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻋ ِﻤﻞ ﻗﻠِﻴﻼ‬
‫َ ً‬ ‫َُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺟ َﺮ ﻛﺜِ�ا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ ﺑﺨﺎريﺳﺖ‪[.‬‬ ‫و ِ‬
‫أ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮاء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي زرهﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﺠﻨﮕﻢ ﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮم؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮ و ﺳﭙﺲ ﺟﻬﺎد ﮐﻦ«‪.‬‬
‫آن ﻣﺮد اﺳﻼم آورد و ﺳﭙﺲ ﺟﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﻤﻞ‬
‫اﻧﺪﮐﯽ اﻧﺠﺎم داد و ﭘﺎداش ﻓﺮاواﻧﯽ ﯾﺎﻓﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1896:‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 183‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2808 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1900:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪342‬‬
‫َّ َّ َّ َ َ َ َ َ ٌ َ ْ ُ ُ َ َّ َ ُ ُّ ْ َ ْ َ َ ُّ ْ َ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ‬ ‫ﺟﻊ إِﻰﻟ‬‫أ�ﺲ‪ ‬أن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ أﺣﺪ ﻳﺪﺧﻞ اﺠﻟﻨﺔ �ِﺐ أن ﻳﺮ ِ‬ ‫‪ -١٣١٩‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ‬ ‫َّ َّ ُ َ َ َ َّ ْ َ ْ َ َ ُّ ْ َ َ ُ ْ َ َ َ ْ َ ََّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َُ َ ََ‬
‫ات؛ ل ِﻤﺎ‬
‫ﺟﻊ إِﻰﻟ اﺪﻟ�ﻴﺎ‪� ،‬ﻴﻘﺘﻞ ﻋﺮﺸ مﺮ ٍ‬ ‫وﻪﻟ ﻣﺎ ﻰﻠﻋ اﻷر ِض ﻣِﻦ ﻲﺷ ٍء إِﻻ الﺸ ِﻬﻴﺪ‪� ،‬ﺘﻤ� أن ﻳﺮ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻳ َﺮى ﻣ َِﻦ الﻜ َﺮاﻣ ِﺔ«‪.‬‬
‫َّ َ َ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َو ِ� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬ل ِﻤﺎ ﻳ َﺮى ﻣِﻦ ﻓﻀ ِﻞ الﺸﻬﺎدة ِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺷﻮد و‬
‫آنﮔﺎه دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺎزﮔﺮدد و ﻫﺮ آنﭼﻪ روي زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬از آنِ او‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺷﻬﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺰت و اﺣﺘﺮاﻣﯽ ﮐﻪ در ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬آرزو ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺎزﮔﺮدد و ده ﺑﺎر ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آنﭼﻪ از ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﻬﺎدت ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ‬
‫ﺎل‪ْ �َ » :‬ﻐﻔ ُﺮ ُ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٣٢٠‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗ‬
‫ُ َّ َ ْ َّ َّ ْ‬ ‫ْ َّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺪﻟ� َﻦ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ل ِﻠﺸ ِﻬﻴ ِﺪ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء إِﻻ‬
‫َّ َّ ْ‬ ‫ُ َ ِّ ُ َّ‬ ‫َُْ‬
‫اﺪﻟ� َﻦ«‪.‬‬ ‫ﺳبﻴﻞ اﷲِ ﻳ�ﻔ ُﺮ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء إﻻ‬
‫ِ‬ ‫َو ِ� رواﻳ ٍﺔ ﻪﻟ‪» :‬اﻟﻘﺘﻞ ﻲﻓ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻫﻤﻪي‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺷﻬﯿﺪ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺪﻫﯽِ او را ﻣﯽآﻣﺮزد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن در راه اﷲ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪،‬‬
‫ﺟﺰ ﻗﺮض اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ْ َ َ َ ُ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ََ ََ‬
‫ِﻴﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺬﻛ َﺮ لﻬ ْﻢ أن‬ ‫ﺑﻦ ر�ﻲﻌ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎم �‬ ‫َ ِ‬ ‫ﺎرث‬
‫ِ‬ ‫اﺤﻟ‬ ‫‪‬‬ ‫‪ -١٣٢١‬ﻋِﻦ أﻲﺑ �ﺘﺎدة‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬
‫رﺳﻮل اﷲ أ َرأﻳﺖ‬ ‫�َ‬ ‫ﻤﺎل‪� ،‬ﻘﺎم َرﺟﻞ ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ‬ ‫اﻹ َﻳﻤﺎن ﺑ ِﺎﷲ أﻓﻀﻞ اﻷﻋ ِ‬
‫َ‬
‫ﻴﻞ اﷲ‪ ،‬و ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬‫ِ‬ ‫ﻬﺎد‬‫اﺠﻟ‬
‫ِ‬
‫َْ ْ ُ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ ُ ِّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ ْ ُ‬
‫ﻴﻞ اﷲ‪ ،‬أﺗ�ﻔﺮ ﻋ� ﺧﻄﺎﻳﺎى؟ ﻓﻘﺎل ﻪﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻧﻌﻢ إِن ﻗﺘِﻠﺖ ِﻲﻓ‬ ‫إِن ﻗﺘِﻠﺖ ِﻲﻓ َ ﺳبِ ِ‬
‫ْ ُْ‬ ‫ُ‬ ‫َُّ‬ ‫ُْ ٌ َْ ُْ‬ ‫َُْ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺑﺮ«‪� .‬ﻢ ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻛﻴﻒ ﻗﻠﺖ؟«‬ ‫ٍ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻏ�‬ ‫ﻞ‬ ‫ِ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺐ‪،‬‬ ‫ﺴ‬
‫ِ‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫ﺎﺑﺮ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻧ‬‫وأ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻴﻞ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ﺳ‬
‫َ ْ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َ َّ ُ ِّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ َ ْ ُ ْ ُ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬أ َرأﻳﺖ إِن ﻗﺘِﻠﺖ ِﻲﻓ ﺳبِﻴﻞ اﷲ‪ ،‬أﺗ�ﻔﺮ ﻋ� ﺧﻄﺎﻳﺎي؟ ﻓﻘﺎل رﺳﻮلاﷲ‪» :‬ﻧﻌﻢ وأﻧﺖ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ ْ َ َ َّ ْ َ َ‬ ‫ُ ٌ ََْ ُْ‬ ‫ٌ َُْ‬
‫ﺮﺒ�ﻞ ﻗﺎل ِﻲﻟ ذل ِﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺟ ِ‬‫ﺻﺎﺑِﺮ �ت ِﺴﺐ‪ ،‬ﻣﻘﺒِﻞ �� ﻣﺪﺑِﺮ‪ ،‬إِﻻ اﺪﻟ�ﻦ ﻓﺈِن ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2817:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1877 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1886:‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1885 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 222‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪343‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﯿﺎن ﯾﺎراﻧﺶ اﯾﺴﺘﺎد و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را‬
‫ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ او‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮدي ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ در راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮم‪ ،‬آﯾﺎ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻢ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آري؛ اﮔﺮ ﺑﺎ ﺻﺒﺮ و ﭘﺎﯾﺪاري و ﺑﻪ‬
‫اﻣﯿﺪ ﭘﺎداش‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎمِ روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﻓﺮار ﻧﮑﻨﯽ و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮي‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﮔﻔﺘﯽ؟« ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ در راه‬
‫اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮم‪ ،‬آﯾﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻢ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آري؛ اﮔﺮ ﺑﺎ ﺻﺒﺮ و ﭘﺎﯾﺪاري و ﺑﻪ‬
‫اﻣﯿﺪ ﭘﺎداش‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎمِ روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﻓﺮار ﻧﮑﻨﯽ و ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮي‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ ﺑﺨﺸﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﺪﻫﯽ ﯾﺎ ﻗﺮﺿﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي ﺗﻮﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ را ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﭼﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎوي ﻧﮑﺎﺗﯽﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﻣﻮر ﯾﺎراﻧﺶ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺟﻮاﻧﯽ ﻧﺰد آن ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺮوم؛ اﻣﺎ ﭼﻪ ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺳﺎز و ﺑﺮگ‪ ‬ﺟﻨﮕﯽ ﻧﺪارم‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬او را ﺑﻪ ﻣﺮدي ﺣﻮاﻟﻪ داد ﮐﻪ وﺳﺎﯾﻞ رزﻣﯽ ﻓﺮاﻫﻢ دﯾﺪه و ﺳﭙﺲ ﺑﯿﻤﺎر ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺮود‪ .‬آن ﺟﻮان ﺑﻪ ﺳﻔﺎرش رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰد آن ﻣﺮد‬
‫رﻓﺖ و وﺳﺎﯾﻞ رزﻣﯽِ او را درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد‪ .‬آن ﻣﺮد ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻤﻪي وﺳﺎﯾﻞ‬
‫رزﻣﯽ ﻣﺮا ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻮان ﺑﺪه ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﻨﯽ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي را ﻧﮕﻪ ﻧﺪاري‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫در آن ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺑﺮﮐﺖ ﻣﯽﻧﻬﺪ‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ آن ﺟﻮان را ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﻣﺠﻬﺰ ﮐﺮد و‬
‫وﺳﺎﯾﻞ رزﻣﯽِ ﺧﻮد را در اﺧﺘﯿﺎر او ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ »ﻫﺮﮐﺲ ﺳﺎز و ﺑﺮگ ﺟﻨﮕﯽِ ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ‬راه اﷲ‬
‫را ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨﺪ‪) ،‬ﮔﻮﯾﺎ( ﺧﻮد ﺟﻬﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ در ﻏﯿﺎب ﻣﺠﺎﻫﺪ راه اﷲ‪،‬‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺧﻮد ﺟﻬﺎد ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﺪهاي را ﺑﻪ ﺟﻨﮓ ﺑﺎ »ﺑﻨﯽﻟﺤﯿﺎن« ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎﯾﺪ از ﻫﺮ دو ﻣﺮد‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﻧﻔﺮ ‪ -‬ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد‪ -‬ﺧﺮوج ﮐﻨﺪ« و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﻧﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ از‬
‫ﺷﻤﺎ در ﻏﯿﺎب ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻮاده و اﻣﻮال وي ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻧﮕﻬﺪاري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﺼﻒ‬
‫ﭘﺎداش ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻣﯽﺑ‪‬ﺮَد« و ﻧﯿﻢ دﯾﮕﺮِ ﭘﺎداش از آنِ ﻣﺠﺎﻫﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﯾﮑﯽ‬
‫از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬زﯾﺮِ ﺳﺎﯾﻪﻫﺎي ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ«؛‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪344‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮﮐﻪ در راه اﷲ ﺟﻬﺎد و ﭘﯿﮑﺎر ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺳﺒﺐ ورودش ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از دروازهﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬دروازهي ﺟﻬﺎد ﻧﺎﻣﯿﺪه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪان راه‪ ‬اﷲ‪ ،‬از اﯾﻦ دروازه ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽروﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺷﻬﺎدت ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن در راه‬
‫اﷲ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺟﺰ ﻗﺮض اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﻫﯽِ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﭙﺮدازد و اﮔﺮ ﺑﺪﻫﯽاش را در دﻧﯿﺎ ادا ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ در آﺧﺮت ادا ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد و ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﭘﺎﺳﺦﮔﻮي ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎرش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻬﻞاﻧﮕﺎري در اداي ﺑﺪﻫﯽ ﻫﺸﺪار‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﻣﺴﺄﻟﻪي ﮐﻢاﻫﻤﯿﺖ ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮏ‬
‫ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺰ در ﻫﻨﮕﺎم ﺿﺮورت ﯾﺎ ﻧﯿﺎز ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﻗﺮض ﻧﮕﯿﺮﯾﻢ‬
‫و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﺎدي‪ ،‬ﺧﻮد را زﯾﺮ ﺑﺎرِ ﻗﺮض ﻧﺒﺮﯾﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﺮدي از رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ زﻧﯽ را ﺑﻪ ازدواﺟﺶ درآورﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از آن ﻣﺮد ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬آﯾﺎ‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﻣﻬﺮش داري«؟ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ دارم‪ ،‬ازارِ ﻣﻦ اﺳﺖ«‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ازارش را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻬﺮﯾﻪ ﺑﻪ آن زن ﺑﺪﻫﺪ؟ اﮔﺮ آن را ﺑﻪ آن زن ﻣﯽداد‪،‬‬
‫ﺧﻮد ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻧﺪاﺷﺖ و اﮔﺮ ﺧﻮد آن را ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬آن زن ﺑﺪون ﻣﻬﺮ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ! ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮو ﭼﯿﺰي ﭘﯿﺪا ﮐﻦ؛ اﮔﺮ ﭼﻪ اﻧﮕﺸﺘﺮي آﻫﻨﯽ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ازدواج در ﻣﯿﺎن ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ آن ﻣﺮد‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫اﺟﺎزه ﻧﺪاد ﮐﻪ ﻗﺮض ﺑﮕﯿﺮد و او را ﺑﻪ ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻦ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﺴﺄﻟﻪي‬
‫ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺑﻮدن‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ ﻣﻬﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﺳﻨﺪي ﮐﻪ ﺟﺎي ﺑﺤﺚ دارد‪ ،‬رواﯾﺖ‬
‫ْ‬ ‫ُْ‬ ‫َّ َ ٌ‬ ‫ُْ‬ ‫َْ‬
‫الﻤﺆ ِﻣ ِﻦ ُﻣ َﻌﻠﻘﺔ ﺑِ َﺪﻳْ ِﻨ ِﻪ َﺣ َّﻰﺘ �ﻘﻰﻀ َ�ﻨ ُﻪ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻧﻔﺲ‬ ‫ﺷﺪه ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪�» :‬ﻔ ُﺲ‬
‫ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ ﺑﺪﻫﯽِ او واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﺪﻫﯽاش از ﺟﺎﻧﺐ او ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد«‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻣﻬﻢ را ﮐﻮﭼﮏ ﻧﺸﻤﺎرﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺪﻫﯽ‪ ،‬ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎلِ ﺷﺐ و ذﻟﺖ و ﺧﻮاريِ روز‬
‫را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل دارد و اﻧﺴﺎن ﺗﺎ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ زﯾﺮ ﺑﺎر ﻗﺮض ﻧﺮود و وﻟﺨﺮﺟﯽ ﻧﮑﻨﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭼﻮن‬
‫ﮐﻢ ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ و آن ﻗﺮض ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﮔﺎه ﺑﻪ ﺑﻪ ﺳﺮاغ وامﻫﺎي رﺑﻮي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 5087 ،5030 ،5029) :‬و‪(...‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1425 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪] .6779 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) 950‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪345‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﻣﯽروﻧﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺎن ﺷﺐ ﺧﻮد را داري‪ ،‬ﺻﺒﺮ ﮐﻦ و از اﯾﻦ‬
‫و آن‪ ،‬ﻗﺮض ﻧﮕﯿﺮ و از اﷲ ﺑﺨﻮاه ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺑﯽﻧﯿﺎز ﮔﺮداﻧَﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� َعل ٌ‬‫� مِن فَ ۡضلِهِۦٓ إن َشا ٓ َء إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِي� ُم ٱ َّ ُ‬
‫ُ‬ ‫َ َٗ َ َ ۡ‬ ‫ۡ ۡ‬
‫ِيم‬ ‫ۚ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿�ن خِف ُت ۡم � ۡيلة ف َس ۡوف ُ�غن‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٢٨ :‬‬ ‫َحك ‪ٞ‬‬
‫ِيم‪﴾٢٨‬‬
‫و اﮔﺮ از ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ ﻧﮕﺮان ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ داﻧﺎي ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ زﻧﺪﮔﯽ ﺗﺠﻤﻼﺗﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﺮض ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﺜﻼً‬
‫ﺗﻤﺎم ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﺣﺘﯽ راهﭘﻠﻪﻫﺎ را ﻓﺮش ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﮔﺮانﻗﯿﻤﺘﯽ ﺑﺨﺮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎرِ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر اﺷﺘﺒﺎﻫﯽﺳﺖ؛ وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﯾﮏ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﭘﻨﺞ ﻣﯿﻠﯿﻮﻧﯽ ﺑﺨﺮﯾﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﺧﻮد را ﺑﺮاي‬
‫ﺧﺮﯾﺪنِ ﯾﮏ ﺧﻮدروي ﺑﯿﺴﺖ ﻣﯿﻠﯿﻮن ﺗﻮﻣﺎﻧﯽ زﯾﺮ ﺑﺎر ﻗﺮض ﺑﺒﺮﯾﺪ؟‬
‫ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﮐﻢﻓﮑﺮي و ﺣﺘﯽ ﺿﻌﻒ اﯾﻤﺎن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﺑﺪﻫﯽ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن در راه اﷲ ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﺑﺎ ﭼﻪ ﺗﻮﺟﯿﻬﯽ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺟﺎزه دﻫﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺪون ﺿﺮورت‪ ،‬ﻗﺮض ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ﺿﺮورت‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﯿﺎز ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ‬
‫ﻧﯿﺎزﺗﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﺿﺮوري ﻧﺒﻮد و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﯿﺪ ﭼﯿﺰي ﺑﺨﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﻮﻟﺶ را ﻧﺪاﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺻﺒﺮ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬دﺳﺘﺘﺎن ﺑﺎزﺗﺮ ﺷﻮد و ﺧﺮجِ ﺧﻮد را ﻣﻄﺎﺑﻖ دﺧﻠﺘﺎن ﺗﻨﻈﯿﻢ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ و ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪي ﻣﺮدم‪» :‬ﭘﺎ از ﮔﻠﯿﻢ ﺧﻮد درازﺗﺮ ﻧﮑﻨﯿﺪ« ﮐﻪ دﭼﺎر ﻣﺸﮑﻞ ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﯾﺎن ذﮐﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺪﻫﮑﺎرﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺻﺪﻗﻪ‬
‫دادن را دوﺳﺖ دارﯾﻢ! اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﺑﺎ ﭼﻪ روﯾﯽ‬
‫ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؟ اﺑﺘﺪا واﺟﺐ و وﻇﯿﻔﻪي ﺷﺮﻋﯽ ﺧﻮد را ﮐﻪ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﺳﺖ‪ ،‬ادا‬
‫ﮐﻨﯿﺪ؛ آنﮔﺎه ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯿﺪ‪ .‬ﺣﮑﺎﯾﺖ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻬﺮي را وﯾﺮان‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﺎﺧﯽ ﺑﺴﺎزد!‬
‫در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺪون اﺳﻼم‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﺑﺮاي‬
‫ﺟﻬﺎدﮔﺮ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﻣﺮدي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺑﺮود؛ ﻋﺮض ﮐﺮد‪:‬‬
‫اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺟﻬﺎد ﮐﻨﻢ و ﺳﭙﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮم‪ ،‬ﯾﺎ اﺳﻼم ﺑﯿﺎورم و ﺳﭙﺲ ﺟﻬﺎد ﮐﻨﻢ؟‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮ و ﺳﭙﺲ ﺟﻬﺎد ﮐﻦ«‪ .‬آن ﻣﺮد ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺎد رﻓﺖ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪن ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن‪،‬‬
‫ﺷﺮط اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻫﯿﭻ ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ‪ ،‬ﺣﺞ‪ ،‬روزه و ﻫﯿﭻ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪346‬‬

‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهي دﯾﮕﺮي را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﯾﺎ اﺧﻼق و رﻓﺘﺎر ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺎ ﻣﺮدم دارد‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﻧﯿﮑﺶ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺪارد؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺗﻤﺎم ﻣﺎه رﻣﻀﺎن را روزه ﺑﮕﯿﺮد‬
‫و ﻧﻤﺎز ﻧﺨﻮاﻧَﺪ ﯾﺎ ﺣﺞ ﺑﮕﺰارد و ﺑﯽﻧﻤﺎز ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روزه و ﺣﺠﺶ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺑﺮاي آدمِ ﺑﯽﻧﻤﺎز رﻓﺘﻦِ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫س فَ َ� َ� ۡق َر ُ�وا ْ ٱل ۡ َم ۡسج َد ٱ ۡ َ َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َّ َ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون َ�َ ‪ٞ‬‬
‫� َرام﴾‬ ‫ِ‬ ‫��‬
‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا إِ�ما ٱلم ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[٢٨ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﻠﯿﺪﻧﺪ و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ اﻟﺤﺮام ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن‪ ،‬ﺷﺮط اﺳﺎﺳﯽِ ﻫﻤﻪي ﻋﺒﺎدتﻫﺎﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﺑﺪون اﺳﻼم‪،‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َّ‬ ‫ْ ُ ْ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ ٌُ ْ َ َ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ«‪.‬‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل َرﺟﻞ‪ :‬أ� َﻦ أﻧﺎ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ إن ﻗﺘِﻠﺖ؟ ﻗﺎل‪ِ » :‬ﻲﻓ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٣٢٢‬وﻋﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫ات �ﻦ ِﻲﻓ ﻳ ِﺪه ِ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎﺗﻞ ﺣﻰﺘ ﻗﺘِﻞ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫َ َْ َََ‬
‫ﻓﺄﻟﻰﻘ �ﻤﺮ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﮔﺮ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮم‪ ،‬ﮐﺠﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد؟ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در ﺑﻬﺸﺖ«‪ .‬آن ﻣﺮد‪ ،‬ﺧﺮﻣﺎﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ در دﺳﺖ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬اﻧﺪاﺧﺖ و ﺟﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ ْ َ ُ ُ َ َّ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َْ ََ‬
‫ِ� إِﻰﻟ‬ ‫ﺮﺸ�‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ا�ﻄﻠﻖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬و َأﺻﺤﺎﺑﻪ ﺣﻰﺘ ﺳﺒﻘﻮا الﻤ ِ‬ ‫‪ -١٣٢٣‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ ٌ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ َ َ ُ ْ ُ َ َ‬
‫َ‬
‫ﻲﺷ ٍء ﺣﻰﺘ أ�ﻮن أﻧﺎ‬ ‫ﺮﺸ�ﻮن‪� ،‬ﻘﺎل َرﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻻ �ﻘ ِﺪﻣﻦ أﺣﺪ ﻣِﻨ� ْﻢ إِﻰﻟ‬ ‫ﺑﺪ ٍر‪ ،‬وﺟﺎء الﻤ ِ‬
‫ُ ُ َ َ َّ َ ْ ُ َ َّ َ ُ َ ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ َُ َََ ُ ْ ُ َ ََ َ‬
‫ﺮﺸ�ﻮن‪� ،‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻗﻮمﻮا إِﻰﻟ ﺟﻨ ٍﺔ ﻋﺮﺿﻬﺎ الﺴﻤﺎوات واﻷرض«؛‬ ‫دوﻧﻪ«‪ .‬ﻓﺪﻧﺎ الﻤ ِ‬
‫َ َّ َ ْ ُ َ َّ َ ُ َ ْ ُ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُّ‬ ‫ْ‬ ‫� ْ� ُﻦ ُ‬ ‫َ َ َُ ُ‬
‫ﻮل ُ� َﻤ ْ ُ‬
‫اﻷرض؟‬ ‫ﺎم اﻷﻧﺼﺎرِي‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﺟﻨﺔ ﻋﺮﺿﻬﺎ الﺴﻤﺎوات و‬ ‫اﺤﻟ َﻤ ِ‬ ‫ﻗﺎل‪� :‬ﻘ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َْ ُ َ ََ َ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ََْ َ َ َ َ ََ َ‬
‫ﻗﺎل‪�» :‬ﻌﻢ«؛ ﻗﺎل‪ :‬ﺑ ٍﺦ ﺑ ٍﺦ‪� ،‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺎ � ِﻤﻠﻚ ﻰﻠﻋ ﻗﻮل ِﻚ ﺑ ٍﺦ ﺑ ٍﺦ؟« ﻗﺎل‪ :‬ﻻ واﷲِ ﻳﺎ‬
‫ْ َ‬ ‫ﺄﺧ َﺮ َج َ� َﻤ َ‬‫َ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ ْ َ َ َ َ َّ َ ْ ْ َ َ ْ‬ ‫ُ َ‬
‫ات ﻣِﻦ ﻗ َﺮﻧ ِ ِﻪ‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫ﺮ‬ ‫َرﺳﻮل اﷲِ إِﻻ رﺟﺎء أن أ�ﻮن ﻣِﻦ أﻫﻠِﻬﺎ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﺈﻧﻚ ﻣِﻦ أﻫﻠِﻬﺎ«‪ .‬ﻓ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1322 :‬؛ ﺑﺨﺎري ﻧﯿﺰ اﯾﻦ رواﯾﺖ را ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 4046‬آورده اﺳﺖ‪] .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 90‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪347‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬
‫ّ َ ََ ٌ َ َ ٌ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ُ ْ ُ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َّ ُ َ َ َ‬
‫ﺤﻟﻴﺎة ﻃ ِﻮ�ﻠﺔ‪ ،‬ﻓ َﺮ�‬ ‫ﻓﺠﻌﻞ ﻳﺄ�ﻞ ﻣِﻨﻬﻦ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﻟ ِﻦﺌ أﻧﺎ ﺣﻴﻴﺖ ﺣﻰﺘ آ�ﻞ �ﻤ َﺮ ِاﻲﺗ ﻫ ِﺬه ِ إ�ﻬﺎ‬
‫ْ ُ َ َ َ ُ َ َّ ُ َ‬ ‫َ َ َ َُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑِﻤﺎ ﺎﻛن َﻣﻌﻪ ﻣ َِﻦ اﺘﻟَّﻤ ِﺮ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎﺗﻠﻬ ْﻢ ﺣﻰﺘ ﻗﺘِﻞ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ رﻫﺴﭙﺎر ﺑﺪر ﺷﺪﻧﺪ و ﭘﯿﺶ از‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺑﻪ آنﺟﺎ رﺳﯿﺪﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ ﻣﺸﺮﮐﺎن آﻣﺪﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﭘﯿﺶ از اﻗﺪام و ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ ﻫﯿﭻ اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﮑﻨﺪ«‪ .‬ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪﺳﻮي ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﻬﻨﺎﯾﺶ ﺑﻪﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﯿﺮ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﻤﺎم اﻧﺼﺎري‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﻬﺸﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﻬﻨﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ؟! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ«‪ .‬ﻋﻤﯿﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪﺑﻪ!‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺗﻮ را ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ "ﺑﻪﺑﻪ" واداﺷﺖ؟« ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺟﺰ اﯾﻦﮐﻪ آرزو ﮐﺮدم ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺸﺘﯿﺎن ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺘﯽ ﻫﺴﺘﯽ«‪ .‬ﻋﻤﯿﺮ‪ ‬ﭼﻨﺪ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ از ﺗﯿﺮداﻧﺶ درآورد و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮردنِ‬
‫آنﻫﺎ ﮐﺮد؛ ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻢ اﯾﻦ ﺧﺮﻣﺎﻫﺎ را ﺑﺨﻮرم‪ ،‬اﯾﻦ ﻋ‪‬ﻤﺮي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺑﻮد )و وﻗﺖ‪ ‬زﯾﺎدي ﻣﯽﺑﺮد(‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﭼﻪ ﺧﺮﻣﺎ داﺷﺖ‪ ،‬اﻧﺪاﺧﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺟﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻬﯿﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ْ َ ْ َ َ َ َ ً ُ َ ِّ ُ َ ُ َ ُّ َّ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ٌ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬أن ا�ﻌﺚ ﻣﻌﻨﺎ ِرﺟﺎﻻ �ﻌﻠﻤﻮﻧﺎ اﻟﻘ ْﺮآن َوالﺴﻨﺔ‪،‬‬ ‫ﺎس إِﻰﻟ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫‪ -١٣٢٤‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺟﺎء ﻧ‬
‫َ َ ٌ َْ َُ َ‬
‫ِﻴﻬﻢ ﺧ ِﺎﻲﻟ ﺣﺮام‪� ،‬ﻘﺮؤون‬
‫َ‬ ‫ّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ َْ ْ َ ْ َ َ ُ ً َ‬
‫ﺎر �ﻘﺎل لﻬﻢ‪ :‬اﻟﻘﺮاء‪ِ � ،‬‬ ‫�ﺒﻌﺚ إﻴﻟ ِﻬﻢ ﺳﺒ ِﻌ� رﺟﻼ ﻣِﻦ اﻷﻧﺼ ِ‬
‫َ ْ‬ ‫َّ َ َ ُ َ َ َ َ َ ُ َ ُ‬ ‫ُ ْ َ َ َ َ َ َ ُ َ َّ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ َ ُ‬
‫ﺠ ِﺪ‪،‬‬ ‫�ﻴﺌﻮن ﺑِﺎلﻤﺎءِ‪� ،‬ﻴﻀﻌﻮﻧﻪ ﻲﻓ الﻤﺴ ِ‬ ‫ﺎر ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻬ‬‫ﺎﻨﻟ‬‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻮا‬ ‫اﻟﻘﺮآن‪ ،‬و�ﺘﺪارﺳﻮن ﺑِﺎلﻠﻴ ِﻞ �ﺘﻌﻠﻤﻮن‪ ،‬و�ﻧ‬
‫ُّ َّ َ ُ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ ُّ َ َ َ ُ‬ ‫َّ َ َ َ ْ‬ ‫َ ََْ ُ َ ََ ُ َُ َ َْ َُ َ‬
‫ﺮﺘون ﺑ ِ ِﻪ اﻟﻄﻌﺎم ﻷﻫ ِﻞ الﺼﻔﺔِ‪ ،‬ول ِﻠﻔﻘﺮاءِ‪� ،‬ﺒﻌﺜﻬﻢ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ‬ﻌﺮﺿﻮا‬ ‫و �ﺘ ِﻄﺒﻮن �ﻴبِﻴﻌﻮﻧﻪ‪ ،‬و�ﺸ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ َّ َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ‬ ‫َُ ْ ََ َ ُ ُ ْ ََْ ْ َْ ُ‬
‫ﺮﺿﻴﻨﺎ‬ ‫لﻬﻢ �ﻘﺘﻠﻮﻫﻢ �ﺒﻞ أن �ﺒﻠﻐﻮا الﻤﺎﻜن‪� ،‬ﻘﺎلﻮا‪ :‬ا�َّ ﺑﻠﻎ �ﻨﺎ ﻧبِﻴﻨﺎ �ﻧﺎ ﻗﺪ ﻟ ِﻘﻴﻨﺎك ﻓ ِ‬
‫َ َ َ َ ُ ْ َ َّ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫َ ُ ٌ َ ً َ َ َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َْ َ‬
‫�ﻨﻚ َو َر ِﺿﻴﺖ �ﻨﺎ‪َ ،‬وأﻰﺗ َرﺟﻞ ﺣﺮاﻣﺎ ﺧﺎل أ� ٍﺲ ﻣِﻦ ﺧﻠ ِﻔ ِﻪ‪� ،‬ﻄﻌﻨﻪ ﺑ ِ ُﺮﻣ ٍﺢ ﺣﻰﺘ أ�ﻔﺬهُ‪� ،‬ﻘﺎل‬
‫َّ ُ َ ُ‬ ‫َّ ْ َ ُ َ ْ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ ٌ ُ ُ‬
‫ﺣ َﺮام‪ :‬ﻓ ْﺰت َو َرب الﻜﻌﺒﺔِ‪� ،‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إن إﺧ َﻮاﻧ� ْﻢ ﻗﺪ ﻗﺘِﻠﻮا َو��ﻬ ْﻢ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ا�َّ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1901 :‬‬

‫)‪ (2‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎنِ دﯾﮕﺮي‪،‬‬
‫واژهي ﺷﻬﯿﺪ را ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ دﻟﯿﻠﯽ روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﯿﺮ‪ ‬ﻧﻮﯾﺪ‬
‫داد ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺘﯽﺳﺖ؛ و ﺑﻨﺪه ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻗﺮﯾﻨﻪ‪ ،‬واژهي ﺷﻬﯿﺪ را ﺑﺮاي آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدم‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪348‬‬
‫َ َ َّ‬ ‫َ َْ َ‬ ‫َ ِّ ْ َ َّ َ َّ َ َّ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ﻴﺖ �ﻨﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ‪ ‬ﻣﺴﻠﻢ‬ ‫ﺑﻠﻎ �ﻨﺎ ﻧبِﻴﻨﺎ �ﻧﺎ ﻗﺪ ﻟ ِﻘﻴﻨﺎك ﻓ َﺮ ِﺿﻴﻨﺎ �ﻨﻚ َو َر ِﺿ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻣﺮداﻧﯽ را ﺑﺎ ﻣﺎ‬
‫ﺑﻔﺮﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻗﺮآن و ﺳﻨﺖ را آﻣﻮزش دﻫﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻔﺘﺎد ﻣﺮد از اﻧﺼﺎر را‬
‫ﻧﺰدﺷﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن‪ ،‬ﻗُﺮّاء )ﻗﺎرﯾﺎن( ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و داﯾﯽام ﺣﺮام‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﺎ آﻧﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺷﺐﻫﺎ آنرا ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و روز‪ ،‬آب ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﻣﯽآوردﻧﺪ و ﺑﺎ ﺟﻤﻊآوري و ﻓﺮوشِ ﻫﯿﺰم ﺑﺮاي اﻫﻞ ﺻ‪‬ﻔﻪ و دﯾﮕﺮ ﻓﻘﯿﺮان‪ ،‬ﻏﺬا‬
‫ﻣﯽﺧﺮﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻧﺎن را ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﭘﯿﺶ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮان‬
‫]ﺑﻨﯽﻋﺎﻣﺮ[ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﻪي آنﻫﺎ را ﮐُﺸﺘﻨﺪ‪ - .‬اﯾﺸﺎن در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮگ‪-‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﻃﺮف ﻣﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن ﺑﺮﺳﺎن ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ دﯾﺪار ﺗﻮ آﻣﺪﯾﻢ و از ﺗﻮ ﺧﺸﻨﻮد‬
‫ﮔﺸﺘﯿﻢ و ﺗﻮ ﻧﯿﺰ از ﻣﺎ ﺧﺸﻨﻮد ﺷﺪي«‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬از ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮ ﺑﻪ ﺣﺮام‪ ،‬داﯾﯽِ‬
‫اﻧﺲ‪ $‬ﺣﻤﻠﻪ ﮐﺮد و او را ﺑﺎ ﻧﯿﺰه ﮐُﺸﺖ‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺣﺮام‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﮐﻌﺒﻪ ﮐﻪ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﺪم«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ - ‬در ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ -‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮادراﻧﺘﺎن ﮐﺸﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﻃﺮف ﻣﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن ﺑﺮﺳﺎن ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ دﯾﺪار ﺗﻮ‬
‫آﻣﺪﯾﻢ و از ﺗﻮ ﺧﺸﻨﻮد ﮔﺸﺘﯿﻢ و ﺗﻮ ﻧﯿﺰ از ﻣﺎ ﺧﺸﻨﻮدي ﺷﺪي«‪.‬‬
‫َ‬ ‫ِّ َ َ ُ ُ َّ ْ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺑﺪر‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‬ ‫ٍ‬ ‫ِﺘﺎل‬
‫ِ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻋﻦ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺮﻀ‬
‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ﺲ‬ ‫�‬ ‫أ‬ ‫ﻋ�‬ ‫ب‬ ‫ﺎﻏ‬ ‫‪ -١٣٢٥‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪:‬‬
‫ُ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫الﻤﺮﺸ� َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ُ‬
‫��ﻦ اﷲ ﻣﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻟ‬ ‫اﻤﻟﺮﺸ��‬ ‫ﻗﺘﺎل‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻬ‬ ‫أﺷ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻦﺌ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻟ‬ ‫‪،‬‬ ‫ِ�‬ ‫ِ‬ ‫ِﺘﺎل ﻗﺎﺗﻠﺖ‬
‫ﻏِﺒﺖ ﻋﻦ أو ِل ﻗ ٍُ‬
‫َ َُ‬ ‫ْ َ ُ ْ َ َّ‬ ‫ُ ْ ُ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬
‫إﻴﻟﻚ مِﻤﺎ ﺻﻨﻊ ﻫﺆﻻءِ‬ ‫ﺣﺪ اﻧ�ﺸﻒ الﻤﺴﻠِﻤﻮن ﻓﻘﺎل‪ :‬ا�َّ أ�ﺘ ِﺬر‬ ‫أﺻﻨﻊ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ ﺎﻛن ﻳﻮم أ ٍ‬
‫ﺳﻌ ُﺪ ْ�ﻦُ‬ ‫َ ُ َّ َ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َُ َ‬ ‫ُ َ ْ َ َّ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َْ‬
‫ﺮﺸ� ِ� �ﻢ �ﻘﺪم ﻓﺎﺳﺘﻘﺒﻠﻪ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻌ� أﺻﺤﺎﺑﻪ وأﺑﺮأ إﻴﻟﻚ مِﻤﺎ ﺻﻨﻊ ﻫﺆﻻءِ ﻳﻌ� الﻤ‬
‫ٌْ‬ ‫ُ ََ ْ ُ ُ ُ‬ ‫ْ َّ ُ َ ِّ َّ ْ‬ ‫ْ ُ ْ ُ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬
‫ون أﺣ ٍﺪ‪ .‬ﻗﺎل ﺳﻌﺪ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫د‬ ‫ِﻦ‬
‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻬ‬ ‫�‬ ‫ﻣﻌﺎ ٍذ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ ﺳﻌﺪ �ﻦ ﻣﻌﺎ ٍذ اﺠﻟﻨﺔ ورب اﻨﻟ ِ ِ ِ ِ ِ‬
‫ر‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺟ‬ ‫أ‬ ‫�‬ ‫إ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺮﻀ‬
‫َ َ ْ ً َّ‬ ‫ْ ً‬ ‫ََ َ َ ٌ َ َْ‬ ‫ََ ْ َ ْ ُ‬
‫ﻴﻒ‪،‬‬
‫ﺮﺿ�ﺔ ﺑِﺎلﺴ ِ‬ ‫�ﻤﺎ اﺳﺘﻄﻌﺖ ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻣﺎ ﺻﻨﻊ‪ ،‬ﻗﺎل أ�ﺲ‪ :‬ﻓﻮﺟﺪﻧﺎ ﺑ ِ ِﻪ ﺑِﻀﻌﺎ وﺛﻤﺎ�ِ�‬
‫َ ُ َ ٌ َّ‬ ‫ُ ُ َ َ‬ ‫ْ ُ َ ُ َ َ َّ َ‬ ‫ْ ً ْ‬ ‫ْ َ ًَْ ُ ْ‬
‫ﺮﺸ�ﻮن ﻓﻤﺎ ﻋﺮﻓﻪ أﺣﺪ إِﻻ‬ ‫ِ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﻪ‬‫ِ‬ ‫أو ﻃﻌﻨﺔ ﺑِﺮﻣ ٍﺢ‪ ،‬أو رﻣﻴﺔ �ِﺴﻬ ٍﻢ‪ ،‬ووﺟﺪﻧﺎه ﻗﺪ ﻗﺘِﻞ وﻣﺜ ِ‬
‫ﺑ‬ ‫ﻞ‬
‫أﺷﺒﺎ ِﻫ ِﻪ‪ّ ﴿ :‬مِنَ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ ُّ َّ َ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫ٌ‬ ‫ُ ْ ُُ َ‬
‫أﺧﺘﻪ ﺑِبﻨﺎﻧ ِ ِﻪ‪ .‬ﻗﺎل أ�ﺲ‪ :‬ﻛﻨﺎ ﻧﺮى أو �ﻈﻦ أن ﻫ ِﺬه ِ اﻵﻳﺔ ﻧﺰﻟﺖ ﻓﻴ ِﻪ و ِ�‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2801 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.677 :‬‬

 ‫‪349‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫� َعلَ ۡيهِ فَم ۡن ُهم َّمن قَ َ ٰ َ ۡ ُ‬

‫� � َبهۥ﴾ ]اﻷﺣﺰاب ‪[٢٣ :‬‬
‫ُۡ ۡ َ َ ‪ٞ‬‬
‫ال َص َدقُوا ْ َما َ� ٰ َه ُدوا ْ ٱ َّ َ‬ ‫ٱلمؤ ِمن ِ� رِج‬
‫� ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺧ ِﺮﻫﺎ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﺑﺎب ﻣﺠﺎﻫﺪت آﻣﺪه اﺳﺖ‪[.‬‬
‫إﻰﻟ آ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﻮﯾﻢ‪ ،‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ‪ ‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر‪ ،‬ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺖ؛‬
‫از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻏﺰوهاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن‬
‫ﺟﻨﮕﯿﺪي‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ .‬اﮔﺮ اﷲ ﺗﻮﻓﯿﻘﻢ دﻫﺪ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ دﯾﮕﺮي روﯾﺎروي ﻣﺸﺮﮐﺎن‬
‫ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮم‪ ،‬اﷲ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد ﮐﻪ ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد«‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﻨﮓ »اﺣﺪ«‬
‫روي داد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ‪ ،‬از ﮐﺎري ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ -‬اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ و از ﮐﺎري ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ -‬ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺰاري ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ«‪ .‬آنﮔﺎه )ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺸﺮﮐﺎن( ﭘﯿﺶ رﻓﺖ؛ در اﯾﻦ‬
‫ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ‪ ‬او را دﯾﺪ‪ .‬ﻋﻤﻮﯾﻢ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ ﮔﻔﺖ‪» :‬اي ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ!‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻮي آن را از ﺳﻮي اﺣﺪ ﻣﯽﺷﻨﻮم«‪.‬‬
‫ﺳﻌﺪ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬آنﭼﻪ او ﮐﺮد‪ ،‬از ﺗﻮان ﻣﻦ ﺧﺎرج اﺳﺖ«‪ .‬اﻧﺲ )ﺑﻦ‬
‫ﻣﺎﻟﮏ(‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬او را دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﻣ‪‬ﺜﻠﻪاش ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺟﺎي‬
‫ﺑﯿﺶ از ﻫﺸﺘﺎد زﺧﻢ ﺷﻤﺸﯿﺮ‪ ،‬ﺿﺮﺑﻪي ﻧﯿﺰه و اﺛﺮ ﺗﯿﺮ در ﺑﺪﻧﺶ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ‬
‫او را ﻧﺸﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺧﻮاﻫﺮش؛ آنﻫﻢ از روي اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ درﺑﺎرهي‬
‫او و اﻣﺜﺎل او ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪:‬‬
‫ّ َ ۡ ُ ۡ َ َ ‪ۡ َ ٰ َ َ َّ ُ ۡ َ ۡ َ َ َ َّ ْ ُ َ ٰ َ َ ْ ُ َ َ ٞ‬‬
‫� � َب ُهۥ‬ ‫﴿مِن ٱلمؤ ِمن ِ� رِجال صدقوا ما �هدوا ٱ� عليهِ� ف ِمنهم من ق‬
‫َّ ُ ْ َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َّ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٢٣ :‬‬ ‫َومِن ُهم من يَنت ِظ ُر ۖ َو َما بَدلوا � ۡبدِي� ‪﴾٢٣‬‬
‫در ﻣﯿﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻣﺮداﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﺎ اﷲ‪ ،‬ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ وﻓﺎ ﮐﺮدد؛ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن‬
‫ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ )و ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪﻧﺪ( و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ در اﻧﺘﻈﺎر )ﺷﻬﺎدت(‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ و )در ﭘﯿﻤﺎﻧﺸﺎن( ﻫﯿﭻ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮي ﻧﯿﺎوردهاﻧﺪ‪.‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ َّ ْ َ َ َ ُ َ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ ُ َ‬
‫� أﺗﻴ ِﺎ�‪ ،‬ﻓﺼ ِﻌﺪا ِﻲﺑ‬ ‫اﷲ‪» :‬رأﻳﺖ الﻠﻴﻠﺔ رﺟﻠ ِ‬ ‫‪ -١٣٢٦‬وﻋﻦ ﺳﻤ َﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل‬
‫ار َﻓ َﺪ ُ‬ ‫َ َّ‬
‫أﻣﺎ ﻫﺬه ِ َّ‬
‫اﺪﻟ ُ‬ ‫َّ َ َ ْ َ َ َ ً َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ ْ َ َ َ ُّ ْ َ َ ْ َ‬
‫ار‬ ‫ِ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﻗﺎﻻ‬ ‫ﺎ‪،‬‬ ‫ﻬ‬ ‫الﺸﺠﺮة ﻓﺄدﺧﻼ ِ� دارا ِ� أﺣﺴﻦ وأﻓﻀﻞ‪ ،‬لﻢ أر �ﻂ أﺣﺴﻦ ﻣِﻨ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2805 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .1903 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪111‬‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪350‬‬
‫ُّ َ َ‬
‫الﺸﻬﺪاءِ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در آن داﻧﺴﺘﻨﯽﻫﺎي‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ و انﺷﺎءاﷲ در ﺑﺎب "ﺣﺮام ﺑﻮدن دروغ" ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻤﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬دﯾﺸﺐ دو ﻧﻔﺮ دﯾﺪم ﮐﻪ ﻧﺰدم آﻣﺪﻧﺪ و ﻣﺮا ﺑﺎﻻي‬
‫درﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺰ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ زﯾﺒﺎﯾﯽِ آن ﻧﺪﯾﺪهام؛ آن دو ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪ ،‬از آنِ ﺷﻬﺪاﺳﺖ«‪.‬‬

‫ﺖ اﻨﻟَّ َّ‬ ‫ُ َ ََ َ‬ ‫ُ ُّ َ‬ ‫الﺮ ِ َ َ َ‬ ‫أم ُّ‬‫َّ َّ‬

‫ﻲﺒ‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫أﺗ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺔ‬‫اﻗ‬‫ﺮﺳ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ﺛﺔ‬ ‫�ﻴﻊ ﺑﻨﺖ اﻟﺮﺒاءِ و� أم ِ‬
‫ﺎر‬ ‫ﺣ‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬أن‬ ‫‪ -١٣٢٧‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ َّ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫ُ َ ِّ ُ َ ْ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ ْ َ‬
‫ﺎرﺛﺔ ‪ -‬و�ن ﻗﺘِﻞ ﻳﻮم ﺑﺪ ٍر ‪ -‬ﻓﺈن ﺎﻛن ﻲﻓ اﺠﻟﻨ ِﺔ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬أﻻ ﺤﺗﺪﺛ ِ� �ﻦ ﺣ‬
‫ُ َ َ َ َ َ ُ َّ َ َ َ َّ َ َ ٌ‬ ‫َ َْ ُ َ ْ َ َ َ َْ َ َ ْ ََ ْ ُ َ َْ‬
‫ﺟﻨﺎن ﻲﻓ‬ ‫ﺎرﺛﺔ إ�ﻬﺎ ِ‬ ‫ﺻﺮﺒت‪ ،‬و�ن ﺎﻛن �� ذل ِﻚ اﺟﺘﻬﺪ َت ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻲﻓ اﺒﻟﺎﻜءِ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬ﻳﺎ أم ﺣ ِ‬
‫َْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫َ َّ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻚ أﺻﺎب اﻟ ِﻔ ْﺮد ْوس اﻷﻰﻠﻋ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫اﺠﻟﻨﺔِ‪َ ،‬و�ن ا�ﻨ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬امرﺑﯿﻊ دﺧﺘﺮ ﺑﺮاء ﮐﻪ ﻣﺎدرِ ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻦ ﺳﺮاﻗﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! آﯾﺎ از ﺣﺎرﺛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ ﻧﻤﯽدﻫﯿﺪ؟ ‪-‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺣﺎرﺛﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ -.‬اﮔﺮ ﺣﺎرﺛﻪ در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ - ،‬ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮگ‪ ‬او‪ -‬ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽورزم و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯽﮔﺮﯾﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اي ﻣﺎدرِ ﺣﺎرﺛﻪ! ﺑﻬﺸﺖ داراي درﺟﺎت و ﺑﺎغﻫﺎي ﻓﺮواﻧﯽﺳﺖ و ﭘﺴﺮت در ﻓﺮدوس‬
‫ﺑﺮﯾﻦ ﺟﺎي دارد«‪.‬‬
‫وﻗ ْﺪ ُﻣ ِّﺜ َﻞ ﺑﻪ‪َ ،‬ﻓ ُﻮﺿ َﻊ َ� ْ َ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫�‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ﺎل‪ِ :‬ﻲﺟ َء ﺑِﺄﻲﺑ إِﻰﻟ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪‬‬ ‫‪ -١٣٢٨‬وﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ‪ $‬ﻗ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ ُ ُّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََْ ََ َْ ُ ْ‬
‫اﻟﺖ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﺗ ِﻈﻠﻪ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﺒ‪» :‬ﻣﺎ ز ِ‬ ‫ﺖ أ� ِﺸ ُﻒ َ� ْﻦ َو ْﺟ ِﻬ ِﻪ َ� َﻨ َﻬ ِﺎ� ﻗ ْﻮ ِ�‪� ،‬ﻘﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻳﺪﻳ ِﻪ؛ ﻓﺬﻫﺒ‬
‫ِ‬
‫) ‪(4‬‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫ﺑِﺄﺟﻨِﺤﺘِﻬﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﮑﺮِ ﭘﺪرم را ﮐﻪ ﻣ‪‬ﺜﻠﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫آوردﻧﺪ و ﺟﻠﻮي آن ﺑﺰرﮔﻮار ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ؛ ﻣﻦ ﭘﺎرﭼﻪ را از روي ﭼﻬﺮهاش ﮐﻨﺎر ﻣﯽزدم )ﺗﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(4674 ،2791) :‬‬

‫)‪ (2‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ رواﯾﺖ ﮐﺎﻣﻞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1386‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ در آن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ آن دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﺟﯿﺮﺋﯿﻞ و ﻣﯿﮑﺎﺋﯿﻞ ﺑﻮدﻧﺪ و آن درﺧﺖ‪ ،‬درﺧﺘﯽ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﻮد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2809 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2816 ،1244) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2471 :‬‬
 ‫‪351‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫او را ﺑﺒﯿﻨﻢ و ﻣﯽﮔﺮﯾﺴﺘﻢ(‪ .‬ﻋﺪهاي ﻣﺮا از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎز داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﺎ ﺑﺎلﻫﺎﯾﺸﺎن او را در ﺳﺎﯾﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ‬ ‫َّ‬
‫ﺣﻨﻴﻒ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺳﺄل اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ الﺸﻬﺎدة‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٣٢٩‬وﻋﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ْ َ َّ َ ُ ُ َ َ َ‬
‫ﺎزل الﺸﻬﺪاءِ‪َ ،‬و�ن ﻣﺎت ﻰﻠﻋ ﻓ َِﺮ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺷ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺑ ِ ِﺼﺪ ٍق ﺑﻠﻐﻪ اﷲ ﻣﻨ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﻨَﯿﻒ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ از اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻬﺎدت ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬او را ﺑﻪ درﺟﻪ ﯾﺎ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﻬﺪا ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ در‬
‫رﺧﺖﺧﻮاب ﺧﻮد ﺑﻤﯿﺮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﻬﯿﺪاﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﻬﺪا در ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ َ ۡ َ َ ٰ َ ۡ ُ ۡ َ َ ُ َ ُ ۡ َ َ ۡ َ ٰ َ ُ َ َّ َ ُ ُ ۡ َ َ َ ُ َ‬
‫� َّنة ۚ يُ�ٰتِلون ِ�‬ ‫﴿إِن ٱ� ٱش�ى مِن ٱلمؤ ِمن ِ� أنفسهم وأم�لهم بِأن لهم ٱ‬
‫ان﴾‬ ‫ونۖ َو ۡع ًدا َعلَ ۡيهِ َح ّٗقا � ٱ َّ� ۡو َرٮ ٰةِ َوٱ ۡ�� َ ُ ۡ َ‬
‫ۡ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ َ ُ ۡ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫يل وٱلقرء ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫يل ٱ�ِ �يقتلون و�قتل‬ ‫سب ِ ِ‬
‫]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١١١ :‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﺟﺎنﻫﺎ و ﻣﺎلﻫﺎي ﻣﻮﻣﻨﺎن را در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ از آﻧﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺮﯾﺪاري ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫اﯾﺸﺎن در راه اﷲ ﻣﯽﺟﻨﮕﻨﺪ و ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ وﻋﺪهي راﺳﺘﯿﻨﯽﺳﺖ ﺑﺮ اﷲ ﮐﻪ در‬
‫ﺗﻮرات و اﻧﺠﯿﻞ و ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﺻﺪاﻗﺖ‪ ،‬راﺳﺘﯽ و ﭘﺨﺘﮕﯽِ‬
‫اﯾﻤﺎنِ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺧﺒﺮ ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺷﻬﺪا ﭼﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎه و‬
‫ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺬاﯾﯽ را ﮐﻪ در دﺳﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺟﻬﺎد ﻣﯽﺷﺘﺎﻓﺘﻨﺪ‬
‫و ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪﻧﺪ و ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ دﯾﺪار اﷲ‪ ‬ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ از او راﺿﯽ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ و او ﻧﯿﺰ از آﻧﺎن راﺿﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺪون ﺷﮏ‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻓﻀﯿﻠﺖ آن رادﻣﺮدان‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از آﯾﻨﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﭘﺎيِ آﻧﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻋﻤﯿﺮ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﻤﺎم اﻧﺼﺎري‪ ‬را ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ روز ﺑﺪر از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪﺳﻮي ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﺸﺘﺎﺑﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﻬﻨﺎﯾﺶ ﺑﻪﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﯿﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﻬﺸﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﻬﻨﺎﯾﺶ ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮدﮔﯽ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .1909 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 58‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪352‬‬

‫اﺳﺖ؟! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ«‪ .‬ﻋﻤﯿﺮ‪ ‬ﭼﻨﺪ داﻧﻪ ﺧﺮﻣﺎ از ﺗﯿﺮداﻧﺶ درآورد و ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮردنِ‬
‫آنﻫﺎ ﮐﺮد؛ ﺳﭙﺲ ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻢ اﯾﻦ ﺧﺮﻣﺎﻫﺎ را ﺑﺨﻮرم‪ ،‬اﯾﻦ ﻋ‪‬ﻤﺮي ﻃﻮﻻﻧﯽﺳﺖ )و‬
‫وﻗﺖ‪ ‬زﯾﺎدي ﻣﯽﺑﺮد(‪ .‬ﻟﺬا ﻫﺮﭼﻪ ﺧﺮﻣﺎ داﺷﺖ‪ ،‬اﻧﺪاﺧﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن ﺟﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺷﻬﯿﺪ ﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﺑﻮدنِ او ﮔﻮاﻫﯽ داد‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ‪ ‬ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ اُﺣ‪‬ﺪ ﺑﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻮي آن را از ﺳﻮي اﺣﺪ ﻣﯽﺷﻨﻮم«‪ .‬اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ‪/‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي ازﮐﺮاﻣﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻫﺮﮐﻪ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫آن ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽدارد‪ .‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ‪ ‬در ﻫﻤﯿﻦ دﻧﯿﺎ و در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ روي زﻣﯿﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻮي‬
‫ﺑﻬﺸﺖ را ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺸﻤﺎم ﮐﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در‬
‫ﻫﻤﯿﻦ دﻧﯿﺎيِ ﺧﺎﮐﯽ‪ ،‬ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ را اﺣﺴﺎس ﮐﺮد و ﺑﺮ ﯾﻘﯿﻨﺶ اﻓﺰوده ﺷﺪ؛ ﻟﺬا او ﮐﻪ در‬
‫ﻏﺰوهي ﺑﺪر ﺣﺎﺿﺮ ﻧﺸﺪه و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وارد ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺷﺪ و آنﻗﺪر‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮ زد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬در ﻏﺰوهي ﺑﺪر ﺷﺮﮐﺖ ﻧﮑﺮده‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬را ﺑﻪ ﺟﻨﮕﯿﺪن دﺳﺘﻮر ﻧﺪاد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ دوﺳﺖ‬
‫دارد‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎ ﺧﺮوج ﮐﻨﺪ«؛ ﭼﻮن ﻫﺪﻓﺶ ﺷﺒﯿﺨﻮن زدن ﺑﻪ ﮐﺎروان ﺗﺠﺎرﺗﯽ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮﮐﺮدﮔﯽ اﺑﻮﺳﻔﯿﺎن از ﺷﺎم ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺸﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺴﯿﺎري از ﯾﺎران رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ دﺷﻤﻦ روﺑﻪرو ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ از اﯾﻦ رو ﻫﺮﮐﻪ دوﺳﺖ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺧﺮوج ﮐﺮد و ﻫﺮﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻧﻀﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﮐﻪ ﮔﻤﺎن‬
‫ﻧﻤﯽﮐﺮد ﺟﻨﮕﯽ روي دﻫﺪ‪ ،‬در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﺎﻧﺪ و ﭼﻮن در اﯾﻦ ﻏﺰوه ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! در ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻏﺰوهاي ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺟﻨﮕﯿﺪي‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻢ‪ .‬اﮔﺮ اﷲ ﺗﻮﻓﯿﻘﻢ دﻫﺪ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ دﯾﮕﺮي روﯾﺎروي ﻣﺸﺮﮐﺎن ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮم‪ ،‬اﷲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮدم ﻧﺸﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داد ﮐﻪ ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد«‪ .‬و ﭼﻮن ﺟﻨﮓ »اﺣﺪ« روي داد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﭘﯿﺶ رﻓﺖ و ﺟﻨﮕﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬او را‬
‫دﯾﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ ،‬ﻣ‪‬ﺜﻠﻪاش ﮐﺮده ﺑﻮدﻧﺪ و ﺟﺎي ﺑﯿﺶ از ﻫﺸﺘﺎد زﺧﻢ‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮ‪ ،‬ﺿﺮﺑﻪي ﻧﯿﺰه و اﺛﺮ ﺗﯿﺮ در ﺑﺪﻧﺶ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ او را ﻧﺸﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺮش؛ آنﻫﻢ از روي اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﺶ‪ .‬وي در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﯿﺎن دﺷﻤﻦ زد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ‪ ،‬از ﮐﺎري ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ -‬اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺬرﺧﻮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﻢ و از ﮐﺎري ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺸﺮﮐﺎن‪ -‬ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺰاري ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ«‪.‬‬
 ‫‪353‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫اﯾﻦ داﺳﺘﺎن و اﻣﺜﺎلِ آن‪ ،‬ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم را ﺑﺮاي‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاش‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺼﺪاق روﺷﻨﯽ از اﯾﻦ‬
‫ُ‬ ‫ُ َّ َّ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ﺳﺨﻦ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﺧ ْ ُ‬
‫ﻳﻠﻮﻧﻬﻢ‪َّ � ،‬ﻢ‬ ‫اﺬﻟﻳﻦ‬
‫ﺮ�‪� ،‬ﻢ ِ‬
‫ﺎس ﻗ ِ‬
‫� َّ‬
‫اﻨﻟ ِ‬
‫َّ َ ُ َ‬
‫ﻳﻦ ﻳﻠﻮ� ُﻬﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در دوران ﻣﻦ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‬ ‫اﺬﻟ‬
‫ِ‬
‫)ﺻﺤﺎﺑﻪ(‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻧﺴﻠﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از اﯾﺸﺎن ﻣﯽآﯾﻨﺪ )ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ(‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﻧﺴﻞِ ﺑﻌﺪي‪) ،‬ﺗﺒﻊ‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ(«‪.‬‬
‫***‬
‫ﺎد َة َﺻﺎدِﻗﺎ ً ُأ ْﻋﻄ َﻴ َﻬﺎ ولﻮ لَﻢْ‬
‫َ ْ َ َ َ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﻃﻠﺐ الﺸﻬ‬
‫ِ‬ ‫‪ -١٣٣٠‬وﻋﻦ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُ ُْ‬
‫ﺗ ِﺼﺒﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺎن ﺷﻬﺎدت‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ - ،‬ﭘﺎداشِ آن‪ -‬ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻧﺮﺳﺪ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ َ ُ َّ ُ ْ َ ِّ َ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ﺪ الﺸ ِﻬﻴﺪ ﻣِﻦ مﺲ اﻟﻘﺘ ِﻞ إِﻻ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻣ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪:‬‬‫ﻗﺎل‬ ‫‪‬‬‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٣٣١‬وﻋﻦ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ َ ُ َ َ ُ ُ‬
‫�ﺪ أﺣﺪ� ْﻢ ﻣِﻦ مﺲ اﻟﻘ ْﺮﺻ ِﺔ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻛﻤﺎ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻬﯿﺪ ﻫﻨﮕﺎم ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن دردي‬
‫اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪاﻧﺪازهي دردي ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ از ﻧﯿﺶﮔﻮنِ ]ﻣﻮرﭼﻪ ﯾﺎ ﻧﯿﺶِ‬
‫ﭘﺸﻪ[ ﺣﺲ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«‪.‬‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ﻋﻦ َ� ْﺒﺪ اﷲ ﺑْﻦ أﻲﺑ َأ ْ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻲﻘ �ِﻴﻬﺎ‬ ‫ِ ِ‬‫ﻟ‬ ‫ﻲﺘ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻣ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻳ‬‫�‬ ‫ﺾ‬‫ِ‬ ‫ﺑﻌ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫‪$‬‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٣٣٢‬و‬
‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ُ َّ ْ َ َ َ َّ‬
‫ﻤﻨ ْﻮا ﻟ ِﻘ َ‬
‫ﺎء‬ ‫ﺎس �ﻘﺎل‪��» :‬ﻬﺎ اﻨﻟَّﺎس ﻻ �ﺘ‬ ‫ﺖ الﺸﻤﺲ � َّﻢ ﻗﺎم ِﻲﻓ اﻨﻟَّ ِ‬ ‫ﻈﺮ ﺣﻰﺘ إِذا ﻣﺎﻟ ِ‬ ‫اﻟﻌﺪو‪ ،‬ا�ﺘ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َّ ْ َ َّ َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻌﺪ َّو‪َ ،‬وﺳﻠﻮا اﷲ اﻟﻌﺎ�ِﻴﺔ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻟﻘﻴﺘﻤﻮﻫﻢ ﻓﺎﺻ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﺮﺒوا‪ ،‬واﻋﻠﻤﻮا أن اﺠﻟﻨﺔ ﺤﺗﺖ ﻇِﻼ ِل‬ ‫ِ‬ ‫اﻟ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6429 ،3651 ،2652) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2533 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1908 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5813 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،3836 :‬ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪354‬‬
‫اﻫﺰ ْم ُﻬ ْﻢ َواﻧْ ُ ْ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ َّ َ‬ ‫ُ َّ َ َ‬ ‫ُّ ُ‬
‫ﺮﺼﻧﺎ‬ ‫ِ‬ ‫‪،‬‬ ‫اﻷﺣﺰاب‬ ‫م‬‫ﺎز‬
‫ِ‬ ‫ﻫ‬‫و‬ ‫ﺎب‪،‬‬ ‫ﺤ‬ ‫الﺴ‬ ‫ي‬‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ﺎب‬
‫ِ‬ ‫ِﺘ‬
‫ﻜ‬ ‫اﻟ‬ ‫ل‬‫�‬‫ِ‬ ‫ﻣ‬ ‫�‬
‫َّ‬ ‫ا‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻮف«‪� .‬ﻢ ﻗ‬
‫الﺴﻴ ِ‬
‫َ َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﻴ ِﻬ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽاوﻓﯽ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﯾﮑﯽ از روزﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫دﺷﻤﻦ روﺑﻪرو ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻌﺪ از زوال آﻓﺘﺎب ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﺮدم! روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ را آرزو ﻧﮑﻨﯿﺪ و از اﷲ‪ ،‬ﻋﺎﻓﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ؛ وﻟﯽ‬
‫اﮔﺮ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ روﺑﻪرو ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺒﺮ و ﭘﺎﯾﺪاري ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ دﻋﺎ ﮐﺮد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اي ﻧﺎزلﮐﻨﻨﺪهي ﮐﺘﺎب و اي ذاﺗﯽ ﮐﻪ اﺑﺮﻫﺎ را‬
‫ﺑﻪﺣﺮﮐﺖ درﻣﯽآوري! اي ﺷﮑﺴﺖدﻫﻨﺪهي دﺳﺘﻪﻫﺎي دﺷﻤﻦ! اﺣﺰاب )ﮔﺮوهﻫﺎي‬
‫دﺷﻤﻦ( را ﺷﮑﺴﺖ ﺑﺪه و ﻣﺎ را ﺑﺮ آنﻫﺎ ﭘﯿﺮوز ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫ﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﺛ ِنْ َﺘﺎن ﻻ ﺗُ َﺮ َّدان‪َ ،‬أ ْو َﻗﻠَّ َﻤﺎ ﺗُ َﺮ َّدان‪ُّ :‬‬
‫اﺪﻟ َﺎﻋءُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ َ ْ‬
‫ﺳﻬﻞ ﺑ ِﻦ ﺳﻌ ٍﺪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٣٣٣‬وﻋﻦ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ْ َ ُْ ُ َْ ُ ُ َ َ ً‬ ‫ﻋ ِْﻨ َﺪ اﻨﻟِّ َﺪاءِ َوﻋ ِْﻨ َﺪ َ‬
‫ﺣ� ﻳﻠ ِﺤﻢ �ﻌﻀﻬﻢ ﺑﻌﻀﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬ ‫ﺄس ِ‬ ‫اﺒﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﯽ ﮔﻮﯾﺪ ‪:‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو دﻋﺎ رد ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﺧﯿﻠﯽ اﻧﺪك رد ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬دﻋﺎ در ﻫﻨﮕﺎمِ اذان‪ ،‬و دﻋﺎ در ﻫﻨﮕﺎمِ ﺟﻨﮓ ﮐﻪ ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن در ﻫﻢ‬
‫ﻣﯽرﯾﺰﻧﺪ )و ﺗﻨﻮر ﺟﻨﮓ داغ ﻣﯽﮔﺮدد(«‪.‬‬
‫ْ َ َ ُ‬ ‫َ ََ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺪي‬
‫رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬إِذا ﻏﺰا‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ا�َّ أﻧﺖ ﻋﻀ ِ‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن‬‫‪ -١٣٣٤‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ َ ُ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ َُ ُ‬ ‫ََ‬
‫�ي‪ ،‬ﺑِﻚ أﺣﻮل‪ ،‬و�ِﻚ أﺻﻮل‪ ،‬و� ِﻚ أﻗﺎﺗ ِﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫وﻧ ِ‬
‫ﺼ‬‫ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻫﻨﮕﺎمِ ﻧﺒﺮد اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا َّ‬
‫ُ‬
‫ُ ُ َ َ َ ُ ) ‪(4‬‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ُ‬ ‫ََ‬ ‫ْ َ َ ُ‬
‫�ي‪ ،‬ﺑِﻚ أ ُﺣﻮل‪َ ،‬و�ِﻚ أﺻﻮل‪ ،‬و�ِﻚ أﻗﺎﺗِﻞ«‪.‬‬
‫ﺪي وﻧ ِﺼ ِ‬
‫أﻧﺖ ﻋﻀ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2966 ،2965) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1742 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3079 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻏﯿﺐ‪ ،‬ش‪262:‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2215 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4757 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2291 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺪدﮐﺎر و ﯾﺎريﮔﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮﯾﯽ؛ ﺑﻪ ﯾﺎري و ﮐﻤﮏ ﺗﻮ ﺟﻮﻻن ﻣﯽدﻫﻢ و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ‬
‫ﺗﻮ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺗﻮ ﻣﯽﺟﻨﮕﻢ«‪.‬‬
 ‫‪355‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬
‫َّ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ً َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﻰﺒ‪ ‬ﺎﻛن إِذا ﺧﺎف ﻗ ْﻮﻣﺎ ﻗﺎل‪» :‬ا َّ‬
‫� إﻧﺎ‬ ‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺷﻌﺮي‬ ‫اﻷ‬ ‫مﻮﻰﺳ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٣٣٥‬وﻋﻦ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُُ‬ ‫ََْ ُ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ورﻫ ِْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬ ‫ُ‬
‫ﻮرﻫِﻢ‪ ،‬و�ﻌﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﺮﺷ ِ‬
‫ْ َ‬
‫�ﻌﻠﻚ ﻲﻓ � ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ از ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﯿﻤﻨﺎك‬
‫ْ ) ‪(2‬‬ ‫ُُ ْ ََ ُ ُ َ‬
‫ﻚ ِﻣ ْﻦ ُ ُ‬ ‫َّ َ ْ َ ُ َ‬
‫ور ِﻫﻢ«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﺮﺷ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻮذ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬‫و‬ ‫‪،‬‬‫ﻢ‬ ‫ﻫ‬
‫ِ‬ ‫ﻮر‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻚ‬ ‫ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ إﻧﺎ �ﻌﻠ‬
‫َ َُْ َ‬ ‫َُْ َ ُ ٌ ََ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫� إِﻰﻟ‬‫اﺻﻴﻬﺎ اﺨﻟ‬
‫‪ -١٣٣٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ :$‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﺨﻟﻴﻞ ﻣﻌﻘﻮد ﻲﻓ ﻧﻮ ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ِ َ َ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ اﺳﺒﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َُْ َ َ‬ ‫َُْ َ ُ ٌ ََ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ‬ ‫ِّ‬
‫� إِﻰﻟ ﻳ ِ‬
‫ﻮم‬ ‫اﺻﻴﻬﺎ اﺨﻟ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬اﺨﻟﻴﻞ ﻣﻌﻘﻮد ﻲﻓ ﻧﻮ ِ‬‫اﺒﻟﺎر ِ�‪ ‬أن اﻨﻟ ِ‬
‫ِ‬ ‫‪ -١٣٣٧‬وﻋﻦ ﻋﺮوة‬
‫ََْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺎﻣﺔِ‪ :‬اﻷﺟ ُﺮ‪َ ،‬والﻤﻐﻨ ُﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫اﻟ ِﻘﻴ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺮوهي ﺑﺎرﻗﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﭘﺎداش‬
‫و ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ اﺳﺒﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ ْ ََْ َ ََ ً‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻴﻞ اﷲِ‪،‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫ب‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ﺳﺎ‬ ‫ﺮ‬‫ﻓ‬ ‫ﺲ‬ ‫ب‬ ‫ﺘ‬ ‫اﺣ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪:‬‬‫ﻗﺎل‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٣٣٨‬وﻋﻦ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َ ُ َ َ َّ ُ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ ًَ‬
‫ِ�اﻧ ِ ِﻪ ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ«‪.‬‬‫ور ْوﺛﻪ‪َ ،‬و� ْﻮ ُﻪﻟ ﻲﻓ ﻣ‬ ‫إﻳﻤﺎﻧﺎ ﺑِﺎﷲِ‪َ ،‬وﺗﺼ ِﺪﻳﻘﺎ ﺑ ِ َﻮﻋ ِﺪه ِ‪ ،‬ﻓﺈن ِﺷﺒﻌﻪ‪ ،‬ور�ﻪ‬
‫) ‪(5‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ از روي اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و‬
‫ﺗﺼﺪﯾﻖ وﻋﺪهﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬اﺳﺒﯽ را در راه اﷲ )ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد( ﻧﮕﻪداري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮردن‪ ،‬ﻧﻮﺷﯿﺪن‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3076 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪] .1360 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 988‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺎ‪ ،‬ﺗﻮ را در ﺑﺮاﺑﺮِ آﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ از ﺷﺮارتﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورﯾﻢ«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3644 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1871 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2852 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1873 :‬‬
‫)‪ (5‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2853 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪356‬‬

‫ادرار و ﺳﺮﮔﯿﻦ آن اﺳﺐ در ﺗﺮازوي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﺻﺎﺣﺒﺶ ﺛﺒﺖ و ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫]ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﯿﺰان زﺣﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮورش اﺳﺐ ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﯽﺑﺮد‪[.‬‬
‫َُْ َ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ َ ٌُ َ‬ ‫َ‬
‫ِّ‬
‫‪ -١٣٣٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺟﺎء رﺟﻞ إِﻰﻟ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﺑِﻨﺎﻗ ٍﺔ �ﻄﻮﻣ ٍﺔ �ﻘﺎل‪ :‬ﻫ ِﺬه ِ ﻲﻓ‬
‫َ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َ ُ ُّ َ َ ْ ُ َ ٌ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬
‫ﻮﻣﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫بﻴﻞ اﷲِ‪� .‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬لﻚ ﺑِﻬﺎ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﺳﺒﻊ ﻣﺌ ِﺔ ﻧﺎﻗ ٍﺔ ﻠﻛﻬﺎ �ﻄ‬‫ﺳ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي‪ ،‬ﺷﺘﺮي اﻓﺴﺎرﺑﺴﺘﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آورد و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده در راه اﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺟﺎي آن در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‬
‫ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺷﺘﺮِ اﻓﺴﺎرﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ داده ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َُ ُ َُ‬ ‫َُ ُ َُ‬ ‫َ َُ ُ َُ‬ ‫َ َُ ُ َُ‬ ‫َ‬
‫أﺳﺪ ‪َ ،‬و�ﻘﺎل‪ :‬أﺑﻮ ﺎﻋمِﺮ‪َ ،‬و�ﻘﺎل‪ :‬أﺑﻮ‬ ‫‪ -١٣٤٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻤﺣﺎ ٍد ‪-‬و�ﻘﺎل‪ :‬أﺑﻮ ﺳﻌﺎد‪ ،‬و�ﻘﺎل‪ :‬أﺑﻮ ٍ‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ‬ ‫ََُ ُ َ‬ ‫َ َُ ُ َُ‬
‫�‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل‬ ‫اﺠﻟ َﻬ ِّ‬
‫ﺎل‪ :‬أﺑُﻮ ﻋبﺲ‪ُ -‬ﻋﻘﺒﺔ ﺑﻦ ﺎﻋمِﺮ ُ‬
‫ٍ‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫اﻷﺳﻮد‪،‬‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻋﻤﺮو‪ ،‬و�ﻘﺎل‪ :‬أﺑ‬
‫َ‬ ‫ٍ‬ ‫َ‬
‫َّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َْ َُ ُ‬ ‫َ َُ ََ‬
‫�‪،‬‬ ‫اﻟﻘ َّﻮ َة َّ‬
‫الﺮ ُ‬ ‫ﺮﺒ‪� ،‬ﻘﻮل‪َ ﴿» :‬وأع ُِّدوا ل ُهم َّما ٱ ۡس َت َطع ُتم ّمِن ق َّو� ٖ﴾‪ ،‬أﻻ إن‬ ‫اﷲِ‪ ‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ال ِﻤﻨ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫الﺮ ْ ُ‬ ‫َّ ُ‬
‫اﻟﻘ َّﻮ َة َّ‬ ‫َّ ُ‬
‫اﻟﻘ َّﻮ َة َّ‬
‫الﺮ ْ ُ‬
‫�«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�‪ ،‬أﻻ إن‬ ‫أﻻ إن‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺣﻤﺎد‪ ،‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺟ‪‬ﻬ‪‬ﻨﯽ‪ -‬ﮐﻪ اﺑﻮﺳ‪‬ﻌﺎد‪ ،‬اﺑﻮاﺳﺪ‪ ،‬اﺑﻮﻋﺎﻣﺮ‪ ،‬اﺑﻮﻋﻤﺮو‪،‬‬
‫اﺑﻮاﻻﺳﻮد‪ ،‬و اﺑﻮﻋﺒ‪‬ﺲ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ‬
‫ُ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪َ ﴿:‬وأع ُِّدوا ل ُهم َّما ٱ ۡس َت َط ۡع ُتم ّمِن ق َّو� ٖ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آنﭼﻪ از ﻧﯿﺮو در ﺗﻮان ﺷﻤﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ آﻧﺎن آﻣﺎده ﺳﺎزﯾﺪ«‪ .‬و اﻓﺰود‪» :‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺮو‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﯿﺮاﻧﺪازيﺳﺖ؛ ﺑﺪاﻧﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻧﯿﺮو‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﯿﺮاﻧﺪازيﺳﺖ؛ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺮو‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﯿﺮاﻧﺪازيﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ آورده و ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ‬
‫درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺷﻬﺪاﺳﺖ و ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﯿﺰ اﺣﺎدﯾﺜﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ﮔﺬﺷﺖ؛ و ﺑﺨﺸﯽ دﯾﮕﺮ‬
‫از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﺟﻬﺎد ﺑﺎ اﺳﺐ و ﺗﯿﺮ و دﯾﮕﺮ ﺗﺠﻬﯿﺰات‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1892 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1917 :‬‬
 ‫‪357‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫در ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﺷﻬﯿﺪ ﻫﻨﮕﺎم ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن دردي‬
‫اﺣﺴﺎس ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪاﻧﺪازهي دردي ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ از ﻧﯿﺶﮔﻮنِ ]ﻣﻮرﭼﻪ ﯾﺎ ﻧﯿﺶِ‬
‫ﭘﺸﻪ[ ﺣﺲ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن را ﺑﺮاي او و ﻧﯿﺰ ﺧﺮوج روح از‬
‫ﮐﺎﻟﺒﺪش را آﺳﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﭼﻮن ﺑﻪ روح ﻣﮋدهي رﺿﺎﯾﺖ اﻻﻫﯽ و ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﯾﻦ داده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ از ﮐﺎﻟﺒﺪ ﺟﺪا ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬روح از ﺗَﻨَﺶ ﺟﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اي ﻣﺮدم! روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ را آرزو ﻧﮑﻨﯿﺪ و از اﷲ‪ ،‬ﻋﺎﻓﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﺎ‬
‫دﺷﻤﻦ روﺑﻪرو ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺒﺮ و ﭘﺎﯾﺪاري ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي‬
‫ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎﺳﺖ«‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ‪ ‬ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬زﯾﺮ‬
‫ﺳﺎﯾﻪي ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻓﻀﺎﯾﻞ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ‪ ‬ﮐﻪ در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ اﺳﺐ ﺧﻮد در ﺟﻬﺎد ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش آن ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي او ﺛﺒﺖ و ﻣﻨﻈﻮر‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﭘﺎداش و ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮ ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ اﺳﺒﺎن ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ«‪ .‬و ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﺳﺐﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در راه‬
‫ﺟﻬﺎد ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ زﯾﺮا آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ را ﺑﻪ اﺟﺮ و ﻏﻨﯿﻤﺖ‬
‫ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﯾﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻧﯿﺰ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻋﺎم و ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي اﺳﺐﻫﺎ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ اﺳﺐﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در راه ﺟﻬﺎد ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﭼﻪ اﺳﺐﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ راه از آﻧﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدي‪ ،‬ﺷﺘﺮي‬
‫اﻓﺴﺎرﺑﺴﺘﻪ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آورد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي اﺳﺘﻔﺎده در راه اﷲ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ ﺟﺎي آن‪ ،‬در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺷﺘﺮِ اﻓﺴﺎرﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ داده ﻣﯽﺷﻮد«؛ زﯾﺮا‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ را ﺗﺎ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺑﺮاﺑﺮ و ﺣﺘﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از ﻣﺸﺎرﮐﺖ در ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻓﻨﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازيﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﯾﻪي ‪ 60‬ﺳﻮرهي »اﻧﻔﺎل« را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ َ ُّ ْ َ ُ َّ ۡ َ َ ۡ ُ ّ ُ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٦٠ :‬‬ ‫﴿وأعِدوا لهم ما ٱستطعتم مِن قو� ٖ﴾‬
‫آنﭼﻪ از ﻧﯿﺮو در ﺗﻮان ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺎ آﻧﺎن آﻣﺎده ﺳﺎزﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪358‬‬

‫و ﺳﭙﺲ ﺳﻪ ﺑﺎر ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺮو‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﯿﺮاﻧﺪازيﺳﺖ«‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬
‫ﻫﺮ دوره و زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ؛ در دوران ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﺑﺎ ﺗﯿﺮ و ﮐﻤﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫اﻣﺮوزه ﺑﺎ ﺗﻔﻨﮓ و ﻣﻮﺷﮏاﻧﺪاز و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در ﺷﻤﺎرِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﺎن و ﻣﺎل ﺧﻮد‪ ،‬در راه اﷲ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ‬ ‫َُ ُ َ ُْ َ ُ َ َْ ُ َ ُ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َُْ َ َ َ ْ ُ‬
‫‪َ -١٣٤١‬و�ﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﺳﺘﻔﺘﺢ ﻋﻠﻴ� ْﻢ أ ْرﺿﻮن‪َ ،‬و�� ِﻔﻴ� ُﻢ‬
‫ُ َ َْ َ َ ُ ُ ْ َُْ َ ْ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺠ ْﺰ أﺣﺪ� ْﻢ أن ﻳﻠﻬ َﻮ ﺑِﺄﺳﻬ ِﻤ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻓﻼ �ﻌ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺟ‪‬ﻬ‪‬ﻨﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪزودي‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻓﺘﺢ ﻣﯽﺷﻮد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﻤﺎ را ‪ -‬از ﺷﺮّ دﺷﻤﻨﺎن‪ -‬آﺳﻮده‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﺑﺎزي و ﺗﻤﺮﯾﻦ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﺗﯿﺮﻫﺎﯾﺶ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ ُ ِّ َ َّ ْ َ ُ َ َ ُ َ َ ْ َ َّ َ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ُ َّ َ َ َ َ‬
‫�‪َّ � ،‬ﻢ ﺗ َﺮ�ﻪ‪ ،‬ﻓﻠيﺲ ﻣِﻨﺎ‪ ،‬أ ْو �ﻘﺪ‬ ‫‪َ -١٣٤٢‬و�ﻨﻪ‪� :‬ﻧﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﻋﻠﻢ الﺮ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ‬
‫ﻋﻰﺼ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺟ‪‬ﻬ‪‬ﻨﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازي را‬
‫ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﭙﺲ آنرا ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َََ‬ ‫َّ ْ َ‬ ‫َّ َ ُ ْ ُ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َُْ َ َ َ ْ ُ‬
‫ﺣ ِﺪ ﺛﻼﺛﺔ‬ ‫ﺧﻞ ﺑِﺎلﺴﻬ ِﻢ الﻮا ِ‬ ‫‪َ -١٣٤٣‬و�ﻨﻪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬إن اﷲ ﻳﺪ ِ‬
‫ْ َ ُ‬ ‫َُ‬ ‫ُْ َُ َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫اﺨﻟ ْ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ َّ َ َ َ ُ َ ْ َ‬ ‫ََ‬
‫ارمﻮا َوا ْرﻛﺒﻮا‪َ ،‬وأن ﺗ ْﺮمﻮا‬ ‫�‪َ ،‬و َّ‬
‫الﺮ ِا� ﺑ ِ ِﻪ‪ ،‬وﻣﻨﺒِﻠﻪ‪.‬و‬ ‫اﺠﻟﻨﺔ‪ :‬ﺻﺎﻧ ِﻌﻪ �ت ِﺴ ُﺐ ﻲﻓ ﺻﻨﻌﺘِ ِﻪ‬ ‫�ﻔ ٍﺮ‬
‫ْ ْ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َّ ْ َ ْ َ َ ُ ِّ َ ُ ْ َ ً َ ْ ُ َ َّ َ ْ َ ٌ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫� �ﻌﺪ ﻣﺎ ﻋﻠﻤﻪ َر�ﺒﺔ �ﻨﻪ ﻓﺈ�ﻬﺎ ﻧ ِﻌﻤﺔ ﺗ َﺮ�ﻬﺎ« أ ْو‬ ‫إﻲﻟ ﻣِﻦ أن ﺗﺮﻛﺒﻮا‪ .‬وﻣﻦ ﺗﺮك الﺮ َ‬ ‫أﺣ ُّﺐ َّ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻗﺎل‪�» :‬ﻔ َﺮﻫﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺟ‪‬ﻬ‪‬ﻨﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﯾﮏ ﺗﯿﺮ‪ ،‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺑﺮد‪ :‬ﺳﺎزﻧﺪهي آن را ﮐﻪ از ﺳﺎﺧﺘﻨﺶ ﻧﯿﺖ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1918 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1919 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1732 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.540 :‬‬
 ‫‪359‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﺧﻮب و ﻗﺼﺪ ﺛﻮاب داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺮﺗﺎبﮐﻨﻨﺪه و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ آنرا ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﯿﺮاﻧﺪاز‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬و ﺗﯿﺮاﻧﺪازي و ﺳﻮارﮐﺎري ﮐﻨﯿﺪ؛ و ﺗﯿﺮاﻧﺪازيِ ﺷﻤﺎ را از اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻮارﮐﺎري‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارم‪ .‬و ﻫﺮﮐﺲ ﺗﯿﺮاﻧﺪازي را ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﭙﺲ آنرا ﺑﺪون ﻋﺬر‬
‫و از روي ﺑﯽرﻏﺒﺘﯽ ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ آنرا ﺗﺮك ﮐﺮده« ﯾﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن‬
‫ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ َّ َّ ُّ َ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ارمﻮا ﺑ ِ�‬ ‫‪ -١٣٤٤‬وﻋﻦ َﺳﻠﻤﺔ ﺑﻦ اﻷ� ِ‬
‫ﻮع‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬مﺮ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻰﻠﻋ �ﻔ ٍﺮ ﻳنﺘ ِﻀﻠﻮن‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬‬
‫ً‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ ﻓﺈن أﺑﺎ� ْﻢ ﺎﻛن َراﻣِﻴﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻠﻤﻪ ﺑﻦ اﮐﻮع‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﻨﺎر ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪي‬
‫ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ! ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺪرﺗﺎن )اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ (‬ﺗﯿﺮاﻧﺪاز ﺑﻮد«‪.‬‬
‫َُ ُ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ ُ‬ ‫َ َ ْ َ ْ ْ ََ َ َ‬
‫ﻬﻢ ِﻲﻓ‬
‫‪ -١٣٤٥‬و�ﻦ �ﻤ ِﺮو ﺑ ِﻦ ﻋبﺴﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ ر� �ِﺴ ٍ‬
‫َُ َ ْ ُ َُ‬ ‫َ‬
‫بﻴﻞ اﷲ �ﻬ َﻮ ُﻪﻟ ﻋِﺪل � َّﺮ َر ٍة«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ‬
‫ﺳ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋ‪‬ﺒ‪‬ﺴﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‬
‫ﯾﮏ ﺗﯿﺮ در راه اﷲ ﺑﯿﻨﺪازد‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺮاي او ﺑﺎ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده اي ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ َْ َ َََ ً‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٣٤٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ �� ﺧ َﺮ�ﻢ ﺑﻦ ﻓﺎﺗ ٍِﻚ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ أ�ﻔﻖ �ﻔﻘﺔ ِﻲﻓ‬
‫ْ‬ ‫َ َ ُْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫بﻴﻞ اﷲِ ﻛﺘِ َﺐ ُﻪﻟ ﺳﺒﻊ ﻣِﺌ ِﺔ ِﺿﻌ ٍﻒ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺳ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﯾﺤﯿﯽ‪ ،‬ﺧُﺮَﯾﻢ ﺑﻦ ﻓﺎﺗﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در راه‬
‫اﷲ ﭼﯿﺰي را اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ‪ -‬ﯾﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪاي ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺎداشِ آن‪ -‬ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮاي او ﺛﺒﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.3373 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6268 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1337 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6268 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1337 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪360‬‬
‫َ ْ َْ َ ُ ُ َ ً‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٣٤٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺳﻌﻴﺪ اﺨﻟﺪري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ �ﺒ ٍﺪ ﻳﺼﻮم ﻳ ْﻮﻣﺎ ﻲﻓ‬
‫َّ َ ْ َ َ ً‬ ‫َّ َ َ َ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ﻴﻞ اﷲِ إِﻻ ﺑﺎﻋﺪ اﷲ ﺑِﺬل ِﻚ اﻴﻟﻮ ِم وﺟﻬﻪ ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� ﺧ ِﺮ�ﻔﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺎر ﺳﺒ ِﻌ‬ ‫ﺳب ِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﯾﮏ روز در راه‪ ‬اﷲ‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﷲ ﭼﻬﺮهي او را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل‪ ،‬از آﺗﺶ دوزخ دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺎم ﻳَ ْﻮﻣﺎ ً ﻲﻓ َﺳبﻴﻞ اﷲ َﺟ َﻌ َﻞ ُ‬
‫َّ ِّ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َُ ََ‬
‫اﷲ‬ ‫ِ ِ‬ ‫‪ -١٣٤٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﻣﺎﻣﺔ‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺻ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ ْ َ َّ َ ْ َ ً َ َ َ ْ َ َّ َ‬
‫� الﺴﻤﺎءِ واﻷ ْر ِض«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده‬ ‫ﺎر ﺧﻨﺪﻗﺎ ﻛﻤﺎ �‬‫ﺑيﻨﻪ و�� اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﯾﮏ روز در راه‪ ‬اﷲ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪،‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯿﺎن او و دوزخ‪ ،‬ﮔﻮداﻟﯽ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎنِ آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫َ ُ ِّ ْ َ ْ َ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ َْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٣٤٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﻣﺎت َول ْﻢ �ﻐ ُﺰ‪َ ،‬ول ْﻢ �َﺪث �ﻔﺴﻪ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ُ ْ َ َ ِّ َ‬
‫ﺎق«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺑﻐﺰ ٍو‪ ،‬ﻣﺎت ﻰﻠﻋ ﺷﻌﺒ ٍﺔ ﻣِﻦ اﻨﻟﻔ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﮑﺎر ﻧﮑﺮده ﯾﺎ در دل ﻗﺼﺪ ﺟﻬﺎد ﻧﻨﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻌﺒﻪاي از ﻧﻔﺎق ﻣﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ ْ َ َ َ َ ً َ ْ ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ‬
‫‪َ -١٣٥٠‬و َ� ْﻦ ﺟﺎﺑِﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛ َّﻨﺎ َﻣﻊ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﺮﺳ� ْﻢ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻲﻓ ﻏﺰا ٍة ﻓﻘﺎل‪» :‬إِن ﺑِﺎلﻤ ِﺪﻳﻨ ِﺔ ل ِﺮﺟﺎﻻ ﻣﺎ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ُ‬ ‫ََ َ ُُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ً َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ً َّ ُ َ ُ َ َ َ ُ ُ ْ َ َ ُ‬
‫م ِﺴ�ا‪ ،‬وﻻ �ﻄﻌﺘﻢ وادِﻳﺎ إِﻻ ﺎﻛﻧﻮا ﻣﻌ�ﻢ‪ ،‬ﺣبﺴﻬﻢ الﻤﺮض« و ِ� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬ﺣبﺴﻬﻢ اﻟﻌﺬر«؛‬
‫َْ‬ ‫َّ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫َو ِ� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬إِﻻ ﺮﺷ�ﻮ� ْﻢ ﻲﻓ اﻷﺟ ِﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﻧﺲ؛ و اﯾﻦ ﻟﻔﻆ ﻣﺴﻠﻢ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﯾﮑﯽ از ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮدﯾﻢ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ‬
‫ﻣﺮداﻧﯽ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻣﺴﯿﺮي را ﻧﭙﯿﻤﻮدﯾﺪ و ﻫﯿﭻ ﮔﺮدﻧﻪ و راﻫﯽ را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2840 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1153:‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1226‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6333 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪563 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪:‬‬
‫‪.1325‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1910:‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2839 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1911 :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 4‬و ‪ 5‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪361‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻧﮕﺬاﺷﺘﯿﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺑﯿﻤﺎري‪ ،‬آﻧﺎن را از ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺎزداﺷﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻋﺬر‪ ،‬آﻧﺎن را از ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﺑﺎ ﻣﺎ ﺑﺎزداﺷﺖ«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ در اﺟﺮ و ﭘﺎداش‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺷﺮﯾﮑﻨﺪ«‪.‬‬
‫ُ ُ َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ًّ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ال َّﺮﺟﻞ �ﻘﺎﺗ ِﻞ‬ ‫أﻋﺮاﺑﻴﺎ أﻰﺗ اﻨﻟَّ َّ‬
‫ِ‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬ ‫مﻮﻰﺳ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٣٥١‬وﻋﻦ‬
‫ْ َ ْ َ َ َّ ُ ُ ُ َ ُ ُ ْ َ َ َ َّ ُ ُ ُ َ ُ ُ َ َ َ ُُ‬
‫ل ِﻠﻤﻐﻨ ِﻢ‪ ،‬والﺮﺟﻞ �ﻘﺎﺗ ِﻞ ِﻴﻟﺬﻛﺮ‪ ،‬والﺮﺟﻞ �ﻘﺎﺗ ِﻞ ﻟ�ى ﻣﺎﻜﻧﻪ؟‬
‫ُ َ ُ َ َ َ ً ُ َ ُ َ َّ ً‬
‫َو ِ� رواﻳ ٍﺔ‪� :‬ﻘﺎﺗ ِﻞ ﺷﺠﺎﻋﺔ‪َ ،‬و�ﻘﺎﺗ ِﻞ ﻤﺣِﻴﺔ‪.‬‬
‫َ ْ َ ََ ُ َ َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ َ َ ً َ َ ْ‬
‫َو� رواﻳ ٍﺔ‪َ :‬و�ﻘﺎﺗ ِﻞ ﻏﻀﺒﺎ‪� ،‬ﻤﻦ ِﻲﻓ ﺳبﻴﻞ اﷲ؟ ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎﺗﻞ ِﺘﻟَﻜﻮن ﻠﻛِﻤﺔ‬
‫) ‪(1‬‬
‫بﻴﻞ اﷲِ«‪] .‬ﻣﺘﱠﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ‬
‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫اﻟﻌﻠْ َﻴﺎ‪ُ �َ ،‬ﻬ َ‬
‫ﻮ‬
‫َ ُ‬
‫اﷲِ ِ�‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻨﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫ﻣﺮدي ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻣﯽﺟﻨﮕﺪ و ﻣﺮدي ﺑﺮاي ﮐﺴﺐِ ﻧﺎم و ﺷﻬﺮت‪ ،‬و ﻣﺮدي‬
‫ﻫﻢ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ دﻻور و ﺟﻨﮕﺎور دﯾﺪه ﺷﻮد‪] .‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ[‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﺠﺎﻋﺖ و ﺗﻌﺼﺐ ﻗﻮﻣﯽ ﻣﯽﺟﻨﮕﺪ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬از روي ﺧﺸﻢ ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‪...‬‬
‫‪ ...‬ﮐﺪامﯾﮏ در راه اﷲ اﺳﺖ؟ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻋﻼي ﻛﻠﻤﺔاﷲ‬
‫)وﺳﺮاﻓﺮازي دﯾﻦ او( ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ ،‬او‪ ،‬ﻣﺠﺎﻫﺪ راه اﷲ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ درﺑﺎرهي ﺟﻬﺎد در راه اﷲ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﭘﺮداﺧﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﺮو‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﺗﯿﺮاﻧﺪازيﺳﺖ« و اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﮐﺮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷﺪه و اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﭘﺲ از ﻣﻨﺖ و ﺗﻮﻓﯿﻖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺗﯿﺮاﻧﺪازي را ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮد و ﺳﭙﺲ آنرا‬
‫ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ در ﺑﺮﺧﯽ از اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺰاري ﺟ‪‬ﺴﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 123 :‬و‪...‬؛ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1904:‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 9‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪362‬‬

‫ﯾﮑﯽ از اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻮد ﮐﻪ‪» :‬ﺑﻪزودي‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻓﺘﺢ ﻣﯽﺷﻮد و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﻤﺎ را ‪ -‬از ﺷﺮّ دﺷﻤﻨﺎن‪-‬‬
‫آﺳﻮده ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﺒﺎﯾﺪ از ﺑﺎزي و ﺗﻤﺮﯾﻦ ﮐﺮدن ﺑﺎ ﺗﯿﺮﻫﺎﯾﺶ ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﯿﺮاﻧﺪازي را ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﺑﺎ ﺳﻼحﻫﺎي ﺳﺒﮏ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭘﯿﺶ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺟﺎﯾﺰه در‬
‫ﻣﺴﺎﺑﻘﻪي ﺗﯿﺮاﻧﺪازي را ﺟﺎﯾﺰ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎ ﺗﻔﻨﮓ ﯾﺎ دﯾﮕﺮ‬
‫ﺳﻼحﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪ دﻫﻨﺪ و ﺟﺎﯾﺰهاي ﺑﺮاي ﺑﺮﻧﺪه در ﻣﯿﺎن ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و‬
‫اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ ﺑﺮاي ﯾﺎدﮔﺮﻓﺘﻦ ﺗﯿﺮاﻧﺪازيﺳﺖ‪ .‬در ﯾﮑﯽ از‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﯿﺮاﻧﺪازي و ﺳﻮارﮐﺎري ﮐﻨﯿﺪ؛ و ﺗﯿﺮاﻧﺪازيِ‬
‫ﺷﻤﺎ را از اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻮارﮐﺎري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ دارم«؛ زﯾﺮا ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﻫﻢ ﺑﺮاي‬
‫ﺳﻮاره ﻣﯿﺴﺮ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎده؛ اﻣﺎ ﺳﻮارﮐﺎري ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﻣﯿﺴﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮارِ‬
‫ﻣﺮﮐﺐ ﻣﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﯿﺮاﻧﺪازي را از ﺳﻮارﮐﺎري ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ داﺷﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﻫﻨﮕﺎمِ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﯾﮏ روز در راه‪ ‬اﷲ روزه ﺑﮕﯿﺮد‪،‬‬
‫اﷲ ﭼﻬﺮهي او را ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻣﺴﺎﻓﺖ ﻫﻔﺘﺎد ﺳﺎل‪ ،‬از آﺗﺶ دوزخ دور ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻪ وﺟﻮب اﺧﻼص ﻧﯿﺖ ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻣﺮدي ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ از روي ﺷﺠﺎﻋﺖ‪ ،‬و از روي ﺗﻌﺼﺐ‪،‬‬
‫ﯾﺎ از روي رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻣﯽﺟﻨﮕﺪ؛ ﮐﺪامﯾﮏ در راه اﷲ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي اﻋﻼي ﻛﻠﻤﺔ اﷲ )وﺳﺮاﻓﺮازي دﯾﻦ او( ﺑﺠﻨﮕﺪ‪ ،‬او‪ ،‬ﻣﺠﺎﻫﺪ راه اﷲ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫‪ -١٣٥٢‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ ﺎﻏ ِز� ٍﺔ‪،‬‬
‫َ ْ َ ّ َ ْ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ُ َّ َ ُ َ ْ َ َ َّ ُ ُ ُ َ ْ ُ ُ ُ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ّ‬
‫ﺮﺳ� ٍﺔ‬
‫ﺮﺳ� ٍﺔ �ﻐﺰو‪� ،‬ﺘﻐﻨﻢ و�ﺴﻠﻢ‪ ،‬إِﻻ ﺎﻛﻧﻮا ﻗﺪ �ﻌﺠﻠﻮا ﺛﻠﻲﺜ أﺟﻮرﻫﻢ‪ ،‬وﻣﺎ ﻣِﻦ ﺎﻏ ِز� ٍﺔ أو ِ‬‫أو ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُْ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺨﺗ ِﻔﻖ َوﺗﺼﺎب إِﻻ � َّﻢ أﺟﻮرﻫﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1906:‬‬

 ‫‪363‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮔﺮوه‬

‫رزﻣﻨﺪه ﯾﺎ ﻫﺮ دﺳﺘﻪي ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻪ در راه اﷲ ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﻨﺪ و ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ و ﺳﺎﻟﻢ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫دوﺳﻮم ﭘﺎداش ﺧﻮد را ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و ﻫﺮ ﮔﺮوه ﯾﺎ دﺳﺘﻪي رزﻣﻨﺪه ﮐﻪ‬
‫ﻧﺎﮐﺎم ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ و ﮐُﺸﺘﻪ ﯾﺎ زﺧﻤﯽ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﭘﺎداش ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‪ -‬در‬
‫آﺧﺮت‪ -‬درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ِّ َ َ َ َ َ‬ ‫َْ ْ‬ ‫َ‬ ‫ً َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َُ ََ‬
‫‪ -١٣٥٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﻣﺎﻣﺔ‪ ‬أن رﺟﻼ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬اﺋﺬن ِﻲﻟ ِﻲﻓ الﺴﻴﺎﺣ ِﺔ �ﻘﺎل‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َّ‬ ‫اﻨﻟَّ ُّ‬
‫بﻴﻞ اﷲِ‪] .«‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺟﯿ‪‬ﺪ[‬‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬إن ِﺳﻴﺎﺣﺔ أ ِ ِ ِ‬
‫ﺎد‬ ‫ﻬ‬‫ﺠﻟ‬ ‫ا‬ ‫ﻲﺘ‬ ‫ﻣ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﺟﺎزهي ﺳﯿﺎﺣﺖ و‬
‫ﮔﺮدش ﺑﺪه‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﯿﺎﺣﺖ اﻣﺖ ﻣﻦ‪ ،‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َْ ٌَ ََ‬ ‫‪ -١٣٥٤‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪َ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻔﻠﺔ ﻛﻐ ْﺰ َو ٍة«‪.‬‬ ‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺟﯿ‪‬ﺪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺎداشِ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‬
‫از ﺟﻬﺎد‪) ‬اﻧﺠﺎمﺷﺪه(‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎداشِ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪] .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺟﻬﺎدﮔﺮ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از‬
‫ﺟﻬﺎدي ﮐﻪ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭘﺎداﺷﯽ را ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﯿﮑﺎر ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪[.‬‬
‫ُ‬ ‫َ ُ َ َ َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﻗﺎل‪ :‬ل َّﻤﺎ ﻗ ِﺪ َم اﻨﻟَّ ُّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻣِﻦ ﻏ ْﺰ َوة ِ �ﺒﻮك ﺗﻠﻘﺎهُ اﻨﻟَّﺎس‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻳﺰ�ﺪ‪‬‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٣٥٥‬وﻋﻦ الﺴﺎﺋﺐ ﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ َ َ ّ ُ ُ َ َ ِّ ْ َ‬
‫اع‪] .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬ ‫ﺎن َﻰﻠﻋ ﺛنﻴ ِﺔ الﻮد ِ‬
‫َ‬
‫�ﺘﻠﻘﻴﺘﻪ ﻣﻊ الﺼﺒ ِ‬
‫ﻴ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫الﺼ ْﺒ َﻴﺎن إﻰﻟ ﺛن َّﻴ ِﺔ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫الﻮ َد ِ‬
‫اع‪.‬‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫َ َ ِّ‬
‫ورواه اﺒﻟﺨﺎري ﻗﺎل‪ :‬ذﻫﺒﻨﺎ �ﺘﻠﻰﻘ رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻣﻊ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﺎﺋﺐ ﺑﻦ ﯾﺰﯾﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻏﺰوهي ﺗﺒﻮك‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎﻟﺶ رﻓﺘﻨﺪ؛ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻋﺪهاي از ﮐﻮدﮐﺎن "ﺛنﻴﻪالﻮداع" ﺑﺎ آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار دﯾﺪار ﮐﺮدم‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2093 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2172 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4393 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2173 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3083 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪364‬‬

‫در رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﮐﻮدﮐﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي اﺳﺘﻘﺒﺎل از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫"ﺛﻨﯿﻪاﻟﻮداع" رﻓﺘﯿﻢ‪.‬‬
‫َ َ َ ْ َ ْ َ ْ ُ َ ْ ُ َ ِّ ْ َ ً َ ْ َ ْ ُ ْ َ ً‬
‫ِّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َُ ََ‬
‫‪ -١٣٥٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﻣﺎﻣﺔ‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ لﻢ �ﻐﺰ‪ ،‬أو �ﻬﺰ ﺎﻏ ِز�ﺎ‪ ،‬أو �ﻠﻒ ﺎﻏز�ﺎ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َُ ُ َ َ ََْ َِْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ[‬ ‫ِﻲﻓ أﻫﻠِ ِﻪ ِﺨﺑ ٍ‬
‫�‪ ،‬أﺻﺎﺑﻪ اﷲ ﺑِﻘﺎرﻋ ٍﺔ �ﺒﻞ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‪ -‬در راه اﷲ‪ -‬ﭘﯿﮑﺎر ﻧﮑﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫رزﻣﻨﺪهي را ﻣﺠﻬﺰ ﻧﺴﺎزد ﯾﺎ از ﺧﺎﻧﻮادهي رزﻣﻨﺪهاي ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﭘﯿﺶ از روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﻧﺎﮔﻮار دﭼﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬
‫�ﻢْ‬ ‫َ ََْ ُ ْ َ ُْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬
‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﺮﺸ� ِ� ﺑِﺄمﻮاﻟ ِ�ﻢ وأ�ﻔ ِﺴ‬
‫ِ‬ ‫الﻤ‬ ‫وا‬ ‫ِﺪ‬
‫ﻫ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺟ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗ‬ ‫ِ‬ ‫أ�ﺲ‪‬‬‫‪ -١٣٥٧‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ْ َ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫َوأل ِﺴنﺘِ� ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ ﻣﺎلﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺎنﻫﺎ و زﺑﺎنﻫﺎﯾﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺟﻬﺎد ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ ْ ُ‬ ‫َُ‬ ‫ُّ ْ َ‬ ‫َ ُ ُ َُ‬ ‫َ‬
‫ﺎن ﺑﻦ ﻣﻘ ِّﺮ ٍن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺷ ِﻬﺪت رﺳﻮل‬
‫ِ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻌ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫‪-‬‬ ‫ﺣﻜﻴﻢ‬
‫ٍ‬ ‫ﻮ‬‫ﺑ‬‫أ‬ ‫‪:‬‬‫ﻘﺎل‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪-‬‬ ‫ﻋﻤﺮو‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٣٥٨‬وﻋﻦ‬
‫َّ َ َ َ َ َّ َ ُ َ َّ ْ ُ َ َ ُ َّ ِّ َ ُ َ َ ْ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ َْ َُ‬
‫�ل‬
‫ﺎر أﺧﺮ اﻟ ِﻘﺘﺎل ﺣﻰﺘ ﺗﺰول الﺸﻤﺲ‪ ،‬و�ﻬﺐ الﺮ�ﺎح‪ ،‬و� ِ‬ ‫اﷲ‪ ‬إِذا لﻢ �ﻘﺎﺗ ِﻞ ﻣﻦ أو ِل اﻨﻟﻬ ِ‬
‫ﺮﺼ‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬ ‫اﻨﻟَّ ْ ُ‬
‫) ‪(3‬‬
‫اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻋﻤﺮو ﯾﺎ اﺑﻮﺣﮑﯿﻢ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﻣ‪‬ﻘﺮِّن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ اﺑﺘﺪاي روز ﻧﻤﯽﺟﻨﮕﯿﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر را ﺗﺎ زوال آﻓﺘﺎب ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ و ﺻﺒﺮ ﻣﯽﮐﺮد‬
‫ﺗﺎ ﺑﺎد ﺑﻮرزد و ﭘﯿﺮوزي‪ -‬وﻧﺼﺮت اﻻﻫﯽ‪ -‬ﻓﺮود آﯾﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2185 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3090 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2186 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪2313 :‬؛ ﺑﺨﺎري‪ /‬ﻧﯿﺰ رواﯾﺘﯽ ﺑﻪﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 3160‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪365‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد‬
‫َ‬ ‫ْ َُ‬ ‫َ َ َ َّ ْ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎء اﻟﻌﺪ ِّو‪َ ،‬واﺳﺄلﻮا اﷲ‬ ‫‪ -١٣٥٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ �ﺘﻤﻨﻮا ﻟ ِﻘ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ﺎﺻ ُ‬ ‫َ ََ َ َ َ ُُ ُْ َ ْ‬
‫ﺮﺒوا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫اﻟﻌﺎ�ِﻴﺔ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻟ ِﻘﻴﺘﻤﻮﻫﻢ ﻓ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ را آرزو ﻧﮑﻨﯿﺪ‬
‫و از اﷲ‪ ،‬ﻋﺎﻓﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﺑﺎ دﺷﻤﻦ روﺑﻪرو ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺻﺒﺮ و ﭘﺎﯾﺪاري ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ ُ َ ْ َ ٌ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ‬ ‫َُْ َ ْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺤﻟ ْﺮب ﺧﺪﻋﺔ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬‬‫ﺟﺎﺑﺮ‪ :$‬أن اﻨﻟ ِ‬
‫ٍ‬ ‫‪َ -١٣٦٠‬و�ﻨﻪ َو�ﻦ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه و ﺟﺎﺑﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺟﻨﮓ‪ ،‬ﻧﯿﺮﻧﮓ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺨﺶ ﺟﻬﺎد ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ در‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷﺪه و ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ‪ -‬در راه‬
‫اﷲ‪ -‬ﭘﯿﮑﺎر ﻧﮑﻨﺪ ﯾﺎ رزﻣﻨﺪهاي را ﻣﺠﻬﺰ ﻧﺴﺎزد ﯾﺎ از ﺧﺎﻧﻮادهي رزﻣﻨﺪهاي ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﺶ از روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻣﺼﯿﺒﺘﯽ ﻧﺎﮔﻮار دﭼﺎر‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬ﺗﻔﺴﯿﺮ اﯾﻦ ﺣﺎدﺛﻪي ﻧﺎﮔﻮار‪ ،‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻤﯿﺮد ﮐﻪ ﭘﯿﮑﺎر ﻧﮑﺮده ﯾﺎ در دل ﻗﺼﺪ‬
‫ﺟﻬﺎد ﻧﻨﻤﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻌﺒﻪاي از ﻧﻔﺎق ﻣﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﺟﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻟﯽ و زﺑﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﺮﮐﺎن ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﻣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﻃﺮﯾﻖ ﺧﺮﯾﺪاريِ ﺗﺠﻬﯿﺰات ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﻣﺜﺎل‬
‫آن‪ ،‬از ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻧﯽ ﻣﺠﺎﻫﺪان درﯾﻎ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﺟﻬﺎد ﺟﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮدش‬
‫در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد و ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﻼم ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪ .‬و ﺟﻬﺎد زﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺟﻬﺎد‬
‫ﺗﺒﻠﯿﻐﺎﺗﯽ ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬دﺷﻤﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺮودن اﺷﻌﺎر ﺣﻤﺎﺳﯽ و ﻧﯿﺰ ﻫﺠﻮﺳﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺠﻮ ﻣﺸﺮﮐﺎن و ﺗﺤﻘﯿﺮ آنﻫﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺮ روﺣﯿﻪي آﻧﺎن دارد؛ از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2966 ،2965) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1742 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3030 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1739 :‬‬
‫)‪ (3‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺮوزيِ ﻣﺴﻠﻤﺎن درﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺻﺒﺮ و ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻗﺘﻀﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ،‬اﺳﺘﺮاﺗﮋي ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺟﺮﯾﺎن ﺟﻨﮓ را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻣﮑﺎﻧﺎت‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ورود ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪي ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﺎﻣﻼً ﺳﻨﺠﯿﺪه و ﺣﺴﺎبﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪366‬‬

‫آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻫﺠﻮﺳﺮاﯾﯽﻫﺎﯾﯽ ﺣﺴﺎن ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ و ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ رواﺣﻪ‪ $‬و دﯾﮕﺮ‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﺮﮐﺎن اﺷﺎره ﮐﺮد‪.‬‬
‫در اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ آورده‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺟﻬﺎد‪،‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮعﻫﺎي دﯾﻨﯽﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ را ﺑﻠﻨﺪﺗﺮﯾﻦ و‬
‫رﻓﯿﻊﺗﺮﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ‪ ‬اﺳﻼم ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻓﺮاواﻧﯽ در آن وﺟﻮد دارد؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﻋﻼي ﮐﻠﻤﮥاﷲ و ﯾﺎريِ اﺳﻼم و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪.‬‬
 ‫‪ -235‬ﺑﺎب‪ :‬ﺑﯿﺎن ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺮدﮔﺎن ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آﺧﺮت‪،‬‬
‫ﺛﻮاب ﺷﻬﯿﺪ را دارﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮ ﺧﻼف‪ ‬ﮐﺸﺘﻪﻫﺎي ﺟﻨﮓ ﺑﺎ ﮐﻔﺎر‪ ،‬ﻏُﺴﻞ‬
‫داده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‬

‫ُّ َ َ ُ َ ْ َ ٌ َ ْ ُ ُ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫اء ﻤﺧﺴﺔ‪ :‬الﻤﻄﻌﻮن َوالﻤﺒﻄﻮن‪،‬‬ ‫‪ -١٣٦١‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬الﺸﻬﺪ‬
‫َ‬ ‫ُ ْ َ َّ ُ‬ ‫َ ُ َ‬
‫ﺣﺐ إﻬﻟﺪ ِم‪ ،‬والﺸ ِﻬﻴﺪ ﻲﻓ ﺳبِ ِ‬ ‫َواﻟﻐ ِﺮ�ﻖ‪َ ،‬وﺻﺎ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻴﻞ اﷲِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻬﺪا‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﮔﺮوهاﻧﺪ‪ :‬ﻃﺎﻋﻮنزده‬
‫)=ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ وﺑﺎ ﺑﻤﯿﺮد(‪ ،‬آنﮐﻪ ﺑﻪ درد ﺷﮑﻢ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در آب ﻏﺮق ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﯾﺮ آوار ﻓﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه اﷲ‪ -‬در ﻣﯿﺪان ﺟﻬﺎد‪ -‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ ُّ َ ُّ‬
‫الﺸ َﻬ َﺪ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫اء �ِﻴ� ْﻢ؟« ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪،‬‬ ‫‪ -١٣٦٢‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﺎ �ﻌﺪون‬
‫ََ ْ ُ َ‬ ‫ًَ ََ ٌ‬ ‫َّ َ َ َ ُ َّ‬ ‫َُ َ ٌ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ َ‬
‫اء أﻣ ِﻲﺘ إِذا ﻟﻘﻠﻴﻞ«! ﻗﺎلﻮا‪� :‬ﻤﻦ ﻫ ْﻢ ﻳﺎ رﺳﻮل‬ ‫بﻴﻞ اﷲِ �ﻬ َﻮ ﺷ ِﻬﻴﺪ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬إن ﺷﻬﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻞ‬‫ﻣﻦ ﻗﺘِ‬
‫ََُ َ ٌ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََُ َ ٌ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ‬
‫بﻴﻞ اﷲ �ﻬﻮ ﺷ ِﻬﻴﺪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻣﺎت‬ ‫بﻴﻞ اﷲ �ﻬﻮ ﺷ ِﻬﻴﺪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻣﺎت ِﻲﻓ ﺳ ِ‬ ‫اﷲ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺘِﻞ ﻲﻓ ﺳ ِ‬
‫َ ُ َ ٌ‬ ‫ُ َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َّ ُ َ ُ َ ٌ َ ْ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺒﻟﻄ ِﻦ �ﻬ َﻮ ﺷ ِﻬﻴﺪ‪َ ،‬واﻟﻐ ِﺮ�ﻖ ﺷ ِﻬﻴﺪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻮن �ﻬ َﻮ ﺷ ِﻬﻴﺪ‪َ ،‬وﻣﻦ ﻣﺎت ﻲﻓ‬
‫ﻲﻓ اﻟﻄﺎﻋ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﺷﻬﯿﺪ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآورﯾﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻫﺮﮐﻪ در راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺷﻬﯿﺪان اﻣﺘﻢ‪ ،‬اﻧﺪكاﻧﺪ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭘﺲ ﭼﻪ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺷﻬﯿﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ در راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﮐﻪ در راه‬
‫اﷲ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮﮐﻪ در اﺛﺮ ﻃﺎﻋﻮن )=وﺑﺎ( ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ درد‪‬‬
‫ﺷﮑﻢ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ؛ و آنﮐﻪ در آب ﻏﺮق ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ از ﺷﻬﺪا را ﺑﺮﺷﻤﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮﭼﻪ در ﻣﯿﺪان‬
‫ﻧﺒﺮد ﮐﺸﺘﻪ ﻧﺸﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در آﺧﺮت ﺛﻮاب ﺷﻬﯿﺪ را ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺷﻬﯿﺪ‪،‬‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ در راه اﷲ و در ﻣﯿﺪان ﺟﻬﺎد ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪/‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(2829 ،653) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1914 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1915 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪368‬‬

‫اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎري از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آﺧﺮت‪ ،‬ﺛﻮاب ﺷﻬﯿﺪ را ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ؛ اﻣﺎ در دﻧﯿﺎ‬
‫ﺣ‪‬ﮑﻢ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدﮔﺎن را دارﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻏﺴﻞ‬
‫داده ﻧﻤﯽﺷﻮد و او را ﮐﻔﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬او را در‬
‫ﻫﻤﺎن ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﻓﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ و در ﻗﺒﺮ ﻧﯿﺰ دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮاﻏﺶ ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ و از او درﺑﺎرهي ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬دﯾﻦ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﻤﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﻬﯿﺪ را‬
‫ﻏﺴﻞ ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ ﺗﺎ اﺛﺮ ﺧﻮن در ﭘﯿﮑﺮش ﺑﻤﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه اﷲ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﺣﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﻮﻧﺶ ﺗﺎزه اﺳﺖ؛ رﻧﮓ‪ ،‬رﻧﮓ ﺧﻮن‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻮ‪ ،‬ﺑﻮي ﻣﺸﮏ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻏﺴﻞ دادنِ ﺷﻬﯿﺪ و ﺷﺴﺘﻦ ﺧﻮﻧﺶ‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺷﻬﯿﺪ را در ﻫﻤﺎن وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫در ﻗﺒﺮ ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺷﻬﯿﺪ در ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ در آن ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬دﻓﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﻟﺒﺎس ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ؛‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮد و ﭼﻬﻞ ﻣ‪‬ﺮد ﮐﻪ ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ اﷲ‬
‫ﺷﺮﯾﮏ ﻧﻤﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺟﻨﺎزهاش ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﺷﻔﺎﻋﺘﺸﺎن را درﺑﺎرهي او‬
‫) ‪(1‬‬
‫و ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻪ ﺷﻔﺎﻋﺖ‪ ‬ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺎز ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﺮاي اﻋﻼي ﮐﻠﻤﮥاﷲ‬ ‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد«‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﻄﺮ اﻧﺪاﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬او را از آزﻣﻮن ﻗﺒﺮ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ْ ً‬ ‫َ ْ‬ ‫ََ َ َ‬
‫ﻮف َﻰﻠﻋ َرأ ِﺳ ِﻪ ِﻓﺘﻨَﺔ«؛) ‪)» (2‬ﭼﮑﺎﭼﮏ و(‬ ‫ُّ ُ‬
‫ﺎرﻗ ِﺔ الﺴﻴ ِ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻛﻰﻔ ﺑِﺒ ِ‬
‫درﺧﺸﺶ ﺷﻤﺸﯿﺮﻫﺎ در ﺑﺎﻻي ﺳﺮِ ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻓﺘﻨﻪ و آزﻣﻮﻧﯽ ﺑﺰرگ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ« و‬
‫او را از ﻓﺘﻨﻪ و آزﻣﻮن ﻗﺒﺮ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﻬﯿﺪ را در ﻟﺒﺎﺳﺶ ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﯽﺳﭙﺎرﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﻫﻤﯿﻦ ﻟﺒﺎس ﺑﻪ ﻣﯿﺪان ﺣﺸﺮ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬و ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﮔﺰارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎلِ اﺣﺮام ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬در ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎكﺳﭙﺎريِ‬
‫ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در ﻟﺒﺎس اﺣﺮام ﻓﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬او را ﺑﺎ آب و‬
‫ﺳﺪر ﻏﺴﻞ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﺎﻓﻮر و ﺧﻮشﺑﻮﮐﻨﻨﺪه ﺑﻪ او ﻧﻤﯽزﻧﻨﺪ و ﺳﺮش را ﻧﻤﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ‬
‫و او را در ﻟﺒﺎس اﺣﺮام‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﺎن ﭘﺎرﭼﻪاي ﮐﻪ در ﺣﺎلِ اﺣﺮام ﺑﻪﺗﻦ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻔﻦ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .938‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.4483 :‬‬
 ‫‪369‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﯿﺎن ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺮدﮔﺎن ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آﺧﺮت‪ ،‬ﺛﻮاب ﺷﻬﯿﺪ‪...‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎل ﺗﻠﺒﯿﻪ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﺣﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪َّ » :‬ﺒﻟﻴْﻚ ا�َّ َّﺒﻟﻴْﻚ‪.«...‬‬
‫ﺷﻬﯿﺪ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﺣﺸﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺧﻮﻧﺶ ﺗﺎزه اﺳﺖ؛ رﻧﮕﺶ‪ ،‬رﻧﮓ‬
‫ﺧﻮن و ﺑﻮﯾﺶ‪ ،‬ﺑﻮي ﻣﺸﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در دﻧﯿﺎ اﺣﮑﺎم‬
‫وﯾﮋهاي دارد ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻏﺴﻞ داده ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻔﻦ‬
‫ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻪ او ﻧﻤﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ او را در ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ در آن ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮐﻔﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ او را در ﻗﺒﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺶ ﻧﻤﯽآﯾﻨﺪ و‬
‫از او درﺑﺎرهي ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬دﯾﻦ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻧﻤﯽﭘﺮﺳﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺷﻬﯿﺪ راه اﷲ‪ ،‬از‬
‫آزﻣﻮن ﻗﺒﺮ در اﻣﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻔﺲ ﭘﯿﮑﺎر در راه اﷲ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ و روﺷﻦﺗﺮﯾﻦ دﻟﯿﻞ‬
‫ﺑﺮ اﯾﻤﺎن او ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺷﻬﯿﺪ در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓﺮدي دارد؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِين ُقتلُوا ْ � َسبيل ٱ َّ�ِ أ ۡم َ� ٰتَ ۢ� بَ ۡل أ ۡح َيا ٓ ٌء ع َ‬ ‫� ٱ َّ� َ‬ ‫� َس َ َّ‬‫ََ َۡ‬
‫ِند َر ّ� ِ ِه ۡم يُ ۡر َزقون ‪١٦٩‬‬ ‫ۚ‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬ ‫﴿و�‬
‫ْ‬ ‫ۡ‬
‫َ ۡ َ َُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ََۡ َۡ ُ َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ٓ‬
‫ِ� ب َما َءاتَٮ ٰ ُه ُم ٱ َّ ُ‬ ‫َ َ‬
‫حقوا ب ِ ِهم ّم ِۡن‬ ‫�ون ب ِٱ�ِين لم يل‬ ‫� مِن فضلِهِۦ و�ستب ِ‬ ‫ف ِرح ِ‬
‫َّ َ ۡ‬ ‫َۡ َۡ ُ َ‬ ‫َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ٌ َ َ‬ ‫َ ۡ‬
‫�ون بِن ِۡع َم ٖة ّم َِن ٱ�ِ َوفض ٖل‬ ‫خلفِ ِه ۡم �� خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ‪� ١٧٠‬ستب ِ‬
‫� َ� يُض ُ َ ۡ ۡ ۡ َ‬
‫يع أج َر ٱل ُمؤ ِمن ِ� ‪﴾١٧١‬‬ ‫َوأَ َّن ٱ َّ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٧١ ،١٦٩ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ در راه اﷲ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮده ﻣﭙﻨﺪار؛ ﺑﻠﮑﻪ زﻧﺪهاﻧﺪ و ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن‬
‫روزي ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ آنﭼﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﻨﺪ و در ﺣﻖ ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﭙﯿﻮﺳﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ دﻧﺒﺎل اﯾﺸﺎن )ﺷﻬﯿﺪ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ( ﺷﺎدي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻧﻪ‬
‫ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن اﺳﺖ و ﻧﻪ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻌﻤﺖ و ﻓﻀﻞ ﭘﺮوردﮔﺎر و از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﺆﻣﻨﺎن را از ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽﺑﺮد‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﯿﺪاﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ذﮐﺮ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪان آﺧﺮت ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﻬﺪاي‬
‫دﻧﯿﺎ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ در آﺧﺮت‪ ،‬ﺛﻮاب ﺷﻬﺪا را ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در دﻧﯿﺎ اﺣﮑﺎم ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدﮔﺎن‬
‫درﺑﺎرهي آنﻫﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬درﺟﻪ و ﺟﺎﯾﮕﺎ ‪‬ه ﺧﻮدش را‬
‫دارد و ﺷﻬﯿﺪ راه‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺷﻬﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ و اﻣﺎ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺪا‪» :‬ﻃﺎﻋﻮنزده )=ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫در اﺛﺮ وﺑﺎ ﺑﻤﯿﺮد(‪ ،‬آنﮐﻪ ﺑﻪ درد ﺷﮑﻢ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در آب ﻏﺮق ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﯾﺮ‬
‫آوار ﻓﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬و ﻫﺮ ﮐﻪ در راه اﷲ ﺑﻤﯿﺮد«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪370‬‬

‫ﻟﺬا ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻣﯿﺪان ﺟﻬﺎد ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺷﺨﺺ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ در‬
‫آﺧﺮت‪ ،‬ﺛﻮاب ﺷﻬﯿﺪ را ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﻃﺎﻋﻮنزده؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ وﺑﺎ ﺑﻤﯿﺮد‪ .‬وﺑﺎ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎري ﻣ‪‬ﺴﺮي و‬
‫ﺧﻄﺮﻧﺎﮐﯽﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ در ﺟﺎﯾﯽ ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺮگ و ﻣﯿﺮ و ﺗﻠﻔﺎت زﯾﺎدي در ﭘﯽ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫دارد؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إذا َﺳ ِﻤﻌﺘُ ْﻢ ﺑِ ِﻪ ِﻲﻓ أ ْر ٍض ﻓﻼ �ﻘﺪ ُمﻮا َﻋﻠﻴْ ِﻪ َو�ِذا‬
‫َ ً ْ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ‬
‫ارا ِﻣﻨ ُﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﯽ‪ ،‬وﺑﺎ‬ ‫َو� َﻊ ﺑِﺄ ْر ٍض َوأ�ﺘُ ْﻢ ﺑِ َﻬﺎ ﻓﻼ ﺨﺗ ُﺮ ُﺟﻮا ﻓِﺮ‬
‫آﻣﺪه ﺑﻪ آنﺟﺎ ﻧﺮوﯾﺪ و ﻫﺮﮔﺎه در ﺟﺎﯾﯽ ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ وﺑﺎ‪ ،‬آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮﯾﺰ از آن‪ ،‬آنﺟﺎ را‬
‫ﺗﺮك ﻧﮑﻨﯿﺪ«؛ زﯾﺮا ﻣﮕﺮ ﻣﯽﺗﻮان از ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻻﻫﯽ ﮔﺮﯾﺨﺖ؟ داﺳﺘﺎن آن ﭼﻨﺪﻫﺰار ﻧﻔﺮ را‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﯿﺎورﯾﺪ ﮐﻪ از ﺗﺮس ﻣﺮگ و ﺑﻪﻗﺼﺪ ﻓﺮار از ﺟﻬﺎد‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎري ﻃﺎﻋﻮن را ﺑﻬﺎﻧﻪ ﻗﺮار‬
‫دادﻧﺪ؛ وﻟﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﻧﺎن را ﺑﺎ ﺑﯿﻤﺎري ﻃﺎﻋﻮن ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ رﺳﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﺸﺎن روﺷﻦ‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﯿﭻ راه ﮔﺮﯾﺰي از ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻻﻫﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ از اﺳﺒﺎﺑﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﻣﻨﻊ ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬دوري ﻧﻤﺎﯾﻢ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻓﺮار از ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻃﺎﻋﻮنزده ﯾﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ در آن‪ ،‬وﺑﺎ ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﻤﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ورود ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻨﯽ ﻧﯿﺰ درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ در اﺛﺮ ﻃﺎﻋﻮن )=وﺑﺎ( ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬در آﺧﺮت‪ ،‬ﺛﻮاب ﺷﻬﯿﺪ را ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫دوم‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ درد ﺷﮑﻢ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬در آﺧﺮت‪ ،‬ﺛﻮاب ﺷﻬﯿﺪ را ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬ﻏﺮقﺷﺪه؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در رودﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ درﯾﺎ ﻏﺮق ﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺷﻨﺎ ﮐﺮدن را ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ اﮔﺮ در رودﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ درﯾﺎ و اﻣﺜﺎلِ آن اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻏﺮق ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﯾﺮِ آوار ﻓﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺧﺎﻧﻪ ﯾﺎ دﯾﻮاريِ روي او ﺧﺮاب ﺷﻮد؛‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﻧﯿﺰ در آﺧﺮت‪ ،‬ﺛﻮاب ﺷﻬﯿﺪ را ﻣﯽﺑ‪‬ﺮَد‪ .‬ﭼﻬﺎر ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از‬
‫آن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺣﻮادث ﻣﺮگﺑﺎر ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺷﻬﯿﺪ را ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ؛ اﻣﺎ آﯾﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در اﺛﺮ ﺣﻮداث راﻧﻨﺪﮔﯽ ﺟﺎن ﻣﯽﺑﺎزد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺮ آوار ﻣﯽﻣﯿﺮد و‬
‫در آﺧﺮت‪ ،‬ﺛﻮاب ﺷﻬﯿﺪ را ﻣﯽﺑﺮد؟ اﷲ‪ ‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽداﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺎ ﻗﯿﺎس ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻫﺮﮐﻪ در اﺛﺮ ﺣﻮادث راﻧﻨﺪﮔﯽ ﯾﺎ واژﮔﻮﻧﯽ ﻣﺎﺷﯿﻨﺶ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5728 ،3473) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2218 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪$‬؛ و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ‬
‫ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،(6773 ،5730 ،5729) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2219 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻦ ﻋﻮف‪.‬‬
 ‫‪371‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﯿﺎن ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺮدﮔﺎن ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آﺧﺮت‪ ،‬ﺛﻮاب ﺷﻬﯿﺪ‪...‬‬

‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺮ آوار ﻣﯽﻣﯿﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ در آﺧﺮت ﺛﻮاب ﺷﻬﯿﺪ را ﻣﯽﺑﺮد؛ اﻣﺎ اﯾﻦ را‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻌﯽ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻗﯿﺎس در ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات ﯾﺎ ﭘﺎداش‬
‫اﺧﺮوي ﻣﺮﺑﻮط ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪارد‪ .‬آنﭼﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺷﻬﯿﺪ‪ ‬راه اﷲ‪،‬‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﻮارد ﯾﺎدﺷﺪه ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬در آﺧﺮت‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ ﺷﻬﯿﺪ را دارد‪ .‬و‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در راه اﷲ ﺑﻤﯿﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ در ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﮐﺎﻓﺮان ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در‬
‫ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﮐﺸﺘﻪ ﻧﺸﻮد و ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﯾﺎ در ﻣﯿﺎﻧﻪي راه ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬ﺟﺰو‬
‫ﺷﻬﺪاﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﺧﺮت‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﺷﻬﯿﺪ را دارﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭼﻬﺎر ﻣﻮردي‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻏﺴﻞ داده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻔﻦ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﺮ او ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و او را‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدﮔﺎن دﻓﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ ُ َ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫‪ -١٣٦٣‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺘِﻞ دون‬
‫َُ َ ٌ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َﻣ ِﺎﻪﻟِ �ﻬ َﻮ ﺷ ِﻬﻴﺪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮاي‬
‫دﻓﺎع از ﻣﺎﻟَﺶ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ْ ُ َُ‬ ‫َ‬ ‫َُْ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺸة ِ الﻤﺸﻬﻮ ِد لﻬ ْﻢ‬ ‫‪ -١٣٦٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ اﻷﻋ َﻮر ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ز�ﺪ ﺑﻦ �ﻤﺮو ﺑﻦ �ﻔﻴﻞ‪ ،‬أﺣ ِﺪ اﻟﻌ‬
‫َُ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َُ َ ٌ َ ْ ُ َ ُ َ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ َّ‬
‫ﺎﺠﻟﻨ ِﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺘِﻞ دون ﻣ ِﺎﻪﻟِ �ﻬ َﻮ ﺷﻬﻴﺪ‪َ ،‬وﻣﻦ ﻗﺘِﻞ دون‬ ‫ﺑِ‬
‫ََُ َ ٌ َ َ ْ ُ َ ُ َ ْ ََُ َ ٌ‬ ‫َ ََُ َ ٌ َ َ ْ َ ُ َ‬
‫د ِﻣ ِﻪ �ﻬﻮ ﺷ ِﻬﻴﺪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﺘِﻞ دون دِﻳﻨ ِﻪ �ﻬﻮ ﺷ ِﻬﻴﺪ‪ ،‬وﻣﻦ ﻗﺘِﻞ دون أﻫﻠِ ِﻪ �ﻬﻮ ﺷ ِﻬﻴﺪ«‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻻﻋﻮر‪ ،‬ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ‬ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ده ﻧﻔﺮيﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬آﻧﺎن‬
‫را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻮﯾﺪ داد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﻣﺎﻟﺶ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮاي دﻓﺎع از دﯾﻨﺶ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮاي دﻓﺎع از‪ -‬ﻧﺎﻣﻮس و‪-‬‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2480 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.141 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6445 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪3993 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪.1148‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪372‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ٌ َ‬ ‫َ‬
‫أرأﻳﺖ‬ ‫ﺎء َرﺟﻞ إِﻰﻟ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪،‬‬ ‫‪ -١٣٦٥‬ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺟ‬
‫َ َ َ ُْ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َْ َ ْ َ ََ‬ ‫َ َ َ ُْ‬ ‫ْ َ َ ٌ ُ ُ ْ َ َ‬
‫ﺎء رﺟﻞ ﻳ ِﺮ�ﺪ أﺧﺬ ﻣ ِﺎﻲﻟ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻓﻼ �ﻌ ِﻄ ِﻪ ﻣﺎلﻚ«؛ ﻗﺎل‪ :‬أ َرأﻳﺖ إن ﻗﺎﺗﻠ ِ�؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻗﺎﺗ ِﻠﻪ«؛‬ ‫إن ﺟ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ َ ْ‬
‫إن � َﺘﻠ ُﺘ ُﻪ؟ ﻗﺎل‪ُ » :‬ﻫ َﻮ ﻲﻓ اﻨﻟَّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٌ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﺎر«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺖ‬ ‫أﻳ‬‫ر‬ ‫أ‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫؛‬‫«‬ ‫ﻴﺪ‬ ‫ﻬ‬
‫ِ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﺄﻧ‬ ‫ﻓ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫؟‬ ‫�‬‫ﻗﺎل‪ :‬أرأﻳﺖ إن � ِ‬
‫ﻠ‬ ‫ﺘ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎل ﻣﺮا‪ -‬ﺑﻪزور‪ -‬ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﻪ او‬
‫ﻧﺪه«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺟﻨﮕﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ او ﭘﯿﮑﺎر و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﻦ«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪:‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮا ﮐُﺸﺖ‪ ،‬ﭼﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﻮ ﺷﻬﯿﺪ ﻫﺴﺘﯽ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻦ‪ ،‬او را ﺑﮑﺸﻢ‪ ،‬ﭼﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او‪ ،‬دوزﺧﯽﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ و درﺑﺎرهي‬
‫ﻣﺮدهﻫﺎ ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻪﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در آﺧﺮت‪ ،‬ﺛﻮاب ﺷﻬﯿﺪ را ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮاي دﻓﺎع از‬
‫ﻣﺎﻟَﺶ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ اﻣﻮال ﺗﻮ را ﺑﻪزور‬
‫ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ و ﺗﻮ ﺑﺮاي دﻓﺎع از اﻣﻮال ﺧﻮﯾﺶ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮي‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎل ﻣﺮا‪ -‬ﺑﻪزور‪ -‬ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺎل ﺧﻮد را ﺑﻪ او ﻧﺪه«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺟﻨﮕﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﻨﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ او ﭘﯿﮑﺎر و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﮐﻦ«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮا ﮐُﺸﺖ‪ ،‬ﭼﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﻮ ﺷﻬﯿﺪ ﻫﺴﺘﯽ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﻦ‪ ،‬او را ﺑﮑﺸﻢ‪ ،‬ﭼﻪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او‪ ،‬دوزﺧﯽﺳﺖ«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ از اﻣﻮال ﺧﻮد در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫اﻓﺮاد ﺗﺠﺎوزﮔﺮي ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﺗﺼﺎﺣﺐ اﻣﻮاﻟﺶ را دارﻧﺪ‪ ،‬دﻓﺎع ﮐﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺮاي دﻓﺎع از‬
‫اﻣﻮال‪ ،‬ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﮐُﺸﺘﻦ ﻣﺘﺠﺎوز ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬او را ﺑﮑﺸﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﻣﮑﺎن دور ﮐﺮدن‬
‫ﺗﺠﺎوزﮔﺮ از ﻃﺮﯾﻖ دﯾﮕﺮي وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬او را ﻧﮑُﺸﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ آنﻗﺪر ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﺑﻮدﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﯿﺪ دﺳﺖ و ﭘﺎﯾﺶ را ﺑﺒﻨﺪﯾﺪ ﯾﺎ او را اﺳﯿﺮ و درﺑﻨﺪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪﻗﺘﻞ ﻧﺮﺳﺎﻧﯿﺪ؛‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.140 :‬‬

 ‫‪373‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﺑﯿﺎن ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﺮدﮔﺎن ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آﺧﺮت‪ ،‬ﺛﻮاب ﺷﻬﯿﺪ‪...‬‬

‫زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﮐُﺸﺘﻦ او ﻧﯿﺴﺖ و اﮔﺮ ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﯾﻦ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ و‬
‫ﺑﯿﻢ آن ﻣﯽرﻓﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﮑُﺸﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺸﺘﻦ او ﭘﯿﺶدﺳﺘﯽ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮ او را‬
‫ﺑﮑﺸﯿﺪ‪ ،‬دوزﺧﯽﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ او‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪهاﯾﺪ و‬
‫ﺷﻬﯿﺪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮاي‬
‫دﻓﺎع از ﻣﺎﻟﺶ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮاي دﻓﺎع از دﯾﻨﺶ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد ﺷﻬﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮاي دﻓﺎع از‪ -‬ﻧﺎﻣﻮس و‪ -‬ﺧﺎﻧﻮادهاش ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺣﻤﻠﻪور ﺷﺪ و ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﻣﺎﻟﺖ را ﺑﻪ ﯾﻐﻤﺎ ﺑﺒﺮد و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهات‪،‬‬
‫ﺑﯽآﺑﺮوﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ دﯾﻦ و اﯾﻤﺎﻧﺖ ﺗﻮ را ﻣﻮرد ﯾﻮرش و آزﻣﺎﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ او ﺑﺮﺧﯿﺰي؛ اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﺎ او ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮي‪ ،‬ﺷﻬﯿﺪ ﻫﺴﺘﯽ و‬
‫ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺗﻮ‪ ،‬او را ﺑﮑﺸﯽ‪ ،‬او دوزﺧﯽﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬دﻓﻊ ﺗﺠﺎوزﮔﺮ‪ ،‬ﺣﺘﯽ‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺮگ او ﺑﯿﻨﺠﺎﻣﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﺠﺎوز‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺣﺮﻣﺘﯽ ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ‬
‫دﻓﻊ او ﺑﻪ روﺷﯽ ﻏﯿﺮ از ﮐﺸﺘﻨﺶ اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮد‪ ،‬از ﮐﺸﺘﻦ او ﺧﻮدداري ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ را از ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ و آزﻣﻮنﻫﺎي ﻧﻬﺎن و آﺷﮑﺎر‪ ،‬در‬
‫ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -236‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ ُّ َ‬ ‫َٓ ۡ َ َ ََۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ َۡ َ ََۡ َ‬
‫﴿ف� ٱ�تح َم ٱلعق َبة ‪َ ١١‬وما أد َرٮ ٰك ما ٱلعق َبة ‪ ١٢‬فك َر� َب ٍة ‪]﴾١٣‬اﻟﺒﻠﺪ‪[١٣ ،١١ :‬‬
‫ﭘﺲ او ﺑﻪ ﮔﺮدﻧﻪ )و ﻣﺴﯿﺮ دﺷﻮار ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ( وارد ﻧﺸﺪ؛ و ﺗﻮ ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ آن ﮔﺮدﻧﻪ )ﮔﺬرﮔﺎه‬
‫ﺳﺨﺖ( ﭼﯿﺴﺖ؟ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮدهايﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ْ َ ََْ ًَََ ُ ْ ًَ ْ‬
‫أ� َﺘ َﻖ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫اﷲ‬ ‫‪ -١٣٦٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ أ�ﺘﻖ ر�ﺒﺔ مﺴﻠِﻤﺔ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺟ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫َ َّ َ ْ َ ُ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ِّ ُ ْ ْ ُ ْ ً ْ ُ‬
‫ﺎر‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻓﺮﺟﻪ ﺑِﻔﺮ ِ‬ ‫ﺑِ�ﻞ ﻋﻀ ٍﻮ ﻣِﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻋﻀﻮا ﻣِﻨﻪ ﻲﻓ اﻨﻟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮده‪ -‬ﯾﺎ ﮐﻨﯿﺰ‪-‬‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را آزاد ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻋﻀﻮ آن ﺑﺮده‪ ،‬ﻋﻀﻮي از آزادﮐﻨﻨﺪه را از‬
‫آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬رﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺷﺮﻣﮕﺎه آزادﮐﻨﻨﺪه را در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺑﺮده‪ ،‬از‬
‫آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬
‫اﻹﻳﻤﺎن‬ ‫»‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻞ؟‬‫ﻀ‬
‫ْ َ‬
‫أﻓ‬ ‫ﻤﺎل‬
‫ْ‬
‫اﻷﻋ‬
‫ُّ‬
‫أي‬ ‫‪،‬‬ ‫اﷲ‬
‫َ‬
‫رﺳﻮل‬ ‫ﻳﺎ‬ ‫‪:‬‬
‫ُ‬
‫ﻗﻠﺖ‬ ‫ﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪َ -١٣٦٧‬و َ� ْﻦ َأﻲﺑ ٍّ‬
‫ذر‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َُ َ‬ ‫َْ ُ َ ْ ْ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ُّ ِّ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ‬
‫ﺎب أﻓﻀﻞ؟ ﻗﺎل‪» :‬أ�ﻔﺴﻬﺎ ﻋِﻨﺪ أﻫﻠِﻬﺎ‪ ،‬وأ�ﺮﺜﻫﺎ‬ ‫ﻴﻞ اﷲ«‪ .‬ﻗﻠﺖ‪ :‬أي الﺮﻗ ِ‬ ‫ﺠﻟﻬﺎد ِﻲﻓ ﺳبِ ِ‬ ‫ﺑ ِﺎﷲ‪ ،‬وا ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ََ ً‬
‫�ﻤﻨﺎ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﻪ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﯾﻤﺎن ﺑﻪ اﷲ و ﺟﻬﺎد در راه او«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ :‬آزاد ﮐﺮدن ﭼﻪ ﺑﺮدهاي ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﺮدهاي ﮐﻪ ﻧﺰد ﺻﺎﺣﺒﺶ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهﺗﺮ‪ ،‬و ﻗﯿﻤﺘﺶ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6715 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1509 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2518 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .84 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪] 119‬و ﺑﺨﺸﯽ‬
‫از آن ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ [1295‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪ -237‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﺎن )و ﺧﺪﻣﺖﮐﺎران(‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُۡۡ َ ۡ‬ ‫َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ۡ ُ ْ‬
‫�‬ ‫� َوٱ�َ َ�ٰ َ ٰ‬ ‫�ٔاۖ َو� ِٱ ۡل َ� ٰ ِ َ�يۡن إ ِ ۡح َ ٰ‬
‫� ٗنا َو�ِذِي ٱلقر ٰ‬ ‫َ ۡٗ‬
‫��وا بِهِۦ ش‬ ‫﴿وٱ�بدوا ٱ� و� � ِ‬
‫ِ‬
‫يل‬ ‫ب‬ ‫��ب َوٱبۡن ٱ َّ‬
‫لس‬
‫ۡ‬
‫لصاحِب بٱ َ‬ ‫� ُنب َوٱ َّ‬ ‫ۡ‬
‫�ار ٱ ُ‬ ‫ۡ‬
‫� َوٱ َ‬
‫ٰ‬ ‫ُۡ َ‬
‫ر‬ ‫ق‬
‫ۡ‬
‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ِي‬ ‫ذ‬ ‫ار‬ ‫�كِ� َوٱ ۡ َ‬
‫�‬ ‫ٰ‬ ‫َ َۡ َ‬
‫وٱلم‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ۡ َۡ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٦ :‬‬ ‫ت �ي� ٰن� ۡم﴾‬ ‫َو َما َملك‬
‫و اﷲ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪ ،‬و ﯾﺘﯿﻤﺎن‪ ،‬و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن‪ ،‬و ﻫﻤﺴﺎﯾﻪاي ﮐﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬و‬
‫ﯾﺎر ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ و ﻣﺴﺎﻓﺮِ در راهﻣﺎﻧﺪه و آنﮐﻪ ﻣﺎﻟﮑﺶ ﺷﺪهاﯾﺪ‪.‬‬
‫َُْ‬ ‫َ َ َ ُ َّ ٌ َ َ َ ُ َ‬ ‫ُ َ ْ َ َ َ ْ ُ ََ َ‬ ‫َ ْ‬
‫وﻋﻦ الﻤﻌ ُﺮورِ ﺑﻦ ﺳﻮ� ٍﺪ ﻗﺎل‪ :‬رأﻳﺖ أﺑﺎ ذ ٍر‪ ،‬وﻋﻠﻴ ِﻪ ﺣﻠﺔ وﻰﻠﻋ ﻏﻼ ِﻣ ِﻪ ﻣِﺜﻠﻬﺎ‪،‬‬ ‫َ ‪ِ -١٣٦٨‬‬
‫َ َ َّ ُ ُ‬
‫ﻲﺒ‪:‬‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬
‫�ه ﺑِﺄﻣ ِﻪ‪� ،‬ﻘﺎل اﻨﻟ ُّ‬ ‫َﻓ َﺴﺄ ْﺘﻟُ ُﻪ َ� ْﻦ َذل َِﻚ‪ ،‬ﻓﺬﻛﺮ �ﻧﻪ ﺳﺎب رﺟﻼ ﻰﻠﻋ �ﻬ ِﺪ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻌ َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫ُ ْ ََ ْ َ َ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ ُ ُ َ ََُ‬ ‫َ َ َّ ٌ ُ ْ ُ ُ‬ ‫َّ َ ْ ٌ‬
‫»إﻧﻚ ام ُﺮؤ �ِﻴﻚ ﺟﺎﻫِﻠﻴﺔ ﻫ ْﻢ إﺧ َﻮاﻧ� ْﻢ َوﺧ َﻮﻟ� ْﻢ ﺟﻌﻠﻬ ُﻢ اﷲ ﺤﺗﺖ أﻳﺪﻳ�ﻢ‪� ،‬ﻤﻦ ﺎﻛن‬
‫ُ َ ِّ ُ ُ َ َ ْ ُ ُ َ ْ‬ ‫َ ْ ُ ْ ْ ُ َّ َ ُ ُ ْ ْ ْ ُ َّ َ ْ َ ُ‬ ‫َ ُ َْ َ َ‬
‫أﺧﻮهُ ﺤﺗﺖ ﻳ ِﺪه ِ‪ ،‬ﻓﻠﻴﻄ ِﻌﻤﻪ مِﻤﺎ ﻳﺄ�ﻞ‪َ ،‬وﻴﻟُﻠبِﺴﻪ مِﻤﺎ ﻳﻠبﺲ‪َ ،‬وﻻ ﺗ�ﻠﻔﻮﻫ ْﻢ ﻣﺎ �ﻐﻠِﺒﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻓﺈن‬
‫َ َّ ْ ُ ُ ُ َ َ ُ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻠﻛﻔﺘﻤﻮﻫ ْﻢ ﻓﺄ�ِﻴﻨﻮﻫ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣ‪‬ﻌﺮور ﺑﻦ ﺳ‪‬ﻮ‪‬ﯾﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬را دﯾﺪم ﮐﻪ ﻟﺒﺎﺳﺶ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺎﻣﻪاي ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﻏﻼﻣﺶ ﺑﺮ ﺗﻦ داﺷﺖ؛ ﻋﻠﺘﺶ را از او ﭘﺮﺳﯿﺪم‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬در دوران رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﻧﮕﺎر‬ ‫ﻏﻼﻣﯽ داﺷﺘﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﺎﺳﺰا ﮔﻔﺘﻢ و ﺑﻪ ﻣﺎدرش ﻃﻌﻨﻪ زدم‪.‬‬
‫ﻫﻨﻮز ﻋﺎدتﻫﺎي ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ در ﺗﻮﺳﺖ؛ اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮادران و ﺧﺪﻣﺖﮐﺎران ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﯾﺸﺎن را زﯾﺮدﺳﺖ‪ ‬ﺷﻤﺎ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮادرش زﯾﺮدﺳﺖ‪ ‬اوﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ از ﻫﻤﺎن ﻏﺬاﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﺧﻮر‪‬د‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﯿﺰ ﺑﺨﻮراﻧﺪ و از ﻫﻤﺎن ﻟﺒﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﺎن ﻟﺒﺎس ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎري ﮐﻪ در ﺗﻮاﻧﺸﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6050 ،30) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1661 :‬‬
‫)‪ (2‬اﺑﻮذر‪ ‬ﺑﻪ ﻏﻼﻣﺶ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪» :‬اي ﭘﺴﺮِ زنِ ﺳﯿﺎه!« اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬دوران‬
‫ﭘﺮورشِ اﯾﻤﺎﻧﯽ و اﺧﻼﻗﯽ ﺧﻮد را ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و روي دادن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ ﺑﺎريﺗﻌﺎﻟﯽ ﺑﻮد‬
‫ﺗﺎ اﺑﻌﺎد و ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن زﻧﺪﮔﯽِ آﻧﺎن‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي اﻻﻫﯽ و ﻧﺒﻮي‪ ،‬اﺻﻼح ﮔﺮدد؛ ﻟﺬا ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ دﺳﺖآوﯾﺰي ﺑﺮاي ﺧﺮدهﮔﯿﺮي ﺑﺮ اﺻﺤﺎب‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪376‬‬

‫ﻣﮑﻠّﻒ ﻧﺴﺎزﯾﺪ و اﮔﺮ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮐﺎري ﻣﮑﻠّﻒ ﺳﺎﺧﺘﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آنﻫﺎ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ َ‬ ‫َّ ِّ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ ُ ُ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا أﻰﺗ أﺣﺪ� ْﻢ ﺧﺎدِﻣﻪ ﺑِﻄﻌﺎ ِﻣ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺈن ل ْﻢ‬ ‫اﻨﻟ‬
‫َ ِ ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٣٦٩‬وﻋﻦ‬
‫ََ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ُ�ْﻠِ ْﺴ ُﻪ َﻣ َﻌ ُﻪ‪َ ،‬ﻓﻠْ ُﻴﻨ ُ‬
‫َ‬
‫� ﻋِﻼﺟﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫�؛ ﻓﺈﻧﻪ َو َ‬‫� أو أ�ﻠﺔ أو أ�ﻠﺘ ِ‬ ‫ﺎوﻪﻟ ﻟﻘﻤﺔ أو ﻟﻘﻤﺘ ِ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺧﺪﻣﺖﮐﺎرِ ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻏﺬا آورد‪ ،‬اﮔﺮ او را ﺑﺎ ﺧﻮد‪ -‬ﺳﺮِ ﺳﻔﺮه‪ -‬ﻧﻨﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻻاﻗﻞ ﯾﮑﯽدو ﻟﻘﻤﻪ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ؛‬
‫زﯾﺮا او‪ ،‬زﺣﻤﺖ ﺗﻬﯿﻪي ﻏﺬا را ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﭘﻮل ﺑﺪﻫﺪ و‬
‫ﺑﺮدهاي را ﺧﺮﯾﺪاري و آزاد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽ اﻧﺠﺎم داده اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُّ َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿فَ َ� ٱ ۡ� َت َ‬
‫ح َم ٱل َعق َبة ‪َ ١١‬و َما أد َرٮ ٰك َما ٱل َعق َبة ‪ ١٢‬فك َر� َب ٍة ‪ ١٣‬أ ۡو إ ِ ۡط� ٰ ‪ٞ‬م ِ� يَ ۡو ٖ�‬
‫َ‬ ‫َۡ ۡ ٗ َ َ ۡ‬ ‫َ ٗ َ َۡ َ‬ ‫َ ۡ َ‬
‫ذِي مسغ َبةٖ ‪ ١٤‬يتِيما ذا مق َر� ٍة ‪ ١٥‬أو مِسكِينا ذا م��ةٖ ‪] ﴾١٦‬اﻟﺒﻠﺪ‪[١٦ ،١١ :‬‬
‫َ‬
‫ﭘﺲ او ﺑﻪ ﮔﺮدﻧﻪ )و ﻣﺴﯿﺮ دﺷﻮار ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ( وارد ﻧﺸﺪ؛ و ﺗﻮ ﭼﻪ ﻣﯽداﻧﯽ ﮐﻪ آن ﮔﺮدﻧﻪ )ﮔﺬرﮔﺎه‬
‫ﺳﺨﺖ( ﭼﯿﺴﺖ؟ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮدهاي‪ ،‬ﯾﺎ ﻏﺬا دادن در روز ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﺑﻪ ﯾﺘﯿﻢ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﯾﺎ )ﻏﺬا‬
‫دادن( ﺑﻪ ﺑﯿﻨﻮاﯾﯽ ﺧﺎكﻧﺸﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده ﺑﻪ ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ از ﮔﺮدﻧﻪ ﯾﺎ ﻋﺒﻮر از‬
‫ﮔﺬرﮔﺎه ﺳﺨﺖ‪ ،‬ﺗﺸﺒﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺠﺎم ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻔﺲِ اﻧﺴﺎن دﺷﻮار‬
‫َ ُّ َ‬
‫اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﺎلِ ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺎﯾﻪ ﺑﮕﺬارد‪﴿ .‬فك َر� َب ٍة﴾ ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آزاد ﮐﺮدن ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ درﺑﻨﺪ اﺳﺖ« ﮐﻪ ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞِ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ آزاد ﮐﺮدن اﺳﯿﺮِ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن از اﺳﺎرت دﺷﻤﻦ‪ .‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ آزاد ﮐﺮدن اﺳﯿﺮ و ﺑﺮده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﺑﺮده‪ -‬ﯾﺎ ﮐﻨﯿﺰ‪ -‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را آزاد ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻋﻀﻮ آن ﺑﺮده‪ ،‬ﻋﻀﻮي از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2557 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1663 :‬‬

 ‫‪377‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﯿﮑﯽﮐﺮدن ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن )و ﺧﺪﻣﺖﮐﺎران(‬

‫آزادﮐﻨﻨﺪه را از آﺗﺶ دوزخ‪ ،‬رﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺷﺮﻣﮕﺎه آزادﮐﻨﻨﺪه را در ﺑﺮاﺑﺮ‬

‫ﺷﺮﻣﮕﺎه ﺑﺮده‪ ،‬از آﺗﺶ دوزخ ﻧﺠﺎت ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫آنﮔﺎه ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﺎن و ﺧﺪﻣﺖﮐﺎران ﭘﺮداﺧﺘﻪ و در‬
‫اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﯾﺎدآوري ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡٗ‬ ‫َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ۡ ُ ْ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٦ :‬‬ ‫��وا بِهِۦ ش�ٔا﴾‬
‫﴿وٱ�بدوا ٱ� و� � ِ‬
‫و اﷲ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫﴿ َوٱ ۡ� ُب ُدوا ْ ٱ َّ َ‬
‫�﴾‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ و از او اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اوﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫از ﻓﺮاﻣﯿﻦ او اﻃﺎﻋﺖ ﮐﻨﺪ و از آنﭼﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬دوري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﻫﺪﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮِ آن آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ت ٱ ۡ َّ َ ۡ َ َّ ۡ ُ ُ‬‫﴿ َو َما َخلَ ۡق ُ‬
‫]اﻟﺬارﻳﺎت‪[٥٦ :‬‬ ‫ون ‪﴾٥٦‬‬‫�ن وٱ ِ��س إِ� ِ�َعبد ِ‬
‫ِ‬
‫و اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎ را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦ آﻓﺮﯾﺪم ﮐﻪ ﻣﺮا ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ را ﺑﺮاي ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﯾﺎ ﺑﺮاي ﺗﻦآﺳﺎﯾﯽ و ﮐﺎمﺟﻮﯾﯽ ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪه‬
‫اﺳﺖ؛ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬اﺳﺒﺎب آﺳﺎﯾﺶ اﺳﺖ و ﻫﺪف‪ ،‬ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﺮﮐﻪ اﷲ را ﻋﺒﺎدت ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي را در ﻋﺒﺎدت اﷲ‪ ‬ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬دﯾﻦ و دﻧﯿﺎي ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺒﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﺪف آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﺒﺎﻫﯽ‬
‫َ ۡٗ‬ ‫ََ ُۡ ُ ْ‬
‫��وا بِهِۦ ش�ٔا﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭽﮏس را‬‫ﮐﺸﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و� � ِ‬
‫َ ۡٗ‬
‫ﺷﺮﯾﮑﺶ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ«‪ .‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬واژهي ﴿ش�ٔا﴾ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ و‬
‫ﻫﻤﻪﮐﺲ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ،‬و ﻫﯿﭻﯾﮏ از دوﺳﺘﺎن و‬
‫اوﻟﯿﺎي اﻻﻫﯽ را ﺑﺎ اﷲ‪ ‬ﺷﺮﯾﮏ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ؛ ﻫﺮﮐﻪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﯾﺎ ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ اﷲ ﺷﺮﯾﮏ‬
‫ﺑﺴﺎزد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺮك اﮐﺒﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﷲ‪ ‬درﺑﺎرهاش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ُ َ ُ ۡ ۡ َّ َ َ ۡ َ َّ َ َّ ُ َ َ ۡ ۡ َ َّ َ َ َ ۡ َ ٰ ُ َّ ُ َ َ َّ‬
‫ِل�ٰلِم َ‬
‫� م ِۡن‬ ‫ِ‬ ‫�ك ب ِٱ�ِ �قد حرم ٱ� عليهِ ٱ�نة ومأوٮه ٱ�ار ۖ وما ل‬ ‫َ﴿إِنهۥ من � ِ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٧٢ :‬‬
‫أ َ‬
‫نصارٖ ‪﴾٧٢‬‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ ﺷﺮك ورزد‪ ،‬اﷲ ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮ او ﺣﺮام ﻧﻤﻮده و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ دوزخ‬
‫اﺳﺖ و ﺳﺘﻢﮐﺎران ﻫﯿﭻ ﯾﺎوري ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪378‬‬

‫ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺳﺮِ ﻗﺒﺮي ﺑﺮود و ﺑﺮاﯾﺶ ﺳﺠﺪه ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺒﺮ را ﺑﻪﻓﺮﯾﺎد‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اي آﻗﺎي ﻣﻦ! ﺑﻪ ﻣﻦ ﮐﻤﮏ ﮐﻦ«‪» ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﺪه« ﯾﺎ »ﮐﻤﮑﻢ ﮐﻦ‬
‫ﮐﻪ ازدواج ﮐﻨﻢ« ﯾﺎ ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮓ دﺳﺘﯽام را ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎز«‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺮك اﮐﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬از داﯾﺮهي اﺳﻼم ﺧﺎرج اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ آنﺷﺨﺺ‬
‫روزه ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ و زﮐﺎت ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﮕﺰارد‪ ،‬ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺣﺞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺮ ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺑﻤﯿﺮد‪ ،‬وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺮ او ﺣﺮام اﺳﺖ و‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ دوزخ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﺮك ورزﯾﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫نصارٖ ‪» :﴾٧٢‬ﺳﺘﻢﮐﺎران ﻫﯿﭻ ﯾﺎوري ﻧﺪارﻧﺪ«‪.‬‬ ‫� م ِۡن أَ َ‬ ‫َ َ َّ‬
‫ِل�ٰلِم َ‬ ‫﴿وما ل‬
‫ِ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫�ٔاۖ َو� ِٱ ۡل َ� ٰ ِ َ�يۡن إ ِ ۡح َ ٰ‬
‫َ ۡٗ‬ ‫َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ َ ُ ۡ ُ ْ‬
‫� ٗنا َو�ِذِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬
‫�﴾‬ ‫ِ‬ ‫ش‬ ‫ۦ‬‫ِ‬ ‫ه‬‫��وا ِ‬
‫ب‬ ‫﴿وٱ�بدوا ٱ� و� � ِ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٣٦ :‬‬
‫و اﷲ را ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﯿﺪ و ﭼﯿﺰي را ﺑﺎ او ﺷﺮﯾﮏ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان‪....‬‬
‫اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺣﻖّ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ذﮐﺮ ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺣﻖّ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﺣﻖّ‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﺰ ﺑﺰرگﺗﺮ و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را از‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ و از ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺧﻮد و ﻧﯿﺰ از ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ ﺑﺪارد و ﺗﻮﺟﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از ﺣﻖ و ﺣﻘﻮقِ ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺑﻪﮔﻔﺘﻪي ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ‪ ،‬ﺣﻖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺣﻖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ‬
‫ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﺑﺪون ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو ﺣﻖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺿﻤﻦِ‬
‫ﺣﻘﻮق اﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪي اﷲ‪ ‬را از ﭘﯿﺮويِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﺪا‬
‫ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ ﻟﺬا اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺣﻖّ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ذﮐﺮ ﻧﻔﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ۡ‬ ‫﴿ َو� ِٱ ۡل َ� ٰ ِ َ�يۡن إ ِ ۡح َ ٰ‬
‫� ٗنا َو�ِذِي ٱل ُق ۡر َ ٰ‬
‫�﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﯿﺪ« و اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﺎل ﺑﻪ آﻧﺎن ﯾﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬اﮔﺮ ﻓﻘﯿﺮ و‬
‫ﺗﻬﯿﺪﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﮑﻮش و اﮔﺮ از ﻋﻬﺪهي ﻧﯿﺎزﻫﺎي اوﻟﯿﻪي ﺧﻮد‬
‫ﺑﺮﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي رﻓﺎه و آﺳﺎﯾﺶ آﻧﺎن ﺑﮑﻮش‪ .‬ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺮدن ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﮐﺮدن ﺑﻪ آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﭘﺪرت ﺗﻮ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﮐﺎري ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﺑﺪه؛ ﻟﺬا‬
 ‫‪379‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻧﯿﮑﯽﮐﺮدن ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن )و ﺧﺪﻣﺖﮐﺎران(‬

‫ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬اﺑﻌﺎد و ﺟﻨﺒﻪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞِ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ‪ ‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽِ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ داراي ﻣﻮﻗﻌﯿﺘﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﯾﺎ اداري ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﺑﺪون ﺿﺎﯾﻊ ﮐﺮدن ﺣﻖّ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرش ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﻖ اﷲ و ﺣﻖّ ﻣﻮﻻﯾﺶ را ادا‬
‫‪ -238‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺮدهاي ﮐﻪ ﺣ ّ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‬

‫َ ْ َ‬ ‫َّ َ ْ َ َ َ َ َ َ ِّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬

‫ﻋﻤﺮ‪ :$‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن اﻟﻌﺒﺪ إِذا ﻧﺼﺢ ل ِﺴﻴ ِﺪه ِ‪َ ،‬وأﺣﺴ َﻦ‬ ‫َ‬ ‫‪ -١٣٧٠‬ﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ ُ َ ْ ُ ُ َ َّ َ ْ‬ ‫َ ََ‬
‫�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﻋِﺒﺎدة اﷲِ‪ ،‬ﻓﻠﻪ أﺟﺮه مﺮ� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺑﺮده‪ ،‬ﺧﯿﺮﺧﻮاه آﻗﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬و درﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم وﻇﯿﻔﻪ ﮐﻨﺪ‪ -‬و ﻋﺒﺎدت اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺎداشِ‬
‫او دو ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ْ‬
‫أﺟ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َْْ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ان«‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺢ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺼ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﻮكِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻤ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻌ‬ ‫ِﻠ‬ ‫ل‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٣٧١‬وﻋﻦ‬
‫َْ َْ ُ ْ َُ َ‬ ‫َ َ ُّ َ ُّ ُ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ْ ُ َ ُ َ ْ َ َ َ َْ‬ ‫َ َّ‬
‫بﻴﻞ اﷲِ واﺤﻟﺞ‪ ،‬و�ِﺮ أ�‪ ،‬ﻷﺣﺒﺒﺖ أن أمﻮت‬ ‫ﺠﻟﻬﺎد ﻲﻓ ﺳ ِ‬ ‫واﺬﻟِي �ﻔﺲ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة �ِﻴ ِﺪه ِ لﻮﻻ ا ِ‬
‫َ َْ ُ ٌ‬
‫) ‪(2‬‬
‫َوأﻧﺎ مﻤﻠﻮك‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮدهي زرﺧﺮﯾﺪ‪ ‬درﺳﺖﮐﺎر‪ ،‬دو‬
‫ﭘﺎداش دارد«‪ -.‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ -:‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺟﺎن اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه در دﺳﺖ اوﺳﺖ‪،‬‬
‫اﮔﺮ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ‪ ،‬ﺣﺞ‪ ،‬و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﻣﺎدرم ﻧﺒﻮد‪ ،‬دوﺳﺖ داﺷﺘﻢ در ﺣﺎلِ ﺑﺮدﮔﯽ ﺑﻤﯿﺮم‪.‬‬
‫ُْ‬ ‫َ ْ ُ ُ َّ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٣٧٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷﺷﻌﺮي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬الﻤﻤﻠﻮك اﺬﻟِي � ِﺴ ُﻦ‬
‫َ َ ِّ َ َّ َ َ َّ َ َ ُ ْ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ِّ‬ ‫َ َ َ َ ِّ َ ُ َ ِّ‬
‫ان«‪.‬‬‫ﻋِﺒﺎدة ر� ِﻪ‪ ،‬و�ﺆدي إِﻰﻟ ﺳﻴ ِﺪه ِ اﺬﻟِي ﻋﻠﻴ ِﻪ ﻣِﻦ اﺤﻟﻖ‪ ،‬واﻨﻟ ِﺼﻴﺤﺔِ‪ ،‬واﻟﻄﺎﻋﺔِ‪ ،‬ﻪﻟ أﺟﺮ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮدهاي ﮐﻪ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ و ﺣﻖّ آﻗﺎي ﺧﻮﯾﺶ و ﺧﯿﺮﺧﻮاﻫﯽ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از او را ادا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬دو ﭘﺎداش دارد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2546 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1664 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2548 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1665 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2551 :‬‬
 ‫‪381‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺮدهاي ﮐﻪ ﺣﻖ اﷲ و ﺣﻖ ﻣﻮﻻﯾﺶ را ادا ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ٌ ْ َ ْ‬ ‫َ ٌَ َُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َُْ َ َ َ َ‬
‫ﺎب آﻣ َﻦ‬‫ِ‬ ‫ان‪َ :‬رﺟﻞ ﻣِﻦ أﻫ ِﻞ الﻜِﺘ‬ ‫ِ‬ ‫‪َ -١٣٧٣‬و�ﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬ﺛﻼﺛﺔ لﻬ ْﻢ أﺟ َﺮ‬
‫ٌُ َ َ ْ َ ٌََ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ ُ ُ َ َّ َ َّ‬ ‫َ ُ َ َّ‬ ‫َ ِّ‬
‫ﺑِنﺒِﻴ ِﻪ ‪َ ،‬وآﻣ َﻦ ﺑِﻤﺤﻤ ٍﺪ‪َ ،‬واﻟﻌﺒﺪ الﻤﻤﻠﻮك إِذا أدى ﺣﻖ اﷲ‪َ ،‬وﺣﻖ م َﻮ ِاﻴﻟ ِﻪ‪َ ،‬و َرﺟﻞ ﺎﻛﻧﺖ ُﻪﻟ أﻣﺔ‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ُ َّ ْ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ ُ َ ْ‬
‫ان«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ‬ ‫ﻓﺄد�ﻬﺎ ﻓﺄﺣﺴﻦ ﺗﺄدِﻳﺒﻬﺎ‪ ،‬وﻋﻠﻤﻬﺎ ﻓﺄﺣﺴﻦ �ﻌﻠِﻴﻤﻬﺎ‪� ،‬ﻢ أ�ﺘﻘﻬﺎ �ﺰﺘوﺟﻬﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻪ أﺟﺮ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‪ -‬ﻧﺰد‬
‫اﷲ‪ -‬دو ﭘﺎداش دارﻧﺪ‪ :‬ﻣﺮدي از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬اﯾﻤﺎن‬
‫آورده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺮدهي زرﺧﺮﯾﺪي ﮐﻪ ﺣﻖّ اﷲ و ﺣﻖّ ﺳﺮوراﻧﺶ را ادا ﮐﻨﺪ؛ و ﻧﯿﺰ ﻣﺮدي ﮐﻪ‬
‫ﮐﻨﯿﺰي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و او را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آزادش ﮐﻨﺪ و آنﮔﺎه ﺑﺎ او‬
‫ازدواج ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ او ﻧﯿﺰ دو ﭘﺎداش دارد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎ ﮔﺸﻮدن اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺑﺮدهي‬
‫زرﺧﺮﯾﺪي ﮐﻪ ﺣﻖّ اﷲ و ﺣﻖّ ﺳﺮورش را ادا ﮐﻨﺪ‪ ،‬دو ﭘﺎداش دارد؛ ﯾﮏ ﭘﺎداش ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫اداي ﺣﻖّ اﻻﻫﯽ‪ ،‬و ﭘﺎداش دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اداي ﺣﻖّ ﺳﺮورش؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ او‬
‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز و روزه و ﻋﺒﺎدتﻫﺎي دﯾﮕﺮي دارد ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﻣﺮي ﻣﺎﻟﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و‬
‫ﻖ ﺳﺮورش‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﺑﺮده ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺖﮐﺎري ﮐﻪ اﯾﻦ دو ﺣﻖ‬
‫ﺣ ّ‬
‫را ادا ﮐﻨﺪ‪ ،‬دو ﭘﺎداش دارد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ‪ -‬ﻧﺰد اﷲ‪ -‬دو ﭘﺎداش دارﻧﺪ‪ :‬ﻣﺮدي از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬اﯾﻤﺎن آورده ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺮدهي زرﺧﺮﯾﺪي ﮐﻪ ﺣﻖّ اﷲ و ﺣﻖّ ﺳﺮوراﻧﺶ را ادا ﮐﻨﺪ؛‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﺮدي ﮐﻪ ﮐﻨﯿﺰي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و او را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آزادش ﮐﻨﺪ و‬
‫آنﮔﺎه ﺑﺎ او ازدواج ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ او ﻧﯿﺰ دو ﭘﺎداش دارد«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﯾﻬﻮدي ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﺑﻮده‬
‫و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم‪ ‬اﯾﻤﺎن آورده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دو ﭘﺎداش دارد‪ :‬ﯾﮏ ﭘﺎداش ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮد و ﭘﺎداش دوم ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ‬
‫ﯾﻬﻮدي ﯾﺎ ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺑﻪ او ﺑﺮﺳﺪ و ﺑﻪ آن اﯾﻤﺎن ﻧﯿﺎورد‪ ،‬ﻫﻤﻪﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﺗﺒﺎه و ﺑﺮﺑﺎد ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺣﺘﯽ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﺑﻪ آن ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺷﺪه‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪97 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.154 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪382‬‬

‫اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ دﯾﻦ و آﯾﯿﻦ ﺧﻮد ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫َ َ َ‬ ‫ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََۡ َ َۡ ۡ‬
‫�ٰ ِ� َ‬
‫�ن ‪﴾٨٥‬‬ ‫ِ‬ ‫� ٱ ِ� ۡس� ٰ ِم د ِٗينا فلن ُ�ق َبل مِن ُه َوه َو ِ� ٱ�خِرة ِ مِن ٱل‬ ‫﴿ومن يبتغِ �‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٨٥ :‬‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ دﯾﻨﯽ ﺟﺰ اﺳﻼم ﺑﺠﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ از او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد و در آﺧﺮت ﺟﺰو زﯾﺎنﮐﺎران‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ ﻧﻔﺮي ﮐﻪ دو اﺟﺮ دارد‪ ،‬ﺑﺮدهي زرﺧﺮﯾﺪيﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺣﻖّ ﺳﺮورش را‬
‫ادا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻢ ﺣﻖّ اﷲ‪ ‬را‪ .‬و ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻔﺮ‪» ،‬ﻣﺮديﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻨﯿﺰي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و او‬
‫را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﺗﺮﺑﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺳﭙﺲ آزادش ﮐﻨﺪ و آنﮔﺎه ﺑﺎ او ازدواج ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ او ﻧﯿﺰ دو‬
‫ﭘﺎداش دارد«‪ :‬ﭘﺎداش ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮدن ﺑﻪ ﮐﻨﯿﺰش و ﭘﺎداش دوم ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺲ از آزاد ﻧﻤﻮدن وي‪ ،‬او را ﺑﯽﺳﺮﭘﺮﺳﺖ رﻫﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ او ازدواج ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‬
‫و ﺳﺎﯾﻪي ﺣﻤﺎﯾﺘﺶ را از آﺑﺮو و ﻋﺰت‪ ‬او درﯾﻎ ﻧﻤﯽدارد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -239‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﺒﺎدت در دوران آﺷﻔﺘﮕﯽ و ﻇﻬﻮر ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ و‬
‫ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽﻫﺎ‬

‫ﺎدةُ ﻲﻓ إﻬﻟ ْﺮ ِج َﻛﻬ ْﺠ َﺮ ٍة َّ‬

‫إﻲﻟ«‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫�ﺴﺎر‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬اﻟ ِﻌﺒ‬
‫َْ‬
‫‪ -١٣٧٤‬ﻋﻦ ﻣﻌ ِﻘ ِﻞ ﺑﻦ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﻘ‪‬ﻞ ﺑﻦ ﯾﺴﺎر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻋﺒﺎدت در ﻫﻨﮕﺎم ﻫﺮج و‬
‫ﻣﺮج‪ (2 )،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﺠﺮت ﺑﻪﺳﻮي ﻣﻦ اﺳﺖ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2948 :‬‬

‫)‪ (2‬ﻧﻮوي‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از دوران ﻫﺮج و ﻣﺮج‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ و آﺷﻔﺘﮕﯽﻫﺎ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد‬
‫و ﻣﺮدم‪ ،‬ﺟﺰ ﺷﻤﺎرِ اﻧﺪﮐﯽ از آﻧﺎن‪ ،‬از ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪ -240‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آﺳﺎنﮔﯿﺮي و ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ در ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش‬
‫و داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬و ادا ﮐﺮدنِ ﺧﻮب و ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺰرگﺗﺮ ﯾﺎ‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦِ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺗﺮازو و ﻧﻬﯽ از ﮐﻢﻓﺮوﺷﯽ؛ و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪‬‬
‫ﻣﻬﻠﺖ دادن ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ در ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش ﯾﺎ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ از ﻗﺮضِ او‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫﴿ َو َما َ� ۡف َعلُوا ْ م ِۡن َخ ۡ َ َّ َّ َ‬
‫� بهِۦ َعل ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪﴾٢١٥‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٥ :‬‬ ‫� فإِن ٱ ِ‬ ‫ٖ‬
‫و اﷲ‪ ،‬از ﻫﺮ ﮐﺎرِ ﺧﯿﺮي ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ُ ْ َّ َ َ ۡ َ ٓ َ ُ ۡ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ َۡ َ‬
‫ط و� �بخسوا ٱ�اس أشياءهم و�‬ ‫﴿و� ٰقو ِم أوفوا ٱل ِمكيال وٱل ِم�ان ب ِٱلقِس ِ �‬
‫ۡ‬ ‫ََۡ ْ َۡ‬
‫]ﻫﻮد‪[٨٥ :‬‬ ‫سد َ‬
‫ِين ‪﴾٨٥‬‬ ‫�عث ۡوا ِ� ٱ�� ِض ُمف ِ‬
‫و اي ﻗﻮم ﻣﻦ! ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ و ﺗﺮازو را ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﺑﻪﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل ادا ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮐﻢﻓﺮوﺷﯽ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﻧﭙﺮدازﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ُ ۡ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ۡ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫﴿ َو ۡ� ‪ٞ‬ل ّل ِۡل ُم َط ّفف َ‬
‫اس � َ ۡس َت ۡوفون ‪� ٢‬ذا �لوهم أو‬ ‫ِين إِذا ٱ� َتالوا � ٱ�َّ ِ‬
‫� ‪ ١‬ٱ�‬ ‫ِِ‬
‫ۡ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ُ ُّ ْ َ َّ ُ َّ ۡ ُ َ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ ُ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫ي� ‪ ٥‬يَ ۡو َم‬‫وزنوهم � ِ�ون ‪� �� ٣‬ظن أو ٰٓ��ِك ��هم مبعوثون ‪َ�ِ ٤‬و ٍ� ع ِظ ٖ‬
‫ٓ َۡ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ َّ ٓ َّ َ َ ۡ ُ َّ َ‬ ‫اس ل َِر ّ ۡ َ َ َ‬ ‫وم ٱ�َّ ُ‬ ‫َ� ُق ُ‬
‫� ‪َ ٧‬و َما أد َرٮ ٰك‬ ‫ب ٱل� ٰل ِم� ‪ � ٦‬إِن كِ�ٰب ٱلفجارِ ل ِ� س ِ‬
‫ِج ٖ‬ ‫ِ‬
‫َ ‪ُ َّ ٞ‬‬ ‫َما س ّ ‪ٞ‬‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[٩ ،١ :‬‬ ‫ِج� ‪ ٨‬كِ�ٰب م ۡرقوم‪﴾٩ ٞ‬‬ ‫ِ‬
‫واي ﺑﺮ ﮐﻢﻓﺮوﺷﺎن! ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﺎﻻﯾﯽ از ﻣﺮدم را )ﺑﺮاي ﺧﻮد( ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺗﻤﺎم و‬
‫ﮐﻤﺎل ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻮن ﮐﺎﻻﯾﯽ از ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﯾﺎ وزن ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬آﯾﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟ ‪ ...‬در روزي ﺑﺰرگ؛ روزي ﮐﻪ ﻣﺮدم در‬
‫ﭘﯿﺶﮔﺎه ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ در ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و داد‬
‫و ﺳﺘﺪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪385‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آﺳﺎنﮔﯿﺮي و ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ در ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و داد و‪...‬‬

‫ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش‪ ،‬ﻧﯿﺎزي ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ در زﻧﺪﮔﯽ ﺑﺸﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﺎت‪ ،‬ﺑﺪون آن‪،‬‬
‫دﺷﻮار و ﺣﺘﯽ ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﯽ دارد ﮐﻪ ﻧﺰد ﺧﻮدش ﻣﻮﺟﻮد‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﻧﺰد دﯾﮕﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺶ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ؟ ﯾﮏ‬
‫راﻫﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ وﺳﯿﻠﻪي ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز را ﺑﻪ او ﺑﺒﺨﺸﺪ؛‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻦ دادن ﺑﻪ ذﻟﺖ و ﺧﻮاري؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ آنرا ﺑﻪ اﻣﺎﻧﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي‬
‫رﻓﺘﻦ ﺑﻪ زﯾﺮِ ﺑﺎر ﻣﻨﺖ دﯾﮕﺮان اﺳﺖ و اﮔﺮ آنرا ﺗﺼﺎﺣﺐ ﯾﺎ ﻏﺼﺐ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻇﻠﻢ‬
‫و ﺳﺘﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬داد و ﺳﺘﺪ را ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮد و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاي ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ اﯾﻦ اﻣﮑﺎن ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ وﺳﺎﯾﻞ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺧﻮد را ﺑﺎ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﭘﻮل ﺧﺮﯾﺪاري ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ داد و ﺳﺘﺪ و ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش ﺟﺰو ﻧﯿﺎزﻫﺎ‬
‫و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ ،‬ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ و ﺷﻤﺎري‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرﻧﺪ و ﺑﺎ ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ‬
‫داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﺮدم در زﻣﯿﻨﻪي ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺳﺘﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﻧﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺎﻣﻼت رﺑﻮي‬
‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُُۡ ۡ ََ ُ‬
‫وس أ ۡم َ� ٰل ِ� ۡم � �ظل ُِمون َو� �ظل ُمون ‪﴾ ٢٧٩‬‬
‫� ۡم ُر ُء ُ‬ ‫﴿�ن تبتم فل‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٧٩ :‬‬
‫و اﮔﺮ ﺗﻮﺑﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﺻﻞِ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﻫﺎﯾﺘﺎن از آنِ ﺷﻤﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻪ )ﺑﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﺑﺎ( ﺳﺘﻢ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻧﻪ )ﺑﺎ از دﺳﺖ دادن ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ( ﻣﻮرد ﺳﺘﻢ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻘﻠﺐ و دﻏﻞﺑﺎزي‪ ،‬و دروغ و ﺳﺘﻢ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫‪ -3‬آﻧﺎنﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺰرﮔﻮاري ﺑﻪ داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ؛ اﯾﻦﻫﺎ‬
‫وﻗﺘﯽ در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﮔﺮانﻓﺮوﺷﯽ ﻣﯽﭘﺮﻫﯿﺰﻧﺪ و در ﺣﺪ اﻣﮑﺎن‬
‫ﺗﺨﻔﯿﻒ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﻘﺪاري از ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ و ﻣ‪‬ﻬﻠﺖ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽ در اﺧﺘﯿﺎر ﺧﺮﯾﺪار ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ؛ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺧﺮﯾﺪار ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در ﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﻗﯿﻤﺖ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ درﻧﮓ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﯿﺶ از ﻣﺒﻠﻎ ﻣﻮرد ﺗﻮاﻓﻖ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﺑﺎ ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺑﺰرﮔﻮاري‪ ،‬داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪386‬‬

‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫﴿ َو َما َ� ۡف َعلُوا ْ م ِۡن َخ ۡ َ َّ َّ َ‬
‫� بهِۦ َعل ‪ٞ‬‬
‫ِيم ‪﴾٢١٥‬‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٥ :‬‬ ‫� فإِن ٱ ِ‬ ‫ٖ‬
‫واﷲ‪ ،‬از ﻫﺮ ﮐﺎرِ ﺧﯿﺮي ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫�﴾ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﮑﺮه در ﺳﯿﺎق‬ ‫ۡ َۡ‬ ‫ۡ َۡ‬
‫�﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﮐﺎريِ ﺧﯿﺮي«؛ زﯾﺮا ﴿مِن خ ٖ‬
‫﴿مِن خ ٖ‬
‫ﺷﺮط آﻣﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﺧﯿﺮ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ ﮐﺎري ﺑﺮ‬
‫او ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﭘﺎداﺷﯽ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻓﺮاﺗﺮ از اﻧﺘﻈﺎر و ﺗﻮﻗﻊ‬
‫ﺷﻤﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﺎداش ﻫﺮ ﻧﯿﮑﯽ را ده ﺗﺎ ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺑﺮاﺑﺮ و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ‬
‫ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺮاد از اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم دادن ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ ﺗﺎ آدمِ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل از ﮐﺮدار ﻧﯿﮏ او‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ و ﺑﻪ او ﭘﺎداﺷﯽ ﻓﺮاﺗﺮ از ﺣﺪ اﻧﺘﻈﺎرش ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ در داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ و ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬دﻋﺎ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ر ِﺣ َﻢ‬
‫َ ْ‬ ‫َ ُ ً َ ْ ً َ َ َ َ َ ْ‬
‫اﺷ َ َ‬
‫ﺮﺘى َو ِ�ذا ا�ﺘَ َﻰﻀ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬رﺣﻤﺖ اﷲ ﺑﺮ ﻣﺮدي ﮐﻪ در‬ ‫اﷲ رﺟﻼ ﺳﻤﺤﺎ ِإذا ﺑﺎع و ِ�ذا‬
‫داد و ﺳﺘﺪ و )در ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺒﻠﻎِ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و ﻧﯿﺰ در() ‪ (2‬درﯾﺎﻓﺖ و ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫آﺳﺎنﮔﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻟﺬا اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ در ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش‪ ،‬اﺟﺎره دادن‪ ،‬اﺟﺎره ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬رﻫﻦ‬
‫دادن‪ ،‬رﻫﻦ ﮔﺮﻓﺘﻦ و دﯾﮕﺮ داد و ﺳﺘﺪﻫﺎ‪ ،‬آﺳﺎنﮔﯿﺮ و ﺑﺰرگﻣﻨﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل از زﺑﺎن ﺷﻌﯿﺐ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ُ ْ َّ َ َ ۡ ٓ ُ َ‬ ‫َ َ َ ۡ َۡ ُ ْ ۡ ۡ َ َ َ ۡ َ َ ۡ‬
‫اس أش َيا َءه ۡم َو�‬ ‫ط و� �بخسوا ٱ�‬‫�ان ب ِٱلقِ ۡس ِ �‬‫﴿و� ٰقو ِم أوفوا ٱل ِمكيال وٱل ِم‬
‫ۡ‬ ‫ََۡ ْ َۡ‬
‫]ﻫﻮد‪[٨٥ :‬‬ ‫ِين ‪﴾٨٥‬‬‫سد َ‬‫�عث ۡوا ِ� ٱ�� ِض ُمف ِ‬
‫و اي ﻗﻮم ﻣﻦ! ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ و ﺗﺮازو را ﻋﺎدﻻﻧﻪ و ﺑﻪﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل ادا ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮدم ﮐﻢﻓﺮوﺷﯽ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ و در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻓﺴﺎد و ﺗﺒﻬﮑﺎري ﻧﭙﺮدازﯾﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .1376‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫)‪ (2‬در رواﯾﺖ ﻣﺼﻨﻒ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق »ﺳ‪‬ﻤ‪‬ﺤ‪‬ﺎ إِذَا ﻗَﻀ‪‬ﻰ« ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت را در‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻟﺤﺎظ ﮐﺮدم‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪387‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آﺳﺎنﮔﯿﺮي و ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ در ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و داد و‪...‬‬

‫ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﯿﻤﺎﻧﻪاي ﯾﺎ ﮐﯿﻠﯽ‪،‬‬
‫داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺮازو در ﻣﻌﺎﻣﻼت ﮐﺎرﺑﺮد دارد ﮐﻪ ﮐﺎﻻي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬وزن‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﻢﻓﺮوﺷﯽ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ -‬ﭼﻪ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪاي ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ وزﻧﯽ‪ -‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ و ﺗﺮازو‪ ،‬دﻗﯿﻖ و ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽﺳﺖ ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ اداي دﻗﯿﻖ ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ و وزن و وﻓﺎداري در اداي ﭘﯿﻤﺎنﻫﺎ‬
‫و رﻋﺎﯾﺖ دﻗﯿﻖ ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ و داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺟﺰو اﺣﮑﺎﻣﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺮﯾﻌﺖﻫﺎي‬
‫آﺳﻤﺎﻧﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ ُ َ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ْ َ َ‬ ‫﴿ َو ۡ� ‪ٞ‬ل ّل ِۡل ُم َط ّفف َ‬
‫ِين إِذا ٱ� َتالوا � ٱ�َّ ِ‬
‫اس �ست ۡوفون ‪] ﴾٢‬اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[٢ ،١ :‬‬ ‫� ‪ ١‬ٱ�‬ ‫ِِ‬
‫واي ﺑﺮ ﮐﻢﻓﺮوﺷﺎن! ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن ﮐﺎﻻﯾﯽ از ﻣﺮدم را )ﺑﺮاي ﺧﻮد( ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪﺗﻤﺎم و‬
‫ﮐﻤﺎل ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ٞ‬‬
‫﴿ َو ۡ�ل﴾‪ ،‬واژهياﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﻬﺪﯾﺪ و ﻫﺸﺪار ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪ ﺑﻪ ﮐﻢﻓﺮوﺷﺎن‪ ،‬ﻫﺸﺪار ﻣﯽدﻫﺪ و وﯾﮋﮔﯽِ آﻧﺎن را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ آﻧﺎنﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﮐﺎﻻﯾﯽ را‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮد ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ در ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﮐﺮدن‪،‬‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن ذيﻧﻔﻊ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺣﻖّ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ذرهاي از ﺣﻖ ﺧﻮد ﺑﮕﺬرﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﯽ از ﺧﻮد را ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﯾﺎ‬
‫َ َ ُ ُ ۡ َ َّ َ ُ ُ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫�ون﴾ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از دو‬ ‫وزن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻢ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪�﴿ :‬ذا �لوهم أو وزنوهم � ِ‬
‫ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺳﺘﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ رويﮐﺮدﺷﺎن در داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ!‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ آﯾﻪ اﮔﺮﭼﻪ درﺑﺎرهي ﭘﯿﻤﺎﻧﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ و وزن ﮐﺮدن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣ‪‬ﮑﻤﺶ‬
‫ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺸﺪارش‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ آندﺳﺘﻪ از ﮐﺎرﻣﻨﺪاﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﺮﻫﻨﮕﺎم ﺳﺮِ ﮐﺎرﺷﺎن‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و زودﻫﻨﮕﺎم و ﭘﯿﺶ از وﻗﺖ اداري ﮐﺎرﺷﺎن را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﺣﻘﻮﻗﺸﺎن را ﺳﺮِ وﻗﺖ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ]و ﺣﺘﯽ ﮔﺎه ﺧﻮاﻫﺎن اﺿﺎﻓﻪﺣﻘﻮق ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ[!‬
‫ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫وم ٱ�َّ ُ‬
‫اس ل َِر ّ‬ ‫َ َ َ ُ ُّ ُ ْ َ ٰٓ َ َ َّ ُ َّ ۡ ُ ُ َ‬
‫ون ‪ۡ َ�ِ ٤‬و� َعظي� ‪ ٥‬يَ ۡو َم َ� ُق ُ‬
‫ب‬
‫ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫﴿�� �ظن أو��ِك ��هم مبعوث‬
‫�‪﴾ ٦‬‬ ‫ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[٦ ،٤ :‬‬ ‫ِ‬
‫آﯾﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟ ‪ ...‬در روزي ﺑﺰرگ؛ روزي ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﭘﯿﺶﮔﺎه‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪388‬‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آﯾﺎ اﯾﻦﻫﺎ ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب روز ﻗﯿﺎﻣﺖ را ﻓﺮاﻣﻮش ﮐﺮدهاﻧﺪ؟ روزي ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ زﻣﺎن ﺑﺮِﭘﺎﯾﯽ آنرا ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﺿﻤﺎﻧﺘﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﯾﮏ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬زﻧﺪه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﺳﺮِ‬
‫ﺳﻔﺮهي ﺷﺎم ﻣﯽﻣﯿﺮد؛ و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺳﺮ ﺑﺮ ﺑﺎﻟﯿﻦ ﺧﻮاب ﻧﻬﺎده‪ ،‬از دﻧﯿﺎ‬
‫ﺑﺮود؛ ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ ﭘ‪‬ﺸﺖ ﻣﯿﺰ ﮐﺎر‪‬ش ﺑﻤﯿﺮد؛ اﻣﺎ آنﭼﻪ ﻗﻄﻌﯽﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬دﯾﺮ ﯾﺎ زود‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮد و ﺳﭙﺲ آن روز ﺑﺰرگ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫َۡ َ‬ ‫َ َ َ ُ ُّ ُ ْ َ ٰٓ َ َ َّ ُ َّ ۡ ُ ُ َ‬
‫]اﳌﻄﻔﻔﲔ‪[5 ،٤ :‬‬ ‫ي� ‪﴾٥‬‬ ‫ٖ‬ ‫ظ‬
‫ِ‬ ‫ع‬ ‫�‬
‫ٍ‬ ‫و‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫‪٤‬‬ ‫ون‬ ‫﴿�� �ظن أو��ِك ��هم مبعوث‬
‫‪» :‬آﯾﺎ آنﻫﺎ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ در روزي ﺑﺰرگ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؟« اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آن روز‬
‫را روزي ﺑﺰرگ ﺧﻮاﻧﺪه و ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬روزِ ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫ﻋﻈﻤﺖ‪ ‬آن روز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺴﯿﺎري از آﯾﺎت ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻋﻈﻤﺖ و‬
‫ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﮐﻪ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ دارد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻢﻓﺮوﺷﺎن در آن روز ﮐﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫در ﭘﯿﺶﮔﺎه ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻌﺮض ﻣﺠﺎزات اﻻﻫﯽ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬در‬
‫آن روز‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎر زﻣﯿﻦ زﯾﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺑﺎﻧﮕﯽ ﺑﺰرگ‪،‬‬
‫ﺑﻪﯾﮏﺑﺎره در ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﺑﺰرگ ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻟُﺨﺖ و ﭘﺎﺑﺮﻫﻨﻪاﻧﺪ و‬
‫ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺑﺎﻻ دوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﯿﭻ ﮐﺎري از آﻧﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎﻧﮓ ﻋﻈﯿﻢ آن‬
‫روز ﺑﻪ ﮔﻮشِ ﻫﻤﻪي ﺣﺎﺿﺮان ﻣﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﮐﻪ در آن ﺣﻀﻮر دارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯿﺪاﻧﯽ‬
‫ﻫﻤﻮار و ﻣﺴﻄﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺲ در ﻫﺮ ﮔﻮﺷﻪاي از آن ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮان‬
‫ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ و ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻣﯿﻦ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻏﯿﺮﻫﻤﻮار و ﮐُﺮَوي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ َ ۡ َ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫]اﻻﻧﺸﻘﺎق‪[٤ ،٣ :‬‬
‫�ل ۡ‬
‫ت ‪﴾٤‬‬ ‫﴿�ذا ٱ��ض ُم َّدت ‪ ٣‬و�لقت ما �ِيها و‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺸﯿﺪه و ﮔﺴﺘﺮده ﺷﻮد و آنﭼﻪ را در درون دارد‪ ،‬ﺑﯿﺮون ﺑﯿﻔﮑﻨﺪ و ﺗﻬﯽ‬
‫ﮔﺮدد‪.‬‬
‫آري؛ در آن روز زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻮﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺮدم ﺑﺮاي ﺣﺴﺐ و ﮐﺘﺎب‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ‪ ‬ﺳﺮِ ﭘﺎ ﻣﯽاﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬آن روز ﺑﻪاﻧﺪازهي ﭘﻨﺠﺎه ﻫﺰار ﺳﺎل اﺳﺖ و ﺧﻮرﺷﯿﺪ‬
‫ﺑﻪﻓﺎﺻﻠﻪي ﯾﮏ »ﻣﯿﻞ« روي ﺳﺮ ﻣﺮدم ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻫﯿﭻ درﺧﺖ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن و ﻣﮑﺎن‬
 ‫‪389‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آﺳﺎنﮔﯿﺮي و ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ در ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و داد و‪...‬‬

‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻣﺮدم زﯾﺮِ ﺳﺎﯾﻪي آن ﺑﺮوﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آن روز‬
‫ﺳﺎﯾﻪاي ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ را زﯾﺮ آن ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ‪ -.‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺟﺰو اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﮐﻢﻓﺮوﺷﺎن در آن روز ﺑﺰرگ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮔﺮﻓﺘﺎرِ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺰاي اﯾﻦ ﮐﺮدار زﺷﺖ را ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ؛ روزي ﮐﻪ‬
‫آدﻣﯽ از ﺑﺮادرش ﻓﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و از ﻣﺎدر و ﭘﺪرش ﻣﯽﮔﺮﯾﺰد‪ .‬و ﻧﯿﺰ از ﻫﻤﺴﺮ و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ .‬ﭘﺲ ﮐﻢﻓﺮوﺷﺎن ﺑﺎﯾﺪ دﺳﺖ از اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺮدارﻧﺪ و ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزﻧﺪ و ﺣﻖّ‬
‫ﺧﺮﯾﺪاران را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺪﻫﻨﺪ و اﮔﺮ ﮔﺸﺎدهدﺳﺘﯽ و ﺑﺰرﮔﻮاري ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ َ ُُ‬ ‫َّ َ ُ ً َ َ َّ َّ َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﺘﻘﺎﺿﺎهُ ﻓﺄﻏﻠﻆ ُﻪﻟ‪� ،‬ﻬ َّﻢ ﺑ ِ ِﻪ أﺻﺤﺎﺑﻪ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻰﺗ‬ ‫أ‬ ‫ﻼ‬ ‫ﺟ‬‫ر‬ ‫أن‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٣٧٥‬وﻋﻦ‬
‫ْ ُ ُ ّ ً ْ َ ِّ‬ ‫َ ِّ َ َ ً ُ َّ َ َ‬ ‫َ ُ ُ َ َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َ‬
‫ﺐ اﺤﻟﻖ ﻣﻘﺎﻻ«‪� ،‬ﻢ ﻗﺎل‪» :‬أ�ﻄﻮه ِﺳﻨﺎ ﻣِﺜﻞ ِﺳﻨ ِﻪ«‪.‬‬ ‫ﺣ ِ‬‫�ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬دﻋﻮه ‪ ،‬ﻓﺈن ل ِﺼﺎ ِ‬
‫ﻀ ً‬ ‫ْ ُ ُ َّ َ ْ َ ُ ْ ْ َ ُ ُ ْ َ َ‬ ‫َ ُ َّ ْ َ َ ْ ِّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎء«‪.‬‬ ‫�ﺪ إِﻻ أﻣﺜﻞ ﻣِﻦ ِﺳﻨ ِﻪ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬أ�ﻄﻮه‪ ،‬ﻓﺈن ﺧ��ﻢ أﺣﺴﻨ�ﻢ ﻗ‬ ‫ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻻ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﺑﺎ ﻟﺤﻨﯽ ﺗﻨﺪ ﻃﻠﺐ ﺧﻮد را‬
‫از آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﻮاﺳﺖ؛‪ -‬و ﭼﻮن ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﺗﻨﺪي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ -‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪#‬‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ او را ﺗﻨﺒﯿﻪ ﮐﻨﻨﺪ؛ وﻟﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺎري ﺑﺎ او ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ‬
‫ﺣﻖداري‪ ،‬ﺣﻖّ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺶ را دارد« و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺘﺮي‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺘﺮ ﺧﻮدش ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﯿﺪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺷﺘﺮي ﺟﺰ ﺑﻬﺘﺮ و ﺑﺰرگﺗﺮ از‬
‫ﺷﺘﺮِ او ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎن را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﯽ‬
‫ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ادا ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ ً َ ْ ً َ َ َ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ َرﺟﻼ ﺳﻤﺤﺎ إِذا ﺑﺎع‪َ ،‬و�ِذا‬ ‫ﺣﻢ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ر ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٣٧٦‬وﻋﻦ‬
‫َ َْ َ‬ ‫ْ‬
‫اﺷ َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺮﺘى‪َ ،‬و�ِذا ا�ﺘﻰﻀ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2306 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1601 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.2076 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪390‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺣﻤﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم‬

‫ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و در درﯾﺎﻓﺖ و ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬آﺳﺎنﮔﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ ُ ُ َ ْ َ َّ ُ ْ ُ َ ِّ َ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫اﷲ ﻣِﻦ‬ ‫‪ -١٣٧٧‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻗﺘﺎدة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ ﺮﺳه أن �ﻨﺠﻴﻪ‬
‫َ َ َ ْ ُ َ ِّ ْ َ ْ ُ ْ َ َ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫ُ َ َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺮﺴ أ ْو ﻳﻀﻊ �ﻨﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬‫ﻛﺮ ِب ﻳﻮ ِم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣﺔِ‪ ،‬ﻓﻠﻴﻨﻔﺲ �ﻦ ﻣﻌ ِ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻗﺘﺎده‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ دوﺳﺖ‬
‫داﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬او را از ﺳﺨﺘﯽﻫﺎي روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎرِ ﺗﻨﮓدﺳﺖ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻣﻬﻠﺖ دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﺑﺪﻫﯽِ وي را ﺑﺒﺨﺸﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ را در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺰرگ ﻣﻨﺸﯽ در داد و ﺳﺘﺪ آورده‬
‫اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ و‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ اﺣﺎدﯾﺚ اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﺑﺎ ﻟﺤﻨﯽ ﺗﻨﺪ‪ ،‬ﺑﭽﻪﺷﺘﺮي را ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار داده ﺑﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻨﺎن‪ ،‬ﻣﻘﺪاري ﺗﻨﺪﺧﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻮن اﯾﻦ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪﺗﻨﺪي ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ او را ﺗﻨﺒﯿﻪ ﯾﺎ ﺳﺎﮐﺖ ﮐﻨﻨﺪ؛ وﻟﯽ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺎري ﺑﺎ او ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ«‪ .‬ﻓﮑﺮش را ﺑﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻨﮏ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‬
‫ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺮﺑﺎز ﺑﻪﺗﻨﺪي ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻣﯽاﻓﺘﺪ؟! ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺣﻖّ ﺧﻮد را ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ‬
‫و ﺑﺎ اﺣﺘﺮام‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ وزﯾﺮ ﯾﺎ ﻓﺮﻣﺎندار ﯾﺎ ﻣﺴﺆول ﺑﻠﻨﺪﭘﺎﯾﻪ در ﻣﯿﺎن ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﺑﻌﯿﺪ ﻧﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ او را دﺳﺘﮕﯿﺮ ﮐﻨﻨﺪ! اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺻﺤﺮاﻧﺸﯿﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﯽادﺑﺎﻧﻪ‬
‫و ﺑﻪﺗﻨﺪي ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﮐﺎري ﺑﺎ او ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﺣﻖداري‪،‬‬
‫ﺣﻖّ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺶ را دارد«‪ .‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺣﻖّ آن‬
‫ﻣﺮد را ﻣﯽداد‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻪﺑﺴﺎ آن ﻟﺤﻈﻪ ﭼﯿﺰي در اﺧﺘﯿﺎر ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﻃﻠﺐ آن ﻣﺮد را‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻃﻠﺐِ آن ﻣﺮد را ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ادا ﮐﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در زﻣﯿﻨﻪي‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽﺳﺖ؛ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﺣﻖ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻃﻠﺐِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1563 :‬‬

 ‫‪391‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آﺳﺎنﮔﯿﺮي و ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ در ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و داد و‪...‬‬

‫ﺧﻮد را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﺣﻖّ ﺧﻮد‪ ،‬از ﺗﻨﺪﺧﻮﯾﯽ و ﻧﺎﺳﺰاﮔﻮﯾﯽ‬
‫ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﺣﻖّ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي‬
‫ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺶ را دارد؛ وﻟﯽ ﺑﺎﯾﺪ آن را ﺑﻪﻧﺮﻣﯽ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪﻫﮑﺎر‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻃﻠﺐِ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر ﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﻬﺘﺮ از ﻃﻠﺒﺶ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ از ﮐﺴﯽ‬
‫ﺳﯽﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺶﺷﺮﻃﯽ‪ ،‬ﺳﯽ و ﭘﻨﺞ‬
‫ﻫﺰار ﺗﻮﻣﺎن ﺑﻪ او ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺪون ﭘﯿﺶﺷﺮط ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﻗﺮض ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﺷﺮط ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﺑﺮ اﺻﻞِ وام اﻓﺰوده‬
‫ﺷﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﯾﻦ رﺑﺎﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد و ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺶﺷﺮﻃﯽ‬
‫اﻓﺰون ﺑﺮ ﺑﺪﻫﯽاش‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ و ﺑﻠﮑﻪ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺜﺎل ﺑﯿﺴﺖ ﮐﯿﻠﻮﮔﺮم ﮔﻨﺪم ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ از ﮐﺴﯽ ﻗﺮض ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ؛ ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺴﺖ‬
‫ﮐﯿﻠﻮﮔﺮم ﮔﻨﺪم ﻣﺮﻏﻮب ﺑﻪ او ﺑﺎزﭘﺲ دﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﻪﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎ‬
‫ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ادا ﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ‪‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺣﻤﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و در‬
‫درﯾﺎﻓﺖ و ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﺣﻖّ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬آﺳﺎنﮔﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ« و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬ﺑﺪﻫﯽِ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ .‬ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺟﻤﻠﻪي ﺧﺒﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻋﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد ﯾﺎدﺷﺪه‪ ،‬آﺳﺎنﮔﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻋﺎي رﺣﻤﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻫﻨﮕﺎم ﻓﺮوﺧﺘﻦ ﭼﯿﺰي‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺮﯾﺪن ﮐﺎﻻﯾﯽ‪.‬‬
‫‪ -3‬در ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺒﻠﻎ‪.‬‬
‫‪ -4‬و در درﯾﺎﻓﺖ ﻣﺒﻠﻎ ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي آن‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﺑﺮ ﺧﺮﯾﺪار‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد و ﺑﻪ او ﺗﺨﻔﯿﻒ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺧﺮﯾﺪار‪ ،‬ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻ را ﺳﺮِ وﻗﺖ آن ﻣﯽﭘﺮدازد و در ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺒﻠﻎ‪،‬‬
‫ﺳﺨﺖﮔﯿﺮي و ﻣﻌﻄﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﻓﺮوﺷﻨﺪه ﻧﯿﺰ ﻃﻠﺐ ﺧﻮد را ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي‪ ،‬آﺳﺎنﮔﯿﺮ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺗﺎ ﻣﺸﻤﻮل اﯾﻦ دﻋﺎ ﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪392‬‬
‫َ َ َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ٌ َُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٣٧٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺎﻛن َرﺟﻞ ﻳﺪاﻳ ِ ُﻦ اﻨﻟَّﺎس‪َ ،‬و�ن �ﻘﻮل‬
‫َ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ ْ ً َ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ ُ‬
‫ﺎوز �ﻨﻪ«‪.‬‬ ‫ﻟ ِﻔﺘﺎه‪ :‬إِذا أ�ﻴﺖ ﻣﻌ ِﺮﺴا �ﺘﺠﺎوز �ﻨﻪ‪ ،‬ﻟﻌﻞ اﷲ أن �ﺘﺠﺎوز �ﻨﺎ‪ ،‬ﻓﻠ ِﻲﻘ اﷲ �ﺘﺠ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ -‬ﻧﺴﯿﻪ ﯾﺎ‪ -‬ﻗﺮض‬
‫ﻣﯽداد و ﺑﻪ ﻏﻼﻣﺶ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي ﻗﺮض‪ ،‬ﻧﺰد ﮐﺴﯽ رﻓﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺑﻮد‪ ،‬از او درﮔﺬر؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﺎ درﮔﺬرد‪ .‬آن ﻣﺮد ﻓﻮت ﮐﺮد و‬
‫اﷲ از ﮔﻨﺎﻫﺎن او درﮔﺬﺷﺖ«‪.‬‬
‫ُ ٌ َّ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٣٧٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﺴﻌﻮ ٍد اﺒﻟﺪري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﺣﻮ ِﺳ َﺐ َرﺟﻞ مِﻤﻦ ﺎﻛن‬
‫ً َ َ َ ُ‬ ‫َّ َّ ُ َ َ ُ َ ُ َّ َ َ َ ُ‬ ‫َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ ُ َ ْ َُ َ َ‬
‫اﺨﻟ ْ� َ ْ‬
‫ﻮﺮﺳا‪َ ،‬و�ن ﻳﺄم ُﺮ‬ ‫ﻲﺷ ٌء‪ ،‬إِﻻ �ﻧﻪ ﺎﻛن �ﺎﻟ ِﻂ اﻨﻟﺎس َو�ن م ِ‬ ‫ِ‬ ‫�ﺒﻠ�ﻢ‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﻳﻮﺟﺪ ﻪﻟ ﻣِﻦ‬
‫َ‬
‫َ ُْ َ َ ُ َُْ‬ ‫َ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺎو ُزوا َﻋﻦ ال ُﻤ ْﻌﺮﺴ‪ .‬ﻗﺎل ُ‬ ‫َْ َُ ْ‬
‫أن َ� َﺘ َﺠ َ‬
‫ﺎوزوا �ﻨﻪ«‪.‬‬ ‫اﷲ‪ُ � :‬ﻦ أﺣﻖ ﺑﺬل ِﻚ ﻣِﻨﻪ؛ ﺠﺗ‬ ‫ِ‬ ‫ﻏِﻠﻤﺎﻧﻪ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺨﺼﯽ از ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎﻧﺘﺎن‪-‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﻓﻮت ﮐﺮد‪ -‬ﻣﻮرد ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و ﻫﯿﭻ ﮐﺎر ﻧﯿﮑﯽ در ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي وي‬
‫ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺟﺰ آنﮐﻪ او ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﺑﻮد و ﺑﺎ ﻣﺮدم‪ -‬ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ‪ -‬ﻣﻌﺎﺷﺮت ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ ﻏﻼﻣﺎﻧﺶ‬
‫دﺳﺘﻮر ﻣﯽداد ﮐﻪ از اﻓﺮاد ﺗﻨﮓدﺳﺖ درﮔﺬرﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺎ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﮔﺬﺷﺖ‪ -‬از او ﺳﺰاوارﺗﺮﯾﻢ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از او درﮔﺬرﯾﺪ«‪.‬‬
‫َ ُ ُ َ ً َ َ َ َُ َ َ‬ ‫ْ َ‬ ‫ََ َ َْ‬ ‫َ َ َ ُ‬
‫َ‬
‫‪ -١٣٨٠‬وﻋﻦ ﺣﺬﻳﻔﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أ ِﻲﺗ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﺑِﻌﺒ ٍﺪ ﻣِﻦ ﻋِﺒﺎ ِده ِ آﺗﺎه اﷲ ﻣﺎﻻ‪� ،‬ﻘﺎل ﻪﻟ‪ :‬ﻣﺎذا‬
‫َ َ َ ِّ َ ْ َ َ َ َ َ ُ ْ ُ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َ ٗ‬ ‫ُّ ْ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫حدِيثا﴾ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ َرب آﺗيﺘ ِ� ﻣﺎلﻚ‪ ،‬ﻓﻜﻨﺖ‬ ‫اﺪﻟ�ﻴﺎ؟ ﻗﺎل‪﴿ :‬و� ي�تمون ٱ�‬ ‫ﻋ ِﻤﻠﺖ ﻲﻓ‬
‫َُْ ُ ُ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ َ ُ ْ ُ َ َ َ َّ ُ َ َ ُ‬ ‫َ َ ْ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ‬
‫ﺮﺴ‪� .‬ﻘﺎل اﷲ‬ ‫ﻮﺮﺳ‪ ،‬وأﻧ ِﻈﺮ الﻤﻌ ِ‬
‫ﺮﺴ ﻰﻠﻋ الﻤ ِِ‬ ‫أﺑﺎﻳﻊ اﻨﻟَّﺎس‪َ ،‬و�ن ﻣِﻦ ﺧﻠ ِﻲﻘ اﺠﻟﻮاز‪ ،‬ﻓﻜﻨﺖ أﺗي‬
‫ََ َ َُُْ‬ ‫ْ َ ََ َ ُ َ ْ َ ْ‬ ‫َ َ َ ُّ‬ ‫ََ َ‬
‫ﺎوزوا �ﻦ �ﺒ ِﺪي«؛ �ﻘﺎل �ﻘﺒﺔ ﺑﻦ ﺎﻋمِﺮ‪ ،‬وأﺑﻮ مﺴﻌﻮ ٍد‬ ‫�ﻌﺎﻰﻟ‪» :‬أﻧﺎ أﺣﻖ ﺑِﺬا ﻣِﻨﻚ‪ ،‬ﺠﺗ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ‬
‫ﻫﻜﺬا َﺳ ِﻤ ْﻌ َﻨﺎهُ ﻣ ِْﻦ ِ ِّ‬ ‫ُّ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ِ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫اﻷﻧﺼﺎري‪:$‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3480 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1562 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1561 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1560 :‬‬
 ‫‪393‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آﺳﺎنﮔﯿﺮي و ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ در ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و داد و‪...‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪهاي از ﺑﻨﺪﮔﺎن اﻻﻫﯽ را ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﺛﺮوت ﺑﺨﺸﯿﺪه‬

‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎر آوردﻧﺪ؛ ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در دﻧﯿﺎ ﭼﻪ ﮐﺮدي؟«‪ -‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﺿﻤﻦ‬
‫ٗ‬ ‫ََ َ ُُۡ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬
‫� َحدِيثا﴾) ‪ (1‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آن ﺑﻨﺪه ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬ ‫ﺗﻼوت اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ‪﴿ -‬و� ي�تم‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﺨﺸﯿﺪي و ﻣﻦ ﺑﺎ ﻣﺮدم داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﮐﺮدم و ﮔﺬﺷﺖ‬
‫و آﺳﺎنﮔﯿﺮي‪ -‬در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ -‬ﺧُﻠﻖ و ﺧﻮي ﻣﻦ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا ﺑﺮ اﻓﺮاد‪ ‬دارا آﺳﺎن ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻢ و ﺑﻪ‬
‫اﻓﺮاد ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﻣﻬﻠﺖ ﻣﯽدادم‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬از ﺗﻮ ﺳﺰاوارﺗﺮم؛‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬از ﺑﻨﺪهي ﻣﻦ درﮔﺬرﯾﺪ«‪ .‬ﻋﻘﺒﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ و اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪري‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻄﻠﺐ را ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ از زﺑﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ آﺳﺎنﮔﯿﺮي در داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎي آﺳﺎنﮔﯿﺮي و ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﮔﺬﺷﺖ از ﻣﺮدم اﺳﺖ؛‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدي ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ -‬ﻧﺴﯿﻪ ﯾﺎ‪ -‬ﻗﺮض ﻣﯽداد«‪.‬‬
‫ﻗﺮض ﯾﺎ ﺑﺪﻫﯽ‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯾﯽ را ﺑﻪﻧﺴﯿﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﻔﺮوﺷﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻻﯾﯽ را ﺑﺪون ﻧﺴﯿﻪ ﯾﺎ ﺑﺪون ﻣﻬﻠﺖ ﺑﺨﺮد و در ﭘﺮداﺧﺖ ﻗﯿﻤﺘﺶ درﻧﮓ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬د‪‬ﯾ‪‬ﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﺪﻫﯽ ﯾﺎ ﻗﺮﺿﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻪاي را اﺟﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺟﺎرهﺑﻬﺎ را ﺳﺮِ وﻗﺘﺶ‬
‫ﻧﻤﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺑﺪﻫﯽ ﺑﺮ ﻋﻬﺪهي اوﺳﺖ‪ .‬در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪي‬
‫ﻧﺴﯿﻪ ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻧﻘﺪي‪» ،‬ﻣﺪاﯾﻨﻪ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣﺮدي ﺑﺎ ﻣﺮدم ﺑﻪﻧﺴﯿﻪ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ ﻏﻼﻣﺶ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬وﻗﺘﯽ ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﺒﻪي‬
‫ﻗﺮض‪ ،‬ﻧﺰد ﮐﺴﯽ رﻓﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺑﻮد‪ ،‬از او درﮔﺬر؛ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﺎ‬
‫درﮔﺬرد‪ .‬آن ﻣﺮد ﻓﻮت ﮐﺮد و اﷲ از ﮔﻨﺎﻫﺎن او درﮔﺬﺷﺖ«؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻨﺪهاش را‬
‫ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه در ﺻﺪد ﯾﺎري ﺑﺮادرش ﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺎداش ﯾﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻫﺮ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬از ﺟﻨﺲِ آن ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬و دو ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫ﻣﻬﻠﺖ دادن ﺑﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﻫﻤﻪ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﺑﺪﻫﯽِ اوﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻧﺴﺎء‪42:‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﯿﭻ ﺳﺨﻨﯽ را از اﷲ ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪394‬‬

‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﻣﺎل و ﺛﺮوت اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺎل«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺻﺪﻗﻪ ﻫﺮﮔﺰ از ﺛﺮوت‬ ‫َ ََ َ ْ َ َ ٌَ ْ َ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺎ �ﻘﺼﺖ ﺻﺪﻗﺔ ِﻣﻦ ﻣ ٍ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ«؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻬﻠﺖ دادن ﺑﻪ اﻓﺮاد ﺗﻨﮓدﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺴﺘﻨﺎﮐﺎر‬
‫روا ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺧﻮد را زﯾﺮﻓﺸﺎر ﻗﺮار دﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�� ٖ َ� َن ِظ َر ٌة إ َ ٰ� َم ۡي َ َ‬
‫�� ٖ﴾‬ ‫﴿�ن َ� َن ُذو ُع ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٠ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﺑﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﻣ‪‬ﻬﻠﺖ داد‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻬﻠﺖ دادن‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﺪﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت دارد؛ ﻣﻬﻠﺖ دادن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﺪﻫﯽ‪ ،‬ﺳﻨﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯿﺪنِ ﺑﺪﻫﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﺑﺪﻫﮑﺎر‬
‫را از ﺑﺪﻫﯽاش ﺑﺮي ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻬﻠﺖ دادن ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﯽ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺮ‬
‫ﻋﻬﺪهي ﺑﺪﻫﮑﺎر اﺳﺖ و ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر ﻓﻘﻂ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺖ‪ ‬ﺑﺪﻫﮑﺎرش ﺑﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﺻﺒﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮادي ﮐﻪ از ﺧﺪا ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ رﺣﻢ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮ ﺑﺪﻫﮑﺎرانِ ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺮاي درﯾﺎﻓﺖ ﻃﻠﺐ ﺧﻮد ﺑﺮ آنﻫﺎ‬
‫ﻓﺸﺎر ﻣﯽآورﻧﺪ و آﻧﺎن را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﺎ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﮑﺎﯾﺖ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ زﻧﺪان‬
‫ﻣﯽاﻧﺪازﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن آنﻫﺎ را از اﯾﻦﮐﻪ در ﮐﻨﺎرِ ﺧﺎﻧﻮادهي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻇﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺮ ﻗﺎﺿﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺗﻬﯽدﺳﺖ ﺑﻮدن‬
‫ﺷﺨﺺ ﯾﺎ ورﺷﮑﺴﺘﮕﯽ وي‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺴﺘﺎنﮐﺎراﻧﺶ اﺟﺎزه ﻧﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻇﻠﻢ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد »ﻋ‪‬ﺴﺮ« و ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﺑﻮدنِ ﺑﺪﻫﮑﺎر‪ ،‬ﺣﻘﯽ ﻧﺰدش‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﺣ‪‬ﮑَﻢ و داور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اوﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﻫﻤﻮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َ‬ ‫﴿�ن َ� َن ُذو ُع ۡ َ‬
‫�� ٖ َ� َن ِظ َر ٌة إ ٰ� َم ۡي َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٠ :‬‬ ‫�� ٖ﴾‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﺑﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﻣ‪‬ﻬﻠﺖ داد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻗﺎﺿﯿﺎن ﮔﺎه در اﯾﻦﺑﺎره دﻟﯿﻞ ﻣﻮﺟﻬﯽ دارﻧﺪ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺪﻫﮑﺎران‬
‫ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺎﻻﻫﺎﯾﯽ را ﻣﯽﺧﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎ ادﻋﺎي ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ و »اﻋﺴﺎر«‪ ،‬از ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ‬
‫ﺑﺪﻫﯽ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻃﻔﺮه ﻣﯽروﻧﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ ﻋﺪم اﻋﺴﺎرِ ﮐﺴﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .561‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪395‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آﺳﺎنﮔﯿﺮي و ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ در ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و داد و‪...‬‬

‫ﻗﺎﺿﯽ ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ زﻧﺪان ﺻﺎدر ﮐﻨﺪ ﯾﺎ او را ﻣﺠﺒﻮر ﺳﺎزد ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش اﻗﺪام ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﮔﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺪﻫﯽاش را ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﻗﺎﺿﯽ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺄﻣﯿﻦ اﻣﻮال و ﻓﺮوش داراﯾﯽﻫﺎي وي‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬ﺑﺪﻫﯽﻫﺎي او‪ ،‬ﺻﺪور‬
‫ﺣﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺸﺎر آوردن در ﻃﻠﺐ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎري ﺑﺮ‬
‫ﺑﺪﻫﮑﺎري ﮐﻪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روا ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�� ٖ َ� َن ِظ َر ٌة إ َ ٰ� َم ۡي َ َ‬
‫�� ٖ﴾‬ ‫﴿�ن َ� َن ُذو ُع ۡ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٨٠ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﺑﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﻣ‪‬ﻬﻠﺖ داد‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ َ َّ ُ‬ ‫َ ْ َْ َ ُ ْ ً َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٣٨١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ أ�ﻈ َﺮ ﻣﻌ ِﺮﺴا‪ ،‬أ ْو َوﺿﻊ ُﻪﻟ‪ ،‬أﻇﻠﻪ‬
‫ُّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ِّ َ‬ ‫ُ َ َ َ َ َْ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ ﺤﺗ َﺖ ﻇِﻞ ﻋ ْﺮ ِﺷ ِﻪ ﻳﻮم ﻻ ﻇِﻞ إِﻻ ﻇِﻠﻪ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ‬ ‫اﷲ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ ﻣﻬﻠﺖ دﻫﺪ‬
‫ﯾﺎ‪ -‬ﻫﻤﻪ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از‪ -‬ﺑﺪﻫﯽاش را ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪاي‬
‫ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﻋﺮش ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ْ ُ َ ً ََ َ َ َُ َ ْ َ َ‬ ‫ْ‬
‫اﺷ َ َ‬ ‫َّ‬
‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﺄرﺟﺢ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺮﺘى ﻣِﻨﻪ ﺑ ِﻌ�ا‪ ،‬ﻓﻮزن ﻪﻟ ﻓ‬ ‫ﻲﺒ‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ‪‬‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٣٨٢‬وﻋﻦ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از او ﺷﺘﺮي ﺧﺮﯾﺪ و ﺑﻬﺎي آنرا ﺑﺮاي‬
‫) ‪(3‬‬
‫او وزن ﮐﺮد و ﭼﯿﺰي ﺑﺮ آن اﻓﺰود‪.‬‬
‫َ َ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ ُ َ ْ ُّ َ ً ْ‬ ‫َ َ َْ ُ ْ‬
‫ﻗيﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺟﻠﺒﺖ أﻧﺎ َو� َﺮﻣﺔ اﻟﻌﺒ ِﺪي ﺑ ّﺰا ﻣِﻦ‬ ‫‪ -١٣٨٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﺻﻔﻮان ﺳ ِ ِ ٍ‬
‫ﺑﻦ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻮ�‬
‫َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َّ ٌ َ ُ‬ ‫َّ ُّ َ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫َ ََ َ َ‬
‫ان‪:‬‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ل ِﻠﻮز ِ‬‫ﺎل اﻨﻟَّ ُّ‬‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫‪،‬‬‫ﺮ‬‫ِ‬ ‫ﺎﻷﺟ‬ ‫ﺑ‬
‫ِ ِ‬‫ن‬ ‫ﺰ‬‫ﻳ‬ ‫ان‬‫ز‬ ‫و‬ ‫ي‬‫ﺪ‬‫ِ‬ ‫ِﻨ‬
‫ﻋ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫�ﻞ‬‫او‬
‫ِ‬ ‫�ﺮﺴ‬ ‫ﺎ‬‫ﻨ‬‫ﻣ‬‫ﺎو‬‫ﺴ‬ ‫ﻓ‬ ‫‪‬‬‫ﻲﺒ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﺎءﻧﺎ‬‫ﺠ‬ ‫ﻫﺠﺮ‪ ،‬ﻓ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6107 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1052 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2604 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.(1599 ،715) :‬‬
‫)‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻬﺎي آنرا ﺳﻨﺠﯿﺪ و ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬آن‪ ،‬ﻃﻼ ﯾﺎ ﻧﻘﺮه را وزن ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻗﯿﻤﺘﺶ را ﺑﻪ او ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﻮد‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪396‬‬
‫ْ َ ْ ْ‬
‫ﺟﺢ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫» ِزن وأر ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺻﻔﻮان‪ ،‬ﺳ‪‬ﻮ‪‬ﯾﺪ ﺑﻦ ﻗﯿﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ و ﻣﺨﺮﻣﻪي ﻋﺒﺪي از ﻣﻨﻄﻘﻪي‬
‫"ﻫ‪‬ﺠ‪‬ﺮ" ﭘﺎرﭼﻪاي وارد ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰدﻣﺎن آﻣﺪ و از ﻣﺎ ﺷﻠﻮاري ﺧﺮﯾﺪ؛‬
‫ﺣﺴﺎبداري ﻧﺰدم ﺑﻮد ﮐﻪ‪ -‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻ‪ ،‬ﻃﻼ ﯾﺎ ﻧﻘﺮه وزن ﻣﯽﮐﺮد و‪ -‬ﻣ‪‬ﺰد‬
‫) ‪(2‬‬
‫]ﯾﻌﻨﯽ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ ﻗﯿﻤﺖ‬ ‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وزن ﮐﻦ و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﮕﯿﺮ«‪.‬‬
‫ﭘﺎرﭼﻪاي ﮐﻪ ﺧﺮﯾﺪهام‪ ،‬ﺑﯿﻔﺰا‪[.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮوي‪ /‬در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ آﺳﺎنﮔﯿﺮي در داد و‬
‫ﺳﺘﺪ‪ ،‬و ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽ و ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ در ﭘﺮداﺧﺖ و درﯾﺎﻓﺖ‪ ‬ﻗﯿﻤﺖ ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻣﻬﻠﺖ‬
‫دادن ﺑﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎرِ ﺗﻨﮓدﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪنِ ﺑﺪﻫﯽِ او‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از اﯾﻦ ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽﺳﺖ و‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ ﻣﻬﻠﺖ دﻫﺪ ﯾﺎ‪ -‬ﻫﻤﻪ ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از‪-‬‬
‫ﺑﺪﻫﯽاش را ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺳﺎﯾﻪاي ﺟﺰ ﺳﺎﯾﻪي او وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬زﯾﺮ ﺳﺎﯾﻪي ﻋﺮش ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻬﻠﺖ دادن ﺑﻪ ﺗﻨﮓدﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻣﻬﻠﺖ دﻫﯿﺪ ﺗﺎ دﺳﺘﺶ ﺑﺎز ﺷﻮد‬
‫و ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺪﻫﯽاش را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻬﻠﺖ دادن ﺑﻪ‬
‫ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺗﻨﮓدﺳﺖ‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻬﺘﺮ از آن‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﯽاش را ﺑﺒﺨﺸﯿﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﺑﺨﺸﯿﺪن ﺑﺪﻫﯽ‪ ،‬از او رﻓﻊِ ذﻣﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻣﻬﻠﺖ دادن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ذﻣﻪاش را ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ دﺳﺘﺶ ﺑﺎز ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻣﯽاﻧﺪازد‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ دو ﺣﺪﯾﺚ آورده ﮐﻪ در ﻫﺮ دو‪ ،‬از وزن ﮐﺮدن ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻ و اﻓﺰودن‬
‫ﺑﺮ آن ﺑﻪ ﺳﻔﺎرشِ ﺧﺮﯾﺪار‪ ،‬ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ در ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از او ﺷﺘﺮي ﺧﺮﯾﺪ و وﻗﺘﯽ ﻗﯿﻤﺖ‪ ‬آن را وزن ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﺮ آن اﻓﺰود؛ زﯾﺮا در‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3574 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1805 :‬‬
‫)‪ (2‬ﻣﻌﺎﻣﻼت در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﺮاي ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻ‪ ،‬ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه را وزن‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و واﺣﺪﻫﺎي ﭘﻮﻟﯽِ راﯾﺞ‪ ،‬واﺣﺪﻫﺎﯾﯽ از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬رﻃﻞ‪ ،‬اوﻗﯿﻪ و اﻣﺜﺎلِ آن ﺑﻮد؛ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻ را‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت‪ ‬ﻋﺪدي‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﯾﮏ درﻫﻢ ﯾﺎ ﯾﮏ دﯾﻨﺎر ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪397‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ آﺳﺎنﮔﯿﺮي و ﺑﺰرگﻣﻨﺸﯽ در ﺧﺮﯾﺪ و ﻓﺮوش و داد و‪...‬‬

‫آن زﻣﺎن درﯾﺎﻓﺖ و ﭘﺮداﺧﺖ‪ ‬ﭘﻮل‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ ‬وزﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ ‬ﻋﺪدي؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﭘﻮل راﯾﺞ ﮐﻪ ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ آن را وزن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؛‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺒﺎدﻟﻪي ﭘﻮل‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‪ ‬ﻋﺪدي ﻧﯿﺰ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮِ ﻣﺒﺎدﻻت ﭘﻮﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫َ ُ َ َْ َ‬ ‫َْ َ‬
‫اق‬ ‫َ‬
‫ﺻﻮرت وزﻧﯽ ﺑﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻟيﺲ ِ�ﻴﻤﺎ دون ﻤﺧ ِﺲ أو ٍ‬
‫ٌَ‬
‫َﺻ َﺪﻗﺔ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در ﻣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮ از ﭘﻨﺞ اوﻗﯿﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﮐﺎت‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ«‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻗﯿﻤﺖ‪ ‬ﺷﺘﺮِ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬را وزن ﮐﺮد و ﭼﯿﺰي ﺑﺮ آن اﻓﺰود؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻗﯿﻤﺘﺶ را ﺑﻪ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش‬
‫ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﯿﻤﺖ ﮐﺎﻻﯾﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽﺧﺮد‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺪﻫﺪ و اﮔﺮ ﺑﺮ‬
‫آن ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(1484 ،1459 ،1447 ،1405) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ (980 ،979) ،‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪.‬‬
 ‫‪ -12‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﻋﻠﻢ‬

‫‪ -241‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ۡ‬ ‫َ ُ َّ ّ ۡ‬
‫]ﻃﻪ‪[١١٤ :‬‬ ‫ب زِد ِ� عِل ٗما ‪﴾١١٤‬‬
‫﴿وقل ر ِ‬
‫و ﺑﮕﻮ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﺑﺮ داﻧﺸﻢ ﺑﯿﻔﺰا‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ َۡ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُۡ َۡ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٩ :‬‬ ‫ِين � َ�عل ُمون﴾‬
‫ون َوٱ� َ‬ ‫﴿قل هل � َ ۡس َتوِي ٱ�ِين �علم‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ؟‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ََ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫ُ ۡ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ۡ َ َّ ُ َّ َ َ َ ُ‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[١١ :‬‬ ‫﴿يرفعِ ٱ� ٱ�ِين ءامنوا مِن�م وٱ�ِين أوتوا ٱلعِلم در� ٰ ٖ‬
‫ت﴾‬
‫اﷲ )ﺟﺎﯾﮕﺎه( ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﺘﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ درﺟﺎت ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََُۡ ُْ‬ ‫� َ� ٱ َّ َ‬‫َّ َ َ ۡ‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪[٢٨ :‬‬ ‫�ؤا﴾‬‫� م ِۡن ع َِبادِه ِ ٱلعل ٰٓ‬ ‫﴿إِ�ما‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن داﻧﺎي اﷲ از او ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎض اﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« را ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻢ و‬
‫داﻧﺶ و آﻣﻮزش آن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ‪ ‬اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﻠﻢ‪ ،‬داﻧﺸﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﺘﻮن دﯾﻨﯽ ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﺛﻮاب آن و ﻧﯿﺰ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﺶ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه و ﺑﯿﺎن‬
‫ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺒﺎنِ ﭼﻨﯿﻦ داﻧﺸﯽ‪ ،‬وارﺛﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر‬
‫از ﻋﻠﻢ‪ ،‬داﻧﺶ دﯾﻨﯽ در ﻋﻘﯿﺪه و ﻋﻤﻞ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﻋﻠﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دﻧﯿﺎ از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﺣﺴﺎب و‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻪ و اﻣﺜﺎل آن‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻨﻈﻮر از ﻋﻠﻢ‪ ،‬داﻧﺶ ﺷﺮﻋﯽ ﯾﺎ دﯾﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ دارﻧﺪهي آن و ﻧﯿﺰ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آﻣﻮزش و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ آن اﺷﺘﻐﺎل دارﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻮده ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪399‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﺑﻠﮑﻪ ﺟﻬﺎد و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻤﻠﯽ را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ و‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ آﻣﻮزهﻫﺎ و اﺣﮑﺎم دﯾﻨﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ّ ۡ َ ّ ۡ ُ ۡ َ ٓ َ ‪ْ ُ َّ َ َ َ ّ ٞ‬‬
‫� ف ِرق ٖة مِنهم طا�ِفة ِ�تفقهوا‬ ‫ِن‬‫م‬ ‫ر‬‫ون ِ�َنفِ ُروا ْ َكآ َّف ٗة ۚ فَلَ ۡو َ� َ� َف َ‬
‫ََ َ َ ُۡ ۡ ُ َ‬
‫﴿وما �ن ٱلمؤمِن‬
‫ِ‬
‫ّ َ ُ ُ ْ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ ُ ٓ ْ َ ۡ ۡ َ َ َّ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َ‬
‫ِين و ِ�نذِروا قومهم إِذا رجعوا إِ� ِهم لعلهم �ذرون ‪] ﴾١٢٢‬اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٢٢ :‬‬ ‫ِ� ٱ� ِ‬
‫ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻫﻤﻪي ﻣﺆﻣﻨﺎن ﯾﮏﺟﺎ و ﺑﻪ ﯾﮏﺑﺎره رﻫﺴﭙﺎر ﺟﻬﺎد ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﭼﺮا از ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺪادي‬
‫ﺧﺮوج ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ )آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد ﻧﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ( در دﯾﻨﺸﺎن داﻧﺶ ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ و ﻗﻮﻣﺸﺎن را آنﮔﺎه‬
‫ﮐﻪ ﻧﺰدﺷﺎن ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻢ دﻫﻨﺪ ﺗﺎ )از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽ( ﺑﺘﺮﺳﻨﺪ؟‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺗﻔﻘﻪ در دﯾﻦ را ﺑﺎ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﺑﺮاﺑﺮ و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﺗﺮ از آن‬
‫ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺟﻬﺎد‪ ‬ﻣﺠﺎﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزِ ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬زﮐﺎت‪ ‬زﮐﺎتدﻫﻨﺪه‪ ،‬روزهي‬
‫روزهدار‪ ،‬و ﺣﺞ‪ ‬ﺣﺞﮔﺰار ﯾﺎ ﻋﻤﺮهاي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ادا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻣﯿﺴﺮ و‬
‫ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺧﻮردن‪ ،‬آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬ﺧﻮاﺑﯿﺪن و ﺑﯿﺪار ﺷﺪنِ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ‬
‫ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﭘﺎﯾﻪ و اﺳﺎس ﻫﺮ ﮐﺎريﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ِّ‬ ‫َ ْ ً ُ َ ِّ ْ ُ‬ ‫َ ْ ُ‬
‫ﻳﻦ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ ﻳ ِﺮ ِد اﷲ ﺑِ ِﻪ ﺧ�ا �ﻔﻘﻬﻪ ِﻲﻓ اﺪﻟ ِ‬
‫ارادهي ﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻓﻬﻢ و ﺑﯿﻨﺶ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺒﺶ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﻓﺮﻗﯽ ﻣﯿﺎن ﻣﺠﺎﻫﺪي ﮐﻪ ﺗﻔﻨﮕﺶ را ﺗﻤﯿﺰ و آﻣﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺎ داﻧﺶﺟﻮ ﯾﺎ‬
‫داﻧﺶآﻣﻮزي ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ در ﮐﺘﺎبﻫﺎ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ ﻫﺮ‬
‫دو‪ ،‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ و ﺑﯿﺎن ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ‪ ‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎب ﺟﻬﺎد و ﻋﻠﻢ را ﺑﻪدﻧﺒﺎل ﯾﮏدﯾﮕﺮ آورده اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و‬
‫داﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ ﻋﻠﻢ را‬
‫ﺑﺮﺗﺮ از ﺟﻬﺎد داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪ ،‬ﺑﺎ دﻗﺖ و ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽِ‬
‫ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ و ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﺟﻬﺎد در راه‬
‫اﷲ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ‪ .‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎ‪ ،‬ﺷﺠﺎع و دﻟﯿﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﺣﺎﻓﻈﻪي ﺿﻌﯿﻔﯽ دارد‪ ،‬ﺟﻬﺎد در راه اﷲ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7312 ،3116 ،71) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1037 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪400‬‬

‫ﻟﺤﺎظ ﺟﺴﻤﯽ‪ ،‬ﻗﻮي ﻧﯿﺴﺖ ﯾﺎ ﺷﺠﺎﻋﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﯽ داراي ﺣﺎﻓﻈﻪاي ﻗﻮيﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺤﺼﯿﻞ‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬و ﭼﻨﺎنﭼﻪ اﺳﺘﻌﺪاد ﮐﺴﯽ در ﻫﺮ دو زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ را ﺑﺮاي او ﺑﺮﺗﺮ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم از ﺟﻤﻠﻪ ﻫﻤﺴﺮ و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺣﺘﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ او از داﻧﺶ وي اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺒﺮﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ در ﺳﻪ‬
‫ﻣﻮرد‪ :‬ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان از آن ﻧﻔﻊ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ (1 ).‬ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ ،‬اﻋﻢ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‬
‫َ ُ َّ ّ ۡ‬
‫ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪﴿ :‬وقل ر ِ‬
‫ب زِد ِ�‬
‫ۡ‬
‫عِل ٗما﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﺮ داﻧﺸﻢ ﺑﯿﻔﺰا«؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ ۡ َ ُ ۡ َ ٰٓ َ ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ ُ َّ ّ ۡ‬ ‫ََ َۡ َ ۡ َُۡۡ‬
‫ب زِد ِ� عِل ٗما‪﴾١١٤‬‬
‫ان مِن �ب ِل أن �ق� إِ�ك وحيه ۖۥ وقل ر ِ‬‫﴿و� �عجل ب ِٱلقرء ِ‬
‫]ﻃﻪ‪[١١٤ :‬‬
‫ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ وﺣﯽ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺗﻮ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬در ﺗﻼوﺗﺶ ﺷﺘﺎب ﻣﮑﻦ و ﺑﮕﻮ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﺑﺮ‬
‫داﻧﺸﻢ ﺑﯿﻔﺰا‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ‬
‫و داﻧﺶِ آنﻫﺎ اﻓﺰوده ﺷﻮد؛ ﻟﺬا از اﷲ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶِ آنﻫﺎ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ؛ ﭘﺲ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺟﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﭼﺎﻧﻪزﻧﯽ ﺑﺮ ﺳﺮِ ﻧﯿﺎزِ ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧَﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻮاره از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶِ او‬
‫ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ از دﻋﺎ و درﺧﻮاﺳﺖ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ از اﺳﺒﺎب و وﺳﺎﯾﻞ ﮐﺴﺐ‬
‫ﻋﻠﻢ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا دﻋﺎ و درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﺑﺪون ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺖ ﺑﻪدور اﺳﺖ‬
‫و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﺠﺮد‪ ،‬از ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ! ﻟﺬا وﻗﺘﯽ از اﷲ‪ ‬ﭼﯿﺰي‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﺳﺒﺎب و زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي آنرا ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‬
‫و ﺑﺮاي ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﺳﺒﺒﯽ ﻗﺮار داده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ ُ َّ ّ ۡ‬
‫ب زِد ِ� عِل ٗما﴾‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﺎن ﻧﺪاد ﮐﻪ‬
‫﴿وقل ر ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1631 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬؛ ]ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .956‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪401‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﮐﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﺮ داﻧﺸﻢ ﺑﯿﻔﺰا«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ك إ ِ َ ٰ� َما َم َّت ۡع َنا بهِۦٓ أ ۡز َ� ٰ ٗجا ّم ِۡن ُه ۡم َز ۡه َرةَ ٱ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ� ۡ� َيا �ِ َ ۡفت ِ َن ُهمۡ‬ ‫َ َ َ ُ َّ َّ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫﴿و� �مدن �يني‬
‫ِ‬
‫َ ۡ ُ َ ّ َ َ ۡ ‪َٰ ۡ َ َ ٞ‬‬
‫]ﻃﻪ‪[١٣١ :‬‬ ‫�ِي �هِ ورِزق ر�ِك خ� و��� ‪﴾١٣١‬‬
‫ﺑﻪ زﯾﻨﺖ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎﻓﺮان را از آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪاﯾﻢ ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ‪ ،‬ﭼﺸﻢ‬
‫ﻣﺪوز‪ .‬و روزيِ ﭘﺮوردﮔﺎرت‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺪ و ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺳﻮدﻣﻨﺪ‪ ،‬و ﮐﺎر ﻧﯿﮏ و‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و دﻋﻮت ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪ ﺑﻪﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﺑﺼﯿﺮت و آﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺒﻤﺎن ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٩ :‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ون َوٱ َّ� َ َ ۡ‬
‫ِين � َ�عل ُمون﴾‬
‫َّ َ َ ۡ َ ُ َ‬ ‫ُۡ َۡ‬
‫﴿قل هل � َ ۡس َتوِي ٱ�ِين �علم‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ؟‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ََ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫ُ ۡ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ۡ َ َّ ُ َّ َ َ َ ُ‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[١١ :‬‬ ‫﴿يرفعِ ٱ� ٱ�ِين ءامنوا مِن�م وٱ�ِين أوتوا ٱل ِعلم در� ٰ ٖ‬
‫ت﴾‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و اﺟﺮ و ﺛﻮاب‬
‫وﯾﮋه دارد‪ ،‬ﻫﻤﺎن داﻧﺶ دﯾﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ داﻧﺶﻫﺎي ﭘﺎﯾﻪ از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ و اﻣﺜﺎل‬
‫آن ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﭘﺎﯾﻪ و وﺳﯿﻠﻪاي ﺑﺮاي ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽﺳﺖ و ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫وﺳﺎﯾﻞ و ﻣﻘﺪﻣﺎت‪ ،‬داراي ﻫﻤﺎن اﺣﮑﺎﻣﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﺎﺻﺪ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺷﺮﻋﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺑﺨﺸﯽ ﮐﻪ ﻓﺮض ﻋﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ‬
‫آن ﺑﺮ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ و ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﻤﺎري‬
‫ﮐﺎﻓﯽ آنرا ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ وﻇﯿﻔﻪ از ﻋﻬﺪهي دﯾﮕﺮان ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺨﺶ دﯾﮕﺮي ﻫﻢ‬
‫وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺷﺎﺧﻪاي از ﺑﺨﺶ دوم اﺳﺖ و ﺳﻨﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﮔﺮوﻫﯽ‬
‫ﺑﻪﺗﻌﺪاد و اﻧﺪازهي ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ را اﻧﺠﺎم دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﮔﯿﺮي آن ﺑﺨﺶ ﮐﻪ ﻓﺮض‬
‫ﮐﻔﺎﯾﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان‪ ،‬در ﺣﺪ‪ ‬ﺳﻨﺖ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﮐﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي آن ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻓﺮض ﻋﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﻣﻮارديﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت دﯾﻨﯽِ ﺧﻮد ﺑﻪ آن ﻧﯿﺎز دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪402‬‬

‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺗﻮﺣﯿﺪ و آنﭼﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺣﯿﺪ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد ﯾﺎ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﻧﻮاع ﺷﺮك‪ ‬ﮐﻮﭼﮏ و‬
‫ﺑﺰرگ‪ ،‬و ﺧﻔﯽ )ﭘﻨﻬﺎن( و ﺟﻠﯽ )آﺷﮑﺎر( ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ،‬در ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺣﯿﺪ‪ ‬اﷲ‪ ‬را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را در آنﭼﻪ ﮐﻪ وﯾﮋهي‬
‫اوﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﺑﯽﺑﺪﯾﻞ ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻫﻤﮕﺎن‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎن ﺳﺮِ ﺟﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎز ﺑﺮ او ﻓﺮض ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از او ﺳﺎﻗﻂ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ روش درﺳﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن را ﺑﯿﺎﻣﻮزد و اﺣﮑﺎم ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﺑﻪ آن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺣﮑﺎم ﻃﻬﺎرت را ﻓﺮا ﺑﮕﯿﺮد ﺗﺎ ﻋﺒﺎدﺗﺶ‪ ،‬آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺑﺼﯿﺮت و‬
‫داﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻓﺮاﮔﯿﺮي اﺣﮑﺎم زﮐﺎت‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ اﻓﺮاد ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ زﮐﺎت ﺑﻪ ﭼﻪ اﻣﻮاﻟﯽ ﺗﻌﻠﻖ ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﺼﺎب زﮐﺎت و ﻧﯿﺰ ﻣﻘﺪارِ آن ﭼﻪﻗﺪر‬
‫اﺳﺖ و ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﺤﻖّ زﮐﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ اﺣﮑﺎم روزه ﺑﺮ ﻫﻤﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‬
‫و ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ روزه را ﻣﯽﺷﮑﻨﺪ و ﭼﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ روزه را‬
‫ﻧﺎﻗﺺ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﻓﺮاﮔﯿﺮي اﺣﮑﺎم ﺣﺞ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ‬
‫رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺣﺞ را دارﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺠﺸﺎن‪ ،‬آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم و آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم آنﭼﻪ از اﺣﮑﺎم دﯾﻨﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮا‬
‫ﻧﻤﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﭼﻪﺑﺴﺎ در رﻧﺞ و زﺣﻤﺖ ﻣﯽاﻓﺘﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎدﺗﺸﺎن را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در ﺣﺞ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎرﻧﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﺣﮑﺎم ﺣﺞ‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ و ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﻋﻤﺎﻟﯽ ﺷﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻠﻠﯽ ﺟﺪي در ﺣﺠﺸﺎن‬
‫اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺶ از اﻧﺠﺎم ﻣﻨﺎﺳﮏ‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت و داﻧﺶ ﮐﺎﻓﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‪،‬‬
‫ﮐﺴﺐ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮاﮔﯿﺮي اﺣﮑﺎم ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ ﻫﻤﮕﺎن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺗﺠﺎرت ﮐﻨﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم داد و ﺳﺘﺪ را ﺑﯿﺎﻣﻮزد و ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﭼﻪ ﻣﻌﺎﻣﻼﺗﯽ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ و ﭼﻪ ﻣﻌﺎﻣﻼﺗﯽ‪ ،‬ﺷﺮﻋﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﺠﺎرﺗﺶ ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﮑﺎم‬
‫ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا روﺷﻦ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪ -1‬ﻓﺮض ﻋﯿﻦ؛‬
‫‪ -2‬ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ‪.‬‬
 ‫‪403‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻓﺮض ﮐﻔﺎﯾﻪ اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺰون ﺑﺮ آن‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽ و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽِ ﺑﻨﺪﮔﺎن اﷲ‪ ‬و ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺧﺪﻣﺖ و ﻓﺎﯾﺪه رﺳﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬از‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ در ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ و ﺗﺤﺼﯿﻞِ ﻋﻠﻢ‪ ،‬از ﭘﺎ ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﺷﺮاﻓﺘﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻋﻠﻢ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗۡ‬ ‫َ ۡ َ ُ ۡ َ ٰٓ َ ۡ َ َ ۡ ُ ُ َ ُ َّ ّ ۡ‬ ‫﴿ َو َ� َ� ۡع َ‬
‫ج ۡل بٱ ۡل ُق ۡر َ‬
‫ب زِد ِ� عِلما‪﴾١١٤‬‬
‫ِ‬ ‫ر‬ ‫ل‬‫ق‬‫و‬ ‫ۥ‬‫ۖ‬ ‫ه‬ ‫ي‬‫ح‬‫و‬ ‫ك‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫�‬ ‫ق‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫ل‬
‫ِ‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫ان‬
‫ِ‬ ‫ء‬ ‫ِ‬
‫]ﻃﻪ‪[١١٤ :‬‬
‫ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ وﺣﯽ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺗﻮ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬در ﺗﻼوﺗﺶ ﺷﺘﺎب ﻣﮑﻦ و ﺑﮕﻮ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﺑﺮ‬
‫داﻧﺸﻢ ﺑﯿﻔﺰا‪.‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮي‬
‫ﺶ او اﻓﺰوده ﺷﻮد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﯿﺎز داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ و داﻧ ِ‬
‫ارزش و اﻫﻤﯿﺖ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ آن ﺑﺰرﮔﻮار درﺧﻮاﺳﺖ اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‬
‫ﻧﮑﺮد و ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ او داده ﻧﺸﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از اﷲ‪ ‬ﻧﺨﻮاﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺎن و‬
‫ﻓﺮزﻧﺪانِ ﺑﯿﺶﺗﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ك إ ِ َ ٰ� َما َم َّت ۡع َنا بهِۦٓ أ ۡز َ� ٰ ٗجا ّم ِۡن ُه ۡم َز ۡه َرةَ ٱ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا �ِ َفت ِ َن ُه ۡم‬
‫َ َ َ ُ َّ َّ َ ۡ َ ۡ َ‬
‫﴿و� �مدن �يني‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُۡ َّ َ‬
‫]ﻃﻪ‪[١٣١ :‬‬ ‫� ‪﴾١٣١‬‬ ‫ك َخ ۡ�‪َ ٞ‬و� ۡ� َ ٰ‬ ‫�ِي �هِ ورِزق ر� ِ‬
‫ﺑﻪ زﯾﻨﺖ زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﮐﺎﻓﺮان را از آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪاﯾﻢ ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺑﯿﺎزﻣﺎﯾﯿﻢ‪ ،‬ﭼﺸﻢ‬
‫ﻣﺪوز‪ .‬و روزيِ ﭘﺮوردﮔﺎرت‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ و ارزش ﻋﻠﻢ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻻﻫﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ‪:‬‬
‫َّ َ َ ۡ َ ُ َ َ َّ َ َ ۡ َ َ‬ ‫ُۡ َۡ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٩ :‬‬ ‫﴿قل هل � َ ۡس َتوِي ٱ�ِين �علمون وٱ�‬
‫ِين � َ�عل ُمون﴾‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬روﺷﻦ اﺳﺖ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ آﻧﺎنﮐﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و آﻧﺎنﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪاﻗﺘﻀﺎي ﺳﺮﺷﺖ ﺑﺸﺮي‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻣﻨﺘﻔﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﺮﺷﺖ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮد داﻧﺎ ﻫﻢﺳﺎن و ﻫﻢﺗﺮاز ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را‬
‫ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﺮﺳﺶ اﻧﮑﺎري ﻣﻄﺮح ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭼﺎﻟﺶﺑﺮاﻧﮕﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ آن ﻧﮕﺎه ﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﻨﺪ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪404‬‬

‫ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ؛ ﺣﺘﯽ در اﻣﻮر دﻧﯿﻮي ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻣﺮي‪ ،‬ﻣﺤﺎل و ﻏﯿﺮﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ََ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫ُ ۡ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ۡ َ َّ ُ َّ َ َ َ ُ‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[١١ :‬‬ ‫﴿يرفعِ ٱ� ٱ�ِين ءامنوا مِن�م وٱ�ِين أوتوا ٱلعِلم در� ٰ ٖ‬
‫ت﴾‬
‫اﷲ )ﺟﺎﯾﮕﺎه( ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﺘﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ درﺟﺎت ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﻢ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺑﻪاﺗﻔﺎق ﻣﺮور ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ َۡ‬ ‫ٰ‬ ‫حوا ْ � ٱل ۡ َم َ‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ َ َ َ ُ ۡ َ َ‬
‫حِ‬ ‫س‬ ‫ف‬ ‫�‬ ‫وا‬ ‫ح‬ ‫س‬ ‫ف‬ ‫ٱ‬ ‫ف‬ ‫ِس‬
‫ِ‬ ‫ل‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫س‬ ‫ف‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا إِذا �ِيل ل�م �‬
‫ُ ۡ َ َّ َ ُ ُ ْ‬ ‫َّ ُ َ ُ ۡ َ َ ُ ُ ْ َ ُ ُ ْ َ ۡ َ َّ ُ َّ َ َ َ ُ ْ‬
‫ٱ� ل�مۖ �ذا �ِيل ٱ��وا فٱ��وا يرفعِ ٱ� ٱ�ِين ءامنوا مِن�م وٱ�ِين أوتوا‬
‫َۡ ُ َ َ‬ ‫� ٰت َوٱ َّ ُ‬
‫� ب ِ َما �ع َملون خبِ�‪﴾١١ ٞ‬‬
‫ۡ َۡ ََ َ‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[١١ :‬‬ ‫ٱلعِلم در ٖ �‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ :‬در ﻣﺠﺎﻟﺲ )ﺑﺮاي ﻧﺸﺴﺘﻦ دﯾﮕﺮان( ﺟﺎ ﺑﺎز ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﺎ‬
‫ﺑﺎز ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ )ﺑﻬﺸﺖ و رﺣﻤﺘﺶ را( ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻓﺮاخ ﮔﺮداﻧﺪ؛ و ﭼﻮن ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪:‬‬
‫ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯽدرﻧﮓ ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ ﺗﺎ اﷲ )ﺟﺎﯾﮕﺎه( ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﺘﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫درﺟﺎت ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد‪ .‬و اﷲ ﺑﻪ ﮐﺮدارﺗﺎن آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﮐﺴﯽ وارد ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺷﺪ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﭘ‪‬ﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺎﺿﺮان ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎ ﺑﺎز‬
‫ﮐﻨﻨﺪ؛ و اﮔﺮ ﺑﺮاﯾﺶ ﺟﺎ ﺑﺎز ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﻣﻮرﺷﺎن‪ ،‬ﮔﺸﺎﯾﺶ و آﺳﺎﻧﯽ ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد؛ زﯾﺮا ﭘﺎداش و ﻧﺘﯿﺠﻪي ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬از ﺟﻨﺲ آن ﻋﻤﻞ اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺎ ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺶ ﭼﻨﯿﻦ رﻓﺘﺎري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻌﺎﻣﻞ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﺎ او ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﺮ ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ آﺳﺎن ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ آﺳﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﮔﺮ ﻣﺸﮑﻞِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ را‬
‫ﺣﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬اﷲ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻼت ﺷﻤﺎ را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ ﻫﻢﮐﯿﺶ ﺧﻮد‬
‫ﮐﻤﮏ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ آﯾﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺟﻤﺎﻋﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺎ ﺑﺎز ﮐﻨﯿﺪ؛ ﯾﺎ ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ؛ ﯾﺎ ﮐﺎرِ ﺷﻤﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﺪ؛‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ ﺑﯿﺮون‪ .‬ﻟﺬا ﮔﻔﺘﻦِ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ در اﯾﻦﺑﺎره‪،‬‬
‫ﺑﯽﻣﻮرد اﺳﺖ‪ .‬ادب ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺣﺪ‪ ‬اﻣﮑﺎن‪ ،‬ﻧﺰد دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽﻣﺪت‬
‫ﻧﻨﺸﯿﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺧﻮد در ﻧﺰد دﯾﮕﺮان را ﮐﻮﺗﺎه ﺑﮕﺮداﻧﺪ ﺗﺎ اﺳﺒﺎب‬
‫زﺣﻤﺘﺸﺎن ﻧﺸﻮد؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﺧﺮﺳﻨﺪ اﺳﺖ‬
‫ﯾﺎ دوﺳﺖ دارد ﮐﻪ وي‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻧﺰد او ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮدم را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻧﮕﺮداﻧﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺑﺎﺷﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺧﻮﯾﺶ‬
 ‫‪405‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫ﺑﺮﺳﻨﺪ و ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ‪ ،‬آﻧﺎن را از اﯾﻦﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯿﺰﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎز دار‪‬د؛ اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺶ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﺑﯽادﺑﯽ ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‬
‫دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺻﺮف ﻏﺬا‪ ،‬ﺑﺮﺧﯿﺰﻧﺪ و وﻗﺖ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﻧﮕﯿﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻧﺸﺴﺘﻦ‬
‫ﻃﻮﻻﻧﯽ در ﻧﺰدش‪ ،‬او را ﻧﯿﺎزارﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫� ۡم إ ٰ� َط َعا� َ� ۡ َ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ۡ ُ ُ ْ ُ ُ َ َّ ّ َّ ٓ ُ ۡ َ َ َ ُ‬
‫َ‬
‫�‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫� إِ� أن يؤذن ل‬ ‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا � تدخلوا �يوت ٱ� ِ ِ‬
‫س َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِيت ۡم فَٱ ۡد ُخلُوا ْ فَإذا َطعِ ۡم ُت ۡم فٱنتَ ِ ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫�ن إنَٮ ٰ ُه َو َ� ٰ� ۡن إ َذا ُد� ُ‬ ‫َ‬
‫�‬ ‫�وا َو� ُم ۡس�ٔن ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ‬
‫�ٰ ِظرِ ِ‬
‫ُ ۡ َ َّ ُ َ َ ۡ َ ۡ‬ ‫َّ َّ َ َ ۡ َ ۡ‬ ‫َّ َ ٰ ُ ۡ َ َ ُ ۡ‬
‫�ۦ م َِن‬ ‫�ۦ مِن�مۖ وٱ� � �ست ِ‬ ‫� في س ت ِ‬ ‫ِيث إِن �ل ِ�م �ن يؤذِي ٱ� ِ‬ ‫�د ٍ �‬ ‫َِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٣ :‬‬
‫ٱ َۡ ّ‬
‫� ِق﴾‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! وارد ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺸﻮﯾﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﺑﺮاي )ﺻﺮف( ﺧﻮراﮐﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﺟﺎزه داده‬
‫ﺷﻮد؛ ﺑﯽآنﮐﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ آﻣﺎده ﺷﺪن ﻏﺬا ﺑﺎﺷﯿﺪ؛ وﻟﯽ آنﮔﺎه ﮐﻪ دﻋﻮت ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬وارد ﺷﻮﯾﺪ و ﭼﻮن‬
‫ﻏﺬا ﺧﻮردﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﮔﺮدﯾﺪ و ﺳﺮﮔﺮم ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را آزار ﻣﯽدﻫﺪ و از ﺷﻤﺎ‬
‫ﺷﺮم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬و اﷲ از ﺑﯿﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﺮم ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﮐﺴﯽ دربِ ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻤﺎ را زد و در را ﺑﻪ روﯾﺶ ﺑﺎز ﮐﺮدﯾﺪ و ﮔﻔﺘﯿﺪ ﮐﻪ اﻵن‬
‫ﻓﺮﺻﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﻧﺪارم‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي در اﯾﻦ ﮐﺎر ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ُ ۡ ُ ْ َ ۡ ُ ْۖ ُ َ َ ۡ َ ٰ َ ُ‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٢٨ :‬‬ ‫� ل� ۡم﴾‬ ‫جعوا هو أز‬ ‫جعوا فٱر ِ‬
‫﴿�ن �ِيل ل�م ٱر ِ‬
‫و اﮔﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﺑﺎزﮔﺮدﯾﺪ )و اﺟﺎزهي ورود ﻧﺪادﻧﺪ(‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎزﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻮ اي ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ! از ﮔﻔﺘﻦِ »ﺑﺮﮔﺮد« ﯾﺎ از اﺟﺎزه ﻧﺪادن ﺷﺮم ﻣﮑﻦ؛ و ﺗﻮ ﮐﻪ‬
‫اﺟﺎزهي ورود ﺧﻮاﺳﺘﻪاي! اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ اﺟﺎزهي ورود ﻧﺪادﻧﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﮔﺮد‪،‬‬
‫ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﺸﻮ؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻧﺴﺎن ﺿﺮورت ﯾﺎ ﺷﺮاﯾﻄﯽ دارد ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺬﯾﺮاي ﮐﺴﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ورود‪ ،‬ﭘﺎﻓﺸﺎري ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ را در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﺮﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي‬
‫َُ ََٰۡ َ ُ‬
‫� ل� ۡم﴾‪.‬‬ ‫دلﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﭘﺎﮐﯿﺰهﺗﺮ اﺳﺖ‪﴿ :‬هو أز‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ََ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫ُ ۡ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ۡ َ َّ ُ َّ َ َ َ ُ‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[١١ :‬‬ ‫﴿يرفعِ ٱ� ٱ�ِين ءامنوا مِن�م وٱ�ِين أوتوا ٱلعِلم در� ٰ ٖ‬
‫ت﴾‬
‫اﷲ )ﺟﺎﯾﮕﺎه( ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﺘﺎن و ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ درﺟﺎت ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺎﻻ ﺑﺒﺮد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪406‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺣﺪ و اﻧﺪازهي اﯾﻦ درﺟﺎت را ﺑﯿﺎن ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ زﯾﺮا ﺟﺎﯾﮕﺎه و درﺟﻪي‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻤﺎن و ﻋﻠﻢِ او ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﻫﺮﭼﻪ اﯾﻤﺎﻧﺶ ﻗﻮيﺗﺮ و ﻋﻠﻤﺶ ﺑﯿﺶﺗﺮ و‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﺧﻮدش از آن ﻧﻔﻊ ﺑﺒﺮد و ﻫﻢ دﯾﮕﺮان‪ ،‬درﺟﻪ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ ﺑﺎﻻﺗﺮ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا ﭼﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﻘﻮﯾﺖ ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺮ داﻧﺶ ﺧﻮد‬
‫ﺑﯿﻔﺰاﯾﯿﻢ و ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺮاي ﻧﺸﺮ و ﮔﺴﺘﺮش اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﺳﻮدﻣﻨﺪ‪ ،‬ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ ﺗﺎ در ﺷﻤﺎرِ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ اﷲﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ درﺟﻪ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺸﺎن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََُۡ ُْ‬ ‫َّ َ َ ۡ‬
‫� َ� ٱ َّ َ‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪[٢٨ :‬‬ ‫�ؤا﴾‬‫� م ِۡن ع َِبادِه ِ ٱلعل ٰٓ‬ ‫﴿إِ�ما‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن داﻧﺎي اﷲ از او ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫ِّ‬ ‫َ ْ ً ُ َ ِّ ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬
‫ﻳﻦ«‪.‬‬
‫‪ -١٣٨٤‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎو�ﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﻳ ِﺮ ِد اﷲ ﺑ ِ ِﻪ ﺧ�ا �ﻔﻘﻬﻪ ﻲﻓ اﺪﻟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ارادهي‬
‫ﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻓﻬﻢ و ﺑﯿﻨﺶ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺒﺶ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از آﯾﺎﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﻧﻮوي‪ /‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺑﺨﺶ در ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ آورده اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﺳﻪ آﯾﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ و اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﺷﺮح و‬
‫ﺗﻮﺿﯿﺢ اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ ﮐﻪ ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ آﯾﻪي ﻣﺬﮐﻮر در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََُۡ ُْ‬ ‫َّ َ َ ۡ‬
‫� َ� ٱ َّ َ‬
‫]ﻓﺎﻃﺮ‪[٢٨ :‬‬ ‫�ؤا﴾‬‫� م ِۡن ع َِبادِه ِ ٱلعل ٰٓ‬ ‫﴿إِ�ما‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻨﺪﮔﺎن داﻧﺎي اﷲ از او ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﺸﯿﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ آﻣﺪه‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺳﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﻈﯿﻢ و ﺑﺰرگداﺷﺖ ﻫﻤﺮاه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺮس در واژهي »ﺧﺸﯿﺖ«‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺮس در واژهي‬
‫»ﺧﻮف« ﺧﺎصﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ ﺧﺸﯿﺘﯽ‪ ،‬ﺧﻮف ﯾﺎ ﺗﺮس ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﻫﺮ‬
‫ﺧﻮف ﯾﺎ ﺗﺮﺳﯽ‪ ،‬ﺧﺸﯿﺖ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن از ﺷﯿﺮ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3116 ،71) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1037 :‬‬
 ‫‪407‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﺮ را ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن از اﷲ‪ ‬ﻫﻢ ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ و ﻫﻢ او را‬
‫ﺑﺰرگ ﻣﯽدارد و ﺗﻌﻈﯿﻤﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن از ﭼﯿﺰي ﺑﺘﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او »ﺗﺮﺳﻮ«‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ‪ ،‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﺮس‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺧﺸﯿﺖ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻫﻤﺮاه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺴﺎﻧﯽ را »ﺗﺮﺳﺎ« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َۡ َ ْ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٤٤ :‬‬ ‫﴿ف� �ش ُوا ٱ�َّاس َوٱخش ۡو ِن﴾‬
‫ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﺮدم ﻧﺘﺮﺳﯿﺪ و از ﻣﻦ ﺑﯿﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‬
‫وﻟﯽ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺗﺮﺳﺎﯾﺎن ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﺗﺮﺳﺎﯾﺎن و اﻫﻞ ﺧﺸﯿﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ آﻧﺎنﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﷲ و ﻧﺎمﻫﺎ و ﺻﻔﺎت و اﻓﻌﺎل اﻻﻫﯽ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﺣﮑﺎﻣﺶ ﻋﻠﻢ و‬
‫داﻧﺶ دارﻧﺪ و از ﺣﮑﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺷﺮﻋﯽ و ﺗﻘﺪﯾﺮيِ ﭘﺮوردﮔﺎر آﮔﺎﻫﻨﺪ و‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﯽﻧﻘﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ در‬
‫اﻓﻌﺎل و اﺣﮑﺎم اﻻﻫﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ از اﯾﻦرو از اﷲ‪ ‬ﺧﺸﯿﺖ دارﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺿﻤﻦ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ از او ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ‪ ،‬او را ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ اﺳﺖ و‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از اﺳﺒﺎب و ﻋﻮاﻣﻞ ﺧﺪاﺗﺮﺳﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ از اﷲ‪ ‬ﺑﯿﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻣﯽﭘﺮﻫﯿﺰد و اﮔﺮ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﺗﺮس و ﺧﺸﯿﺖ اﻻﻫﯽ در دلِ اوﺳﺖ و ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ از‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﯿﻢ دارد‪ ،‬او را ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ اﷲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او ارادهي‬
‫ﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻓﻬﻢ و ﺑﯿﻨﺶ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻧﺼﯿﺒﺶ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻧﯿﮏ ﯾﺎ ﺑﺪ‪ ،‬اراده ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ارادهي اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪاش ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ارادهاش‪ ،‬ﺷﺮ‬
‫ﯾﺎ ﺑﺪ و ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﻪي ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻻﻫﯽ ﺧﯿﺮ اﺳﺖ و در ﻣﻘﺘﻀﺎي ﺗﻘﺪﯾﺮش‪ ،‬ﺧﯿﺮ‬
‫و ﺷﺮ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ارادهي اﻻﻫﯽ را ﮐﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت از ﻣﻘﺘﻀﺎي ارادهاش ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﻫﻢ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽﺳﺖ و ﻫﻢ ﺷﺮ و ﺑﺪي؛‬
‫زﯾﺮا ارادهي اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺟﺰو اﻓﻌﺎل اوﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﯿﭻ ﻋﻨﻮان در اﻓﻌﺎل اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺷﺮ و ﺑﺪي‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪] .‬اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﻓﻌﻞ و ﻣﻔﻌﻮل و ﻧﯿﺰ ﺗﻔﺎوت اراده و‬
‫ﻣﻘﺘﻀﺎيِ آن[ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻇﺮف اﺳﺖ؛ در ﻗﻠﺐِ ﻫﺮﮐﺲ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪408‬‬

‫ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻣﻮﻓﻖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‬
‫و ﻫﺮﮐﻪ در ﻗﻠﺒﺶ ﺷﺮارت و ﺑﺪي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﮔﺬارد و ﺑﻪ او ﺗﻮﻓﯿﻖ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﯽدﻫﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� قُلُ َ‬ ‫َ َ َّ َ ُ ٓ ْ َ َ َ‬
‫اغ ٱ َّ ُ‬
‫]اﻟﺼﻒ‪[٥ :‬‬ ‫و� ُه ۡم﴾‬ ‫﴿فلما زاغوا أز‬
‫و ﭼﻮن ﻣﻨﺤﺮف ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ،‬دلﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﻨﺤﺮف ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ اﷲ‪ ‬دلﻫﺎﯾﺸﺎن را ﻣﻨﺤﺮف ﻧﮑﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ آﻧﺎن‪ ،‬ﺧﻮدﺷﺎن اﺑﺘﺪا ﮐﺞروي‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺧﻮاﻫﺎن ﺷﺮارت و اﻧﺤﺮاف ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺗﻮﻓﯿﻖ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻧﯿﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻗﻠﺒﺶ آﻫﻨﮓ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬او را ﺑﻪﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ رﻫﻨﻤﻮن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻮن اﷲ‪ ‬ﺧﯿﺮ ﺑﻨﺪهاي را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﺑﯿﻨﺶ دﯾﻨﯽ ﻧﺼﯿﺒﺶ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و‬
‫آنﻗﺪر از ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪ او ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻢﺗﺮ ﮐﺴﯽ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ذوق و ﺷﻮق ﻓﺮاوان ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑﭙﺮدازد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‪ ،‬اﺳﺒﺎﺑﯽ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ و اﺳﺒﺎب ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺗﻼش و ﮐﻮﺷﺶ در راه‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ داﻧﺶ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻓﻘﻪ‪ ،‬از ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺻﺮﻓﺎ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻧﻈﺮيِ‬
‫ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺟﻨﺒﻪي ﻋﻤﻠﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺣﺎﯾﺰ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ و ﻓﻘﻪ و ﻓﻬﻢ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي داﺷﺘﻦ ﻋﻠﻢ ﺗﻮأم ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﻧﯿﮏﺳﯿﺮت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﻋﻠﻤﺎيِ اﺳﻤﯽ و ﺑﯽﻋﻤﻞ‪ ،‬و اﻧﺪك ﺑﻮدن ﻓﻘﻬﺎ )=ﻋﻠﻤﺎي ﻋﺎﻣﻞ( ﻫﺸﺪار دادهاﻧﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎيِ ﺑﯽﻋﻤﻞ )ﮐﻪ ﻓﻬﻢ و ﺑﯿﻨﺶ دﻗﯿﻖ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ (،‬زﯾﺎد ﺷﻮﻧﺪ و ﻋﻠﻤﺎي ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﻓﻬﻢ و ﺑﯿﻨﺶ دﻗﯿﻖ دﯾﻨﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺪك ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭼﻪ ﺣﺎل و روزِ ﺑﺪي ﺧﻮاﻫﯿﺪ داﺷﺖ!« ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ داﻧﺶ و اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ در زﻣﯿﻨﻪي ﻋﻠﻮم‬
‫دﯾﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﯿﻪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻓﻘﻬﯽ را ﺣﻔﻆ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺘﻮن ﻓﻘﻬﯽ و ﻋﻠﻤﯽ را درك ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺎبﺧﻮان ﯾﺎ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﻘﯿﻪ ﯾﺎ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ راﺳﺘﯿﻦ‪ .‬ﻓﻘﯿﻪ و ﻋﺎﻟﻢِ‬
‫راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻓﺮا ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آﻣﻮﺧﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ب َما َ� ۡف َق ُه َكث ِ ٗ‬
‫��‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦ رو ﻗﻮم ﺷﻌﯿﺐ‪ ‬ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ُ ٰ �َ ﴿:‬ش َع ۡي ُ‬
‫َُ ُ‬
‫ّم َِّما �قول﴾ ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي ﺷﻌﯿﺐ! ﺑﺴﯿﺎري از ﺳﺨﻨﺎﻧﺖ را ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﯿﻢ«؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ از ﺧﯿﺮ‬
‫و ﻧﯿﮑﯽ ﻣﺤﺮوم ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﭼﻮن اﷲ‪ ‬ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻗﺼﺪ ﺷﻨﯿﺪن‬
 ‫‪409‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫و ﻓﻬﻤﯿﺪن ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را از اﯾﻦ ﺧﯿﺮ ﺑﺰرگ ﻣﺤﺮوم ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺸﺘﺎق‬
‫ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ ﺑﻪ آن ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ در ﺟﺮﮔﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن ارادهي ﺧﯿﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ را ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻔﻘﻪ و داﻧﺶاﻧﺪوزي در دﯾﻦ اﻻﻫﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و ﺿﻤﻦ ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ‪ ،‬در‬
‫ﻧﺸﺮ و ﮔﺴﺘﺮشِ آن ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﻢ ﺧﻮدﺷﺎن از ﻋﻠﻮن دﯾﻨﯽ ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ َﺣ َﺴ َﺪ إﻻَّ ﻲﻓ اﺛَنَ َﺘ ْ�‪َ :‬ر ُﺟ ٌﻞ آﺗَﺎهُ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل‬
‫ِ ِ‬ ‫‪ -١٣٨٥‬وﻋﻦ ِ‬
‫َ ُ َ ِّ ُ َ‬ ‫ْ ْ ََ ُ َ‬ ‫َ ِّ َ ُ ٌ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ً َ َ َّ َ ُ‬
‫ﻘﻲﻀ ﺑِﻬﺎ و�ﻌﻠﻤﻬﺎ«‪.‬‬ ‫اﷲ ﻣﺎﻻ‪ ،‬ﻓﺴﻠﻄﻪ ﻰﻠﻋ ﻫﻠﻜﺘِ ِﻪ ﻲﻓ اﺤﻟﻖ‪ .‬ورﺟﻞ آﺗﺎه اﷲ اﺤﻟ ِﻜﻤﺔ ﻓﻬﻮ ﻳ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺷﮏ ﺑﺮدن )ﻏﺒﻄﻪ ﺧﻮردن(‬
‫ﻓﻘﻂ در دو ﻣﻮرد‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻣﺎﻟﯽ داده و ﺑﻪ او ﻫﻤﺖ ﺧﺮج‬
‫ﮐﺮدن در راه درﺳﺖ را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ و ﺷﺨﺼﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﺣﮑﻤﺖ و ﻣﻌﺎرف‬
‫دﯾﻨﯽ داده اﺳﺖ و او ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ و ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ‪ -‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ‪ -‬آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﻣﺎم ﻧﻮوي‪ /‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺷﮏ ﺑﺮدن )ﻏﺒﻄﻪ‬
‫ﺧﻮردن( ﻓﻘﻂ در دو ﻣﻮرد‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .«...‬رﺷﮏ ﺑﺮدن‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺣﺴﺎدت و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﺑﺎﺑﺖ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮي داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﻣﺜﻼً ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا آرزو‬
‫ﮐﻨﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬اي ﮐﺎش ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺛﺮوﺗﯽ ﻧﺪاﺷﺖ! اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺴﺎدت‪ ،‬و ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ؛ ﯾﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﮐﺴﯽ ﻋﻠﻤﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﻧﺴﺎن آرزو ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اي ﮐﺎش‬
‫ﻓﻼنﺷﺨﺺ اﯾﻦ ﺗﺨﺼﺺ ﯾﺎ داﻧﺶ را ﻧﺪاﺷﺖ! اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺴﺎدت اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن‬
‫ﮐﺒﯿﺮه ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪73 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪816 :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎره ‪ 549‬و ‪ 576‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪410‬‬

‫ﺣﺴﺎدت‪ ،‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﯾﻬﻮدﯾﺎن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي آﻧﺎن‬

‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬
‫ٰ َ َ َ ٰ ُ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َۡ َۡ ُ ُ َ‬
‫]اﻟﻨﺴﺎء ‪[٥٤ :‬‬ ‫﴿أم �سدون ٱ�اس � ما ءاتٮهم ٱ� مِن فضلِهِۦ﴾‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻪ اﷲ از ﻓﻀﻞ و ﮐَﺮَﻣﺶ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺴﺪ ﻣﯽورزﻧﺪ؟!‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﺑﺎرهي ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫ِ� ۡم ُك َّف ً‬
‫َٰ ُ‬ ‫َ َّ َ ‪ُ َ ُّ َ ٰ َ ۡ ۡ َ ۡ ّ ٞ‬‬
‫ارا َح َسدا ّم ِۡن‬ ‫ب ل ۡو يَ ُردون�م ّ ِم ۢن َ� ۡع ِد إِي�ن‬ ‫﴿ود َكثِ� مِن أه ِل ٱلكِ� ِ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫سهم ّ ِم ۢن َ� ۡع ِد َما تَبَ َّ َ‬
‫� ل ُه ُم ٱ َ ُّ‬ ‫ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٠٩ :‬‬ ‫�ق﴾‬ ‫عِن ِد أنف ِ ِ‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از اﻫﻞ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺣﺴﺎدﺗﯽ ﮐﻪ در وﺟﻮدﺷﺎن رﯾﺸﻪ ﮐﺮده‪ ،‬دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﺷﻤﺎ را‬
‫ﮐﻪ اﯾﻤﺎن آوردهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮاﯾﺸﺎن روﺷﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ!‬
‫اﻣﺎ ﻧﻮعِ دﯾﮕﺮِ ﺣﺴﺎدت ﯾﺎ رﺷﮏ ﺑﺮدن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻏﺒﻄﻪ ﺧﻮردن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﻧﻌﻤﺘﯽ ﭼﻮن ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬ﯾﺎ ﭘ‪‬ﺴﺖ و ﻣﻘﺎم ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ داده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻏﺒﻄﻪ ﺑﺨﻮرد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﺎﺷﺎءاﷲ؛ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻌﻤﺘﯽ داده اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﺮدم ﺑﻪ‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ درﺑﺎرهي ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ آﻧﺎن داده اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﺒﻄﻪ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻏﺒﻄﻪي درﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﻘﯿﻘﯽ ﻓﻘﻂ در دو ﻣﻮرد ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬در ﻋﻠﻢ و داﻧﺶِ‬
‫ﺳﻮدﻣﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي رﺳﻮلاﷲ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ و داﻧﺶِ دﯾﻨﯽ‬
‫داده ﺑﺎﺷﺪ و آنﺷﺨﺺ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ و ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ و آنرا ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ آﻣﻮزش‬
‫دﻫﺪ«؛ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮردي‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ رﺷﮏ ﺑﺮد؛ زﯾﺮا ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬از ﻫﺮ‬
‫ﻧﻮع ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ و در ﻣﯿﺎن ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺳﻪ ﻣﻮرد ﮐﻪ‬
‫از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬داﻧﺸﯽﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان از آن ﻧﻔﻊ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم از داﻧﺶِ‬
‫او اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻫﺮﭼﻪ داﻧﺶ ﺧﻮد را در اﺧﺘﯿﺎر دﯾﮕﺮان ﺑﮕﺬاري‪،‬‬
‫ﺑﺮ آن اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺎﻧﺪﮔﺎريِ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ و ﺗﺜﺒﯿﺖ آن‬
‫در ﺣﺎﻓﻈﻪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آنرا ﺑﻪ دﯾﮕﺮان آﻣﻮزش دﻫﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آن‬
‫را در ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﺮ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ اﻧﺴﺎن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫آﻣﻮزش دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﭘﯿﺶﻗﺪم ﺷﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ و آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻓﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﯾﺎ آﻣﺎدﮔﯽ ﮐﺎﻓﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ و‬
 ‫‪411‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫از روي ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺷﺮﻣﻨﺪه ﺷﻮد‬
‫و از ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﺸﺎن درﻣﺎﻧﺪه ﮔﺮدد‪ .‬ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺛﺮوتاﻧﺪوزي‪ ،‬زﺣﻤﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻧﺪارد؛ درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﺑﯽزﺣﻤﺖ ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي داﻧﺶاﻧﺪوزي ﺗﻼش ﮐﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺛﺮوتاﻧﺪوزي درد ﺳﺮ ﻧﺪارد و ﻻزم‬
‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺰاﻧﻪ و ﺣﺴﺎبدار و‬
‫ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ ﻧﯿﺎز دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﻧﯿﺎز داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺧﺰاﻧﻪي ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﻗﻠﺐِ‬
‫اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و ﻗﻠﺐِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﺎ اوﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن ﻫﻤﯿﺸﻪ در اﯾﻦ ﻓﮑﺮ و‬
‫ﺧﯿﺎل ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا دزد ﺑﻪ ﮔﺎوﺻﻨﺪوﻗﺶ دﺳﺖﺑ‪‬ﺮد ﺑﺰﻧﺪ ﯾﺎ ﻣﺒﺎدا ﭘﻮﻟﺶ ﺑﻪ ﯾﮏﺑﺎره‬
‫ﺑﺴﻮزد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻠﻢ اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﻗﻠﺒﺶ ﻣﺤﻔﻮظ اﺳﺖ و ﻫﺮﭼﻪ آنرا در اﺧﺘﯿﺎر دﯾﮕﺮان‬
‫ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرﺗﺮ و ﻣﺤﻔﻮظﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﺑﺰرگ ﺗﺮﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖ اﻻﻫﯽ ﭘﺲ از اﺳﻼم و اﯾﻤﺎن اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاي داده ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ رﺷﮏ ﺑﺮدن ﺑﻪ او ﯾﺎ ﻏﺒﻄﻪ ﺧﻮردن ﺑﻪ ﻋﻤﻠﺶ‪ ،‬درﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪﺟﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻣﺎل و ﺛﺮوت داده و ﺑﻪ او ﻫﻤﺖ ﺧﺮج ﮐﺮدن‬
‫در راه درﺳﺖ را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا رﺷﮏ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﺶ را در راه‬
‫درﺳﺖ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ ﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ از آن ﺟﻬﺖ رﺷﮏ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ او‪ ،‬ﺛﺮوﺗﺶ را در راه درﺳﺖ ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻧﻪ از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ ﮐﻪ ﺛﺮوت‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‪ .‬ﻟﺬا ﻫﯿﭻﮔﺎه ﺑﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‪ ‬ﺑﺨﯿﻞ ﯾﺎ ﺧﺴﯿﺲ رﺷﮏ ﻧﻤﯽﺑﺮﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاﯾﺶ‬
‫ﻣﺘﺄﺳﻔﯿﻢ و ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺑﯽﭼﺎره روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺛﺮوت‪ ،‬ﺟﻮاب ﭘﺲ دﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ آنرا از ﭼﻪ راﻫﯽ ﺑﻪدﺳﺖ آورده و در ﭼﻪ راﻫﯽ و ﭼﻪﮔﻮﻧﻪ ﺧﺮج ﮐﺮده اﺳﺖ؟! اﻣﺎ‬
‫اﮔﺮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺧﻮد را در راه درﺳﺖ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه ﺧﺮج ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او رﺷﮏ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ﻣﺎﺷﺎءاﷲ؛ آﻓﺮﯾﻦ ﺑﺮ او«؛ وﻟﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ را در راه‬
‫ﺗﺠﻤﻼت و ﺧﺮﯾﺪن ﻣﺎﺷﯿﻦﻫﺎي ﻣﺪلﺑﺎﻻ و ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي آنﭼﻨﺎﻧﯽ ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬رﺷﮏ‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺮﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﮔﺮ در ﭼﻨﯿﻦ راهﻫﺎﯾﯽ ولﺧﺮﺟﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬او را اﺳﺮافﮐﺎر و زﯾﺎنﮐﺎر‬
‫ﻣﯽداﻧﯿﻢ؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﺳﺮافﮐﺎران را دوﺳﺖ ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي رﺷﮏ ﺑﺮده‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﺶ را در راه اﷲ و ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ رﺿﺎﯾﺖ او ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪي‬
‫ﮐﻪ ﺛﺮوﺗﺶ را در راه ﻋﯿﺎﺷﯽ و ﺧﻮشﮔﺬراﻧﯽ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﯾﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪412‬‬

‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ او و ﺛﺮوﺗﺶ ﻏﺒﻄﻪ ﺑﺨﻮرﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﺘﺄﺳﻔﯿﻢ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬از‬
‫ﺛﺮوﺗﺶ در راه درﺳﺖ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ازدواج ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن از‬
‫ﻫﺮزﮔﯽ و ﻓﺴﺎدﮐﺎري ﺑﭙﺮﻫﯿﺰد و ﺻﺎﺣﺐِ ﻓﺮزﻧﺪانِ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري ﺷﻮد‪ ،‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ از‬
‫ﺛﺮوﺗﺶ در ﺟﻬﺘﯽ ﺷﺮﻋﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ او ﻏﺒﻄﻪ ﺧﻮرد‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺨﺸﯽﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬رﺷﮏ‬
‫ﺑﺮدن )ﻏﺒﻄﻪ ﺧﻮردن( ﻓﻘﻂ در دو ﻣﻮرد‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ« ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪» ،‬ﺷﺨﺼﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﺣﮑﻤﺖ و ﻣﻌﺎرف دﯾﻨﯽ داده و او ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺣ‪‬ﮑﻢ و ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‪ -‬آن را ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ‪ -‬آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬
‫***‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُْ َ‬ ‫ََُ َ َََ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ُّ‬
‫‪ -١٣٨٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل اﻨﻟ ِﻲﺒ‪» :‬ﻣﺜﻞ ﻣﺎ �ﻌﺜ ِ� اﷲ ﺑ ِ ِﻪ ﻣِﻦ الﻬﺪى واﻟ ِﻌﻠ ِﻢ‬
‫ُ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ ََََْ‬ ‫َ َ ْ ً َ َ َ ْ ْ َ َ َ ٌ َ ِّ ٌ َ َ‬ ‫َََ َْ‬
‫ﺖ الﻠﻜﺄ‪َ ،‬واﻟﻌﺸ َﺐ‬ ‫ﺎء ﻓﺄﻧبﺘ ِ‬ ‫ﺖ الﻤ‬ ‫ﻛﻤﺜ ِﻞ �ﻴ ٍﺚ أﺻﺎب أرﺿﺎ؛ ﻓﺎﻜﻧﺖ ﻣِﻨﻬﺎ ﻃﺎﺋ ِﻔﺔ ﻃﻴﺒﺔ ﻗﺒِﻠ ِ‬
‫َْ َ َ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َََ َ‬ ‫َ َ َ َ َْ َ ُ ْ َ َ‬
‫ﺮﺸ�ﻮا ﻣِﻨﻬﺎ َوﺳﻘ ْﻮا‬ ‫ِ‬ ‫ﺎء‪� ،‬ﻨﻔﻊ اﷲ ﺑِﻬﺎ اﻨﻟﺎس‪ ،‬ﻓ‬ ‫ﺖ الﻤ‬ ‫�‪َ ،‬و�ن ﻣِﻨﻬﺎ أﺟﺎدِب أمﺴﻜ ِ‬ ‫الﻜﺜِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬‫ْ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫ُ‬
‫َ َ َ ُ َ َ َ َ َ ً ْ َ ْ َ َّ َ َ َ ٌ‬ ‫َ‬
‫ﺎء َوﻻ ﺗنﺒِﺖ ﻠﻛﺄ‪ ،‬ﻓﺬل ِﻚ‬ ‫ﻚ َﻣ ً‬ ‫� �ِﻴﻌﺎن؛ ﻻ �ﻤ ِﺴ‬ ‫وزرﻋﻮا‪ ،‬وأﺻﺎب ﻃﺎﺋ ِﻔﺔ ﻣِﻨﻬﺎ أﺧﺮى إ�ﻤﺎ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ ُ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َُ َ َََ‬ ‫ََُ َ ْ َُ َ‬
‫ِﻳﻦ اﷲِ‪َ ،‬و�ﻔﻌﻪ ﻣﺎ �ﻌﺜ ِ� اﷲ ﺑ ِ ِﻪ‪� ،‬ﻌﻠِﻢ وﻋﻠﻢ‪ ،‬وﻣﺜﻞ ﻣﻦ لﻢ ﻳﺮ�ﻊ ﺑِﺬل ِﻚ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﺜﻞ ﻣﻦ �ﻘﻪ ﻲﻓ د‬
‫َّ ُ ْ ْ ُ‬ ‫َ ً َ ََْْ َُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َرأﺳﺎ‪َ ،‬ول ْﻢ �ﻘﺒﻞ ﻫﺪى اﷲِ اﺬﻟِي أر ِﺳﻠﺖ ﺑ ِ ِﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺜﺎل ﻫﺪاﯾﺖ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺮا ﺑﺎ‬
‫آن ﻣﺒﻌﻮث ﮔﺮداﻧﯿﺪه‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎراﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎرد؛ زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫آب ﺑﺎران را در ﺧﻮد ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻠﻒ و ﮔﯿﺎﻫﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ‬
‫ﻣﯽروﯾﺪ‪ .‬و زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﺳﺨﺖ اﺳﺖ‪ ،‬آب را ﺑﺮ روي ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و اﷲ‪ ،‬ﻣﺮدم را از‬
‫اﯾﻦ آب‪ ،‬ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺳﺎزد؛ ﻟﺬا ﻣﺮدم از اﯾﻦ آب‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ و ﺑﺎ آن‪ ،‬ﮐﺸﺎورزي و آﺑﯿﺎري‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻮرهزار و زﻣﯿﻦ ﺧﺸﮏ‪ ،‬ﺑﺎراﻧﯽ را ﮐﻪ در آن ﻣﯽﺑﺎرد‪ ،‬در ﺧﻮد ﻧﮕﻪ‬
‫ﻧﻤﯽدارد و ﻫﯿﭻ ﮔﯿﺎﻫﯽ ﺑﻪﺑﺎر ﻧﻤﯽآورد‪ .‬زﻣﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﺜﺎل ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ از داﻧﺶ و‬
‫ﺑﯿﻨﺶ دﯾﻨﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد و اﷲ‪ ،‬او را از ﻫﺪاﯾﺖ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﺎ آن ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺳﺎزد؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺧﻮد‪ ،‬داﻧﺶ ﻣﯽآﻣﻮزد و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ آﻣﻮزش‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪79 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2282:‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 166‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪413‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬اﻣﺎ زﻣﯿﻦ ﺷﻮرهزار‪ ،‬ﻣﺜﺎل ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم و ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‬
‫و رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ از ﺳﻮي اﷲ آوردهام‪ ،‬ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ داﻧﺶاﻧﺪوزي و آﻣﻮزش آن ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان آورده اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺟﺎﻟﺐ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و داﻧﺶ دﯾﻨﯽ و رﻫﻨﻤﻮد اﻻﻫﯽ را ﺑﻪ ﺑﺎران‬
‫ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﺎران‪ ،‬زﻣﯿﻦ ﻣﺮده را زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و وﺣﯽ اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻪ دلﻫﺎي‬
‫ﻣ‪‬ﺮده ﺣﯿﺎت و زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﺎم و رﺳﺎﻟﺖ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬را »روح«‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ وﺣﯽ و ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ‬ﺣﯿﺎتﺑﺨﺶ ﻧﺎﻣﯿﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫ب َو� ٱ� َ‬
‫ي� ٰنُ‬ ‫َ‬ ‫نت تَ ۡدري َما ٱ ۡلك َِ�ٰ ُ‬ ‫وحا ّم ِۡن أَ ۡمرنَا ۚ َما ُك َ‬
‫ك ُر ٗ‬ ‫َ َ َٰ َ َ ۡ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ‬
‫﴿و��ل ِك أوحينا إِ�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ ٓ ُ ۡ َ َ َّ َ َ َ ۡ ٓ َٰ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫�ن َج َع ۡل َ�ٰ ُه نُ ٗ‬ ‫َ‬
‫ص� ٰ ٖط‬ ‫ور� �هدِي بِهِۦ من �شاء مِن عِبادِنا ۚ �نك �هدِي إِ� ِ‬ ‫َو� ٰ ِ‬
‫َ َ ٓ َ َّ‬ ‫َۡ‬ ‫ص َ� ٰ ِط ٱ َّ�ِ ٱ َّ�ِي َ ُ�ۥ َما � ٱ َّ‬
‫لس َ� ٰ َ� ٰ َ َ‬ ‫ُّ ۡ َ‬
‫ض �� إِ� ٱ�ِ‬ ‫ت وما ِ� ٱ�� ِ �‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ي� ‪ِ ٥٢‬‬ ‫مستقِ ٖ‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[٥٣ ،٥٢ :‬‬ ‫ور ‪﴾٥٣‬‬ ‫� ٱ ۡ�ُ ُم ُ‬‫تَ ِص ُ‬
‫و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ )ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ وﺣﯽ ﮐﺮدﯾﻢ( ﻗﺮآن ﺣﯿﺎتﺑﺨﺶ را از ﮐﻼم ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮ ﺗﻮ‬
‫ﻧﺎزل ﻧﻤﻮدﯾﻢ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب و اﯾﻤﺎن ﭼﯿﺴﺖ‪ .‬وﻟﯽ آن )وﺣﯽ( را ﻧﻮري ﻗﺮار‬
‫دادﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻤﺎن را ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬و ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯽ؛ ﺑﻪ راه اﷲ ﮐﻪ آنﭼﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬از آنِ اوﺳﺖ‪ .‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي‬
‫اﻣﻮر ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬وﺣﯽ اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎران ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺳﻪ ﻧﻮع زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎرد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬زﻣﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰ ﮐﻪ آب ﺑﺎران را ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﺪ و در‬
‫آن‪ ،‬ﻋﻠﻒ و ﮔﯿﺎﻫﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﯽروﯾﺪ؛ دوم‪ :‬زﻣﯿﻦ ﺳﺨﺖ ﮐﻪ آب را ﺑﺮ روي ﺧﻮد ﻧﮕﻪ‬
‫ﻣﯽدارد و ﻣﺮدم از اﯾﻦ آب ﺑﺮاي آﺷﺎﻣﯿﺪن و ﮐﺸﺎورزي و آﺑﯿﺎري‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫زﻣﯿﻦ ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻮرهزاريﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ آب را در ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و ﻧﻪ ﮔﯿﺎﻫﯽ در آن‬
‫ﻣﯽروﯾﺪ‪ .‬ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻫﺪاﯾﺖ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺎ آن‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻪ دﺳﺘﻪاﻧﺪ؛ دﺳﺘﻪي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺖ و رﻫﻨﻤﻮد اﻻﻫﯽ را‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ و ﻓﻘﯿﻪ و ﻋﺎﻟﻢ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﯾﻦ ﻋﻠﻢ را‬
‫ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻣﯿﻦ ﭘﺎك و ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪414‬‬

‫ﻣﺮدم و دامﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬از ﮔﯿﺎﻫﺎن و ﭼﺮاﮔﺎهﻫﺎي ﭼﻨﯿﻦ زﻣﯿﻨﯽ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫دﺳﺘﻪي دوم‪ ،‬ﺣﺎﻣﻼن ﻫﺪاﯾﺖ اﻻﻫﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ راوﯾﺎن ﻋﻠﻢ و ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﻓﻘﯿﻪ‬
‫ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻣﯿﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آب را در ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و ﻣﺮدم از اﯾﻦ آب‬
‫ﺑﺮاي آﺷﺎﻣﯿﺪن و ﮐﺸﺎورزي وآﺑﯿﺎري اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﮔﯿﺎﻫﯽ در اﯾﻦ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻤﯽروﯾﺪ؛‬
‫اﯾﻦ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﺜﺎل آن دﺳﺘﻪ از راوﯾﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ رواﯾﺖ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫و دﺳﺘﻪي ﺳﻮم‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻫﺪاﯾﺖ و داﻧﺶ دﯾﻨﯽ‪ ،‬رويﮔﺮداناﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺧﺒﺮﻫﺎي آﺳﻤﺎﻧﯽ را اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﭘﺬﯾﺮش آن‪ ،‬روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ و از اﯾﻦرو ﻧﻪ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬از رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و ﻧﻪ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‬
‫ﻓﺎﯾﺪه ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻣﯿﻦ ﺷﻮرهزاري ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻪ آب را در ﺧﻮد ﻧﮕﻪ‬
‫ﻣﯽدارد و ﻧﻪ ﮔﯿﺎﻫﯽ ﻣﯽروﯾﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﺧﻮد ﺑﻨﮕﺮ ﮐﻪ ﺟﺰو ﮐﺪامﯾﮏ از اﯾﻦ دﺳﺘﻪﻫﺎ ﻫﺴﺘﯽ؟ آﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ زﻣﯿﻦ‬
‫ﺧﺎﺻﻞﺧﯿﺰي ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ آب را در ﺧﻮد ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﺪ و در آن‪ ،‬ﻋﻠﻒ و ﮔﯿﺎﻫﺎن‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﯽروﯾﺪ ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دوﻣﯿﻦ ﯾﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻮعِ زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﯽ؟‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺷﯿﻮهي آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ در آﻣﻮزش‬
‫ﻣﺴﺎﯾﻞ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﺮد؛ زﯾﺮا ذﮐﺮ ﻣﺜﺎلﻫﺎي ﻋﯿﻨﯽ‪ ،‬درك ﻣﻌﺎﻧﯽ و‬
‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ را ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬آﺳﺎنﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ را ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯾﺎ ﻣﻮﺿﻮع را درك ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﺎلﻫﺎﯾﯽ ﻋﯿﻨﯽ ﺑﺮاي‬
‫آنﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ون أ َ ۡم َ� ٰل َ ُه ۡم � َسبيل ٱ َّ�ِ َك َم َثل َح َّبة أَ� َب َت ۡ‬
‫ت َس ۡب َع َس َنابِل ِ�‬
‫َّ َ ُ َّ َ ُ ُ َ‬
‫﴿مثل ٱ�ِين ينفِق‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َُْ‬ ‫ُّ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢٦١ :‬‬ ‫� ُس� ُبلةٖ ّمِائة َح َّبةٖ﴾‬
‫ِ‬
‫ﻣﺜﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻣﻮاﻟﺸﺎن را در راه اﷲ اﻧﻔﺎق ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﻫﻔﺖ‬
‫ﺧﻮﺷﻪ ﺑﻪ ﺛﻤﺮ ﻣﯽرﺳﺪ و در ﻫﺮ ﺧﻮﺷﻪ‪ ،‬ﯾﮑﺼﺪ داﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ در راه اﷲ ﯾﮏ داﻧﻪ اﻧﻔﺎق ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺎداشِ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶِ ﻫﻔﺘﺼﺪ داﻧﻪ ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ«‪ ،‬آنﮔﺎه اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽِ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ذﻫﻦ اﻧﺴﺎن ﺟﺎ ﻧﻤﯽﮔﺮﻓﺖ؛ ﻟﺬا ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل‪ ،‬درك ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ را‬
‫آﺳﺎنﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪415‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬
‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫ۡ ُ ٓ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ َ ۡ َۡ َ ُ َ ۡ‬
‫﴿ َوت ِلك ٱ�م�ٰل ن ُ َ‬
‫اس َوما َ�عقِل َها إِ� ٱل� ٰل ُِمون ‪] ﴾٤٣‬اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٤٣ :‬‬
‫��ها ل ِلن ِ �‬‫ِ‬
‫و اﯾﻦ ﻣﺜﺎلﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺎﻟﻤﺎن و داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬آن را درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺷﯿﻮهﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺧﻮب و ﻣﻔﯿﺪ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرود؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬در ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﺗﺎن‬
‫را ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪواﺳﻄﻪي ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي ﻋﯿﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻄﻠﺐ و ﻣﻮﺿﻮع‬
‫را ﺑﻬﺘﺮ درﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َْ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل ﻟ َِﻌ ِ ٍّ‬
‫اﷲ ﺑِﻚ‬ ‫�‪» :‬ﻓ َﻮاﷲِ ﻷن �ﻬ ِﺪي‬ ‫ﺳﻌﺪ‪ ‬أن اﻨﻟ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٣٨٧‬وﻋﻦ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ً َ ً َ ٌْ َ َ ْ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫� لﻚ ﻣِﻦ ﻤﺣ ِﺮ اﻨﻟَّﻌ ِﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺣﺪا ﺧ‬
‫رﺟﻼ وا ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ اﷲ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﺗﻮ ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮ از ﺷﺘﺮان ﺳﺮخﻣﻮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ َّ َّ َ َ َ ِّ ُ َ ِّ َ َ ً‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﺑﻠﻐﻮا �� َول ْﻮ آﻳﺔ‪،‬‬ ‫اﻟﻌﺎص‪ :$‬أن اﻨﻟ ِ‬ ‫‪ -١٣٨٨‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ َ َ َ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ ِّ ُ َ ْ َ‬
‫ﺎر«‪.‬‬ ‫ﻲﻠﻋ ُﻣ َﺘ َﻌ ِّﻤﺪا ﻓﻠ َﻴتَ َﺒ َّﻮأ َﻣﻘ َﻌ َﺪهُ ﻣ َِﻦ اﻨﻟَّ‬
‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫إﺮﺳ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ب‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ج‬‫ﺮ‬‫ﺣ‬ ‫ﻻ‬ ‫و‬ ‫ِﻴﻞ‬ ‫�‬ ‫ا‬ ‫وﺣﺪﺛﻮا �ﻦ ﺑ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﻃﺮف ﻣﻦ‬
‫ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﯾﮏ آﯾﻪ )=ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪ( ﺑﺎﺷﺪ و ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ از ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ‬
‫)آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ (،‬ﻧﻘﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪﻋﻤﺪ دروﻏﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫ﺑﺒﻨﺪد‪ ،‬ﻧﺸﯿﻤﻨﮕﺎﻫﺶ را در دوزخ آﻣﺎده ﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﻣﺎم ﻧﻮوي در اداﻣﻪي اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ آورده‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻬﻞ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روز ﺧﯿﺒﺮ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺮﭼﻢ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻋﻠﯽ‪ ‬داد‪ ،‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺪون ﻋﺠﻠﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي آنﻫﺎ ﺑﺮو ﺗﺎ ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (4210 ،2942) :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2406 :‬؛ ﺑﺨﺸﯽ از ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 180‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3461 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪416‬‬

‫ﻣﻨﻄﻘﻪي آنﻫﺎ ﺑﺮﺳﯽ؛ آنﮔﺎه آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻼم ﻓﺮاﺑﺨﻮان و آﻧﺎن را از ﺣﻘﻮق اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻪ در دﯾﻦ ﺑﺮ آنﻫﺎ واﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬آﮔﺎه ﮐﻦ‪ .‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﷲ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‬
‫را ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﺗﻮ ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮ از ﺷﺘﺮان ﺳﺮخﻣﻮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬در‬
‫ُ‬
‫ﻣﺘﻦ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬واژهي »ﻤﺣْﺮ«‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﮑﻮن ﺣﺮف »ﻣﯿﻢ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻤﻊ واژهي‬
‫»ﺣﻤﺮاء« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻃﻼب و داﻧﺶﺟﻮﯾﺎن‪ ،‬اﯾﻦ واژه را ﺑﺎ ﺿﻤﻪي ﺣﺮف »ﻣﯿﻢ«‬
‫ﻤﺣﺮ« ﮐﻪ ﺟﻤﻊ »ﺣ‪‬ﻤﺎر« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي درازﮔﻮش ﯾﺎ اﻻغ‬ ‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ُ ُ » :‬‬

‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ ﺗﻠﻔﻆ درﺳﺖ اﯾﻦ واژه‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﮑﻮن »ﻣﯿﻢ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺷﺘﺮان ﺳﺮخﻣﻮﺳﺖ و ﻣﺮﻏﻮبﺗﺮﯾﻦ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ اﻣﻮال ﻋﺮب در آن زﻣﺎن‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ اﷲ‪ ،‬ﯾﮏ ﻧﻔﺮ را ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي ﺗﻮ ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﻮ از ﺷﺘﺮان ﺳﺮخﻣﻮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ« و اﯾﻦ‪ ،‬ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و آﻣﻮزشِ آن ﺑﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان و ﻧﯿﺰ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪن ﺑﻪﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا دﻋﻮت دادن ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪‬‬
‫ﺑﺪون داﺷﺘﻦِ ﻋﻠﻢ‪ ،‬اﻣﮑﺎنﭘﺬﯾﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ دﻋﻮت ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﻪﺳﻮي ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫اﻻﻫﯽ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ دارد و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬را آورده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َ ً‬ ‫ِّ ُ‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑَﻠﻐﻮا َ� ِّ� َول ْﻮ آﻳَﺔ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﻃﺮف ﻣﻦ ﺗﺒﻠﯿﻎ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﯾﮏ آﯾﻪ )ﯾﮏ‬
‫ﻣﺴﺄﻟﻪ( ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ ﯾﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻢ ﯾﺎ ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻤﻪي ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮﺳﺎﻧﯿﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﯾﮏ ﺳﻨﺖ ﯾﺎ ﯾﮏ آﯾﻪ از ﮐﺘﺎباﷲ‬
‫َ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬واژهي » َول ْﻮ« ﯾﺎ »اﮔﺮﭼﻪ« در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺮاي "ﺗﻘﻠﯿﻞ" اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻋﺎﻟ‪‬ﻤﯽ ﺑﺰرگ ﺑﻮدم و داﻧﺶِ ﻓﺮاواﻧﯽ داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺒﻠﯿﻎ ﻣﯽﮐﺮدم‪ .‬ﺧﯿﺮ؛ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﯾﮏ آﯾﻪ ﯾﺎ ﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آنرا ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ؛‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﺮط ﮐﻪ ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و‬
‫ﺑﺪون ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ ﻧﺪﻫﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اداﻣﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪﻋﻤﺪ دروﻏﯽ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﺒﻨﺪد‪ ،‬ﻧﺸﯿﻤﻨﮕﺎﻫﺶ را در دوزخ آﻣﺎده ﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﺳﺨﻨﯽ را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺨﻨﯽ ﻧﻔﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ را در دوزخ آﻣﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت دﺳﺘﻮري‬
‫ﯾﺎ اﻣﺮ آﻣﺪه‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ را در دوزخ آﻣﺎده ﮐﺮده و‬
 ‫‪417‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫ﺑﺎ دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺳﺰاوارِ اﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺰو ﺳﺎﮐﻨﺎن دوزخ ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ‬
‫اﷲ‪ ‬و دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﭘﯿﺎمﻫﺎي ﻧﺒﻮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن وﺣﯽ و‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﯾﮏ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺗﻮدهي‬
‫ﻣﺮدم ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪدروغ ﯾﺎ ﺑﺪون ﻋﻠﻢ ﺑﮕﻮﯾﯽ‪ :‬ﻓﻼنﭼﯿﺰ ﺣﻼل و ﻓﻼن ﭼﯿﺰ ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ؛ ﯾﺎ ﻓﻼنﮐﺎر‪ ،‬ﺳﻨﺖ و ﻓﻼن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ اﻗﻮاﻟﯽ را ﺑﻪدروغ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﯽ‪ ،‬دروﻏﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاي ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ و ﺑﺪﺗﺮ از دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ‬
‫ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬وارﺛﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ و آنﭼﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺑﻪارث‬
‫ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺒﻠﯿﻎ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽﺳﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن دروغ ﺑﺒﻨﺪد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ‬
‫ﺷﺮﯾﻌﺖ دروغ ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﮐﻪ دوﺳﺖ دارﻧﺪ ﻣﺮدم از ﻓﻼنﮐﺎر دﺳﺖ‬
‫ﺑﮑﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪدروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﻓﻼنﻋﺎﻟ‪‬ﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻮن‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه را ﺑﻪ ﻓﻼنﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﻧﺴﺒﺖ دﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم از او ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻧﺪ؛ ﻟﺬا دروغ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و دﯾﺪﮔﺎه ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش را ﺑﻪدروغ ﺑﻪ آن ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﺪ! ﮔﻨﺎه‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﮐﺎري‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ از دروغ ﺑﺴﺘﻦ ﺑﺮ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ و ﺑﺪﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺮوزه ﺑﯿﺎﻧﯿﻪﻫﺎ و ﻧﺸﺮﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﺎويِ ﻧﮑﺎت ﺗﻬﺪﯾﺪآﻣﯿﺰ ﯾﺎ ﺗﺸﻮﯾﻖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ‪ ،‬رواج‬
‫ﻓﺮاوان ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ و در آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﺨﻨﺎن دروﻏﯿﻨﯽ را ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و در‬
‫ﺷﻤﺎرﮔﺎﻧﯽ ﻓﺮاوان‪ ،‬اﯾﻦ دروغﻫﺎ را ﺗﻮزﯾﻊ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‪ ،‬ﻣﺮدم را‬
‫ارﺷﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ! ﺷﮕﻔﺘﺎ! ارﺷﺎد ﮐﺮدن ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن دروﻏﯿﻦ؟! ﻟﺬا ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﻧﺸﺮ و ﺗﻮزﯾﻊ ﭼﻨﯿﻦ دروغﻫﺎﯾﯽ در ﻣﺴﺎﺟﺪ ﯾﺎ ﻧﺼﺐِ آنﻫﺎ ﺑﺮ ﺳﺮدرِ ﻣﺴﺎﺟﺪ و اﻣﺜﺎل آن‪،‬‬
‫ﻎ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺻﺎدق‪،‬‬
‫ﺟﻠﻮﮔﯿﺮي ﮐﻨﯿﺪ و اﺟﺎزه ﻧﺪﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎمِ دﯾﻦ ﯾﺎ ﻣﻮﻋﻈﻪ و ﺗﺒﻠﯿ ِ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬دروغ ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮔﻨﺎﻫﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ از‬
‫ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ )آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم اﺳﺖ‪ (،‬ﻧﻘﻞ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ«‪ .‬ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﻘﻞ ﺳﺨﻦ از آﻧﺎن‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮﯾﻌﺖ‪ ‬اﺳﻼم‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ دﻗﺖ ﺷﻮد ﮐﻪ آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬دروغ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫دروغﮔﻮﯾﯽ و ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻣﺘﻮن و دادهﻫﺎي دﯾﻨﯽ‪ ،‬روﯾﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا در ﻃﻮل‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﺎمِ دﯾﻦ‪ ،‬دروغ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﺳﺨﻨﯽ از آنﻫﺎ ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬در‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪418‬‬

‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺷﺮﯾﻌﺖ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ آنرا ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﺎ ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻘﻞ آن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﺑﻪﻗﺼﺪ ﺑﯿﺎن ﮐﺮدن‬
‫ﺑﻄﻼن و ﻧﺎدرﺳﺘﯽِ آن‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫ًْ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ً َْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٣٨٩‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪َ » :‬وﻣﻦ ﺳﻠﻚ ﻃﺮ�ﻘﺎ ﻳﻠﺘﻤﺲ ﻓﻴ ِﻪ ﻋِﻠﻤﺎ‬
‫َّ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺳﻬﻞ اﷲ ُﻪﻟ ﺑ ِ ِﻪ ﻃﺮ�ﻘﺎ إﻰﻟ اﺠﻟﻨ ِﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬راﻫﯽ ﺑﺮاي ﺟﺴﺘﺠﻮي‬
‫ﻋﻠﻢ ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﺑﻪ ﭘﺎس اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺶ‪ ،‬راﻫﯽ ﺑﺮاي او ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻮار ﻣﯽﺳﺎزد«‪.‬‬
‫َ ْ َ َ َ ُ ً َ َ َُ َ َ ْ ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َُْ َ ً‬
‫‪ -١٣٩٠‬و�ﻨﻪ أﻳﻀﺎ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل ‪» :‬ﻣﻦ دﺎﻋ إِﻰﻟ ﻫﺪى ﺎﻛن ﻪﻟ ﻣِﻦ اﻷﺟ ِﺮ ﻣِﺜﻞ‬
‫َ ْ ً‬ ‫ُ ُ َ ْ َ َُ َُْ ُ َ َ ْ ُ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻮرﻫ ِْﻢ ﺷيﺌﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﻮر ﻣﻦ ﺗﺒِﻌﻪ ﻻ �ﻨﻘﺺ ذل ِﻚ ﻣِﻦ أ ِ‬
‫ﺟ‬ ‫أﺟ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﺎداﺷﯽ ﻫﻢﭼﻮن ﭘﺎداش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از او ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﭘﺎداش آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ و ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎ و آﺛﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي آن اﺳﺖ؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬راﻫﯽ ﺑﺮاي ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻋﻠﻢ ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﺑﻪ ﭘﺎس اﯾﻦ‬
‫ﻋﻤﻠﺶ‪ ،‬راﻫﯽ ﺑﺮاي او ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻮار ﻣﯽﺳﺎزد«‪ .‬ﭘﯿﻤﻮدن راه در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻋﻠﻢ‪،‬‬
‫ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ اﻗﺪاﻣﯽ در ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻢ راﻫﯽ را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ‬
‫ﭘﺎﻫﺎي ﺧﻮد ﭘ‪‬ﺸﺖ ﺳﺮ ﻣﯽﮔﺬارد؛ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﯾﺎ ﻣﺪرﺳﻪ ﯾﺎ داﻧﺸﮕﺎه ﻣﯽرود ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺮ دﯾﮕﺮي ﻧﻘﻞ ﻣﮑﺎن ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﯽِ‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ اﻧﺼﺎري‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﯾﮏ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺴﺎﻓﺘﯽ ﯾﮏ ﻣﺎﻫﻪ را ﺳﻮار ﺑﺮ‬
‫ﺷﺘﺮ ﭘﯿﻤﻮد ﺗﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﻧﯿﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺸﻨﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2699 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 250‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪2674:‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 179‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫‪419‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ راﻫﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻋﻠﻢ ﻣﯽﭘﯿﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬راه ﻣﻌﻨﻮيﺳﺖ؛‬

‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﮋوﻫﺶ و ﺟﺴﺘﺠﻮ در ﻣﺘﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎ ﺑﭙﺮدازد ﯾﺎ ﺑﮑﻮﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪاي را‬
‫از زﺑﺎن ﻋﻠﻤﺎ ﺑﺸﻨﻮد؛ ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در ﻻﺑﻪﻻي ﮐﺘﺎبﻫﺎ ]و ﻧﺮماﻓﺰارﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد[ ﺑﻪ‬
‫ﭘﮋوﻫﺶ و ﺑﺮرﺳﯽ درﺑﺎرهي ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ روي ﺻﻨﺪﻟﯽ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬راﻫﯽ را ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﭘﯿﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﯿﻞِ‬
‫ﻋﻠﻢ ﻧﺰد اﺳﺘﺎد ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﻗﺮار دارد و در ﺣﺎلِ ﭘﯿﻤﻮدنِ راﻫﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻣﻨﺘﻬﯽ ﻣﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﻤﻮدن راه در ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻫﻢ ﺟﻨﺒﻪي‬
‫ﺣﺴﯽ دارد ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻗﺪم زدن در راه ﻣﺪرﺳﻪ و داﻧﺸﮕﺎه ﯾﺎ ﺣﻮزه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ‬
‫راه ﻣﻌﻨﻮيﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﭘﮋوﻫﺶ و ﺗﻠﻤﺬ در ﻧﺰد اﺳﺘﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﺐ‬
‫ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻣﯽﭘﺮدازد؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬راﻫﯽ ﺑﺮاي ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻋﻠﻢ ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﺑﻪ ﭘﺎس اﯾﻦ ﻋﻤﻠﺶ‪ ،‬راﻫﯽ ﺑﺮاي‬
‫او ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻮار ﻣﯽﺳﺎزد«؛ زﯾﺮا از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﺣﮑﺎم‬
‫ﻧﺎزلﺷﺪه از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﻻﻫﯽ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ و در‬
‫ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬از ﭼﻪ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﺳﻮي راﻫﯽ‬
‫رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽرﺳﺪ و ﻣﺎﯾﻪي رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻪ ذوق و اﺷﺘﯿﺎق اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭘﯿﻤﻮدن اﯾﻦ راه ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬راﻫﺶ ﺑﻪﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ‪،‬‬
‫ﻫﻤﻮارﺗﺮ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪروﺷﻨﯽ و ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﻪوﯾﮋه ﺟﻮاﻧﯽاش را‬
‫ﻏﻨﯿﺖ ﺑﺸﻤﺎرد و از اﺳﺘﻌﺪاد ﺟﻮاﻧﯽاش‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ روزﻣﺮﮔﯽﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽ او را از‬
‫ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺑﺎز دار‪‬د‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ دوم آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪاﯾﺖ ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﺎداﺷﯽ ﻫﻢﭼﻮن ﭘﺎداش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از او ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از ﭘﺎداش آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ«‪.‬‬
‫دﻋﻮت دادن ﺑﻪﺳﻮي ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آﻣﻮزش دﯾﮕﺮان اﺳﺖ؛ دﻋﻮتﮔﺮِ راه‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﺪ و ارﺷﺎدﺷﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺣﻘﯿﻘﺖ را‬
‫ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﯾﻦ ﻓﺮد‪ ،‬ﭘﺎداﺷﯽ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﭘﺎداش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ از او ﭘﯿﺮوي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪420‬‬

‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﻣﺮدم را راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺛﻮاب ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﺨﻦ ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاﺑﯿﺪن ﻧﻤﺎز وﺗﺮ را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ و از ﭘﺎداش ﺧﻮدش ﭼﯿﺰي ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬آﺧﺮﯾﻦ ﻧﻤﺎز ﺷﻤﺎ در ﺷﺐ‪ ،‬ﻧﻤﺎز وﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪ ،‬ﻫﻢ ﺛﻮاب آﻧﺎنﮐﻪ‬
‫ﺑﻪﭘﯿﺮوي از اﯾﻦ رﻫﻨﻤﻮد‪ ،‬وﺗﺮ ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ و ﻫﻢ ﺛﻮاب ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ واﺳﻄﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫رﻫﻨﻤﻮد‪ ‬ﺷﻤﺎ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺗﺎ روزِ ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫اداﻣﻪ ﯾﺎﺑﺪ و از ﭘﺎداش ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﯿﺰ ﮐﻢ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﺟﺮ و ﭘﺎداش ﻓﺮاواﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار اﻣﺘﺶ را ﺑﻪﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻫﺪاﯾﺖ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪ و ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻓﺮاد اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ‬
‫رﻫﻨﻤﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش آن ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﺑﯽآنﮐﻪ از اﺟﺮ و ﺛﻮاب‬
‫ﻋﻤﻞﮐﻨﻨﺪه ﭼﯿﺰي ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﻮد؛ اﺟﺮي ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮاي دﻋﻮتﮔﺮ و ﻋﻤﻞﮐﻨﻨﺪه‪ .‬ﺣﺎل ﮐﻪ اﺟﺮ و‬
‫ﺛﻮاب ﯾﮑﺎﯾﮏ اﻓﺮاد اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻫﺪاي ﺛﻮاب‬
‫ﻋﺒﺎدت ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و از ﭘﯿﺶ ﺧﻮد و ﺑﺪون‬
‫ﻫﯿﭻ ﻣﺒﻨﺎ و دﻟﯿﻠﯽ ﺷﺮﻋﯽ اﺟﺘﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ و ﺛﻮاﺑﺶ را ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺪﯾﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﯾﺎ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺛﻮاﺑﺶ را ﭘﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﻗﺮار ﺑﺪه! اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ و ﻧﺨﺴﺖ در ﻗﺮن ﭼﻬﺎرم ﻫﺠﺮي رواج ﭘﯿﺪا ﮐﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯿﺶ از‬
‫ﺳﯿﺼﺪ ﺳﺎل ﭘﺲ از وﻓﺎت رﺳﻮلاﷲ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻫﺪاي‬
‫ﺛﻮاب ﺑﻪ ﭘﺪر وﻣﺎدر ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ ﺑﺰرگ و ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﮔﻤﺮاﻫﯽ و ﺗﺼﻮري ﺑﺎﻃﻞ در دﯾﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﭙﺮﺳﯿﻢ‪ :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺶ از اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫را دوﺳﺖ دارﯾﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ اﮔﺮ ﺳﻮال ﮐﻨﯿﻢ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﺤﺒﺖ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺶ از‬
‫ﻣﺤﺒﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؟ ﺧﯿﺮ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﺒﺘﺸﺎن ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺶ از ﻣﺤﺒﺖ ﻋﺜﻤﺎن و ﻋﻠﯽ‪ $‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﯿﺶ از ﻣﺤﺒﺖ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آﯾﺎ ﺑﯿﺶ از ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ و اﻣﺎﻣﺎن ﻫﺪاﯾﺖ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻓﻌﯽ‪ ،‬اﺑﻮﺣﻨﯿﻔﻪ و ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را دوﺳﺖ دارﻧﺪ؟ ﭘﺲ ﭼﺮا ﻫﯿﭻﯾﮏ از‬
‫اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮاران‪ ،‬ﺛﻮاب ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺪﯾﻪ ﻧﮑﺮدﻧﺪ؟ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺷﻤﺎ را از ﮐﺎري‬
‫ﻣﻄﻠﻊ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدﻧﺪ؟ ﺑﺎﯾﺪ از اﯾﻦﻫﺎ ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﮕﺮ ﺷﻤﺎ ﮐﯿﺴﺘﯿﺪ؟ اﺻﻼً وﻗﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﺎداش ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﭼﻪ دﻟﯿﻞ ﯾﺎ‬
 ‫‪421‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫ﺿﺮورﺗﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎﯾﯽ‪ ،‬در دﯾﻦ ﻧﻮآوري ﮐﻨﯿﻢ؟ ﻓﺎﯾﺪهاش‬
‫ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺎﯾﺪه اي ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺧﻮدش را از اﺟﺮ و ﺛﻮاب‬
‫ﻣﺤﺮوم ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻫﺪا ﮐﻨﯽ و ﭼﻪ ﻧﮑﻨﯽ‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاب آن ﺑﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽرﺳﺪ؛ زﯾﺮا آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪاﯾﺖ ﻓﺮاﺑﺨﻮاﻧﺪ‪،‬‬
‫از ﭘﺎداﺷﯽ ﻫﻢﭼﻮن ﭘﺎداش ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از او ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﭼﯿﺰي‬
‫از ﭘﺎداش آنﻫﺎ ﻧﻤﯽﮐﺎﻫﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ارﺷﺎد و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ و ﻧﯿﺰ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ ﻣﯿﺴﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از‬
‫اﯾﻦرو ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ از ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﮔﺮ اﻣﻮال ﻓﺮاواﻧﯽ را ﺻﺪﻗﻪ دﻫﯽ‪،‬‬
‫ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ و اﻧﺘﻘﺎل آن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺮﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﻋﺮض ﮐﻨﻢ؛ در دوران اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ و‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ؛ در دوران اﻣﺎم اﺣﻤﺪ ﺣﻨﺒﻞ‪ /‬ﻧﯿﺰ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ اﻣﻮال‬
‫زﯾﺎدي را ﺻﺪﻗﻪ دادﻧﺪ ﯾﺎ وﻗﻒ ﮐﺮدﻧﺪ؛ ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در دوران اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪/‬؛ اﻣﺎ آن‬
‫ﻗﺪرت و ﺛﺮوت ﭼﻪ ﺷﺪ؟ اﯾﻨﮏ ﻫﯿﭻ اﺛﺮي از آن ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ اﺣﺎدﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺷﺐ و‬
‫روز‪ ،‬ﻣﻮرد ﮐﻨﮑﺎﮐﺶ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﭘﺎداش آن ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻓﻘﻪ و‬
‫داﻧﺶ اﺋﻤﻪ رﺣﻤﻬﻢاﷲ داﻧﺶﻧﺎﻣﻪ و ﻣﻨﺸﻮري ﻋﻠﻤﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢﭼﻨﺎن در اﺧﺘﯿﺎر اﻣﺖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ آن ﺑﺰرﮔﻮاران از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﻤﻞ و داﻧﺶ آنﻫﺎ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺎﻗﯽ و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر‬
‫اﺳﺖ و آﻧﺎن در ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و از اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻓﻘﻪ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮد ﺑﻪﯾﺎدﮔﺎر‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬در ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ از ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮوت ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ و ﻧﻔﻊ و ﻓﺎﯾﺪهي ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن دارد‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ ُ ُ َّ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َُْ َ‬
‫ﻼث‪:‬‬
‫‪ -١٣٩١‬و�ﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا ﻣﺎت ا�ﻦ آدم ا�ﻘﻄﻊ �ﻤﻠﻪ إِﻻ ﻣِﻦ ﺛ ٍ‬
‫َْ ُ َ‬ ‫َْ ََ َ‬ ‫َ َ َْ ْ ََُْ ُ‬ ‫َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺪﻟ ﺻﺎﻟ ٍِﺢ ﻳﺪﻋﻮ ُﻪﻟ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ٍ‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫أ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺻﺪﻗ ٍﺔ ﺟﺎر� ٍﺔ‪ ،‬أو ﻋِﻠ ٍﻢ ﻳنﺘﻔ ِ‬
‫ﺑ‬ ‫ﻊ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1631 :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 956‬ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪422‬‬

‫ﻋﻤﻠﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ در ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ :‬ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان از آن ﻧﻔﻊ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ در‬
‫ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ :‬ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري‪ ،‬ﯾﺎ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان از آن ﻧﻔﻊ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﻣﯿﺮد؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﭘﺮوﻧﺪهي‬
‫اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﺸﻤﺎرد و ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﻧﯿﮏ ﻣﺒﺎدرت ورزد ﺗﺎ ﺑﻪ اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﺟﺎﯾﮕﺎه واﻻﺗﺮي در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﺳﺖ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮔﺶ ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ و ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در ﮐﺪاﻣﯿﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣ‪‬ﺮد؟ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫س بأ ّي أ�ض َ� ُم ُ‬ ‫َۡ‬ ‫�س ُ َ ٗ َ َ ۡ‬ ‫َ ۡ ‪ۡ َ َ َّ ٞ‬‬ ‫َ‬
‫وت﴾‬ ‫ِب غد�ۖ َوما تدرِي �ف ُ ۢ ِ ِ ٖ‬ ‫﴿ َو َما ت ۡدرِي �فس ماذا ت‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[٣٤ :‬‬
‫و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدا ﭼﻪ دﺳﺖآوردي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ در ﮐﺪاﻣﯿﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪.‬‬
‫ﺣﺎل ﮐﻪ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﺧﺮدﻣﻨﺪي ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﻣﯽﺷﻤﺎرد و ﻋ‪‬ﻤﺮ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫را در اﻃﺎﻋﺖ و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪ ‬ﺳﭙﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺒﺎدا ﭘﯿﺶ از ﺗﻮﺑﻪ و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫اﷲ‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﻤﯿﺮد و ﻓﺮﺻﺖ ﻋﻤﻞ و ﺗﻮﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﺑﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﯽ ﻣﯿﺮد‪،‬‬
‫ﻫﻤﻪي اﻋﻤﺎﻟﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد و دﯾﮕﺮ ﻫﯿﭻ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮاي او ﻣﻨﻈﻮر و ﺛﺒﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮگ‪ ،‬از ﺳﺮاي ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﺳﺮاي ﭘﺎداش و ﻣﺠﺎزات اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺳﺮاي ﻋﻤﻞ‪،‬‬
‫دﻧﯿﺎﺳﺖ و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻋﻤﻠﯽ در ﮐﺎر ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻪ ﻋﻤﻞ ﻫﻢﭼﻨﺎن اداﻣﻪ دارد ﮐﻪ از ان ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎريﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺻﺪﻗﻪاي ﺑﺪﻫﺪ ﮐﻪ اﺛﺮ و ﻓﺎﯾﺪهي آن‪ ،‬ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪي‬
‫ﺟﺎري‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﺴﺠﺪ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﺴﺠﺪ وﺟﻮد دارد و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در آن‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارﻧﺪ ﯾﺎ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﻣﯽﭘﺮدازﻧﺪ‪ ،‬ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﻪ ﺳﺎزﻧﺪهي‬
 ‫‪423‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬وﻗﻒ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﯾﺎ ﺑﺎغ و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺮاي ﻓﻘﺮا و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن ﯾﺎ ﺑﺮاي ﻃﻼب‬
‫ﯾﺎ ﻣﺠﺎﻫﺪانِ راه اﷲ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎريﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪ را ﭼﺎپ و‬
‫ﺗﻮزﯾﻊ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺮدم از ﺧﻮاﻧﺪن آن اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺒﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آن ﮐﺘﺎب‪ ،‬از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ .‬ﺗﻌﻤﯿﺮ و‬
‫ﺑﻪﺳﺎزي راهﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎريﺳﺖ‪ .‬ﺻﺪﻗﻪي‬
‫ﺟﺎري ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻔﻌﺶ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﻧﺴﺎن اداﻣﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫دوﻣﯿﻦ ﻋﻤﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮگ اﻧﺴﺎن ﻗﻄﻊ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻋﻠﻤﯽﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان از آن ﻧﻔﻊ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺸﯽ ﮐﻪ از اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ‪ ،‬ﺳﻮدﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎريﺳﺖ؛ ﻓﺮﻗﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎل اﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻔﺎﻫﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ از‬
‫ﻃﺮﯾﻖ ﻧﮕﺎرش ﮐﺘﺎب‪ .‬ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب ﯾﺎ آﻣﻮزش ﺷﻔﺎﻫﯽِ ﻣﺮدم و اﻧﺘﻘﺎل ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اي ﺟﺎريﺳﺖ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻣﺮدم از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻠﻢ ﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫و ﺳﻮم‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺤﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪ دﺧﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﭘﺴﺮ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﻓﺮزﻧﺪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻧﻮهﻫﺎي دﺧﺘﺮي و ﭘﺴﺮيِ اﻧﺴﺎن و ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞِ ﻫﻤﻪي ﻧﺴﻞ‬
‫ﻧﯿﮑﻮﮐﺎري ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﺲ از اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي او دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﺮﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺴﻠﯽ از ﺧﻮد‪ ،‬اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬دﻗﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮزﻧﺪ‬
‫ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ« و ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد ﯾﺎ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاﯾﺶ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﺮاﯾﺶ روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﻪي‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪايﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﺮاي ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺑﺮ ﺻﺪﻗﻪ دادن ﯾﺎ ﻧﻤﺎز‬
‫ﺧﻮاﻧﺪن ﯾﺎ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺑﺮاي آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي دارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻣﺘﺶ را ﺑﻪﺳﻮي ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦﻫﺎ را از اﻣﺘﺶ درﯾﻎ ﮐﺮده‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﺪﻗﻪ دادن از ﻃﺮف ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن از ﻃﺮف آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﺮﺗﺮ از دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﻣﺘﺶ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ از ﺳﻮي ﭘﺪر‬
‫و ﻣﺎدر رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﺮاي واﻟﺪﯾﻦ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از ﻣﺎ ﺑﭙﺮﺳﺪ‪ :‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮف ﭘﺪر و ﻣﺎدرم ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪﻫﻢ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫دﻋﺎ ﮐﻨﻢ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬رﻫﻨﻤﻮد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪424‬‬

‫ﺷﮕﻔﺘﺎ از ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ دادن از ﻃﺮف ﭘﺪر و ﻣﺎدر را ﺑﺮﺗﺮ از دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﺮاي‬
‫آنﻫﺎ ﻣﯽﭘﻨﺪارﻧﺪ؛ اﯾﻦ ﭘﻨﺪار‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺟﻬﻞ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽﺳﺖ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﯿﻢﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن و‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي ﺳﻨﺖ ﻣﯽ ﺗﻮان درﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﺮاي ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺑﺮ ﺻﺪﻗﻪ دادن از‬
‫ﻃﺮف آنﻫﺎ ﺑﺮﺗﺮي دارد؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻫﯿﭻ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮏ از ﻃﺮف‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎدر رﻫﻨﻤﻮن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎم ﻣﺎﻟﮏ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در ﻣﻮاردي‪ ،‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ از ﻃﺮف‪ ‬ﭘﺪر ﯾﺎ ﻣﺎدر درﮔﺬﺷﺘﻪي ﺧﻮد‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻨﺪ؟ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﻫﯿﭻﮔﺎه اﻣﺘﺶ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ ﻓﻘﻂ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺻﺪﻗﻪ دادن از ﻃﺮف ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدر‪ ،‬اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده‪ ‬را از ﺻﺪﻗﻪ دادن ﺑﺮاي ﻣﺎدرش‪،‬‬
‫ﻣﻨﻊ ﻧﮑﺮد و ﺑﻪ او اﺟﺎزه داد ﮐﻪ از ﻃﺮف ﻣﺎدرش ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬ﻣﺎدرم ﺑﺎ ﻣﺮﮔﯽ ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽ از دﻧﯿﺎ رﻓﺖ؛ آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺎﻏﻢ را از ﻃﺮف او‬
‫ﺻﺪﻗﻪ دﻫﻢ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻠﻪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﯾﮏ رﻫﻨﻤﻮد ﯾﺎ ﻗﺎﻧﻮن و روﺷﯽ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺮر ﻧﻔﺮﻣﻮد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﺮاي ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮد و ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ در ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ :‬ﺻﺪﻗﻪي ﺟﺎري‪ ،‬ﯾﺎ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮان از آن ﻧﻔﻊ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ﯾﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫***‬
‫َّ ْ‬ ‫ٌ َ‬ ‫ُّ ْ َ َ ْ ُ َ ٌ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َُْ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ مﻠﻌﻮﻧﺔ‪ ،‬مﻠﻌﻮن ﻣﺎ ﻓﻴﻬﺎ‪ ،‬إِﻻ ذِﻛ َﺮ‬ ‫‪َ -١٣٩٢‬و�ﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﻘﻮل‪» :‬‬
‫ً َ ِّ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫وﻣﺎ َواﻻه َوﺎﻋﻤﻟِﺎ َو ُﻣﺘﻌﻠﻤﺎ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ‪،‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻧﯿﺎ و آنﭼﻪ در‬
‫آن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻔﺮﯾﻦﺷﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺟﺰ ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ آن اﺳﺖ ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﺮ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ذﮐﺮ ﺧﺪاﺳﺖ‪ -‬و ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ )اﺳﺘﺎد( و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪،‬‬
‫ﻣﺸﻐﻮل اﺳﺖ )داﻧﺶآﻣﻮز(«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3414 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪1891 :‬؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 482‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪425‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬
‫َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫بﻴﻞ‬
‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ن‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫ﻢ‬
‫ِ‬ ‫ﻠ‬‫ﻌ‬‫ِ‬ ‫اﻟ‬ ‫ﺐ‬
‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻃ‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ِ‬ ‫ج‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬
‫‪ -١٣٩٣‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ َّ َ ْ َ‬
‫ﺟﻊ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ‬ ‫اﷲِ ﺣﻰﺘ ﻳﺮ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ ﻋﻠﻢ‪ -‬از‬
‫زادﮔﺎه ﺧﻮد‪ -‬ﺑﯿﺮون ﺑﺮود‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﺎز ﮔﺮدد‪ ،‬در راه اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ ْ َْ ََ ُْ ٌ ْ َ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫�‬
‫ٍ‬ ‫ﺧ‬ ‫ِﻦ‬
‫ﻣ‬ ‫ِﻦ‬
‫ﻣ‬ ‫ﺆ‬‫م‬ ‫ﻊ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺸ‬ ‫�‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻟ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬
‫ِ‬ ‫ﻦ‬ ‫�‬ ‫‪‬‬‫اﺨﻟﺪري‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ‬
‫ٍ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٣٩٤‬وﻋﻦ‬
‫َ َّ َ ُ َ ُ ْ َ َ ُ َ َّ َ‬
‫ﺣﻰﺘ ﻳ�ﻮن ﻣﻨﺘﻬﺎه اﺠﻟﻨﺔ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻮﻣﻦ‬
‫ﻫﺮﮔﺰ از ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻓﺮﺟﺎﻣﺶ ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ََ ْ ََ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َُ ََ‬
‫‪ -١٣٩٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﻣﺎﻣﺔ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻓﻀﻞ اﻟﻌﺎل ِِﻢ ﻰﻠﻋ اﻟﻌﺎﺑ ِ ِﺪ ﻛﻔﻀ ِ� ﻰﻠﻋ‬
‫ْ ََ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ َ ُ َ ْ َ َّ َ‬ ‫ْ َ ُ ْ ُ َّ َ َ‬
‫ات َواﻷ ْر ِض ﺣﻰﺘ اﻨﻟَّﻤﻠﺔ‬
‫أدﻧﺎ�ﻢ«‪� .‬ﻢ ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إن اﷲ ومﻼﺋ ِ�ﺘﻪ وأﻫﻞ الﺴﻤﺎو ِ‬
‫َ‬
‫اﺨﻟ ْ َ‬ ‫ُ َ َ َ ُّ َ َ َ ُ َ ِّ‬ ‫ُ ْ َ َ َّ‬
‫�«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬ ‫اﺤﻟﻮت ﻴﻟُﺼﻠﻮن ﻰﻠﻋ ﻣﻌﻠ ِ� اﻨﻟَّ ِ‬
‫ﺎس‬ ‫ﻲﻓ ﺟﺤ ِﺮﻫﺎ َوﺣﻰﺘ‬
‫) ‪(3‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮﺗﺮيِ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﺑﺮ‬
‫ﻋﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺗﺮيِ ﻣﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﺷﻤﺎﺳﺖ«؛ ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﻓﺰود‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ‬
‫اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ و اﻫﻞ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻣﻮرﭼﻪ در ﻻﻧﻪي ﺧﻮد و ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺑﺮ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ را ﺑﻪ ﻣﺮدم آﻣﻮزش ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ«‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5570 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2037 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4783 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪505 :‬؛ وي در ﻣﺸﮑﺎة‬
‫اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 222 :‬ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺿﻌﯿﻒ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4213 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 213 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪426‬‬
‫ً ََْ‬ ‫َُ ُ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٣٩٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ اﺪﻟرداء‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ ﺳﻠﻚ ﻃ ِﺮ�ﻘﺎ ﻳبﺘ ِﻲﻐ‬
‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ً َ َ َّ َ َّ َ َ َ َ َ َ َ ُ ْ َ َ َ َ‬ ‫ْ ً َ َّ َ ُ َ ُ َ‬
‫ِﺐ اﻟ ِﻌﻠ ِﻢ ِرﺿﺎ‬ ‫�ِﻴ ِﻪ ﻋِﻠﻤﺎ ﺳﻬﻞ اﷲ ﻪﻟ ﻃﺮ�ﻘﺎ إِﻰﻟ اﺠﻟﻨﺔِ‪ ،‬و�ن الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ ﺘﻟﻀﻊ أﺟﻨِﺤﺘﻬﺎ ﻟ ِﻄﺎﻟ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َّ‬ ‫ﻤﺎوات َو َﻣ ْﻦ ﻲﻓ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َ َ ْ َُ‬
‫اﻷر ِض ﺣﻰﺘ اﺤﻟﻴﺘﺎن ﻲﻓ الﻤﺎءِ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫الﺴ َ‬ ‫ﺑِﻤﺎ ﻳﺼﻨﻊ‪َ ،‬و�ن اﻟﻌﺎل َِﻢ ﻟيﺴﺘﻐ ِﻔ ُﺮ ُﻪﻟ ﻣﻦ ِﻲﻓ‬
‫َّ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ َ ُ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََ َ‬ ‫ََ ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫ْ ُ َ‬
‫ﺎء َو َرﺛﺔ اﻷﻧبِﻴﺎءِ‪َ ،‬و�ن‬ ‫ِﺐ‪ ،‬و�ن اﻟﻌﻠﻤ‬
‫ِ‬ ‫َوﻓﻀﻞ اﻟﻌﺎل ِِﻢ ﻰﻠﻋ اﻟﻌﺎﺑ ِ ِﺪ ﻛﻔﻀ ِﻞ اﻟﻘﻤ ِﺮ ﻰﻠﻋ ﺳﺎﺋ ِِﺮ الﻜ َﻮاﻛ‬
‫ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ٍّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ً َّ َ‬ ‫َ ً‬ ‫ْ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺎء ل ْﻢ ﻳ َﻮ ِّرﺛﻮا دِﻳﻨﺎرا َوﻻ د ِْرﻫﻤﺎ َو��ﻤﺎ َو َّرﺛﻮا اﻟ ِﻌﻠ َﻢ‪� ،‬ﻤﻦ أﺧﺬهُ أﺧﺬ ﺤﺑَﻆ َواﻓ ٍِﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫اﻷﻧبِﻴ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ راﻫﯽ‬
‫ﺑﺮاي ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻋﻠﻢ ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ راﻫﯽ ﺑﺮاي او ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻮار ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬و‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺎلﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺮاي ﻃﺎﻟﺐِ ﻋﻠﻢ ﻣﯽﮔﺴﺘﺮاﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺎرش را ﮐﻪ ﻃﻠﺐ ﻋﻠﻢ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻣﺎﻫﯿﺎن در آب‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺮﺗﺮيِ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ ﺑﺮ ﻋﺎﺑﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺗﺮي ﻣﺎه ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ‬
‫ﺳﺘﺎرﮔﺎن اﺳﺖ و ﻋﻠﻤﺎ وارﺛﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان درﻫﻢ و دﯾﻨﺎري ﺑﻪارث‬
‫ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﻢ را ﺑﻪارث ﮔﺬاردهاﻧﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻠﻢ ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهي‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪدﺳﺖ آورده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺑﺎب ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮدرداء‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ راﻫﯽ ﺑﺮاي ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻋﻠﻢ ﺑﭙﯿﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ راﻫﯽ‬
‫ﺑﺮاي او ﺑﻪ ﺳﻮي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻮار ﻣﯽﺳﺎزد«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎﺗﯽ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﮐﻪ‬
‫در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻣﺎﻫﯿﺎن در آب‪،‬‬
‫ﺑﺮاي ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽ‬
‫دﻫﺪ ﮐﻪ اﻫﻞ آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻣﺎﻫﯿﺎن درﯾﺎ و ﺟﻨﺒﻨﺪﮔﺎن ﺧﺸﮑﯽ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻋﻠﻤﺎ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬آري؛ ﺟﺎي ﺗﻌﺠﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﻮاﻧﺎت ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي اﻫﻞ ﻋﻠﻢ‪،‬‬
‫از اﷲ‪ ‬آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ از زﺑﺎن ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6298 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.3096 :‬‬
 ‫‪427‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫� ٍء خلق ُهۥ � َّم ه َد ٰ‬‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َۡ‬ ‫ُ َّ َ‬

‫﴿قال َر ُّ�نا ٱ� ٓ‬
‫ِي أ� َط ٰي � ۡ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َ‬
‫]ﻃﻪ‪[٥٠ :‬‬ ‫ى ‪﴾٥٠‬‬
‫)ﻣﻮﺳﯽ( ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن‪ ،‬ذاﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽ‪ ،‬آﻓﺮﯾﻨﺶ وﯾﮋهاي ﺑﺨﺸﯿﺪه و‬
‫آنﮔﺎه )او را ﺑﻪﺳﻮي ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺶ( راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺣﯿﻮاﻧﺎت و ﺣﺸﺮات‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َّ‬ ‫لس ۡب ُع َوٱ ۡ�� ُض َو َمن �ِيه َّنۚ �ن ّمِن ۡ‬
‫� ٍء إِ� � ُ َس ّب ِ ُح ِ�َ ۡم ِده ِۦ‬
‫َ‬ ‫ت ٱ َّ‬‫لس َ� ٰ َ� ٰ ُ‬‫﴿� ُ َس ّب ُح َ ُ� ٱ َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َو َ� ٰ�ن � �فق ُهون � ۡسب َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٤٤ :‬‬ ‫يح ُه ۡم﴾‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫آﺳﻤﺎنﻫﺎي ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ و زﻣﯿﻦ و آنﭼﻪ در آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬او را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻫﯿﭻ‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ و ﺑﺰرﮔﯽ ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ؛ وﻟﯽ ﺷﻤﺎ ﺳﺘﺎﯾﺶ و‬
‫ﺗﺴﺒﯿﺤﺸﺎن را درﻧﻤﯽﯾﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺗﺴﺒﯿﺢﮔﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﺷﻨﯿﺪه ﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﻨﮓرﯾﺰهاي در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻔﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر و ﻣﺎﻟﮏ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫﴿ٱئۡت َيا َط ۡو ً� أَ ۡو َك ۡر ٗها قَ َا�َا ٓ �تَ ۡي َنا َطا ٓ�ع َ‬
‫� ‪﴾١١‬‬
‫َ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪[١١ :‬‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﯾﺎ ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ )ﺑﺮاي اﺟﺮاي ﻓﺮﻣﺎﻧﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺶ( آﯾﯿﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ دلﺧﻮاه آﻣﺪﯾﻢ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدارﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدار اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎي ﮐﺎﻓﺮ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫اﷲ‪ ‬در ﮐﺘﺎب ﮔﺮانﻗﺪرش ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﺮاي او ﺳﺠﺪه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺳﺰاوار ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫� � � َمن � ٱ َّ َ َ‬ ‫﴿ َ�ل َ ۡم تَ َر أَ َّن ٱ َّ َ‬
‫ت َو َمن ِ� ٱ�� ِض َوٱلش ۡم ُس َوٱلق َم ُر‬ ‫لس� ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫� َح َّق َعل ۡيهِ ٱل َعذ ُ‬ ‫َ‬
‫اس َو�ث ِ ٌ‬ ‫وم َوٱ ۡ َ ُ َ َّ َ ُ َ َّ َ ٓ ُّ َ ‪َّ َ ّ ٞ‬‬
‫َ‬ ‫ج ُ‬ ‫َوٱ�ُّ ُ‬
‫اب﴾‬ ‫�بال وٱلشجر وٱ�واب و�ثِ� مِن ٱ� ِ �‬ ‫ِ‬
‫]اﳊﺞ ‪[١٨ :‬‬
‫آﯾﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯽ ﻫﻤﻪي ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه و ﺳﺘﺎرﮔﺎن و‬
‫ﮐﻮهﻫﺎ و درﺧﺘﺎن و ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن و ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﺮاي اﷲ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺴﯿﺎري ﻫﻢ ﺳﺰاوار‬
‫ﻋﺬاب ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﺳﺠﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺰاوار ﻋﺬاب ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﮐﺎﻓﺮان اﮔﺮﭼﻪ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭘﯿﺮوي از ﺷﺮﯾﻌﺖ ﯾﺎ ﺑﺮاي ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ اﷲ‪ ،‬ﺳﺮ ﺑﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪428‬‬

‫ﺳﺠﺪه ﺑﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻘﺪﯾﺮي ﯾﺎ اﺟﺒﺎري‪ ،‬از ﺳﺠﺪه ﮐﺮدن ﺑﺮاي اﷲ ﮔﺮﯾﺰي‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿ َو� � َمن � ٱ َّ َ َ‬
‫]اﻟﺮﻋﺪ‪[١٥ :‬‬ ‫ض َط ۡو� َو� ۡرها﴾‬‫ت َوٱ�� ِ‬
‫لس� ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﻫﺮ آنﮐﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺮاي اﷲ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﺳﺠﺪه در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﺳﺠﺪهي ﺗﻘﺪﯾﺮيﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﭼﯿﺰي در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮ‬
‫اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺧﺎﺿﻊ و ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮدار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ اﷲ‪ ‬ﭼﯿﺮه ﺷﻮد؛ ﻟﺬا‬
‫ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﺳﺠﺪهي ﺗﻘﺪﯾﺮي ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﮕﺮﯾﺰد‪.‬‬
‫اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم از ﺳﺠﺪهي ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﺳﺮ ﻣﯽﺗﺎﺑﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺳﺰاوار ﻋﺬاب ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻣﺎه و ﺳﺘﺎرﮔﺎن‪ ،‬و ﮐﻮهﻫﺎ و‬
‫درﺧﺘﺎن و ﺟﺎﻧﻮران‪ ،‬ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎي ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺟﺰ ﻫﻤﺎن ﺳﺠﺪهي ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﺗﻘﺪﯾﺮي‪ ،‬ﺑﺮاي اﷲ‬
‫ﺳﺠﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺳﺠﺪهي ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﺗﻘﺪﯾﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﺠﺪهايﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي‬
‫ﻣﻮﺟﻮدات ﻫﺴﺘﯽ ﺑﻪاﺟﺒﺎر و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺗﻘﺪﯾﺮي ﮐﻪ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﺮ آﻧﺎن رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎ‬
‫ﻣﯽآورﻧﺪ‪:‬‬
‫َ ٗ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿ َو� � َمن � ٱ َّ َ َ‬
‫]اﻟﺮﻋﺪ‪[١٥ :‬‬ ‫ت َوٱ�� ِض َط ۡو ٗ� َو� ۡرها﴾‬
‫لس� ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬
‫و ﻫﺮ آنﮐﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪ و ﻧﺎﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺮاي اﷲ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﻫﺴﺘﯽ را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﺑﺮﺗﺮ از اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻫﺴﺘﯽ ﺑﺮاي اﻫﻞ ﻋﻠﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺎلﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻋﻠﻤﺎ و داﻧﺶﭘﮋوﻫﺎن ﻣﯽﮔﺴﺘﺮاﻧﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺎرِ ﻋﻠﻤﺎ را ﮐﻪ‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮي ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺒﺤﺎناﷲ! ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺎلﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﺮاي ﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﻋﻠﻢ ﻣﯽﮔﺴﺘﺮاﻧﻨﺪ؛ آﯾﺎ‬
‫اﻣﺘﯿﺎز و ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﺑﺮﺗﺮ از اﯾﻦ ﺳﺮاغ دارﯾﺪ؟ ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬وارﺛﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ از‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ارث ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؟ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪاﻧﺸﺎن؟ ﺧﯿﺮ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺷﺐ و روز را در‬
‫رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه ﺳﭙﺮي ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ؟ ﺧﯿﺮ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﻋﻠﻤﺎ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ارث ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬وارﺛﺎن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ را از آﻧﺎن ارث ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻫﯿﭻ درﻫﻢ و دﯾﻨﺎري‬
 ‫‪429‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫ﺑﻪارث ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﯿﭻ ارﺛﯽ ﺑﺮاي دﺧﺘﺮش ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ ،‬ﻋﻤﻮﯾﺶ ﻋﺒﺎس و‬
‫ﭘﺴﺮﻋﻤﻮﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻫﯿﭻ ارﺛﯽ ﺑﺮاي ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ ﺑﺮﺟﺎ ﻧﮕﺬاﺷﺖ و دﺧﺘﺮ و ﻫﻤﺴﺮاﻧﺶ‬
‫و دﯾﮕﺮ ﻧﺰدﯾﮑﺎن و ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان آن ﺑﺰرﮔﻮار از او ارث ﻧﺒﺮدﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻫﯿﭻ درﻫﻢ‬
‫و دﯾﻨﺎري ﺑﻪارث ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬از ﺣﮑﻤﺖ اﻻﻫﯽﺳﺖ ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﻧﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﻼش‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻨﮏ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان درﻫﻢ و دﯾﻨﺎري از ﺧﻮد ﺑﻪارث ﻧﻤﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ زﮐﺮﯾﺎ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫َ ُ ََ ُ‬
‫ث م ِۡن َءال َ� ۡع ُق َ‬ ‫َّ َ ٗ‬ ‫﴿ َ� َه ۡ‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٦ ،٥ :‬‬ ‫وب﴾‬ ‫ِ‬ ‫ب ِ� مِن ُ�نك َو ِ ّ�ا ‪ ٥‬ي ِرث ِ� و� ِر‬
‫ﭘﺲ از ﻧﺰد ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎ ﮐﻪ وارث ﻣﻦ و وارث ﺧﺎﻧﺪان ﯾﻌﻘﻮب ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از ارث در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﻧﺒﻮت اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﻫﯿﭻ درﻫﻢ و دﯾﻨﺎري از ﺧﻮد ﺑﻪارث ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﻢ را ﺑﻪارث ﮔﺬاردهاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﯿﺮاث اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻠﻢ ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮهي ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪدﺳﺖ آورده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ را ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ ﮐﺴﺐ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﯿﺮاث واﻗﻌﯽ و ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬آﯾﺎ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﮐﺮاﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ از ﺧﺎور ﺗﺎ ﺑﺎﺧﺘﺮ را درﻣﯽﻧﻮردد ﺗﺎ ﺑﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺮاﺛﯽ ﮐﻪ از ﭘﺪرش ﻣﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺳﺪ؟ ﭘﺲ آﯾﺎ ﺳﺰاوار ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﮐﻪ ﻣﯿﺮاث ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫ﮔﻮﺷﻪ و ﮐﻨﺎرِ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﺗﻼش و ﺗﮑﺎﭘﻮ ﺑﭙﺮدازﯾﻢ؟‬
‫آري؛ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻫﯿﭻ ﮐﻮﺷﺸﯽ ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﯿﺮاث ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﺒﺎﺷﯿﻢ؛ ﻫﻤﯿﻦ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﻋﺎﻟ‪‬ﻢ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ‬
‫را ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺣﺴﺎس را دارد ﮐﻪ اﻣﺎم و اﻟﮕﻮﯾﺶ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪‬‬
‫اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و ﺑﺎ ﺑﺼﯿﺮت ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﻨﮕﺎم وﺿﻮ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪،‬‬
‫اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ وﺿﻮي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻧﮕﺮد و از آن ﺑﺰرﮔﻮار اﻟﮕﻮ ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ و‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻄﺎﺑﻖ روش آن ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد و ﺳﺎﯾﺮ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ‪ .‬ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﯾﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر در ﺣﻖّ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻖ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺶ از ﻟﻄﻒ او در ﺣﻖّ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﻮال‬
‫ﻓﺮاوان و ﮐﺎخﻫﺎي ﺑﺎﺷﮑﻮه و ﻫﻤﺴﺮان و ﻓﺮزﻧﺪان دلﺑﻨﺪ دارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪430‬‬

‫ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻠﻤﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬و رزﻗﯽ ﺣﻼل و ﻓﺮاخ ﮐﻪ ﻣﺎ را از‬
‫آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺖ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﺗﻮ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ُ ُ َ َّ َ ُ ْ ً َ َ َّ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬
‫اﷲ ام َﺮأ ﺳ ِﻤﻊ ﻣِﻨﺎ‬ ‫‪ -١٣٩٧‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻧﺮﻀ‬
‫ْ َ‬ ‫َ ْ ً َ َ َّ َ ُ َ َ َ َ ُ َ ُ َّ ُ َ َّ ْ َ‬
‫أوﻰﻋ ﻣِﻦ ﺳﺎﻣ ٍِﻊ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ‬ ‫ﺷيﺌﺎ‪� ،‬ﺒﻠﻐﻪ ﻛﻤﺎ ﺳ ِﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻓﺮب ﻣﺒﻠ ٍﻎ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي از ﻣﺎ ﺑﺸﻨﻮد و آنرا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪ -‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ -‬ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎداب‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‪ -‬ﺣﺪﯾﺚ‪ -‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬آن را از ﺷﻨﻮﻧﺪهي آن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ درﯾﺎﺑﺪ«‪.‬‬
‫ْ َ َََُ ُ ْ‬ ‫َ ْ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺠﻟ َﻢ‬
‫ِ‬ ‫أ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬‫ﻤ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻢ‬
‫ٍ‬ ‫ِﻠ‬
‫ﻋ‬ ‫ﻋﻦ‬ ‫ﻞ‬‫ِ‬ ‫ﺌ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫ﺮ�ﺮة‬‫ﻫ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٣٩٨‬وﻋﻦ‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ََْ‬
‫ﺎر«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ‬ ‫ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﺑِﻠِﺠﺎمٍ ﻣِﻦ ﻧ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از او درﺑﺎرهي داﻧﺸﯽ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﻮد و او‪ -‬داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦِ‪ -‬آنرا ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ اﻓﺴﺎري آﺗﺸﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻟﮕﺎم ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮش ﮔﺬﺷﺖ؛‬
‫َ َّ َ ُ ْ ً‬
‫از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺮﻀ اﷲ ام َﺮأ‬
‫َ َ َّ َ ْ ً َ َ َّ َ ُ َ َ َ َ ُ َ ُ َّ ُ َ َّ ْ َ‬
‫أوﻰﻋ ِﻣ ْﻦ َﺳﺎ ِﻣ ٍﻊ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ‬ ‫ﺳ ِﻤﻊ ِﻣﻨﺎ ﺷيﺌﺎ‪� ،‬ﺒﻠﻐﻪ ﻛﻤﺎ ﺳ ِﻤﻌﻪ‪ ،‬ﻓﺮب ﻣﺒﻠ ٍﻎ‬
‫ﭼﯿﺰي از ﻣﺎ ﺑﺸﻨﻮد و آنرا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪ -‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ -‬ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎداب‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‪ -‬ﺣﺪﯾﺚ‪ -‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬آن را از ﺷﻨﻮﻧﺪهي آن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﱠﺮ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎداب ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫درﯾﺎﺑﺪ«‪ .‬ﻟﺬا »ﻧَﻀَ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6764 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 230 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6284 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.3106 :‬‬
 ‫‪431‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫َ ‪ٞ‬‬ ‫َ‬ ‫﴿ ُو ُجوه ‪ ٞ‬يَ ۡو َم� ٖذ نَّ ِ َ‬

‫]اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ‪[٢٣ ،٢٢ :‬‬ ‫ا�ةٌ ‪ ٢٢‬إ ِ ٰ� َر ّ� ِ َها ناظ َِرة ‪﴾٢٣‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﭼﻬﺮهﻫﺎ در آن روز ﺷﺎداﺑﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫آﻧﺎنﮐﻪ روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺷﺎداﺑﯽ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬دﯾﺪار ﺧﻮدش را ﻧﺼﯿﺒﻤﺎن ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻹﻧﺴﺎن‪[١١ :‬‬ ‫� ٗ‬
‫ور� ‪﴾١١‬‬ ‫� َ� ٰل َِك ٱ ۡ�َ ۡو ِم َولَ َّقٮ ٰ ُه ۡم نَ ۡ َ‬
‫� ٗة َو ُ ُ‬ ‫﴿فَ َوقَٮ ٰ ُه ُم ٱ َّ ُ‬
‫� َ َّ‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬آﻧﺎن را از ﺳﺨﺘﯽ آن روز ﻧﮕﺎه ﻣﯽدارد و ﺑﻪ آﻧﺎن ﺳﺮور و ﺷﺎدي ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻬﺮهﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺷﺎدب و دلﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺎ‬
‫ﺮﻀ« داﺷﺘﯿﻢ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ‬‫ﮔﺮﯾﺰي ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻟﻐﻮي واژهي »ﻧَ َّ َ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ از آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺸﻨﻮد و آنرا‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﻨﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺰ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬دﻋﺎ ﻧﻤﻮده ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﭼﻬﺮهاش را ﺷﺎداب ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﭼﻪﺑﺴﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‪ -‬ﺣﺪﯾﺚ‪ -‬ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬آن را از ﺷﻨﻮﻧﺪهي آن‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ درﯾﺎﺑﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﻬﻢ و‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ دﻗﯿﻖﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ راويِ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﯾﮏ راوي‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ را ﺑﺪون درك ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آن ﺑﻪدرﺳﺘﯽ رواﯾﺖ ﮐﺮده و‬
‫آن را ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ و اﺣﮑﺎم ﻓﺮاواﻧﯽ از آن‪ ،‬ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺮدم از آن اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﺎلِ‬
‫ﺷﺨﺺ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻣﯿﻦ ﺳﺨﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ آب ﺑﺎران را ﺑﺮ روي ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد و‬
‫ﻣﺮدم از آن ﺑﺮاي آﺷﺎﻣﯿﺪن و ﮐﺸﺎورزي و آﺑﯿﺎري اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﺜﺎلِ ﻓﻘﯿﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫زﻣﯿﻦ ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ آب ﺑﺎران را ﺟﺬب ﻣﯽﮐﻨﺪ و در آن‪ ،‬ﻋﻠﻒ و ﮔﯿﺎﻫﺎن‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﯽروﯾﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺜﺎل آندﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﺣﮑﺎم و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺷﺮﻋﯽ را از‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ و آنرا ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻫﺸﺪارﯾﺴﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از آنﻫﺎ درﺑﺎرهي ﻋﻠﻤﯽ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺎﺳﺨﺶ را ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬آنرا ﮐﺘﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ از او درﺑﺎرهي داﻧﺸﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﻮد و او‪ -‬داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦِ‪-‬‬
‫آنرا ﭘﻨﻬﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎ اﻓﺴﺎري آﺗﺸﯿﻦ ﺑﻪ ﻟﮕﺎم ﮐﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«؛ زﯾﺮا او آنﭼﻪ را‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ﮐﺘﻤﺎن ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺼﺪ ﭘﺮﺳﺶﮔﺮ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪432‬‬

‫ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻦ آن ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯾﺎ ﭘﯽ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮعِ ﻣﻮرد ﺳﻮاﻟﺶ و ﻋﻤﻞِ ﺑﻪ آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬

‫ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ او ﺧﻮدداري ﮐﻨﯿﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺮاﯾﺘﺎن روﺷﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺼﺪش‬
‫آزﻣﻮدن ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﺑﺎ ﺧﻮدﺗﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻮاﺑﺶ را ﺑﺪﻫﯿﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َُٓ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ ُّ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َ َّ ُ َ َ‬
‫وك فٱ ۡح�م بَ ۡي َن ُه ۡم أ ۡو أع ِرض‬ ‫ِب أ� ٰلون ل ِلسح ِ �‬
‫ت فإِن جاء‬ ‫﴿س� ٰعون ل ِلكذ ِ‬
‫َۡ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٤٢ :‬‬ ‫�ن ُه ۡمۖ ﴾‬
‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﺷﻨﻮاي ﺳﺨﻨﺎن دروغ )و ﭘﺬﯾﺮاي ﺑﺎﻃﻞ(‪ ،‬و ﺑﺴﯿﺎر ﺣﺮامﺧﻮارﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺰدت‬
‫آﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن دواري ﮐﻦ ﯾﺎ از آﻧﺎن روي ﺑﮕﺮدان‪.‬‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ از آن ﺟﻬﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را داور ﻗﺮار ﻧﻤﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺣ‪‬ﮑﻢ او ﻋﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﭼﻪ دارد؟ ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﻧﺰدﺗﺎن آﻣﺪ و ﺑﻪﻗﺼﺪ آزﻣﺎﯾﺶِ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺳﻮاﻟﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ و در ﭘﯽ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﺧﺘﯿﺎر‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮد‪ ‬ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺨﺶ را ﺑﺪﻫﯿﺪ ﯾﺎ از ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ او ﺧﻮدداري ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﺘﻮا دادن ﯾﺎ ﺑﯿﺎن ﺣ‪‬ﮑﻢ در آن ﻟﺤﻈﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪ ﺑﺪي ﺑﻪدﻧﺒﺎل دارد‪،‬‬
‫ﺖ دﯾﮕﺮي ﻣﻮﮐﻮل ﮐﻨﯿﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺘﻤﺎن ﻋﻠﻢ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻮﮐﻮل ﮐﺮدن‬
‫ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ را ﺑﻪ وﻗ ‪‬‬
‫ﻓﺘﻮا ﺑﻪ زﻣﺎن ﻣﻨﺎﺳﺒﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﮔﺎه ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﯾﮏ ﺣ‪‬ﮑﻢ در ﻟﺤﻈﻪ ﯾﺎ ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫وﯾﮋهاي‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻣﻮﮐﻮل ﮐﺮدن آن ﺑﻪ ﯾﮏ وﻗﺖ دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪.‬‬
‫***‬
‫ْ ُ‬ ‫ْ ً َّ ُ ْ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َّ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫‪ -١٣٩٩‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ �ﻌﻠ َﻢ ﻋِﻠﻤﺎ مِﻤﺎ ﻳبﺘﻰﻐ ﺑ ِ ِﻪ َوﺟﻪ اﷲِ‪ ‬ﻻ‬
‫َ َّ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ ً َ ُّ ْ َ َ ْ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ ُ ُ َّ ُ َ‬
‫ﺎﻣ ِﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود‬ ‫�ﺪ ﻋ ْﺮف اﺠﻟﻨ ِﺔ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴ‬ ‫�ﺘﻌﻠﻤﻪ إِﻻ ِﻴﻟ ِﺼﻴﺐ ﺑ ِ ِﻪ ﻋﺮﺿﺎ ﻣِﻦ اﺪﻟ�ﻴﺎ‪ ،‬لﻢ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻠﻤﯽ را ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي‬
‫رﺿﺎي اﷲ‪ ‬ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪ ،‬روز‬
‫ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6159 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 227 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪433‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﻌﻠﻢ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻠﻤﯽ را ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي رﺿﺎي اﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﺑﯿﺎﻣﻮزد‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﻮي‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻮﻋﯽ از آن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮاي رﺿﺎي اﷲ‪ ‬ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ و ﻋﻠﻮم ﭘﺎﯾﻪي آن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽﺳﺖ‪ .‬و ﻧﻮعِ دﯾﮕﺮ ﻋﻠﻮﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻫﻨﺪﺳﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﺎري‪ ،‬ﻣﯿﮑﺎﻧﯿﮏ و اﻣﺜﺎل آن اﺳﺖ ﮐﻪ از آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﻮم دﻧﯿﻮي ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﮐﺴﺐ آن ﺑﺎ ﻫﺪف دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻣﺎل و ﺛﺮوت دﻧﯿﺎ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﺜﻼً‬
‫ﮐﺴﯽ در ﯾﮑﯽ از رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﻬﻨﺪﺳﯽ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺷﻐﻞ ﻣﻮرد ﻋﻼﻗﻪاش دﺳﺖ‬
‫ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ در رﺷﺘﻪي ﻣﯿﮑﺎﻧﯿﮏ درس ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر و ﺣﻘﻮق دلﺧﻮاه ﺧﻮد ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺘﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻠﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻫﺪف دﻧﯿﻮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺎ ﭼﻪ‬
‫ﺧﻮب اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺤﺼﯿﻞ اﯾﻦ ﻋﻠﻮم‪ ،‬ﻧﯿﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺷﺘﻐﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﻫﺪﻓﺶ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ واﺑﺴﺘﮕﯽِ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در رﺷﺘﻪي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮش ﺑﻪ‬
‫ﮐﻔﺎر ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد و دﯾﮕﺮ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺶﺑﺮد ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎ و ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي‬
‫اﻗﺘﺼﺎدي و ﺻﻨﻌﺘﯽ ﺧﻮد و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬از ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﮐﺎر ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل اﮔﺮ‬
‫ﻫﺪف ﮐﺴﯽ از ﺗﺤﺼﯿﻞ در ﭼﻨﯿﻦ ﻋﻠﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎ اﺷﺘﻐﺎل و دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﮐﺎر و ﺣﻘﻮق‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد و ﮔﻨﺎﻫﯽ ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ﺑﺎ ﻫﺪف دﻧﯿﻮي درس ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﺎل و ﺛﺮوﺗﺶ داد و ﺳﺘﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻋﻠﻮم ﺷﺮﻋﯽ‬
‫را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي رﺿﺎﯾﺖ اﷲ‪ ‬ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻫﺪف دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي از‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ در اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻣﺶ ﻧﻤﯽرﺳﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺸﺪار‬
‫ﺷﺪﯾﺪيﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ دﯾﻦ و ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ را وﺳﯿﻠﻪي ارﺗﺰاق ﺧﻮد‬
‫ﻗﺮار دﻫﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ ﻫﺪﻓﯽ دﻧﯿﻮي ﺑﻪ ﮐﺴﺐ اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﺑﭙﺮدازد‪ ،‬ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﮐﺒﯿﺮه ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫و ﻫﯿﭻ ﺑﺮﮐﺘﯽ در ﻋﻠﻢِ او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﺜﻼً ﮐﺴﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪﺳﻮي‬
‫ﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﮐﻨﻢ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم و ﻧﺎﻧﯽ ﺑﺮﺳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ در اﯾﻦ ﻋﻠﻮم ﻣﯽﭘﺮدازم«؛ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»در اﯾﻦ رﺷﺘﻪ درس ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ ﺗﺎ ﻣﺪرﮐﯽ ﺑﮕﯿﺮم و ﻣﺸﻐﻮل ﺗﺪرﯾﺲ ﺷﻮم و ﺣﻘﻮﻗﯽ‬
‫ﺑﮕﯿﺮم« ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻫﺪاﻓﯽ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﺑﭙﺮدازد؛ ﺑﻮي ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﻣﺸﺎم ﭼﻨﯿﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪434‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﻧﺨﻮاﻫﺪ رﺳﯿﺪ‪ .‬در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺎمﻫﺎي آﻣﻮزﺷﯽِ ﻓﻌﻠﯽ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ در داﻧﺸﮑﺪهﻫﺎ و‬
‫ﻣﺮاﮐﺰ آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ در رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد و ﻣﺪرﮐﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﯾﺎدآوريﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺪرك ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﻧﯿﺎ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا اﮔﺮ‬
‫داﻧﺶﺟﻮﯾﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ درس ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ ﺗﺎ ﻣﺪرﮐﯽ ﺑﮕﯿﺮم و ﺑﻪ ﮐﺮﺳﯽ ﺗﺪرﯾﺲ دﺳﺖ‬
‫ﯾﺎﺑﻢ و از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺧﺪﻣﺖ ﮐﻨﻢ« ﯾﺎ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﻫﺪاﻓﯽ ﻣﺪرك ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﯿﺖ‬
‫ﺧﻮب و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪهايﺳﺖ و ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ آنﭼﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺗﺄﺳﻒ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ‬
‫اﻣﺮوزه ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻌﯿﺎر ﺑﺮاي ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺻﻼﺣﯿﺖ و اﺳﺘﺨﺪام اﻓﺮاد‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﺪارك اﺳﺖ؛‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﻓﺮدي ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺪرك دﮐﺘﺮا دارد‪ ،‬اﻣﺎ در ﺣﺪ و ﭘﺎﯾﻪي ﯾﮏ‬
‫داﻧﺶآﻣﻮز دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن ﻧﯿﺰ داﻧﺶ و اﻃﻼﻋﺎت ﻧﺪارد؛ وﻟﯽ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﺪرك دارد‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫اﺳﺘﺎد در داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ و ﻣﺮاﮐﺰ آﻣﻮزش ﻋﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﻮد؛ وﻟﯽ‬
‫ﺿﺮوريﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮاﺑﻖ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ اﻓﺮاد ﻧﯿﺰ ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪ .‬ﺣﺎل ﮐﻪ‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ ﻧﯿﻢﻧﮕﺎﻫﯽ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺪرك‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﺗﺎ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺑﺴﺘﺮ و ﺷﺮاﯾﻂ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ در زﻣﯿﻨﻪي ﺗﺪرﯾﺲ و‬
‫اﻧﺘﻘﺎل آﻣﻮﺧﺘﻪﻫﺎﯾﺘﺎن ﺑﻪ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﻓﺮاﻫﻢ ﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺪﻓﺘﺎن‬
‫دﻧﯿﺎ و ﮐﺎﻻي زودﮔﺬر و ﻓﻨﺎﭘﺬﯾﺮِ آن ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ رﺿﺎﯾﺖ اﷲ‪ ‬و ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم را‬
‫ﻫﺪف ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﯿﺪ ﺗﺎ وﻋﯿﺪ و ﻫﺸﺪار ﺷﺪﯾﺪي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫داﻣﻦﮔﯿﺮﺗﺎن ﻧﮕﺮدد؛ زﯾﺮا اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯿﺰان دﻗﯿﻘﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮده و‬
‫َ‬ ‫َ َّ َ ُ ِّ ْ‬ ‫َّ َ َ‬
‫اﻷ ْ� َﻤ ُﺎل ﺑﺎﻨﻟِّ َّ‬
‫ئ َﻣﺎ ﻧ َﻮى«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﻋﻤﺎل ﺑﻪ‬ ‫ﺮ‬
‫ِ ٍ‬ ‫ام‬ ‫ﻞﻜ‬ ‫ﻟ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫�‬
‫ِ ِ‬‫و‬ ‫‪،‬‬‫ﺎت‬ ‫ﻴ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ِ » :‬إ�ﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﺖﻫﺎ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارﻧﺪ و دﺳﺖآورد‪ ‬ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺑﻪ داﻧﺶﺟﻮي ﻋﻠﻮم اﺳﻼﻣﯽ ﮐﻪ در داﻧﺸﮕﺎه درس ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ ﺗﺎ ﻣﺪرﮐﯽ ﺑﮕﯿﺮد و ﺑﻪ‬
‫ﺷﻐﻠﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ ﯾﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻮادهاي ﻓﻘﯿﺮ ﻫﺴﺘﻢ و ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻐﻞ دلﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮﺳﻢ«‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺗﻮ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﺧﻮاﻫﺎن دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ‬
‫ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬زﯾﺎنﮐﺎري؛ وﻟﯽ اﮔﺮ ﻫﺪﻓﺶ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ داﺷﺘﻦ‬
‫ﻣﺪرك ﺑﺮاي ﺗﺪرﯾﺲ در ﻣﺮاﮐﺰ آﻣﻮزﺷﯽ ﺿﺮوريﺳﺖ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ داﻧﺶﺟﻮ و‬
‫ﻃﺎﻟﺐِ ﻋﻠﻢ ﻧﯿﻢﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻣﺪرك داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﯿﺖ ﺧﻮﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .1‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪435‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫از ﻃﺮﯾﻖ ﮐﺴﺐ ﻣﺪرك‪ ،‬آﻣﻮﺧﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ دﯾﮕﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺴﺐ ﻣﺪرك را ﻫﺪﻓﺶ ﻗﺮار ﻧﺪﻫﺪ و ﺧﻮدش را از ﻧﯿﺖﻫﺎي ﺑﺎد و اﻫﺪاف‬
‫دﻧﯿﻮي در ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﭘﺎك ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ زﯾﺮا ارزش و اﻫﻤﯿﺖ ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از‬
‫آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﭼﯿﺰي از دﻧﯿﺎ ﮐﺴﺐ ﺷﻮد؛ ﻓﺮﺟﺎم ﮐﺎﻻي دﻧﯿﺎ روﺷﻦ اﺳﺖ؛ ﻣﯽداﻧﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ اﮔﺮ ﺧﻮردﻧﯽ ﯾﺎ ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺠﺎ رﯾﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﮐﺎﻻي دﻧﯿﺎ ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از‬
‫دو ﺣﺎل ﺧﺎرج ﻧﯿﺴﺖ‪ :‬ﯾﺎ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﯽﻣﯿﺮد و آنرا ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺎﻻي دﻧﯿﺎ‪،‬‬
‫ﺻﺎﺣﺒﺶ را ﺗﺮك ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و از دﺳﺘﺶ ﻣﯽرود؛ وﻟﯽ آﺧﺮت‪ ،‬ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر و ﺑﺎﻗﯽﺳﺖ؛ ﭘﺲ‬
‫ﭼﺮا ﻋﻠﻢ دﯾﻦ را ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻋﺒﺎدتﻫﺎﺳﺖ و ﺧﻮد‪ ،‬ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﺑﺰرگ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬‬
‫ﭘﻠﻪاي ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﮐﺎﻻي دﻧﯿﺎ ﻗﺮار دﻫﯿﻢ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﮔﻤﺮاﻫﯽ در دﯾﻦ و ﺑﯽﺧﺮديﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻮم دﯾﻨﯽ را ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬و ﺣﻤﺎﯾﺖ از ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدن ﺟﻬﻞ و ﻧﺎداﻧﯽ‬
‫از ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ و ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد ﻗﺮار ﺑﺪه و از آن ﺑﺮاي راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﺳﻮيﻫﺪاﯾﺖ‬
‫و رﻫﻨﻤﻮد اﻻﻫﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻦ ﺗﺎ ﻣﯿﺮاثﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﯽ؛ زﯾﺮا ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬وارﺛﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺖﻫﺎﯾﻤﺎن را ﺧﺎﻟﺺ‪ ،‬و ﮐﺎرﻫﺎﯾﻤﺎن را ﻧﯿﮑﻮ ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او ﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬
‫‪ -١٤٠٠‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬إن‬
‫َ َّ‬ ‫ََُ‬ ‫ْ َْ‬ ‫ْ َْ ُ‬
‫�ﻦ �ﻘﺒِﺾ اﻟ ِﻌﻠ َﻢ ﺑِﻘﺒ ِﺾ اﻟﻌﻠﻤﺎءِ‪ ،‬ﺣﻰﺘ‬ ‫ْ ْ َ ً ََْ ُ َ‬ ‫َ َْ ُ‬
‫ﺎس‪َ ،‬وﻟ ِ‬ ‫اﷲ ﻻ �ﻘﺒِﺾ اﻟ ِﻌﻠ َﻢ اﻧ ِﺰﺘاﺎﻋ ﻳنﺰﺘﻋﻪ ﻣِﻦ اﻨﻟَّ ِ‬
‫َ ُّ‬ ‫َ ْ ْ َ َ ُّ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ َ ً َّ َ َ َّ ُ ُ ُ ً ُ َّ ً َ ُ ُ َ ْ‬
‫� ﻋِﻠ ٍﻢ‪ ،‬ﻓﻀﻠﻮا َوأﺿﻠﻮا«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬ ‫ِ ِ‬‫ﻐ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺘﻮا‬ ‫ﺄﻓ‬ ‫إِذا لﻢ �ﺒ ِﻖ ﺎﻋﻤﻟِﺎ‪ ،‬اﺨﺗﺬ اﻨﻟﺎس رؤوﺳﺎ ﺟﻬﺎﻻ‪ ،‬ﻓﺴﺌِﻠﻮا ﻓ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﻋﻠﻢ را ﺑﻪﯾﮏﺑﺎره از ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﯿﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ آنرا ﺑﺎ وﻓﺎت‬
‫ﻋﻠﻤﺎ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮﻣﯽدارد ﺗﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻋﺎﻟ‪‬ﻤﯽ را ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬار‪‬د‪ ،‬ﻣﺮدم ﺳﺮﮔﺮدﮔﺎﻧﯽ ﺟﺎﻫﻞ را‬
‫ﺑﻪرﻫﺒﺮي ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺧﻮد را از آﻧﺎن ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ و آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺪون آﮔﺎﻫﯽ ﻓﺘﻮا‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺳﺎن ﻫﻢ ﺧﻮدﺷﺎن ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻢ دﯾﮕﺮان را ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪100 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪.2673 ،‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪436‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﻣﺎم ﻧﻮوي‪ /‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ‪ ،‬ﻋﻠﻢ را ﺑﻪﯾﮏﺑﺎره از ﻣﯿﺎن‬
‫ﻣﺮدم ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﯿﺮد«؛ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ از‬
‫ﺳﯿﻨﻪﻫﺎي ﻣﺮدم ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و در زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺎﻟ‪‬ﻤﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﺳﻮي دﯾﻦ‬
‫اﷲ‪ ‬ارﺷﺎد و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا اﻣﺖ رو ﺑﻪاﻧﺤﻄﺎط و ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﻣﯽﻧﻬﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫ﻗﺮآن از ﺳﯿﻨﻪﻫﺎي ﻣﺮدم و از ﻣﯿﺎن ﻣﺼﺤﻒﻫﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﮐﻼم ﻧﺎزلﺷﺪهي اﻻﻫﯽﺳﺖ و ﻣﺨﻠﻮق ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪﺳﻮي او ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻗﺮآن ﺑﻪﺳﻮي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در آﺧﺮ زﻣﺎن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در زﻣﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪﮐﻠﯽ ﻗﺮآن را ﺗﺮك‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ ،‬آنرا ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﻪ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻗﺮآن ﺑﻪﺳﻮي اﷲ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫ﺣﻤﺎﯾﺖ از آن اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬از ﮐﻌﺒﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺑﺮﻫﻪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ وﯾﺮاﻧﯽ آنرا‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﻧﮕﻪداري ﻧﻤﻮد و در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﻮرهاي ﮐﺎﻣﻞ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ََۡ ََۡۡ َۡ َ ُ ۡ َ ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َ َ َ ُّ َ َ ۡ َ ٰ ۡ‬
‫ِيل ‪٢‬‬
‫ٖ‬ ‫ل‬ ‫ض‬ ‫ت‬ ‫�‬‫ِ‬ ‫م‬‫ه‬ ‫د‬ ‫ي‬‫ك‬ ‫ل‬‫ع‬ ‫�‬ ‫م‬‫ل‬ ‫�‬ ‫‪١‬‬ ‫يل‬
‫بٱ ِ‬
‫ف‬
‫ِ‬ ‫ل‬ ‫﴿�لم تر كيف �عل ر�ك بِأص� ِ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫ََۡ َ َ َ َۡ ۡ َ ًۡ ََ َ‬
‫يل ‪ ٣‬تَ ۡرمِيهم � َ‬
‫ج َعل ُه ۡم ك َع ۡص ٖف‬ ‫يل ‪ ٤‬ف‬ ‫ِج‬
‫ِ ٖ‬
‫ار� ّمِن س ّ‬
‫ٖ‬ ‫ِج َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وأرسل علي ِهم ط�ا �با� ِ‬
‫ۡ ُ‬
‫]اﻟﻔﻴﻞ‪[٥ ،١ :‬‬ ‫َّمأ�و ِۢل ‪﴾٥‬‬
‫آﯾﺎ ﻧﺪﯾﺪي )ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪاي( ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺒﺎن ﻓﯿﻞ ﭼﻪ ﮐﺮد؟ آﯾﺎ ﻧﯿﺮﻧﮕﺸﺎن را در ﺗﺒﺎﻫﯽ‬
‫ﻗﺮار ﻧﺪاد؟ و ﭘﺮﻧﺪﮔﺎﻧﯽ را ﮔﺮوهﮔﺮوه ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ روي آﻧﺎن ﺳﻨﮓرﯾﺰهﻫﺎي ﮐﻠﻮﺧﯽ‬
‫ﺳﺨﺘﯽ ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ .‬و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬آﻧﺎن را ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎه ﺟﻮﯾﺪهﺷﺪه ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬دﺳﺘﻪﻫﺎﯾﯽ از ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺪاﻣﺸﺎن‪ ،‬ﺳﻨﮓرﯾﺰهاي ﺑﺎ ﺧﻮد‬
‫داﺷﺖ و ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﯾﮑﯽ از ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن اﺑﺮﻫﻪ ﻣﯽرﻓﺖ و آن‬
‫ﺳﻨﮓرﯾﺰه را روي او ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﻓﯿﻞ از ﭘﺎ درآﻣﺪﻧﺪ و اﷲ‪ ،‬آﻧﺎن را‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎه ﺟﻮﯾﺪهﺷﺪه ﮔﺮداﻧﯿﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻠﻒﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭼﺎرﭘﺎﯾﺎن ﺟﻮﯾﺪه و آنﮔﺎه اﯾﻦ‬
‫ﻋﻠﻒﻫﺎ ﻣﺨﻠﻮط ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫وﻟﯽ در آﺧﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺣﺮﻣﺖ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ را ﻧﮕﻪ ﻧﻤﯽدارﻧﺪ و ﺑﺎ اﻧﻮاع ﮔﻨﺎه و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻫﺘﮏ ﺣﺮﻣﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﻣﺮدي ﻧﯿﻤﻪﻟَﻨﮓ و ﮐﻮﺗﺎهﻗﺎﻣﺖ از‬
 ‫‪437‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬و ﻓﺮاﮔﯿﺮيِ داﻧﺶ و آﻣﻮزشِ آن‬

‫اﻫﺎﻟﯽ ﺣﺒﺸﻪ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﺴﻠﻂ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﭙﺎﻫﯿﺎﻧﺶ ﺑﻪ ﻣﮑﻪ ﻣﯽآﯾﺪ و ﯾﮑﺎﯾﮏ‬

‫ﺳﻨﮓﻫﺎي ﮐﻌﺒﻪ را ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي ﺑﯿﺮون ﻣﯽﮐﺸﺪ و آنرا وﯾﺮان ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺒﯿﻨﯿﺪ؛ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﮐﻌﺒﻪ را در ﺑﺮاﺑﺮ آن ﮐﺎﻓﺮان ﻧﮕﻪ داﺷﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﺮدم‬
‫را از ﮔﻤﺮاﻫﯽ‪ ،‬و ﺷﺮك و ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻫﺪاﯾﺖ و ﻋﺪاﻟﺖ و ﺗﻮﺣﯿﺪ رﻫﻨﻤﻮن ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ؛ وﻟﯽ در آﺧﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ ﻣﺮدم اﯾﻦ ﺣﺮﻣﺖ را ﻣﯽﺷﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻌﺒﻪ از ﺳﺮِ ﺟﺎﯾﺶ ﺑﺮداﺷﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﷲ‪ ‬ﺑﻪﺣﮑﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﮐﺴﯽ را ﺑﺮ آن ﻣﺴﻠﻂ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﮐﻪ آنرا وﯾﺮان‬
‫ﮐﻨﺪ؛ در آن ﻫﻨﮕﺎم‪ ،‬ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻫﯿﭻ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ آن ﻣﺮد‪ ‬وﯾﺮانﮔﺮ‬
‫ﺑﺮﻧﻤﯽﺧﯿﺰد‪ .‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ از ﺳﯿﻨﻪﻫﺎ و از ﻣﯿﺎن ﻣﺼﺤﻒﻫﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮي‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﻣﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪﺳﻮي او ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ از ﺳﯿﻨﻪﻫﺎي ﻣﺮدم ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﺑﻪﯾﮏﺑﺎره‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ‬
‫وﻓﺎت ﻋﻠﻤﺎ‪ .‬ﻟﺬا ﻋﻠﻤﺎي راﺳﺘﯿﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي ﻣﯽﻣﯿﺮﻧﺪ و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻋﺎﻟ‪‬ﻤﯽ‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ؛ در آن زﻣﺎن ﻣﺮدم‪ ،‬اﻓﺮاد ﻧﺎدان را ﺑﻪرﻫﺒﺮي و رﯾﺎﺳﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و‬
‫از آﻧﺎن ﻓﺘﻮا ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ؛ و اﯾﻦ ﺑﯽﺧﺮدان ﻧﯿﺰ از روي ﺟﻬﺎﻟﺖ ﻓﺘﻮا ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭼﯿﺰي از اﺳﻼم راﺳﺘﯿﻦ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧَﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻋﻠﻤﺎ و ﭘﯿﺮوان ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻣﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﯾﻦ ﺧﺒﺮ را ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﺮاي روﯾﺎروﯾﯽ ﺑﺎ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ آﻣﺎده ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﻮﯾﻢ و ﻫﯿﭻ اﻗﺪاﻣﯽ ﻧﮑﻨﯿﻢ؛ ﮔﺰارش ﯾﮏ‬
‫واﻗﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﺧﺒﺮ دادن از آن‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آنرا ﺑﭙﺬﯾﺮد و در ﺑﺮاﺑﺮش‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ وﻗﺘﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮي را ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫دﺳﺖ روي دﺳﺖ ﺑﮕﺬارﯾﻢ و ﻫﯿﭻ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﯿﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ُ ْ‬
‫ﺤ َﺮ َﺿ ٍّ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ُ َّ ُ َ َ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ‬
‫ﺐ‬ ‫ﺬو اﻟﻘﺬ ِة ﺑﺎﻟﻘﺬة َﺣ َّﻰﺘ لﻮ دﺧﻠﻮا ﺟ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻟﺮﺘ�ﻦﺒ ﺳن ﻣﻦ ﺎﻛن �ﺒﻠ�ﻢ ﺣ‬
‫ﻮه«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﻮ ﺑﻪ ﻣﻮ و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ‪ ،‬از روش ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺧﻮد ﭘﯿﺮوي ﺧﻮاﻫﯿﺪ‬ ‫َ َﺪﻟ َﺧﻠﺘُ ُﻤ ُ‬
‫ﮐﺮد؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ وارد‪ ‬ﺳﻮراخِ ﺳﻮﺳﻤﺎري ﺷﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺎر را ﺧﻮاﻫﯿﺪ‬
‫ََ‬
‫ﮐﺮد!«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﯾﻌﻨﯽ از ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا؟ ﻓﺮﻣﻮد‪�» :‬ﻤﻦ؟«) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ؟« اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺄﯾﯿﺪ ﭼﻨﯿﻦ رويﮐﺮدي ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮏ ﻫﺸﺪار اﺳﺖ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7320 ،3456) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2669 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪438‬‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﻣﺘﺶ ﯾﺎدآوري ﻧﻤﻮده ﮐﻪ از روش ﯾﻬﻮد و ﻧﺼﺎرا ﭘﯿﺮوي ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ﺧﺒﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﮏ ﻫﺸﺪار اﺳﺖ؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ آنرا ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮده ﯾﺎ ﻣﺒﺎح‬
‫ﻗﺮار داده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻔﺎوت ﺧﺒﺮﻫﺎي ﺗﺄﯾﯿﺪيِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﺧﺒﺮﻫﺎي ﻫﺸﺪاري را درك‬
‫ﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ا‪‬ﺧﺒﺎر ﺑﺎ ا‪‬ﺧﻄﺎر‪ ،‬ﺗﻔﺎوت دارد؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﺒﺮ داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣ‪‬ﺮد؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻨﮏ ﻓﺮﺻﺖ را ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻤﺎرﯾﻢ و ﺗﺎ ﻋﻠﻤﺎ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬از آنﻫﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا زﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ رﻫﺒﺮاﻧﯽ ﺑﯽﺧﺮد‪ ،‬از روي‬
‫ﻧﺎداﻧﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻓﺘﻮا ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻫﻢ ﺧﻮدﺷﺎن ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻢ دﯾﮕﺮان‬
‫را ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -13‬ﮐﺘﺎب‪ :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬و ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎسِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺨﺸﯽ از ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﺷﮑﺮ و‬
‫ﺳﭙﺎس او اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻤﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻮﺻﯿﻒ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎﻟﺶ و ﭘﺎك داﻧﺴﺘﻦ او از ﻫﺮ‬
‫ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﻣﻨﺎﻓﯽِ ﺳﺘﻮدﮔﯽ و ﮐﻤﺎلِ اوﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺰاوار ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺟﻤﺎل و ﮐﻤﺎلِ ﺻﻔﺎت واﻻﯾﺶ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﻣﺤﺒﺖ و ﺗﻌﻈﯿﻢ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﺧﻮد را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آﻏﺎز آﻓﺮﯾﻨﺶ ﺳﺘﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ت َوٱ�ُّ َ‬ ‫َ َ َ ُّ ُ َ‬ ‫َۡ َ‬ ‫﴿ٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ ٱ َّ�ِي َخلَ َق ٱ َّ َ َ‬
‫ور﴾ ]اﻷﻧﻌﺎم‪[١ :‬‬ ‫ت َوٱ��ض َوجعل ٱلظل�ٰ ِ‬
‫لس� ٰ� ٰ ِ‬
‫ﻫﻤﻪي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ را آﻓﺮﯾﺪه و ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎ و روﺷﻨﯽ‬
‫را ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﺧﻮد را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﮐﺘﺐ ﺑﺮ ﺑﻨﺪهاش ﺳﺘﻮده اﺳﺖ؛ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ َ ۡ ُ َّ َّ ٓ َ َ َ َ َ ٰ َ ۡ ۡ َ ٰ َ َ َ ۡ َ ۡ‬
‫� َعل َّ ُ‬
‫�ۥ ع َِوج ۜا ‪]﴾١‬اﻟﻜﻬﻒ‪[١ :‬‬ ‫﴿ٱ�مد ِ�ِ ٱ�ِي أنزل � �ب ِده ِ ٱلكِ�ب ولم‬
‫ﻫﻤﻪي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب را ﺑﺮ ﺑﻨﺪهاش ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد و در آن ﮐﺠﯽ و‬
‫اﻧﺤﺮاﻓﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮد را ﺳﺘﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺷﺮﯾﮏ و ﻫﻤﺘﺎﯾﯽ ﻧﺪارد‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ۡ َ َّ ۡ َ َ ٗ َ َ ۡ َ ُ َّ ُ َ ‪ٞ‬‬ ‫ۡ َ ۡ ُ َّ َّ‬ ‫ُ‬
‫ك َول ۡم‬
‫��ك ِ� ٱل ُمل ِ‬ ‫ِ‬ ‫ۥ‬‫�‬ ‫ن‬‫�‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ل‬‫و‬ ‫ا‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ذ‬ ‫خ‬
‫ِ‬ ‫ت‬‫�‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ِي‬ ‫�‬ ‫﴿ َوق ِل ٱ�مد ِ�ِ ٱ‬
‫�ب َ‬‫َ ُ َّ ُ َ ‪ۡ َ ُ ۡ ّ َ َ ّ ُّ َ ّ ٞ‬‬
‫]اﻹﴎاء‪[١١١ :‬‬ ‫� ۢ� ‪﴾١١١‬‬ ‫ي�ن �ۥ و ِ ّ� مِن ٱ� ِل ۖو� ِ�ه ت ِ‬
‫و ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪي ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و ﻫﯿﭻ ﺷﺮﯾﮑﯽ در‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﻧﺪارد و ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﯾﺎر و ﯾﺎوري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫او را ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ ﯾﺎد ﮐﻦ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺧﻮد را ﺳﺘﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎﯾﺎن و ﻓﺮﺟﺎم آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن را در دﺳﺖ دارد و اوﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬
‫ون ِ�َ ۡم ِد َر ّ� ِ ِه ۡ ۚم َو ُق ِ َ‬
‫َۡ َُ ّ ُ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ك َة َحآ ّف َ‬ ‫ۡ َ َ ٰٓ َ‬ ‫َََ‬
‫� بَ ۡي َن ُهم‬ ‫ِ� م ِۡن َح ۡو ِل ٱلعر ِش �سبِح‬ ‫﴿وترى ٱلم�� ِ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٧٥ :‬‬ ‫� ‪﴾ ٧٥‬‬ ‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫ِ‬ ‫ِيل ٱ ۡ َ‬
‫َۡ ّ َ َ‬
‫ق و�‬
‫ب ِٱ� ِ �‬
‫ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪440‬‬

‫و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻋﺮش ﺣﻠﻘﻪ زدهاﻧﺪ و ﺿﻤﻦ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن‬
‫او را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬و در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪﺣﻖ داوري ﻣﯽﮔﺮدد و ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻫﻤﻪي ﺣﻤﺪ‬
‫و ﺳﺘﺎﯾﺶ از آنِ اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﷲ‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آﻏﺎز آﻓﺮﯾﻨﺶ‪ ،‬ﺗﺪاوم آن و ﭘﺎﯾﺎن دادن ﺑﻪ آن‪ ،‬ﺳﺘﻮده اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از آنرو ﮐﻪ ﮐﺘﺎب و ﺷﺮﯾﻌﺖ را ﺑﺮ ﺑﻨﺪهاش ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده‪ ،‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ ،‬ﺳﺰاوار ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻫﺮﮔﺎه اﻣﺮِ ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ‬
‫َّ‬ ‫َْ َ‬ ‫ْ َ ْ ُ َّ َّ‬
‫ﺎت«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﻤﺪ و‬ ‫اﺬﻟي ﺑِ ِﻨﻌﻤ ِﺘ ِﻪ ﺗ ِﺘ ُّﻢ الﺼ ِ‬
‫ﺎﺤﻟ َ ِ‬ ‫� ِ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬از آنِ اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻄﻔﺶ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺪ« و ﭼﻮن ﻣﺼﯿﺒﺖ ﯾﺎ اﻣﺮ‬
‫ﻞﻛ َ‬‫ْ َ ْ ُ َّ َ َ ُ ِّ‬
‫ﺎل«‪ (2 ).‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻋﻼوه ﺑﺮ‬‫ٍ‬ ‫ﺣ‬ ‫� ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮدش را ﺳﺘﻮده‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﯿﺰ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ او را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﻨﺪ‪:‬‬
‫]ﻧﻤﻞ‪[٥٩ :‬‬ ‫�﴾‬‫ٱص َط َ ٰٓ‬ ‫� ع َِبادِه ِ َّٱ� َ‬
‫ِين ۡ‬ ‫﴿قُل ۡ َ‬
‫ٱ� ۡم ُد ِ َّ�ِ َو َس َ� ٰ ٌم َ َ ٰ‬
‫ِ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ از آنِ اﷲ اﺳﺖ و درود و ﺳﻼم ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﮐﻪ )آﻧﺎن را( ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ او را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﻗﺮار داد؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺑﺪون ﺧﻮاﻧﺪنِ ﺳﻮرهي »ﺣﻤﺪ« درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﺳﻮرهي ﺣﻤﺪ‪،‬‬
‫�﴾؛ اﮔﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ از ﺳﻮرهي‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶِ اﷲ آﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪﴿:‬ٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬
‫ِ‬
‫ﻓﺎﺗﺤﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻗﻂ ﺷﻮد و ﺗﻼوت ﻧﮕﺮدد‪ ،‬ﻧﻤﺎزﺗﺎن درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻟﺬا ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎس؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺳﭙﺎسﮔﺰاري از‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﻌﻤﺘﻬﺎي ﺑﯽﺷﻤﺎرش‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ داده اﺳﺖ! ﻧﻌﻤﺖ ﻋﻘﻞ و ﺗﻦدرﺳﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ و‬
‫دﯾﮕﺮي ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎرش ﻧﯿﺴﺖ‪:‬‬
‫َ ْ َ َّ َ ُ ۡ َ ٓ‬
‫]اﻟﻨﺤﻞ‪[١٨ :‬‬ ‫﴿�ن � ُع ُّدوا ن ِۡع َمة ٱ�ِ � � ُصوها﴾‬
‫و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﷲ را ﺑﺸﻤﺎرﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎرش درآورﯾﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.4640 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ ،‬وﯾﮋهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪441‬‬ ‫ﮐﺘﺎب‪ :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬و ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎسِ اﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬

‫ﻫﻤﯿﻦ دم و ﺑﺎزدم ﯾﺎ ﻧﻔﺲ ﮐﺸﯿﺪن را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ ﮐﻪ در ﻫﺮ دﻗﯿﻘﻪ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺗﮑﺮار‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﻨﺪ آﯾﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻫﻼك ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﭘﺲ در ﻫﺮ ﻧﻔﺴﯽ دو ﻧﻌﻤﺖ وﺟﻮد دارد‬
‫و ﻫﻤﯿﻦ ﻧﻌﻤﺖ ﻧﯿﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎرش ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﻋﻘﻞ‪ ،‬اوﻻد‪ ،‬ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮوت‪ ،‬و دﯾﻦ و اﯾﻤﺎن ﺑﻪﺟﺎي ﺧﻮد؛ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﺰرگﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎﺳﺶ را ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎس‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻃﺎﻋﺖ و‬
‫ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از ﻧﻌﻤﺖدﻫﻨﺪه؛ ﻟﺬا ﺷﮑﺮ ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﺑﺒﺮد؛ ﺑﻪوﯾﮋه اﯾﻦﮐﻪ ﺳﭙﺎسﮔﺰارياش ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او داده ﺷﺪه اﺳﺖ؛‬
‫اﮔﺮ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﺑﺨﺸﯿﺪه‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﺛﺮش در ﻟﺒﺎس‪ ،‬ﺧﺎﻧﻪ و ﺳﻮاريات و‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در ﺻﺪﻗﺎت و ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺸﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺗﻮ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺸﺎﻧﻪ و اﺛﺮش در ﺗﻮ دﯾﺪه ﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻧﺸﺮ آن در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﭙﺮدازي و ﺑﻪ دﯾﮕﺮان آﻣﻮزش دﻫﯽ و ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﻓﺮا‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯽ؛ ﻟﺬا ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎس از ﺟﻨﺲ ﻧﻌﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاش ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﷲ ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ را ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َ َّ َ َ َّ ُ ۡ َ َ َّ‬
‫ْ‬
‫ت ٱ�ِ �ف ٗر� َوأ َحلوا ق ۡو َم ُه ۡم د َار ٱ�َ َوارِ ‪َ ٢٨‬ج َه َّن َم‬ ‫﴿�لم تر إِ� ٱ�ِين بدلوا ن ِعم‬
‫]اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪[٢٩ ،٢٨ :‬‬ ‫ار ‪﴾٢٩‬‬ ‫يَ ۡصلَ ۡو َ� َهاۖ َو� ۡئ َس ٱ ۡل َق َر ُ‬
‫ِ‬
‫آﯾﺎ ﻧﺪﯾﺪي ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺖ اﷲ را ﺑﻪ ﮐﻔﺮ و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻗﻮﻣﺸﺎن را ﺑﻪ‬
‫ﺳﺮاي ﻧﺎﺑﻮدي و ﻫﻼﮐﺖ ﮐﺸﺎﻧﺪﻧﺪ؟ )ﺑﻪ ﺳﺮاي( دوزخ ﮐﻪ وارد آن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﭼﻪ ﺑﺪ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽﺳﺖ!‬
‫آدمِ ﮔﻨﻬﮑﺎر‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﺎﺳﭙﺎسِ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﮐﻪ ﮔﻨﺎه و‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﻣﯿﺰان ﺳﭙﺎسﮔﺰارياش ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﻪزﺑﺎن ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬را‬
‫ﺷﮑﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪزﺑﺎن ﺷﮑﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و در ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫ﮔﻔﺘﻪاش ﺻﺎدق ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎسﮔﺰاري‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﻌﻤﺖدﻫﻨﺪه و ﻣﻨﺖﮔﺬار‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﺷﮑﺮ ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺘﺖ اﻓﺰون‬
‫ﮐﻨﺪ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ َّ َ َ َ َ ‪ٞ‬‬ ‫َ َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َ َ ُ‬ ‫ۡ َ َ َّ َ‬
‫�دن� ۡمۖ َول�ِن �ف ۡر� ۡم إِن عذ ِا� لشدِيد﴾‬‫﴿�ذ تأذن َر ُّ�� ۡم ل�ِن شك ۡر� ۡم � ِز‬
‫]اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪[٧ :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪442‬‬

‫و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن وﻋﺪه داد‪ :‬اﮔﺮ ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﻧﻌﻤﺘﻢ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻢ و اﮔﺮ ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻋﺬاﺑﻢ‪ ،‬ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻌﻤﺘﺶ را ﺑﺮ او ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ‬
‫ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را در ﻣﻌﺮض ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺨﺖ و ﺷﺪﯾﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ّ َٰ َ َ َۡ َٰ ُ‬
‫� ۡم َوٱ ۡشك ُروا ِ َّ�ِ إن ك ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ ُ ْ ُ‬
‫نت ۡم إِيَّ ُاه‬ ‫ِ‬ ‫ت ما رزق�‬ ‫ِين َءامنوا �وا مِن طيِ� ِ‬ ‫﴿���ها ٱ�‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٧٢ :‬‬ ‫� ۡع ُب ُدون ‪﴾ ١٧٢‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﮐﯿﺰهاي ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺒﺘﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺷﮑﺮ اﷲ را ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫آورﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻨﻬﺎ او را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺷﮑﺮﮔﺰار اﷲ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ داد و راه رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ را ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﺎ را از اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ‬
‫ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﯾﺎ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ آنرا ﺑﺮاي ﻣﺎ دﺷﻮار ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ ۡ َ ۡ َ ُ َ ُ ٓ َ ۡ َ ۡ ُ َّ ٰ ُ َ‬
‫ون ‪ ٦٤‬ل َ ۡو � َ َشا ٓ ُء َ َ‬
‫� َع ۡل َ�ٰهُ‬ ‫َ َ َ َ ۡ ُ َّ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫﴿أفرء�تم ما �رثون ‪ ٦٣‬ءأنتم تزرعونهۥ أم �ن ٱل�رِع‬
‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ ۡ َ َٓ‬ ‫َۡ َۡ ُ َُۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َّ َ‬
‫ُح َ�ٰ ٗما �ظل ُت ۡم �فك ُهون ‪ ٦٥‬إِنا ل ُمغ َر ُمون ‪ ٦٦‬بل �ن �رومون ‪ ٦٧‬أفرء�تم ٱلماء‬
‫ََ ُ ۡ َ َُۡ ُ ُ َ ُۡ ۡ َۡ َۡ ُ ُۡ ُ َ‬
‫ون ‪ ٦٩‬ل َ ۡو � َ َشا ٓ ُء َج َع ۡل َ�ٰهُ‬ ‫َۡ َ َ‬ ‫َّ‬
‫� ُ�ون ‪ ٦٨‬ءأنتم أنز�موه مِن ٱلمز ِن أم �ن ٱلم�ِل‬ ‫ٱ�ِي �‬
‫ََ ُ ۡ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ٓ َۡ‬ ‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ َّ َ َّ ُ ُ َ‬ ‫ُ َ ٗ ََ َ َۡ ُ َ‬
‫ج َر� َها أم‬ ‫ورون ‪ ٧١‬ءأنتم أ�ش��م ش‬ ‫اجا فل ۡو� �شك ُرون ‪ ٧٠‬أفرء�تم ٱ�ار ٱل ِ� ت‬ ‫أج‬
‫ۡ‬ ‫ّ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫� ُن َج َعل َ�ٰ َها تَذك َِر ٗة َو َم َ�ٰ ٗعا ل ِل ُم ۡقو َ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َۡ ُ ُ ُ َ‬
‫ۡ‬
‫�ن ‪] ﴾٧٣‬اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٧٣،٦٣ :‬‬ ‫ِ‬ ‫‪٧٢‬‬ ‫ون‬‫ن�ٔ‬
‫�ن ٱلم ِ‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﻣﯽﮐﺎرﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ آن را ﻣﯽروﯾﺎﻧﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ ﻣﯽروﯾﺎﻧﯿﻢ؟ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ آن را ﮔﯿﺎﻫﯽ ﺧُﺮد و ﺧﺸﮑﯿﺪه ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﻤﺎ ﺷﮕﻔﺖزده‬
‫ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪) .‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ (:‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺎ زﯾﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎ ﻣﺤﺮوم و ﺑﯽﺑﻬﺮهاﯾﻢ‪ .‬آﯾﺎ ﺑﻪ آﺑﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ آن را از اﺑﺮ ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ ﻧﺎزلﮐﻨﻨﺪهاﯾﻢ؟ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ آن را ﺗﻠﺦ و ﺷﻮر ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﺳﭙﺎس ﻧﻤﯽﮔﺰارﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﺑﻪ آﺗﺸﯽ ﮐﻪ روﺷﻦ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮدهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ آن را ﭘﺪﯾﺪ آوردهاﯾﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪهاﯾﻢ؟ ﻣﺎ‪ ،‬آن را ﭘﻨﺪ و‬
‫ﺑﻬﺮهاي ﺑﺮاي رﻫﮕﺬران ﻗﺮار دادهاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺷﮑﺮ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺷﮑﺮ ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬از ﺟﻨﺲ ﺧﻮد‪ ‬ﻧﻌﻤﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ و ﺛﺮوﺗﯽ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﺛﺮوﺗﺶ را از دﯾﮕﺮان درﯾﻎ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ اﷲ‬
 ‫‪443‬‬ ‫ﮐﺘﺎب‪ :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬و ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎسِ اﷲ ﺗﻌﺎﻟﯽ‬

‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺮو و ﺗﻦدرﺳﺘﯽ داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻢﮐﯿﺸﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ و ﯾﺎريِ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻧﯿﺎز دارﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻤﮏ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﮑﺮِ ﻧﻌﻤﺖِ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ و ﺳﻼﻣﺘﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -242‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ ۡ ُُ ٓ َۡ ُۡ ُ ۡ َ ۡ ُُ ْ ََ َ ۡ‬
‫� ُف ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٥٢ :‬‬ ‫ون ‪﴾١٥٢‬‬
‫ِ‬ ‫ر‬ ‫و� أذكر�م وٱشكروا ِ� و� ت‬‫﴿فٱذكر ِ‬
‫ﭘﺲ ﻣﺮا ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎ را ﯾﺎد ﮐﻨﻢ و ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎﺳﻢ را ﺑﻪ ﺟﺎي آورﯾﺪ و ﻣﺮا ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ‬
‫ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َّ ُ‬
‫]اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪[٧ :‬‬ ‫�دن� ۡم﴾‬ ‫﴿ل�ِن شكر�م �زِ‬
‫اﮔﺮ ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﻧﻌﻤﺘﻢ را ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﻢ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻹﴎاء‪[١١١ :‬‬
‫َّ‬ ‫﴿ َوقُل ٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد ِ�ِ﴾‬ ‫ِ‬
‫و ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اﷲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� ۡم ُد ِ َّ�ِ َر ّب ٱ ۡل َ� ٰلَم َ‬‫ۡ‬ ‫َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[١٠ :‬‬ ‫� ‪﴾١٠‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿ َو َءاخ ُِر َد ۡع َوٮ ٰ ُه ۡم أ ِن ٱ َ‬
‫ِ‬
‫و ﭘﺎﯾﺎن دﻋﺎﯾﺸﺎن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻫﻤﻪي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﭘﺮوردﮔﺎر و ﻧﯿﺰ ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎسِ او ﮔﺸﻮده‬
‫و اﯾﻦ آﯾﻪ را ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ ۡ ُُ ٓ َۡ ُۡ ُ ۡ َ ۡ ُُ ْ ََ َ ۡ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٥٢ :‬‬ ‫ون ‪﴾١٥٢‬‬
‫و� أذكر�م وٱشكروا ِ� و� ت�فر ِ‬ ‫﴿فٱذكر ِ‬
‫ﭘﺲ ﻣﺮا ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎ را ﯾﺎد ﮐﻨﻢ و ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎﺳﻢ را ﺑﻪ ﺟﺎي آورﯾﺪ و ﻣﺮا ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ذﮐﺮِ ﻗﻠﺒﯽﺳﺖ و ذﮐﺮ زﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ذﮐﺮي‬
‫ﻧﺎﻗﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ َۡ َۡ‬ ‫َ ُ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٨ :‬‬ ‫ط ۡع َم ۡن أ�فلنا قل َب ُهۥ عن ذِك ِرنا َوٱ� َب َع ه َوٮ ٰ ُه﴾‬
‫﴿ َو� ت ِ‬
‫از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ دﻟﺶ را از ﯾﺎدﻣﺎن ﻏﺎﻓﻞ ﻧﻤﻮدهاﯾﻢ و او از ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ‪.‬‬
‫ﻧﻔﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ زﺑﺎﻧﺶ را از ذﮐﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺎز داﺷﺘﻪاﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﮐﺴﯽ از‬
 ‫‪445‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫ﻗﻠﺒﺶ را از ﯾﺎد ﺧﻮد ﻏﺎﻓﻞ ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ .‬ﻟﺬا ذﮐﺮ ﺳﻮدﻣﻨﺪ‪ ،‬ذﮐﺮِ ﻗﻠﺐ اﺳﺖ و ﭼﻨﯿﻦ ذﮐﺮي در‬
‫ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ راه ﻣﯽرود ﯾﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﯾﺎ دراز ﮐﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در آﯾﺎت اﻻﻫﯽ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ ﮐﻪ ﺟﺰو ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اوﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻦِ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺳﻨﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰو ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛‬
‫َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ ْ‬ ‫ُ َ ْ َُ‬
‫ﻲﺷ ٍء‬ ‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ‬ ‫اذﮐﺎري ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ � إِﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫ّ‬
‫ا�« و‪....‬‬ ‫ﻳﺮ«‪ ،‬و »ﺳﺒﺤﺎن‬ ‫ﻗَ ِﺪ ٌ‬
‫ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ذﮐﺮ اﻻﻫﯽﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ ٰ َ َّ َّ َ ٰ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َ ٓ ۡ َ َ‬ ‫َ‬
‫�﴾‬ ‫�َُ‬ ‫� ع ِن ٱلف ۡحشاءِ َوٱل ُمنك ِر� َو�ِ� ُر ٱ�ِ أ‬‫﴿ َوأق ِ ِم ٱلصلوة ۖ إِن ٱلصلوة �ن ٰ‬
‫]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٤٥ :‬‬
‫و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎز از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ .‬و ذﮐﺮ و ﯾﺎد اﷲ‪،‬‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻻﻫﯽ ﮐﻪ »ﯾﺎد و ذﮐﺮ اﷲ ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ«‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﯾﺎد و ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ زﺑﺎﻧﺶ ذﮐﺮِ اﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﺎ ﻗﻠﺒﺶ ﻧﯿﺰ در ذﮐﺮ و ﯾﺎد‬
‫اﷲ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻗﻠﺐ و زﺑﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻫﻢزﻣﺎن اﷲ را ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ذﮐﺮي ﮐﺎﻣﻞ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد؛‬
‫زﯾﺮا اﮔﺮﭼﻪ ذﮐﺮ زﺑﺎن ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﻗﺺ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ذﮐﺮ ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮ و‬
‫َ ۡ ُُ ٓ َۡ ُ ُ‬
‫و� أذك ۡر� ۡم﴾ ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺮا ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ‬ ‫اﺳﺎﺳﯽﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬فٱذكر ِ‬
‫َ َ‬
‫ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎ را ﯾﺎد ﮐﻨﻢ«‪ .‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ذﻛ َﺮ ِ� ِﻲﻓ‬
‫َ َ َُُْ َ َْ ْ‬
‫� ِﻣﻨ ُﻬ ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺮا‬ ‫ََ ْ َ ََ‬ ‫َْ‬ ‫َ َْ‬ ‫َْ‬
‫�ﻔﺴﻪ ذﻛﺮﺗﻪ ِﻲﻓ �ﻔ ِﻲﺴ وﻣﻦ ذﻛﺮ ِ� ِﻰﻓ مﻸ ٍ ذﻛﺮﺗﻪ ِﻰﻓ مﻸ ٍ ﺧ ٍ‬
‫در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ او را ﭘﯿﺶ ﺧﻮد ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ و ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺮا در ﺟﻤﻌﯽ ﯾﺎد‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬او را در ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻬﺘﺮ از آﻧﺎن ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪‬‬
‫ون ﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎﺳﻢ را ﺑﻪﺟﺎي آورﯾﺪ و‬ ‫َ ۡ ُُ ْ ََ َ ۡ ُُ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬وٱشكروا ِ� و� ت�فر ِ‬
‫ﻣﺮا ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺳﭙﺎسﮔﺰاري و ﻧﯿﺰ ﮐﻔﺮان و ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.8137 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪446‬‬
‫ْ َْ َََ َََ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫ﻲﺗ َ ْﻴﻟﻠَ َﺔ ُأ ْﺮﺳ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬
‫أن اﻨﻟَّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻦﺒ‪� ،‬ﻨﻈ َﺮ‬‫ٍ‬ ‫ﻟ‬ ‫و‬ ‫ﺮ‬
‫ٍ‬ ‫ﻤﺧ‬ ‫ِﻦ‬
‫ﻣ‬ ‫�‬
‫ِ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻘ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ي‬ ‫ِ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬أ ِ َ‬‫َّ‬
‫ِ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬‫أ‬ ‫‪ -١٤٠١‬وﻋﻦ‬
‫ْ َ َْ َ ْ َ َ ْ َ َ َ ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ‬
‫ﺟﺮﺒ�ﻞ‪ :‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲِ اﺬﻟِي ﻫﺪاك ل ِﻠ ِﻔﻄﺮة ِ لﻮ أﺧﺬت اﺨﻟﻤﺮ ﻏﻮت‬ ‫إِﻴﻟﻬﻤﺎ ﻓﺄﺧﺬ الﻠﻦﺒ‪� .‬ﻘﺎل ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُ َّ ُ َ‬
‫أﻣﺘﻚ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺐ ﻣﻌﺮاج ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺎﻟﻪ آوردﻧﺪ ﮐﻪ در ﯾﮑﯽ‪،‬‬
‫ﺷﺮاب و در دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺷﯿﺮ ﺑﻮد‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻟﻪﻫﺎ ﻧﮕﺮﯾﺴﺖ و ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻟﻪي ﺷﯿﺮ را‬
‫ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺑﻪﺳﻮي ﻓﻄﺮت‬
‫رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪ؛ اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻟﻪي ﺷﺮاب را ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬اﻣﺘﺖ ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺷﺪ«‪.‬‬
‫َُ‬ ‫َْ ْ ُ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُّ ْ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺎﺤﻟﻤﺪ ﷲِ �ﻬ َﻮ‬ ‫ﺎل ﻻ �ﺒﺪأ �ِﻴ ِﻪ ِﺑ‬‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻞﻛ أم ٍﺮ ذِي ﺑ ٍ‬
‫ِ‬ ‫‪ -١٤٠٢‬وﻋﻨﻪ‪� :‬ﻦ‬
‫ْ ُ‬
‫) ‪(2‬‬
‫أ� َﻄﻊ«‪] .‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﺑﻮداود و ﻏﯿﺮِ او رواﯾﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮐﺎرِ ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻟﺤﻤﺪﷲ‬
‫آﻏﺎز ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﺟﺎم و ﺑﯽﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺎل اﷲُ‬ ‫َ َ َ َ َ ََُ َْ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٤٠٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ اﻷﺷﻌﺮي‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا ﻣﺎت وﺪﻟ اﻟﻌﺒ ِﺪ‪ ،‬ﻗ‬
‫ُ ََ ْ ُْ َََ َُ‬ ‫َ ََ‬ ‫ََ ْ ُ ْ َََ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ َ‬
‫ﺪﻟ �ﺒ ِﺪي؟ ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪� :‬ﻌ ْﻢ‪ .‬ﻓﻴﻘﻮل‪� :‬ﺒﻀﺘﻢ �ﻤﺮة ﻓﺆا ِده ِ؟‬ ‫�ﻌﺎﻰﻟ ل ِﻤﻼﺋ ِ�ﺘِ ِﻪ‪� :‬ﺒﻀﺘﻢ و‬
‫ُ ََ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ َْ َ َ‬ ‫ُ َ َ َ َ َْ‬ ‫َ ََ‬
‫اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‪:‬‬ ‫ﺮﺘﺟﻊ‪ .‬ﻓﻴﻘﻮل‬ ‫ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪� :‬ﻌ ْﻢ‪ .‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻓﻤﺎذا ﻗﺎل �ﺒ ِﺪي؟ ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬ﻤﺣِﺪك واﺳ‬
‫َ َّ َ َ ُّ ُ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َْ ً‬ ‫ُْ َْ‬
‫اﺤﻟﻤ ِﺪ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و‬ ‫ا�ﻨﻮا ﻟ ِﻌﺒ ِﺪي ﺑيﺘﺎ ﻲﻓ اﺠﻟﻨﺔِ‪ ،‬وﺳﻤﻮه �ﻴﺖ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻨﺪه)ي ﻣﻮﻣﻦ(‬
‫ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻓﺮزﻧﺪ‪ ‬ﺑﻨﺪهام را ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪:‬‬
‫آري‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺛﻤﺮهي دلِ او را ﮔﺮﻓﺘﯿﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪهام ﭼﻪ ﮔﻔﺖ؟‬
‫َ‬
‫ج ُعون﴾‬ ‫َّ ٓ َ ۡ َ‬ ‫َّ َّ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﻮ را ﺑﻪﺟﺎي آورد و﴿إِنا ِ�ِ ��ا إِ�هِ � ٰ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪4709 :‬؛ وﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪.168 ،‬‬

‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4218 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪.1031 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪795 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪ .1408 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 927‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪447‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺧﺎﻧﻪاي در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﺑﻨﺪهام ﺑﺴﺎزﯾﺪ و آنرا ﺧﺎﻧﻪي‬ ‫ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫"ﺣﻤﺪ" ﺑﻨﺎﻣﯿﺪ«‪.‬‬
‫َْ َ ُُ َ ْ ََ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ ْ‬
‫�ﻰﺿ ﻋ ِﻦ اﻟﻌﺒ ِﺪ ﻳﺄ�ﻞ اﻷ�ﻠﺔ‪،‬‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إن اﷲ ﻟ‬ ‫‪ -١٤٠٤‬و�ﻦ ٍ‬
‫َ َ ْ َ ُ ُ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َّ ْ َ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫الﺮﺸ�ﺔ‪� ،‬ﻴﺤﻤﺪهُ ﻋﻠﻴﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�ﻴﺤﻤﺪه ﻋﻠﻴﻬﺎ‪ ،‬و�ﺮﺸب‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد و او را ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﺮﻋﻪاي آب ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ و اﷲ را‬
‫ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬راﺿﯽ و ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦﻫﺎ اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﺣﻤﺪ و ﺷﮑﺮ اﷲ آورده اﺳﺖ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ دارﯾﻢ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ و ﻟﻄﻒ و ﻋﻨﺎﯾﺖ اوﺳﺖ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺼﯿﺒﺖ‬
‫ﯾﺎ آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﯽ ﺟﺰ اﷲ ﻧﺪارﯾﻢ؛ ﻫﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻧﺎﮔﻮار ﯾﺎ اذﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻟﻄﻒ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺧﺎري‬
‫ﮐﻪ در ﭘﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻓﺮو ﻣﯽرود‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ ﻟﺬا اﻟﻄﺎف و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ‪،‬‬
‫ﺑﯽﺷﻤﺎر و ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﺷﻤﺎرش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره اﷲ‪ ‬را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ‪ ،‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﻢ و ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎسِ او را ﺑﻪﺟﺎي آورﯾﻢ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻓﻮاﯾﺪ ﺣﻤﺪ و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ در آﻏﺎز ﮐﺎري اﻟﺤﻤﺪﷲ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﯾﺎ ﮐﺎري را ﺑﺎ ﻧﺎم و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ آﻏﺎز‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنرا ﺑﺮاي ﻣﺎ ﺧﺠﺴﺘﻪ و ﻣﺒﺎرك ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻣﺆﻟﻔﯽ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﺶ را ﺑﺎ‬
‫ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﭘﺮوردﮔﺎر آﻏﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽاش اﷲ‪ ‬را‬
‫ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب و ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ ﻫﺮ دو ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ ﺟﺎي ﮔﻔﺘﻦِ اﻟﺤﻤﺪﷲ‪ ،‬ﺑﺴﻢاﷲ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦِ‬
‫ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﯿﺰ ﻣﺎﯾﻪي ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺣﯿﻮاﻧﯽ را ﺳﺮ ﻣﯽﺑ‪‬ﺮَد و ﺑﺴﻢاﷲ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬آن ﺣﯿﻮان‪ ،‬ﺣﻼل و ﺑﺎﺑﺮﮐﺖ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ اﻣﺎ اﮔﺮ اﻟﺤﻤﺪﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ذﺑﯿﺤﻪ‪ ،‬ﺣﻼل‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ذﺑﯿﺤﻪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺑﺴﻢاﷲ ﺣﻼل ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﮔﺮ ﻫﻨﮕﺎم ذﺑﺢ ﮐﺮدن‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﷲ اﮐﺒﺮ‬

‫َ‬ ‫َّ ٓ َ‬ ‫َّ‬

‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ اﻟﺤﻤﺪﷲ و ﴿إِنا ِ َّ�ِ ��ا إِ�ۡهِ َ�ٰ ِج ُعون﴾ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2734 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 144‬و ﻧﯿﺰ ‪ 441‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪448‬‬

‫ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺑﺴﻢاﷲ ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ آن ذﺑﯿﺤﻪ ﺣﻼل ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫»ﻫﺮ ﮐﺎرِ ﻣﻬﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻟﺤﻤﺪﷲ آﻏﺎز ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻧﺎﻓﺮﺟﺎم‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﯽﺑﺮﮐﺖ‪ -‬اﺳﺖ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻢاﷲ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎيﮔﺰﯾﻦ ﺣﻤﺪ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ در اﺑﺘﺪاي‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬و ﻧﯿﺰ در آﻏﺎز ﻫﻨﮕﺎم وﺿﻮ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺴﻢاﷲ ﺿﺮوريﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ِّ ْ َ‬
‫�ﺴ ِﻢ اﷲ ا�َّ َﺟﻨبﻨﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ْ » :‬‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ َ ِّ ْ َّ‬
‫ﺐ الﺸﻴْ َﻄﺎن َﻣﺎ َر َز� َﺘﻨَﺎ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺷﯿﻄﺎن را از ﻣﺎ و ﻓﺮزﻧﺪي‬‫الﺸﻴﻄﺎن وﺟﻨ‬
‫ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺒﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬دور ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﻓﻮاﯾﺪ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد و او را ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺟﺮﻋﻪاي آب ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ و اﷲ را‬
‫ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬راﺿﯽ و ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ واژهي‬
‫َ ََْ‬
‫»اﻷ�ﻠﺔ« ﯾﺎ ﻏﺬا را ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎﻫﺎر ﯾﺎ ﺷﺎم ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ و‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻫﺮ ﻟﻘﻤﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺧﻮر‪‬د؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‬
‫ﺣﻨﺒﻞ‪ /‬ﻫﺮ ﻟﻘﻤﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرد‪ ،‬اﻟﺤﻤﺪﷲ ﻣﯽﮔﻔﺖ؛ از او ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬اي اﺑﺎﻋﺒﺪاﷲ! ﭼﺮا‬
‫ﺑﺎ ﻫﺮ ﻟﻘﻤﻪاي ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ‪ ،‬اﻟﺤﻤﺪﷲ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻮردن و اﻟﺤﻤﺪﷲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬از‬
‫َ ََْ‬
‫ﺧﻮردن و ﺳﺎﮐﺖ ﺑﻮدن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺮداﺷﺖ اﻣﺎم اﺣﻤﺪ‪ /‬از »اﻷ�ﻠﺔ« ﯾﺎ ﻏﺬا ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪﺟﺎي ﻫﺮ ﻧﻮﺑﺖ ﻏﺬا‪ ،‬ﻫﺮ ﻟﻘﻤﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ وﻟﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ‪،‬‬
‫آنرا ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﻮﺑﺖ ﻏﺬا ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از ﻫﺮ وﻋﺪهي ﻏﺬا‬
‫اﻟﺤﻤﺪﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﮔﻔﺘﻦ آن ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻟﻘﻤﻪاي ﺿﺮوري ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻟﺬا »اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از‬
‫ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ ﻏﺬاﯾﯽ ﻣﯽﺧﻮرد و او را ﺣﻤﺪ و ﺳﭙﺎس ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﺟﺮﻋﻪاي آب ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ و‬
‫اﷲ را ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬راﺿﯽ و ﺧﺸﻨﻮد ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ‬
‫رﺿﺎﯾﺘﺶ را ﻧﺼﯿﺐ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﭘﺮﺳﺶ و ﭘﺎﺳﺦ آن‪:‬‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﭼﻪ ﺣ‪‬ﮑﻤﯽ دارد؟‬
‫ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭙﺶ ﻣﯽﺧﻮرد‬
‫ﯾﺎ ﻣﯽﻧﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺒﯿﻪ و ﭘﯿﺮو ﺷﯿﻄﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از رﻫﻨﻤﻮد اﻻﻫﯽ دوري ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7396 ،6388 ،5165 ،3271 ،141) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1434 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻦﻋﺒﺎس‪.$‬‬
 ‫‪449‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﺳﭙﺎسﮔﺰاري ﭘﺮوردﮔﺎر‬

‫ﺷﺨﺼﯽ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ ﺧﻮد‪ ،‬ﻏﺬا ﺧﻮرد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺎ‬
‫دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﺧﻮد ﺑﺨﻮر«‪ .‬آن ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﺘﻮاﻧﯽ«‪.‬‬
‫ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﮐﺒﺮ‪ ،‬آن ﻣﺮد را از اﻃﺎﻋﺖ ﺑﺎزﻧﺪاﺷﺖ؛ وي از آن ﭘﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ دﺳﺖ‬
‫راﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي دﻫﺎﻧﺶ ﺑﻠﻨﺪ ﮐﻨﺪ‪ (1 ).‬ﻟﺬا ﺑﺮ اﻧﺴﺎن واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮردن و‬
‫آﺷﺎﻣﯿﺪن از دﺳﺖ راﺳﺖ ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﮐﻨﺪ؛ ﮔﺎه دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد‪ ،‬در‬
‫ﻏﺬا ﺧﻮردن رﻋﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻟﯿﻮان را در دﺳﺖ‪‬‬
‫ﭼﭗ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ آب ﻣﯽﻧﻮﺷﻨﺪ؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ‬ﻣﺎ ﭼﺮب اﺳﺖ‬
‫و ﻧﺎﭼﺎرﯾﻢ ﻟﯿﻮان را در دﺳﺖ‪ ‬ﭼﭗ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﺗﺎ آﻟﻮده ﻧﺸﻮد؛ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﻣﺴﺄﻟﻪي‬
‫ﺳﺎده و ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از ﮐﻨﺎرِ آن ﺑﻪﺳﺎدﮔﯽ ﺑﮕﺬرﯾﻢ؛ زﯾﺮا آﺷﺎﻣﯿﺪن ﺑﺎ دﺳﺖ ﭼﭗ‪،‬‬
‫ﺣﺮام اﺳﺖ و آنﭼﻪ ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﺿﺮورت ﺷﺪﯾﺪ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص و‬
‫ﮔﺮﯾﺰﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﮔﺮدد و آﻟﻮده ﺷﺪن ﯾﺎ ﭼﺮب ﺷﺪن ﻟﯿﻮان‪ ،‬ﺿﺮورت ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﻣﮑﺎنِ ﺷﺴﺘﻦِ ﻟﯿﻮان وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .618‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪ -14‬ﮐﺘﺎب‪ :‬درود و ﺻﻠﻮات ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬

‫‪ -243‬ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‪ ،‬و‬

‫ﭘﺎرهاي از اﺷﮑﺎل و ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﺻﻠﻮات‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم »اﻣﺮ ﺑﻪ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ «‬ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺮ ﯾﺎ دﺳﺘﻮر‪ ،‬ﮔﺎه ﺑﺮاي وﺟﻮب اﺳﺖ و ﮔﺎه ﺑﺮاي اﺳﺘﺤﺒﺎب؛ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﻓﺎدهي‬
‫وﺟﻮب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﺮك‪ ‬آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻔﻬﻮم‬
‫اﺳﺘﺤﺒﺎب‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن آنرا اﻧﺠﺎم دﻫﺪ‪ ،‬اﺟﺮ ﻣﯽﺑﺮد و اﮔﺮ آنرا اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﺗﻨﻬﺎ وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮك ﻣﯿﺎن واﺟﺐ و ﻣﺴﺘﺤﺐ‪ ،‬اﯾﻦ‬
‫ب واﺟﺐ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از اﺟﺮ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﻧﺠﺎمِ ﻫﺮ دو اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ اﻣﺎ ﺛﻮا ِ‬
‫َ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا در ﺣﺪﯾﺚ ﻗﺪﺳﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ » :‬ﻣﺎ َ�ﻘ َّﺮ َ‬
‫ب‬
‫َ ْ َ َ َّ َ َّ َّ ْ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َ َّ َ‬
‫ﺖ َﻋﻠﻴْ ِﻪ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰ ﻧﺰد ﻣﻦ ﮐﻪ‬ ‫ﻲﻟ �ﺒْ ِﺪي �ِﻲﺸ ٍء أﺣﺐ ِإﻲﻟ ِمﻤﺎ ا�ﺮﺘﺿ‬ ‫ِإ‬
‫ﺑﻨﺪهام ﺑﺎ آن ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ او ﻓﺮض ﮐﺮدهام«‪.‬‬
‫ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﯿﺎن واﺟﺐ و ﻣﺴﺘﺤﺐ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﺮك‪ ‬واﺟﺐ‪،‬‬
‫ﮔﻨﻬﮑﺎر و ﺳﺰاوارِ ﻣﺠﺎزات اﻻﻫﯽ ﻣﯽﺷﻮد؛ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﺴﺘﺤﺒﯽ را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫اﮔﺮﭼﻪ از اﺟﺮ و ﺛﻮاب آن ﻣﺤﺮوم ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﻣﺎ ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي درود‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ در ﻫﻤﻪي ﻋ‪‬ﻤﺮ‪ ،‬ﯾﮏﺑﺎر واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﺳﺒﺎب‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﯾﺎ اﺻﻼً واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؟ ﺻﺤﯿﺢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ درود‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺣﺴﺐ اﺳﺒﺎب‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﻧﺎمِ آن ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﮕﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺳﺒﺒﯽ ﭼﻮن ذﮐﺮ ﻧﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬واﺟﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺻﻠﻮات ﯾﺎ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﯿﺴﺖ و اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ ،6502 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪451‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ درودﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‪ ،‬و ﭘﺎرهاي از اﺷﮑﺎل‪...‬‬
‫ِّ َ ُ َ‬ ‫ّ‬
‫»الﻠ ُﻬ َّﻢ َﺻﻞ َﻰﻠﻋ � َّﻤ ٍﺪ‪ ،«...‬ﭼﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ دارد؟ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم اﯾﻦ درود را ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺮ زﺑﺎن ﻣﯽآورﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ را ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺪاﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻔﻬﻮم ﻫﺮ دﻋﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫ِّ‬ ‫ّ‬
‫ﻣﯽآورﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﻪ در آن ﮔﻨﺎه اﺳﺖ‪ ،‬دﻋﺎ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ .‬ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم »الﻠ ُﻬ َّﻢ َﺻﻞ‬
‫َ َُ‬
‫َﻰﻠﻋ � َّﻤ ٍﺪ«‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ »ﯾﺎ اﷲ! در ﺟﻤﻊ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن واﻻﻣﻘﺎﻣﺖ‪ ،‬از ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد‬
‫ﺑﻔﺮﻣﺎ«؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺳﺘﻮدهاش را ﺑﺮاي ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺖ ﯾﺎدآوري‬
‫ﮐﻦ ﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﺤﺒﺘﺸﺎن ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار اﻓﺰوده ﺷﻮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﺟﺮ و ﺛﻮابِ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻣﺎ آﯾﺎ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ‪ ،‬ﻣﻔﺼﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪،‬‬
‫ﺗﺎﺑﻊ ﺻﻠﻮات ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ از اﯾﻦرو وﻗﺘﯽ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي‬
‫َ ِّ َ َ ُ َ َّ َ َ َ‬
‫آل‬
‫� ﺻﻞ ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ وﻰﻠﻋ ِ‬ ‫ﻧﺤﻮهي ﺻﻠﻮات ﺑﺮ اﯾﺸﺎن ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪" :‬ا َّ‬
‫َُ‬
‫� َّﻤ ٍﺪ"«؛ وﻟﯽ اﮔﺮ درود ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﻏﯿﺮ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﯾﺎ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﺴﺐ ﺳﺒﺐ ﯾﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد دﻟﯿﻞ ﯾﺎ ﻗﺮﯾﻨﻪاي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﺜﻼً‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﺻﺪﻗﻪ ﯾﺎ زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺶ را ﻧﺰدﺗﺎن ﻣﯽآور‪‬د ﺗﺎ آنرا ﺗﻮزﯾﻊ ﮐﻨﯿﺪ‪،‬‬
‫ِّ َ‬ ‫ّ‬
‫ﻓﻼن«؛‬
‫ٍ‬ ‫اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺮ او ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ و ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻧﺎﻣﺶ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬الﻠ ُﻬ َّﻢ َﺻﻞ َﻰﻠﻋ‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ّ‬
‫َ َ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ َٗ ُ ّ ُ ُ‬ ‫ََۡ‬ ‫ُ ۡ‬
‫﴿خذ م ِۡن أم� ٰل ِ ِه ۡم صدقة � َط ِه ُره ۡم َوت َز� ِي ِهم ب ِ َها َوص ِل عل ۡي ِه ۡم﴾ ]اﻟﺘﻮﺑﺔ‪[١٠٣ :‬‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان زﮐﺎت ﺑﮕﯿﺮ ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦوﺳﯿﻠﻪ آﻧﺎن را ﭘﺎك و ﺗﺰﮐﯿﻪ ﻧﻤﺎﯾﯽ و ﺑﺮ‬
‫آنﻫﺎ درود ﺑﻔﺮﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽاوﻓﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬وﻗﺘﯽ زﮐﺎت ﻃﺎﯾﻔﻪام را آوردم‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َ ِّ َ َ‬
‫آل أ ِﻲﺑ أ ْو�«) ‪ (1‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاي آنﻫﺎ دﻋﺎ ﮐﺮد‪.‬‬
‫� ﺻﻞ ﻰﻠﻋ ِ‬ ‫دﻋﺎ ﮐﺮد‪» :‬ا َّ‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺻﻠﻮات ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻋﺎدت ﻧﺸﻮد و اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ ﻧﺎمِ او ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮ او درود و ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ِّ َ‬ ‫ّ‬
‫�‬
‫ﻓﻼن«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﺮ از ﭼﻨﺪﮔﺎﻫﯽ ﮔﻔﺘﻦِ »ا َّ‬
‫ٍ‬ ‫ﻫﺮ از ﭼﻨﺪ ﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬الﻠ ُﻬ َّﻢ َﺻﻞ َﻰﻠﻋ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6332 ،4166 ،1498) :‬و ﻣﺴﻠﻢ‪ 1078 ،‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ اﺑﯽاوﻓﯽ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪452‬‬
‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ َ ُ‬ ‫ِّ َ َ‬
‫ﻰﻠﻋ َ ٍّ‬
‫ﻲﻠﻋ« اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛‬ ‫� َﺻﻞ َﻰﻠﻋ � َﻤ َﺮ« ﯾﺎ » َﻰﻠﻋ ُﻋﺜﻤﺎن« ﯾﺎ »‬
‫َﺻﻞ َﻰﻠﻋ أ ِﻲﺑ ﺑ�ﺮ« ﯾﺎ »ا َّ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺸﺮوط ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ آنرا ﺷﻌﺎر و ﻋﺎدت ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻧﺪﻫﯿﺪ و ﻫﺮ ﺑﺎر ﮐﻪ ﻧﺎم اﯾﻦ‬
‫ﺑﺰرﮔﻮاران ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﺑﺮ آﻧﺎن درود ﻧﻔﺮﺳﺘﯿﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ اﻧﮕﺎر‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﺎن در ﺣﺪ‪ ‬ﯾﮏ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ!‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ در اﺑﺘﺪاي اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ را آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ُّ َ َ َ َّ ّ َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُّ ْ َ َ ۡ َ َ ّ ُ ْ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا صلوا عليهِ وسل ِموا‬ ‫��ِكتهۥ يصلون � ٱ��ۚ ٰٓ‬ ‫﴿إِن ٱ� وم ٰٓ‬
‫ِِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٦ :‬‬ ‫� َ ۡسل ً‬
‫ِيما ‪﴾٥٦‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﺮ او درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺗﺄﻣﻞ و درﻧﮓ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﯾﮏ ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﯾﮏ دﺳﺘﻮر و ﯾﮏ ﺗﺄﮐﯿﺪ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﺧﺒﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ«‪ .‬ﻫﻤﻪي‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻮﺟﻮد در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ؛ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪،‬‬
‫ﻣﻮﺟﻮداﺗﯽ در ﻋﺎﻟَﻢ ﻏﯿﺐ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ اﷲ‪ ‬ﺗﻌﺪادﺷﺎن را ﻣﯽداﻧﺪ‪" .‬ﺑﯿﺖ ﻣﻌﻤﻮر"‬
‫ﺧﺎﻧﻪاي در آﺳﻤﺎن ﻫﻔﺘﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ روزاﻧﻪ ﻫﻔﺘﺎدﻫﺰار ﻓﺮﺷﺘﻪ وارد‪ ‬آن ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و دوﺑﺎره‬
‫ﻧﻮﺑﺘﺸﺎن ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ داﺧﻞ اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮوﻧﺪ! ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎنِ دﯾﮕﺮي وارد‪ ‬اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺗﻌﺪادﺷﺎن را ﻣﯽداﻧﺪ؟ آري؛ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ‬ﺷﻤﺎرِ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را‬
‫َّ ُ ُ َ َ ْ َ‬ ‫َ َّ‬
‫وﺣ َّﻖ ل َﻬﺎ أن ﺗﺌِ َّﻂ‪َ ،‬ﻣﺎ‬ ‫ﺖ الﺴﻤﺎء‬ ‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺜﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻃ ِ‬
‫ً َّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ َ َ َ َ َّ َ َ َ ٌ‬
‫� � َﻌﺎﻰﻟ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﺳﻤﺎن ﺑﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ا‬ ‫ﺪ‬ ‫ﺳﺎﺟ‬
‫ِ‬ ‫ﺟﺒﻬﺘﻪ‬ ‫ﻚ واﺿ ٌ‬
‫ﻊ‬ ‫ِ‬ ‫ِ�ﻴﻬﺎ مﻮ ِﺿﻊ أر� ِﻊ أﺻﺎﺑِﻊ ِإﻻ ومﻠ‬
‫ﺻﺪا درآﻣﺪه اﺳﺖ و ﺣﻖ دارد ﮐﻪ )از ﺳﻨﮕﯿﻨﯽ( ﺻﺪا ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا در آن ﻫﯿﭻ ﺟﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهي ﭼﻬﺎر اﻧﮕﺸﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﭘﯿﺸﺎﻧﯽاش را ﺑﺮ آنﺟﺎ ﻧﻬﺎده‬
‫و ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻪ اﺳﺖ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ آﺳﻤﺎن ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ از زﻣﯿﻦ‬
‫ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﻓﮑﺮش را ﺑﮑﻨﯿﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ آﺳﻤﺎنﻫﺎي ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ‬
‫از دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﭘﻬﻨﺎورﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﻫﻤﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪ وﺟﻮد دارد! وﻗﺘﯽ ﺗﻌﺪاد ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬از ﺷﻤﺎرِ درودﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﯽﺧﺒﺮﯾﻢ؛ ﻟﻄﻒ و ﻓﻀﻞِ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .411‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪453‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ درودﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‪ ،‬و ﭘﺎرهاي از اﺷﮑﺎل‪...‬‬
‫َّ‬
‫اﻻﻫﯽ ﺑﯽﮐﺮان اﺳﺖ؛ ﺷﮕﻔﺘﺎ از اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ! ﴿إِن‬
‫�﴾ ‪»:‬اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‬ ‫� َو َم َ ٰٓ َ َ ُ ُ َ ُّ َ َ َ َّ ّ‬
‫ٱ َّ َ‬
‫��ِكتهۥ يصلون � ٱ� ِ ِ‬
‫ﺧﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺰ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷﻮﯾﻢ و ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ؛ از اﯾﻦرو اﷲ‬
‫َ َ‬
‫ْ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َام ُنوا﴾ ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اي ﻣﻮﻣﻨﺎن! ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي‬ ‫ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪي آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ٰٓ ﴿ :‬‬
‫اﯾﻤﺎنِ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻤﺎنِ ﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬آﻧﺎن را‬
‫ﺑﻪ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﻮﯾﺶ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﯾﻤﺎن‪ ،‬اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰهي‬
‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُّ ْ َ َ ۡ َ َ ّ ُ ْ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا صلوا عليهِ وسل ِموا‬ ‫اﻧﺴﺎن در ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ٰٓ ﴿ .‬‬
‫� َ ۡسل ً‬
‫ِيما ‪» ﴾٥٦‬اي ﻣﻮﻣﻨﺎن! ﺑﺮ او درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ«؛ ﻟﺬا دو دو‬
‫ُّ ْ َ َ‬
‫دﺳﺘﻮر ﺷﺪ‪ :‬درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن )=ﺻﻠﻮات( و ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ‪َ ﴿ .‬صلوا عل ۡيهِ﴾ ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از اﷲ‬
‫ََ ُّ ْ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ در ﺟﻤﻊ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن واﻻﻣﻘﺎﻣﺶ از ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ؛ ﴿وسل ِموا‬
‫� َ ۡسل ً‬
‫ِيما ‪ ،﴾٥٦‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ او ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ :‬از اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ زﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬او را از ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﺟﺴﻤﯽ و آﺳﯿﺐﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي در‬
‫ﺣﻔﻆ و ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ از آﺳﯿﺐﻫﺎي‬
‫ﻣﻌﻨﻮي در اﻣﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ از اﷲ‪ ‬ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ را از دﺳﺖﺑ‪‬ﺮد ﺑﺪﺧﻮاﻫﺎن‪،‬‬
‫ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران و دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ و ﻧﯿﺰ ﭘﯿﮑﺮ ﻣﺒﺎرﮐﺶ را در ﻗﺒﺮ‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ؛‬
‫ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﻗﺼﺪ رﺑﻮدنِ ﭘﯿﮑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬را داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺗﻮﻧﻠﯽ در زﯾﺮِ‬
‫زﻣﯿﻦ ﺣﻔﺮ ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﺳﻨﺪ و ﭘﯿﮑﺮ ﻣﺒﺎرﮐﺶ را ﺑﺮﺑﺎﯾﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬در ﺧﻮاب دﯾﺪ ﮐﻪ دو ﻧﻔﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺼﺪي دارﻧﺪ‪ .‬وي ﺑﻪ اﯾﻦ ﺧﻮاب اﻫﻤﯿﺖ داد‬
‫و ﺑﺮاي ﭘﯽﮔﯿﺮي ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺳﻔﺮ ﮐﺮد و ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ آندو را ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻣﯿﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻫﻤﻪي اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ را دﻋﻮت ﮐﻦ؛ ﮔﻮﯾﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي آن دو ﻧﻔﺮ را در ﺧﻮاب‬
‫دﯾﺪه ﺑﻮد و اﮔﺮ آنﻫﺎ را ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ آﻧﺎن را ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻣﯿﺮ ﻣﺪﯾﻨﻪ‪ ،‬اﻫﺎﻟﯽ‬
‫ﺷﻬﺮ را ﺑﻪ ﺿﯿﺎﻓﺖ دﻋﻮت ﮐﺮد؛ اﻣﺎ ﭘﺎدﺷﺎه آن دو ﻧﻔﺮ را در ﻣﯿﺎن ﺟﻤﻊ ﻧﯿﺎﻓﺖ؛ ﻟﺬا از‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ درﺳﺘﯽِ ﺧﻮاب ﺧﻮد ﺑﺎور داﺷﺖ‪ ،‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﮔﻮﯾﺎ ﻫﻤﻪ در اﯾﻦ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﺣﻀﻮر‬
‫ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﺮا؛ ﻫﻤﻪي اﻫﺎﻟﯽ ﻣﺪﯾﻨﻪ در اﯾﻦ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ دو ﻧﻔﺮ ﮐﻪ‬
‫در ﻣﺴﺠﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آن دو ﻧﻔﺮ را ﻧﺰدم ﺑﯿﺎورﯾﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ آندو را ﻧﺰد ﭘﺎدﺷﺎه آوردﻧﺪ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪454‬‬

‫ﻫﻤﺎن دو ﻧﻔﺮي ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎه در ﺧﻮاب دﯾﺪه ﺑﻮد و آﻧﺎن را ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ دﺳﺘﻮر‬
‫داد ﮐﻪ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺣﻔﺮ ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﻣﺲ و ﺳ‪‬ﺮب و ﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺣﻔﺎﻇﯽ ﺑﻪ د‪‬و‪‬رِ‬
‫ﻗﺒﺮ ﺑﮑﺸﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﮑﺮ ﻣﺒﺎرك دﺳﺖ ﻧﯿﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ِّ َ ِّ َ ُ َ‬ ‫ّ‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ »الﻠ ُﻬ َّﻢ َﺻﻞ َوﺳﻠﻢ َﻰﻠﻋ � َّﻤ ٍﺪ‪ ،«...‬در اﯾﻦ دوران ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬وﻓﺎت‬
‫ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺟﺴﻢ آن ﺑﺰرﮔﻮار را ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﺶ ﻧﯿﺰ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺗﻌﺮض و آﺳﯿﺒﯽ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﺟﺴﺎد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ و اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي را ﺑﺨﻮرد؛ ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﭘﯿﮑﺮ ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻧﻤﯽﭘﻮﺳﺪ و ﺧﺎك‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در آﯾﻪاي ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ و ﺑﻪ او ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ ﻣﻔﻬﻮم ﺻﻠﻮات و ﻧﯿﺰ ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺻﻠﻮات ﯾﺎ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﻮارد ﻣﺸﺨﺼﯽ‪،‬‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺎم آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮده ﺷﻮد؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫ﻲﻠﻋ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﯿﻨﯽِ آنﮐﺲ ﮐﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ‬ ‫ت ِﻋﻨْ َﺪ ُه ﻓَﻠَ ْﻢ ﻳُ َﺼ ِّﻞ َ َ َّ‬
‫َ َ ُْ َ ُ ُ ْ ُ‬
‫اﺳﺖ‪» :‬ر ِﻏﻢ أ�ﻒ رﺟ ٍﻞ ذ ِﻛﺮ‬
‫ﻧﺰدش ﺑﺮده ﺷﻮد و ﺑﺮ ﻣﻦ درود ﻧﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺧﺎكآﻟﻮد ﺑﺎد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻨﺎﯾﻪ از آن دارد ﮐﻪ آن‬
‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ّ‬
‫ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺧﻮار و زﺑﻮن ﺑﺎد‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﻧﺎم ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺷﻨﯿﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬الﻠ ُﻬ َّﻢ َﺻﻞ َو َﺳﻠﻢ‬
‫َ َُ‬
‫َﻰﻠﻋ � َّﻤ ٍﺪ‪«...‬؛ زﯾﺮا اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻖّ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﺻﻠﻮات ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺗﺸﻬﺪ‪ ‬ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ را‬
‫ﯾﮑﯽ از ارﮐﺎن ﺻﺤﺖ ﻧﻤﺎز داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ و ﺷﻤﺎري دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺗﺸﻬﺪ اﺧﯿﺮ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛ ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ آنرا واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬از روي اﺣﺘﯿﺎط ﻫﻢ ﮐﻪ ﺷﺪه‪ ،‬درود ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺗﺮك ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺿﻤﻦ دﻋﺎ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در‬
‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪي دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و ﮔﻨﺎﻫﺶ آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ‪ .‬از اﯾﻦرو‬
‫ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ ﺗﺎ اﯾﻤﺎﻧﺘﺎن اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﺑﺪ و ﮔﺸﺎﯾﺶ در اﻣﻮر‪،‬‬
‫ﻧﺼﯿﺒﺘﺎن ﮔﺮدد؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ اﻧﺴﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ‬
‫ﻧﻔﻊ و ﺿﺮري ﺑﺮاي ﻫﯿﭻﮐﺲ در دﺳﺖ او ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭘﺲ ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﮕﻮ‪» :‬ﯾﺎ رﺳﻮلاﷲ! ﺑﺮاﯾﻢ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.1408‬‬

 ‫‪455‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ درودﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‪ ،‬و ﭘﺎرهاي از اﺷﮑﺎل‪...‬‬

‫ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮐﻦ«؛ »ﯾﺎ رﺳﻮلاﷲ! ﺑﺮاﯾﻢ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه«؛ ﯾﺎ رﺳﻮلاﷲ! ﻣﺪد!« اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﺮام‬
‫اﺳﺖ و ﺷﺮك اﮐﺒﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ را ﺑﺎ اﷲ‪ ‬ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ‬
‫دﻋﺎ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮصِ اﷲ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُّ ُ ُ ۡ ُ ٓ َ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ َّ َّ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ‬
‫�ون � ۡن ع َِباد ِ�‬‫جب ل� ۚم إِن ٱ�ِين �ستك ِ‬ ‫و� أست ِ‬
‫﴿وقال ر��م ٱدع ِ‬
‫َ َۡ ُ ُ َ‬
‫ون َج َه َّن َم َداخِر َ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[٦٠ :‬‬ ‫�ن ‪﴾٦٠‬‬ ‫ِ‬ ‫سيدخل‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮم‪ .‬ﺑﯽﺷﮏ آﻧﺎن ﮐﻪ از ﻋﺒﺎدت ﻣﻦ‬
‫ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زودي ﺧﻮار و ﺳﺮاﻓﮑﻨﺪه وارد دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﭙﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﺣﻖ ﭘﺪر و ﻣﺎدر‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ و ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﻖّ رﺳﻮل اﷲ‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﺣﻖّ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺧﻮد‪ ‬اﻧﺴﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎنﻓﺪاي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ و آن ﺑﺰرﮔﻮار را از ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ‪ ،‬و ﭘﺪر و‬
‫ﻣﺎدر و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ و از ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ .‬ﺷﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح‬
‫ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﮕﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺣﻖ ﭘﺪر و ﻣﺎدر را ﭘﺲ از ﺣﻖّ ﺧﻮد ذﮐﺮ ﻧﻔﺮﻣﻮده اﺳﺖ؟‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ٓ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫ك �� َ� ۡع ُب ُد ٓوا إ� إيَّاهُ َو�ٱل َ� ٰ ِ َ�يۡن إ ۡح َ ٰ ً‬‫َ‬ ‫َ َ َ ٰ َ ُّ َ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٢٣ :‬‬ ‫�نا ۚ ‪﴾٢٣‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫﴿وق� ر�‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرت ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ ﺟﺰ او را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﮑﻨﯿﺪ و ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﻧﯿﮑﯽ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬آي؛ اﻣﺎ ﺣﻖّ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺣﻖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﯿﭻ ﻋﺒﺎدﺗﯽ‬
‫ﺑﺪون ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ از اﯾﻦرو ﺣﻖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺿﻤﻦِ ﺣﻘﻮق‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪي اﷲ‪ ‬را از ﭘﯿﺮويِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﺪا ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﻗﺒﻮل ﺷﺪن ﻫﺮ ﻋﺒﺎدﺗﯽ دو ﺷﺮط اﺳﺎﺳﯽ دارد‪:‬‬
‫اﺧﻼص ﺑﺮاي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪‬؛ ﻟﺬا اﷲ‪ ‬در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺣﻖّ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‬
‫را از آن ﺟﻬﺖ ذﮐﺮ ﻧﻔﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺣﻖ آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺣﻘﻮق اﻻﻫﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ُّ َ َ َ َّ ّ َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُّ ْ َ َ ۡ َ َ ّ ُ ْ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا صلوا عليهِ وسل ِموا‬ ‫��ِكتهۥ يصلون � ٱ��ۚ ٰٓ‬ ‫﴿إِن ٱ� وم ٰٓ‬
‫ِِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٦ :‬‬ ‫� َ ۡسل ً‬
‫ِيما ‪﴾٥٦‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﺮ او درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪456‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬ﻋﻨﻮان اﯾﻦ ﺑﺎب را »اﻣﺮ ﺑﻪ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ «‬ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ و ﺑﻪ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ او‬
‫دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻣﺮدم‪ ،‬ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎﻧﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺰﯾﻨﺪ و ﻫﺮﮐﻪ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽآﻓﺮﯾﻨﺪ و اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ رﺳﺎﻟﺘﺶ را ﺑﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﺪﻫﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ رﺳﺎﻟﺖ را ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬داد و ﺑﺎ او ﺳﻠﺴﻠﻪي‬
‫ﻧﺒﻮت را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي‪ ،‬ﭘﺲ از او ﻧﻤﯽآﯾﺪ و ﻫﺮﮐﺲ ﭘﺲ از او‬
‫ادﻋﺎي ﭘﯿﻐﻤﺒﺮي ﮐﻨﺪ‪ ،‬دروغﮔﻮ و ﮐﺎﻓﺮ اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دروﻏﯿﻦ را ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫او ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻓﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َّ َ َ َ َ َّ ّ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ٰ‬ ‫َّ َ َ ُ َ َّ ٌ َ َ ٓ َ َ ّ ّ َ ُ ۡ َ َ‬
‫�ن رسول ٱ�ِ وخا�م ٱ�ب ِ ِ�ۧنۗ و�ن‬‫﴿ما �ن �مد �با أح ٖد مِن رِجال ِ�م و� ِ‬
‫� ّل َ ۡ‬
‫� ٍء َعل ٗ‬
‫ِيما ‪﴾٤٠‬‬
‫َّ ُ ُ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٤٠ :‬‬ ‫ٱ� ب ِ ِ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﭘﺪر ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﻣﺮدان ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ و آﺧﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺻﻠﻮات و ﺳﻼم ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ُ ْ َ ُّ ْ َ َ ۡ َ َ ّ ُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ َ َ َ ٰٓ َ َ ُ ُ َ ُّ َ َ‬
‫�� ُّ� َها ٱ�ِين ءامنوا صلوا عليهِ وسل ِموا‬‫�ۚ َ ٰٓ‬‫َّ ّ‬
‫��ِكتهۥ يصلون � ٱ� ِ ِ‬ ‫﴿إِن ٱ� وم‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٦ :‬‬ ‫ِيما ‪﴾٥٦‬‬‫� َ ۡسل ً‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﺮ او درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬اﺑﺘﺪا ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ ﺧﻮدش و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽ داﻧﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ در ﺳﻮرهي »اﺣﺰاب« ﻗﺮار دارد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬در آن‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﺑﻪ ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﻓﺮﻣﺎن داده و ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ آﯾﻪ درﺑﺎرهي ﻋﻤﻞ و رﻓﺘﺎرِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� َ� َن َعل ً‬
‫� إ َّن ٱ َّ َ‬ ‫�ن َوٱل ۡ ُم َ�ٰفق َ‬
‫َ‬ ‫ٰ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َّ َ َ َ ُ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ ُّ َّ‬
‫ِيما‬ ‫ۚ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ر‬
‫ِ‬ ‫ف‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬ ‫ط‬
‫ِعِ‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ق‬
‫﴿���ها ٱ� ِ� ٱت ِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[١ :‬‬
‫َحك ٗ‬
‫ِيما‪﴾١‬‬
‫اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ! ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎز و از ﮐﺎﻓﺮان و ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن اﻃﺎﻋﺖ ﻣﮑﻦ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬داﻧﺎي‬
‫ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪457‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ درودﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‪ ،‬و ﭘﺎرهاي از اﺷﮑﺎل‪...‬‬

‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ ﺳﻮره ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬

‫َ َّ‬ ‫ۡ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ ُ ُ َّ ٓ َ ۡ َ َ َّ ُ َ َ ۡ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َ‬
‫ت عل ۡيهِ أ ۡمسِك عل ۡيك َز ۡو َجك َوٱت ِق‬ ‫﴿�ذ �قول ل ِ�ِي ��عم ٱ� عليهِ و��عم‬
‫َۡ َ‬ ‫َۡ َ‬
‫ِك َما ٱ َّ ُ‬ ‫َّ َ ُ ۡ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٣٧ :‬‬ ‫� ُم ۡبدِيهِ َو�� ‪﴾٣٧‬‬ ‫� َو� ِ� ِ� �فس‬ ‫ٱ‬
‫و زﻣﺎﻧﯽ )را ﺑﻪ ﯾﺎد آور( ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او ﻧﻌﻤﺖ داده ﺑﻮد و ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ او ﻧﻌﻤﺖ دادي‪،‬‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ‪» :‬ﻫﻤﺴﺮت را ﻧﮕﺎه دار و ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻦ« و در دﻟﺖ ﭼﯿﺰي را ﭘﻨﻬﺎن‬
‫ﻣﯽداﺷﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ آن را آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ و از ﻣﺮدم ﻣﯽﺗﺮﺳﯿﺪي؛ و اﷲ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ از او ﺑﺘﺮﺳﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﮐﻮﺑﻨﺪه ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﺗﺴﻠﯽ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد‪:‬‬
‫َّ َّ َ َ َ َ َ َ ُ ُ َ ُّ َ َ َ َّ ّ َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ُّ ْ َ َ ۡ َ َ ّ ُ ْ‬
‫���ها ٱ�ِين ءامنوا صلوا عليهِ وسل ِموا‬ ‫��ِكتهۥ يصلون � ٱ��ۚ ٰٓ‬ ‫﴿إِن ٱ� وم ٰٓ‬
‫ِِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٦ :‬‬ ‫� َ ۡسل ً‬
‫ِيما ‪﴾٥٦‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ اﷲ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺑﺮ او درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ و ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َّ َ ُ ۡ َ َٗ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫و�ۥ ل َع َن ُه ُم ٱ َّ ُ‬ ‫َّ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون ٱ َّ َ‬
‫� ِ� ٱ ُّ�� َيا َوٱ�خِرة ِ وأعد لهم عذابا‬ ‫� َو َر ُس ُ‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين يؤذ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٧ :‬‬
‫ُّ ٗ‬
‫م ِهينا‪﴾٥٧‬‬
‫ﺑﯽﺷﮏ اﷲ‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ او و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را آزار ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت از رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫دور ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻋﺬاب ﺧﻮارﮐﻨﻨﺪهاي آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦ دﺳﺘﻮرﻫﺎي ﮐﻮﺑﻨﺪه‪ ،‬ﺑﺎ دو آﯾﻪاي ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺒﺮان ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫َ َ َ ٰٓ َ‬
‫��ِك َت ُه﴾‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫﴿وم‬
‫ﻫﻤﻪي ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ درود اﻻﻫﯽ ﺑﺮ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ او را در ﺟﻤﻊ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ و ﻓﻀﺎﯾﻞ و ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ‬
‫را در ﻣﯿﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن واﻻﻣﻘﺎﻣﺶ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي او دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ او درود ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ و‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ و ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﺶ را ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺻﻠﻮات و ﺳﻼم ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻖ آﻣﺪه و زﻣﺎﻧﺶ ﺑﯿﺎن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛‬
‫اﻣﺎ در ﺳﻨﺖ‪ ،‬زﻣﺎنﻫﺎ ﯾﺎ ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛ از‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪458‬‬

‫ﺟﻤﻠﻪ در ﺗﺸﻬﺪ ﻧﻤﺎز؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﻪ ﻣﺎ آﻣﻮزش ﺑﺪه ﮐﻪ‬
‫ِّ َ ُ َ‬
‫� َﺻﻞ َﻰﻠﻋ � َّﻤ ٍﺪ‬ ‫در ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺻﻠﻮات و ﺳﻼم ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ؛ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ا َّ‬
‫َ ْ َ‬ ‫ْ َ َ َّ َ َ ٌ َ ٌ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ‬ ‫َ ََ‬
‫ﺎرك َﻰﻠﻋ‬ ‫�ﻴﺪ ا�َّ ﺑ ِ‬ ‫ﻤﺣﻴﺪ ِ‬
‫آل إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ إﻧﻚ ِ‬ ‫آل �ﻤ ٍﺪ ﻛﻤﺎ ﺻﻠﻴﺖ ﻰﻠﻋ إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ وﻰﻠﻋ ِ‬ ‫وﻰﻠﻋ ِ‬
‫ْ َ َ َّ َ َ ٌ َ ٌ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َ‬
‫ﻴﺪ«‪ .‬از دﯾﮕﺮ‬ ‫�‬
‫ﻤﺣﻴﺪ ِ‬‫آل إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ إﻧﻚ ِ‬
‫آل �ﻤ ٍﺪ ﻛﻤﺎ ﺑﺎر�ﺖ ﻰﻠﻋ إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ وﻰﻠﻋ ِ‬
‫�ﻤ ٍﺪ وﻰﻠﻋ ِ‬
‫ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮده ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮردي را واﺟﺐ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ِّ‬ ‫ُ ُ َْ ََ‬ ‫ُْ‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ر ِﻏ َﻢ أ�ﻒ َر ُﺟ ٍﻞ ذ ِﻛ ْﺮت ِﻋﻨﺪ ُه ﻓﻠ ْﻢ ﻳُ َﺼﻞ‬
‫ﻲﻠﻋ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﯿﻨﯽِ آنﮐﺲ ﮐﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﻧﺰدش ﺑﺮده ﺷﻮد و ﺑﺮ ﻣﻦ درود ﻧﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺧﺎكآﻟﻮد‬ ‫َ َ َّ‬
‫ﺑﺎد«‪ .‬ﺑﺎري ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺧﻮار و زﺑﻮن ﺑﺎد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻣﺖ‬
‫در ﻧﺰد او ﺑﺮده ﺷﻮد و او ﺑﺮ ﺗﻮ درود ﻧﻔﺮﺳﺘﺪ«؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﻣﯿﻦ«‪ .‬ﻟﺬا درود‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺎم ﻣﺒﺎرﮐﺶ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ُّ ْ َ َ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ؛ اﻣﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪َ ﴿ .‬صلوا عل ۡيهِ﴾ ‪،‬‬
‫ِّ َ ُ َ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ از اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ او درود ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ا�َّ َﺻﻞ َﻰﻠﻋ � َّﻤ ٍﺪ‪.«...‬‬
‫ِيما﴾ ‪» :‬و ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ او ﺳﻼم ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ از اﷲ ﻣﺘﻌﻞ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‬ ‫﴿ َو َس ّل ُِموا ْ � َ ۡسل ً‬

‫ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار را از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ آﻓﺖ و آﺳﯿﺒﯽ در زﻧﺪﮔﯽاش و ﻧﯿﺰ از ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻼ و‬

‫آزﻣﻮﻧﯽ در ﻫﻨﮕﺎم ﺣﺸﺮ ﺷﺪن‪ ،‬ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﯾﮏ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان در ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ِّ‬ ‫ِّ‬
‫ﺣﺸﺮ ﺷﺪن اﯾﻦ دﻋﺎ را زﻣﺰﻣﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‪» :‬ا�ّ ﺳﻠﻢ‪ ،‬ا�ّ ﺳﻠﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! در اﯾﻦ‬
‫ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و آزﻣﻮنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳﻼﻣﺖ و ﻋﺎﻓﯿﺖ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻦ‪.‬‬
‫دﻋﺎي ﺳﻼﻣﺘﯽ ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺳﻼﻣﺖ‪ ‬دﯾﻦ و ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫ِّ َ ُ َ‬
‫ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ »‪َ ...‬و َﺳﻠﻢ َﻰﻠﻋ � َّﻤ ٍﺪ« از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﺮﯾﻌﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را از دﺳﺖﺑ‪‬ﺮد‬
‫ﺑﺪﺧﻮاﻫﺎن‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران و دﺷﻤﻨﺎﻧﺶ ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻮاره ﻋﻠﻤﺎي‬
‫ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ و رﺑﺎﻧﯽ را ﺑﺮ آن ﻣﯽدارد ﮐﻪ ﭘﺎسدار ﺷﺮﯾﻌﺘﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﺰاﻓﻪﮐﺎريﻫﺎي‬
‫ﺑﺪﻋﺖﮔﺬاران و ﺑﺪﺧﻮاﻫﯽﻫﺎﯾﯽ دﺷﻤﻨﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪459‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ درودﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‪ ،‬و ﭘﺎرهاي از اﺷﮑﺎل‪...‬‬
‫َ ُ ُ َ ْ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ َ‬
‫‪ -١٤٠٥‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪� $‬ﻧﻪ ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ ﺻ�‬
‫َ َ َ ً َ َّ ُ َ َ ْ َ َ ْ ً‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﷲ ﻋﻠﻴ ِﻪ ﺑِﻬﺎ ﻋﺮﺸا«‪].‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫َّ‬
‫ﻲﻠﻋ ﺻﻼة‪ ،‬ﺻ�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮏ درود ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺮاﺑﺮش ده درود ﺑﺮ او‬
‫ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ْ‬
‫أ� َ ُ‬ ‫َ َ َْ َ‬
‫ﺮﺜ ُﻫ ْﻢ َ َ َّ‬
‫ﻲﻠﻋ‬ ‫ﺎس ِﻲﺑ ﻳﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ‬
‫ِ‬ ‫َّ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫�‬
‫َّ‬
‫‪ -١٤٠٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أو‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ ًَ‬
‫ﺻﻼة«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻣﻦ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ درود ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ«‪.‬‬
‫َّ ُ َ َ‬ ‫َّ ْ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬
‫أوس‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إن ﻣِﻦ أﻓﻀ ِﻞ �ﻳﺎﻣِ� ْﻢ ﻳﻮم‬ ‫‪ -١٤٠٧‬وﻋﻦ أوس ﺑﻦ ٍ‬
‫َ َّ َ َ َ ُ ْ َ ْ ُ َ ٌ َ َ َّ َ َ ُ َ‬ ‫ُُ َ َ ْ‬
‫َّ‬
‫ﻲﻠﻋ ﻣ َِﻦ الﺼﻼة ِ �ِﻴ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺈن ﺻﻼﺗ�ﻢ ﻣﻌﺮوﺿﺔ ﻲﻠﻋ«‪� .‬ﻘﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪،‬‬ ‫ﺮﺜوا َ َ َّ‬
‫ﺄ� ِ ُ‬ ‫اﺠﻟﻤﻌﺔِ‪ ،‬ﻓ‬
‫َ‬ ‫َّ َ‬
‫اﷲ َﺣ َّﺮ َم َﻰﻠﻋ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ ُْ ُ َ َُ َ ْ َ ْ ْ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫اﻷر ِض‬ ‫َو�ﻴﻒ �ﻌ َﺮض ﺻﻼ�ﻨﺎ ﻋﻠﻴﻚ َوﻗﺪ أ َرﻣﺖ؟! ﻗﺎل‪� :‬ﻘﻮل ﺑﻠِﻴﺖ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬إن‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ْ َ َ َْ َ‬
‫أﺟﺴﺎد اﻷﻧبِﻴﺎءِ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اوس ﺑﻦ اوس‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ » :‬از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روزﻫﺎي ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫روز ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ در آن روز ﺑﺮ ﻣﻦ ﻓﺮاوان درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ ﮐﻪ درود و ﺻﻠﻮت‪ ‬ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﮕﻮﻧﻪ درود ﻣﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﭘﯿﮑﺮ ﺷﻤﺎ‪ -‬در ﻗﺒﺮ‪ -‬ﭘﻮﺳﯿﺪه و ﺧﺎك ﻣﯽﮔﺮدد؟! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬اﺟﺴﺎد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﺻﻠﻮات ﯾﺎ درود ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪ .‬ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .384 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1044‬ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ ،1821 :‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ رﺣﻤﻪاﷲ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2212 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪] .925 :‬ﺑﺨﺸﯽ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‪ 1165‬ﮔﺬﺷﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪460‬‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﯾﮏ درود‬

‫ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺮاﺑﺮش ده درود ﺑﺮ او ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ِّ َ ُ َ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪» :‬ا�َّ َﺻﻞ َﻰﻠﻋ � َّﻤ ٍﺪ«‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺮاﺑﺮ ده درود ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و ده ﺑﺎر‬
‫در ﺟﻤﻊ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن واﻻﻣﻘﺎﻣﺶ از ﺗﻮ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ درود‬
‫ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺑﺴﯿﺎر واﻻﯾﯽ در ﻧﺰد اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل دارد؛ زﯾﺮا ﻫﺮﮐﻪ ﯾﮏ درود ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺮاﺑﺮش ده درود ﺑﺮ‬
‫آن ﺷﺨﺺ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ دوم آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬از اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻣﻦ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ‬
‫درود ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﺗﺸﻮﯾﻘﯽ ﺑﺮاي درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻮم؛ اوس ﺑﻦ اوس‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ روز ﺟﻤﻌﻪ‪،‬‬
‫ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﻓﺮاوان درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ؛ ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ درود ﻣﺎ ﺑﺮ آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻼﻧﯽ ﻓﺮزﻧﺪ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﺮ ﺗﻮ درود‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎد؛ ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺷﺨﺼﯽ از اﻣﺘﺖ ﺑﺮ ﺗﻮ درود ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬اﷲ ﺑﻬﺘﺮ‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻧﺎم ﺷﺨﺺ را ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؛ ﻣﻬﻢ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫درود ﻣﺎ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ درود ﻣﺎ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﭘﯿﮑﺮ ﺷﻤﺎ‪ -‬در ﻗﺒﺮ‪ -‬ﭘﻮﺳﯿﺪه و‬
‫ﺧﺎك ﻣﯽﮔﺮدد؟! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬اﺟﺴﺎد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫ﻫﺮﭼﻪ در درون زﻣﯿﻦ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﯿﮑﺮﻫﺎﯾﺸﺎن ﺳﺎﻟﻢ ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ اﺟﺴﺎد ﺳﺎﯾﺮ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﯽﭘﻮﺳﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدﮔﺎن را ﮔﺮاﻣﯽ ﻣﯽدارد و زﻣﯿﻦ‪،‬‬
‫اﺟﺴﺎدﺷﺎن را ﻧﻤﯽﺧﻮرد؛ وﻟﯽ آنﭼﻪ ﻏﺎﻟﺐ و ﻗﻄﻌﯽﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ اﺟﺴﺎد ﻣﺮدﮔﺎن در‬
‫زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻣﯽﭘﻮﺷﺪ و ﺧﺎك ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ اﺟﺴﺎد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺜﺮت درود ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در روز‬
‫ﺟﻤﻌﻪ؛ اﻣﺎ ﻫﺮ زﻣﺎن ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار درود ﺑﻔﺮﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ‬
‫ّ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ درود‪ ،‬ده درود ﺑﺮ ﺗﻮ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ا�ّ ﺻﻞ و ﺳﻠﻢ ﻰﻠﻋ ﻋﺒﺪک‬
‫ورﺳﻮﻟﮏ �ﻤﺪ وﻰﻠﻋ آﻪﻟ و أﺻﺤﺎﺑﻪ أﻤﺟﻌ�‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪461‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ درودﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‪ ،‬و ﭘﺎرهاي از اﺷﮑﺎل‪...‬‬
‫ُ ُ ُ َْ ََ‬ ‫ُْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٤٠٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪َ » :‬رﻏ َِﻢ أ�ﻒ َرﺟ ٍﻞ ذﻛ ِْﺮت ﻋِﻨﺪهُ ﻓﻠ ْﻢ‬
‫ﻲﻠﻋ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ‬ ‫ﻳُ َﺼ ِّﻞ َ َ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺧﻮار و زﺑﻮن ﺑﺎد ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻣﻦ ﻧﺰدش ﺑﺮده ﺷﻮد و ﺑﺮ ﻣﻦ درود ﻧﻔﺮﺳﺘﺪ«‪.‬‬
‫ً َ َ ُّ َ َ َّ َ َّ‬ ‫ََْ ُ َْ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﻠﻋ‪ ،‬ﻓﺈن‬ ‫ﺮﺒي �ِﻴﺪا‪ ،‬وﺻﻠﻮا‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﻮا‬‫ﻠ‬ ‫ﻌ‬‫ﺠﺗ‬ ‫ﻻ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫‪ -١٤٠٩‬وﻋﻨﻪ‪ :‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬
‫َ ََ ُ َْ ُُ َ ْ ُ ُ ُْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺻﻼﺗ� ْﻢ �ﺒﻠﻐ ِ� ﺣﻴﺚ ﻛﻨﺘﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ْ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺒﺮ ﻣﺮا ﻣﺤﻞ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻗﺮار‬
‫ﻧﺪﻫﯿﺪ و ﺑﺮ ﻣﻦ درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ؛ زﯾﺮا درود ﺷﻤﺎ ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽرﺳﺪ«‪.‬‬
‫َ َّ‬ ‫اﷲ َ َ َّ‬
‫ﻲﻠﻋ إﻻ َر َّد ُ‬‫َ َ َ ْ َ َ ُ َ ِّ ُ َ َ‬ ‫َّ‬
‫ﻲﻠﻋ ُر ِ‬
‫وﻲﺣ ﺣﻰﺘ‬ ‫ِ‬ ‫َّ‬ ‫‪ -١٤١٠‬وﻋﻨﻪ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ ﻣِﻦ أﺣ ٍﺪ �ﺴﻠﻢ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َ ُ َّ َ َ ْ َّ َ َ‬
‫أرد ﻋﻠﻴ ِﻪ الﺴﻼم«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺳﻼم ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻗﻄﻊ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روﺣﻢ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺶ را ﺑﺪﻫﻢ«‪.‬‬
‫ََ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬
‫ﻴﻞ َﻣ ْﻦ ذﻛ ِْﺮ ُت ﻋ ِْﻨ َﺪهُ‪ ،‬ﻓﻠ ْﻢ ﻳُ َﺼ ِّﻞ َ َ َّ‬
‫ﻲﻠﻋ«‪.‬‬
‫َ ُ‬ ‫‪ -١٤١١‬وﻋﻦ ٍّ‬
‫ﻲﻠﻋ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲِ‪» :‬اﺒﻟ ِﺨ‬
‫) ‪(4‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺨﯿﻞ‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺎم ﻣﻦ ﻧﺰد او‬
‫ﺑﺮده ﺷﻮد و ﺑﺮ ﻣﻦ درود ﻧﻔﺮﺳﺘﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ‬ ‫ُ ً َْ ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َُْ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ﺑﻦ �ﺒﻴ ٍﺪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻊ رﺳﻮل اﷲ‪َ ‬رﺟﻼ ﻳﺪﻋﻮ ﻲﻓ ﺻﻼﺗ ِ ِﻪ ل ْﻢ‬ ‫‪ -١٤١٢‬وﻋﻦ ﻓﻀﺎﻟ ِ‬
‫ﺔ‬
‫َ َ َ َ ُ َّ َ َ ُ َ َ َ َُ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ ُ َ ِّ َ َ َّ ِّ َ َ َ ُ ُ‬ ‫ُ َ ِّ‬
‫ﺠﻞ ﻫﺬا«؛ �ﻢ دﺎﻋه �ﻘﺎل ﻪﻟ‪-‬‬ ‫�ﻤﺠ ِﺪ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬ولﻢ ﻳﺼﻞ ﻰﻠﻋ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ‬ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻋ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3510 :‬؛ و إرواء اﻟﻐﻠﯿﻞ‪ ،‬ش‪6 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2810 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7226 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪1796 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة‬
‫اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ 926 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5679 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1795 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2878 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2811 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪462‬‬
‫َّ َ َ َ ْ ُ ُ َ ِّ َ َ‬ ‫ِّ ُ ْ َ َ ُ‬ ‫َ َ َّ َ َ ُ ُ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ‬ ‫َْ َْ‬
‫�ه ِ‪» :-‬إِذا ﺻ� أﺣﺪ� ْﻢ ﻓﻠﻴﺒﺪأ ﺑِﺘﺤ ِﻤﻴ ِﺪ َر� ِﻪ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ‪َ ،‬واﺜﻟﻨﺎءِ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪َّ � ،‬ﻢ ﻳﺼ� ﻰﻠﻋ‬ ‫أو ﻟ ِﻐ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﻲﺒ‪َّ � ‬ﻢ ﻳﺪﻋﻮ �ﻌﺪ ﺑﻤﺎ ﺷ َ‬ ‫اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﺎء«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻓَﻀﺎﻟﻪ ﺑﻦ ﻋ‪‬ﺒ‪‬ﯿﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﻣﺮدي ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﺧﻮﯾﺶ‬
‫دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻧﻪ اﷲ را ﺑﻪﺑﺰرﮔﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﻮد و ﻧﻪ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﻋﺠﻠﻪ ﮐﺮد«‪ .‬ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ او‪ -‬ﯾﺎ ﺑﻪ دﯾﮕﺮي‪-‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﯾﮑﯽ از ﺷﻤﺎ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد‪ -‬و ﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ -‬ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﭘﺎﮐﺶ آﻏﺎز ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ؛ آنﮔﺎه ﻫﺮ دﻋﺎﯾﯽ راﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫در اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﻣﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻗﺒﺮ ﻣﺮا ﻣﺤﻞ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻗﺮار ﻧﺪﻫﯿﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﻣﻦ درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ؛ زﯾﺮا درود ﺷﻤﺎ ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺰرگداﺷﺖ ﻗﺒﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﺳﺎﻟﯽ ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺑﺎر ﺳﺮِ ﻗﺒﺮم ﻧﯿﺎﯾﯿﺪ و ﺑﺮاي زﯾﺎرت ﻗﺒﺮ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺎرِ‬
‫ﺳﻔﺮ ﻧﺒﻨﺪﯾﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﺣﺮام ﺑﻮدنِ ﺳﻔﺮ ﺑﻪﻗﺼﺪ زﯾﺎرت ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺼﺪش ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن در ﻣﺴﺠﺪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻧﻪ زﯾﺎرت‪ ‬ﻗﺒﺮِ آن ﺑﺰرﮔﻮار؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﻫﺮ ﻧﻤﺎز در ﻣﺴﺠﺪاﻟﻨﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺰار ﻧﻤﺎز در‬
‫ﻣﺴﺎﺟﺪ دﯾﮕﺮ ﻏﯿﺮ از ﻣﺴﺠﺪاﻟﺤﺮام‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮي دارد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬و ﺑﺮ ﻣﻦ درود‬
‫ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﺪ؛ زﯾﺮا درود ﺷﻤﺎ ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﯽرﺳﺪ«؛ ﻟﺬا ﻫﺮﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ -‬ﭼﻪ در‬
‫درﯾﺎ‪ ،‬ﭼﻪ در ﺧﺸﮑﯽ و ﭼﻪ ﺳﻮار ﺑﺮ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ‪ -‬و ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ‪ ،‬درود ﻣﺎ ﺑﻪ‬
‫آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽرﺳﺪ؛ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﺪﯾﻨﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﯾﺎ دور از آن‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻌﺪي‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﻦ ﺳﻼم ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻗﻄﻊ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روﺣﻢ را‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﺗﺎ ﺟﻮاب ﺳﻼﻣﺶ را ﺑﺪﻫﻢ«‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‪،‬‬
‫درﺑﺎرهي ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮ ﻗﺒﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽاﯾﺴﺘﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﮏ أﻳﻬﺎ ا ُّ‬
‫ﻨﻟﻲﺒ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪(3988 ،648) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬ش‪.1331 :‬‬
 ‫‪463‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ درودﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‪ ،‬و ﭘﺎرهاي از اﺷﮑﺎل‪...‬‬

‫ورﻤﺣﺔ اﷲ و�ﺮ�ﺗﻪ«؛ و ﻧﯿﺰ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻋﺎم و ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ و ﻓَﻀﺎﻟﻪ ﺑﻦ ﻋﺒﯿﺪ‪ $‬را ذﮐﺮ ﮐﺮده ﮐﻪ در‬
‫ﻫﺮ دو‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻠﻮات ﺑﺮ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ درﺑﺎرهي ﺣﺪﯾﺚ ﻓﻀﺎﻟﻪ‪‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ آن ﻣﺮد‪ ،‬در ﻧﻤﺎزش‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺗﺸﻬﺪ را ﺧﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﺛﻨﺎ و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﭘﺮوردﮔﺎر و ﻧﯿﺰ ﺑﺪون درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ دﻋﺎ ﮐﺮد‪ .‬روﺷﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﺸﻬﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺛﻨﺎ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اﷲ‪ ‬ﻣﯽآﯾﺪ؛ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬اﺘﻟﺤﻴﺎت ﷲ‬
‫والﺼﻠﻮات واﻟﻄﻴﺒﺎت«؛ و ﺳﭙﺲ ﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻗﺮار دارد؛ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ »الﺴﻼم‬
‫ﻰﻠﻋ اﻨﻟﻲﺒ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درود )ﺻﻠﻮات( ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﻢ و آنﮔﺎه دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﮔﻔﺘﻦ ﺳﻼم ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﺎ ﺻﻠﻮات ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﻪﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫اﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻼم و ﺻﻠﻮات‪ ،‬ﻫﺮ دو ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ َّ ُّ َ ُ ْ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ‬
‫ﻛﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﺠﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺧﺮج ﻋﻠﻴﻨﺎ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪� ‬ﻘﻠﻨﺎ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل‬ ‫ِ‬ ‫�ﻤﺪ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٤١٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َ ِّ َ َ ُ َ َّ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ ْ َ ُ َ ِّ ُ َ َ ْ َ َ َ ْ َ ُ َ ِّ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ‬
‫اﷲِ ﻗﺪ ﻋﻠِﻤﻨﺎ ﻛﻴﻒ �ﺴﻠﻢ ﻋﻠﻴﻚ‪ ،‬ﻓﻜﻴﻒ ﻧﺼ� ﻋﻠﻴﻚ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻗﻮلﻮا‪ :‬ا�َّ ﺻﻞ ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ‪،‬‬
‫ََ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َ َّ‬ ‫ْ َ َ َّ َ َ ٌ َ ٌ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َ َّ ْ َ َ َ‬ ‫ََ‬
‫آل‬
‫ﺎرك ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ وﻰﻠﻋ ِ‬ ‫آل إﺑﺮاﻫِﻴﻢ‪ ،‬إﻧﻚ ﻤﺣِﻴﺪ �ﻴﺪ‪ .‬ا�َّ ﺑ ِ‬ ‫آل �ﻤ ٍﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﺻﻠﻴﺖ ﻰﻠﻋ ِ‬ ‫وﻰﻠﻋ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ َ َ َّ َ َ ٌ َ ْ ٌ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ِﻴﻢ‪ ،‬إﻧﻚ ﻤﺣِﻴﺪ �ﻴﺪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬‫آل إﺑﺮاﻫ‬‫�ﻤ ٍﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﺑﺎر�ﺖ ﻰﻠﻋ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻋ‪‬ﺠﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺰدﻣﺎن آﻣﺪ؛ ﻋﺮض ﮐﺮدﯾﻢ‪:‬‬
‫اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻼم ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛) ‪ (2‬اﻣﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺻﻠﻮات‬
‫َ َ َ َّ ْ َ َ َ‬ ‫ُ َ َّ‬ ‫ََ‬ ‫َ ِّ َ َ ُ َ َّ‬
‫آل‬
‫آل �ﻤ ٍﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﺻﻠﻴﺖ ﻰﻠﻋ ِ‬ ‫ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ا�َّ ﺻﻞ ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ‪ ،‬وﻰﻠﻋ ِ‬
‫ُ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ﻰﻠﻋ آل إﺑ ْ َﺮا ِﻫ َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َ َّ َ َ‬ ‫ْ َ َ َّ َ َ ٌ َ ٌ‬
‫ﻴﻢ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫آل �ﻤ ٍﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﺑﺎر�ﺖ‬ ‫ﺎرك ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ وﻰﻠﻋ ِ‬ ‫ﻤﺣﻴﺪ �ﻴﺪ‪ .‬ا�َّ ﺑ ِ‬ ‫إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ‪ ،‬إﻧﻚ ِ‬
‫َّ َ َ ٌ َ ْ ٌ‬
‫ﻴﺪ«‪.‬‬ ‫ﻤﺣﻴﺪ �‬
‫إﻧﻚ ِ‬
‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٤١٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﺴﻌﻮ ٍد اﺒﻟﺪري‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬أﺗﺎﻧﺎ رﺳﻮل اﷲ‪َ ‬و� ُﻦ ﻲﻓ �ﻠِ ِﺲ ﺳﻌ ِﺪ ﺑﻦ‬
‫َ َ ْ َ ُ َ ِّ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ ِّ َ َ ْ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َ َ َ َ َ َ َُ َْ ُ ْ ُ َ‬
‫ﻌﺪ‪ :‬أم َﺮﻧﺎ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ أن ﻧﺼ� ﻋﻠﻴﻚ ﻳﺎ َرﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﻓﻜﻴﻒ ﻧﺼ�‬ ‫�ﺒﺎدة‪� ‬ﻘﺎل ﻪﻟ �ﺸ� �ﻦ ﺳ ٍ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6357 ،3370) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.406:‬‬

‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ در ﺗﺸﻬﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬اﻟﺴ‪‬ﻼم ﻋﻠﯿﮏ أﯾﻬﺎ اﻟﻨﺒﯽ ورﺣﻤﮥ اﷲ وﺑﺮﮐﺎﺗﻪ«‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪464‬‬
‫َ ِّ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ َّ َ َ َّ ْ َ َّ ُ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َْ َ َ َ َ َ‬
‫ﻋﻠﻴﻚ؟ ﻓﺴﻜﺖ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺣﻰﺘ �ﻤﻨيﻨﺎ �ﻧﻪ ل ْﻢ �ﺴﺄ ُﻪﻟ‪َّ � ،‬ﻢ ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻗﻮلﻮا‪ :‬ا�َّ ﺻﻞ‬
‫ُ َ َّ َ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ ْ َ َ ُ َ َّ َ َ َ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َ َّ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ ُ َ َّ َ َ َ‬
‫آل �ﻤ ٍﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺎ‬ ‫آل إﺑﺮاﻫِﻴﻢ‪ ،‬و�ﺎرِك ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ وﻰﻠﻋ ِ‬ ‫آل �ﻤ ٍﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﺻﻠﻴﺖ ﻰﻠﻋ ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ وﻰﻠﻋ ِ‬
‫َّ َ ُ َ َ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫ْ َ َ َّ َ َ ٌ َ ٌ‬ ‫َ َْ َ ََ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ﻴﺪ‪َ ،‬والﺴﻼم ﻛﻤﺎ ﻗﺪ ﻋﻠِﻤﺘ ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫آل إﺑﺮاﻫِﻴﻢ‪ ،‬إﻧﻚ ﻤﺣِﻴﺪ ِ‬‫ﺑﺎر�ﺖ ﻰﻠﻋ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺎ در ﻣﺠﻠﺲ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺎده‪ ‬ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ‬
‫ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰدﻣﺎن آﻣﺪ؛ ﺑﺸﯿﺮ ﺑﻦ ﺳﻌﺪ‪ ‬از آن ﺑﺰرﮔﻮار ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ؛ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺻﻠﻮات‬
‫ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آنﻗﺪر ﺳﮑﻮت ﮐﺮد ﮐﻪ آرزو ﮐﺮدﯾﻢ اي ﮐﺎش اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را از‬
‫آل‬
‫ََ‬ ‫َ ِّ َ َ ُ َ َّ‬
‫اﯾﺸﺎن ﻧﻤﯽﭘﺮﺳﯿﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ا�َّ ﺻﻞ ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ‪ ،‬وﻰﻠﻋ ِ‬
‫ُ َ َّ َ َ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ﻴﻢ‪َ ،‬و َ� ْ َ َ ُ َ َّ‬ ‫ﻰﻠﻋ آل إﺑ ْ َﺮا ِﻫ َ‬ ‫ُ َ َّ َ َ َ َّ ْ َ َ َ‬
‫آل‬‫آل �ﻤ ٍﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﺑﺎر�ﺖ ﻰﻠﻋ ِ‬ ‫ﺎرك ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ وﻰﻠﻋ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻤ ٍﺪ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﺻﻠﻴﺖ‬
‫ْ َ َ َّ َ َ ٌ َ ْ ٌ‬
‫ﻴﺪ«‪ -‬و اﻓﺰود‪» -:‬و ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ«‪.‬‬ ‫ﻤﺣﻴﺪ �‬ ‫إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ‪ ،‬إﻧﻚ ِ‬
‫َ ْ َ ُ َ ِّ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َُ‬
‫ﻴﺪ الﺴﺎ ِﻋ ِﺪي‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻛﻴﻒ ﻧﺼ� ﻋﻠﻴﻚ؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ٍ‬ ‫ﻤﺣ‬ ‫‪ -١٤١٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َْ َ ََ ْ ََ‬ ‫َ َ َ َّ ْ َ َ َ‬ ‫ُ‬
‫َ ِّ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� َّﻤﺪ َو َﻰﻠﻋ أ ْز َ‬ ‫َ ِّ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ‬
‫ﺎرك ﻰﻠﻋ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ِﻴﻢ‬ ‫ﻫ‬ ‫ا‬‫ﺮ‬ ‫إﺑ‬ ‫آل‬
‫ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻛ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫�‬‫ر‬ ‫ذ‬ ‫و‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﺟ‬
‫ِ‬ ‫ا‬‫و‬ ‫ٍ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺻ‬ ‫�‬
‫َّ‬ ‫ا‬ ‫ﻮا‪:‬‬ ‫»ﻗﻮل‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ِّ‬‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ َّ َ‬
‫�ﻴﺪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫آل إﺑﺮاﻫِﻴﻢ‪ ،‬إﻧﻚ ﻤﺣﻴﺪ ِ‬ ‫ﺟ ِﻪ وذر�ﺘِ ِﻪ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﺑﺎر�ﺖ ﻰﻠﻋ ِ‬ ‫�ﻤ ٍﺪ‪ ،‬وﻰﻠﻋ أزوا ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺣﻤﯿﺪ ﺳﺎﻋﺪي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ‬
‫اﺟ ِﻪ َوذ ِّر َّ� ِﺘ ِﻪ‪ ،‬ﻛ َﻤﺎ‬ ‫َ ِّ َ َ ُ َ َّ َ َ َ ْ َ‬
‫ﺷﻤﺎ ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﯿﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ا�َّ ﺻﻞ ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ وﻰﻠﻋ أزو ِ‬
‫ﻰﻠﻋ آل إﺑ ْ َﺮا ِﻫ َ‬ ‫َ َ َ َْ َ ََ‬ ‫ُ‬ ‫ﻴﻢ‪َ ،‬و َ� ْ َ َ ُ َ َّ َ َ َ ْ َ‬ ‫ﻰﻠﻋ آل إﺑ ْ َﺮا ِﻫ َ‬ ‫َ َّ ْ َ َ َ‬
‫ﻴﻢ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫اﺟ ِﻪ َوذ ِّر َّ� ِﺘ ِﻪ‪ ،‬ﻛﻤﺎ ﺑﺎر�ﺖ‬ ‫ﺎرك ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ‪ ،‬وﻰﻠﻋ أزو ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺻﻠﻴﺖ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َّ َ َ‬
‫�ﻴﺪ«‪.‬‬ ‫إﻧﻚ ﻤﺣﻴﺪ ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻋ‪‬ﺠﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.405:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2369 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.407:‬‬
‫)‪ (3‬ﺗﺮﺟﻤﻪي درود‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ و ﻫﻤﺴﺮان وﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ درود ﺑﻔﺮﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﺎﻧﺪان‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدي؛ و ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ و ﻫﻤﺴﺮان و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ ﺑﺮﮐﺖ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻦ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﺪان‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺑﺮﮐﺖ دادي‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺗﻮ‪ ،‬ﺳﺘﻮده و ﺑﺰرگ و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪي«‪.‬‬
 ‫‪465‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬اﻣﺮ ﺑﻪ درودﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﻓﻀﯿﻠﺖ‪ ‬آن‪ ،‬و ﭘﺎرهاي از اﺷﮑﺎل‪...‬‬

‫ﺻﻠﻮات ﺑﻔﺮﺳﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا اﻟﺒﺘﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻦ را آﻣﻮزش داده و‬
‫الﺴﻼم ﻋﻠﻴﻚ أﻳﻬﺎ اﻨﻟﻲﺒ ورﻤﺣﺔ اﷲ و�ﺮ�ﺗﻪ«‪ .‬ﻟﺬا ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ درود‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪َّ » :‬‬
‫ِّ َ ُ َ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار را ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ا�َّ َﺻﻞ َﻰﻠﻋ � َّﻤ ٍﺪ‪،‬‬
‫َُ‬ ‫ََ‬
‫آل � َّﻤ ٍﺪ‪ .«...‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از درود و ﺻﻠﻮات اﷲ ﺑﺮ ﺑﻨﺪه‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬ ‫وﻰﻠﻋ ِ‬
‫ﮐﻪ او را در ﺟﻤﻊ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن واﻻﻣﻘﺎﻣﺶ ﺑﺴﺘﺎﯾﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻣﻨﻈﻮر از آلﻣﺤﻤﺪ در‬
‫اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﭘﯿﺮوان آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا آل و ﺧﺎﻧﺪان ﻫﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﭘﯿﺮواﻧﺶ‬
‫اﻃﻼق ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﻧﺰدﯾﮑﺶ؛ ﻟﺬا در ﻣﺤﻞّ دﻋﺎ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ آل‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﻣﻌﻨﺎ ﮔﺮدد؛ زﯾﺮا ﺷﻤﺎرِ ﺑﯿﺶﺗﺮي را درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﯾﻦ‬
‫دﻋﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﮕﺮ واژهي »آل« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭘﯿﺮوان ﻧﯿﺰ ﺑﻪﮐﺎر‬
‫ﻣﯽرود؟‬
‫آري؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ َ َ ُ ُ َّ َ ُ َ ۡ ُ ٓ ْ َ َ ۡ َ ۡ َ َ َّ َ َ‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[٤٦ :‬‬ ‫اب ‪﴾٤٦‬‬
‫﴿و�وم �قوم ٱلساعة أدخِلوا ءال ف ِرعون أشد ٱلع ِ‬
‫ذ‬
‫و روزي ﮐﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﮔﺮدد‪) ،‬ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ (:‬ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن را وارد ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﻋﺬاب‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﺪ ﮐﻪ آل ﻓﺮﻋﻮن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻓﺮﻋﻮﻧﯿﺎن ﯾﺎ ﭘﯿﺮوان ﻓﺮﻋﻮن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻓﺮﻋﻮن در‬
‫رأس اﯾﻦﻫﺎ وارد دورخ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ۡ ُ ۡ‬ ‫َ ۡ ُ ُ َ ۡ َ ُ َ ۡ َ ۡ َ ٰ َ َ َ ۡ َ َ ُ ُ َّ َ ۡ‬
‫ار ۖ َو�ِئ َس ٱلوِ ۡرد ٱل َم ۡو ُرود ‪] ﴾٩٨‬ﻫﻮد‪[٩٨ :‬‬ ‫﴿�قدم قومهۥ يوم ٱل ِق�م ِة فأوردهم ٱ�‬
‫ﻓﺮﻋﻮن در روز رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ ﻗﻮﻣﺶ ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آﻧﺎن را وارد آﺗﺶ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬و ﭼﻪ‬
‫ﺑﺪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن وارد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ!‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫وﻰﻠﻋ آل إﺑ َﺮا ِﻫ َ‬
‫ﻴﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ » :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ و‬ ‫ِ‬ ‫»ﻛﻤﺎ ﺻﻠﻴﺖ ﻰﻠﻋ إﺑﺮا ِﻫﻴﻢ‬
‫ﭘﯿﺮوان اﺑﺮاﻫﯿﻢ درود ﻓﺮﺳﺘﺎدي«‪» .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ« ﺑﺎ ﺣﺮف »ﮐﺎف« در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻞ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺸﺒﯿﻪ‪ .‬در واﻗﻊ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﻪ اﻓﻌﺎلِ ﮔﺬﺷﺘﻪي اﷲ‪ ‬ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‬
‫و از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ‪ :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮ اﺑﺮاﻫﯿﻢ و ﺧﺎﻧﺪان و ﭘﯿﺮواﻧﺶ درود‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده اﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻨﮏ ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ و ﺧﺎﻧﺪان و ﭘﯿﺮواﻧﺶ درود ﺑﻔﺮﺳﺘﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﯾﻦ اﺷﮑﺎل‬
‫رﻓﻊ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﺮا درود و ﺻﻠﻮات ﺑﺮ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺗﺎﺑﻌﯽ از درود ﺑﺮ‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهﺗﺮﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫اﻻﻫﯽﺳﺖ؟! ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ؛ ﺣﺮف »ﮐﺎف« در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺮاي ﺗﻌﻠﯿﻞ اﺳﺖ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪466‬‬
‫َّ َ َ ٌ َ ٌ‬
‫ﻴﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﺳﺘﻮده‪ ،‬و ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺰت و ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و‬ ‫�‬
‫ﻤﺣﻴﺪ ِ‬
‫ﻧﻪ ﺗﺸﺒﯿﻪ‪» .‬إﻧﻚ ِ‬
‫ﭼﯿﺮهاي‪ .‬ﺣﻤﯿﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺤﻤﺪ و ﺳﺘﻮده‪ .‬و واژهي ﻣﺠﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از »ﻣﺠﺪ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي ﺷﮑﻮه و ﻋﻈﻤﺖ‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬ﭼﯿﺮﮔﯽ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫َُ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َ َّ َ َ َ‬
‫آل � َّﻤ ٍﺪ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺤﻤﺪ و ﺧﺎﻧﺪان و ﭘﯿﺮواﻧﺶ ﺑﺮﮐﺖ ﻋﻨﺎﯾﺖ‬
‫ﺎرك ﻰﻠﻋ �ﻤ ٍﺪ وﻰﻠﻋ ِ‬ ‫»ﺑ ِ‬
‫ﮐﻦ؛ »ﺑﺮﮐﺖ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺧﯿﺮِ ﻓﺮاوان و ﮔﺴﺘﺮده و ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش درود ﻓﺮﺳﺘﺎدن ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار‪ ‬اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻋﺒﺎرت »ﺻ� اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ«‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ دروديﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي اﯾﻦ درود ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬در ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﺸﺎن آوردهاﻧﺪ و ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﻔﺎظ درودي ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻣﺴﻌﻮد ﺑﺪري و ﻧﯿﺰ در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺣﻤﯿﺪ ﺳﺎﻋﺪي‪$‬‬
‫آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ اﻟﻔﺎظ درودي ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ََ َ‬
‫اﺟ ِﻪ‬‫و‬‫ﻰﻠﻋ أ ْز َ‬‫اﺑﻮﺣﻤﯿﺪ‪ ،‬ذﮐﺮ ﻫﻤﺴﺮان و ﻓﺮزﻧﺪان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ ...» :‬و‬
‫ِ‬
‫ُ‬
‫َوذ ِّر َّ� ِﺘ ِﻪ‪ .«...‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻧُﻪ ﻫﻤﺴﺮ داﺷﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﺶ را در ﻫﺸﺖ ﻧﻮﺑﺖ‬
‫در ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮده ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺳﻮده& ﻧﻮﺑﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& داد؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دو روز در ﺧﺎﻧﻪي ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﻮد‪ :‬ﯾﮑﯽ ﻧﻮﺑﺖ ﺧﻮد ﻋﺎﯾﺸﻪ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻧﻮﺑﺖ‪‬‬
‫ﺳﻮده‪ .$‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻮﺑﺖ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻫﻤﺴﺮان را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺑﻪﻋﺪاﻟﺖ رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -15‬ﮐﺘﺎب‪ :‬اذﮐﺎر‬

‫‪ -244‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫�َُ‬‫َ َ ۡ ُ َّ َ ۡ‬
‫]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٤٥ :‬‬ ‫�﴾‬ ‫﴿و�ِ�ر ٱ�ِ أ‬
‫و ذﮐﺮ و ﯾﺎد اﷲ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ ۡ ُُ ٓ ۡ ُ ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٥٢ :‬‬ ‫و� أذك ۡر� ۡم﴾‬‫﴿فٱذكر ِ‬
‫ﭘﺲ ﻣﺮا ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎ را ﯾﺎد ﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ ّ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫ون ٱ َ ۡ َ َ ۡ‬ ‫َ ۡ َ َ َ ُّ ٗ َ َ ٗ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ‬
‫ال‬
‫�ه ِر مِن ٱلقو ِل ب ِٱلغدوِ وٱ�ص ِ‬ ‫﴿ َوٱذكر َّر َّ�ك ِ� �فسِك ت�� وخِيفة ود‬
‫�ن ّم َِن ٱ ۡل َ� ٰفل َ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٢٠٥ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٢٠٥‬‬ ‫ِ‬ ‫و� ت‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرت را )ﺑﺎ ﺗﺪﺑﺮ و( در )ژرﻓﺎي( وﺟﻮدت‪ ،‬ﺑﺎﻣﺪاد و ﺷﺎﻣﮕﺎه ﺑﺎ زاري و ﺑﯿﻢ و ﺑﺪون ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﮐﺮدن ﺻﺪا ﯾﺎد ﮐﻦ و از ﻏﺎﻓﻼن ﻣﺒﺎش‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ٗ َّ َ َّ ُ ۡ ُ ۡ ُ َ‬
‫]اﳉﻤﻌﺔ‪[١٠ :‬‬ ‫ِحون ‪﴾١٠‬‬ ‫﴿وٱذكروا ٱ� كثِ�� لعل�م �فل‬
‫و اﷲ را ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ ۡ ۡ‬
‫ت‬ ‫ت َوٱل�ٰنِتِ� َوٱل�ٰن ِ�ٰ ِ‬ ‫ت َوٱل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ‬ ‫﴿إِن ٱل ُمسل ِ ِم� َوٱل ُمسل ِ�ٰ ِ‬
‫ۡ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ت‬ ‫ت َوٱل�ٰشِ ِع� َوٱل�ٰشِ � ٰ ِ‬ ‫�ن َوٱل� ٰب ِ َ� ٰ ِ‬ ‫ل� ٰ� َ‬
‫ت وٱ ِ ِ‬ ‫َوٱل� ٰ ِد�ِ� َوٱل� ٰدِ� ٰ ِ‬
‫� فُ ُر َ‬ ‫�ٰفظ َ‬ ‫ۡ َ‬ ‫� َوٱ َّ ٰٓ َ‬ ‫ل��م َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ َ َ ّ َ‬ ‫ۡ َ َ ّ َ‬
‫وج ُه ۡم‬ ‫ت َوٱل ِ ِ‬ ‫ل��ِ� ٰ ِ‬ ‫ت َوٱ ٰٓ ِ ِ‬ ‫َوٱل ُمتص ِد�ِ� َوٱل ُمتصدِ� ٰ ِ‬
‫َ‬ ‫ت أَ َع َّد ٱ َّ ُ‬ ‫� َكث ِ ٗ‬ ‫ۡ َ َ‬
‫� ل َ ُهم َّم ۡغفِ َر ٗة َوأ ۡجراً‬ ‫َّ‬
‫�� َوٱل� ٰك َِ� ٰ ِ‬ ‫�ن ٱ َّ َ‬ ‫َ َّ‬
‫ل� ٰكِر َ‬ ‫ت وٱ‬‫َوٱل�ٰفِ�ٰ ِ‬
‫ِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٣٥ :‬‬ ‫يما‪﴾٣٥‬‬‫َع ِظ ٗ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬و ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻣﺆﻣﻦ‪ ،‬و ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدار‪ ،‬و‬
‫ﻣﺮدان و زﻧﺎن راﺳﺖﮔﻮ و ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺮدﺑﺎر‪ ،‬و ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﻓﺮوﺗﻦ‪ ،‬و ﻣﺮدان و زﻧﺎن‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪468‬‬

‫ﺻﺪﻗﻪدﻫﻨﺪه و ﻣﺮدان و زﻧﺎن روزهدار‪ ،‬و ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﭘﺎكداﻣﻦ و ﻣﺮدان و زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ را‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﺑﺮاﯾﺸﺎن آﻣﺮزش و ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ آﻣﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ّ ُ ُ ُ ۡ َٗ ََ ً‬ ‫َ َ‬
‫صي� ‪﴾٤٢‬‬‫�� ‪ ٤١‬وسبِحوه ب�رة وأ ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ َّ� َ‬
‫ِين َء َام ُنوا ٱ ۡذك ُروا ٱ َّ َ‬
‫� ذِك ٗر� كث ِ ٗ‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٤٢ ،٤١ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! اﷲ را ﺑﺴﯿﺎر ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ و ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم او را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫آﯾﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ در اﯾﻦﺑﺎره وﺟﻮد دارد‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮐﺘﺎب اذﮐﺎر ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اذﮐﺎر‪ ،‬ﺟﻤﻊ ذﮐﺮ اﺳﺖ و ﻣﺮاد از آن‪ ،‬ذﮐﺮِ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وي ﺿﻤﻦ ﮔﺸﻮدن اﯾﻦ‬
‫ﺑﺨﺶ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ را ﺑﻪ »ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن« اﺧﺘﺼﺎص داده و ﭼﻨﺪﯾﻦ آﯾﻪ در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ذﮐﺮِ اﷲ‪ ‬زﺑﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻗﻠﺒﯽ و ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎ و ﺟﻮارح اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ذﮐﺮ ﻗﻠﺒﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﻔﮑﺮ و اﻧﺪﯾﺸﯿﺪن اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻧﺎمﻫﺎ‪ ،‬ﺻﻔﺎت‪ ،‬اﺣﮑﺎم‪،‬‬
‫اﻓﻌﺎل و آﯾﺎت اﻻﻫﯽ ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﺪ‪ .‬ذﮐﺮ زﺑﺎﻧﯽ ﻫﻢ ﮐﻪ روﺷﻦ اﺳﺖ و ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺮ ﺳﺨﻦ ﯾﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﺎريﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪» :‬ﻻ�إﻻاﷲ«‪،‬‬
‫»ﺳﺒﺤﺎناﷲ«‪» ،‬اﷲ اﻛﺮﺒ« و ﻧﯿﺰ ﺗﻼوت ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﺳﻨﺖ و ﻣﻄﺎﻟﻌﻪي ﮐﺘﺎبﻫﺎي‬
‫دﯾﻨﯽ و ﻧﯿﺰ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬و‪...‬؛ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﺳﺒﺐ ﺗﻘﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽِ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﺎ اﻓﻌﺎل ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ذﮐﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ‬ﺑﺎ اﻧﺪام و ﺟﻮارح‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻧﺠﺎم ﻫﺮ ﻋﻤﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﯿﺎم در ﻧﻤﺎز و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ رﮐﻮع‪ ،‬ﺳﺠﺪه و ﻧﺸﺴﺘﻦ؛ اﻣﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ذﮐﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻦِ »ﻻ�إﻻاﷲ«‪» ،‬ﺳﺒﺤﺎناﷲ«‪» ،‬اﷲ اﻛﺮﺒ« و »اﺤﻟﻤﺪﷲ« و‪...‬؛ اﻣﺎ‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮمِ ذﮐﺮ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﯾﺎﺗﯽ درﺑﺎرهي ذﮐﺮ آورده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪469‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬
‫ً‬ ‫ۡ ٗ َ‬ ‫�� ‪َ ٤١‬و َس ّب ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ َّ‬ ‫ُ ْ ۡ ُ‬
‫ِين َء َامنوا ٱذك ُروا ٱ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫وه بُ� َرة َوأ ِ‬
‫صي� ‪﴾٤٢‬‬ ‫ح ُ‬ ‫� ذِك ٗر� كث ِ ٗ‬ ‫�� ُّ� َها ٱ� َ‬
‫﴿ ٰٓ‬
‫ِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٤٢ ،٤١ :‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! اﷲ را ﺑﺴﯿﺎر ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ و ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم او را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار داده و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻣﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ او را ﻓﺮاوان و در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل و در ﻫﺮ ﻣﮑﺎن و زﻣﺎﻧﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در اﺑﺘﺪاي روز‬
‫و اﺑﺘﺪاي ﺷﺐ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻟﺤﻈﺎت ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﳉﻤﻌﺔ‪[١٠ :‬‬ ‫ِحون ‪﴾١٠‬‬
‫ۡ‬ ‫َّ‬
‫ٗ َ ُ ۡ ُ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َوٱ ۡذ ُك ُروا ْ ٱ َّ َ‬
‫� كثِ�� لعل�م �فل‬
‫و اﷲ را ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫دﺳﺘﻮر ﺑﻪ ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ‬در ﺿﻤﻦِ اﻣﺮ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺪاري در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ٗ‬
‫يت ۡم ف َِئة فٱثبُ ُتوا َوٱذك ُروا ٱ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ِين َء َام ُن ٓوا إذا لق ُ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ‬
‫�� ل َعل� ۡم‬‫� كث ِ ٗ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫�‬ ‫���ها ٱ‬‫﴿ ٰٓ‬
‫ُۡ ُ َ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٤٥ :‬‬ ‫ِحون‪﴾٤٥‬‬ ‫�فل‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﯽ )از دﺷﻤﻦ( روﺑﻪرو ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و اﷲ را زﯾﺎد ﯾﺎد‬
‫ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده ﮐﻪ ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬او‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﭘﺎﯾﺪاري و‬
‫ﭘﯿﺮوزي در ﺑﺮاﺑﺮِ دﺷﻤﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺮوزي ﯾﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ‪ ،‬واژهي ﺟﺎﻣﻌﯽﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻫﺪف‪ ‬دلﺧﻮاه و رﻫﺎﯾﯽ از ﻫﺮ اﻣﺮ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ َ ٓ‬ ‫لصلَ ٰو َة َ� ۡن َ ٰ‬
‫� َع ِن ٱلف ۡحشاءِ‬ ‫ك م َِن ٱ ۡلك َِ�ٰب َوأَق ِم ٱ َّ‬
‫لصلَ ٰوةَ ۖ إ َّن ٱ َّ‬ ‫ُۡ َ ٓ ُ ِ َ َۡ َ‬
‫﴿ٱتل ما أو� إِ�‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ ۡ َ َ‬ ‫ۡ َ ُ َ َّ ُ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َ َ ۡ َّ‬
‫]اﻟﻌﻨﻜﺒﻮت‪[٤٥ :‬‬ ‫� َ�عل ُم َما تصن ُعون ‪﴾٤٥‬‬ ‫َوٱل ُمنك ِر� َو�ِ� ُر ٱ�ِ أ�� ۗ وٱ‬
‫آنﭼﻪ را ﮐﻪ از اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻪ ﺗﻮ وﺣﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮان و ﻧﻤﺎز را ﺑﺮﭘﺎ دار‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﻧﻤﺎز از‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪ .‬و ذﮐﺮ و ﯾﺎد اﷲ‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ ۡ ُ َّ َ ۡ‬
‫�َُ‬
‫�﴾ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻟﻬﯽ ﮐﻪ ﴿و�ِ�ر ٱ�ِ أ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﯾﺎد و ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه‪:‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﻮم‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﻗﻠﺒﺶ زﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد و در ﻧﻤﺎز‪ ،‬اﷲ‪ ‬را ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪470‬‬

‫ﺿﻤﻦ ﺑﯿﺎن ﭘﺎرهاي از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ‬زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮدار‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ َّ ٰ َ َّ َ َ ٗ َ َّ ٰ َ ٰ َ َ َّ َّ ُ َ ُ َّ ۡ َ ٗ َ َ ۡ ً َ‬
‫ت أعد ٱ� لهم مغفِرة وأجرا ع ِظيما ‪﴾٣٥‬‬ ‫﴿وٱل�ك ِِر�ن ٱ� كث ِ�� وٱل�كِ� ِ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٣٥ :‬‬
‫و ﻣﺮدان و زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ را ﺑﺴﯿﺎر ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﺑﺮاﯾﺸﺎن آﻣﺮزش و ﭘﺎداش ﺑﺰرﮔﯽ آﻣﺎده‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ ُُ ٓ َۡ ُۡ ُ ۡ َ ۡ ُُ ْ ََ َ ۡ‬
‫� ُف ُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٥٢ :‬‬ ‫ون ‪﴾١٥٢‬‬
‫ِ‬ ‫ر‬ ‫و� أذكر�م وٱشكروا ِ� و� ت‬ ‫﴿فٱذكر ِ‬
‫ﭘﺲ ﻣﺮا ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ ﻣﻦ ﻧﯿﺰ ﺷﻤﺎ را ﯾﺎد ﮐﻨﻢ و ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎﺳﻢ را ﺑﻪ ﺟﺎي آورﯾﺪ و ﻣﺮا ﻧﺎﺳﭙﺎﺳﯽ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫آﯾﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ از اﯾﻦ دﺳﺖ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ اﺳﺖ و ﺑﻪ ذﮐﺮ و‬
‫ﯾﺎد‪ ‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻪ و درازﮐﺸﯿﺪه‪،‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺘﻮده و ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده ﮐﻪ آﻧﺎن‪ ،‬ﺧﺮدﻣﻨﺪﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ّ ُ ْ ۡ َ َۡ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫﴿إ َّن � َخلق ٱ َّ‬
‫لس َ� ٰ َ� ٰ ِ َ‬
‫ب‬ ‫ت ِ�و ِ� ٱ�ل�ٰ ِ‬ ‫ت وٱ�� ِض وٱختِ� ٰ ِف ٱ ۡ� ِل وٱ�هارِ �� ٰ ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ ۡ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َ ٰ ٗ َ ُ ُ ٗ َ َ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫‪ ١٩٠‬ٱ�ِين يذكرون ٱ� ق ِ�ما و�عودا و� جنو� ِ ِهم و�تفكرون ِ� خل ِق‬
‫ك َفقِ َنا َع َذ َ‬‫َ َّ َ َ َ َ ۡ َ َ ٰ َ َ ٰ ٗ ُ ۡ َ ٰ َ َ‬ ‫َۡ‬ ‫ٱ َّ َ َ‬
‫اب ٱ�َّارِ ‪﴾١٩١‬‬ ‫ت َوٱ�� ِض ر�نا ما خلقت �ذا � ِط� سب�ن‬ ‫لس� ٰ� ٰ ِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٩١ ،١٩٠ :‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ در آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﮔﺮدش ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮدﻣﻨﺪان وﺟﻮد‬
‫دارد؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮﻫﺎ آرﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫در آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ )و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ (:‬اي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺎ! اﯾﻦ را ﺑﯿﻬﻮده‬
‫ﻧﯿﺎﻓﺮﯾﺪهاي؛ ﺗﻮ ﭘﺎﮐﯽ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺎ را از آﺗﺶ دوزخ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره در ﯾﺎد و ذﮐﺮِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي زﺑﺎن دﺷﻮار‬
‫ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮ دم ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ اﯾﻦ اذﮐﺎر را ﺑﺮ زﺑﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ‪» :‬ﻻ�إﻻاﷲ وﺳﺒﺤﺎن اﷲ‬
‫واﺤﻟﻤﺪ ﷲ واﷲ اﻛﺮﺒ«‪ .‬ﮐﺎرِ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎدهايﺳﺖ و اﺟﺮ و ﺛﻮاب ﻓﺮاواﻧﯽ ﻫﻢ دارد‪ .‬اﻣﯿﺪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﮐﻪ او را ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪471‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬
‫َ ََ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ ِّ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎن‬
‫ﺎن‪ ،‬ﺛ ِﻘﻴﻠﺘ ِ‬
‫ﺎن ﻰﻠﻋ الﻠﺴ ِ‬ ‫‪ -١٤١٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻠﻛِﻤﺘ ِ‬
‫ﺎن ﺧ ِﻔﻴﻔﺘ ِ‬
‫ُْ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ْ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻟﻌﻈﻴﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ِ‬ ‫الﺮﻤﺣ ِﻦ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲِ َو ِﺤﺑﻤ ِﺪه ِ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲِ‬ ‫ﺎن إِﻰﻟ‬
‫ان‪ ،‬ﺣﺒِيﺒﺘ ِ‬
‫ِﻲﻓ ال ِﻤ� ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو ﮐﻠﻤﻪ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن‬
‫ﺳﺒﮏ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ در ﺗﺮازوي اﻋﻤﺎل ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﺒﻮب ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن‬
‫ُ ْ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ْ َ َ‬
‫اﻟﻌﻈﻴﻢ«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﷲ َو ِﺤﺑﻤ ِﺪهِ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫ﷲ‬ ‫اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫َ َْ ُ‬ ‫َ ْ َُ َ ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ُ‬
‫اﺤﻟﻤﺪ ﷲِ‪َ ،‬وﻻ �‬ ‫‪ -١٤١٧‬وﻋﻨﻪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻷن أﻗﻮل‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲِ‪ ،‬و‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُ َ ُ ْ َ ُ َ َ ُّ َ َّ َّ َ َ َ ْ َ َ ْ َّ ْ ُ‬
‫إﻲﻟ مِﻤﺎ ﻃﻠﻌﺖ ﻋﻠﻴ ِﻪ الﺸﻤﺲ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫إِﻻ اﷲ‪ ،‬واﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬أﺣﺐ‬
‫ُ ْ َ َ‬
‫ﷲ‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﻢ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫ُ َ ُ ْ‬
‫أ� َ ُ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﺮﺒ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮ آن ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﷲ‪َ ،‬وﻻ � إِﻻ اﷲ‪ ،‬واﷲ‬ ‫َواﺤﻟَﻤﺪ ِ‬
‫دوﺳﺖداﺷﺘﻨﯽﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ‬ ‫ُ َّ ُ َ‬
‫اﷲ َوﺣﺪهُ ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ُﻪﻟ‪ُ ،‬ﻪﻟ‬ ‫‪ -١٤١٨‬وﻋﻨﻪ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل ﻻ � إِﻻ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ َ ْ‬ ‫ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ َ ْ َ ٌ‬
‫ﺎب‬ ‫الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ﻗ ِﺪﻳﺮ‪ِ ،‬ﻲﻓ ﻳﻮمٍ ﻣِﺌﺔ مﺮ ٍة ﺎﻛﻧﺖ ﻪﻟ ﻋﺪل ﻋ ِ‬
‫ﺮﺸ ِرﻗ ٍ‬
‫ُ َ ْ َ ُ َ ُ َ َ َ َ ُ َ ْ َ ْ ُ َ ُ َ ِّ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ ً َ َّ ْ َ َ َ ُ َ َ َ َّ‬
‫ﺎن ﻳ ْﻮﻣﻪ ذل ِﻚ ﺣﻰﺘ‬ ‫ﺣﺮزا ﻣِﻦ الﺸﻴﻄ ِ‬ ‫و�ﺘِﺒﺖ ﻪﻟ ﻣِﺌﺔ ﺣﺴﻨ ٍﺔ‪ ،‬و�ِﻴﺖ �ﻨﻪ ﻣِﺌﺔ ﺳيﺌ ٍﺔ‪ ،‬و�ﻧﺖ ﻪﻟ ِ‬
‫َّ َ ُ ٌ َ َ ْ َ َ ْ ُ‬ ‫ﻀ َﻞ م َِّﻤﺎ َﺟ َ‬‫ُْ َ ََْ َ َ َ ٌ َْ َ‬
‫ﺎء ﺑ ِ ِﻪ إِﻻ رﺟﻞ ﻋ ِﻤﻞ أ�ﺮﺜ ﻣِﻨﻪ«‪.‬‬ ‫ﺄت أﺣﺪ ﺑِﺄﻓ‬
‫�ﻤ ِﻲﺴ‪ ،‬ولﻢ ﻳ ِ‬
‫َ ْ َ َ َ َّ ُ َّ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ َ ْ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫وﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل ﺳﺒﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَﻤ ِﺪه ِ‪ ،‬ﻲﻓ ﻳﻮمٍ ﻣِﺌﺔ مﺮ ٍة‪ ،‬ﺣﻄﺖ ﺧﻄﺎﻳﺎه‪ ،‬و�ن ﺎﻛﻧﺖ ﻣِﺜﻞ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ََ َ ْ‬
‫اﺒﻟﺤ ِﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ز� ِﺪ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ روزاﻧﻪ ﺻﺪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ‬
‫ﻞﻛ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء ﻗَ ِﺪ ٌ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ‬
‫ﻳﺮ‪ ،‬ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‬ ‫� ِإﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ‬
‫آزاد ﮐﺮدن ده ﺑﺮده ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ و ﺻﺪ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﺻﺪ ﮔﻨﺎه از‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮدد و آن روز ﺗﺎ ﻏﺮوب‪ ،‬از ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎن ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﯿﭻﮐﺲ‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻬﺘﺮ از او اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از او اﯾﻦ ذﮐﺮ را ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6406 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2694:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2695:‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6403 ،3293) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2691:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪472‬‬
‫َ‬
‫و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ روزاﻧﻪ ﺻﺪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ُ :‬ﺳﺒْ َﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﭘﺎك‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﮐﻒ‪ ‬درﯾﺎ‪ ،‬ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻫﺮ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دو ﮐﻠﻤﻪ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺳﺒﮏ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ در‬
‫ُ ْ َ َ‬
‫ﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ‪،‬‬
‫ﺗﺮازوي اﻋﻤﺎل ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﺒﻮب ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫ُ ْ َ َ‬
‫اﻟﻌﻈﻴﻢ«‪ .‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن را وزن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﯾﻦ دو ﮐﻠﻤﻪ را در‬
‫ِ‬ ‫ﷲ‬
‫ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫ﯽ اﯾﻦ دو ﮐﻠﻤﻪ در ﺗﺮازو ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺿﻤﻦِ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر‬ ‫ﺗﺮازو ﻣﯽﻧﻬﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻨ ِ‬
‫رﺣﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻦ دو ﮐﻠﻤﻪ را دوﺳﺖ دارد؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺛﻮاب ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻋﻤﻠﯽ را دوﺳﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎمدﻫﻨﺪهي آنرا ﻧﯿﺰ دوﺳﺖ دارد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت‬
‫ُ ْ َ َ‬
‫ﷲ‬
‫دﯾﮕﺮ‪ :‬اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ دو ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ اﻻﻫﯽ را ﺟﻠﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ ِه‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را از ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ‪ ،‬ﭘﺎك ﻣﯽداﻧﯽ و اذﻋﺎن‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ؛ ذﮐﺮ ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﺤﻤﯿﺪ در ﮐﻨﺎرِ ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮِ‬
‫ﮐﻤﺎلِ ﻟﻄﻒ و اﺣﺴﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﯿﺰ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﮐﻤﺎلِ ﻋﻠﻢ و‬
‫ﺣﮑﻤﺖ و دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﺻﻔﺎت واﻻ و ﮐﺎﻣﻞِ اﻻﻫﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ُ ْ َ َ‬
‫اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ‪ ‬داراي ﻋﻈﻤﺖ و ﺟﻼل و ﺷﮑﻮه اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ‬
‫ِ‬ ‫ﷲ‬
‫ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫و ﻫﯿﭻﮐﺲ در ﻗﺪرت‪ ،‬ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬و ﻋﻠﻢ‪ ،‬از او ﺑﺰرگﺗﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ او در ذات و ﺻﻔﺎﺗﺶ‬
‫ﺑﺰرگ و ﺑﯽﻫﻤﺘﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اي ﺑﻨﺪهي ﺧﺪا! ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ دو ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﺮ زﺑﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎش؛ زﯾﺮا ﺑﺮ زﺑﺎن راﻧﺪنِ‬
‫اﯾﻦ دو ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﮐﺎر دﺷﻮاري ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻢ در ﺗﺮازوي اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻦ اﺳﺖ و ﻫﻢ‬
‫ﻣﺤﺒﻮبِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﯾﻦ دو ﮐﻠﻤﻪ را ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ‬
‫ُ ْ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ْ َ َ‬
‫اﻟﻌﻈﻴﻢ‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﷲ َو ِﺤﺑﻤ ِﺪهِ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫ﷲ‬ ‫زﺑﺎن ﺑﺮاﻧﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫ُ ْ َ َ‬
‫ﷲ‪،‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ دوم‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﻢ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫ُ َ ُ ْ‬
‫أ� َ ُ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﺮﺒ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﺮ آن ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﷲ‪َ ،‬وﻻ � ِإﻻ اﷲ‪ ،‬واﷲ‬
‫َواﺤﻟَﻤﺪ ِ‬
‫دوﺳﺖداﺷﺘﻨﯽﺗﺮ اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ اذﮐﺎر‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ از ﺗﻤﺎم دﻧﯿﺎ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﻧﯿﺰ اذﮐﺎرِ ﺳﺒﮑﯽﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ اذﮐﺎر‪ ،‬ﮐﺎر دﺷﻮاري ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺮوزه ﻣﺮدم‪،‬‬
 ‫‪473‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬

‫دﺷﺖ و درﯾﺎ‪ ،‬و زﻣﯿﻦ و آﺳﻤﺎن را درﻣﯽﻧﻮردﻧﺪ و ﺳﺨﺘﯽ و ﺧﻄﺮِ ﺳﻔﺮ را ﺑﻪ ﺟﺎن‬
‫ﻣﯽﺧﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻧﺪﮐﯽ از ﻣﺎل و ﺛﺮوت دﻧﯿﺎ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ؛ و ﺷﺎﯾﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ آنﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺮﺳﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺷﮕﻔﺘﺎ ﮐﻪ در اﻧﺠﺎمِ اﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺰرگ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﺒﮏ و آﺳﺎن‪،‬‬
‫ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﭼﺮاﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﺳﺴﺘﯽ وا ﻣﯽدارد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬در‬
‫ﺣﺎﻟﯽﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ اذﮐﺎر را از ﻫﻤﻪي دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫دوﺳﺖ دارد‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﮔﺮ ﻫﻤﻪي دﻧﯿﺎ از آنِ ﺗﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻤﯿﺮي‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻪ درد‪‬ت‬
‫ﺎن اﷲ‪َ ،‬واﺤﻟ َ ْﻤ ُﺪ ﷲ‪َ ،‬وﻻ � إﻻ ُ‬ ‫ُ ْ َ َ‬
‫اﷲ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣﯽﺧﻮر‪‬د و ﭼﻪ اﺳﺘﻔﺎدهاي از آن ﻣﯽﺑ‪‬ﺮي؟ اﻣﺎ ﺳﺒﺤ‬
‫أ� َ ُ‬‫َ ُ ْ‬
‫ﺮﺒ‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎريﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺪرش را ﺑﺪاﻧﯿﻢ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬ ‫واﷲ‬
‫َ َ‬ ‫�ع َ‬‫ت َخ ۡ ٌ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫َ َ َ ُ َ َ ُ َ َ ٰ ُّ ۡ َ َ َ ٰ َ ٰ ُ َّ‬
‫ل� ٰل َِ�ٰ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬
‫ِند َر ّ�ِك ث َو ٗابا‬ ‫﴿ٱلمال وٱ�نون زِ�نة ٱ�يوة ِ ٱ��ياۖ وٱل�قِ�ت ٱ‬
‫َ َ ٌۡ َ ٗ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٤٦ :‬‬ ‫� أ َم� ‪﴾٤٦‬‬ ‫وخ‬
‫ﻣﺎل و ﻓﺮزﻧﺪان‪ ،‬زﯾﻮر زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ‬ﭘﺎﯾﺪار‪ ،‬ﻧﺰد ﭘﺮوردﮔﺎرت از ﻧﻈﺮ ﭘﺎداش‪،‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮ و اﻣﯿﺪﺑﺨﺶﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﺻﺖ را ﺑﺮاي اﻧﺠﺎم ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫َ َ َ ُ َُ‬ ‫ُ ْ َ‬
‫اﷲ َوﺣﺪ ُه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻮم‪ :‬ﻫﺮﮐﻪ روزاﻧﻪ ﺻﺪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ � إِﻻ‬
‫ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء ﻗَ ِﺪ ٌ‬
‫ﻳﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻓﻀﺎﯾﻞ ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪي ذﯾﻞ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪:‬‬ ‫الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬ﭘﺎداﺷﯽ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ آزاد ﮐﺮدن ده ﺑﺮده ﺑﻪ او ﻣﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫دوم‪ :‬و ﺻﺪ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮاﯾﺶ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﻮم‪ :‬و ﺻﺪ ﮔﻨﺎه از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرم‪ :‬و آن روز ﺗﺎ ﻏﺮوب‪ ،‬از ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎن ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﭘﻨﺠﻢ‪ :‬و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻬﺘﺮ از او اﻧﺠﺎم ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از او اﯾﻦ‬
‫ذﮐﺮ را ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ُ ْ َ‬
‫اﷲ َوﺣﺪ ُه ﻻ‬ ‫اﯾﻦﻫﺎ ﻓﻀﺎﯾﻞِ ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮاي ﮔﻔﺘﻦِ ﻻ � ِإﻻ‬
‫َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء ﻗَ ِﺪ ٌ‬
‫ﻳﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر آﺳﺎن‬ ‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻣﯽآﯾﯿﺪ‪ ،‬در ﺑﯿﻦ راه ﯾﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ در اﻧﺘﻈﺎر ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﺪ ﯾﺎ ﭘﺲ از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ‪ ،‬اﯾﻦ ذﮐﺮ را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از اذﮐﺎر و‬
‫ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آن ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ و در اﺑﺘﺪاي روز آنرا‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪474‬‬

‫ﺑﮕﻮﯾﺪ ﺗﺎ در ﻃﻮل آنروز از ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎن ﺣﻔﺎﻇﺖ ﺷﻮد‪.‬‬

‫َ‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ »ﻫﺮﮐﺲ روزاﻧﻪ ﺻﺪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ُ :‬ﺳﺒْ َﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ ِه‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ ﭘﺎك ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫َ‬
‫اﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي ﮐﻒ‪ ‬درﯾﺎ‪ ،‬ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ُﺳﺒْ َﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ را در ﭘﺎﯾﺎن‬
‫روز ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﺗﺎ ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آن روز ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺤﻮ ﺷﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻟﺤﻈﺎت‬
‫ﻋ‪‬ﻤﺮ ﻣﺎ ﻓﺮﺻﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ دوﺑﺎره ﺗﮑﺮار ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ ﭘﺲ ﻟﺤﻈﺎت زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻧﺠﺎم اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎيِ آﺳﺎن ﮐﻪ ﺛﻮاب ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‪ ،‬ﻏﻨﯿﻤﺖ ﺷﻤﺎرﯾﻢ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ ﮐﻪ ذﮐﺮ و ﺷﮑﺮ او را ﺑﻪﺟﺎي آورﯾﻢ و ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬
‫َ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ْ َ‬
‫اﷲ َوﺣﺪهُ ﻻ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل ﻻ � إِﻻ‬ ‫اﻷﻧﺼﺎري‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ِّ‬
‫أﻳﻮب‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٤١٩‬وﻋﻦ‬
‫ِ‬ ‫ْ‬
‫َ َ ََ ْ ََْ َََْ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َُ َُ ُ ُ َ ُ َ ُ َ َ َ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ﻗ ِﺪﻳﺮ‪ ،‬ﻋﺮﺸ مﺮ ٍ‬
‫ات‪ ،‬ﺎﻛن ﻛﻤﻦ أ�ﺘﻖ أر�ﻌﺔ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ ََ ْ َ َ‬ ‫ُْ‬
‫ﺪﻟ إﺳﻤﺎ�ِﻴﻞ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫أ�ﻔ ٍﺲ ﻣﻦ و ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ده ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ �‬
‫ﻞﻛ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء ﻗَ ِﺪ ٌ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ‬
‫ﻳﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫ِإﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ‬
‫ﭼﻬﺎر ﺑﺮده از ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬را آزاد ﮐﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ُ ْ ُ َ َ َ ِّ َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ٍّ َ َ َ َ‬
‫ﺮﺒك ﺑِﺄﺣﺐ الﺎﻠﻜ ِم إِﻰﻟ اﷲِ؟ إن‬ ‫ِ‬ ‫ﺧ‬ ‫أ‬ ‫أﻻ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﻲﻟ‬
‫‪ -١٤٢٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ذر‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗ ِ‬
‫ﺎل‬
‫ْ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫أﺣ َّﺐ الﺎﻠﻜ ِم إِﻰﻟ اﷲِ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲِ َو ِﺤﺑَﻤ ِﺪه ِ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺗﻮ را از ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫ُ ْ َ َ‬
‫ﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫در ﻧﺰد اﷲ آﮔﺎه ﻧﺴﺎزم؟ دوﺳﺖداﺷﺘﻨﯽﺗﺮﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎر در ﻧﺰد اﷲ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫ﻮر َﺷ ْﻄ ُ‬ ‫اﻟﻄ ُﻬ ُ‬
‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫اﻹﻳﻤﺎن‪،‬‬
‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬‫اﻷﺷﻌﺮي‬ ‫ﻣﺎلﻚ‬
‫ٍ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٤٢١‬وﻋﻦ‬
‫َ َ ْ َ َّ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ ُ‬ ‫ْ‬
‫َ َ َ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َْ‬ ‫َ َْ ُ‬
‫ات‬
‫ﻶن‪ -‬أو �ﻤﻸ‪ -‬ﻣﺎ �� الﺴﻤﺎو ِ‬ ‫واﺤﻟﻤﺪ ﷲِ �ﻤﻸ ال ِﻤ�ان‪ ،‬وﺳﺒﺤﺎن اﷲِ واﺤﻟﻤﺪ ﷲِ �ﻤ ِ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫َو ْ‬
‫اﻷر ِض«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6404 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2693:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2731:‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .223 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 26‬و ﺑﺨﺸﯽ از آن ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪1038‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪475‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺎﻟﮏ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺎﮐﯿﺰﮔﯽ‪ ،‬ﻧﺼﻒ اﯾﻤﺎن‬

‫اﺳﺖ‪ .‬و »اﺤﻟﻤﺪﷲ« ﺗﺮازو)ي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ( را ﭘ‪‬ﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ واﺤﻟﻤﺪﷲ« ﻓﺎﺻﻠﻪي‬
‫ﻣﯿﺎن آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ را ﭘ‪‬ﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َ َ َ ِّ ْ‬ ‫َ َ ْ َ ٌّ َ‬ ‫َ‬
‫اﻲﺑ إِﻰﻟ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﺎل‪ :‬ﻋﻠﻤ ِ�‬ ‫وﻗﺎص‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺟﺎء أﻋﺮ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٤٢٢‬وﻋﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ أﻲﺑ‬
‫َ ً‬ ‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َُ ُ ْ َُ َ ً َ َ ْ ُ‬ ‫َ َ ً ُ ُُ َ َ ُ ْ‬
‫اﺤﻟﻤﺪ ﷲِ ﻛﺜ�ا‪،‬‬ ‫ﻮﻪﻟ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬ﻗﻞ‪ :‬ﻻ � إِﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬اﷲ أ�ﺮﺒ ﻛﺒِ�ا‪ ،‬و‬ ‫ﺎﻠﻛﻣﺎ أﻗ‬
‫َ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َو ُﺳ ْﺒ َﺤﺎن اﷲِ رب اﻟﻌﺎﻤﻟِ�‪ ،‬وﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة إﻻ ﺑﺎﷲِ اﻟﻌﺰ�ﺰ َ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِﻴﻢ«‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻬﺆﻻءِ ل ِﺮ�‪،‬‬ ‫اﺤﻟﻜ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ ْ ُْ‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ُْ‬ ‫ََ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ﻤﺎ ِﻲﻟ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻗﻞ‪ :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‪َ ،‬و ْارﻤﺣ ِ� َواﻫ ِﺪ ِ�‪ ،‬وارزﻗ ِ�«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻨﯽ ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫ُ ْ َ‬
‫اﷲ َوﺣﺪ ُه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ‬ ‫ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﯾﺎد ﺑﺪه ﺗﺎ آنرا ﺑﮕﻮﯾﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ﻻ � ِإﻻ‬
‫ُ َّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ﺎن ا َ ِّ َ َ‬ ‫َ ً َُ ْ َ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ُ َُْ َ ً‬ ‫َ‬
‫ﷲ رب اﻟﻌﺎ ِﻤﻟ�‪َ ،‬وﻻ ﺣﻮل َوﻻ ﻗﻮة ِإﻻ ﺑِﺎ ِ‬
‫ﷲ‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ ﻛﺜ�ا‪ ،‬وﺳﺒﺤ‬ ‫ُﻪﻟ‪ ،‬اﷲ أ�ﺮﺒ ﻛ ِﺒ�ا‪َ ،‬واﺤﻟَﻤﺪ ِ‬
‫َ‬
‫ﻴﻢ«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اﯾﻦﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﭘﺮوردﮔﺎرم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺮاي ﺧﻮدم ﭼﻪ؟‬ ‫�ﺰ اﺤﻟ َ ِ‬
‫ﻜ ِ‬ ‫اﻟﻌ ِﺰ ِ‬
‫َ ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ‬
‫ار ُزﻗ ِ�«‪.‬‬ ‫ارﻤﺣْ ِ� َواﻫ ِﺪ ِ�‪ ،‬و‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‪ ،‬و‬
‫َ ْ َ َ َ ْ َ َ ْ َْ َ َ ًَ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َ‬
‫ﺮﺼف ﻣِﻦ ﺻﻼﺗ ِ ِﻪ اﺳﺘﻐﻔ َﺮ ﺛﻼﺛﺎ‪َ ،‬وﻗﺎل‪:‬‬ ‫‪ -١٤٢٣‬وﻋﻦ ﺛﻮ�ﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن َرﺳﻮل اﷲِ‪ ‬إِذا اﻧ‬
‫ُ َ ُ‬ ‫ِﻸو َز ِ ِّ‬
‫ِﻴﻞ ل ْ‬‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ ُ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬
‫اﻲﻋ‪َ -‬وﻫ َﻮ أﺣﺪ‬ ‫اﺠﻟﻼ ِل َواﻹﻛ َﺮ ِام«‪� .‬‬ ‫»ا�َّ أﻧﺖ الﺴﻼم‪ ،‬وﻣِﻨﻚ الﺴﻼم‪� ،‬ﺒﺎر�ﺖ ﻳﺎ ذا‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َْ ُ َ َ َُ ُ ْ‬ ‫ََْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺎر؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻘﻮل‪ :‬أﺳﺘﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ‪ ،‬أﺳﺘﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫رواة اﺤﻟﺪﻳﺚ‪ :-‬ﻛﻴﻒ اﻻﺳﺘِﻐﻔ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺛﻮﺑﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽداد‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﺎر ْ� َ‬
‫ﺖ ﻳَﺎ ذا اﺠﻟَﻼ ِل‬
‫ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ‬
‫ﻼ ُم‪�َ ،‬ﺒَ َ‬ ‫اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ أﻧﺖ الﺴﻼم‪ ،‬و ِﻣﻨﻚ الﺴ‬
‫ْ‬
‫َواﻹﻛ َﺮامِ «‪ .‬ﺑﻪ اوزاﻋﯽ ﮐﻪ از راوﯾﺎن ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬اﺳﺘﻐﻔﺎر ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ؟‬
‫ْ ْ‬ ‫ْ ْ‬
‫أﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ«‪.‬‬‫أﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ ‪،‬‬‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯽ‪» :‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬دﯾﮕﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ آورده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫درﺑﺎرهي ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ده‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2696:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.591:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪476‬‬
‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء ﻗَ ِﺪ ٌ‬
‫ﻳﺮ‪،‬‬ ‫ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﻻ � إِﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﺑﺮده از ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬را آزاد ﮐﺮده اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻮﯾﺎ‬
‫ﭼﻬﺎر ﺑﺮده از ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ از ﻧﻈﺮ ﻧَﺴ‪‬ﺐ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫آزاد ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺑﻨﯽاﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻧَﺴ‪‬ﺐ را در ﻣﯿﺎن اﻧﺴﺎنﻫﺎ دارﻧﺪ و ﻧَﺴ‪‬ﺐ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﮐﺴﺎن دﯾﮕﺮي ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ اﯾﻦ ذﮐﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ‪» :‬دوﺳﺖداﺷﺘﻨﯽﺗﺮﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎر در ﻧﺰد اﷲ‪،‬‬
‫ُ ْ َ َ‬
‫ﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آﻣﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ‪» :‬دو ﮐﻠﻤﻪ‬ ‫ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺳﺒﮏ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ در ﺗﺮازوي اﻋﻤﺎل ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﺒﻮب‬
‫ُ ْ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ْ َ َ‬
‫اﻟﻌﻈﻴﻢ«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﷲ َو ِﺤﺑﻤ ِﺪهِ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫ﷲ‬ ‫ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺛﻮﺑﺎن‪ ‬ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﯾﮏ ذﮐﺮ در وﻗﺖ‪ ‬ﻣﺸﺨﺼﯽﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺛﻮﺑﺎن‪‬‬
‫ْ ْ‬ ‫ْ ْ‬
‫أﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮ‬‫أﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ ‪،‬‬ ‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽداد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ ُ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫ْ ْ‬
‫ﺖ ﻳَﺎ ذا اﺠﻟَﻼ ِل َواﻹﻛﺮامِ «‪ .‬اﻧﺴﺎن‬ ‫أﺳﺘَﻐ ِﻔ ُﺮ اﷲ؛ ا�َّ أﻧﺖ الﺴﻼم‪ ،‬و ِﻣﻨﻚ الﺴﻼم‪� ،‬ﺒﺎر�‬ ‫اﷲ‪،‬‬
‫ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎزش اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﮔﺮ ﻧﻘﺼﯽ در ﻧﻤﺎزش ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪه‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺖ ﻳَﺎ ذا اﺠﻟَﻼ ِل‬ ‫ﺎر ْ� َ‬
‫ﻼ ُم‪�َ ،‬ﺒَ َ‬‫َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ‬
‫ﺖ الﺴﻼم‪ ،‬و ِﻣﻨﻚ الﺴ‬ ‫ﺷﻮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ا�َّ أﻧ ْ َ‬
‫ْ‬
‫َواﻹﻛ َﺮامِ « و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺎم واﻻ و ﻧﯿﮑﻮي اﻻﻫﯽ از اﷲ‪ ‬ﮐﻪ از ﻫﺮ ﻋﯿﺐ‬
‫و ﻧﻘﺼﯽ ﭘﺎك و ﺳﺎﻟﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش را ﻧﻤﺎز ﺳﺎﻟﻢ و ﮐﺎﻣﻠﯽ ﻗﺮار دﻫﺪ ﺗﺎ‬
‫ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﻣﺎﯾﻪي رﻓﻊ درﺟﺎﺗﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٤٢٤‬وﻋﻦ اﻤﻟﻐ�ة ﺑﻦ ﺷﻌﺒﺔ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن إِذا ﻓ َﺮغ ﻣ َِﻦ الﺼﻼة ِ َوﺳﻠ َﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪:‬‬
‫ﻲﺷء َﻗ ِﺪ ٌ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ َ‬
‫ﻳﺮ‪ ،‬ا�َّ ﻻ‬ ‫اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ْ ٍ‬ ‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ‬‫»ﻻ � إ ِ َﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫َ ِّ ْ َ َ ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َْ ُ‬ ‫َ ََْ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ َ َ ْ َ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺠﻟﺪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻣﺎﻧ ِﻊ ل ِﻤﺎ أ�ﻄﻴﺖ‪َ ،‬وﻻ ﻣﻌ ِﻄ َﻲ ل ِﻤﺎ ﻣﻨﻌﺖ‪َ ،‬وﻻ �ﻨﻔﻊ ذا اﺠﻟﺪ ﻣِﻨﻚ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﻓﺎرغ ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫ُ َ ُ ِّ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َُ َُ ُ ْ ُ َ‬
‫الﻤﻠﻚ َو ُﻪﻟ اﺤﻟ َ ْﻤ ُﺪ‪َ ،‬وﻫ َﻮ َﻰﻠﻋ ﻞﻛ‬ ‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ‬
‫ﺳﻼم ﻣﯽداد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ � ِإﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7292 ،6330) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.593:‬‬

 ‫‪477‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬
‫ِّ ْ َ‬ ‫ََْ َ‬ ‫ﻳﺮ‪ ،‬ا�َّ ﻻ َﻣﺎﻧ َﻊ ل َﻤﺎ أَ ْ� َﻄﻴْ َ‬
‫ﺖ‪َ ،‬وﻻ ُﻣ ْﻌﻄ َﻲ ل َﻤﺎ َﻣﻨَ ْﻌ َ‬
‫ﺖ‪َ ،‬وﻻ �ﻨﻔ ُﻊ ذا اﺠﻟَﺪ ِﻣﻨﻚ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء ﻗَ ِﺪ ٌ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ ُّ ) ‪(1‬‬
‫اﺠﻟﺪ«‪.‬‬
‫ْ َ ُ َ ِّ‬ ‫َّ َ َ َ ُ ُ ُ ُ ُ ِّ َ َ‬ ‫ُّ َ ْ‬
‫� �ﺴﻠ ُﻢ‪» :‬ﻻ � إِﻻ‬ ‫�‪� $‬ﻧﻪ ﺎﻛن �ﻘﻮل دﺑ َﺮ ﻞﻛ ﺻﻼ ٍة‪ِ ،‬‬
‫ﺣ‬ ‫‪ -١٤٢٥‬وﻋﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ الﺰ� ِ‬
‫ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ﻲﺷء َﻗ ِﺪ ٌ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ َ‬
‫ﻳﺮ؛ ﻻ ﺣ ْﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة إِﻻ‬ ‫اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ْ ٍ‬ ‫اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ‬
‫اﺤﻟ َﺴ ُﻦ‪ ،‬ﻻ � إﻻ ُ‬ ‫اﺜﻟ َﻨ ُ‬
‫َ ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ ُ َّ َّ‬ ‫ﺑﺎﷲِ‪ ،‬ﻻ � إﻻ ُ‬
‫اﷲ‬ ‫ِ‬
‫ﺎء َ‬ ‫اﷲ‪َ ،‬وﻻ �ﻌﺒﺪ إِﻻ إﻳﺎهُ‪ُ ،‬ﻪﻟ اﻨﻟِّﻌﻤﺔ َو ُﻪﻟ اﻟﻔﻀﻞ وﻪﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ َ ِّ ُ َّ ُ ُ َ ُ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ُ ِّ َ َ َ ْ َ َ َ ُ َ َ َ ْ ُ ُّ َ ْ َ َ َ‬ ‫ُْ‬
‫�‪ :‬و�ن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻬﻠﻞ ﺑ ِ ِﻬﻦ دﺑﺮ ﻞﻛ‬ ‫�ﻠِ ِﺼ� ﻪﻟ اﺪﻟﻳﻦ ولﻮ ﻛ ِﺮه الﺎﻜﻓ ِﺮون«‪ .‬ﻗﺎل ا�ﻦ الﺰ� ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ َ‬
‫ﺻﻼ ٍة‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ $‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ُ َ ُ ِّ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َُ َُ ُ ْ ُ َ‬
‫الﻤﻠﻚ َو ُﻪﻟ اﺤﻟ َ ْﻤ ُﺪ‪َ ،‬وﻫ َﻮ َﻰﻠﻋ ﻞﻛ‬ ‫ﺳﻼم ﻣﯽداد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ � إِﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ‬
‫ُ َ َ ْ ُ ُ َّ َّ ُ َ ُ ِّ ْ َ ُ َ َ ُ َ ْ ُ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء ﻗَ ِﺪ ٌ‬
‫ﷲ‪ ،‬ﻻ � ِإﻻ اﷲ‪ ،‬وﻻ �ﻌﺒﺪ ِإﻻ إﻳﺎه‪ ،‬ﻪﻟ اﻨﻟﻌﻤﺔ وﻪﻟ اﻟﻔﻀﻞ‬ ‫ﻳﺮ؛ ﻻ ﺣﻮل َوﻻ ﻗﻮة إِﻻ ﺑِﺎ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ِّ َ َ َ‬ ‫ُ ُْ‬ ‫َو َ ُﻪﻟ اﺜﻟَّﻨَ ُ‬
‫ﻳﻦ َول ْﻮ ﻛ ِﺮ َه الﺎﻜ ِﻓ ُﺮون«‪ (3 ).‬اﺑﻦزﺑﯿﺮ‪$‬‬ ‫اﷲ � ِﻠ ِﺼ� ﻪﻟ اﺪﻟ‬ ‫ﺎء اﺤﻟ َ َﺴ ُﻦ‪ ،‬ﻻ � ِإﻻ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي‪ ،‬اﯾﻦ ذﮐﺮ را ورد زﺑﺎﻧﺶ ﻗﺮار ﻣﯽداد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺷﺎرح‪ /‬ﺑﻪاﻧﺪازهي ﮐﺎﻓﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻣﻌﺎﻧﯽ و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﯾﻦ اذﮐﺎر ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ‬
‫ﺗﮑﺮار آن ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در ﻣﻮاردي ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم ذﮐﺮ ﯾﺎ دﻋﺎﯾﯽ در ﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺪه ﻣﻔﻬﻮم آنرا‬
‫در ﭘﺎﻧﻮﺷﺖ آوردهام‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ذﮐﺮ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ و اذﮐﺎر از آن ﺟﻬﺖ اﻫﻤﯿﺖ دارد ﮐﻪ دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه ﯾﺎ‬
‫ذاﮐﺮ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ و اذﮐﺎر‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ را درﯾﺎﺑﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ واژهﻫﺎي ﻫﺮ ﯾﮏ از‬
‫اذﮐﺎر ﻣﺴﻨﻮن‪ ،‬ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا ﺣﻔﻆ ﮐﺮدن اﯾﻦ اﻟﻔﺎظ ﺿﺮورت دارد ﺗﺎ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ اذﮐﺎر ﺑﻪ‬
‫ﻓﻀﺎﯾﻞ آنﻫﺎ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﺪ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.594:‬‬
‫)‪ (3‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ذﮐﺮ‪» :‬ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ ﻧﯿﺴﺖ؛ او‪ ،‬ﯾﮑﺘﺎﺳﺖ و ﺷﺮﯾﮑﯽ ﻧﺪارد؛ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬از آنِ اوﺳﺖ و او ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ؛ ﻫﯿﭻ ﺑﺎزدارﻧﺪهاي )از ﮔﻨﺎه( و ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺮوﯾﯽ )ﺑﺮاي‬
‫اﻃﺎﻋﺖ( ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻮﻓﯿﻖِ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ او را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ؛ ﻧﻌﻤﺖ و ﮐﻤﺎل و ﻟﻄﻒ و اﺣﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻪ از آنِ اوﺳﺖ و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﯿﮑﻮ‪ ،‬او راﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ او وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺑﺎ اﺧﻼص در دﯾﻦ و ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ او را‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﺮاي ﮐﺎﻓﺮان ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ«‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪478‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي اذﮐﺎريﺳﺖ ﮐﻪ در اوﻗﺎت ﻣﺸﺨﺼﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫اذﮐﺎر دو ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ‪ :‬اذﮐﺎر ﻣﻘﯿﺪ ﮐﻪ وﻗﺖ ﻣﺸﺨﺼﯽ دارﻧﺪ؛ و اذﮐﺎر ﻣﻄﻠﻖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از اذﮐﺎر‬
‫ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎز ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از اذﮐﺎر‪ ،‬ﻣﻘﯿﺪ ﺑﻪ وﺿﻮ ﮐﻪ اﺻﻄﻼﺣﺎً ﺑﻪ آنﻫﺎ اذﮐﺎر‬
‫وﺿﻮ و اذﮐﺎر ﻧﻤﺎز ﻧﯿﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ و‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ #‬درﺑﺎرهي اذﮐﺎر ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻐﯿﺮه ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ از ﻧﻤﺎز ﻓﺎرغ ﻣﯽﺷﺪ و ﺳﻼم‬
‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء‬ ‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ‬ ‫� إِﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ِ‬ ‫ﻣﯽداد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ﻗَ ِﺪ ٌ‬
‫ﺖ‪َ ،‬وﻻ �ﻨﻔ ُﻊ ذا اﺠﻟ َ ِّﺪ ِﻣﻨﻚ اﺠﻟ َ ُّﺪ«‪.‬‬
‫ﺖ‪َ ،‬وﻻ ُﻣ ْﻌﻄ َﻲ ل َﻤﺎ َﻣﻨَ ْﻌ َ‬
‫ِ ِ‬
‫ﻳﺮ ‪،‬ا�َّ ﻻ َﻣﺎﻧ َﻊ ل َﻤﺎ أ� َﻄﻴْ َ‬
‫ِ ِ‬
‫اﷲ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻖ و راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ‬وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ‬ ‫»ﻻ � إ ﻻ ُ‬
‫ِ‬
‫ﺳﺰاوارِ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺖﻫﺎ و ﻣﻌﺒﻮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺟﺰ اﷲ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و‬
‫ﺳﺰاوار ﻋﺒﺎدت ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎم »اﻟﻪ« ﯾﺎ ﻣﻌﺒﻮد را‬
‫ﺑﺮ آنﻫﺎ ﺑﮕﺬارﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﻣﻌﺒﻮدان ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻌﺒﻮداﻧﺸﺎن ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫نز َل ٱ َّ ُ‬‫َ‬
‫�م َّما ٓ أ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ٓ َّ ٓ ۡ َ ٓ ٗ َ َّ ۡ ُ ُ َ ٓ ُ ۡ َ َ َ ٓ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� ب ِ َها‬ ‫﴿ َما � ۡع ُب ُدون مِن دونِهِۦ إِ� أسماء سميتموها أنتم وءاباؤ‬
‫ۡ‬
‫]ﻳﻮﺳﻒ‪[٤٠ :‬‬ ‫مِن ُسل َ�ٰ ٍن﴾‬
‫ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﺟﺰ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺎمﻫﺎﯾﯽ را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن و ﭘﺪراﻧﺘﺎن ﻧﺎمﮔﺬاري ﮐﺮدهاﯾﺪ )و ﻧﺎم‬
‫»اﻟﻪ« ﯾﺎ ﻣﻌﺒﻮد را ﺑﺮ آنﻫﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﯾﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ( اﷲ ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ درﺳﺘﯽ آنﻫﺎ ﻧﺎزل‬
‫ﻧﮑﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ْ َ ُ َ َ َُ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ«‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺄﮐﯿﺪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺑﯿﺎن اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﯾﮑﺘﺎﺳﺖ و ﺷﺮﯾﮑﯽ‬ ‫»وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫اﷲ« و وﺣﺪاﻧﯿﺖ اﷲ‪ ‬ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ اﷲ‬ ‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﻔﻬﻮم »ﻻ � إﻻ ُ‬
‫ِ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در اﻟﻮﻫﯿﺘﺶ ﯾﮑﺘﺎ و ﺑﯽﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ و ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ و ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬وﯾﮋهي‬
‫اوﺳﺖ و او ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻓﺮاﮔﯿﺮ و ﮔﺴﺘﺮده از‬
‫آنِ اوﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽِ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و آنﭼﻪ در آنﻫﺎﺳﺖ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺟﺎﻧﻮران‪ ،‬درﺧﺘﺎن‪ ،‬درﯾﺎﻫﺎ‪ ،‬رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﻧﯿﺰ ﻣﺎه و‬
‫ﺧﻮرﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او اﺧﺘﺼﺎص دارد و ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ و آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ و ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ‪،‬‬
 ‫‪479‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬

‫ﻣﻠﮏ او ﻫﺴﺘﻨﺪ و او ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﺣﮑﻤﺘﺶ اﻗﺘﻀﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﻣﻠﮏ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﺗﺼﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫» َوﻟَﻪُ اﳊَ ْﻤ ُﺪ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮐﻤﺎل ﻣﻄﻠﻖ وﯾﮋهي اوﺳﺖ و او در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ ،‬ﺳﺰاوار ﺣﻤﺪ و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ اﺳﺖ؛ ﭼﻪ آنﮔﺎه ﮐﻪ در ﺧﻮﺷﯽ و ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻪﺳﺮ ﺑﺮﯾﻢ و ﭼﻪ آنﮔﺎه ﮐﻪ در رﻧﺞ و‬
‫ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬اﻧﺴﺎن در ﺧﻮﺷﯽﻫﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ و او را ﺳﭙﺎس‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر رﻧﺞ و ﺳﺨﺘﯽ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ و‬
‫ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ را ﺑﻪ اﷲ ﻣﯽﺳﭙﺎرد؛ زﯾﺮا ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺖ رﻧﺞ و ﮔﺮﻓﺘﺎريِ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ را ﻧﻤﯽداﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‪ ،‬اﮔﺎﻫﯽ ﮐﺎﻣﻞ و ﻣﻄﻠﻖ دارد؛ از‬
‫اﯾﻦرو اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرش را در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﮔﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪي‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ْ ُ َّ َّ‬
‫اﺬﻟي ﺑِ ِﻨﻌ َﻤ ِﺘ ِﻪ ﺗ ِﺘ ُّﻢ‬
‫� ِ‬ ‫ﺧﻮﺷﺤﺎلﮐﻨﻨﺪهاي ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ‬
‫َّ‬
‫ﺎت«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‪ ،‬از آن اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻄﻔﺶ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬ ‫ﺎﺤﻟ َ ِ‬
‫الﺼ ِ‬
‫ْ َ ْ ُ َّ َ ُ ِّ‬
‫� َﻰﻠﻋ ﻞﻛ‬ ‫ﻣﯽرﺳﺪ«‪ .‬و اﮔﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪي دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺶ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﻣﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ‬
‫ﺎل«‪ (1 ).‬اﻣﺎ ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي ﻋﺒﺎرت ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮي در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم راﯾﺞ ﺷﺪه‬ ‫َ‬
‫ﺣ ٍ‬
‫ُ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲ اﺬﻟی ﻻ �ﻤﺪ ﻰﻠﻋ مﻜﺮوه ﺳﻮاه«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ از آن‬
‫ﺧﺪاﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ او در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺎﺧﻮﺷﯽﻫﺎ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‬
‫ﻧﺎﻗﺼﯽﺳﺖ‪ .‬زﯾﺮا ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮐﻢﺻﺒﺮيِ ﺳﺘﺎﯾﺶﮔﺮ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺣﺪاﻗﻞ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶﮔﺮي‪ ،‬از ﮐﻤﺎل ﺻﺒﺮ ﺑﺮﺧﻮردار ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺮﮔﺎه ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻧﺎﮔﻮاري ﭘﯿﺶ‬
‫آﻣﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن اﻟﻔﺎﻇﯽ‪ ،‬اﷲ‪ ‬را ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻞﻛ َ‬ ‫ْ َ ْ ُ َّ َ َ ُ ِّ‬
‫ﺎل«‪.‬‬‫ٍ‬ ‫ﺣ‬ ‫»اﺤﻟﻤﺪ ِ ِ‬
‫� ﻰﻠﻋ‬
‫ْ َ‬ ‫ََْ َ‬ ‫َ‬
‫»ا�َّ ﻻ َﻣﺎﻧ َﻊ ل َﻤﺎ أ ْ� َﻄﻴْ َ‬
‫ﺖ‪َ ،‬وﻻ �ﻨﻔ ُﻊ ذا اﺠﻟ َ ِّﺪ ِﻣﻨﻚ اﺠﻟ َ ُّﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﺖ‪َ ،‬وﻻ ُﻣ ْﻌﻄ َﻲ ل َﻤﺎ َﻣﻨَ ْﻌ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫»ﯾﺎ اﷲ! ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﻠﻮدار ﺑﺨﺸﺶ و ﻋﻄﺎي ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آنﭼﻪ را ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮ ﺑﺎز داري‪ ،‬ﺑﺒﺨﺸﺎﯾﺪ«‪ .‬وﻗﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎوري داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬از ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ‬ﻋﻄﺎ و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ و اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ دﻫﺶ و ﺑﺨﺸﺶِ‬
‫اﻻﻫﯽﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻣﻘﺪر ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻼن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻓﻼن ﭼﯿﺰ را ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺪ و آنﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺳﺒﺐ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه ﮐﻪ دﻫﺶ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.4640 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪480‬‬
‫َ َ ُ‬
‫ﺑﺨﺸﺶ دﯾﮕﺮان را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﯿﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ َﺻﻨ َﻊ إﻴﻟْ� ْﻢ‬
‫ْ‬
‫َ َ ُ ُ ُ ) ‪(1‬‬ ‫ُ َ ُ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َّ َ َ ْ َ َّ ُ َ‬ ‫َ ُْ ً َ َ ُ ُ َ ْ َْ َ‬
‫� ْﻢ ﻗﺪ ﺎﻛﻓﺄ�ﻤﻮه«؛‬ ‫ﺠﺗ ُﺪوا ﻣﺎ ﺗ�ﺎﻓِﺌﻮﻧﻪ ﻓﺎدﻋﻮا ﻪﻟ ﺣﻰﺘ ﺗﺮوا �ﻧ‬
‫ﻣﻌﺮوﻓﺎ ﻓﺎﻜﻓِﺌﻮه‪ ،‬ﻓﺈن لﻢ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽاش را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﯿﺪ؛ و اﮔﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان‬
‫ﺑﺨﺸﺶ و ﻧﯿﮑﯽاش ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬آنﻗﺪر ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن اﺣﺴﺎس ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﯿﮑﯽاش را ﺟﺒﺮان ﮐﺮدهاﯾﺪ«‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻫﺮ ﻧﯿﮑﯽ و ﺑﺨﺸﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنرا ﺑﺮاي ﻣﺎ‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﺷﺨﺺِ ﺑﺨﺸﻨﺪه را ﺑﺮ آن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ دﻫﺸﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫ْ َ‬ ‫ََْ َ‬
‫» َوﻻ �ﻨﻔ ُﻊ ذا اﺠﻟ َ ِّﺪ ِﻣﻨﻚ اﺠﻟ َ ُّﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺛﺮوت و ﺑﻬﺮهي ﻫﯿﭻ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداري‪،‬‬
‫او را از ﺗﻮ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮ ﺳﻮدي ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺪارد«‪ .‬ﻟﺬا ﻣﺎل و ﺛﺮوت‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ و ﻧﯿﺰ زن و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ و دﯾﮕﺮ ﺑﻬﺮهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از دﻧﯿﺎ ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬او را از اﷲ‪،‬‬
‫ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﺪارﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و‬
‫زﻣﯿﻦ از آنِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ زن و ﻓﺮزﻧﺪان‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬ﺧﻮش و ﺧﺮم زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻧﺎﮔﻬﺎن ﺑﯿﻤﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ اﷲ‪‬‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﺑﻼ را از او دور ﮐﻨﺪ و ﺑﻬﺒﻮدش ﺑﺒﺨﺸﺪ؛ ﯾﺎ ﻓﺮدي ﺑﺎ ﺛﺮوت و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪي‬
‫ﻓﺮاوان‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن اﻓﺴﺮده ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﻧﺎراﺣﺘﯽ و اﻧﺪوﻫﯽ دﭼﺎر ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ از ﮐﺴﯽ ﺟﺰ‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﺮاﯾﺶ ﻫﯿﭻ ﮐﺎري ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ!‬
‫ﻟﺬا ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﻪ اﷲ واﮔﺬار ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﻨﺪ و‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﺎر ْ� َ‬
‫ﺖ ﻳَﺎ ذا اﺠﻟَﻼ ِل َواﻹﻛ َﺮامِ «‪.‬‬
‫َّ َ ُ َ ْ َ َّ َ‬
‫ﻼ ُم‪�َ ،‬ﺒَ َ‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ا�َّ أﻧ ْ َ‬
‫ﺖ الﺴﻼم‪ ،‬و ِﻣﻨﻚ الﺴ‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺗﺮﺗﯿﺐ اذﮐﺎر‪ ،‬واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﮐﺪامﯾﮏ از اذﮐﺎر‬
‫را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ وﻟﯽ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﺳﻪ ﺑﺎر اﺳﺘﻐﻔﺎر ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﭙﺲ دﻋﺎي ﻣﺬﮐﻮر و آنﮔﺎه‬
‫ﺳﺎﯾﺮ اذﮐﺎر ﻣﺴﻨﻮن را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ .‬انﺷﺎءاﷲ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ زﺑﯿﺮ‪ $‬ﻧﯿﺰ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.6021 :‬‬

 ‫‪481‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬
‫َ َ َُْ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫�ﻦ أﺗ ْﻮا رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ذﻫ َﺐ أﻫﻞ‬ ‫ﺟ ِﺮ‬
‫‪ -١٤٢٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن �ﻘﺮاء الﻤﻬﺎ ِ‬
‫َ ُ ُ َ َ َ ُ‬ ‫ُ َ ُّ َ َ ُ َ ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫ُّ ُ‬
‫ﻴﻢ الﻤ ِﻘﻴﻢ؛ ﻳﺼﻠﻮن ﻛﻤﺎ ﻧﺼ�‪ ،‬و�ﺼﻮمﻮن ﻛﻤﺎ ﻧﺼﻮم‬ ‫ﺟﺎت اﻟﻌ� واﻨﻟ ِﻌ ِ‬ ‫ﻮر ﺑِﺎﺪﻟر ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﺪﻟﺛ‬
‫َ َ ُ َ ِّ ُ ُ ْ َ ً‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫َ َ َ َّ َ‬
‫َو�ﺘﺼﺪﻗﻮن وﻻ �ﺘﺼﺪق‪ ،‬و�ﻌﺘِﻘﻮن وﻻ ﻧﻌﺘﻖ‪ .‬ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬أﻓﻼ أﻋﻠﻤ�ﻢ ﺷيﺌﺎ‬
‫َّ َ ْ‬ ‫َ َ ُ ُ َ َ ٌ َْ َ َ ْ ُ‬ ‫َْ ُ َ َ ْ َْ َ ُ‬ ‫ُ ُ َ َ ْ ََ ُ‬
‫ﺪر�ﻮن ﺑ ِ ِﻪ ﻣﻦ ﺳﺒﻘ�ﻢ‪ ،‬و�ﺴﺒِﻘﻮن ﺑ ِ ِﻪ ﻣﻦ �ﻌﺪ� ْﻢ َوﻻ ﻳ�ﻮن أﺣﺪ أﻓﻀﻞ ﻣِﻨ�ﻢ إِﻻ ﻣﻦ‬ ‫ﺗ ِ‬
‫ُ َُ‬ ‫َ‬
‫� ِّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ََ‬
‫ﺮﺒون دﺑﺮ‬ ‫ﺻﻨﻊ ﻣِﺜﻞ ﻣﺎ ﺻﻨﻌﺘﻢ؟« ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﺑ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻗﺎل‪�» :‬ﺴﺒﺤﻮن‪ ،‬وﺤﺗﻤﺪون وﺗ‬
‫َ َّ ُ َ َ ْ َ ْ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ً َ َ َُ‬ ‫َ ً َ‬ ‫ُ ِّ َ‬
‫ِ� م َّﺮة«‪ .‬ﻗﺎل أﺑﻮ ﺻﺎﻟﺢ الﺮاوي ﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ،‬لﻤﺎ ﺳﺌِﻞ �ﻦ ﻛﻴ ِﻔﻴ ِﺔ‬ ‫ﻞﻛ ﺻﻼ ٍة ﺛﻼﺛﺎ وﺛﻼ�‬
‫ُ ْ َ ُ َ َّ َ ُ َ ُ َّ ُ ُّ ُ َّ َ ً‬ ‫َ َْ ُ‬ ‫ْ َّ َ َ َ ُ ُ ُ ْ َ‬
‫اﺤﻟﻤﺪ ﷲِ واﷲ أ�ﺮﺒ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﻳ�ﻮن ﻣِﻨﻬﻦ ﻠﻛﻬﻦ ﺛﻼﺛﺎ‬ ‫ذِﻛ ِﺮﻫِﻦ ﻗﺎل‪� :‬ﻘﻮل‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲِ‪ ،‬و‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِ�‪] .‬ﻣﺘﻔﻖٌ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫َوﺛَﻼ� َ‬
‫ََ ُ َ َ ْ َُ َ ُْ‬ ‫الﻤ َﻬﺎﺟﺮ َ‬ ‫ََ َ َ َُ َ ُ ُ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﺎلﻮا‪ :‬ﺳ ِﻤﻊ إ ِﺧ َﻮا�ﻨﺎ أﻫﻞ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻦ إِﻰﻟ‬ ‫ِِ‬ ‫مﺴﻠﻢ ﻲﻓ رواﻳﺘﻪ‪ :‬ﻓﺮﺟﻊ �ﻘﺮاء‬ ‫ٌ‬ ‫وزاد‬
‫ََ ٓ‬ ‫َ َ َ ۡ ُ َّ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ََ َ‬ ‫َ َ َ َ َْ ََ َ‬
‫ال ﺑِﻤﺎ ﻓﻌﻠﻨﺎ‪� ،‬ﻔﻌﻠﻮا ﻣِﺜﻠﻪ؟ �ﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ‪ٰ �﴿ :‬ل ِك فضل ٱ� ِ يُؤ� ِيهِ َمن �شا ُء﴾‬ ‫اﻷمﻮ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻘﺮاي ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬درﺟﺎت واﻻ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺟﺎوﯾﺪان را از آنِ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ؛ آنﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪﻫﯿﻢ‬
‫و ﺑﺮده آزاد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده ﻧﺪارﯾﻢ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺎﻣﻮزم ﮐﻪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺳﯿﺪ و از‬
‫آﯾﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﺳﺒﻘﺖ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﮐﺴﯽ ﺑﺮﺗﺮ از ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺷﻤﺎ ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﻨﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!« ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر "ﺳﺒﺤﺎناﷲ"‬
‫ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر "اﺤﻟﻤﺪﷲ" و ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر "اﷲ اﻛﺮﺒ" ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ«‪ .‬اﺑﻮﺻﺎﻟﺢ‪ -‬راوي ﺣﺪﯾﺚ‬
‫از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬درﺑﺎرهي ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ اﯾﻦ ذﮐﺮ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪه ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪) :‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار( ﻫﺮ ﯾﮏ از اذﮐﺎرِ ﺳﺒﺤﺎناﷲ‪ ،‬اﺤﻟﻤﺪﷲ‪ ،‬و اﷲاﻛﺮﺒ را‬
‫ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ در رواﯾﺖ ﺧﻮد اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ آورده اﺳﺖ‪ :‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ ﻓﻘﺮاي ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﺰد‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﺮادران ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﻣﺎن ﺷﻨﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ‬
‫ﭼﻪﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﻞِ‬
‫اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪843 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.595 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪482‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ ﯾﮑﯽ از اذﮐﺎرِ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز‬
‫آورده اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ اذﮐﺎر ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻄﻠﻖ و ﻣﻘﯿﺪ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺰو اذﮐﺎر‬
‫ﻣﻘﯿﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻘﺮاي ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان‪ ،‬درﺟﺎت واﻻ و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺟﺎوﯾﺪان را از آنِ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﭼﮕﻮﻧﻪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آنﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و روزه ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺻﺪﻗﻪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و‬
‫ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺻﺪﻗﻪ ﺑﺪﻫﯿﻢ و ﺑﺮده آزاد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺎ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮده ﻧﺪارﯾﻢ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺎﻣﻮزم ﮐﻪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي آن ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﺷﻤﺎ ﭘﯿﺸﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺳﯿﺪ و از آﯾﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﺳﺒﻘﺖ ﺑﮕﯿﺮﯾﺪ و ﮐﺴﯽ ﺑﺮﺗﺮ از ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﺷﻤﺎ ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا!« ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﺳﯽ و ﺳﻪ‬
‫ﺑﺎر "ﺳﺒﺤﺎناﷲ" ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر "اﺤﻟﻤﺪﷲ" و ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر "اﷲ اﻛﺮﺒ" ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ«‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺪﺗﯽ‬
‫ﻓﻘﺮاي ﻣﻬﺎﺟﺮان ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﺑﺮادران ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﻣﺎن‬
‫ﺷﻨﯿﺪهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ ﭼﻪﮐﺎر ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﻞِ اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ«‪.‬‬
‫ﭘﺎرهاي از ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪:‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ‬در ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﺮ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﭘﯿﺸﯽ‬
‫ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آنﻫﺎ دوﺳﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ در اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺟﻠﻮﺗﺮ‬
‫از دﯾﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر "ﺳﺒﺤﺎناﷲ" ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫"اﺤﻟﻤﺪﷲ" و ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر "اﷲ اﻛﺮﺒ" ﭘﺲ از ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﻧﻮد و ﻧﻪ ﺑﺎر ﻣﯽﺷﻮد؛ در ﺣﺪﯾﺜﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎر ﺻﺪم ﺑﺎ ذﮐﺮِ »ﻻ �‬
‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء ﻗَ ِﺪ ٌ‬
‫ﻳﺮ« ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ‬ ‫إِﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از روشﻫﺎي ذﮐﺮ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از روشﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اذﮐﺎر ﺳﺒﺤﺎناﷲ‪ ،‬اﺤﻟﻤﺪﷲ‪ ،‬ﻻ�إﻻاﷲ‪ ،‬و اﷲاﻛﺮﺒ را ﺑﯿﺴﺖ و ﭘﻨﺞ‬
‫ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﺻﺪ ﺑﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
 ‫‪483‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬

‫روش دﯾﮕﺮش‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اذﮐﺎر ﺳﺒﺤﺎناﷲ‪ ،‬اﺤﻟﻤﺪﷲ‪ ،‬و اﷲاﻛﺮﺒ را‬
‫ده ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦ روشﻫﺎ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﮔﺎه ﺑﻪ اﯾﻦ روش ﻋﻤﻞ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ و ﮔﺎه ﺑﻪ آن روش‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺣﻮﺻﻠﻪ و ﺳﻌﻪي ﺻﺪر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﭘﺎﺳﺦﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا آن ﺑﺰرﮔﻮار در ﭘﯽِ ﺑﯿﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻮد و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻫﺮﮔﺰ از ﭘﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﻧﺸﺴﺖ و ﺑﯽﺣﻮﺻﻠﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻫﻤﻮاره ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺑﯿﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﻧﮕﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﻌﻤﺘﯽ ﺑﺒﺨﺸﺪ ﯾﺎ ﻟﻄﻔﯽ ﺑﻪ او ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﻓﻀﻞ اوﺳﺖ ﮐﻪ آنرا ﺑﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؛ ﯾﮑﯽ را ﻓﻘﯿﺮ و دﯾﮕﺮي را ﺑﻪ ﻓﻀﻞِ ﺧﻮﯾﺶ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﻟﻄﻒ و دﻫﺶ اﻻﻫﯽﺳﺖ و ﺟﻮر و ﺟﻔﺎ در ﺣﻖّ دﯾﮕﺮان ﻧﯿﺴﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﻀﻞ و‬
‫ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ را از ﻧﻌﻤﺖ ﻋﻠﻢ‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﺷﺨﺼﯽ ﻫﻢ ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ ﻓﻀﻞ و ﺑﺨﺸﺶ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ و آنرا ﺑﻪ ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻋﻄﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﺤﺎب ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺻﺤﺎب ﻓﻘﯿﺮ‪ #‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﺷﺘﯿﺎق ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﺑﺮ دﯾﮕﺮان ﺳﺒﻘﺖ ﻣﯽﺟﺴﺘﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻓﻘﺮا ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي‪ ،‬ﺳﯽ و‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎر "ﺳﺒﺤﺎناﷲ" ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر "اﺤﻟﻤﺪﷲ" و ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر "اﷲ اﻛﺮﺒ" ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫ِ�‪،‬‬‫ﻞﻛ َﺻﻼَة ﺛَﻼﺛﺎ ً َوﺛَﻼ� َ‬

‫ُ ُ ُ ِّ‬ ‫َ َ َ ْ َ َّ َ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﺳﺒﺢ اﷲ ﻲﻓ دﺑ ِﺮ‬
‫ُ َ ْ‬
‫‪ -١٤٢٧‬وﻋﻨﻪ �ﻦ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫اﷲ َوﺣﺪهُ ﻻ‬ ‫ﺎم الﻤ َﺌﺔِ‪ :‬ﻻ � إﻻ ُ‬
‫ِ‬
‫ََ َ‬
‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫وﻗﺎل‬ ‫‪،‬‬‫ِ�‬ ‫ِ�‪َ ،‬و َ� َّ َ‬
‫ﺮﺒ اﷲ ﺛَﻼﺛﺎ ً َوﺛَﻼَ� َ‬ ‫اﷲ ﺛَﻼﺛﺎ ً َوﺛَﻼَ� َ‬
‫َ َ َ‬
‫وﻤﺣِﺪ‬
‫ِ‬
‫َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ َ ْ َ ٌ ُ َ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ َ‬
‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ﻗ ِﺪﻳﺮ‪ ،‬ﻏ ِﻔﺮت ﺧﻄﺎﻳﺎه و�ن ﺎﻛﻧﺖ ﻣِﺜﻞ ز� ِﺪ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ْ‬
‫اﺒﻟﺤ ِﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي‪ ،‬ﺳﯽ‬
‫و ﺳﻪ ﺑﺎر ﺳﺒﺤﺎناﷲ‪ ،‬ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر اﺤﻟﻤﺪﷲ و ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر اﷲاﻛﺮﺒ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺻﺪﻣﯿﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.597:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪484‬‬
‫ُ َ َ ُ َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء ﻗَ ِﺪ ٌ‬
‫ﻳﺮ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺎر ﻻ � إِﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ آﻣﺮزﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻒ درﯾﺎ‪ ،‬ﻓﺮاوان ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ ُ َ ُ ُ َّ َ‬ ‫َ َ ُ َ ِّ ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ‬
‫ﻴﺐ ﻗﺎﺋ ِﻠﻬﻦ‪ -‬أ ْو‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻌﻘﺒﺎت ﻻ �ِ‬
‫ِ‬ ‫‪ -١٤٢٨‬وﻋﻦ ﻛﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﺠ َﺮة‪ ‬ﻋﻦ‬
‫َ َْ َ ً ََ ٌ َ َ َ َْ َ ً َ ْ َ ٌ‬ ‫َ ُ ُ َّ ُ ُ ُ ِّ َ َ َ ْ ُ َ َ ٌ َ‬
‫أر�ﻊ‬ ‫ﻓﺎﻋِﻠﻬﻦ‪ -‬دﺑ َﺮ ﻞﻛ ﺻﻼ ٍة ﻣﻜﺘﻮ� ٍﺔ‪ :‬ﺛﻼث َوﺛﻼﺛﻮن �ﺴبِﻴﺤﺔ‪ ،‬وﺛﻼث وﺛﻼﺛﻮن ﺤﺗ ِﻤﻴﺪة‪ ،‬و‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ََ َ َ َ ْ ًَ‬
‫�ة«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫وﺛﻼﺛﻮن ﺗ�ﺒِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﮐﻌﺐ ﺑﻦ ﻋﺠﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اذﮐﺎري ﭘﺲ از ﻫﺮ ﻧﻤﺎزِ‬
‫واﺟﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪه‪ -‬ﯾﺎ اﻧﺠﺎمدﻫﻨﺪهي‪ -‬آن ﻧﺎﮐﺎم ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ :‬ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر ﺳﺒﺤﺎناﷲ‪،‬‬
‫ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر اﺤﻟﻤﺪﷲ و ﺳﯽ و ﭼﻬﺎر ﺑﺎر اﷲاﻛﺮﺒ«‪.‬‬
‫***‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ ُ ُ ُ َ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﻮات ﺑِﻬﺆﻻءِ‬ ‫وﻗﺎص‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن �ﺘﻌﻮذ دﺑﺮ الﺼﻠ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٤٢٩‬وﻋﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ أﻲﺑ‬
‫ُُ‬ ‫ُ ُ َ ْ ْ ُ َّ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ِّ َ ُ َ َ ُ ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﻦﺒ َواﺒﻟُﺨ ِﻞ‪َ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ أن أ َرد إِﻰﻟ أ ْرذ ِل اﻟﻌﻤ ِﺮ‪،‬‬ ‫ﺎت‪» :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑ ِ َﻚ ﻣِﻦ اﺠﻟ ِ‬ ‫الﻠﻜِﻤ ِ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َ ُ ُ َ ْ ْ َ ُّ ْ َ َ ُ ُ َ ْ ْ َ َ ْ‬
‫ﺮﺒ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﻓ ِﺘﻨ ِﺔ اﺪﻟ�ﻴﺎ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﻓ ِﺘﻨ ِﺔ اﻟﻘ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ ﻧﻤﺎز‪ -‬ﭘﯿﺶ از‬
‫ِّ َ ُ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َ ُ ُ َ‬
‫أﻋﻮذ ﺑِﻚ‬ ‫ﻦﺒ واﺒﻟﺨ ِﻞ‪ ،‬و‬ ‫ﺳﻼم‪ -‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد‪» :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ اﺠﻟ ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ ْ ُ َ َّ َ َ ْ َ ُ ُ َ ُ ُ َ ْ ْ َ ُّ ْ َ َ َ ُ ُ َ ْ ْ َ َ‬
‫ِﻣﻦ أن أرد إِﻰﻟ أرذ ِل اﻟﻌﻤ ِﺮ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ﻓِﺘﻨ ِﺔ اﺪﻟ�ﻴﺎ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ﻓِﺘﻨ ِﺔ اﻟﻘ ِ‬
‫ﺮﺒ«‪.‬‬
‫ِّ ُ ُّ َ‬ ‫َ َ َُ ُ‬ ‫َّ‬
‫ﺣﺒﻚ«؛‬ ‫‪ -١٤٣٠‬وﻋﻦ ﻣﻌﺎ ٍذ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬أﺧﺬ ﺑﻴﺪه‪َ ،‬وﻗﺎل‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ‪َ ،‬واﷲِ إ� ﻷ ِ‬
‫َ ِّ َ َ ْ َ ُ ْ َ‬ ‫ُ ُ ُ ِّ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ُ َ ُ َ َ َ َّ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫وﺻﻴﻚ ﻳﺎ ﻣﻌﺎذ ﻻ ﺗﺪ�ﻦ ﻲﻓ دﺑ ِﺮ ﻞﻛ ﺻﻼة �ﻘﻮل‪ :‬ا�َّ أﻋِ� ﻰﻠﻋ ذِﻛ ِﺮك‪َ ،‬وﺷﻜ ِﺮك‪،‬‬ ‫�ﻘﺎل‪» :‬أ ِ‬
‫َ َ َ‬ ‫ُ ْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫َوﺣﺴ ِﻦ ﻋِﺒﺎدﺗ ِﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻣﻌﺎذ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﺳﺖ او را ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي‬
‫ﻣﻌﺎذ! ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮ را دوﺳﺖ دارم«؛ و اﻓﺰود‪» :‬اي ﻣﻌﺎذ! ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻔﺎرش‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.596:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(6365 ،2822) :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7969 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪] .1362 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 389‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪485‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬
‫َ‬
‫� أ ِﻋ ِّ�‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن از ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي‪ -‬ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم‪ -‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺗﺮك ﻧﮑﻨﯽ‪ :‬ا َّ‬
‫َ َ َ ) ‪(1‬‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ ْ‬
‫َﻰﻠﻋ ِذﻛ ِﺮ َك‪َ ،‬وﺷﻜ ِﺮ َك‪َ ،‬و ُﺣ ْﺴ ِﻦ ِﻋﺒﺎدﺗِﻚ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو اذﮐﺎريﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪‬‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ ﻧﻤﺎز‪ -‬ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم‪ -‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه‬
‫ُُ َ ُ ُ‬ ‫ْ ُ َّ َ َ َ‬ ‫ِّ َ ُ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َ ُ ُ َ‬
‫أﻋﻮذ‬ ‫أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣ ْﻦ أن أ َرد إِﻰﻟ أ ْرذ ِل اﻟﻌﻤ ِﺮ‪ ،‬و‬ ‫ﻦﺒ واﺒﻟﺨ ِﻞ‪ ،‬و‬ ‫� إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ اﺠﻟ ِ‬‫ﻣﯽﺑﺮد‪» :‬ا َّ‬
‫َْ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ ْ ْ َ ُّ َ َ ُ‬
‫ﺮﺒ«‪.‬‬
‫ﺑِﻚ ِﻣﻦ ِﻓﺘﻨ ِﺔ اﺪﻟ�ﻴﺎ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ِﻓﺘﻨ ِﺔ اﻟﻘ ِ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺳﻔﺎرش ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ‬
‫َ َ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺎدﺗِﻚ«‪ .‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي‬ ‫ﻧﻤﺎزي‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ا�َّ أ ِﻋ ِّ� َﻰﻠﻋ ِذﻛ ِﺮ َك‪َ ،‬وﺷﻜ ِﺮ َك‪َ ،‬و ُﺣ ْﺴ ِﻦ ِﻋﺒ‬
‫ﯾﺎدآوريﺳﺖ‪ :‬در ﭼﻨﯿﻦ اﺣﺎدﯾﺜﯽ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ ذﮐﺮ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﺗﻮﺻﯿﻪ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار آنرا ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎز و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‬
‫و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ دﻋﺎ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن دﻋﺎ ﭘﺲ از ﺗﺸﻬﺪ و‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬از اﯾﻦرو ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص و ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪$‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار اﯾﻦ دو دﻋﺎ را در ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺸﻬﺪ و ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ دﻋﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺸﻬﺪ و ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ‬
‫َْ ْ ْ‬ ‫ﻚ ﻣ ْﻦ َﻋ َﺬاب َﺟ َﻬ َّﻨ َﻢ َوﻣ ْﻦ َﻋ َﺬاب اﻟْ َﻘ ْ‬ ‫ِّ َ ُ ُ َ‬
‫ﺮﺒ‪َ ،‬و ِﻣ ْﻦ ِﻓﺘﻨ ِﺔ ال َﻤﺤﻴَﺎ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫� ِإ� أﻋﻮذ ﺑِ ِ‬ ‫اﺷﺎره ﮐﺮد ﮐﻪ‪» :‬ا َّ‬
‫ﺎل«‪ (3 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﻋﺬاب دوزخ‪ ،‬ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ‪ ،‬از‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ ْ َْ َْ‬ ‫َ َْ َ‬
‫ﻴﺢ اﺪﻟﺟ ِ‬ ‫ﺎت‪ ،‬و ِﻣﻦ ﻓِﺘﻨ ِﺔ الﻤ ِﺴ ِ‬ ‫والﻤﻤ ِ‬
‫ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮگ‪ ،‬و از ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬و ﻧﯿﺰ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ِّ َ ُ َ َ ُ ْ َ ُ ْ َ ُ ُ َ‬
‫أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣ ْﻦ‬ ‫ﻦﺒ واﺒﻟﺨ ِﻞ‪ ،‬و‬ ‫� إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ اﺠﻟ ِ‬ ‫ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ا َّ‬
‫َْ‬ ‫ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫اﺪﻟ�ﻴَﺎ‪َ ،‬وأ ُ‬ ‫ﻚ ﻣ ْﻦ ﻓﺘْﻨَﺔ ُّ‬ ‫ُُ َ ُ ُ َ‬ ‫ْ ُ َ َّ َ َ ْ َ‬
‫ﺮﺒ«‪ .‬ﻟﺬا آنﮔﻮﻧﻪ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﻘ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﺘ‬
‫ِ ِ ِ ِ‬‫ﻓ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻚ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻮذ‬ ‫ﻋ‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻮذ‬ ‫أﻋ‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﻤ‬ ‫اﻟﻌ‬ ‫ل‬
‫أن أرد ِإﻰﻟ أر ِ‬
‫ذ‬
‫ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﭘﻨﺞ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪:‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬از ﺑﺨﻞ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﺮص و آزِ ﻣﺎل و ﺛﺮوت اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ذﮐﺮ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﯾﺎريام ﮐﻦ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﯾﺎد ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎﺳﺖ را ﺑﻪﺟﺎي آورم و ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﻋﺒﺎدﺗﺖ ﻧﻤﺎﯾﻢ«‪.‬‬
‫)‪ (2‬از اﯾﻦرو در ﺗﺮﺟﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﻗﯿﺪ‪» ‬ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم« را ذﮐﺮ ﮐﺮدهام‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪(3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 588 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪486‬‬

‫دوم‪ :‬از ﺗﺮس و ﺑﺰدﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺧﻮددوﺳﺘﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑ‪‬ﺨﻞ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از ﺑﺬل ﻣﺎل و‬
‫ﺛﺮوت از ﺟﻤﻠﻪ اداي زﮐﺎت‪ ،‬ﺧﺮج ﮐﺮدن و ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎز ﻣﯽدارد و ﺗﺮس‬
‫و ﺑﺰدﻟﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد ﭘﯿﺶﻗﺪم ﻧﺸﻮد ﯾﺎ از ﺗﺮس ﻣﺮگ و زﻧﺪان‬
‫و اﻣﺜﺎلِ آن‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺣﻖ را ﻧﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُ َّ‬ ‫َ ُ ُ َ‬
‫أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣ ْﻦ أن أ َرد إِﻰﻟ أرذ ِل اﻟﻌ ُﻤ ِﺮ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺮي و ﻓﺮﺗﻮﺗﯽ‬‫ﺳﻮم‪» :‬و‬
‫َ‬
‫ﺑﺮﺳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬ﭘﺲ »أ ْر َذل ُ‬
‫اﻟﻌ ُﻤ ِﺮ«‪ ،‬ﺣﺪي از ﭘﯿﺮي و ﻓﺮﺗﻮﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ‬ ‫ِ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ را ﻣﯽداﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﯾﺎد ﻣﯽﺑﺮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﭽﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در اﺛﺮ ﯾﮏ ﺣﺎدﺛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺎدﺛﻪي راﻧﻨﺪﮔﯽ‪،‬‬
‫ﺣﺎﻓﻈﻪاش را از دﺳﺖ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬زوال ﻋﻘﻞ و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻋﻮارض ﭘﯿﺮي و‬
‫ﻓﺮﺗﻮﺗﯽﺳﺖ و ﭼﻪﺑﺴﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﺰدﯾﮑﺎن اﻧﺴﺎن‪ ،‬از او ﺧﺴﺘﻪ ﺷﻮﻧﺪ و ﺣﺘﯽ او را‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎي ﺳﺎﻟﻤﻨﺪان ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ .‬ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ دوﺳﺖ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ‬
‫و ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪ از ﭘﯿﺮي و ﻓﺮﺗﻮﺗﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬واﺟﺒﺎت ﺷﺮﻋﯽ از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻤﺎز و‬
‫روزه از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻼﯾﺎن ﺑﻪ آﻟﺰاﯾﻤﺮ و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ ﺳﺎﻗﻂ ﻣﯽﮔﺮدد و ﺗﮑﻠﯿﻒ از آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫َ ُ ُ َ ْ ْ َ ُّ ْ‬
‫اﺪﻟ�ﻴَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از ﻓﺘﻨﻪي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ«‪.‬‬ ‫ﭼﻬﺎرم‪» :‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ﻓِﺘﻨ ِﺔ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ آزﻣﻮن ﺑﺮاي اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬دﻧﯿﺎﺳﺖ و دﻧﯿﺎ اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪن‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎﺳﺖ؛ ﺑﻪوﯾﮋه در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﻓﺘﻨﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺎ ﺗﺐ و ﺗﺎب ﻓﺮاوان در ﭘﯽِ دﻧﯿﺎ‬
‫�ﻢ‪َ ،‬و ّ‬‫ْ َ َ ْ َ َ َْ ُ‬
‫لﻜ�‬ ‫ﻣﯽدوﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬واﷲ ﻣﺎ اﻟﻔﻘﺮ أﺧﻰﺸ ﻋﻠﻴ‬
‫َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ َ ْ َ‬ ‫ُّ ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َْ ُْ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺖ َﻰﻠﻋ َﻣ ْﻦ ﺎﻛن �ﺒْﻠ�ﻢ‪� ،‬ﺘَﻨﺎﻓ ُﺴﻮﻫﺎ ﻛ َﻤﺎ‬ ‫اﺪﻟ�ﻴَﺎ ﻛﻤﺎ ﻓ ِﺘﺤ‬ ‫أﺧﻰﺸ أن �ﻔﺘَ َﺢ َﻋﻠﻴْ�ﻢ‬
‫ََ َ ُ َ ََْ َ ُ َ ََْ َْ‬
‫� ْﻢ ﻛ َﻤﺎ أﻫﻠﻜﺘ ُﻬ ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ از ﺑﺎﺑﺖ‬ ‫�ﻨﺎﻓﺴﻮﻫﺎ‪� ،‬ﺘﻬ ِﻠﻜ‬
‫ﻓﻘﺮ ﻧﮕﺮان ﻧﯿﺴﺘﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ دروازهي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ روي ﺷﻤﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﻮد و‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ رﻗﺎﺑﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﮐﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬واﻗﻌﯿﺖ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ؛ دﻧﯿﺎ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي ﻣﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﺪه و در ﻣﻨﺎزﻟﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎخﻫﺎي ﺷﺎﻫﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﺮ ﺧﻮدروﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎﺷﯿﻦﻫﺎي ﺣﮑﺎم ﺳﻮار‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3158 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2961 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .461‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪487‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬

‫ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و از ﺧﻮراك و ﻟﺒﺎس و اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﺪهاﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﻧﺪاﺷﺖ؛‬

‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺗﻼش و ﻓﮑﺮ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﮑﻢ و زﯾﺮ ﺷﮑﻢ اﺳﺖ و ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ دﻧﯿﺎ و ﻟﺬتﻫﺎي زودﮔﺬر آن ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺘﻨﻪي دﻧﯿﺎ‪ ،‬آزﻣﻮن ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﻫﻮﺷﯿﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ از‬
‫اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ُ َّ َّ ُ ُ ۡ َ َ ٰ ُ ُّ ۡ َ َ َ َ ُ َّ َّ ُ‬
‫�م بٱ َّ�ِ ٱ ۡل َغ ُر ُ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[٣٣ :‬‬ ‫ور ‪﴾٣٣‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿ف� �غرن�م ٱ�يوة ٱ��يا و� �غرن‬
‫ﭘﺲ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻧﻔﺮﯾﺒﺪ و )ﺷﯿﻄﺎنِ( ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﷲ ﻓﺮﯾﺐ ﻧﺪﻫﺪ‪.‬‬
‫ْ‬ ‫ََ ُ ُ َ ْ َْ َ‬
‫ﺮﺒ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از ﻓﺘﻨﻪي ﻗﺒﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورم«‪ .‬ﻓﺘﻨﻪي‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ‪» :‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ﻓِﺘﻨ ِﺔ اﻟﻘ ِ‬
‫ﻗﺒﺮ ﻧﯿﺰ آزﻣﻮن ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮده را ﺑﻪ ﺧﺎك ﻣﯽﺳﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮده ﺻﺪاي‬
‫ﮐﻔﺶﻫﺎي دوﺳﺘﺎن و ﻧﺰدﯾﮑﺎﻧﺶ را ﻣﯽﺷﻨﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ آنﺟﺎ را ﺗﺮك ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و او را‬
‫در ﻗﺒﺮش ﺗﻨﻬﺎ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ؛ در ان ﻫﻨﮕﺎم دو ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻧﺰد ﻣﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و از او درﺑﺎرهي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬دﯾﻦ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻮﻣﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرم‪ ،‬اﷲ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮم‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ و دﯾﻨﻢ‪ ،‬اﺳﻼم اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ رﯾﺎﮐﺎر‬
‫ﯾﺎ ﻣﻨﺎﻓﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ ،‬ﻧﻤﯽداﻧﻢ‪ .‬آنﮔﺎه او را ﺑﺎ ﮔُﺮزي آﻫﻨﯿﻦ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و او از‬
‫ﺷﺪت درد‪ ،‬آنﭼﻨﺎن ﻓﺮﯾﺎد ﺑﺮﻣﯽآور‪‬د ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﻣﻮﺟﻮدات ﺟﺰ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و ﺟﻦﻫﺎ‬
‫ﻓﺮﯾﺎدش را ﻣﯽﺷﻨﻮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﻟﻄﻒ و رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺻﺪاي ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ‬
‫را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮﯾﻢ؛ و ﮔﺮﻧﻪ زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎرﻧﺎﮔﻮار ﻣﯽﺷﺪ و از اﯾﻦ ﺑﺎﺑﺖ‪ ،‬رﻧﺞ ﻓﺮاوان‬
‫ﻣﯽﺑﺮدﯾﻢ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺻﺪاي ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪﯾﻢ‪ ،‬از دو ﺟﻬﺖ‪ ،‬آزردهﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﯾﻢ‪:‬‬
‫اﮔﺮ ﻣ‪‬ﺮده‪ ،‬از ﺑﺴﺘﮕﺎن و ﻋﺰﯾﺰان ﻣﺎ ﺑﻮد‪ ،‬از ﺑﺎﺑﺖ ﻋﺬاب ﺷﺪن ﻋﺰﯾﺰ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﻣﯽرﻧﺠﯿﺪﯾﻢ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﯿ‪‬ﺖ از ﻧﺰدﯾﮑﺎن ﻣﺎ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮِ ﺻﺪاي دلﺧﺮاش و‬
‫آزاردﻫﻨﺪهي ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ‪ ،‬رﻧﺞ ﻣﯽﺑﺮدﯾﻢ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﺘﻨﻪي ﻗﺒﺮ‪ ،‬آزﻣﻮن ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﺎ ﻣﻮارد ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ آﻣﻮزش داد ﮐﻪ از ﻫﺮ ﯾﮏ از‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻌﺎذ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ وي ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﻌﺎذ! ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻦ‪ ،‬ﺗﻮ را دوﺳﺖ دارم«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻣﻌﺎذ را دوﺳﺖ دارد‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﻬﺘﺮﯾﻦﻫﺎ را ﺑﺮاي دوﺳﺘﺶ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪488‬‬

‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻫﺪﯾﻪ را ﺑﻪ ﻣﻌﺎذ‪ ‬ﺗﻘﺪﯾﻢ ﮐﻨﺪ‪،‬‬

‫زﻣﯿﻨﻪﺳﺎزي ﮐﺮد و او را ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮش اﯾﻦ ﻫﺪﯾﻪ آﻣﺎده ﺳﺎﺧﺖ و ﭘﺲ از اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﻌﺎذ! ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﻔﺎرش ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ ﻧﻤﺎزي‪ -‬ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم‪ -‬اﯾﻦ‬
‫َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ َ َ ْ َ َ ُ ْ‬
‫دﻋﺎ را ﺗﺮك ﻧﮑﻨﯽ‪ :‬ا�َّ أ ِﻋ� ﻰﻠﻋ ِذﻛ ِﺮك‪ ،‬وﺷﻜ ِﺮك‪ ،‬وﺣﺴ ِﻦ ِﻋﺒﺎدﺗِﻚ«‪ .‬ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ ذﮐﺮ ﭘﺲ از ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎز ﺗﻮﺻﯿﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار آنرا ﭘﺲ از اﺗﻤﺎم ﻧﻤﺎز و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺳﻼم ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ دﻋﺎ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن دﻋﺎ ﭘﺲ از ﺗﺸﻬﺪ و ﭘﯿﺶ از‬
‫ﺳﻼم‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ در آن آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻤﺎزﮔﺰار‪ ،‬ﭘﺲ از ﺗﺸﻬﺪ‪ ،‬ﻫﺮ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ دوﺳﺖ دارد‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫درﺑﺎرهي ذﮐﺮ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ودا َو َ ٰ ُ ُ‬
‫َّ َ َ ٰ ٗ َ ُ ُ ٗ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ َّ َ َ َ ۡ ُ‬
‫� جنو�ِ� ۡم﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء‪[١٠٣:‬‬ ‫لصل ٰوة فٱذك ُروا ٱ� ق ِ�ما و�ع‬ ‫﴿فإِذا قضيتم ٱ‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺟﺎي آوردﯾﺪ‪ ،‬اﷲ را در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﺸﺴﺘﻪ و )ﺧﻮاﺑﯿﺪه( ﺑﺮ‬
‫ﭘﻬﻠﻮﻫﺎﯾﺘﺎن ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫»أ ِﻋ ِّ� َﻰﻠﻋ ِذﻛ ِﺮ َك« ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻫﺮ ﮔﻔﺘﺎري ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖ ﺑﮕﺮدان؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﺮ ﺗﻔﮑﺮ و ﺗﺪﺑﺮي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﺰدﯾﮏ ﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ُ ْ‬
‫ذﮐﺮ اﻻﻫﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪َ » .‬وﺷﻜ ِﺮ َك«‪ :‬و ﯾﺎريام ﮐﻦ ﮐﻪ ﺳﭙﺎس ﺗﻮ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ اي و ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﻼﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﻣﻦ دور ﮐﺮدهاي‪،‬‬
‫ﺑﻪﺟﺎي آورم‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﷲ‪ ‬ﭼﻪ ﻫﻤﻪ ﻧﻌﻤﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺨﺸﯿﺪه و ﭼﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﻼ را از ﻣﺎ دور‬
‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ! ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﮑﺮ و ﺳﭙﺎس اﷲ‪ ‬را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ادا‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺣ‪‬ﺴﻦ ﻋﺒﺎدت ﯾﺎ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﻮب و ﺑﻪﺟﺎ‪ ،‬دو ﺷﺮط دارد‪ :‬ﯾﮑﯽ‪،‬‬
‫اﺧﻼص ﺑﺮاي اﷲ‪‬؛ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪489‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ َ َ َ ُ ُ َ ْ َ ْ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٤٣١‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إِذا �ﺸﻬﺪ أﺣﺪ� ْﻢ ﻓﻠيﺴﺘ ِﻌﺬ ﺑِﺎﷲِ ﻣِﻦ‬
‫ْ َْ َ ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َّ َ َ ْ َ َ‬ ‫ِّ َ ُ ُ َ ْ َ َ‬ ‫َْ َُ ُ‬
‫ﺮﺒ‪َ ،‬وﻣِﻦ ﻓ ِﺘﻨ ِﺔ الﻤﺤﻴﺎ‬
‫ِ‬ ‫اﻟﻘ‬ ‫اب‬
‫ِ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻋ‬ ‫ِﻦ‬‫ﻣ‬‫و‬ ‫‪،‬‬‫ﻢ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻬ‬‫ﺟ‬ ‫اب‬
‫أر� ٍﻊ‪� ،‬ﻘﻮل‪ :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﻋ ِ‬
‫ﺬ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ ْ َ ِّ ْ َ َ‬ ‫َ َْ َ‬
‫ﺎل«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻴﺢ اﺪﻟﺟ ِ‬ ‫ﺮﺷ ﻓ ِﺘﻨ ِﺔ الﻤ ِﺴ ِ‬ ‫ﺎت‪ ،‬وﻣِﻦ‬
‫والﻤﻤ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺗﺸﻬﺪ را‬
‫ِّ َ ُ َ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ -،‬در ﭘﺎﯾﺎنِ آن‪ -‬از ﭼﻬﺎر ﭼﯿﺰ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺠﻮﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ا�َّ إ� أ ُﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣ ْﻦ‬
‫ﻴﺢ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ ِّ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ َْ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َْ‬ ‫َ َ َّ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎت‪ ،‬و ِﻣﻦ ﺮﺷ ِﻓﺘﻨ ِﺔ الﻤ ِﺴ ِ‬
‫ﺮﺒ‪ ،‬و ِﻣﻦ ِﻓﺘﻨ ِﺔ الﻤﺤﻴﺎ والﻤﻤ ِ‬
‫اب اﻟﻘ ِ‬
‫اب ﺟﻬﻨﻢ‪ ،‬و ِﻣﻦ ﻋﺬ ِ‬ ‫ﻋﺬ ِ‬
‫َّ َّ‬
‫ﺎل«‪.‬‬
‫اﺪﻟﺟ ِ‬
‫َ َُ ُ‬ ‫َ َ َ َ َّ َ َ ُ ُ ْ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫‪ -١٤٣٢‬وﻋﻦ ٍّ‬
‫ﺧ ِﺮ ﻣﺎ �ﻘﻮل‬
‫ﻲﻠﻋ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إِذا ﻗﺎم إِﻰﻟ الﺼﻼة ِ ﻳ�ﻮن ﻣِﻦ آ ِ‬
‫َ‬
‫ْ َ َّ ْ ُ َ َ َّ ْ ُ َ َ ْ َ ُ َ ْ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ْ‬ ‫َ ْ َ َّ َ ُّ‬
‫أﺮﺳ ْرت َوﻣﺎ أﻋﻠﻨﺖ‪َ ،‬وﻣﺎ‬ ‫ﻴﻢ‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔﺮ ِﻲﻟ ﻣﺎ ﻗﺪﻣﺖ وﻣﺎ أﺧﺮت‪ ،‬وﻣﺎ‬ ‫�� اﻟتﺸﻬ ِﺪ َواﻟتﺴﻠِ ِ‬
‫ْ‬ ‫ُ َ ِّ‬ ‫ْ ُ َ ِّ ُ ْ‬ ‫ِّ ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َْ‬
‫أﺮﺳﻓ ُﺖ‪َ ،‬و َﻣﺎ أﻧ َﺖ أﻋﻠ ُﻢ ﺑ ِ ِﻪ ﻣِ�‪ ،‬أﻧ َﺖ الﻤﻘﺪم‪َ ،‬وأﻧ َﺖ الﻤﺆﺧ ُﺮ‪ ،‬ﻻ � إِﻻ أﻧ َﺖ«‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از آﺧﺮﯾﻦ‬
‫ْ‬
‫اﻏﻔ ْﺮ ﻲﻟ َﻣﺎ ﻗَ َّﺪ ْﻣ ُ‬
‫ﺖ‬ ‫دﻋﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﻦ ﺗﺸﻬﺪ و ﺳﻼم ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ا�َّ ِ ِ‬
‫ِّ ْ َ ْ َ ِّ‬ ‫َ َ َّ ْ ُ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ْ َ ْ َ‬
‫ﺖ ال ُﻤﻘﺪ ُم‪،‬‬ ‫ﺖ أﻋﻠ ُﻢ ﺑِ ِﻪ ِﻣ�‪ ،‬أﻧ‬ ‫وﻣﺎ أﺧﺮت‪ ،‬وﻣﺎ أﺮﺳرت وﻣﺎ أﻋﻠﻨﺖ‪ ،‬وﻣﺎ أﺮﺳﻓﺖ‪ ،‬وﻣﺎ أﻧ‬
‫الﻤ َﺆ ِّﺧ ُﺮ‪ ،‬ﻻ � إﻻ أﻧ ْ َ‬
‫ﺖ«‪.‬‬ ‫ﺖ ُ‬ ‫َوأﻧ ْ َ‬
‫ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫در اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آورده‪ ،‬اذﮐﺎر ﯾﺎ دﻋﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﺗﺸﻬﺪ را ﺧﻮاﻧﺪ‪-،‬‬
‫ِّ َ ُ ُ َ ْ َ َ‬
‫اب‬
‫در ﭘﺎﯾﺎنِ آن‪ -‬از ﭼﻬﺎر ﭼﯿﺰ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺠﻮﯾﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ﻋ ِ‬
‫ﺬ‬
‫ﺎل«‪.‬‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ ْ َ ِّ ْ َ َ‬ ‫اﻟﻘ ْ َ ْ ْ َ َ ْ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َّ َ َ ْ َ َ‬
‫ﻴﺢ اﺪﻟﺟ ِ‬‫ﺎت‪ ،‬و ِﻣﻦ ﺮﺷ ﻓِﺘﻨ ِﺔ الﻤ ِﺴ ِ‬
‫ﺮﺒ‪ ،‬و ِﻣﻦ ﻓِﺘﻨ ِﺔ الﻤﺤﻴﺎ والﻤﻤ ِ‬
‫ِ‬ ‫اب‬
‫ﺟﻬﻨﻢ‪ ،‬و ِﻣﻦ ﻋﺬ ِ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺗﺸﻬﺪ را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن رﺳﺎﻧﺪﯾﻢ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم دادن‪،‬‬
‫از اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﻢ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.588:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.771:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪490‬‬
‫ِّ َ ُ ُ َ ْ َ َ‬
‫اب َﺟ َﻬ َّﻨ َﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﻋﺬاب دوزخ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه‬
‫ﯾﮑﻢ‪» :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ﻋﺬ ِ‬
‫ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ از اﷲ‪ ‬از ﺑﺎﺑﺖ ﻫﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهاﯾﻢ‪،‬‬
‫ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ؛ و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﻌﺼﯿﺖ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﺎ را از آﺗﺶ دوزخ دور ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫َْ‬ ‫َ ْ َ َ‬
‫ﺮﺒ«؛ و از ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ؛ زﯾﺮا در ﻗﺒﺮ‪،‬‬ ‫دوم‪» :‬و ِﻣﻦ ﻋﺬ ِ‬
‫اب اﻟﻘ ِ‬
‫ﻋﺬاﺑﯽ داﺋﻤﯽ ﺑﺮاي ﮐﺎﻓﺮان و ﻋﺬاﺑﯽ ﻣﻘﻄﻌﯽ ﺑﺮاي ﮔﻨﻪﮐﺎران وﺟﻮد دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ّ‬
‫�‪ ،‬أﻣﺎ‬
‫َ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﻨﺎرِ دو ﻗﺒﺮ ﻋﺒﻮر ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬إﻧَّﻬﻤﺎ َﻴﻟُ َﻌ َّﺬﺑَ َ َ ُ َ َّ َ‬
‫ﺎن ِﻲﻓ ﻛ ِﺒ ٍ‬
‫ﺎن وﻣﺎ �ﻌﺬﺑ ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫أَ َﺣ ُﺪ ُﻫ َﻤﺎ ﻓﺎﻜن ﻻ � َ ْﺴتَﺮﺒئ ﻣ ْﻦ َ ْ‬
‫اﺒﻟﻮ ِل‪ ،‬وأﻣﺎ اﻵﺧ ُﺮ ﻓﺎﻜن �ﻤ ِﻲﺸ ﺑِﺎﻨﻟ ِﻤﻴﻤ ِﺔ ﺑ� اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎس«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ِ‬
‫»اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ ﻋﺬاب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﻨﺎﻫﯽ ﮐﻪ آن را ﺑﺰرگ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ‬
‫از آنﻫﺎ‪ ،‬از ادرار ﺧﻮد ﭘﺮﻫﯿﺰ ﻧﻤﯽﮐﺮد و دﯾﮕﺮي‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺳﺨﻦﭼﯿﻨﯽ ﻣﯽﻧﻤﻮد«‪.‬‬
‫ﺎت«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮگ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه‬ ‫َ ْ َْ َ ْ َ َ َْ َ‬
‫»و ِﻣﻦ ﻓِﺘﻨ ِﺔ الﻤﺤﻴﺎ والﻤﻤ ِ‬
‫ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ«‪ .‬ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺑﻼﻫﺎ و آزﻣﻮنﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬داﻣﻦﮔﯿﺮ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺷﻮد و دو ﻣﺒﻨﺎ و ﻣﺤﻮر دارد‪ :‬ﯾﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﺟﻬﻞ و ﻧﺎآﮔﺎﻫﯽ ﯾﺎ ﻋﺪم ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫ﺣﻘﯿﻘﺖ اﺳﺖ و ﯾﺎ ﺷﻬﻮت و ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﻬﻞ و ﻧﺎداﻧﯽ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﺮ اﻧﺴﺎن ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻤﺎﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ در ﺑﺎﻃﻞ ﺑﯿﻔﺘﺪ و ﻫﻼك‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﺷﻬﻮت و ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﺣﻘﯿﻘﺖ را‬
‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬آنرا ﻧﭙﺬﯾﺮد و در ﭘﯽ ﺑﺎﻃﻞ ﺑﺮود!‬
‫درﺑﺎرهي ﻓﺘﻨﻪي ﻣﺮگ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺳﻮال دو ﻓﺮﺷﺘﻪايﺳﺖ ﮐﻪ در ﻗﺒﺮ ﺑﻪ ﺳﺮاغ‬
‫ﻣﯿ‪‬ﺖ ﻣﯽآﯾﻨﺪ و از او درﺑﺎرهي ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬دﯾﻦ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪي ﻣﺮگ را ﺑﻪ ﺗﻼش ﺷﯿﻄﺎن در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﻣﺮگ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ ﺷﯿﻄﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﮐﻪ او را ﮔﻤﺮاه ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺶ ﻣﯽآﯾﺪ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﺎ وﺳﻮﺳﻪ و ﻧﯿﺮﻧﮓ او را ﺑﻪ ﮐﻔﺮ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و از‬
‫او ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﮐﺎﻓﺮ ﺷﻮد! اﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ آزﻣﻮنﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻓﺘﻨﻪي ﻣﺴﯿﺢ دﺟﺎل؛ دﺟﺎل‪ ،‬ﻣﺮدي ﺑﺪﻃﯿﻨﺖ‪ ،‬دروغﮔﻮ و ﭘﻠﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ در آﺧﺮ‬
‫زﻣﺎن ﻇﻬﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﻣﯽﮐﺸﺎﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ و ﻋﺒﺎدت‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6055 ،6052 ،1361 ،218 ،216) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.292 :‬‬
 ‫‪491‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬

‫ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم‪ ،‬اﻻ ﻣﺎﺷﺎءاﷲ ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﺮوﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ دروغﮔﻮي‬
‫ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﻟﻮچ و ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﺳﺖ و ﭼﺸﻤﺶ ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪي اﻧﮕﻮر‪ ،‬ﺑﺮآﻣﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﯿﺎن دو‬
‫ﭼﺸﻤﺶ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﮐﺎﻓﺮ« )ك‪ ،‬ف‪ ،‬ر(؛ و ﻫﺮ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را ﺑﺨﻮاﻧﺪ؛‬
‫ﭼﻪ ﺑﺎﺳﻮاد ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﯽﺳﻮاد‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻨﺎﻓﻘﺎن و ﮐﺎﻓﺮان‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻠﻤﻪي ﮐﺎﻓﺮ را ﮐﻪ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﭼﺸﻤﺎن دﺟﺎل ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎﺳﻮاد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ .‬دﺟﺎل ﺑﺎ آن ﻓﺘﻨﻪي ﺑﺰرﮔﺶ‪ ،‬ﭼﻬﻞ روز در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ؛ روز‬
‫اول‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ ﯾﮏ ﺳﺎل اﺳﺖ و روز دوم‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﻣﺎه‪ ،‬و روز ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ ﺑﺮاﺑﺮي‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﺎﯾﺮ روزﻫﺎﯾﺶ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ روزﻫﺎي ﻋﺎديﺳﺖ‪ .‬وي‪ ،‬ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﺑﻮﺳﺘﺎن و آﺗﺸﯽ ﺑﺎ اوﺳﺖ؛ ﺑﻮﺳﺘﺎن‬
‫ﯾﺎ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد دارد‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ،‬دوزخ اﺳﺖ؛ و ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ ،‬آﺗﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اوﺳﺖ‪،‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪ از زﻣﺎن آﻓﺮﯾﻨﺶ‬ ‫ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آدم‪ ‬ﺗﺎ ﺑﺮﭘﺎﯾﯽِ ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻓﺘﻨﻪي دﺟﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﺑﻪ ﻗﻮﻣﺶ درﺑﺎرهي دﺟﺎل‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻫﺸﺪار داده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻤﺎزﮔﺰار در آﺧﺮﯾﻦ ﺗﺸﻬﺪ و ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم‪ ،‬از اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد ﺑﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ رﺣﻤﻬﻢاﷲ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ دﻋﺎ در ﭘﺎﯾﺎن‬
‫ﺗﺸﻬﺪ‪ ،‬واﺟﺐ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺳﻨﺖ؟ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻠﻤﺎ‪ ،‬اﯾﻦ را ﺳﻨﺖ داﻧﺴﺘﻪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺗﺮك‪ ‬آن‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎز را ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﺷﻤﺎري از ﻋﻠﻤﺎ آنرا واﺟﺐ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آن را ﺗﺮك ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺗﺎﺑﻌﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﻃﺎووس‪ /‬ﻓﺮزﻧﺪش را دﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ را در ﻧﻤﺎزش ﻧﺨﻮاﻧﺪ؛ ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﺎزش‬
‫را اﻋﺎده ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬اﯾﻦﻫﻤﻪ ﺧﯿﺮ و ﻓﻀﯿﻠﺖ دارد‪ ،‬ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬آن را ﺗﺮك ﻧﮑﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺮ دﯾﺪﮔﺎه آندﺳﺘﻪ از ﻋﻠﻤﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ دﻋﺎ را واﺟﺐ‬
‫داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﻃﻞ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪338 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2963 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻧﮕﺎ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.7875 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪492‬‬
‫ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ ُّ ُ ْ ُ ْ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺜ أن �ﻘﻮل ﻲﻓ ُرﻛﻮ ِﻋ ِﻪ َوﺳﺠﻮ ِده ِ‪:‬‬ ‫‪ -١٤٣٣‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻳ� ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫وﺤﺑَﻤ ِﺪك‪ ،‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫»ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ا�َّ ر�ﻨﺎ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ْ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ‬
‫وﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ َك‪ ،‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ«‪.‬‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ا�َّ ر�ﻨﺎ ِ‬
‫ُّ‬ ‫ُّ ٌ ُ ُّ ٌ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َُ ُ‬ ‫َّ‬
‫‪ -١٤٣٤‬وﻋﻨﻬﺎ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن �ﻘﻮل ﻲﻓ ُرﻛﻮ ِﻋ ِﻪ َوﺳﺠﻮ ِده ِ‪» :‬ﺳﺒﻮح ﻗﺪوس َرب‬
‫) ‪(2‬‬
‫الﺮ ِ‬ ‫َ َ َ‬
‫ِ� ِﺔ َو ُّ‬
‫وح«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫الﻤﻼﺋ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ُّ ٌ ُ ُّ ٌ َ ُّ َ َ َ‬
‫� ِﺔ َو ُّ‬
‫وح«‪.‬‬
‫الﺮ ِ‬ ‫»ﺳﺒﻮح ﻗﺪوس رب الﻤﻼﺋِ‬
‫َّ َّ‬ ‫َ َ َ َّ ُّ ُ ُ َ َ ِّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫الﺮب‪،‬‬ ‫الﺮﻛﻮع �ﻌﻈﻤﻮا �ِﻴ ِﻪ‬ ‫ﺒﺎس‪ :$‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪»:‬ﻓﺄﻣﺎ‬ ‫‪ -١٤٣٥‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋ ٍ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ ُْ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُّ ُ ُ َ ْ‬
‫ﺎﺟ َﺘﻬ ُﺪوا ﻲﻓ ُّ‬
‫) ‪(3‬‬
‫اﺪﻟ َﺎﻋءِ‪� ،‬ﻘ ِﻤ ٌﻦ أن �ﺴﺘﺠﺎب ﻟ� ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫وأﻣﺎ الﺴﺠﻮد ﻓ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در رﮐﻮع‪ ،‬ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺰرﮔﯽِ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ‬را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و در ﺳﺠﺪه ﺑﺮاي دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫دﻋﺎﯾﺘﺎن‪ -‬در ﺳﺠﺪه‪ -‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦﻫﺎ اذﮐﺎريﺳﺖ ﮐﻪ در اوﻗﺎت و زﻣﺎنﻫﺎي ﻣﺸﺨﺼﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺎدر‬
‫ﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در رﮐﻮع و ﺳﺠﻮد ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را‬
‫ْ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ‬
‫وﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ َك‪ ،‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﺲ از آن ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ا�َّ ر�ﻨﺎ ِ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺳﻮرهي »ﻧﺼﺮ« را ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫ون � دِين ٱ َّ�ِ أف َو ٗ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ٓ َ َ ۡ ُ َّ َ ۡ َ ۡ ُ‬
‫اجا ‪٢‬‬ ‫ِ‬ ‫﴿إِذا جاء ن� ٱ�ِ وٱلفتح ‪ ١‬ور�يت ٱ�اس يدخل ِ‬
‫َّ َ َ َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻨﴫ‪[٣ ،١ :‬‬ ‫ف َس ّب ِ ۡح ِ� ۡم ِد َر ّ� ِك َوٱ ۡستغفِ ۡر ُهۚ إِن ُهۥ �ن ت َّوابَ ۢ� ‪﴾٣‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﺎريِ اﷲ و ﭘﯿﺮوزي )ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ( ﻓﺮا رﺳﺪ و ﻣﺮدم را ﺑﺒﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﮔﺮوهﮔﺮوه وارد دﯾﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(4967 ،817) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.484:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.487:‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.479:‬‬
 ‫‪493‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬

‫اﷲ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )ﺑﺪان ﮐﻪ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ .‬ﭘﺲ ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ‬
‫ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﻦ و از او آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن او‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﺒﺮ ﻣﯽداد ﮐﻪ زﻣﺎن‬
‫وﻓﺎﺗﺶ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﺮا ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺪر در ﻣﺠﻠﺲ‬
‫ﺧﻮد ﺟﺎي ﻣﯽداد‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﻧﺎراﺣﺖ ﺷﺪه و ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮد‪ :‬ﭼﺮا اﯾﻦ ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺎ‬
‫وارد ﻣﺠﻠﺲ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﭘﺴﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻦ او دارﯾﻢ؟ ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ او از ﮐﺠﺎﺳﺖ )و از ﺷﺄن او آﮔﺎﻫﯿﺪ(‪ .‬ﻟﺬا روزي ﻣﺮا ﺻﺪا زد و ﺑﺎ‬
‫آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺠﻠﺲ ﺧﻮد ﺑﺮد‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬درﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ دﻟﯿﻞ اﯾﻦ ﮐﺎرش را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن‬
‫َ ٓ‬
‫دﻫﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬درﺑﺎرهي اﯾﻦ ﺳﺨﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪﴿ :‬إِذا َجا َء‬
‫َ ۡ ُ َّ ۡ َ ۡ‬
‫� ٱ�ِ َوٱلفت ُح﴾ ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻣﺎ را ﯾﺎري ﻧﻤﻮد و‬ ‫ن‬
‫ﭘﯿﺮوز ﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ ،‬او را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻨﯿﻢ و از او درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ‬
‫ﺳﮑﻮت ﮐﺮدﻧﺪ و ﭼﯿﺰي ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ از ﻣﻦ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺗﻮ ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻈﺮي داري؟‬
‫ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﭘﺲ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ؟ ﭘﺎﺳﺦ دادم‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺒﺮ وﻓﺎت رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫َ َ ٓ َ َ ۡ ُ َّ ۡ َ ۡ‬
‫� ٱ�ِ َوٱلفت ُح﴾ ]ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﺎريِ اﷲ و‬ ‫اﷲ ﺑﻪ او ﺧﺒﺮ داد و ﻓﺮﻣﻮد‪﴿:‬إِذا جاء ن‬
‫ﭘﯿﺮوزي )ﻓﺘﺢ ﻣﮑﻪ( ﻓﺮا رﺳﺪ‪) ،‬ﺑﺪان ﮐﻪ زﻣﺎن ﻣﺮﮔﺖ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه اﺳﺖ(‪ [.‬و اﯾﻦ‪،‬‬
‫َّ ُ َ َ َ َ‬ ‫ۡ َۡ‬ ‫ّ َ‬ ‫َ ّۡ َ‬
‫ﻋﻼﻣﺖ‪ ‬اﺟﻞ ﺗﻮﺳﺖ‪﴿ .‬ف َسبِح ِ� ۡم ِد َر�ِك َوٱستغفِ ۡر ُهۚ إِنهۥ �ن ت َّواب ۢ� ‪] ﴾٣‬اﻟﻨﴫ‪[٣ :‬‬
‫]ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﺲ ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﺎ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺑﻪﭘﺎﮐﯽ ﯾﺎد ﮐﻦ و از او آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاه‪.‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن او‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪ [.‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺮداﺷﺘﯽ را‬
‫) ‪(1‬‬
‫دارم ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﯽ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﯿﺮوي از اﯾﻦ ﻓﺮﻣﺎن اﻻﻫﯽ‪ ،‬در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهي‬
‫ْ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ‬
‫وﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ َك‪ ،‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ«‪.‬‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ا�َّ ر�ﻨﺎ ِ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬اﷲ‪ ‬را ﺑﺎ ﮐﻤﺎل ﺻﻔﺎﺗﺶ و ﻧﯿﺰ ﻧﻔﯽ‬
‫ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ از او‪ ،‬ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﯿﺪ و از او درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .115‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪494‬‬

‫اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ دوم ﻋﺎﯾﺸﻪ&؛ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪهي‬
‫ُّ ٌ ُ ُّ ٌ َ ُّ َ َ َ‬
‫� ِﺔ َو ُّ‬
‫وح«‪.‬‬
‫الﺮ ِ‬ ‫ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺳﺒﻮح ﻗﺪوس رب الﻤﻼﺋِ‬
‫اﯾﻦ ﻫﻢ ﺗﻨﺰﯾﻪ و ﺗﻘﺪﯾﺲ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺪه ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن و ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻫﺮ ﻋﯿﺐ و ﻧﻘﺼﯽ ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ آنﻫﺎ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﯿﻢ و »روح« ﻫﻤﺎن ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‬
‫اﻣﯿﻦ‪ ‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را در رﮐﻮع‬
‫ْ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ‬
‫وﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ َك‪ ،‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ« و ﻧ�‬
‫و ﺳﺠﺪهي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻓﺮاوان ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ا�َّ ر�ﻨﺎ ِ‬
‫� ِﺔ َو ُّ‬‫ُّ ٌ ُ ُّ ٌ َ ُّ َ َ َ‬
‫وح«‪.‬‬ ‫الﺮ ِ‬ ‫اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت را ﻛﻪ‪» :‬ﺳﺒﻮح ﻗﺪوس رب الﻤﻼﺋِ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در رﮐﻮع‪ ،‬ﻋﻈﻤﺖ و‬
‫ﺑﺰرﮔﯽِ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ‬را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و در ﺳﺠﺪه ﺑﺮاي دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ دﻋﺎﯾﺘﺎن‪ -‬در ﺳﺠﺪه‪ -‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در‬
‫ﺎﺟ ًﺪا«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﮔﺎه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ‬ ‫آن َراﻛ ًﻌﺎ أَ ْو َ‬
‫ﺳ‬
‫َ َ ِّ ُ ُ َ ْ َ ْ َ َ ْ ُ ْ َ‬
‫اﺑﺘﺪاي آن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﻻ و�ِ� ﻧ ِﻬﻴﺖ أن أﻗﺮأ اﻟﻘﺮ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﻦ از ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن در رﮐﻮع و ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﻣﻨﻊ ﺷﺪهام«‪ .‬و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬ﭘﺲ در رﮐﻮع‪،‬‬
‫ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺰرﮔﯽِ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ‬را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و در ﺳﺠﺪه ﺑﺮاي دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﮑﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﺎﯾﺘﺎن‪ -‬در ﺳﺠﺪه‪ -‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد«؛ زﯾﺮا »ﺑﻨﺪه‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل‬
‫ﺳﺠﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻔﺘﻦ دﻋﺎي‬
‫ﻗﺮآﻧﯽ در ﺣﺎﻟﺖ رﮐﻮع ﯾﺎ ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ اﯾﺮادي ﻧﺪارد؛ ﻣﺜﻼً ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ اﯾﻦ‬
‫�� َا� َنا ِ ٓ‬
‫�‬ ‫دﻋﺎ را ﮐﻪ دﻋﺎﯾﯽ ﻗﺮآﻧﯽﺳﺖ‪ ،‬در ﺳﺠﺪه ﺑﮕﻮﯾﯽ‪َ ﴿ :‬ر َّ� َنا ٱ ۡغفِ ۡر َ�َا ُذنُ َ‬
‫و� َنا ۡ َ‬
‫َۡ َ َ َّ ۡ َۡ َ َ َ َ ُ ۡ َ ََ َۡ ۡ ۡ َ‬
‫� ٰفِر َ‬
‫�ن ‪] ﴾١٤٧‬آل ﻋﻤﺮان‪ [١٤٧ :‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫أم ِرنا و�بِت أقدامنا وٱن�نا � ٱلقو ِم ٱل‬
‫»ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻤﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮز و از زﯾﺎدهرويﻫﺎﯾﻤﺎن در ﮐﺎرﻫﺎ درﮔﺬر و ﻣﺎ را‬
‫ﺛﺎﺑﺖﻗﺪم ﺑﺪار و ﺑﺮ ﮔﺮوه ﮐﺎﻓﺮان ﭘﯿﺮوزﻣﺎن ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫وﻟﯽ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن در رﮐﻮع وﺳﺠﺪه‪ ،‬ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در رﮐﻮع‪،‬‬
‫َ ِّ‬
‫ﻋﻈﻤﺖ و ﺑﺰرﮔﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر را ﺑﯿﺎن ﮐﻨﯿﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ در رﮐﻮع ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ُ » :‬ﺳﺒﺤﺎن َر� اﻟﻌﻈﻴﻢ«‬
‫ْ ُ ُّ‬ ‫ُ ْ َ َ َْ‬
‫وس« و اﻣﺜﺎ ِل آن‪.‬‬
‫ﻳﺎ »ﺳﺒﺤﺎن الﻤ ِﻠ ِﻚ اﻟﻘﺪ ِ‬
 ‫‪495‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬
‫َ َّ َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ‬ ‫ُ ْ َ َ َ ِّ َ َ ْ َ‬
‫وﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ َك‪ ،‬ا َّ‬
‫�‬ ‫� اﻷﻰﻠﻋ« و »ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ ا�َّ ر�ﻨﺎ ِ‬ ‫و در ﺳﺠﺪه ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن ر‬
‫ْ‬
‫اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ« و ﻓﺮاوان دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ »زﯾﺮا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﺎﯾﺘﺎن در ﺳﺠﺪه ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ ْ ُ َ َ ُ ُ َ ْ ُ ْ ِّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٤٣٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﻗ َﺮب ﻣﺎ ﻳ�ﻮن اﻟﻌﺒﺪ ﻣِﻦ َر� ِﻪ َوﻫ َﻮ‬
‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺪﻟ َﺎﻋ َء«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫َﺳﺎﺟ ٌﺪ‪َ ،‬ﻓﺄ ْ� ِ ُ‬
‫ﺮﺜوا ُّ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﺪه زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺳﺠﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ‪-‬درﺳﺠﺪه‪ -‬ﻓﺮاوان دﻋﺎ‬
‫ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ ْ ُ َّ ُ َّ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َُ ُ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫‪ -١٤٣٧‬وﻋﻨﻪ‪ :‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﺎﻛن �ﻘﻮل ِﻲﻓ ﺳﺠﻮ ِده ِ‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ ذﻧ ِﻲﺒ ﻠﻛﻪ‪ :‬دِﻗﻪ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ َ َ َّ َ ُ َ َ ُ َ َ َ َ َ ُ‬
‫ﺧﺮه‪ ،‬وﻋﻼﻧ ِيﺘﻪ و ِﺮﺳه«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺟﻠﻪ‪ ،‬وأوﻪﻟ وآ ِ‬ ‫و ِ‬
‫ْ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺳﺠﺪهاش ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‬
‫َ ْ ُ َّ ُ َّ ُ َ َّ ُ َ َ َّ َ ُ َ ُ َ َ‬
‫ﻼﻧيَﺘَ ُﻪ َو َّ‬
‫ﺮﺳ ُه«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫آﺧ َﺮه‪َ ،‬وﻋ ِ‬‫ذﻧ ِﻲﺒ ﻠﻛﻪ‪ِ :‬دﻗﻪ و ِﺟﻠﻪ‪ ،‬وأوﻪﻟ و ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي اذﮐﺎر ودﻋﺎﻫﺎي ﺑﻪﺧﺼﻮﺻﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب‬
‫»ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ« آورده اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﺪه‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺳﺠﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ‪-‬درﺳﺠﺪه‪ -‬ﻓﺮاوان دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ«؛ زﯾﺮا ﺑﻨﺪه ﺷﺮﯾﻒﺗﺮﯾﻦ‬
‫و ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻋﻀﻮ ﺑﺪﻧﺶ را ﻫﻢﺳﻄﺢ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻋﻀﻮ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﭘﯿﺸﺎﻧﯽاش را ﺑﺮ ﺧﺎك ﻣﯽﺳﺎﯾﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ‪ ‬ﮐﺮﻧﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻤﺎل‬
‫ﺧﺎﮐﺴﺎري در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ و ﺗﻨﺰﯾﻪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اوﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺎ ﺳﺠﺪه و ﮐﺮﻧﺶ‬
‫و ﻫﻢ در ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﯿﺰ ﮔﺬﺷﺖ‪،‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﮐﺜﺮت دﻋﺎ در ﺳﺠﺪه ﺳﻔﺎرش ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﺮﻧﺶ ﻋﻤﻠﯽ‪ ،‬و‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ زﺑﺎﻧﯽ و ﻧﯿﺰ ﻧﯿﺎز و واﺑﺴﺘﮕﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭘﺮرودﮔﺎرش‪ ،‬ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﯾﮏﺟﺎ ﺟﻤﻊ ﺷﻮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.482:‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.483:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪496‬‬
‫ُ ْ َ َ َ ِّ َ َ َ‬
‫� اﻷ ْﻰﻠﻋ«‪ ،‬اﺷﺎرهايﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬در ذات و ﺻﻔﺎﺗﺶ واﻻ و ﺑﺮﺗﺮ‬ ‫»ﺳﺒﺤﺎن ر‬
‫اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﻼل و ﻋﻈﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﻧﺎﭼﯿﺰ و ﻓﺮواﻓﺘﺎده ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫َْ‬ ‫ْ‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ دوم آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺳﺠﺪهاش ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ ذﻧ ِﻲﺒ‬
‫ُ َّ ُ َّ ُ َ َّ ُ َ َ َّ َ ُ َ ُ َ َ‬
‫ﻼﻧيَﺘَ ُﻪ َو َّ‬
‫ﺮﺳ ُه«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫آﺧ َﺮه‪َ ،‬وﻋ ِ‬
‫ﻠﻛﻪ‪ِ :‬دﻗﻪ و ِﺟﻠﻪ‪ ،‬وأوﻪﻟ و ِ‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از دﻋﺎﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺠﺪه ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﮔﻨﺠﺎﯾﺶ دﻋﺎﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ را دارد؛ زﯾﺮا دﻋﺎ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬را ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﺒﺎدت ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﺿﻤﻦ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫دﻋﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ اﻋﻢ از آﺷﮑﺎر و ﭘﻨﻬﺎن‪ ،‬و ﮐﻮﭼﮏ و ﺑﺰرگ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻣﯽآورد و از اﷲ‪ ‬آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺣﮑﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺿﻤﻦ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﺑﺮاي ﮔﻨﺎﻫﺎن‪ ،‬آنﻫﺎ را ﺑﻪﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد ﺗﺎ ﻣﺎ ﯾﺎد ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره اﻧﻮاع ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻤﺎن را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ و ﺑﻪﭘﯿﺮوي از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎﻫﺎﯾﯽ را ﺑﻪﮐﺜﺮت ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ زﯾﺮا دﻋﺎﻫﺎي ﺟﺎﻣﻊ و ﺳﻮدﻣﻨﺪيﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ٌ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ ْ َ َ ْ ُ َّ َّ َ َ َ َ َ َ َ َّ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ذات ْﻴﻟﻠ ٍﺔ‪� ،‬ﺘﺤﺴﺴﺖ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻫ َﻮ راﻛ ِﻊ‪-‬‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ت‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﺘ‬ ‫ا�‬ ‫‪:‬‬‫ﺖ‬ ‫ﺎﻟ‬ ‫ﻗ‬ ‫&‬ ‫ﺎﻋ�ﺸﺔ‬ ‫‪ -١٤٣٨‬وﻋﻦ‬
‫ََ َْ‬ ‫ََََ ْ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َْ َ ٌ َُ ُ ُْ َ َ َ َ َْ َ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬ﻓﻮ�ﻌﺖ ﻳ ِﺪي ﻰﻠﻋ �ﻄ ِﻦ‬ ‫ﺟﺪ‪� -‬ﻘﻮل‪» :‬ﺳﺒﺤﺎﻧﻚ و ِﺤﺑﻤ ِﺪك‪ ،‬ﻻ � إِﻻ أﻧﺖ«‪ِ .‬‬ ‫أو ﺳﺎ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫َ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ََ َْ‬
‫ﺎن‪َ ،‬وﻫ َﻮ �ﻘﻮل‪» :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑ ِ ِﺮﺿﺎك ﻣِﻦ ﺳﺨ ِﻄﻚ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺠ ِﺪ َوﻫﻤﺎ ﻣﻨﺼﻮ�ﺘ‬ ‫ِ‬ ‫ﻗﺪﻣﻴ ِﻪ‪َ ،‬وﻫ َﻮ ﻲﻓ الﻤﺴ‬
‫ََ ً َ َْ َ ْ َ َ َ ََْْ َ ََ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ُ ُ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُُ َ َ‬
‫ﺎء ﻋﻠﻴﻚ أﻧﺖ ﻛﻤﺎ أﺛنﻴﺖ ﻰﻠﻋ‬ ‫َو�ِﻤﻌﺎﻓﺎﺗ ِﻚ ﻣِﻦ �ﻘﻮ�ﺘِﻚ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻨﻚ‪ ،‬ﻻ أﺣ ِﻲﺼ �ﻨ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َْ َ‬
‫�ﻔ ِﺴﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﺒﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﮐﻨﺎر ﺧﻮد ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ؛ اﻃﺮاﻓﻢ را ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫َّ‬ ‫ُ ْ َ َ َ‬
‫ﺤﺎﻧﻚ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ َك‪ ،‬ﻻ � ِإﻻ‬ ‫ﮐﺮدم؛ دﯾﺪم ﮐﻪ در ﺣﺎﻟﺖ رﮐﻮع‪ -‬ﯾﺎ ﺳﺠﺪه‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺳﺒ‬
‫أﻧﺖ«‪ .‬و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬دﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﮐﻒ‪ ‬ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﺧﻮرد؛ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻪ ﺳﺠﺪه‬ ‫َ‬
‫َ َ‬ ‫ﻮذ ﺑﺮ َﺿ َ‬ ‫ِّ َ ُ ُ‬
‫ﺎك ِﻣ ْﻦ َﺳﺨ ِﻄﻚ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫رﻓﺘﻪ و دو ﭘﺎﯾﺶ را ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ إ� أﻋ‬
‫ََ ً َ َْ َ ْ َ َ َ ََْْ َ ََ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ُ ُ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ‬
‫وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻨﻚ‪ ،‬ﻻ أﺣ ِﻲﺼ �ﻨﺎء ﻋﻠﻴﻚ أﻧﺖ ﻛﻤﺎ أﺛنﻴﺖ ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻮ� ِﺘﻚ‪،‬‬ ‫و�ِﻤﻌﺎﻓﺎﺗِﻚ ِﻣﻦ �ﻘ‬
‫َْ َ‬
‫�ﻔ ِﺴﻚ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.486:‬‬

 ‫‪497‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬
‫ُ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ ُّ َْ‬ ‫َ‬
‫أﻳﻌﺠﺰ‬ ‫وﻗﺎص‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻛﻨﺎ ﻋِﻨﺪ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﺎل‪» :‬‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٤٣٩‬وﻋﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ أﻲﺑ‬
‫ََْ َ ْ‬ ‫َ َ ََ َ ٌ ْ ُ َ‬ ‫َْ َ َ َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ ُ ُ ْ َ ْ‬
‫أﺣﺪ� ْﻢ أن ﻳ� ِﺴ َﺐ ﻲﻓ ﻞﻛ ﻳﻮمٍ أﻟﻒ ﺣﺴﻨ ٍﺔ؟« ﻓﺴﺄ ُﻪﻟ ﺳﺎﺋ ِﻞ ﻣِﻦ ﺟﻠﺴﺎﺋ ِ ِﻪ‪ :‬ﻛﻴﻒ ﻳ� ِﺴ ُﺐ‬
‫َ َ َ َ َ َ ُ َ ِّ ُ َ َ َ ْ َ َ ُ ْ َ ُ َ ُ ْ ُ َ َ َ َ ْ ُ َ ُّ َ ْ ُ ُ َ َ‬
‫أﻟﻒ ﺣﺴﻨ ٍﺔ؟ ﻗﺎل‪�» :‬ﺴﺒﺢ ﻣِﺌﺔ �ﺴبِﻴﺤ ٍﺔ �ﻴﻜﺘﺐ ﻪﻟ أﻟﻒ ﺣﺴﻨ ٍﺔ‪ ،‬أو �ﻂ �ﻨﻪ أﻟﻒ ﺧ ِﻄﻴﺌ ٍﺔ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻧﺰد رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﻫﺮ‬
‫ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ از ﺑﻪدﺳﺖ آوردن ﻫﺰار ﻧﯿﮑﯽ در روز‪ ،‬ﻧﺎﺗﻮان اﺳﺖ؟« ﯾﮑﯽ از ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎﻧﺶ‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻫﺰار ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺴﺐ ﮐﻨﺪ؟! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺻﺪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺳﺒﺤﺎناﷲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺰار ﻧﯿﮑﯽ‬
‫ﺑﺮاﯾﺶ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﻫﺰار ﮔﻨﺎه از او ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮدد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي ذﮐﺮ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آن اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺷﺒﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﮐﻨﺎر ﺧﻮد ﻧﯿﺎﻓﺘﻢ؛‬
‫ﻟﺬا اﻃﺮاف را ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮدم«‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻫﻤﺴﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد و او ﻧﯿﺰ‬
‫ﻣﺤﺒﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬داﺷﺖ؛ از اﯾﻦرو ﯾﮑﯽ از ﺷﺐﻫﺎ ﮐﻪ از ﺧﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻨﺎرش ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻧﮕﺮان ﺷﺪ و در ﺟﺴﺘﺠﻮي آن ﺑﺰرﮔﻮار‪،‬‬
‫ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و اﯾﺸﺎن را در ﻣﺴﺠﺪ ﯾﺎ در ﺣﺎل ﺳﺠﺪه ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎدر ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬دﺳﺘﻢ ﺑﻪ ﮐﻒ‪ ‬ﭘﺎﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮرد ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺠﺪه رﻓﺘﻪ و دو‬
‫ﭘﺎﯾﺶ را ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد«‪ .‬ﻋﻠﻤﺎ از اﯾﻦ رواﯾﺖ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺠﺪهﮐﻨﻨﺪه‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ دو ﻗﺪمِ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﭽﺴﺒﺎﻧﺪ و ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻧﮕﺬارد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﭘﺎﻫﺎي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺠﺪه‪ ،‬از ﻫﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬دﺳﺘﺎن اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺑﻪ ﮐﻒ ﻫﺮ ﭘﺎي‬
‫اﯾﺸﺎن ﻧﻤﯽﺧﻮرد؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در »ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﺧﺰﯾﻤﻪ« آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﺳﺠﺪه‪ ،‬دو ﭘﺎﯾﺶ را ﮐﻨﺎرِ ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﯽداد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ زاﻧﻮﻫﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻤﺎزﮔﺰار ﻧﻪ آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﭽﺴﺒﺎﻧﺪ و ﻧﻪ ﻣﯿﺎن آنﻫﺎ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺑﯿﻨﺪازد‪.‬‬
‫ِّ َ ُ ُ‬
‫ﻮذ ﺑﺮ َﺿ َ‬
‫ﺎك ِﻣ ْﻦ‬ ‫ﯾﮑﯽ از دﻋﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ إ� أﻋ ِ ِ‬
‫َ َ‬
‫َﺳﺨ ِﻄﻚ«؛ ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي رﺿﺎﯾﺖ و‬
‫ﺧﺸﻨﻮدي ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬از ﮐﺎرﻫﺎي زﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺎرﺿﺎﯾﺘﯽ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2698:‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪498‬‬

‫دوري ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺟﺴﺖ‪ .‬درﻣﺎن ﻫﺮ ﭼﯿﺰي‪ ،‬ﻣﺘﻀﺎد آن اﺳﺖ و وﯾﮋﮔﯽ‬
‫ﭘﺎدزﻫﺮ را دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﺘﻀﺎد‪ ‬ﺧﺸﻢ‪ ،‬رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮديﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪي‬
‫رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي ﯾﺎ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮديﺳﺖ‪ ،‬از ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺐ‬
‫اﻻﻫﯽ ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﺎ ﻋﻔﻮ و ﺑﺨﺸﺶ اﻻﻫﯽ‪ ،‬از ﻣﺠﺎزاﺗﺶ ﭘﻨﺎه‬
‫َ َ َ َ ْ ُ ُ َ َ‬
‫ﻮ� ِﺘﻚ« ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺎ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش از اﷲ‪ ‬از او‬ ‫ﻣﯽﺟﺴﺖ؛ »و�ِﻤﻌﺎﻓﺎﺗِﻚ ِﻣﻦ �ﻘ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺟﺎي ﻣﺠﺎزاﺗﺶ‪ ،‬او را ﻣﺸﻤﻮل ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫ُ ُ َ ْ َ‬
‫وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻨﻚ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورم«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻤﻮي ﻓﺮاﮔﯿﺮ دارد؛ زﯾﺮا‬ ‫»‬
‫ﻫﯿﭻ راه ﻧﺠﺎت و ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﯽ ﺟﺰ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدن ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻫﯿﭻﮐﺲ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮ را از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ ﺑﺮﻫﺎﻧﺪ ﯾﺎ ﺗﻮ را در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﭘﺲ ﭼﺎرهاي‬
‫ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺪاري ﮐﻪ از ﻋﺬاب اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﻮدش ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮي‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﭘﺎرهاي از ﻣﻮارد ﯾﺎ ﻫﺮ از‬
‫ﭼﻨﺪ ﮔﺎﻫﯽ‪ ،‬در ﻣﺴﺠﺪ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎز ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧْﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﺎﻓﻠﻪ در ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ‬
‫ْ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻓﺈ َّن أَﻓْ َﻀ َﻞ َّ‬
‫الﺼﻼ ِة‪َ ،‬ﺻﻼة ال َﻤ ْﺮ ِء ِﻲﻓ ﺑَي ِﺘ ِﻪ إِﻻ‬ ‫ِ‬
‫َْ ْ ُ ََ‬
‫ﻮ�ﺔ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺟﺰ ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻤﺎزﻫﺎ در ﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬ ‫الﻤﻜﺘ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻣﺤﺒﺖ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ و ﺗﻌﺠﺐ ﻫﻢ‬
‫ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻣﯿﺎن زﻧﺎﻧﺶ‪ ،‬ﭘﺲ از ﺧﺪﯾﺠﻪ&‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& را از دﯾﮕﺮان ﺑﯿﺶﺗﺮ‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﻫﻤﺴﺮ ﻧﺨﺴﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﯿﺎت داﺷﺖ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ ﻫﯿﭻ زنِ دﯾﮕﺮي ازدواج ﻧﮑﺮد و ﭘﺲ از وﻓﺎت ﺧﺪﯾﺠﻪ& ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻮاره از اﯾﻦ‬
‫ﺑﺎﻧﻮي ﺑﺰرﮔﻮار‪ ،‬ﯾﺎد ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد؛ ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻣﯿﺎن ﻫﻤﺴﺮان زﻧﺪهاش‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& را از‬
‫ﻫﻤﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ دوﺳﺖ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ‬
‫ﺑﻪ ﺻﻔﺎت اﻻﻫﯽ‪ ،‬از ﺿﺪ‪ ‬آن‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑ‪‬ﺮَد؛ ﺑﻪﻋﺒﺎرت ﺳﺎدهﺗﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺻﻔﺖ‪‬‬
‫رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي‪ ،‬از ﺧﺸﻢ اﻻﻫﯽ ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺟﻮﯾﺪ و از ﻋﻘﻮﺑﺖ و ﻣﺠﺎزات ﻧﯿﺰ ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﻋﻔﻮ و ﮔﺬﺷﺖ اﷲ‪ ،‬از او ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 731 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از زﯾﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪.‬‬

 ‫‪499‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬

‫ﻧﮑﺘﻪ‪ :‬ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺳﺠﺪه‪ ،‬دو دﺳﺖ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از دﺳﺘﺎﻧﺶ و‬
‫ﻧﯿﺰ دو ﭘﺎ ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ را از زﻣﯿﻦ ﺟﺪا ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺠﺪه ﺑﺮ ﻫﻔﺖ‬
‫ﻋﻀﻮ ﺑﺪن اﻧﺠﺎم ﺷﻮد‪ :‬ﭘﯿﺸﺎﻧﯽ و ﺑﯿﻨﯽ‪ ،‬دو ﮐﻒ دﺳﺖ‪ ،‬دو زاﻧﻮ‪ ،‬و اﻧﮕﺸﺘﺎن دو ﭘﺎ؛ ﻟﺬا‬
‫ﺟﺪا ﮐﺮدن آنﻫﺎ از زﻣﯿﻦ در ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ‪ ،‬ﻧﻤﺎز را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻟﺤﻈﻪاي‬
‫ﭘﺎﯾﺶ ﺟﺪا ﺷﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ آن را ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻨﺪار ﺑﻨﺪه‪ ،‬اﻋﺎدهي ﻧﻤﺎز ﺑﺮ او‬
‫واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ َ َ ُ‬ ‫َ َ ُ ْ ُ َ َ ُ ِّ ُ َ َ‬ ‫َّ ُ َ ِّ‬ ‫َ َ‬
‫‪ -١٤٤٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ ذ ٍّر‪ ‬أن َرﺳﻮل ا�‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻳﺼﺒﺢ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﺳﻼ� ﻣِﻦ أﺣﺪ� ْﻢ‬
‫َ َ َ ٌ َ ُ ُّ َ ْ َ َ َ َ ٌ َ ُ ُّ َ ْ َ َ َ َ ٌ َ ُ ُّ َ ْ َ َ َ َ ٌ َ ُ ُّ َ ْ َ َ َ َ ٌ‬
‫� ٍة ﺻﺪﻗﺔ‪،‬‬ ‫ﺻﺪﻗﺔ‪ :‬ﻓﻞﻜ �ﺴبِﻴﺤ ٍﺔ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺤﺗ ِﻤﻴﺪ ٍة ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� �ﻬﻠِﻴﻠ ٍﺔ ﺻﺪﻗﺔ‪ ،‬و� ﺗ�ﺒِ‬
‫ْ َ َ َْ ََ َْ َ ُُ َ‬ ‫ُْ َ َ َ ٌَ َ ُْ‬ ‫َ َ ٌَ ٌََْ َ‬ ‫ََ ْ ٌ َ‬
‫ﺎلﻤ ْﻌ ُ‬
‫ﺎن ﻳﺮﻛﻌﻬﻤﺎ ﻣِﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻌ‬‫�‬ ‫ر‬ ‫ِﻚ‬ ‫ل‬ ‫ذ‬ ‫ِﻦ‬
‫ﻣ‬ ‫ئ‬‫ﺰ‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻗ‬‫ﺪ‬‫ﺻ‬ ‫ﺮ‬
‫ِ‬ ‫ﻜ‬‫ﻨ‬‫الﻤ‬ ‫ﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫�‬ ‫�‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻗ‬‫ﺪ‬‫ﺻ‬ ‫وف‬
‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫وأمﺮ ﺑ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ُّ َ‬
‫الﻀﻰﺤ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮذر‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺻﺒﺢ )ﻫﺮ روز( در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﻣﻔﺼﻞ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ ﻻزم اﺳﺖ؛ ﻫﺮ "ﺳﺒﺤﺎناﷲ" ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ "اﺤﻟﻤﺪﷲ"‬
‫ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ "ﻻ�إﻻاﷲ" ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ "اﷲاﻛﺮﺒ" ﮔﻔﺘﻦ‪،‬‬
‫ﯾﮏ ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ‪ ،‬ﺻﺪﻗﻪ اﺳﺖ؛ و ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎي ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز "ﺿﺤﯽ" ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ«‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ ْ ْ َ ُ ْ ً‬ ‫أن اﻨﻟَّ َّ‬‫َّ‬ ‫ُ ْ ََ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺧ َﺮج ﻣِﻦ ﻋِﻨ ِﺪﻫﺎ ﺑ� َﺮة‬ ‫ِ‬ ‫اﺤﻟﺎرث&‪:‬‬
‫ِ‬ ‫‪ -١٤٤١‬وﻋﻦ أم اﻤﻟﺆﻣﻨ� ﺟﻮ�ﺮ�ﺔ ﺑﻨﺖ‬
‫َ َ ْ‬ ‫ُ َّ َ َ َ َ َ ْ ْ َ َ َ َ َ ٌ‬ ‫َ ْ‬ ‫الﺼ ْﺒ َﺢ َو ِ َ‬
‫ْ َ َ َّ ُّ‬
‫ﺖ‬‫� ﺟﺎل ِﺴﺔ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪» :‬ﻣﺎ زِﻟ ِ‬ ‫ﺠ ِﺪﻫﺎ‪� ،‬ﻢ رﺟﻊ ﺑﻌﺪ أن أﺿﻰﺤ و ِ‬ ‫� ِﻲﻓ مﺴ ِ‬ ‫ﺣ� ﺻ�‬ ‫ِ‬
‫ََ ْ ُْ ُ َْ َ ََْ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ َ َ ُ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ﻚ ﻋﻠﻴﻬﺎ؟« ﻗﺎﻟﺖ‪� :‬ﻌﻢ‪� ،‬ﻘﺎل اﻨﻟ ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎت‬‫ﻲﺒ‪» :‬ﻟﻘﺪ ﻗﻠﺖ �ﻌﺪكِ أر�ﻊ ﻠﻛِﻤ ٍ‬ ‫اﺤﻟﺎل اﻟ ِﻲﺘ ﻓﺎر�ﺘ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬
‫َ َ َ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ُ َ ْ َ ُ ْ ُ ْ ُ َ َ َ َ ْ ُ َّ ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫اﻴﻟ ْﻮ ِم ل َﻮز�ﺘﻬﻦ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَﻤ ِﺪه ِ ﻋﺪد ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ‪،‬‬ ‫ﺖ ﻣﻨﺬ‬ ‫ات‪ ،‬لﻮ و ِزﻧﺖ ﺑِﻤﺎ ﻗﻠ ِ‬ ‫ﺛﻼث مﺮ ٍ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫َو ِرﺿﺎ �ﻔ ِﺴ ِﻪ‪َ ،‬و ِزﻧﺔ ﻋ ْﺮ ِﺷ ِﻪ‪َ ،‬وﻣِﺪاد ﻠﻛِﻤﺎﺗ ِ ِﻪ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .720 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1147‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2726 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪500‬‬
‫ََ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ‬ ‫ُْ َ‬ ‫َ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ ُﻪﻟ‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻋﺪد ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ِرﺿﺎ �ﻔ ِﺴ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲِ ِزﻧﺔ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻋ ْﺮ ِﺷ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻣِﺪاد ﻠﻛِﻤﺎﺗ ِ ِﻪ«‪.‬‬
‫ُ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ‬ ‫ُ َ ِّ ُ َ َ َ ُ َ َ ُ َ َ‬
‫ﻮﻴﻟﻨﻬﺎ؟ ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻋﺪد ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ‬ ‫ﺎت �ﻘ ِ‬‫ﻚ ﻠﻛِﻤ ٍ‬ ‫و� رواﻳﺔ اﻟﺮﺘﻣﺬي‪» :‬أﻻ أﻋﻠﻤ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ َْ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ‬
‫ﻋﺪد ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻋﺪد ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲِ ِرﺿﺎ �ﻔ ِﺴ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲِ ِرﺿﺎ �ﻔ ِﺴ ِﻪ‪،‬‬
‫ََ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫ََ َْ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫ُْ َ َ‬
‫ﺮﺷ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ِزﻧﺔ‬ ‫ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ِرﺿﺎ �ﻔ ِﺴ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ِزﻧﺔ ﻋﺮ ِﺷ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲِ ِزﻧﺔ ﻋ ِ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺷ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻣِﺪاد ﻠﻛِﻤﺎﺗ ِ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻣِﺪاد ﻠﻛِﻤﺎﺗ ِ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻣِﺪاد ﻠﻛِﻤﺎﺗ ِ ِﻪ«‪.‬‬ ‫ﻋ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ ﺑﻨﺖ ﺣﺎرث& رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﯾﮏ روز‬
‫ﺻﺒﺢ زود‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز از ﻧﺰد او ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ در ﺟﺎي ﻧﻤﺎز ﺧﻮد‪ -‬ﺑﻪ ذﮐﺮ‪-‬‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎم ﭼﺎﺷﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ& ﻫﻢﭼﻨﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ ﻫﻢﭼﻨﺎن در ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺘﯽ ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺗﺮك ﮐﺮدم«‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪:‬‬
‫ﺑﻠﻪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺲ از ﺗﻮ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﮐﻠﻤﻪ ﮔﻔﺘﻪام ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺎ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺗﻮ در ﻃﻮل‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫ُ ْ َ َ‬
‫ﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ َﻋﺪد ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ‪َ ،‬و ِرﺿﺎ‬ ‫اﻣﺮوز ﮔﻔﺘﻪاي‪ ،‬وزن ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﻨﮕﯿﻦﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ :‬ﺳﺒ‬
‫َ َ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫َْ‬
‫اد ﻠﻛِ َﻤﺎﺗِ ِﻪ«‪.‬‬ ‫�ﻔ ِﺴ ِﻪ‪َ ،‬و ِزﻧﺔ َﻋ ْﺮ ِﺷ ِﻪ‪ ،‬و ِﻣﺪ‬
‫َ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺤﺎن اﷲ ِرﺿﺎ‬ ‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ُ » :‬ﺳﺒْﺤﺎن اﷲ َﻋﺪد ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒ‬
‫َ َ َ‬
‫ﻠﻛ َﻤﺎﺗِ ِﻪ«‬
‫ُ ْ َ َ‬ ‫ََ َ ْ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫َْ‬
‫ﷲ ِزﻧﺔ ﻋﺮ ِﺷ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ِﻣﺪاد ِ‬ ‫�ﻔ ِﺴ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫و در رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬آﯾﺎ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﯾﺎد ﺑﺪﻫﻢ ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﺑﮕﻮﯾﯽ؟‬
‫ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ‬ ‫ُ َ َ‬
‫ﷲ‬
‫ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻋﺪد ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻋﺪد ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻋﺪد ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫ََ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫َ َْ‬
‫ﺤﺎن اﷲ ِزﻧﺔ َﻋ ْﺮ ِﺷ ِﻪ‪،‬‬ ‫ﺤﺎن اﷲ ِرﺿﺎ �ﻔ ِﺴ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒ‬ ‫ﷲ ِرﺿﺎ �ﻔ ِﺴ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒ‬ ‫ِرﺿﺎ �ﻔ ِﺴ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫َ َ‬
‫ﺤﺎن اﷲ ِﻣﺪاد‬
‫ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺤﺎن اﷲ ِﻣﺪاد ﻠﻛِ َﻤﺎﺗِ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒ‬
‫ُ ْ َ َ‬
‫ﺮﺷ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫ََ َ‬ ‫ُ ْ َ َ‬
‫ﺮﺷ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ِزﻧﺔ ﻋ ِ‬ ‫ﷲ ِزﻧﺔ ﻋ ِ‬ ‫ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫َ َ َ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﻠﻛ َﻤﺎﺗِ ِﻪ«‪.‬‬‫ﻠﻛﻤﺎﺗِ ِﻪ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ِﻣﺪاد ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫در اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﭘﺎرهاي از اذﮐﺎر آﻣﺪه اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ اماﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ‪،‬‬
‫ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ& رواﯾﺖ ﮐﺮده ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ از ﻧﺰد وي ﺑﯿﺮون رﻓﺖ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﭼﺎﺷﺖ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ& ﻣﺸﻐﻮل ذﮐﺮ و ﺗﺴﺒﯿﺢ ﺑﻮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﭘﺲ از ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ& را ﻫﻢﭼﻨﺎن در ﺣﺎلِ ذﮐﺮ دﯾﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﻣﻦ‬
‫ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﮔﻔﺘﻪام ﮐﻪ از اذﮐﺎري ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬از ﺻﺒﺢ ﺗﺎ اﯾﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﮔﻔﺘﻪاي‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻪ ﺑﺎر‬
 ‫‪501‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫» ُﺳﺒْ َﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ َﻋ َﺪ َد ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ«‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر » ُﺳﺒْ َﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ ِر َﺿﺎ �ﻔ ِﺴ ِﻪ«‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫َ َ َ‬
‫ﻠﻛ َﻤﺎﺗِ ِﻪ«‪.‬‬ ‫َْ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫ََ َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ْ َ َ‬
‫»ﺳﺒﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑﻤ ِﺪهِ ِزﻧﺔ ﻋﺮ ِﺷ ِﻪ«‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑﻤ ِﺪهِ ِﻣﺪاد ِ‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫» ُﺳﺒْ َﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ َﻋ َﺪ َد ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ« ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرِ آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي‬
‫اﷲ‪ ،‬او را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎرِ آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اﻻﻫﯽ را ﮐﺴﯽ‬
‫ﺟﺰ ﺧﻮد اﷲ‪ ‬ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ُ ُ ُ َ َ َّ ُ‬
‫]اﳌﺪﺛﺮ‪[٣١ :‬‬ ‫جنود َر ّ�ِك إِ� ه َوۚ�‪﴾٣١‬‬ ‫﴿وما �علم‬
‫و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ،‬ﺷﻤﺎر ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫ََ‬ ‫َ‬
‫» ُﺳﺒْ َﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ ِه ِزﻧﺔ َﻋ ْﺮ ِﺷ ِﻪ«؛ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬اﷲ‪ ‬را ﺑﻪ وزن و‬
‫ﺳﻨﮕﯿﻨﯽِ ﻋﺮش اﻻﻫﯽ ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﯿﺪ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ‬وزن ﻋﺮش را ﻧﻤﯽداﻧﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻋﺮش‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﺨﻠﻮﻗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺳﺮاغ دارﯾﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﺎ‬
‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ َّ‬
‫إﻻ َﻛ َ‬
‫اﻷرض و�ن‬‫ِ‬ ‫ﺤﻠﻘ ٍﺔ أﻟ ِﻘﻴَﺖ ﻲﻓ ﻓﻼ ٍة ﻣﻦ‬ ‫الﺴﺒﻊ ِﻲﻓ الﻜﺮﻲﺳ‬ ‫الﺴ َ‬
‫ﺒﻊ واﻷرﺿ� َّ‬ ‫الﺴ َﻤﻮات َّ‬
‫ِ‬
‫َّ‬
‫َ‬ ‫ِّ َ‬ ‫َ‬
‫ﻀﻞ اﻟﻔﻼةِ ﻰﻠﻋ ﻫﺬه اﺤﻟَﻠﻘ ِﺔ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻔﺖ آﺳﻤﺎن و‬ ‫ﻓﻀﻞ اﻟﻌﺮش ﻰﻠﻋ الﻜﺮﻲﺳ ﻛﻔ ِ‬
‫ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﮐﺮﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻠﻘﻪاي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ ﭘﻬﻨﺎوري اﻓﺘﺎده اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ ﻋﺮش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮐﺮﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺰرﮔﯽ زﻣﯿﻦ ﭘﻬﻨﺎور ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﻠﻘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﻋﺮش‪ ،‬آﻓﺮﯾﺪهي ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهاش‪ ،‬اﻧﺪازهي ان را ﻧﻤﯽداﻧﺪ‪.‬‬
‫َْ‬ ‫َ‬
‫» ُﺳﺒْ َﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ ِه ِر َﺿﺎ �ﻔ ِﺴ ِﻪ« ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ اﷲ‪ ‬را آنﻗﺪر ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﯿﺪ‬
‫و ﺗﺴﺒﯿﺤﺶ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ ﮐﻪ راﺿﯽ ﺷﻮد؛ ﻟﺬا ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ و ﻧﯿﺰ ﺗﺴﺒﯿﺤﯽ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل را راﺿﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺣﻤﺪ و ﺗﺴﺒﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ْ َ َ‬
‫ﻠﻛ َﻤﺎﺗِ ِﻪ«؛ ﻣﺪاد‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺑﺰارِ ﻧﻮﺷﺘﻦ اﺳﺖ و ﺳﺨﻨﺎن و‬
‫»ﺳﺒﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑﻤ ِﺪ ِه ِﻣﺪاد ِ‬
‫ﺷﮕﻔﺘﯽﻫﺎي اﻻﻫﯽ ﺑﻪﻗﺪري ﻋﻈﯿﻢ و ﻓﺮاوان ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻗﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﻧﻮﺷﺘﻦ آنﻫﺎ‬
‫را ﻧﺪارد‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫﴿ َول َ ۡو � َّ� َما � ٱ�� ِض مِن َش َ‬
‫ُ ۡ‬ ‫ج َر ٍ� أ ۡق َ� ٰ ‪ٞ‬م َوٱ َ‬
‫� ۡح ُر َ� ُم ُّدهُۥ ِم ۢن َ� ۡع ِده ِۦ َس ۡب َعة ��ُ ٖر َّما‬ ‫ِ‬
‫ِيم ‪﴾ ٢٧‬‬ ‫�ز َحك ‪ٞ‬‬ ‫� َعز ٌ‬ ‫َّ‬
‫ت ٱ َّ�ِ إن ٱ َّ َ‬‫ت َ� َِ� ٰ ُ‬ ‫َ َ ۡ‬
‫ن ِفد‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[٢٧ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ۚ ِ‬
‫اﮔﺮ درﺧﺘﺎن روي زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻗﻠﻢ ﺷﻮﻧﺪ و درﯾﺎ ﻣﺮﮐﺐ ﮔﺮدد و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻫﻔﺖ درﯾﺎي دﯾﮕﺮ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺪدش ﺑﯿﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن )و ﺷﮕﻔﺘﯽﻫﺎي( اﷲ ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﯽﺷﮏ اﷲ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎي ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﻮاﻫﺪي ﮐﻪ دارد‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪502‬‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ َ َ َ َٰ ُ ّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ّ َ‬ ‫ُ َّ َ َ ۡ ۡ َ ٗ ّ َ َ‬
‫ت َر ِ� َول ۡو‬ ‫ت َر ِ� �َفِ َد ٱ�َ ۡح ُر � ۡبل أن تنفد � ِ�‬
‫﴿قل ل ۡو �ن ٱ�َح ُر مِدادا ل ِ� ِ� ٰ ِ‬
‫ٗ‬ ‫َۡ ۡ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[١٠٩ :‬‬ ‫جئنا ب ِ ِمثلِهِۦ َم َددا ‪﴾١٠٩‬‬
‫ِ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ درﯾﺎ ﺑﺮاي ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺟﻮﻫﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرم‬
‫ﭘﺎﯾﺎن ﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬درﯾﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ درﯾﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺑﯿﺎورﯾﻢ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺳﺨﻨﺎن اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﻧﺪارد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ذﮐﺮ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬
‫ﺳﻪ ﺑﺎر » ُﺳﺒْ َﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ ِه َﻋ َﺪ َد ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ«‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر » ُﺳﺒْ َﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ ِه ِر َﺿﺎ �ﻔ ِﺴ ِﻪ«‪ ،‬ﺳﻪ‬
‫َ َ َ‬
‫ﻠﻛ َﻤﺎﺗِ ِﻪ« ﮐﻪ در‬ ‫َْ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫ََ َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ْ َ َ‬
‫ﺑﺎر »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑﻤ ِﺪهِ ِزﻧﺔ ﻋﺮ ِﺷ ِﻪ«‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر »ﺳﺒﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑﻤ ِﺪهِ ِﻣﺪاد ِ‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬دوازده ﺑﺎر‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ ُ َّ ُ َّ‬ ‫َ َ َ َ ُ َّ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺜﻞ اﺬﻟِي ﻳﺬﻛ ُﺮ َر�ﻪ َواﺬﻟِي ﻻ‬ ‫اﻷﺷﻌﺮي‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ِّ‬
‫مﻮﻰﺳ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٤٤٢‬وﻋﻦ‬
‫ِ‬
‫َ ْ ُ ُ ُ َ َ ُ َ ِّ َ ِّ‬
‫اﻟﻲﺤ َوالﻤﻴ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺖ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﻳﺬﻛﺮه ﻣﺜﻞ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬
‫اﺒﻟ ْﻴﺖ اﺬﻟِي ﻻ ﻳُﺬﻛ ُﺮ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﷲ �ِﻴ ِﻪ‪،‬‬ ‫ﺖ اﺬﻟِي ﻳﺬﻛ ُﺮ اﷲ �ِﻴ ِﻪ‪َ ،‬و َ ِ‬ ‫اﺒﻟﻴ ِ‬ ‫ورواه مﺴﻠﻢ �ﻘﺎل‪» :‬ﻣﺜﻞ‬
‫َ َ ُ َ ِّ َ ِّ‬
‫ﺖ«‪.‬‬ ‫اﻟﻲﺤ والﻤﻴ ِ‬ ‫ﻣﺜﻞ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺜﺎل ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش‬
‫را ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﮐﻪ او را ﯾﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺪه و ﻣﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫و ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺜﺎل ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ اﷲ در‬
‫آن ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ اﷲ در آن ﯾﺎد ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺜﺎل زﻧﺪه و ﻣﺮده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ْ َ َ ِّ َ ْ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٤٤٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻘﻮل اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‪ :‬أﻧﺎ ﻋِﻨﺪ ﻇﻦ �ﺒ ِﺪي‬
‫َ ُُ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ َُُْ َْ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ َ َ ُ َ َ َ‬
‫ﺮ� ﻲﻓ مﻸ ٍ ذﻛﺮﺗﻪ‬ ‫ِﻲﺑ‪ ،‬وأﻧﺎ ﻣﻌﻪ إِذا ذﻛﺮ ِ�‪ ،‬ﻓﺈن ذﻛﺮ ِ� ِﻲﻓ �ﻔ ِﺴ ِﻪ‪ ،‬ذﻛﺮﺗﻪ ﻲﻓ �ﻔ ِﻲﺴ‪ ،‬و�ن ذﻛ ِ‬
‫َ َْ ُْ‬
‫) ‪(2‬‬
‫� ﻣِﻨﻬ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﻲﻓ مﻸ ٍ ﺧ ٍ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﻧﺰد‬
‫ﮔﻤﺎن ﺑﻨﺪهام ﻫﺴﺘﻢ‪ -‬و ﺑﺎ او ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ دارد‪ ،‬رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ -‬و ﻫﺮﮔﺎه‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6407 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.779 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪7405 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2675 :‬‬
 ‫‪503‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬

‫ﻣﺮا ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ او ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد؛ اﮔﺮ ﻣﺮا در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﯿﺰ او را ﭘﯿﺶ ﺧﻮد ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ و اﮔﺮ ﻣﺮا در ﺟﻤﻌﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬او را در ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻬﺘﺮ از آﻧﺎن ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َُ ُ َ َ‬ ‫َ ََ َُْ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬
‫‪ -١٤٤٤‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﺳﺒﻖ الﻤﻔ ِّﺮدون«؛ ﻗﺎلﻮا‪َ :‬وﻣﺎ الﻤﻔ ِّﺮدون؟ ﻳﺎ رﺳﻮل‬
‫) ‪(1‬‬
‫ات«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ً َّ َ‬ ‫َّ ُ َ َ‬
‫اﷲ؟ ﻗﺎل‪» :‬اﺬﻟاﻛ ِﺮون�َ اﷲ ﻛﺜ�ا واﺬﻟاﻛ ِﺮ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣ‪‬ﻔَﺮِّدان‪ -‬و آنﻫﺎ ﮐﻪ در ﺧﻠﻮت‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ -‬ﮔﻮي ﺳﺒﻘﺖ را رﺑﻮدﻧﺪ«‪ .‬ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣ‪‬ﻔَﺮِّدان‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدان و زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ را ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﺜﺎل ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش را ذﮐﺮ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﮐﻪ او را ﯾﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺪه و ﻣﺮده اﺳﺖ«؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را‬
‫ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ دل او را زﻧﺪه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ او ﺷﺮح ﺻﺪر ﻣﯽدﻫﺪ؛ وﻟﯽ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻃﻤﯿﻨﺎن و آراﻣﺶ ﻗﻠﺒﯽ ﻧﺪارد و ﺳﯿﻨﻪاش ﺑﺮاي‬
‫اﺳﻼم‪ ،‬ﮔﺸﻮده ﻧﯿﺴﺖ و آﻣﺎدﮔﯽ ﭘﺬﯾﺮش ارزشﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ را ﻧﺪارد؛ از اﯾﻦرو ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪‬‬
‫ﻣ‪‬ﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺜﺎل ﭘﻨﺪ ﺑﮕﯿﺮﯾﻢ و ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ‬
‫از ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻏﻔﻠﺖ ورزد‪ ،‬ﻗﻠﺒﺶ ﺳﺨﺖﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬دلﻣﺮده ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪.‬‬
‫دو ﺣﺪﯾﺚ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ؛ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﷲ را در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﯾﺎ در‬
‫دل ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ او را ﭘﯿﺶ ﺧﻮد ﯾﺎد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را در‬
‫ﻣﯿﺎن ﺟﻤﻊ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬او را در ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻬﺘﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻣﯿﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن واﻻﻣﻘﺎﻣﺶ‬
‫َْ‬ ‫ْ َ َ‬
‫او را ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺈن ذﻛ َﺮ ِ� ِﻲﻓ �ﻔ ِﺴ ِﻪ« ﮐﻪ دو ﻣﻌﻨﺎ دارد‪:‬‬
‫ﯾﮑﯽ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﺑﺎ زﺑﺎن و در ﺧﻠﻮت و ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ذﮐﺮ ﮐﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﻧﺸﻨﻮد‪.‬‬
‫و دﯾﮕﺮي‪ ،‬اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش را در دل ﺧﻮﯾﺶ ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2676 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪504‬‬

‫در ﻫﺮ دو ﺻﻮرت‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻨﺪهاش را ﭘﯿﺶ ﺧﻮد ﯾﺎد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ و اﮔﺮ ﺑﻨﺪه‪،‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل را در ﻣﯿﺎن ﺟﻤﻊ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ از او در ﻣﯿﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﺶ‬
‫ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ذﮐﺮ و ﯾﺎد اﻻﻫﯽ در ﻣﯿﺎن ﺟﻤﻊ‪ ،‬از ذﮐﺮِ او‬
‫در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﯾﺎ در دل‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺘﺮﺳﺪ ﮐﻪ رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي دروﻧﯽاش ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‬
‫اﮔﺮ وﺳﻮﺳﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ذﮐﺮِ ﻋ‪‬ﻠَﻨﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬رﯾﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ ذﮐﺮ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻢ؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﮑﻨﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﻧﺰد ﻣﺮدم و ﻧﯿﺰ در دل ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﯾﺎ در ﺧﻠﻮت و ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ‪ ،‬ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ﺗﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ او را ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫»ﻣ‪‬ﻔَﺮِّدان‪ -‬و آنﻫﺎ ﮐﻪ در ﺧﻠﻮت ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ -‬ﮔﻮي ﺳﺒﻘﺖ را رﺑﻮدﻧﺪ«‪ .‬ﻋﺮض‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻣ‪‬ﻔَﺮِّدان ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﺮدان و زﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ را‬
‫ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﻟﺬا آﻧﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از دﯾﮕﺮان ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻋﻤﻠﺸﺎن ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﺑﻮده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺷﺘﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫اﺬﻟ ْﻛﺮ‪ :‬ﻻ � إﻻّ ُ‬
‫اﷲ«‪.‬‬
‫َ ُ ُ ْ َ ُ ِّ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ُ َ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬أﻓﻀﻞ‬ ‫‪ -١٤٤٥‬وﻋﻦ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ذﮐﺮ‪،‬‬
‫ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َْ‬ ‫ْ‬ ‫إن َ َ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ ً َ َ َ‬
‫ﺮﺷاﺋ َِﻊ اﻹﺳ ِ‬
‫ﻼم ﻗﺪ‬ ‫�ﺮﺴ‪ ‬أن َرﺟﻼ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪،‬‬ ‫وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ َﺑﻦ ٍ‬ ‫‪-١٤٤٦‬‬
‫َ ُ َ ُ َ َ ً ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﻲﻠﻋ‪ ،‬ﻓﺄﺧ ْ‬
‫ﺮﺒ ِ� �ِﻲﺸ ٍء أ�ﺸﺒﺚ ﺑ ِ ِﻪ؛ ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﻳﺰال ل ِﺴﺎﻧﻚ رﻃﺒﺎ ﻣِﻦ ذِﻛ ِﺮ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ«‪.‬‬ ‫َﻛ ُ َ‬
‫ﺮﺜ ْت َ َّ‬
‫ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1104 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪ 1497 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7700 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در اﻟﮑﻠﻢ اﻟﻄﯿﺐ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 3‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪505‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺑ‪‬ﺴﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﻧﺠﺎم‬
‫ﻫﻤﻪي ﻧﻮاﻓﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮاﯾﻢ دﺷﻮار اﺳﺖ؛ ﮐﺎري ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﻔﺮﻣﺎ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﭼﻨﮓ ﺑﺰﻧﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬زﺑﺎﻧﺖ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ذﮐﺮِ اﷲ‪ ،‬ﺗَﺮ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ُ َ ْ َ ٌََْ‬ ‫َّ ِّ َ َ َ َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫وﺤﺑﻤ ِﺪه ِ‪ ،‬ﻏ ِﺮﺳﺖ ُﻪﻟ �ﻠﺔ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﻦ ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ِ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫ٍ‬ ‫‪ -١٤٤٧‬وﻋﻦ‬
‫َ َّ‬
‫اﺠﻟﻨ ِﺔ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ‬ ‫ِﻲﻓ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﻤﺪهِ‪،‬‬ ‫ُ ْ‬
‫وﺤﺑ ِ‬‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ِ‬
‫ﺑﺮاي او درﺧﺘﯽ ﺧﺮﻣﺎ در ﺑﻬﺸﺖ ﮐﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ ْ ُ َْ َ َ ََ ُ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺮﺳ َي ِﻲﺑ‪،‬‬
‫ﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻟ ِﻘﻴﺖ إﺑﺮاﻫِﻴﻢ ﻴﻟﻠﺔ أ ِ‬ ‫‪ -١٤٤٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗ‬
‫ََّ‬ ‫َ َ َ َ ُ َ ّ ُ ْ ْ ُ َّ َ َ ِّ َّ َ َ َ َ ْ ْ ُ ْ َّ َ َّ َ َ َّ َ ُ ُّ ْ َ َ ْ َ ُ‬
‫�ﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ �ﻤﺪ أﻗ ِﺮئ أﻣﺘﻚ ﻣِ� الﺴﻼم‪ ،‬وأﺧ ِﺮﺒﻫﻢ أن اﺠﻟﻨﺔ ﻃﻴﺒﺔ اﻟﺮﺘ�ﺔِ‪ ،‬ﻋﺬﺑﺔ اﻤﻟﺎءِ‪ ،‬و��ﻬﺎ‬
‫ُ ْ‬
‫أ� َ ُ‬ ‫واﺤﻟ ْﻤ ُﺪ ﷲِ‪َ ،‬وﻻ � إﻻ ُ‬
‫ﺎن اﷲِ‪َ ،‬‬ ‫َ ٌ َّ َ َ َ ُ ْ َ َ‬
‫ﺮﺒ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ‬ ‫اﷲ‪ ،‬واﷲ‬ ‫ِ‬ ‫�ِﻴﻌﺎن وأن ﻏِﺮاﺳﻬﺎ‪ :‬ﺳﺒﺤ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﺒﯽ ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ)‪ (‬را دﯾﺪم؛ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺤﻤﺪ! از ﻃﺮف ﻣﻦ ﺑﻪ اﻣﺘﺖ ﺳﻼم‬
‫ﺑﺮﺳﺎن و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه ﮐﻪ ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺧﺎﮐﯽ ﭘﺎﮐﯿﺰه و آﺑﯽ ﮔﻮارا دارد و زﻣﯿﻨﯽ ﻫﻤﻮار و‬
‫اﷲ ‪ُ ،‬‬ ‫ﺎن اﷲ‪ ،‬واﺤﻟ َ ْﻤ ُﺪ ﷲ‪َ ،‬وﻻ � إﻻ ُ‬ ‫ُ ْ َ َ‬
‫واﷲ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞﺧﯿﺰ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻬﺎلﻫﺎ و ﮐﺎﺷﺘﻪﻫﺎﯾﺶ ﺳﺒﺤ‬
‫ْ‬
‫أ� َ ُ‬
‫ﺮﺒ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫ُ‬ ‫ُ َ ِّ ُ ُ ْ َ ْ ْ‬ ‫َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫� أﻋﻤﺎﻟ ِ� ْﻢ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺨﺑ‬
‫ِ‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫ﺌ‬ ‫ب‬ ‫ﻧ‬‫أ‬ ‫أﻻ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬ ‫رﺳ‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪:‬‬‫ﻗﺎل‬ ‫‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ء‬‫اﺪﻟردا‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٤٤٩‬وﻋﻦ‬
‫َّ‬ ‫َّ َ‬ ‫ََ َ ُ ْ َ َ َ ُ ْ ْ َْ‬ ‫ُ ْ َْ َ‬ ‫ْ َ َ َْ َ‬
‫ﺐ واﻟ ِﻔﻀﺔِ‪،‬‬ ‫ﺎق اﺬﻟﻫ ِ‬ ‫� ﻟ�ﻢ ﻣِﻦ إ�ﻔ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﺧ‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻢ‬ ‫ِ�‬ ‫ﺗ‬‫ﺎ‬ ‫ﺟ‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻬ‬‫ﻌ‬‫ِ‬ ‫ﻓ‬ ‫وأر‬ ‫‪،‬‬‫ﻢ‬ ‫ِ�‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻴ‬‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫م‬ ‫وأزﺎﻛﻫﺎ ﻋِﻨﺪ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ ُ َّ ُ ْ َ ْ ُ ْ َ ُ ْ َ َ ْ ُ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َْ َ ُ ْ ْ‬
‫ﺮﻀ�ﻮا أ�ﻨﺎﻗ� ْﻢ؟« ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﺑ�‪ ،‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻬ‬‫ﺎ�‬ ‫ﻨ‬ ‫أ�‬ ‫ﻮا‬ ‫�‬‫ﺮﻀ‬
‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫�‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫ﺪ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻮا‬‫ﻘ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺗ‬ ‫أن‬ ‫ِﻦ‬ ‫� ﻟ�ﻢ ﻣ‬ ‫وﺧ ٍ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6429 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪64 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪:‬‬
‫)‪(2758 ،2757‬؛ در ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ رواﯾﺖﻫﺎ‪» ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ اﻟﻌﻀﻈﯿﻢ و ﺑﺤﻤﺪه« آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6429 :‬؛ اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪64 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪:‬‬
‫)‪(2758 ،2757‬؛ در ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ رواﯾﺖﻫﺎ‪» ،‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ اﻟﻌﻀﻈﯿﻢ و ﺑﺤﻤﺪه« آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪506‬‬
‫ََ َ‬
‫»ذِﻛﺮ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺗﺮﻣﺬي؛ اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ا‪‬ﺳﻨﺎدش‪،‬‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺎرﺗﺎن و‬
‫ﭘﺎكﺗﺮﯾﻨﺶ در ﻧﺰد ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﺘﺎن‪ -‬ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‪ -‬و از ﻣﺆﺛﺮﺗﺮﯾﻦ ﻋﻤﻠﺘﺎن در ﺑﺎﻻ‬
‫ﺑﺮدن درﺟﺎت و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن از اﻧﻔﺎق ﻃﻼ و ﻧﻘﺮه ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺘﺮ از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺘﺎن روﺑﻪرو ﺷﻮﯾﺪ و ﮔﺮدن آنﻫﺎ را ﺑﺰﻧﯿﺪ و آنﻫﺎ ﮔﺮدن ﺷﻤﺎ را ﺑﺰﻧﻨﺪ‪،‬‬
‫آﮔﺎه ﮐﻨﻢ؟ ﻋﺮض ﮐﺮدﻧﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو اﺟﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ آورده‬
‫اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﺎرهاي از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﮐﻪ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫َ ْ َ َُ ْ‬
‫ت َ َّ‬ ‫َّ َ‬
‫ﺮﺷاﺋ َﻊ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ُ ً َ َ َ‬
‫ﻲﻠﻋ«؛‬ ‫اﻹﺳﻼمِ ﻗﺪ ﻛﺮﺜ‬ ‫ﺑ‪‬ﺴﺮ‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه ﮐﻪ »أن رﺟﻼ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬إن َ ِ‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺿﻌﻒ وﺟﻮد دارد و اﮔﺮ ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯾﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﻣﺮد‬
‫ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! اﻧﺠﺎم ﻫﻤﻪي ﻧﻮاﻓﻞ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﺮاﯾﻢ دﺷﻮار اﺳﺖ«؛ وﮔﺮﻧﻪ‪،‬‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ اﻧﺴﺎن را از اﻧﺠﺎم ﺗﮑﺎﻟﯿﻒ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﯽﻧﯿﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ‬
‫ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺳﺮآﻏﺎز ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮي در اﺳﻼم و اﻧﺠﺎم واﺟﺒﺎت ﺷﺮﻋﯽﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﻣﮑﻠّﻒ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮاﯾﺾ ﯾﺎ واﺟﺒﺎت دﯾﻨﯽاش را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ؛ وﻟﯽ ﮔﺎه ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻮاﻓﻞ‪ ،‬دﺷﻮار‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ذﮐﺮ‪،‬‬
‫ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ«‪ .‬ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪي ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ‬
‫آن وارد اﺳﻼم ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﮐﻠﯿﺪ اﺳﻼم اﺳﺖ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ُ ْ َ َ‬
‫ﷲ‪،‬‬
‫آﻣﺪه‪ :‬ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ ﮐﻠﯿﺪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ در ﻓﻀﯿﻠﺖ »ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫ُ ْ‬
‫أ� َ ُ‬ ‫واﺤﻟ َ ْﻤ ُﺪ ﷲ‪َ ،‬وﻻ � إﻻ ُ‬
‫ﺮﺒ« اﺳﺖ و در آن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﯾﻦ‬ ‫اﷲ‪ ،‬واﷲ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اذﮐﺎر را ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪازاي ﻫﺮ ﮐﻠﻤﻪاي‪ ،‬ﺑﺮاي او درﺧﺘﯽ در ﺑﻬﺸﺖ ﮐﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ در ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ ﺑﯿﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ذﮐﺮ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ و‬
‫ﭘ‪‬ﺮﻓﻀﯿﻠﺖﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ اﻋﻤﺎل در ﻧﺰد اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﯾﮑﯽ از‬
‫اﺳﺒﺎب و ﻋﻮاﻣﻞ ﭘﺎﯾﺪاري در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻦ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5152 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.105 :‬‬
 ‫‪507‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬
‫َ َ ُ ۡ َ ٗ َ ۡ ُ ُ ْ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ٗ َّ َّ ُ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ٓ ْ‬
‫�� ل َعل� ۡم‬ ‫إِذا لقِيتم ف ِئة فٱثبتوا وٱذكروا ٱ� كث ِ‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا‬ ‫﴿ ٰٓ‬
‫ُۡ ُ َ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٤٥ :‬‬ ‫ِحون‪﴾٤٥‬‬ ‫�فل‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ ﮔﺮوﻫﯽ )از دﺷﻤﻦ( روﺑﻪرو ﺷﺪﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺪاري ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و اﷲ را ﻓﺮاوان‬
‫ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ رﺳﺘﮕﺎر ﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪي اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل را ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ »دو ﮐﻠﻤﻪ وﺟﻮد‬
‫دارد ﮐﻪ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺳﺒﮏ اﺳﺖ؛ وﻟﯽ در ﺗﺮازوي اﻋﻤﺎل ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺤﺒﻮب‬
‫ُ ْ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ْ َ َ‬
‫اﻟﻌﻈﻴﻢ«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ﷲ َو ِﺤﺑﻤ ِﺪهِ‪ ،‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫ﷲ‬ ‫ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن اﺳﺖ‪ :‬ﺳﺒﺤﺎن ا ِ‬
‫***‬
‫ََ ْ ََْ َ ََ ْ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ‬
‫� ﻳﺪﻳﻬﺎ‬ ‫ﻮل اﷲ‪ ‬ﻰﻠﻋ امﺮأ ٍة و�‬ ‫وﻗﺎص‪� ‬ﻧﻪ دﺧﻞ ﻣﻊ رﺳ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٤٥٠‬وﻋﻦ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ أﻲﺑ‬
‫ْ َ َ َ ْ َ ُ‬ ‫َُ َْ ُ َ َْ‬ ‫ََ َ َ ُ‬
‫ﺎل‪» :‬أﻻ أ ْﺧ ُ‬ ‫َ ً َ ْ َ َ ً ُ َ ِّ ُ‬
‫ﻚ ﻣِﻦ ﻫﺬا ‪ -‬أ ْو أﻓﻀﻞ ‪-‬؟«‬ ‫ﺮﺴ ﻋﻠﻴ ِ‬ ‫ﺮﺒكِ ﺑﻤﺎ ﻫﻮ أ�‬ ‫ِ‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫؛‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻧﻮى ‪ -‬أو ﺣﻰﺼ ‪� -‬ﺴﺒ ِ‬
‫ﺑ‬ ‫ﺢ‬
‫َ‬
‫ﺎن اﷲ َﻋ َﺪ َد َﻣﺎ َﺧﻠ َﻖ ﻲﻓ ْ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َ َ َ‬ ‫ََ َ ُ ْ َ َ‬
‫اﻷر ِض‪،‬‬ ‫�ﻘﺎل‪» :‬ﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻋﺪد ﻣﺎ ﺧﻠﻖ ﻲﻓ الﺴﻤﺎءِ‪ ،‬وﺳﺒﺤ‬
‫ُ َُْ َْ َ َ‬ ‫َ ٌ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ََْ َ َ ُ َ َ‬ ‫ُْ َ َ‬
‫ﺮﺒ ﻣِﺜﻞ ذل ِﻚ‪،‬‬ ‫� ذل ِﻚ‪ ،‬وﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻋﺪد ﻣﺎ ﻫﻮ ﺧﺎﻟ ِﻖ‪ ،‬واﷲ أ�‬ ‫وﺳﺒﺤﺎن اﷲ ﻋﺪد ﻣﺎ �‬
‫َْ َ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ َْ َ َ‬ ‫َْ َ َ‬ ‫َْ ُ‬
‫اﷲ ﻣِﺜﻞ ذل ِﻚ‪َ ،‬وﻻ ﺣﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة إِﻻ ﺑِﺎﷲِ ﻣِﺜﻞ ذل ِﻚ«‪.‬‬ ‫واﺤﻟﻤﺪ ﷲِ ﻣِﺜﻞ ذل ِﻚ؛ َوﻻ � إِﻻ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ او ﺑﺎ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰد زﻧﯽ‬
‫رﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﻠﻮي او ﻫﺴﺘﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺧﺮﻣﺎ‪ -‬ﯾﺎ ﺳﻨﮓرﯾﺰهﻫﺎﯾﯽ‪ -‬ﺑﻮد ﮐﻪ آن زن ﺑﺎ آنﻫﺎ‬
‫ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺗﻮ را از ﭼﯿﺰي آﮔﺎه ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺖ از اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ ْ َ َ‬
‫ﺤﺎن‬ ‫ﺤﺎن اﷲ َﻋﺪد َﻣﺎ ﺧﻠ َﻖ ﻲﻓ ال َّﺴ َﻤﺎ ِء ‪ ،‬وﺳﺒ‬ ‫آﺳﺎنﺗﺮ‪ -‬ﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮ‪ -‬ﺑﺎﺷﺪ؟« و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬ﺳﺒ‬
‫َ َ‬
‫ﺒﺤﺎن اﷲ َﻋﺪد َﻣﺎ ﻫﻮ‬
‫َ َ َ َ ََْ َ َ ُ َ َ‬
‫ﺤﺎن اﷲ ﻋﺪد ﻣﺎ �� ذلِﻚ‪ ،‬وﺳ‬
‫ُ ْ َ َ‬ ‫اﷲ َﻋ َﺪ َد َﻣﺎ َﺧﻠَ َﻖ ﻲﻓ ْ‬
‫اﻷر ِض‪ ،‬وﺳﺒ‬
‫َ‬ ‫ُ َْ َ َ‬ ‫َْ َ َ‬ ‫ْ ُ‬ ‫ُ َُْ َْ َ َ‬ ‫َ ٌ‬
‫اﷲ ِﻣﺜﻞ ذلِﻚ‪َ ،‬وﻻ َﺣﻮل َوﻻ‬ ‫ﷲ ِﻣﺜﻞ ذلِﻚ؛ َوﻻ � ِإﻻ‬
‫ﺧﺎ ِﻟﻖ‪ ،‬واﷲ أ�ﺮﺒ ِﻣﺜﻞ ذلِﻚ‪ ،‬واﺤﻟَﻤﺪ ِ‬
‫َْ َ َ‬ ‫ُ َّ َ‬
‫ﷲ ِﻣﺜﻞ ذلِﻚ«‪.‬‬
‫ﻗﻮة ِإﻻ ﺑِﺎ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2155 :‬؛ ﺿﻌﯿﻒ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪323 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﻮى« )=ﻫﺴﺘﻪي ﺧﺮﻣﺎ( ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﺼ ًﻰ« )=ﺳﻨﮓرﯾﺰه( ﯾﺎ »ﻧَ ً‬
‫اﺻﻞ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ در آن ذﮐﺮي از » َﺣ َ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻢ‪ /‬آنرا در ﺻﺤﯿﺢ ﺧﻮد ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺟﻮﯾﺮﯾﻪ& رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪508‬‬
‫ُ ُّ َ َ َ َ ْ ْ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻮز‬
‫ِ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻛ‬ ‫ِﻦ‬
‫ﻣ‬ ‫�‬
‫ٍ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻚ‬ ‫ﻟ‬ ‫أد‬ ‫أﻻ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﻲﻟ‬‫ِ‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫مﻮﻰﺳ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٤٥١‬وﻋﻦ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻠﺖ‪ :‬ﺑ� ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ؛ ﻗﺎل‪» :‬ﻻ ﺣ ْﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة إِﻻ ﺑﺎﷲِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫اﺠﻟﻨﺔِ؟« �ﻘ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﮔﻨﺠﯽ از‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬
‫ﮔﻨﺞﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﻢ؟« ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ َﺣ ْﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة إِﻻ‬
‫ﷲ«‪.‬‬
‫ﺑﺎ ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ دو ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ در ﺑﯿﺎن ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﯿﺰ اﺣﺎدﯾﺜﯽ در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮐﻨﺎر زﻧﯽ‬
‫ﻋﺒﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﺟﻠﻮي او ﻫﺴﺘﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺧﺮﻣﺎ‪ -‬ﯾﺎ ﺳﻨﮓرﯾﺰهﻫﺎﯾﯽ‪ -‬ﺑﻮد ﮐﻪ آن زن ﺑﺎ آنﻫﺎ‬
‫ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺗﻮ را از ﭼﯿﺰي آﮔﺎه ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺖ از اﯾﻦ ﮐﺎر‬
‫آﺳﺎنﺗﺮ‪ -‬ﯾﺎ ﺑﻬﺘﺮ‪ -‬ﺑﺎﺷﺪ؟« و ﺳﭙﺲ او را ﺑﻪ ذﮐﺮي رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﻈﯿﺮش ﺑﯿﺎن‬
‫َ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫ُ ْ َ َ‬
‫ﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ ِه ِرﺿﺎ‬ ‫ﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪ ِه َﻋﺪد ﺧﻠ ِﻘ ِﻪ«‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر »ﺳﺒ‬ ‫ﮔﺮدﯾﺪ‪ :‬ﺳﻪ ﺑﺎر »ﺳﺒ‬
‫َ َ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ُ ْ َ َ‬ ‫َْ‬
‫ﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ ِﻣﺪاد‬ ‫ﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ ِزﻧﺔ َﻋ ْﺮ ِﺷ ِﻪ«‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر »ﺳﺒ‬ ‫�ﻔ ِﺴ ِﻪ«‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر »ﺳﺒ‬
‫َ‬
‫ﻠﻛ َﻤﺎﺗِ ِﻪ« ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬دوازده ﺑﺎر‪.‬‬ ‫ِ‬
‫و ﺣﺪﯾﺚ‪ ‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﮔﻨﺠﯽ از ﮔﻨﺞﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﮐﻨﻢ؟« ﭘﺮﺳﺶ‪ ،‬در‬
‫اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺮاي ﺗﺸﻮﯾﻖ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﺧﻮب ﺑﻪ‬
‫رﻫﻨﻤﻮد اﯾﺸﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪ ،‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻻ‬
‫ُ َّ َ‬ ‫َ َْ‬
‫ﺣﻮل َوﻻ ﻗﻮة ِإﻻ ﺑﺎ ِ‬
‫ﷲ«‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ و ﭼﺎرهاﻧﺪﯾﺸﯽ اﻧﺴﺎن‪،‬‬
‫ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ اراده و ﺗﻮﻓﯿﻖ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺪ و اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﺧﻮد ﻫﯿﭻ ﺗﻮان و‬
‫ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﻧﺪارد و ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻗﺪرت و ارادهي اﷲ‪ ،‬از ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺣﺎلِ دﯾﮕﺮ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪي »اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ« ﯾﺎ ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺘﻦ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ از اﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺎري ﻋﺎﺟﺰ ﺷﻮﯾﻢ ﯾﺎ از ﺑﺎﺑﺖ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﯾﺎ ﭘﯿﺶآﻣﺪي‪ ،‬رﻧﺠﻮر و ﻧﺎﺗﻮان ﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6409 ،4205) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2704 :‬‬
 ‫‪509‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺑﻪ آن‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ و از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻤﮏ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﭘﻨﺪار و‬
‫ﮐﺮدارِ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪي »اﺳﺘﺮﺟﺎع« ﻧﯿﺴﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ُ َّ َ‬ ‫َ َْ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬ﻓﻼن ﻣﺼﯿﺒﺖ روي داده اﺳﺖ«‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻻ ﺣﻮل َوﻻ ﻗﻮة إِﻻ ﺑﺎ ِ‬
‫ﷲ«؛ در‬
‫َ‬
‫ج ُعون﴾ ﻟﺬا‬ ‫َّ َّ َّ ٓ َ ۡ َ‬
‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﻠﻤﻪي »اﺳﺘﺮﺟﺎع« اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪﴿ :‬إِنا ِ�ِ ��ا إِ�هِ � ٰ ِ‬
‫ِّ‬ ‫َ ْ َ َ ُ َّ َ‬
‫ﺎ�«‪ ،‬ﮐﻠﻤﻪي اﺳﺘﻌﺎﻧﺖ و ﮐﻤﮏ ﺧﻮاﺳﺘﻦ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و‬ ‫»ﻻ ﺣﻮل وﻻ ﻗﻮة ِإﻻ ﺑِ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﮐﺎرﻫﺎﯾﺶ ﯾﺎ اﺻﻼحِ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬از اﷲ‪ ‬ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻣﺜﺎﻟﯽ ﮐﻪ درﺑﺎرهي دو ﺑﺎغدار ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از زﺑﺎنِ ﯾﮑﯽ از‬
‫آنﻫﺎ ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻦ و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ ۡ َ ٓ ۡ َ َ ۡ َ َ َّ َ َ ُ ۡ َ َ َ ٓ َ َّ ُ ُ َ‬
‫َ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٣٩ :‬‬ ‫� � ق َّوة إِ� ب ِٱ�ِ﴾‬ ‫﴿ولو� إِذ دخلت جنتك قلت ما شاء ٱ‬
‫)ﺑﺎغدار ﻣﺆﻣﻦ ﺑﻪ آن ﯾﮑﯽ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ (:‬ﭼﺮا آنﮔﺎه ﮐﻪ وارد ﺑﺎﻏﺖ ﺷﺪي‪ ،‬ﻧﮕﻔﺘﯽ‪:‬‬
‫»آﻧﭽﻪ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪) ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﯽﺷﻮد(؛ ﻫﯿﭻ ﺗﻮان و ﻗﺪرﺗﯽ ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ اﷲ ﻧﯿﺴﺖ«؟‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ اﯾﻦ را ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ و ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎوري داﺷﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺖ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد و‬
‫ﺑﺎﻏﺖ از ﻣﯿﺎن ﻧﻤﯽرﻓﺖ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺎغدارِ ﺑﯽاﯾﻤﺎن‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ وارد ﺑﺎﻏﺶ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺑﺎغ ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﮔﺮدﯾﺪ و رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ را اﻧﮑﺎر ﮐﺮد؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ٓ‬ ‫َ ٗ‬ ‫َ َ َ ٓ َ ُ ُّ َ َ َ َ‬ ‫ّ ۡ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ‬
‫يد �ٰ ِذه ِۦٓ �بَدا ‪َ ٣٥‬و َما أظ ُّن‬ ‫﴿ َودخل َجنت ُهۥ َوه َو ظال ‪ِٞ‬م ِ�َف ِ‬
‫سهِۦ قال ما أظن أن تب ِ‬
‫َّ َ َ َ ٓ ٗ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٣٦ ،٣٥ :‬‬ ‫لساعة قا� ِ َمة﴾‬ ‫ٱ‬
‫)آن ﺑﺎغدارِ ﺑﯽاﯾﻤﺎن( در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢﮐﺎر ﺑﻮد‪ ،‬وارد ﺑﺎﻏﺶ ﺷﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﻢ‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎغ ﻫﺮﮔﺰ ﻧﺎﺑﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺮﭘﺎ ﺷﻮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﻼﯾﯽ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﺑﺎغ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد و آنرا ﺑﻪ زﻣﯿﻨﯽ ﺧﺸﮏ و‬
‫ُ َّ َ‬ ‫َ َْ‬
‫ﻟﻐﺰﻧﺪه و ﺑﯽﮔﯿﺎه ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ »ﻻ ﺣﻮل َوﻻ ﻗﻮة إِﻻ ﺑﺎ ِ‬
‫ﷲ« ﮔﻨﺠﯽ از‬
‫ﮔﻨﺞﻫﺎي ﺑﻬﺸﺖ اﺳﺖ و وﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﮐﺎري ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از اﻧﺠﺎم ﮐﺎري ﻧﺎﺗﻮان ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﻠﻤﻪ را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آن را‬
‫ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ آﺳﺎن و ﻓﺮاﻫﻢ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -245‬ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻪ و‬
‫درازﮐﺸﯿﺪه‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺪون وﺿﻮ و در ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻨﺎﺑﺖ و ﺣﯿﺾ؛ ﻣﮕﺮ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺗﻼوت ﻗﺮآن ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺟ‪‬ﻨُﺐ و ﺣﺎﯾﺾ روا ﻧﯿﺴﺖ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َّ َ‬ ‫َ ۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿إ َّن � َخ ۡلق ٱ َّ‬
‫لس َ� ٰ َ� ٰ ِ َ‬
‫ت ِ�و ِ� ٱ�ل�ٰ ِ‬
‫ب‬ ‫ت وٱ�� ِض وٱختِ� ٰ ِف ٱ ۡ� ِل وٱ�هارِ �� ٰ ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َ ٗ َ ُ ُ ٗ َ َ َٰ‬
‫‪ ١٩٠‬ٱ�ِين يذكرون ٱ� ق ِ�ٰما و�عودا و� جنو� ِ ِهم﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪[١٩١ ،١٩٠ :‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ در آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﮔﺮدش ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮدﻣﻨﺪان وﺟﻮد‬
‫دارد؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮﻫﺎ آرﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫َ َ ُ ِّ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ‬
‫‪ -١٤٥٢‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻳﺬﻛ ُﺮ اﷲ ﺗﻌﺎﻰﻟ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ أﺣﻴﺎﻧ ِ ِﻪ‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬
‫]رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺗﻤﺎم اوﻗﺎت ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫َّ ِّ َ َ َ َّ َ َ َ ُ َ َ ْ َ ُ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ل ْﻮ أن أﺣﺪ� ْﻢ إِذا أﻰﺗ أﻫﻠﻪ ﻗﺎل‪� :‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﺒﺎس‪ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٤٥٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺪﻟ‪ ،‬ل ْﻢ ﻳَ ُ َّ‬
‫ﺮﻀهُ«‪.‬‬ ‫ﺎن َﻣﺎ َر َز� َﺘ َﻨﺎ‪ُ �َ ،‬ﻘ ِ َ‬
‫ﻲﻀ ﺑَيْ َﻨ ُﻬ َﻤﺎ َو ٌ‬ ‫َّ ْ َ َ‬
‫ﺐ الﺸﻴﻄ‬
‫َ ِّ ْ َ َّ ْ َ َ َ َ ِّ‬
‫اﷲ‪ ،‬ا�َّ ﺟﻨبﻨﺎ الﺸﻴﻄﺎن‪ ،‬وﺟﻨ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫]ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻫﻨﮕﺎمِ ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ِّ ْ َ َّ ْ َ َ َ َ ِّ‬
‫ﺐ الﺸﻴْ َﻄﺎن َﻣﺎ َر َز�ﺘَﻨَﺎ‪ (4 )،‬و از آن‬
‫ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ � :‬اﷲ‪ ،‬ا�َّ ﺟﻨبﻨﺎ الﺸﻴﻄﺎن‪ ،‬وﺟﻨ ِ‬
‫ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﻓﺮزﻧﺪي ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﯿﻄﺎن زﯾﺎن و آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬درﺑﺎرهي اﯾﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﺻﺤﯿﺤﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ از اﯾﻦرو ﻣﺆﻟﻒ ﻧﯿﺰ ﻫﯿﭻ ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﮐﻪ در اداﻣﻪ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻧﯿﺰ ﺳﺎﯾﺮ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺧﻼف‪ ‬آنرا‬
‫اﺛﺒﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.373 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5165 ،141) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1434 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺷﯿﻄﺎن را از ﻣﺎ و ﻓﺮزﻧﺪي ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺒﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬دور ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
 ‫‪511‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻪ و درازﮐﺸﯿﺪه‪ ،‬و ﻧﯿﺰ‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻋﻨﻮان ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪» :‬ذﮐﺮ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده‪ ،‬ﻧﺸﺴﺘﻪ و درازﮐﺸﯿﺪه«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل را در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ ،‬ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺟﻨﺎب ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﻣﻮدهي اﻻﻫﯽ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ّ ُ ْ ۡ َ َۡ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫﴿إ َّن � َخ ۡلق ٱ َّ‬
‫لس َ� ٰ َ� ٰ ِ َ‬
‫ت ِ�و ِ� ٱ�ل�ٰ ِ‬
‫ب‬ ‫ت وٱ�� ِض وٱختِ� ٰ ِف ٱ ۡ� ِل وٱ�هارِ �� ٰ ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َ ٗ َ ُ ُ ٗ َ َ َٰ‬
‫‪ ١٩٠‬ٱ�ِين يذكرون ٱ� ق ِ�ٰما و�عودا و� جنو� ِ ِهم﴾ ]آل ﻋﻤﺮان‪[١٩١ ،١٩٠ :‬‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ در آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﮔﺮدش ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮدﻣﻨﺪان وﺟﻮد‬
‫دارد؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮﻫﺎ آرﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫آري؛ در ﺧﻮد‪ ‬آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﻧﯿﺰ آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي ﺷﮕﻔﺖآوري ﮐﻪ در اﯾﻦﻫﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮدﻣﻨﺪان وﺟﻮد دارد؛ آﻧﺎنﮐﻪ ﺣﮑﻤﺖﻫﺎ و اﺳﺮار آﻓﺮﯾﻨﺶ را‬
‫درﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ‪ .‬آﺳﻤﺎن ﮔﺴﺘﺮدهاي ﮐﻪ ﺑﺮ ﻓﺮاز ﻣﺎﺳﺖ و ﻧﯿﺰ زﻣﯿﻦ ﭘﻬﻨﺎوري ﮐﻪ زﯾﺮ ﭘﺎي ﻣﺎ‬
‫ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن درﯾﺎﻫﺎ‪ ،‬درﺧﺘﺎن‪ ،‬رودﺧﺎﻧﻪﻫﺎ و ﮐﻮهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در آﻧﺴﺖ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﯽ از آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهي آنﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﺧﺘﻼف ﺷﺐ و روز از ﻟﺤﺎظ ﮔﺮﻣﺎ و ﺳﺮﻣﺎ‪ ،‬و ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ و ﺑﻠﻨﺪي و ﻧﯿﺰ ﺗﻔﺎوﺗﺸﺎن‬
‫از ﻧﻈﺮ اﻣﻨﯿﺖ و ﻧﺎاﻣﻨﯽ‪ ،‬و ﮔﺸﺎﯾﺶ و ﺳﺨﺘﯽ‪ ،‬و دﯾﮕﺮ ﺣﺎﻟﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﮔﺬرِ روزﮔﺎر‬
‫ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ و ﺗﺤﻮﻻت و‬
‫دﮔﺮﮔﻮﻧﯽﻫﺎي دورانﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﺷﮕﻔﺖاﻧﮕﯿﺰ‬
‫اﻻﻫﯽ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد و ﺑﺮ اﯾﻤﺎن اﻧﺴﺎن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ آﯾﺎت‪،‬‬
‫� ُج ُنو� ِ ِه ۡم﴾‪:‬‬
‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َ ٰ ٗ َ ُ ُ ٗ‬
‫ودا َو َ َ ٰ‬ ‫اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ�ِين يذكرون ٱ� ق ِ�ما و�ع‬
‫»آﻧﺎنﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﺸﺴﺘﻪ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮﻫﺎ آرﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ -‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& را ﻧﯿﺰ آورده اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ‬
‫ﺑﺰرگﺑﺎﻧﻮي اﺳﻼم ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﺗﻤﺎم اوﻗﺎت ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﺮد«؛ ﭼﻪ آنﮔﺎه ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده ﺑﻮد و ﭼﻪ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﯾﺎ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮ آرﻣﯿﺪه ﺑﻮد؛‬
‫ﺣﺘﯽ ﻣﺮدم را ﺗﺸﻮﯾﻖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن ﻧﯿﺰ اﷲ‪ ‬را ﯾﺎد ﮐﻨﻨﺪ؛‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪512‬‬

‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻫﻨﮕﺎمِ ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ � :‬اﷲ‪ ،‬ا�َّ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ِّ ْ َ َّ ْ َ َ َ َ ِّ‬
‫ﺐ الﺸﻴْ َﻄﺎن َﻣﺎ َر َز�ﺘَﻨَﺎ‪ ،‬و از آن ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﻓﺮزﻧﺪي ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﺟﻨبﻨﺎ الﺸﻴﻄﺎن‪ ،‬وﺟﻨ ِ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن زﯾﺎن و آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ او ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﻫﻤﻪ ﺣﺎل‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل را ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ذﮐﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در‬
‫ﻣﮑﺎنﻫﺎي ﻧﺎﻣﻨﺎﺳﺐ و آﻟﻮدهاي ﭼﻮن ﺗﻮاﻟﺖ‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ارزش و ﺟﺎﯾﮕﺎه ذﮐﺮ‬
‫اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ و ﺑﺮﺗﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﮑﺎنﻫﺎﯾﯽ ﺻﻮرت ﺑﮕﯿﺮد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬دﯾﺪﮔﺎه‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎﺳﺖ‪ .‬واﷲ اﻋﻠﻢ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -246‬ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺧﻮاﺑﯿﺪن و ﺑﯿﺪار ﺷﺪن‬

‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬إ َذا َ‬

‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ﻳﻔ َﺔ وأﻲﺑ ٍّ‬
‫ُ َ َ‬
‫اﺷ ِﻪ‪ ،‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫أوى إِﻰﻟ ﻓ َِﺮ ِ‬ ‫َِ‬ ‫ذر‪ $‬ﻗﺎﻻ‪ :‬ﺎﻛن‬ ‫‪ -١٤٥٤‬ﻋﻦ ﺣﺬ‬
‫َْ‬ ‫ََ‬ ‫َْ َ َْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ َْ َ ُ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬ ‫ْ َ‬
‫»ﺑِﺎﺳ ِﻤﻚ ا�َّ أﺣﻴﺎ وأمﻮت«‪ ،‬و�ذا اﺳتﻴﻘﻆ ﻗﺎل‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲِ اﺬﻟِي أﺣﻴﺎﻧﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﺎ أﻣﺎ�ﻨﺎ و�ِﻴﻟ ِﻪ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫اﻟنُّ ُﺸ ُ‬
‫ﻮر«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ و اﺑﻮذر‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺧﺖﺧﻮاب‬
‫ْ َ َُ ُ َ ْ‬
‫ﻮت َو أﺣﻴَﺎ«) ‪ (2‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ‬ ‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ ﺑِﺎﺳ ِﻤﻚ أم‬
‫ُّ ُ ُ ) ‪(3‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ َّ َ َّ َ ْ َ َ ْ‬
‫ﺑﻌ َﺪ َﻣﺎ أ َﻣﺎ�ﻨَﺎ و�ﻴﻟﻪ اﻟنﺸﻮر«‪.‬‬ ‫� اﺬﻟي أﺣﻴﺎﻧﺎ‬‫را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮِ ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاﺑﯿﺪن و ﺑﯿﺪار ﺷﺪن«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻟﻄﺎف و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻣﺎﺳﺖ ﮐﻪ اذﮐﺎري را ﺑﺮاي ﻫﻨﮕﺎم‬
‫ﺧﻮاﺑﯿﺪن و ﺑﯿﺪار ﺷﺪن‪ ،‬و ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن و ﻧﯿﺰ اذﮐﺎري را ﺑﺮاي آﻏﺎز و ﭘﺎﯾﺎنِ روز و‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﮐﺎرﻫﺎ و ﺣﺘﯽ اذﮐﺎري را ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ دﺳﺘﺸﻮﯾﯽ و ﻟﺒﺎس ﭘﻮﺷﯿﺪن ﻣﻘﺮر ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ؛ ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺪﯾﻦ ﺧﺎﻃﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم اوﻗﺎت و ﻟﺤﻈﻪﻫﺎي زﻧﺪﮔﯽِ ﻣﺎ‪ ،‬در ذﮐﺮ‬
‫و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ‬ﺳﭙﺮي ﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ اﯾﻦ اذﮐﺎر از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺸﺮوع ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺠﺎم‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺪﻋﺖ و ﻧﻮآوري در دﯾﻦ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ اذﮐﺎر را ﻣﻘﺮّر ﻓﺮﻣﻮد‬
‫ﺗﺎ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﺶ را ﺑﺎ اﻧﺠﺎمِ اﯾﻦ ﻋﺒﺎدتﻫﺎ ﺑﺮ ﻣﺎ ﺑﯿﻔﺰاﯾﺪ‪ .‬از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬از ﺣﺬﯾﻔﻪ و اﺑﻮذر‪ $‬ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﯾﻦ دو ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫َ ْ‬ ‫ْ َ َُ ُ‬
‫ﻮت َو أﺣﻴَﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺧﺖﺧﻮاب ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ ﺑِﺎﺳ ِﻤﻚ أم‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪ ،‬دﻋﺎي ﯾﺎدﺷﺪه را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪،‬‬
‫ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ زﻧﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﻣﯿﺮاﻧﺪ؛ او‪ ،‬ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬زﻧﺪه ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﻫﺮﮐﻪ را‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6314 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺣﺬﯾﻔﻪ‪‬؛ ﻧﻮوي‪ /‬ﺧﻮد ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 821‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻮ ﻣﯽﻣﯿﺮم‪ -‬ﻣﯽﺧﻮاﺑﻢ‪ -‬و ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﺗﻮ زﻧﺪه ‪ -‬ﺑﯿﺪار‪ -‬ﻣﯽﺷﻮم«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﻫﻤﻪي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اﷲ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﭘﺲ از آنﮐﻪ ﻣﯿﺮاﻧﺪ‪ ،‬زﻧﺪه‬
‫ﮐﺮد و ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي اوﺳﺖ«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪514‬‬
‫ْ َ َُ ُ َ ْ‬
‫ﻮت َو أﺣﻴَﺎ«؛‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﻣﯽ ﻣﯿﺮاﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ا�َّ ﺑِﺎﺳ ِﻤﻚ أم‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﺎ ﻧﺎم ﺗﻮ ﻣﯽﻣﯿﺮم و ﺑﺎ ﻧﺎم ﺗﻮ زﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮم«‪ .‬ﺗﻨﺎﺳﺐ اﯾﻦ ذﮐﺮ ﺑﺎ ﺧﻮاب از‬
‫آن ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮاب‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﻣﺮگ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ از ﺧﻮاب‪ ،‬ﺑﻪ »ﻣﺮگ ﮐﻮﭼﮏ«‬
‫ﯾﺎد ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ُ َّ َ ۡ َ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ُ َّ‬
‫�‬‫� ۡم �ِيهِ ِ�ُ ۡق َ ٰٓ‬ ‫﴿ َوه َو ٱ�ِي َ� َت َوفٮ ٰ�م ب ِٱ ۡ� ِل َو َ� ۡعل ُم َما َج َر ۡح ُتم ب ِٱ�هارِ �م �بعث‬
‫ٗ‬ ‫َ ‪ٞ‬‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٦٠ :‬‬ ‫أ َجل ُّم َس ّ�﴾‬
‫و او ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﺷﻤﺎ را در ﻣﺮگ‪ ‬ﺧﻮاب ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد و از اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در روز اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﺷﻤﺎ را در روز‪ ،‬ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﻣ‪‬ﻬﻠﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻪ ﺳﺮآﯾﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِ� َم ۡوت َِها َوٱ َّل� ل َ ۡم َ� ُم ۡ‬ ‫َ‬
‫َّ ُ َ َ َ َّ ۡ ُ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٤٢ :‬‬ ‫ت ِ� َم َنام َِها﴾‬ ‫ِ‬
‫نف َس ح َ‬ ‫﴿ٱ� �تو� ٱ�‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺟﺎنﻫﺎ را ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺸﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﯿﺰ ﺟﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻧﻤﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮابِ آن‬
‫ﻗﺒﺾ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮاب ﺑﺮﻣﯽﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫َ ْ ُ َّ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ‬
‫ﺎ�ﻨَﺎ و�ﻴﻟﻪ اﻟنُّ ُﺸ ُ‬
‫ﻮر«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ‪ ‬را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‬ ‫� اﺬﻟي أﺣﻴﺎﻧﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﺎ أﻣ‬
‫»اﺤﻟﻤﺪ ِ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎ را ﭘﺲ از ﺧﻮاب ﮐﻪ ﺑﺮادرِ ﻣﺮگ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺪار و زﻧﺪه ﮔﺮداﻧﯿﺪ و ﺑﻪﯾﺎد ﻣﯽآورﯾﻢ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ را ﭘﺲ از ﻣﺮﮔﻤﺎن ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰد‪ .‬ﻟﺬا ﺧﻮاﺑﯿﺪن و ﺑﯿﺪار ﺷﺪن‪ ،‬اﺷﺎرهاي ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪﺷﺪنِ ﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﺳﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺣﮑﻤﺖﻫﺎي ﺧﻮاب ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنرا ﺳﺒﺐ آﺳﻮدﮔﯽ ﺟﺴﻢ و ﺗَﻦ و ﺑﺎزﯾﺎﺑﯽ ﺗﻮان و ﻧﯿﺮو ﺑﺮاي اداﻣﻪي ﮐﺎر و‬
‫ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺧﻮاب‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﯾﻦﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي آﺳﺎﯾﺶ ﺟﺴﻤﯽﺳﺖ‪،‬‬
‫ﯾﺎدآور زﻧﺪﮔﯽِ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮدن‪ ،‬از‬
‫ﻗﺒﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﺣﯽ و زﻧﺪه در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ‪ ‬ﺣﺎﺿﺮ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ اﯾﻤﺎنِ ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻤﺎن ﺑﻪ‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪن ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد و اﮔﺮ اﻧﺴﺎن اﯾﻤﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫روزي ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻧﺘﯿﺠﻪي اﻋﻤﺎﻟﺶ را ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﻋﻤﻞ ﮐﺮدن ﺑﯽﻣﻌﻨﺎ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻋﻤﻞ ﻧﯿﮑﯽ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﯽدﻫﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻓﺮاوان ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻤﺎن ﺑﻪ آﺧﺮت را در ﮐﻨﺎر اﯾﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺶ ذﮐﺮ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ و آﯾﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ از‬
 ‫‪515‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ ﻫﻨﮕﺎمِ ﺧﻮاﺑﯿﺪن و ﺑﯿﺪارﺷﺪن‬

‫اﯾﻦ دﺳﺖ‪ ،‬وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ وﻗﺘﯽ ﺑﻪ رﺧﺖﺧﻮاب‬

‫ْ َ َُ ُ َ ْ‬
‫ﻮت َو أﺣﻴَﺎ«؛ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﯿﺪار ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬ ‫ﻣﯽرود‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ا�َّ ﺑِﺎﺳ ِﻤﻚ أم‬
‫ُ‬ ‫ُّ ُ‬ ‫َ ْ ُ َّ َ َّ َ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ‬
‫� اﺬﻟي أﺣﻴﺎﻧﺎ ﺑﻌﺪ ﻣﺎ أﻣﺎ�ﻨﺎ و�ﻴﻟﻪ اﻟنﺸﻮر«‪.‬‬ ‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ِ‬
‫***‬
 ‫‪ -247‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ذﮐﺮ و اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ آن و‬
‫ﻧﻬﯽ از ﺟﺪا ﺷﺪن از آن ﺑﺪون ﻋﺬر‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َۡ َ ٰ َ َۡ ّ ُ ُ َ َ ۡ َُ ََ‬ ‫َ َ ۡ ُ َ َ َّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ ۡ ۡ َۡ َ َ َ َ‬
‫﴿وٱص ِ� �فسك مع ٱ�ِين يدعون ر�هم ب ِٱلغدوة ِ وٱلع ِ ِ‬
‫� ي ِر�دون وجهه ۖۥ و�‬
‫َۡ َ َ َ َۡ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٨ :‬‬ ‫�ع ُد � ۡيناك �ن ُه ۡم﴾‬
‫ﺧﻮدت را ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺪار ﮐﻪ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫رﺿﺎي او را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ؛ و دﯾﺪﮔﺎﻧﺖ را از آﻧﺎن ﺑﺮﻧﮕﺮدان‪.‬‬

‫َ ً َُ ُ َ‬ ‫ََ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫‪ -١٤٥٥‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إن ﷲِ �ﻌﺎﻰﻟ مﻼﺋ ِ�ﺔ �ﻄﻮﻓﻮن ﻲﻓ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ُّ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ ًَ َْ ُ َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ ْ َ ِّ ْ‬ ‫ُّ‬
‫اﻟﻄ ُﺮ ِق ﻳﻠﺘ ِﻤﺴﻮن أﻫﻞ اﺬﻟﻛ ِﺮ‪ ،‬ﻓﺈذا َوﺟﺪوا ﻗ ْﻮﻣﺎ ﻳﺬﻛ ُﺮون اﷲ‪� ،‬ﻨﺎد ْوا‪ :‬ﻫﻠﻤﻮا إِﻰﻟ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ َ‬ ‫ُّ ْ َ َ َ ْ ُ ُ ُّ ُ‬ ‫َ َّ َ‬ ‫َ َ ُ َ َ ُ ُّ َ ُ َ ْ َ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ‪ ،‬ﻓيﺴﺄلﻬ ْﻢ َر�ﻬ ْﻢ‪َ -‬وﻫ َﻮ أﻋﻠﻢ‪ :-‬ﻣﺎ ﻳﻘﻮل‬ ‫ﺣﺎﺟﺘِ� ْﻢ‪� ،‬ﻴﺤﻔﻮ�ﻬ ْﻢ ﺑِﺄﺟﻨِﺤﺘِ ِﻬﻢ إِﻰﻟ الﺴﻤﺎءِ‬
‫َ ْ َ ُ َ َ ُ َ ِّ ُ َ َ َ َ ُ ُ َ ْ‬ ‫َ َ َ ُ ُ َ ُ َ ِّ ُ َ َ ُ ِّ ُ َ َ‬ ‫َ‬
‫�ﺮﺒوﻧﻚ‪َ ،‬و �ﻤﺪوﻧﻚ‪ ،‬و�ﻤﺠﺪوﻧﻚ‪� ،‬ﻴﻘﻮل‪ :‬ﻫﻞ‬ ‫ﻋِﺒﺎدي؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻘﻮلﻮن‪� :‬ﺴﺒﺤﻮﻧﻚ‪ ،‬و�‬
‫َ َ ُ ُ َ َْ َ ْ َ َ ُ‬ ‫ﻓﻴﻘﻮل‪َ :‬ﻛ ْﻴ َﻒ ل َ ْﻮ َر ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫أوك ﺎﻛﻧﻮا‬ ‫أو�؟! ﻗﺎل‪ :‬ﻳﻘﻮلﻮن‪ :‬لﻮ ر‬ ‫َرأ ْو ِ� ؟ ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬ﻻ واﷲِ ﻣﺎ َرأ ْوك‪.‬‬
‫َْ َ َ َ‬ ‫ً َ ُ ُ‬ ‫ْ ََ َ َ َْ‬ ‫ً‬ ‫َ َ َّ َ َ َ َ ً َ َ َ َّ َ َ َ ْ‬
‫ﺮﺜ لﻚ �ﺴبِﻴﺤﺎ‪ .‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻓﻤﺎذا �ﺴﺄلﻮن؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺠﻴﺪا‪ ،‬وأ�‬ ‫أﺷﺪ لﻚ ﻋِﺒﺎدة‪ ،‬وأﺷﺪ لﻚ � ِ‬
‫ﻤ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ َ َ ْ ُ َ َ َ َّ َ َ َ َ ُ‬
‫اﺠﻟﻨﺔ‪ .‬ﻗﺎل‪� :‬ﻘﻮل‪َ :‬وﻫﻞ َرأ ْوﻫﺎ؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻘﻮلﻮن‪ :‬ﻻ واﷲِ ﻳﺎ َرب ﻣﺎ َرأ ْوﻫﺎ‪.‬‬ ‫ﻳﻘﻮلﻮن‪� :‬ﺴﺄلﻮﻧﻚ‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ َ َ ْ َّ ُ ْ َ ْ َ َ ُ َ َّ َ َ ْ َ ْ ً‬ ‫َ َ‬
‫ﺣﺮﺻﺎ‪ ،‬وأﺷﺪ لﻬﺎ‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬ﻳﻘﻮل‪ :‬ﻓﻜﻴﻒ لﻮ رأوﻫﺎ؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻘﻮلﻮن‪ :‬لﻮ ��ﻬﻢ رأوﻫﺎ ﺎﻛﻧﻮا أﺷﺪ ﻋﻠﻴﻬﺎ ِ‬
‫َ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ ْ َ ً َ َ َ َّ َ َ َ َّ ُ َ َ َ َ ُ ُ َ َ َ َ َّ ُ َ َ َّ‬ ‫َ َ ً‬
‫ﺎر؛ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻃﻠﺒﺎ‪ ،‬وأ�ﻈﻢ �ِﻴﻬﺎ ر�ﺒﺔ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓ ِﻤﻢ �ﺘﻌﻮذون؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻘﻮلﻮن‪� :‬ﺘﻌﻮذون ﻣِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫ُ َ ْ َ َْ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ َ ْ َ‬ ‫ُ َ َْ َ ْ َ َ َ َُ ُ َ‬
‫أوﻫﺎ؟! ﻗﺎل‪� :‬ﻘﻮلﻮن‪:‬‬ ‫أوﻫﺎ‪ .‬ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬ﻛﻴﻒ لﻮ ر‬ ‫أوﻫﺎ؟ ﻗﺎل‪� :‬ﻘﻮلﻮن‪ :‬ﻻ واﷲِ ﻣﺎ ر‬ ‫ﻓﻴﻘﻮل‪ :‬وﻫﻞ ر‬
‫َ َّ ْ َ َ ً َ َّ َ َ َ َ َ ً َ َ َ َ ُ ُ َ ُ ْ ُ ُ ْ ِّ َ ْ َ َ ْ ُ َ ُ‬ ‫َْ َ ْ َ‬
‫أوﻫﺎ ﺎﻛﻧﻮا أﺷﺪ ﻣِﻨﻬﺎ ﻓ ِﺮارا‪ ،‬وأﺷﺪ لﻬﺎ �ﺎﻓﺔ‪ .‬ﻗﺎل‪� :‬ﻴﻘﻮل‪ :‬ﻓﺄﺷ ِﻬﺪ�ﻢ �� ﻗﺪ �ﻔﺮت لﻬﻢ‪،‬‬ ‫لﻮ ر‬
‫اﺠﻟﻠ َﺴ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺎﺟﺔ‪ ،‬ﻗﺎل‪ُ :‬ﻫ ُﻢ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُْ َ َ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٌ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺎء‬ ‫ﻗﺎل‪� :‬ﻘﻮل مﻠﻚ ﻣِﻦ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔِ‪ِ� :‬ﻴﻬﻢ ﻓﻼن ﻟيﺲ ﻣِﻨﻬﻢ‪ ،‬إ�ﻤﺎ ﺟﺎء ِﺤﻟ ٍ‬
‫َ ُ ُ‬ ‫َْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻻ �ﺸﻰﻘ ﺑ ِ ِﻬ ْﻢ ﺟﻠِيﺴﻬ ْﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ َ َ ً َ َّ َ ً ُ ُ ً‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬إن ﷲِ مﻼﺋ ِ�ﺔ ﺳﻴﺎرة ﻓﻀﻼ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫ﻤﻟﺴﻠﻢ ﻋﻦ‬
‫ٍ‬ ‫و� رواﻳﺔ‬
‫ِ ْ ٌ َ َ ُ َ َ ُ ْ َ َ َّ َ ْ ُ ُ ْ َ ْ ً‬ ‫ِّ ْ َ َ َ َ ُ َ ْ ً‬ ‫َ َ َ ُّ ُ َ َ َ َ‬
‫ﻳتﺘﺒﻌﻮن �ﺎل ِﺲ اﺬﻟﻛ ِﺮ‪ ،‬ﻓﺈذا وﺟﺪوا �ﻠِﺴﺎ �ِﻴ ِﻪ ذِﻛﺮ‪� ،‬ﻌﺪوا ﻣﻌﻬﻢ‪ ،‬وﺣﻒ �ﻌﻀﻬﻢ �ﻌﻀﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6408 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2689 :‬‬

 ‫‪517‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ذﮐﺮ و اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ آن و ﻧﻬﯽ از ‪...‬‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ ََ ُ َ ُ‬ ‫ُّ ْ َ‬ ‫ْ َ ْ َ َّ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َ َّ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ‪ ،‬ﻓﺈذا �ﻔ َّﺮﻗﻮا ﻋ َﺮﺟﻮا َوﺻﻌﺪوا إِﻰﻟ‬ ‫� الﺴﻤﺎءِ‬ ‫ﺑِﺄﺟﻨِﺤﺘِ ِﻬﻢ ﺣﻰﺘ �ﻤﻠﺆوا ﻣﺎ ﺑيﻨﻬﻢ و�‬
‫َ َ‬ ‫ْ ْ َ ُْْ ََُ ُ َ َْ ْ ْ‬
‫ﺟﺌﻨﺎ ﻣِﻦ ﻋِﻨ ِﺪ ﻋِﺒﺎ ٍد لﻚ‬ ‫‪:‬‬‫ﻮن‬ ‫ﻮل‬ ‫ﻘ‬‫ﻴ‬ ‫�‬ ‫؟‬ ‫ﻢ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﺌ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﻦ‬ ‫أ�‬ ‫ِﻦ‬
‫ﻣ‬ ‫‪:‬‬ ‫‪-‬‬ ‫أﻋﻠَ ُ‬
‫ﻢ‬
‫َ َُ ْ‬
‫ﻮ‬‫ﻫ‬‫و‬ ‫‪-‬‬ ‫‪‬‬ ‫الﺴ َﻤﺎءِ‪َ ،‬ﻓيَ ْﺴﺄَل ُ ُﻬ ْﻢ ُ‬
‫اﷲ‬
‫َّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َْ ُ َ َ َ َ‬ ‫ََْ ُ َ َ‬ ‫ُ َ ِّ ُ َ َ‬ ‫ُ ِّ ُ َ َ‬ ‫ُ َ ِّ ُ َ َ‬ ‫ْ‬
‫�ﺮﺒوﻧﻚ‪َ ،‬و�ﻬﻠﻠﻮﻧﻚ‪َ ،‬و �ﻤﺪوﻧﻚ‪َ ،‬و�ﺴﺄلﻮﻧﻚ‪ .‬ﻗﺎل‪َ :‬وﻣﺎذا‬ ‫اﻷر ِض‪� :‬ﺴﺒﺤﻮﻧﻚ‪ ،‬و�‬ ‫ﻲﻓ‬
‫ﻓﻜﻴ َﻒ لَﻮْ‬
‫ْ‬ ‫َ ْ َ ِّ َ َ‬ ‫َ ْ ُ َ َ َ َّ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ ْ َ َّ‬ ‫َْ ُ‬
‫ﻮ�؟ ﻗﺎلﻮا ‪� :‬ﺴﺄلﻮﻧﻚ ﺟﻨﺘﻚ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬وﻫﻞ رأوا ﺟﻨ ِﻲﺘ؟ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻻ‪ ،‬أي رب‪ .‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫� َﺴﺄل ِ‬
‫ْ َ َ َ َ ِّ َ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫و�ﺴﺘﺠ�وﻧﻚ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬وم َِّﻢ �ﺴﺘ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﺎرك ﻳﺎ رب‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬وﻫﻞ‬ ‫و�؟ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻣِﻦ ﻧ ِ‬ ‫ﺠ� ِ‬ ‫ِ‬ ‫َرأ ْوا ﺟﻨﻲﺘ؟! ﻗﺎلﻮا‪:‬‬
‫َ ََُ ُ َْ َ َ ُ‬ ‫َْ َ‬ ‫َ َ َ ََْ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ‬
‫أوا ﻧﺎري؟ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻻ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻜﻴﻒ ل ْﻮ َرأ ْوا ﻧﺎرِي؟! ﻗﺎلﻮا‪َ :‬و�ﺴﺘﻐ ِﻔ ُﺮوﻧﻚ؟ �ﻴﻘﻮل‪ :‬ﻗﺪ �ﻔ ْﺮت‬ ‫ر‬
‫ْ ُ ٌ ٌَْ‬ ‫ِّ‬ ‫َ ُ ْ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ْ َ َ ُ َ َ ْ ُ ُ ْ َّ ْ َ َ ُ َ َ‬
‫لﻬﻢ‪ ،‬وأ�ﻄﻴﺘﻬﻢ ﻣﺎ ﺳﺄلﻮا‪ ،‬وأﺟﺮ�ﻬﻢ مِﻤﺎ اﺳﺘﺠﺎروا‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻴﻘﻮلﻮن‪ :‬رب ﻓﻴﻬﻢ ﻓﻼن �ﺒﺪ‬
‫َ ُ ُ‬ ‫ُ َ َ ُ ُ َ ُ َْ َ‬ ‫َ َّ ٌ َّ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ ُ ُ‬
‫وﻪﻟ �ﻔ ْﺮت‪ ،‬ﻫ ُﻢ اﻟﻘﻮم ﻻ �ﺸﻰﻘ ﺑ ِ ِﻬ ْﻢ ﺟﻠِيﺴﻬ ْﻢ«‪.‬‬ ‫ﺎء إ�ﻤﺎ م َّﺮ‪ ،‬ﻓﺠﻠﺲ ﻣﻌﻬ ْﻢ‪� .‬ﻴﻘﻮل‪:‬‬ ‫ﺧﻄ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ دارد ﮐﻪ در‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮي ذاﮐﺮان و ﯾﺎدﮐﻨﻨﺪﮔﺎﻧﺶ در راهﻫﺎ ﮔﺸﺖ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﭼﻮن ﮔﺮوﻫﯽ را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪﺳﻮي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در‬
‫ﺟﺴﺘﺠﻮي آن ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ذﮐﺮﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را ﺗﺎ آﺳﻤﺎن دﻧﯿﺎ زﯾﺮ ﺑﺎلﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ آﮔﺎﻫﯽِ ﻣﻄﻠﻖ دارد‪ ،‬از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؟ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ :‬ﭘﺎﮐﯽ و ﺑﺰرﮔﯽ ﺗﻮ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺗﻮ را‬
‫ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻨﺪ و ﺗﻤﺠﯿﺪت ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﺮا دﯾﺪهاﻧﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛‬
‫ﺑﻪ ﺧﻮدت ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮا ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻮ را ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﺒﺎدﺗﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﻮ را ﺑﯿﺶ از‬
‫اﯾﻦ ﺑﺰرگ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻮ را ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬آنﮔﺎه اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ؟ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از ﺗﻮ ﺑﻬﺸﺖ را درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ آن را دﯾﺪهاﻧﺪ؟ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺧﯿﺮ؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮدت ﮐﻪ آن را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ آن را ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؟ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ آن را ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن ﻋﻼﻗﻪي ﺑﯿﺶﺗﺮي ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل آن ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ و رﻏﺒﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮي ﺑﻪ آن ﻧﺸﺎن ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬از ﭼﻪ‬
‫ﭼﯿﺰي ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از دوزخ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ آن را دﯾﺪهاﻧﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻪ ﺧﻮدت ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ آن را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫اﮔﺮ آن را ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؟ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ آن را ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬از آن‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ دوري ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﺮسِ ﺑﯿﺶﺗﺮي از آن داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﮔﻮاه‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪518‬‬

‫ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ آﻧﺎن را ﺑﺨﺸﯿﺪم‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼنﮐﺲ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن‬

‫آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰو آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﮐﺎري ﺑﻪ آنﺟﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آنﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺸﺎن ﻧﯿﺰ )ﺑﯽﻧﺼﯿﺐ ﻧﯿﺴﺖ و( ﺑﺪﺑﺨﺖ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﻓﺰون ﺑﺮ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﮕﻬﺒﺎن و ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ دارد ﮐﻪ در ﺟﺴﺘﺠﻮي‬
‫ﻣﺠﺎﻟﺲ ذﮐﺮ‪ ،‬ﮔﺸﺖ ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﭼﻮن ﻣﺠﻠﺲِ ذﮐﺮي را ﺑﯿﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ آﻧﺎن ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ و ﺑﺎ‬
‫ﺑﺎلﻫﺎي ﺧﻮد‪ ،‬آﻧﺎن را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻣﯿﺎن آﻧﺎن و آﺳﻤﺎن دﻧﯿﺎ را ﭘ‪‬ﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ اﻫﻞ ﻣﺠﻠﺲ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎﻻ ﻣﯽروﻧﺪ و اﷲ‪ -‬ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮد‪ ،‬آﮔﺎﻫﯽ ﻣﻄﻠﻖ دارد‪ -‬از آﻧﺎن ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ :‬از ﮐﺠﺎ ﻣﯽآﯾﯿﺪ؟ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪:‬‬
‫از ﻧﺰد ﻋﺪهاي از ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺖ در زﻣﯿﻦ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ و ﺑﺰرﮔﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﻻإﻟﻪإﻻاﷲ و ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺗﻮ را ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻮ ﻋﺮض ﻧﯿﺎز ﻣﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫از ﻣﻦ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ؟ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از ﺗﻮ ﺑﻬﺸﺘﺖ را درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﺮا دﯾﺪهاﻧﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺧﯿﺮ‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻣﺮا ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؟ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬و از ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ‪ .‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬از ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻣﻦ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ؟ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! از دوزﺧﺖ‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ دوزخ ﻣﺮا دﯾﺪهاﻧﺪ؟ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺧﯿﺮ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﭘﺲ اﮔﺮ دوزﺧﻢ را ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از ﺗﻮ‬
‫آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬آﻧﺎن را آﻣﺮزﯾﺪم و ﺧﻮاﺳﺘﻪي آنﻫﺎ را‬
‫ﺑﺮآورده ﺳﺎﺧﺘﻢ و آﻧﺎن را از ﭼﯿﺰي ﮐﻪ ﭘﻨﺎه ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻨﺎه دادم‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻋﺮض‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻓﻼن ﺑﻨﺪهي ﮔﻨﻬﮑﺎر ﻧﯿﺰ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎﺳﺖ ﮐﻪ از ﮐﻨﺎرﺷﺎن ﻋﺒﻮر‬
‫ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﺎ آﻧﺎن ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬او را ﻧﯿﺰ آﻣﺮزﯾﺪم؛ اﯾﻦﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺸﺎن ﻧﯿﺰ )ﺑﯽﻧﺼﯿﺐ و( ﺑﺪﺑﺨﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ‪ ،‬ﺑﺎﺑﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ذﮐﺮ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ذﮐﺮ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺑﺮاي ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬وي‪ ،‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪي ﮐﺮﯾﻤﻪ را‬
‫آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪519‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ذﮐﺮ و اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ آن و ﻧﻬﯽ از ‪...‬‬
‫َ‬ ‫َۡ َ ٰ َ َۡ ّ ُ ُ َ‬ ‫َ ۡ ۡ َ ۡ َ َ َ َ َّ َ َ ۡ ُ َ‬
‫�دون َو ۡج َه ُه ۖۥ َو�‬ ‫� ي ِر‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ع‬ ‫ل‬ ‫ٱ‬‫و‬ ‫ِ‬ ‫ة‬‫و‬ ‫د‬ ‫غ‬‫ل‬‫ٱ‬‫ِ‬ ‫ب‬ ‫م‬‫ه‬‫ون َر َّ� ُ‬ ‫﴿وٱص ِ� �فسك مع ٱ�ِين يدع‬
‫َۡ َ َ َ َۡ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٨ :‬‬ ‫�ع ُد � ۡيناك �ن ُه ۡم﴾‬
‫ﺧﻮدت را ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺪار ﮐﻪ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫رﺿﺎي او را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ؛ و دﯾﺪﮔﺎﻧﺖ را از آﻧﺎن ﺑﺮﻧﮕﺮدان‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدش را ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺑﺰرﮔﻮاران‪ ،‬ﺷﮑﯿﺒﺎ ﺑﺪارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ون َر َّ� ُهم ب ِٱ ۡل َغ َد ٰوة ِ َوٱ ۡل َع ِ ّ‬
‫� ﴾؛‬
‫َۡ ُ َ‬
‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎنِ او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪﴿ :‬يدع‬
‫ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ«‪ .‬انﺷﺎءاﷲ ﮐﻪ ﺣﻀﻮر در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و‬
‫ُ ُ َ‬
‫�دون َو ۡج َه ُهۥ﴾ ‪» :‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﺟﺰو ﻫﻤﯿﻦ ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽﻫﺎي ﺧﺠﺴﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪﴿ .‬ي ِر‬
‫رﺿﺎي او را ﻣﯽﺟﻮﯾﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ اﺧﻼص آنﻫﺎﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪﺷﺎن‬
‫از اﯾﻦ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن و دﻋﺎ و ﻋﺒﺎدت‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﺷﻮد ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫دﯾﮕﺮان درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ ﭼﻪ آدمﻫﺎي ﻋﺒﺎدتﮔﺰاري ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻪ ﻫﻤﻪ‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! اﯾﻦ اﻓﺮاد‪ ،‬ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮاﻫﺎنِ رﺿﺎﯾﺖ و‬
‫ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‪ ‬ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دﻧﯿﺎ از ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﺸﻢ ﺑﺮﻧﮕﺮدان و آﻧﺎن را‬
‫ﺗﺮك ﻣﮑﻦ؛ اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ ﺑﺰرگﺗﺮ از ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﯽ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن در ﻣﯿﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﺮادي‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آن ﻣﺼﻠﺤﺖ‪ ،‬اﯾﻦﻫﺎ را ﺗﺮك ﻧﻤﺎﯾﯽ؛ ﻣﻬﻢ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ دﻧﯿﺎ‬
‫ﺗﺮﮐﺸﺎن ﻧﮕﻮﯾﯽ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ َ َّ َ َ َ َ ٰ ُ َ َ َ َ ۡ ُ ُ ُ ُ ٗ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ َ َۡ َۡ‬ ‫َ ُ‬
‫ط ۡع َم ۡن أ�فلنا قل َب ُهۥ عن ذِك ِرنا وٱ�بع هوٮه و�ن أمرهۥ فرطا ‪﴾٢٨‬‬
‫﴿ َو� ت ِ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٨ :‬‬
‫و از ﮐﺴﯽ ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ ﮐﻪ دﻟﺶ را از ﯾﺎدﻣﺎن ﻏﺎﻓﻞ ﻧﻤﻮدهاﯾﻢ و او از ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﭘﯿﺮوي ﻧﻤﻮده و ﮐﺎرش‪ ،‬زﯾﺎدهروي و ﺗﺒﻪﮐﺎري ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از آدم ﻏﺎﻓﻠﯽ ﮐﻪ ﻗﻠﺒﺶ از ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ‬در ﻏﻔﻠﺖ اﺳﺖ و او از‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و اﻣﯿﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دﻧﯿﺎ و آﺧﺮﺗﺶ را ﺗﺒﺎه‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺮوي ﻣﮑﻦ‪.‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪي ﮐﺮﯾﻤﻪ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺑﺮاي ذﮐﺮ و دﻋﺎﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫اﺧﻼص را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺪار ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﺮ ﻣﺤﻮر اﺧﻼص ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﺒﺎدتﻫﺎ و ﻣﺴﺎﯾﻞ اﺧﺮوي را ﻓﺪاي ﻣﺴﺎﯾﻞ دﻧﯿﻮي ﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪520‬‬

‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آورده ﮐﻪ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه‬

‫اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ دارد ﮐﻪ در ﺟﺴﺘﺠﻮي ذاﮐﺮان و‬
‫ﯾﺎدﮐﻨﻨﺪﮔﺎﻧﺶ در راهﻫﺎ ﮔﺸﺖ ﻣﯽزﻧﻨﺪ«‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺟﺰو ﺟﻬﺎن ﻏﯿﺐاﻧﺪ و اﷲ‪ ‬آنﻫﺎ را‬
‫از ﻧﻮر آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ؛ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن ﻧﯿﺎز ﻧﺪارﻧﺪ و در ﺟﻬﺎن ﻏﯿﺐ ﺑﻪﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ و اﻧﺴﺎن آنﻫﺎ را ﻧﻤﯽﺑﯿﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ ﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻣﺮدم ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬در ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺮدي ﮐﻪ ﻟﺒﺎس ﺑﺴﯿﺎر ﺳﻔﯿﺪي ﭘﻮﺷﯿﺪه ﺑﻮد و ﻣﻮﻫﺎي‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﺳﯿﺎﻫﯽ داﺷﺖ‪ ،‬وارد ﻣﺠﻠﺴﯽ ﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ﯾﺎراﻧﺶ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ آﺛﺎر ﺳﻔﺮ‬
‫ﺑﺮ او ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻧﺒﻮد و ﻫﯿﭻﯾﮏ از اﺻﺤﺎب‪ ،#‬او را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﺸﺴﺖ و‬
‫در ﺣﻀﻮر ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺳﺆالﻫﺎﯾﯽ ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺎﺳﺨﺶ را داد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﮔﺎه ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي روي ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻣﺎ اﺻﻞ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻋﺎﻟَﻢ ﻏﯿﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻧﯿﮏاﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺧﺸﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﯽروﻧﺪ؛‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎﻧﻪاي ﮐﻪ در آن‪ ،‬ﻣﺠﺴﻤﻪ و ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺳﮓ ﯾﺎ‬
‫زﻧﮓ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺮاه ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ داده اﺳﺖ ﮐﻪ در زﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﮔﺸﺖزﻧﯽ‬
‫ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ذﮐﺮ ﺑﺮوﻧﺪ‪» .‬و ﭼﻮن ﮔﺮوﻫﯽ را ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪‬‬
‫ﻣﺸﻐﻮﻟﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮏدﯾﮕﺮ را ﺻﺪا ﻣﯽزﻧﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪﺳﻮي ﭼﯿﺰي ﮐﻪ در ﺟﺴﺘﺠﻮي آن‬
‫ﺑﻮدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ‪ .‬آنﮔﺎه ذﮐﺮﮐﻨﻨﺪﮔﺎن را ﺗﺎ آﺳﻤﺎن دﻧﯿﺎ زﯾﺮ ﺑﺎلﻫﺎﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ آﮔﺎﻫﯽِ ﻣﻄﻠﻖ دارد‪ ،‬از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪ :‬ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ ﭼﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؟ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ :‬ﭘﺎﮐﯽ و ﺑﺰرﮔﯽ ﺗﻮ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺗﻮ را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻨﺪ و ﺗﻤﺠﯿﺪت‬
‫ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﻣﺮا دﯾﺪهاﻧﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻪ ﺧﻮدت ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺗﻮ را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺮا ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺗﻮ را‬
‫ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﺒﺎدﺗﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﻮ را ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﺰرگ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻮ را‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬آنﮔﺎه اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ؟ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫از ﺗﻮ ﺑﻬﺸﺖ را درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ آن را دﯾﺪهاﻧﺪ؟ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺧﯿﺮ؛ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﻮدت ﮐﻪ آن را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ«‪ .‬از ﻫﻤﯿﻦروﺳﺖ‬
‫َ ْ ٌ ََ ْ‬
‫ت‪َ ،‬وﻻ أُ ُذ ٌن َﺳﻤ َﻌ ْ‬ ‫َ ْ َ ْ ُ‬
‫ﺖ‪َ ،‬وﻻ‬ ‫ِ‬ ‫� َﻣﺎ ﻻ �� رأ‬ ‫ِِ‬
‫ت ﻟﻌﺒَﺎدي َّ‬
‫الﺼﺎﺤﻟ َ‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬أﻋﺪد ِ ِ ِ‬
 ‫‪521‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ذﮐﺮ و اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ آن و ﻧﻬﯽ از ‪...‬‬
‫َ َ َ ََ َْ ََ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮاي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﻢ‪ ،‬ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ )در ﺑﻬﺸﺖ( ﻓﺮاﻫﻢ‬ ‫ﺮﺸ«‪.‬‬
‫ﺐ� ٍ‬ ‫ﺧﻄﺮ ﻰﻠﻋ ﻗﻠ ِ‬
‫ﮐﺮدهام ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﺸﻤﯽ ﻧﺪﯾﺪه‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮔﻮﺷﯽ ﻧﺸﻨﯿﺪه و ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﻫﯿﭻ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﻄﻮر‬
‫ﻧﮑﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﷲ‪ ‬از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﭘﺮﺳﺪ‪» :‬از ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ؟‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از دوزخ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آﯾﺎ آن را دﯾﺪهاﻧﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺧﯿﺮ؛ ﺑﻪ ﺧﻮدت ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ آن را ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬اﮔﺮ آن را‬
‫ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ؟ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اﮔﺮ آن را ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬از آن ﺑﯿﺶﺗﺮ دوري‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﺗﺮسِ ﺑﯿﺶﺗﺮي از آن داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﮔﻮاه ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ آﻧﺎن‬
‫را ﺑﺨﺸﯿﺪم«‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﷲ‪ ‬ﮐﺴﯽ را ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ ،‬آنﺷﺨﺺ ﺳﺰاوار ورود ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ و ﻧﺠﺎت از دوزخ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻓﻼنﮐﺲ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن آنﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰو آنﻫﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﮐﺎري‬
‫ﺑﻪ آنﺟﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آنﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺸﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫)ﺑﯽﻧﺼﯿﺐ ﻧﯿﺴﺖ و( ﺑﺪﺑﺨﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺻﺎﻟﺤﺎن و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﻧﯿﮏ‪ ،‬رﺣﻤﺖ ﺧﻮد را ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن وي‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن ﻓﺮد ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮدش ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺷﺨﺼﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺎري ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران آﻣﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬آﻣﺮزﯾﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آنﻫﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺸﺎن ﻧﯿﺰ )ﺑﯽﻧﺼﯿﺐ ﻧﯿﺴﺖ و(‬
‫ﺑﺪﺑﺨﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺑﺮاي ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ‬و ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‬
‫و ﺗﺴﺒﯿﺢ و ﺗﺤﻤﯿﺪ و ﺗﻬﻠﯿﻞ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ و ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮاي ﺧﻮدش ذﮐﺮ و دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮاي ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﻫﻤﯿﻦ‬
‫اﺟﺘﻤﺎعﻫﺎ و ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽﻫﺎي ﺧﺠﺴﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﻧﻤﺎز ﺷﺎﻣﻞ ﺗﺴﺒﯿﺢ‪ ،‬ﺗﮑﺒﯿﺮ‪ ،‬ﺗﻬﻠﯿﻞ‪،‬‬
‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن و دﻋﺎﺳﺖ و از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﻤﺎز ﺻﺒﺢ و ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﯾﮏﺟﺎ و ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (7498 ،4780 ،4779 ،3244) :‬و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2824 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪522‬‬
‫َْ ُُ َ ٌ َ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺳﻌﻴﺪ‪ $‬ﻗﺎﻻ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ �ﻘﻌﺪ ﻗﻮم ﻳﺬﻛ ُﺮون اﷲ‪-‬‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٤٥٦‬وﻋﻨﻪ وﻋﻦ أﻲﺑ‬
‫َ ُ َ َ ْ ُ ُ َّ ْ َ ُ َ َ َ َ ْ َ َ ْ ْ َّ َ ُ َ َ َ َ ُ ُ ُ َ ْ‬ ‫َّ َ َّ ْ ُ َ‬
‫اﷲ �ِﻴﻤﻦ‬ ‫‪ -‬إِﻻ ﺣﻔﺘﻬ ُﻢ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ وﻏ ِﺸيﺘﻬﻢ الﺮﻤﺣﺔ وﻧﺰﻟﺖ ﻋﻠﻴ ِﻬﻢ الﺴﻜِﻴﻨﺔ؛ وذﻛﺮﻫﻢ‬
‫َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻋِﻨﺪهُ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه و اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ و اﷲ‪ ‬را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﯿﺮاﻣﻮن آﻧﺎن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و رﺣﻤﺖ‪،‬‬
‫آنﻫﺎ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﮑﻮن و آراﻣﺶ ﻧﺎزل ﻣﯽﮔﺮدد و اﷲ آنﻫﺎ را در ﺟﻤﻊ‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫َََْ ُ َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﻋﻮف‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺑيﻨﻤﺎ ﻫ َﻮ ﺟﺎل ِﺲ ﻲﻓ‬ ‫ٍ‬ ‫واﻗﺪ اﺤﻟﺎرث ﺑﻦ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٤٥٧‬وﻋﻦ‬
‫ٌ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ َ َ ُ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺣﺪ؛‬ ‫ﻮل اﷲِ‪َ ‬وذﻫﺐ وا ِ‬ ‫ﺎن إِﻰﻟ رﺳ ِ‬ ‫ﺠ ِﺪ‪ ،‬واﻨﻟﺎس ﻣﻌﻪ‪ ،‬إذ أ�ﺒﻞ ﺛﻼﺛﺔ �ﻔ ٍﺮ‪ ،‬ﻓﺄ�ﺒﻞ ا�ﻨ ِ‬ ‫الﻤﺴ ِ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ََْ َ َ َ َ‬ ‫َّ َ ُ ُ َ َ ُ ً‬ ‫ََََ ََ‬
‫ُ‬
‫اﻵﺧﺮ‬ ‫اﺤﻟﻠﻘ ِﺔ ﻓﺠﻠﺲ �ِﻴﻬﺎ‪َ ،‬وأﻣﺎ‬ ‫رﺳﻮل اﷲ‪ .‬ﻓﺄﻣﺎ أﺣﺪﻫﻤﺎ ﻓ َﺮأى ﻓ ْﺮﺟﺔ ﻲﻓ‬ ‫ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻓﻮ�ﻔﺎ‬
‫ُ ْ ُ ُ ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ً َ َ َّ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ َ َ َ ْ َ ُ ْ َّ َّ ُ ْ ََ‬
‫ﻓﺠﻠﺲ ﺧﻠﻔﻬﻢ‪ ،‬وأﻣﺎ اﺜﻟﺎﻟﺚ ﻓﺄدﺑﺮ ذاﻫِﺒﺎ‪ .‬ﻓﻠﻤﺎ ﻓﺮغ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﻻ أﺧ ِﺮﺒ�ﻢ ﻋ ِﻦ‬
‫ﺎﺳ َﺘ ْﺤ َ� ُ‬ ‫َ ُ ْ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ ُ ُ َ‬ ‫َّ َ َّ َ َ َ َّ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ‬
‫اﷲ‬ ‫اﷲ إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ‪َ .‬وأﻣﺎ اﻵﺧﺮ ﻓﺎﺳﺘﺤ� ﻓ‬ ‫ﺄوى إِﻰﻟ اﷲِ ﻓﺂواه‬ ‫اﻨﻟﻔ ِﺮ اﺜﻟﻼﺛﺔِ‪ :‬أﻣﺎ أﺣﺪﻫﻢ ﻓ‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ْ َ‬ ‫ُْ ّ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻣِﻨﻪ‪ ،‬وأﻣﺎ اﻵﺧ ُﺮ‪ ،‬ﻓﺄﻋ َﺮض‪ ،‬ﻓﺄﻋ َﺮض اﷲ �ﻨﻪ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮواﻗﺪ‪ ،‬ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﻮف‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎري رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﺴﺠﺪ ﺑﺎ ﻣﺮدم‬
‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺳﻪ ﻧﻔﺮ آﻣﺪﻧﺪ؛ دو ﻧﻔﺮ ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺠﻠﺲ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ و‬
‫ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬رﻓﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آن دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﺟﺎﯾﯽ ﺧﺎﻟﯽ ﯾﺎﻓﺖ و‬
‫ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﻧﺸﺴﺖ؛ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آﻧﺎن ﻧﺸﺴﺖ و ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻔﺮ ﭘﺸﺖ ﮐﺮد و رﻓﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‪ -‬از ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﯾﺎراﻧﺶ‪ -‬ﻓﺮاﻏﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را از‬
‫ﺣﺎل اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ آﮔﺎه ﻧﺴﺎزم؟ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه آورد‪ -‬و ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺠﻠﺲ‬
‫آﻣﺪ‪ -‬و اﷲ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه داد )و ﻧﺸﺴﺘﻦ در اﯾﻦ ﻣﺠﻠﺲ را ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯿﺴﺮ ﺳﺎﺧﺖ(؛ و‬
‫دﯾﮕﺮي‪) ،‬از اﯾﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤﺖ( ﺷﺮم ﮐﺮد و اﷲ ﻧﯿﺰ از او ﺣﯿﺎ ﮐﺮد )و او را ﺑﺨﺸﯿﺪ(‪ .‬و‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻔﺮ از اﷲ روي ﮔﺮداﻧﺪ و اﷲ ﻧﯿﺰ از او روي ﮔﺮداﻧﺪ )و ﺗﻮﻓﯿﻘﺶ ﻧﺪاد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﮔﺮوه ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ(«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2700 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪66 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2176 :‬‬
 ‫‪523‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ذﮐﺮ و اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ آن و ﻧﻬﯽ از ‪...‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﻨﺪ و‬
‫اﷲ‪ ‬را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﯿﺮاﻣﻮن آﻧﺎن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و رﺣﻤﺖ‪ ،‬آنﻫﺎ را‬
‫ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﮑﻮن و آراﻣﺶ ﻧﺎزل ﻣﯽﮔﺮدد و اﷲ آنﻫﺎ را در ﺟﻤﻊ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺰد او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺑﺮاي ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﻻزم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﯾﮏﺻﺪا و ﺑﺎ ﻫﻢ ذﮐﺮ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻃُﺮُق ﺻﻮﻓﯿﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ و ﯾﮏﺻﺪا ذﮐﺮ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ‬ﮔﺮد ﻫﻢ ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪،‬‬
‫"ﺳﮑﯿﻨﻪ" ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺳﮑﯿﻨﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﮑﻮن و آراﻣﺶ ﻗﻠﺒﯽ ﯾﺎ ﺧﺸﻮع و اﻧﺎﺑﺖ آن ﺑﻪ‬
‫ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ »رﺣﻤﺖ‪ ،‬اﯾﻦﻫﺎ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ‬
‫آﻧﺎن را از ﻫﺮ ﺳﻮ در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ رﺣﻤﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‪،‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪» .‬ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﭘﯿﺮاﻣﻮن آﻧﺎن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ«؛ زﯾﺮا ﮐﺮدارِ اﯾﻦﻫﺎ را‬
‫ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺗﮑﺮﯾﻢ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺸﺎن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ و آﻧﺎن را اﺣﺎﻃﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫»و اﷲ آنﻫﺎ را در ﺟﻤﻊ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ذاﮐﺮان‬
‫و ﯾﺎدﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮﯾﺶ را در ﻣﻠﮑﻮت اﻋﻠﯽ و در ﻣﯿﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن واﻻﻣﻘﺎﻣﺶ ﯾﺎد‬
‫َ َ ُُ‬ ‫َ َ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه ﺑﻮد‪َ » :‬و َﻣ ْﻦ ذﻛ َﺮ ِ� ِﻰﻓ َمﻸ ٍ ذﻛ ْﺮﺗﻪ ِﻰﻓ‬
‫َْ ْ‬ ‫َ‬
‫� ِﻣﻨ ُﻬ ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺮا در ﺟﻤﻌﯽ ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬او را در ﺟﻤﻌﯽ ﺑﻬﺘﺮ از‬ ‫مﻸ ٍ ﺧ ٍ‬
‫آﻧﺎن ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫در دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻧﻮوي‪ /‬آورده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎري رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﺴﺠﺪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺳﻪ ﻧﻔﺮ آﻣﺪﻧﺪ؛ دو ﻧﻔﺮ ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺠﻠﺲ رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬رﻓﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از آن دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬در ﻣﯿﺎن ﻣﺠﻠﺲ ﺟﺎﯾﯽ ﺧﺎﻟﯽ ﯾﺎﻓﺖ‬
‫و ﻫﻤﺎنﺟﺎ ﻧﺸﺴﺖ؛ و دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﭘﺸﺖ ﺳﺮ آﻧﺎن ﻧﺸﺴﺖ‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ آﻣﺪ ﮐﻪ ﻣﺰاﺣﻢ دﯾﮕﺮان‬
‫ﺷﻮد ﯾﺎ ﺟﺎ را ﺑﺮ آﻧﺎن ﺗﻨﮓ ﺑﮕﺮداﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻔﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻤﻊ ﻧﭙﯿﻮﺳﺖ و رﻓﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‪ -‬از ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرز ﯾﺎراﻧﺶ‪ -‬ﻓﺮاﻏﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را از‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.8137 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪524‬‬

‫ﺣﺎل اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ آﮔﺎه ﻧﺴﺎزم؟ ﯾﮑﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه آورد‪ -‬و ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺠﻠﺲ‬
‫آﻣﺪ‪ -‬و اﷲ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه داد )و ﻧﺸﺴﺘﻦ در اﯾﻦ ﻣﺠﻠﺲ را ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﯿﺴﺮ ﺳﺎﺧﺖ(؛ و‬
‫دﯾﮕﺮي‪) ،‬از اﯾﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤﺖ( ﺷﺮم ﮐﺮد و اﷲ ﻧﯿﺰ از او ﺣﯿﺎ ﮐﺮد )و او را ﺑﺨﺸﯿﺪ(‪ .‬و‬
‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻔﺮ از اﷲ روي ﮔﺮداﻧﺪ و اﷲ ﻧﯿﺰ از او روي ﮔﺮداﻧﺪ )و ﺗﻮﻓﯿﻘﺶ ﻧﺪاد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﮔﺮوه ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ(«‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺻﻔﺖ ﺷﺮم و ﺣﯿﺎ ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﺷﺮم و ﺣﯿﺎي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮم و ﺣﯿﺎي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﯿﺎي ﮐﺎﻣﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ي َﻛﺮ ٌ‬
‫�ﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إِ َّن اﷲ َﺣ ٌّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫»اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺑﺎﺣﯿﺎ و ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٥٣ :‬‬
‫� َ� � َ ۡس َت ۡ�ۦ م َِن ٱ ۡ َ ّ‬
‫� ِق﴾‬ ‫﴿ َوٱ َّ ُ‬
‫ِ‬
‫و اﷲ از ﺑﯿﺎن ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺷﺮم ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺖ‪ ،‬وﺻﻒ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ اﯾﻦ ﺻﻔﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺻﻔﺖ‬
‫آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﺸﻮر￯‪[١١ :‬‬ ‫يع ٱ ۡ�َ ِص ُ‬
‫� ‪﴾١١‬‬ ‫�ء‪َ ٞ‬و ُه َو ٱ َّ‬
‫لس ِم ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َۡ‬
‫﴿لي َس ك ِمثلِهِۦ ۡ ۖ‬
‫ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ او ﻧﯿﺴﺖ؛ و او‪ ،‬ﺷﻨﻮاي ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻫﺮﮔﺎه ﺻﻔﺘﯽ از ﺻﻔﺎت اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻟﻔﻆ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺻﻔﺘﯽ از ﺻﻔﺎت‬
‫ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺻﻔﺎت ﻣﺸﺘﺮك‪ ‬ﻟﻔﻈﯽ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﻨﺎ ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫»ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﷲ ﻧﯿﺴﺖ و او‪ ،‬ﺷﻨﻮاي داﻧﺎﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﯾﺎت ﺻﺮﯾﺢ‬
‫ﻗﺮآن ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻋﺮش اﺳﺘﻘﺮار دارد‪ ،‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻋﺮش ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﯾﮏ اﻧﺴﺎن ﺑﺮ روي ﯾﮏ ﻣﺮﮐﺐ ﯾﺎ ﺳﻮاري‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﯿﻦ واژه ﯾﺎ ﻫﻤﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽ را درﺑﺎرهي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ؛ آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُۡ َ َ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[١٣ :‬‬ ‫﴿إِذا ٱ ۡست َو�ت ۡم عل ۡيهِ﴾‬
‫‪ ...‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮﮐﺐﻫﺎ ﺳﻮار ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ و روي آنﻫﺎ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ‪...‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.(1768 ،1757) :‬‬

 ‫‪525‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺣﻠﻘﻪﻫﺎي ذﮐﺮ و اﺳﺘﺤﺒﺎب ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ آن و ﻧﻬﯽ از ‪...‬‬

‫ﻟﺬا اﺷﺘﺮاك ﻟﻔﻈﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي و ﺷﺒﺎﻫﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ان﴾‬
‫َۡ ََ ُ َ ۡ ُ َ َ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٦٤ :‬‬ ‫﴿بل يداه مبسوطت ِ‬
‫ﺑﻠﮑﻪ دو دﺳﺖ اﷲ ﺑﺎز و ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻧﺒﺎﯾﺪ ﭼﻨﯿﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﮐﻪ دو دﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دﺳﺘﺎن ﻣﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ‬
‫ﭼﯿﺰي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﻤﻪي ﺻﻔﺎت اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺧﻮد‪ ‬اوﺳﺖ و ﻣﺎ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را در ذاﺗﺶ و ﻧﯿﺰ در ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﯾﮑﺘﺎ و ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ ،‬در‬
‫يع ٱ ۡ�َ ِص ُ‬
‫�﴾ ‪:‬‬ ‫�ء‪َ ٞ‬و ُه َو ٱ َّ‬
‫لس ِم ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫َۡ‬
‫ﺻﻔﺎﺗﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﯿﺖ او اﻋﺘﻘﺎد دارﯾﻢ‪﴿ :‬لي َس ك ِمثلِهِۦ ۡ ۖ‬
‫»ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ او ﻧﯿﺴﺖ و او‪ ،‬ﺷﻨﻮاي داﻧﺎﺳﺖ«‪.‬‬
‫***‬
‫ََ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ََ َ َْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺠ ِﺪ‪� ،‬ﻘﺎل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺴ‬ ‫الﻤ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﺔ‬
‫ٍ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻣﻌﺎو�ﺔ‬ ‫ج‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫اﺨﻟﺪري‬ ‫ﺳﻌﻴﺪ‬
‫ٍ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٤٥٨‬وﻋﻦ‬
‫َ‬
‫َ ْ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ ُ‬
‫ﻣﺎ أﺟﻠﺴ� ْﻢ؟ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﺟﻠﺴﻨﺎ ﻧﺬﻛ ُﺮ اﷲ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬آﷲِ ﻣﺎ أﺟﻠﺴ� ْﻢ إِﻻ ذاك؟ ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﻣﺎ أﺟﻠﺴﻨﺎ‬
‫ْ َ‬ ‫ِّ َ ْ ْ َ ْ ْ ُ ْ ُ ْ َ ً َ ُ ْ َ َ َ َ َ ٌ َ ْ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ‬
‫ﺳﻮل اﷲ‪‬‬ ‫�ﻟ ِﻲﺘ ﻣِﻦ ر ِ‬ ‫َإِﻻ ذاك‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬أﻣﺎ إ� لﻢ اﺳﺘﺤﻠِﻔ�ﻢ �ﻬﻤﺔ ﻟ�ﻢ‪ ،‬وﻣﺎ ﺎﻛن أﺣﺪ ﺑِﻤ ِ‬
‫ََ َ َ ْ َ َ ُ‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫َ َ ََ َ َْ‬ ‫َ َّ َ ْ ُ َ ً ِّ َّ ُ َ‬
‫أﻗﻞ �ﻨﻪ ﺣﺪﻳﺜﺎ ﻣِ�‪ :‬إن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺧ َﺮج ﻰﻠﻋ ﺣﻠﻘ ٍﺔ ﻣِﻦ أﺻﺤﺎﺑ ِ ِﻪ �ﻘﺎل‪» :‬ﻣﺎ أﺟﻠﺴ� ْﻢ؟«‬
‫َ‬ ‫َ ََْ َ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ْ َ‬ ‫ََْ ُ ََ َ َ َ َ‬ ‫َ َ ْ َ َْ ُ‬
‫ﻗﺎلﻮا‪ :‬ﺟﻠﺴﻨﺎ ﻧﺬﻛ ُﺮ اﷲ َو�ﻤﺪهُ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ ﻫﺪاﻧﺎ لﻺﺳﻼ ِم‪َ ،‬وﻣﻦ ﺑ ِ ِﻪ ﻋﻠﻴﻨﺎ‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬آﷲِ ﻣﺎ‬
‫َ ِّ َ ْ َ ْ ْ ُ ُ ْ َ ً‬ ‫َ ْ َ َ َ َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ َ ُ‬
‫أﺟﻠﺴ� ْﻢ إِﻻ ذاك؟« ﻗﺎلﻮا‪ :‬واﷲِ ﻣﺎ أﺟﻠﺴﻨﺎ إ ِﻻ ذاك‪ .‬ﻗﺎل‪» :‬أﻣﺎ إ� ل ْﻢ أﺳﺘﺤﻠِﻔ� ْﻢ �ﻬﻤﺔ‬
‫ُ َ َ َ َ‬ ‫َُ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َ ْ‬
‫ﺄﺧ َ َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫�ْ‬‫َ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎ� ﺑِ� ُﻢ الﻤﻼﺋ ِ�ﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺮﺒ ِ� أن اﷲ �ﺒ ِ‬ ‫ﺮﺒ�ﻞ ﻓ‬‫ِ‬ ‫ﺟ‬
‫ِ‬ ‫ﺎ�‬‫ِ‬ ‫أﺗ‬ ‫ﻪ‬‫ِﻨ‬ ‫ﻜ‬‫ول‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻢ‬ ‫ﻟ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﺰد ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺮد‬
‫آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺷﻤﺎ را اﯾﻦﺟﺎ ﻧﺸﺎﻧﺪه اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﻢ‪،‬‬
‫اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﺪ؟ ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ‪ :‬ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﺟﺰ ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻣﺎ را اﯾﻦﺟﺎ‬
‫ﻧﻨﺸﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از روي ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﺪادم؛ و در ﻣﯿﺎن اﺻﺤﺎب‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﻢﺗﺮ از ﻣﻦ‪ ،‬از آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺣﺪﯾﺚ رواﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫ﺑﺎري رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﮔﺮوﻫﯽ از ﯾﺎراﻧﺶ رﻓﺖ ﮐﻪ ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭼﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2701 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪526‬‬

‫ﭼﯿﺰي ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺷﻤﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؟« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻧﺸﺴﺘﻪاﯾﻢ و اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و او را‬
‫ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪﺳﻮي اﺳﻼم رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪ و ﺑﺮ ﻣﺎ ﻣﻨﺖ ﻧﻬﺎد‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺷﻤﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؟« ﭘﺎﺳﺦ دادﻧﺪ‪ :‬ﻓﻘﻂ ﻫﻤﯿﻦ‬
‫اﻣﺮ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﻣﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از روي ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﺪادم؛‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ)‪ (‬ﻧﺰدم آﻣﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ ﺧﺒﺮ داد ﮐﻪ اﷲ در ﻧﺰد ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺒﺎﻫﺎت‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن ﺑﺮاي ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺧﺪري‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﺑﻪ ﻧﺰد‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬رﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺷﻤﺎ را اﯾﻦﺟﺎ ﻧﺸﺎﻧﺪه‬
‫اﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪﺷﺎن داد ﮐﻪ آﯾﺎ ﻓﻘﻂ ﻫﻤﯿﻦ اﻣﺮ‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺸﺴﺘﻦ آنﻫﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻌﺎوﯾﻪ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ﻣﻦ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را از روي ﺑﺪﺑﯿﻨﯽ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻧﺪادم؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎري رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﮔﺮوﻫﯽ از‬
‫ﯾﺎراﻧﺶ رﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ذﮐﺮ اﷲ‪ ‬ﮔﺮد آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﷲ در ﻧﺰد‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﺒﺎﻫﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ«؛ ﻣﺜﻼً ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﯾﺎد‪ ‬ﻣﻦ‬
‫ﮔﺮد آﻣﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت و ﮔﺮدﻫﻤﺎﯾﯽﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي ﺣﺎﺿﺮان‪ ،‬ﯾﮏﺻﺪا ذﮐﺮ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﺷﺪه‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ﻧﻌﻤﺖ اﺳﻼم‪ ،‬اﻣﻨﯿﺖ‬
‫و ﻧﻌﻤﺖ ﺗﻦدرﺳﺘﯽ و اﻣﺜﺎل آن را ﯾﺎدآوري ﮐﻨﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﯾﺎدآوري ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ ﺟﺰو‬
‫ذﮐﺮ و ﯾﺎد ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ ﺟﻤﻊ ﺷﺪن‬
‫ﺑﺮاي ﯾﺎدآوري ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﺳﻠﻒ ﺻﺎﻟﺢ ﻋﺎدت داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن‬
‫ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد را ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﻟَﺨﺘﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺑﻨﺸﯿﻨﯿﻢ و ﺗﺠﺪﯾﺪ اﯾﻤﺎن‬
‫ﮐﻨﯿﻢ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ را ﺑﺮ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﻪﯾﺎد آورﯾﻢ ﺗﺎ ﺑﺮ اﯾﻤﺎﻧﻤﺎن اﻓﺰوده ﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -248‬ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ در ﺻﺒﺤﮕﺎه و ﺷﺎﻣﮕﺎه‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُۡ ُ ّ َ َ‬ ‫ۡ‬
‫ون ٱ َ ۡ َ ۡ َ ۡ‬
‫َ ۡ َ َ َ ُّ ٗ َ َ ٗ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ‬
‫ال‬
‫�ه ِر مِن ٱلقو ِل ب ِٱلغدوِ وٱ�ص ِ‬ ‫﴿ َوٱذكر َّر َّ�ك ِ� �فسِك ت�� وخِيفة ود‬
‫ََ َ ُ‬
‫�ن ّم َِن ٱ ۡل َ� ٰفل َ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٢٠٥ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٢٠٥‬‬ ‫ِ‬ ‫و� ت‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرت را )ﺑﺎ ﺗﺪﺑﺮ و( در )ژرﻓﺎي( وﺟﻮدت‪ ،‬ﺑﺎﻣﺪاد و ﺷﺎﻣﮕﺎه ﺑﺎ زاري و ﺑﯿﻢ و ﺑﺪون ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﮐﺮدن ﺻﺪا ﯾﺎد ﮐﻦ و از ﻏﺎﻓﻼن ﻣﺒﺎش‪.‬‬

‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬واژهي ﴿ٱ� َصا ِل﴾ ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﮐﻠﻤﻪي »اﺻﯿﻞ« اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﯿﺎن ﻋﺼﺮ و ﻣﻐﺮب ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ُ‬ ‫َ َ ّ ۡ َ ۡ َ ّ َ َ ۡ َ ُ ُ ِ َّ‬
‫]ﻃﻪ‪[١٣٠ :‬‬ ‫وع ٱلش ۡم ِس َو� ۡبل غ ُرو� ِ َها﴾‬ ‫﴿وسبِح ِ�م ِد ر�ِك �بل طل‬
‫و ﭘﯿﺶ از ﻃﻠﻮع ﺧﻮرﺷﯿﺪ و ﻗﺒﻞ از ﻏﺮوﺑﺶ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرت را ﺑﻪ ﭘﺎﮐﯽ ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﮐﻦ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ّ ۡ َ ۡ َ ّ َ ۡ َ ّ َ ۡ ۡ َٰ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[٥٥ :‬‬ ‫�ب� ِر ‪﴾٥٥‬‬ ‫﴿وسبِح ِ�م ِد ر�ِك ب ِٱلع ِ ِ‬
‫� وٱ ِ‬
‫و ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﺑﻪ ﺳﭙﺎس و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﭙﺮداز‪.‬‬

‫زﺑﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،«» :‬ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪي زوال آﻓﺘﺎب ﺗﺎ ﻏﺮوبِ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫﴿� ُ� ُيوت أَذ َِن ٱ َّ ُ‬
‫� أن تُ ۡر َ� َع َو ُ� ۡذ َك َر � َ‬
‫ِيها ب ِٱلغ ُد ّ ِو‬ ‫ِيها ٱ ۡس ُم ُهۥ � ُ َس ّب ِ ُح ُ�ۥ �‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫ۡ َّ‬ ‫َ ‪َ ٌ ۡ َ َ َ ٞ َ ٰ َ ۡ ۡ ُ َّ ٞ‬‬ ‫َ‬
‫َوٱ�صا ِل ‪ ٣٦‬رِجال � تل ِهي ِهم ت ِ�رة و� �يع عن ذِك ِر ٱ�ِ﴾ ]اﻟﻨﻮر ‪[٣٧ ،٣٦ :‬‬
‫)اﯾﻦ ﭼﺮاغ و ﻧﻮرش( در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ)ﺳﺖ( ﮐﻪ اﷲ اﺟﺎزه داده ارج داده ﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺎﻣﺶ در آنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﺑﺎﻣﺪاد و ﺷﺎﻣﮕﺎه ﯾﺎد ﮔﺮدد‪ .‬ﻣﺮداﻧﯽ ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت و داد و ﺳﺘﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را از ﯾﺎد اﷲ ﺑﺎز ﻧﻤﯽدارد‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫﴿إنَّا َس َّخ ۡرنَا ٱ� َبال َم َع ُهۥ � ُ َس ّب ۡح َن بٱل َع ِ ّ َ ۡ َ‬
‫]ص ‪[١٨ :‬‬ ‫اق ‪﴾١٨‬‬
‫� وٱ ِ�� ِ‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﺎ ﮐﻮهﻫﺎ را ﻫﻢآوا و راﻣ‪‬ﺶ ﮐﺮدﯾﻢ ﮐﻪ ﺷﺒﺎﻧﮕﺎه و ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺮآﻣﺪن آﻓﺘﺎب ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪528‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ در ﺻﺒﺤﮕﺎه و ﺷﺎﻣﮕﺎه« ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮرش‪ ،‬ﻓﻀﯿﻠﺖ ذﮐﺮ‬
‫در اﺑﺘﺪا و ﭘﺎﯾﺎن روز ﯾﺎ در آﻏﺎز روز و اﺑﺘﺪاي ﺷﺐ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻣﺪاد از ﻃﻠﻮع ﻓﺠﺮ ﺷﺮوع‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺗﺎ ﺑﺎﻻ آﻣﺪن ﺧﻮرﺷﯿﺪ در ﭼﺎﺷﺘﮕﺎه اداﻣﻪ دارد؛ ﺷﺎﻣﮕﺎه ﻧﯿﺰ از ﻧﻤﺎز ﻋﺼﺮ آﻏﺎز‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد و ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎء ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ آن‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻨﻈﻮر از اذﮐﺎر ﺻﺒﺢ و‬
‫ﺷﺎم‪ ،‬اذﮐﺎريﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ دو وﻗﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬و ﻣﻨﻈﻮر از اذﮐﺎرِ ﺷﺐ‪،‬‬
‫اذﮐﺎريﺳﺖ ﮐﻪ در ﺷﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ »آﻳﺔالﻜﺮﻰﺳ« ﮐﻪ آن را در ﺷﺐ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭼﻨﺪ آﯾﻪ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ُ ّ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫ون ٱ َ ۡ َ َ ۡ‬ ‫َ ۡ َ َ َ ُّ ٗ َ َ ٗ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ‬
‫ال‬
‫�ه ِر مِن ٱلقو ِل ب ِٱلغدوِ وٱ�ص ِ‬ ‫﴿ َوٱذكر َّر َّ�ك ِ� �فسِك ت�� وخِيفة ود‬
‫�ن ّم َِن ٱ ۡل َ� ٰفل َ‬ ‫ََ َ ُ‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٢٠٥ :‬‬ ‫ِ� ‪﴾٢٠٥‬‬ ‫ِ‬ ‫و� ت‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرت را )ﺑﺎ ﺗﺪﺑﺮ و( در )ژرﻓﺎي( وﺟﻮدت‪ ،‬ﺑﺎﻣﺪاد و ﺷﺎﻣﮕﺎه ﺑﺎ زاري و ﺑﯿﻢ و ﺑﺪون ﺑﻠﻨﺪ‬
‫ﮐﺮدن ﺻﺪا ﯾﺎد ﮐﻦ و از ﻏﺎﻓﻼن ﻣﺒﺎش‪.‬‬
‫َۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ‬
‫﴿ َوٱذكر َّر َّ�ك ِ� �فسِك﴾ ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرت را در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ و در‬
‫َٗ‬ ‫ژرﻓﺎي وﺟﻮدت ﯾﺎد ﮐﻦ؛ ﴿تَ َ ُّ‬
‫� ٗ� َوخِيفة﴾ ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺎ زاري و ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬و ﺑﺎ‬
‫َٗ‬
‫اﻇﻬﺎر ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪي ﺑﻪ او«‪َ ﴿.‬وخِيفة﴾ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ ﺗﺮس از او ﯾﺎ ﺑﺎ ﺗﺮس از اﯾﻦﮐﻪ دﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫و� ُه ۡم َو َ ٌ َّ ُ ۡ َ َ ّ ۡ َ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ُ َ‬
‫ون َما ٓ َءاتَوا ْ َّوقُلُ ُ‬
‫ج ُعون ‪﴾٦٠‬‬
‫جلة ��هم إ ِ ٰ� ر� ِ ِهم �ٰ ِ‬
‫ِ‬ ‫﴿وٱ�ِين يؤت‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[٦٠ :‬‬
‫و آﻧﺎن ﮐﻪ آنﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل دلﻫﺎﯾﺸﺎن از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪﺳﻮي‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻫﺮاﺳﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫زﯾﺮا از اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺒﺎدا از آﻧﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﻮد؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺗﻨﻬﺎ از‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� ‪﴾٢٧‬‬‫� م َِن ٱل ۡ ُم َّتق َ‬
‫﴿إ َّ� َما َ� َت َق َّب ُل ٱ َّ ُ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[٢٧ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ از ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎران‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
 ‫‪529‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ در ﺻﺒﺤﮕﺎه و ﺷﺎﻣﮕﺎه‬

‫ِك تَ َ ُّ‬‫َۡ َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ُ‬

‫� ٗ�‬ ‫در آﯾﻪ اي ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آورده اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪َ ﴿ :‬وٱذكر َّر َّ�ك ِ� �فس‬
‫َۡ‬
‫� ۡه ِر م َِن ٱلق ۡو ِل﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﭘﺮوردﮔﺎرت را در ژرﻓﺎي وﺟﻮدت ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و‬ ‫ون ٱ ۡ َ‬
‫َ َٗ َُ َ‬
‫وخِيفة ود‬
‫ََ َ ُ‬
‫�ن ّم َِن ٱ ۡل َ� ٰفل َ‬
‫ِ�﴾ ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫اﻣﯿﺪ و ﺑﺪون ﺑﻠﻨﺪ ﮐﺮدن ﺻﺪا ﯾﺎد ﮐﻦ«‪ .‬در اداﻣﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬و� ت‬
‫»و از ﻏﺎﻓﻼن ﻣﺒﺎش«‪ .‬ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آﯾﺎت دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫انﺷﺎءاﷲ ﺗﻔﺴﯿﺮ آنﻫﺎ در ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ اﺣﺎدﯾﺚ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ َ َ َْ ُ ْ ُ َ َ ُْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺣ� �ﻤ ِﻲﺴ‪:‬‬ ‫ﺣ� ﻳﺼﺒِﺢ و‬ ‫ِ‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٤٥٩‬وﻋﻦ‬
‫َ‬
‫َ ٌ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻀ َﻞ م َِّﻤﺎ َﺟ َ‬
‫ﺎء ﺑ ِ ِﻪ‪ ،‬إِﻻ أﺣﺪ ﻗﺎل‬
‫َ‬ ‫َ ٌ َ َ َ َ‬
‫ﺄت أﺣﺪ ﻳ ْﻮم اﻟ ِﻘﻴﺎﻣ ِﺔ ﺑِﺄﻓ‬
‫َ َ َ َّ ْ َ‬ ‫َ َْ‬ ‫ُْ َ َ‬
‫ﺳﺒﺤﺎن اﷲِ و ِﺤﺑﻤ ِﺪه ِ‪ ،‬ﻣِﺌﺔ مﺮ ٍة‪ ،‬لﻢ ﻳ ِ‬
‫َ َ َ َ َ‬ ‫َْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣِﺜﻞ َﻣﺎ ﻗﺎل أ ْو زاد«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺻﺒﺤﮕﺎه و ﺷﺎﻣﮕﺎه ﺻﺪ‬
‫َ‬
‫ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ُ :‬ﺳﺒْ َﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻬﺘﺮ از او ﺑﺎ ﺧﻮد ﻧﺪارد؛‬
‫ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬او ﯾﺎ ﺑﯿﺶ از او اﯾﻦ ذﮐﺮ را ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬
‫َ َ ْ ُ ْ َْ‬ ‫َ‬ ‫ٌ َ َّ ِّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎل‪َ :‬ﺟ َ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻣﺎ ﻟ ِﻘﻴﺖ ﻣِﻦ �ﻘ َﺮ ٍب‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻰﻟ‬‫ِ‬ ‫إ‬ ‫رﺟﻞ‬ ‫ﺎء‬ ‫‪ -١٤٦٠‬وﻋﻨﻪ ﻗ‬
‫ْ َ ِّ َ‬ ‫َّ َّ‬ ‫َ َْ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ ُ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫ََ َ ْ‬
‫ﺎت ﻣِﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ‬ ‫ﺎت اﷲِ اﺘﻟﺎﻣ ِ‬
‫ﺣ� أمﺴﻴﺖ‪ :‬أﻋﻮذ ﺑِ�ﻠِﻤ ِ‬ ‫ﺎرﺣﺔ! ﻗﺎل‪» :‬أﻣﺎ لﻮ ﻗﻠﺖ ِ‬ ‫ﺪﻟ�ﺘ ِ� اﺒﻟ ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺮﻀك«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫َﺧﻠَ َﻖ‪ ،‬ل َ ْﻢ ﺗَ ُ َّ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! از‬
‫ﻋﻘﺮﺑﯽ ﮐﻪ دﯾﺸﺐ ﻣﺮا ﻧﯿﺶ زد‪ ،‬ﭼﻪ ﻫﻤﻪ درد ﮐﺸﯿﺪم! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن‬
‫َ َ‬ ‫ﺎﻣﺎت ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬ ‫َّ َّ‬ ‫ُ ُ َ َ‬
‫ﺮﺷ َﻣﺎ ﺧﻠ َﻖ‪ ،‬آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬ ‫ﷲ اﺘﻟ ِ‬ ‫ﺎت ا ِ‬ ‫ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ‪ :‬أﻋﻮذ ﺑِ� ِﻠﻤ ِ‬
‫َ ْ َ َْ‬ ‫َ ْ َ ْ َ‬ ‫ُ َ ْ َ َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫‪َ -١٤٦١‬و َ� ْﻨ ُﻪ َﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻧﻪ ﺎﻛن ﻳﻘﻮل إِذا أﺻﺒﺢ‪» :‬ا�َّ ﺑِﻚ أﺻﺒﺤﻨﺎ‪َ ،‬و�ِﻚ أمﺴيﻨﺎ‪،‬‬ ‫ِ‬
‫َ ََْ‬ ‫َ ْ َ َْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ُ َ َ ْ َ ُّ ُ‬
‫و�ِﻚ �ﻴﺎ‪ ،‬و�ِﻚ �ﻤﻮت‪ ،‬و�ﻴﻟﻚ اﻟنﺸﻮر«؛ و�ذا أمﻰﺴ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ا�َّ ﺑِﻚ أمﺴيﻨﺎ‪ ،‬و�ِﻚ �ﻴﺎ‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2692 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2709 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪530‬‬
‫َ َ َ ُ ُ َ َْ َ‬
‫ﻚ اﻟنُّ ُﺸ ُ‬
‫ﻮر«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫و�ِﻚ �ﻤﻮت‪ ،‬و�ﻴﻟ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫َ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﻣﺪادان اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ ﺑِﻚ‬
‫ﻚ اﻟنُّ ُﺸ ُ‬‫ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َْ َ َ ََْ َ َ َ ُ ُ َ َْ َ‬
‫ﻮر« و ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫أﺻﺒﺤﻨﺎ ‪،‬و�ِﻚ أمﺴيﻨﺎ ‪،‬و�ِﻚ �ﻴﺎ‪ ،‬و�ِﻚ �ﻤﻮت‪ ،‬و�ﻴﻟ‬
‫َ ََْ َ َ َ ُ ُ َ َْ َ‬
‫ﻚ اﻟنُّ ُﺸ ُ‬ ‫َ ْ َْ‬
‫ﻮر«‪.‬‬ ‫»ا�َّ ﺑِﻚ أم َﺴيﻨﺎ‪ ،‬و�ِﻚ �ﻴﺎ‪ ،‬و�ِﻚ �ﻤﻮت‪ ،‬و�ﻴﻟ‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬اﯾﻦ ﺳﻪ ﺣﺪﯾﺚ را در ﺑﺎب اذﮐﺎر ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم آورده اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺚ‬
‫ُ ْ َ َ‬
‫ﺤﺎن اﷲ‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖ اﯾﻦ ذﮐﺮ اﺷﺎره دارد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻣﺪادان‪ ،‬ﺻﺪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺳﺒ‬
‫َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ‪ ،‬و ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ذﮐﺮ را ﺻﺪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻋﻤﻠﯽ ﺑﻬﺘﺮ از اﯾﻦ ﻋﻤﻞ ﻧﺪارد؛ ﻣﮕﺮ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ذﮐﺮ را ﺻﺪ ﺑﺎر ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ در‬
‫َ‬
‫ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦِ ُﺳﺒْ َﺤﺎن اﷲ َو ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ اﷲ‪ ‬را از ﻫﺮ آنﭼﻪ‬
‫ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺟﻼﻟﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﭘﺎك و ﻣﻨﺰه ﻣﯽداﻧﯿﻢ و او را ﺑﺎ ﺻﻔﺎت ﮐﻤﺎﻟﺶ ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﯿﻢ؛‬
‫آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪َ :‬و ِﺤﺑَ ْﻤ ِﺪهِ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺻﺒﺢ و ﻧﯿﺰ ﻫﺮ ﺷﺎم‪ ،‬اﯾﻦ ذﮐﺮ را‬
‫ﺻﺪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻓﻀﯿﻠﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ ،‬دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﻢ‪.‬‬
‫ﷲ‬ ‫ُ ُ َ َ‬
‫ﺎت ا ِ‬
‫از دﯾﮕﺮ دﻋﺎﻫﺎ ﯾﺎ اذﮐﺎر ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ دﻋﺎﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬أﻋﻮذ ﺑِ� ِﻠﻤ ِ‬
‫َ َ‬ ‫ﺎﻣﺎت ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬
‫َّ َّ‬
‫ﺮﺷ َﻣﺎ ﺧﻠ َﻖ«؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﭘﻨﺎه آوردن ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﺷﺮّ ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎي اوﺳﺖ‬ ‫اﺘﻟ ِ‬
‫و ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻫﺮ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ ،‬ﻫﯿﭻ زﯾﺎن و آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﺮدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! از ﻋﻘﺮﺑﯽ ﮐﻪ دﯾﺸﺐ‬
‫ُ ُ‬
‫أﻋﻮذ‬ ‫ﻣﺮا ﻧﯿﺶ زد‪ ،‬ﭼﻪ ﻫﻤﻪ درد ﮐﺸﯿﺪم! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن ﻣﯽﮔﻔﺘﯽ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫ﺎﻣﺎت ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬
‫َّ َّ‬ ‫َ َ‬
‫ﺮﺷ َﻣﺎ ﺧﻠ َﻖ‪ ،‬آﺳﯿﺒﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬ ‫ﷲ اﺘﻟ ِ‬ ‫ﺎت ا ِ‬‫ﺑِ� ِﻠﻤ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َْ‬
‫أﺻﺒَﺤﻨﺎ‪َ ،‬و�ِﻚ‬ ‫� ﺑِﻚ‬
‫ﯾﮑﯽ از اذﮐﺎر و دﻋﺎﻫﺎي ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ا َّ‬
‫ﻚ اﻟنُّ ُﺸ ُ‬ ‫ْ َ َْ َ َ ََْ َ َ َ ُ ُ َ َْ َ‬
‫�‬
‫ﻮر«؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺷﺎﻣﮕﺎه ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ا َّ‬ ‫أمﺴيﻨﺎ‪ ،‬و�ِﻚ �ﻴﺎ‪ ،‬و�ِﻚ �ﻤﻮت‪ ،‬و�ﻴﻟ‬
‫ﻚ اﻟنُّ ُﺸ ُ‬ ‫ْ‬
‫َ ََْ َ َ َ ُ ُ َ َ َ‬ ‫َ ْ َْ‬
‫ﻮر«‪.‬‬ ‫ﺑِﻚ أم َﺴيﻨﺎ‪ ،‬و�ِﻚ �ﻴﺎ‪ ،‬و�ِﻚ �ﻤﻮت‪ ،‬و�ﻴﻟ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.4236 :‬‬

 ‫‪531‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ در ﺻﺒﺤﮕﺎه و ﺷﺎﻣﮕﺎه‬

‫ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ اذﮐﺎر ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﺗﺎ در ﺷﻤﺎرِ آندﺳﺘﻪ از ﺑﻨﺪﮔﺎن‬
‫اﻻﻫﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن را ﻓﺮاوان ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺎت« ﯾﺎ ﮐﻠﻤﺎت ﮐﺎﻣﻞ اﷲ‪ ،‬ﮐﻼمِ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽِ‬ ‫َّ َّ‬ ‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از » َ َ‬
‫ﷲ اﺘﻟﺎﻣ ِ‬‫ﺎت ا ِ‬
‫ﻠﻛﻤ ِ‬‫ِ‬
‫اوﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻮن ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﭼﯿﺰي را اراده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺪﯾﺪ آي؛‬
‫ﭘﺲ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ ُ ُ َّ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ِّ ِّ‬ ‫َ َ ْ ُ َّ َ َ‬
‫ﺎت أﻗﻮلﻬﻦ إِذا‬ ‫ﻳﻖ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ مﺮ ِ� ﺑِ�ﻠِﻤ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﺪ‬ ‫الﺼ‬ ‫ﺑ�ﺮ‬
‫ٍ‬ ‫ﺎ‬ ‫‪ -١٤٦٢‬و�ﻨﻪ‪ :‬أن أﺑ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ ْ ُ‬ ‫ْ َ ْ ُ‬
‫ﺐ والﺸﻬﺎدة ِ؛ َرب‬ ‫ﺎوات واﻷر ِض ﺎﻋل ِﻢ اﻟﻐﻴ ِ‬
‫َ‬
‫أﺻﺒﺤﺖ و�ذا أمﺴﻴﺖ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻗﻞ‪ :‬ا�َّ ﻓﺎﻃِﺮ الﺴﻤ ِ‬
‫َ َ ِّ َّ ْ َ‬ ‫َّ ْ َ ُ ُ َ ْ َّ ِّ َ ْ‬ ‫ُ ِّ َ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ ْ‬
‫ﺎن‬
‫ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ومﻠِﻴﻜﻪ‪ ،‬أﺷﻬﺪ أن ﻻ � إِﻻ أﻧﺖ‪ ،‬أﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﺮﺷ �ﻔ ِﻲﺴ وﺮﺷ الﺸﻴﻄ ِ‬
‫َ َ ْ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ ْ‬ ‫َ َ َُْ َ ْ َ ْ‬
‫ﺮﺷﻛ ِ ِﻪ«؛ ﻗﺎل‪» :‬ﻗﻠﻬﺎ إِذا أﺻﺒﺤ َﺖ‪ ،‬و�ذا أمﺴﻴ َﺖ‪ ،‬و�ذا أﺧﺬت مﻀﺠﻌﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود‬ ‫َو ِ ْ‬
‫) ‪(1‬‬
‫و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ‬
‫ﺎوات‬ ‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﯾﺎد ﺑﺪه ﮐﻪ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﺑﮕﻮﯾﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ا�َّ َﻓ َ َّ َ‬
‫ﺎﻃﺮ الﺴﻤ ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ ْ َ ُ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫َّ َ َ َ َّ ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ ْ‬ ‫َ َ َْ‬
‫أﻋﻮذ ﺑِﻚ‬ ‫ﻲﺷ ٍء َو َم ِﻠﻴﻜﻪ‪ ،‬أﺷ َﻬ ُﺪ أن ﻻ � إِﻻ أﻧﺖ ‪،‬‬ ‫ﺐ والﺸﻬﺎد ِة؛ رب‬ ‫واﻷر ِض ﺎﻋلِﻢ اﻟﻐﻴ ِ‬
‫ْ‬
‫َ َ ِّ َّ‬
‫الﺸﻴْ َﻄﺎن َو ْ‬ ‫ْ َّ ِّ َ ْ‬
‫ﺮﺷ ِﻛ ِﻪ«‪ .‬و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود‪» :‬اﯾﻦ را ﺻﺒﺤﮕﺎﻫﺎن و ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺮﺷ �ﻔ ِﻲﺴ وﺮﺷ‬ ‫ِﻣﻦ‬
‫و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻪ رﺧﺖﺧﻮاب ﻣﯽروي‪ ،‬ﺑﮕﻮ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اذﮐﺎريﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ذﮐﺮ ﯾﺎ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮار آﻣﻮزش داد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫�‬
‫ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻫﺮ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم و ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮ‪» :‬ا َّ‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َْ‬ ‫َّ َ َ َ َّ ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ ْ‬ ‫َ َ َْ‬ ‫ﻓَ َ َّ َ‬
‫ﻲﺷ ٍء َو َم ِﻠﻴﻜﻪ‪ ،‬أﺷ َﻬ ُﺪ أن ﻻ � إِﻻ‬ ‫ﺐ والﺸﻬﺎد ِة؛ رب‬ ‫ْ‬
‫ﺎوات واﻷر ِض ﺎﻋلِﻢ اﻟﻐﻴ ِ‬
‫ﺎﻃﺮ الﺴﻤ ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬
‫ﺮﺷ الﺸﻴْ َﻄﺎن َو ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺮﺷ �ﻔﻲﺴ َو ِّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫أﻋﻮذ ﺑﻚ ِﻣ ْﻦ ِّ‬ ‫ﺖ‪ُ ،‬‬‫أﻧ ْ َ‬
‫ﺮﺷ ِﻛ ِﻪ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اي آﻓﺮﯾﻨﻨﺪهي‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ!«‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4402 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.4235 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪532‬‬
‫َ‬
‫ﺎﻃﺮ« ﯾﻌﻨﯽ آﻓﺮﯾﻨﻨﺪه‪ ،‬ﯾﺎ ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻫﯿﭻ اﻟﮕﻮ و ﻧﻤﻮﻧﻪي ﻗﺒﻠﯽ‪ ،‬آﺳﻤﺎنﻫﺎ و‬ ‫»ﻓ ِ‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ َ َْ‬
‫ﺎد ِة«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اي داﻧﺎيِ‬ ‫ﺐ والﺸﻬ‬ ‫زﻣﯿﻦ و ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎ را ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖ‪» .‬ﺎﻋلِﻢ اﻟﻐﻴ ِ‬
‫ﻧﻬﺎن و آﺷﮑﺎر!« ﻏﯿﺐ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ آﻓﺮﯾﺪﮔﺎن ﻧﺪﯾﺪهاﻧﺪ و از دﯾﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﭘﻨﻬﺎن اﺳﺖ؛‬
‫َ‬ ‫َ َّ ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء َو َم ِﻠﻴﻜ ُﻪ«‪» :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎر و‬ ‫اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺣﺎل و آﯾﻨﺪه را ﻣﯽداﻧﺪ‪» .‬رب‬
‫ﮏ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ!«‪ .‬اﯾﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﻣﻔﺎﻫﯿﻢِ واژهﻫﺎي »رب« و »ﻣﺎﻟﮏ« اﺷﺎره ﺷﺪه‬ ‫اي ﻣﺎﻟ ‪‬‬
‫اﺳﺖ؛ رب‪ ،‬ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖ و ﻣﺎﻟﮏ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ذاﺗﯽ ﮐﻪ در‬
‫َّ‬
‫ﻻ أﻧ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬
‫ﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺎ‬ ‫آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﺶ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺗﺼﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪» .‬أﺷ َﻬ ُﺪ أن ﻻ � ِإ‬
‫ﻗﻠﺐ و زﺑﺎﻧﻢ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و‬
‫ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ اﷲ ﺳﺰاوار ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﺮ آنﭼﻪ ﺟﺰ اﷲ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺒﻮد‬
‫ُ ُ َ ْ َّ ِّ َ ْ‬
‫ﺮﺷ �ﻔ ِﻲﺴ«‪» :‬از ﺷﺮّ ﻧﻔﺲ‬ ‫ﺑﺎﻃﻠﯽﺳﺖ و ﻋﺒﺎدت‪ ،‬وﯾﮋهي اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪» .‬أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ‬
‫ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورم«؛ زﯾﺮا ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺷﺮارت دارد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� إ َّن ٱ�َّ ۡف َس � َّم َ‬ ‫ُ‬
‫ََ ٓ َّ ُ‬
‫� إ َّن َر ّ� � ُفور‪ٞ‬‬
‫ِ‬ ‫�‬ ‫لس ٓوءِ إِ� َما َرح َِم َر ّ ٓ‬
‫ارةُ ۢ بٱ ُّ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ئ َ� ۡف ِ ٓ‬ ‫﴿وما �ب ِر‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫]ﻳﻮﺳﻒ‪[٥٢ :‬‬ ‫ِيم ‪﴾٥٣‬‬ ‫َّرح ‪ٞ‬‬
‫و ﻣﻦ‪ ،‬ﺧﻮدم را ﺗﺒﺮﺋﻪ ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﺑﺪ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرم رﺣﻢ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را از ﺷﺮّ ﻧﻔﺲ ﻣﺎ ﺣﻔﻆ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺲ اﻣﺎره ﻣﺎ را ﺑﻪ ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫زﺷﺖ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻓﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬آﺳﯿﺐ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ؛ وﻟﯽ اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻣﺎ را‬
‫از ﺷﺮّ ﻧﻔﺲ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫ﺮﺷ ِ� ِﻪ« آﻣﺪه اﺳﺖ؛ » َ َ‬
‫ﺮﺷ ِﻛ ِﻪ« و در ﻟﻔﻈﯽ دﯾﮕﺮ‪َ » ،‬و َ َ‬ ‫َ َ ِّ َّ‬
‫الﺸﻴْ َﻄﺎن َو ْ‬
‫ﺮﺷک« ﺑﻪ ﺗﻮرِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫»وﺮﺷ‬
‫ﻣﺎﻫﯽﮔﯿﺮي ﯾﺎ داﻣﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن را ﺷﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﺷﯿﻄﺎن ﻧﯿﺰ‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺑﻪ دام ﻣﯽاﻧﺪازد و ﺑﺮاي ﻓﺮﯾﻔﺘﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻬﻮت و ﺷﺒﻬﻪاﻓﮑﻨﯽ و اﻣﺜﺎلِ آن را‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان دام ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ .‬ﻟﺬا از ﺷﯿﻄﺎن و دامِ او ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬اداﻣﻪي اﯾﻦ‬
‫ُ ً ْ ُ َ‬ ‫ْ َْ َ َ َْ‬
‫أﺟ َّﺮ ُه إﻰﻟ‬ ‫ﺮﺘف َﻰﻠﻋ �ﻔ ِﻲﺴ ﺳﻮءا‪ ،‬أو‬
‫دﻋﺎ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻧﯿﺎﻣﺪه‪ ،‬از اﯾﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ‪» :‬وأن أ� ِ‬
‫ُم ْﺴ ِﻠ ٍﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدم ﺑﺪ ﮐﻨﻢ‪ -‬و ﻣﺮﺗﮑﺐ ﮔﻨﺎه ﺷﻮم‪ -‬ﯾﺎ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ‬
 ‫‪533‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ در ﺻﺒﺤﮕﺎه و ﺷﺎﻣﮕﺎه‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺪ ﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽآورم«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ اﯾﻦ‬
‫ذﮐﺮ را ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم و ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب ﺑﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُْ ُ‬ ‫َ َ َْ َ َْ ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫ﺎل‪َ :‬ﺎﻛ َن ﻧَ ُّ‬ ‫َ َ‬
‫ﻲﺒ اﷲ‪ ‬إِذا أم َﻰﺴ ﻗﺎل‪» :‬أمﺴيﻨﺎ وأم َﻰﺴ الﻤﻠﻚ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٤٦٣‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗ‬
‫َّ َ ُ ُ ْ ُ‬ ‫ََ ُ َ َ‬ ‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َُ َ َ‬ ‫َْ ُ‬
‫ِﻴﻬﻦ‪» :‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ‬ ‫ﷲِ‪ ،‬واﺤﻟﻤﺪ ﷲِ‪ ،‬ﻻ � إِﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ«؛ ﻗﺎل الﺮاوي‪ :‬أراه ﻗﺎل � ِ‬
‫ُ ُ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ َ ْ َ ٌ َ ِّ ْ ُ َ َ ْ َ َ‬
‫� ﻣﺎ �ﻌﺪﻫﺎ‪َ ،‬وأﻋﻮذ‬ ‫� ﻣﺎ ِﻲﻓ ﻫ ِﺬه ِ الﻠﻴﻠ ِﺔ وﺧ‬ ‫وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬رب أﺳﺄلﻚ ﺧ‬
‫َ َ ِّ‬ ‫َ ُ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ِّ َ َ ْ َ َ َ ِّ ُ ُ َ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ ِّ َ‬
‫ِﺮﺒ‪ ،‬رب‬ ‫ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ ِﻲﻓ ﻫ ِﺬه ِ الﻠﻴﻠ ِﺔ وﺮﺷ ﻣﺎ �ﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬رب أﻋﻮذ ﺑ ِﻚ ﻣِﻦ الﻜﺴ ِﻞ‪ ،‬وﺳﻮءِ الﻜ ِ‬
‫ً ْ َ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ُ َ ْ َ َ‬
‫ﺮﺒ«‪َ ،‬و�ذا أﺻﺒﺢ ﻗﺎل ذل ِﻚ أﻳﻀﺎ‪» :‬أﺻﺒﺤﻨﺎ‬ ‫اب ﻲﻓ اﻟﻘ ِ‬ ‫ﺎر‪ ،‬وﻋﺬ ٍ‬ ‫اب ِﻲﻓ اﻨﻟ ِ‬ ‫أﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﻋﺬ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ْ َ َ ُْ ُ‬
‫وأﺻﺒﺢ الﻤﻠﻚ ﷲِ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫َْ َْ ْ َ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺧﺪا‪ ‬ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬أم َﺴيﻨﺎ وأمﻰﺴ‬
‫َ َ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫ُْ ُ‬
‫اﷲ َوﺣ َﺪ ُه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ُﻪﻟ«؛ راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﻢ‬ ‫ﷲ‪ ،‬ﻻ � ِإﻻ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﷲ‪ ،‬واﺤﻟَﻤﺪ ِ‬ ‫الﻤﻠﻚ ِ‬
‫ﻞﻛ َ ْ‬ ‫َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ‬
‫ﻲﺷ ٍء‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬اﯾﻦ را ﻫﻢ ﻣﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ‪» :‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ‬
‫َّ ْ َ‬ ‫ُ ُ َ ْ َ ِّ َ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ‬ ‫ﻚ َﺧ ْ َ َ‬ ‫َ ٌ َ ِّ ْ ُ َ‬
‫ﻫﺬ ِه الﻠﻴﻠ ِﺔ‬ ‫� ﻣﺎ �ﻌﺪﻫﺎ‪َ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ ِﻲﻓ ِ‬ ‫ﻫﺬ ِه الﻠﻴﻠ ِﺔ وﺧ‬‫� ﻣﺎ ِﻲﻓ ِ‬ ‫ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬رب أﺳﺄل‬
‫َّ‬ ‫َ ْ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ﻚ ﻣ َﻦ الﻜ َﺴﻞ‪َ ،‬و ُﺳﻮء الﻜ َ َ ِّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َو َ ِّ َ َ ْ َ َ َ ِّ ُ‬
‫ﺎر‪،‬‬ ‫اب ِﻲﻓ اﻨﻟ ِ‬ ‫ﺮﺒ‪ ،‬رب أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ﻋﺬ ٍ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺮﺷ ﻣﺎ �ﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬رب أﻋﻮذ ﺑِ ِ‬
‫َْ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺮﺒ« و ﺻﺒﺤﮕﺎن ﻧﯿﺰ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫اب ﻲﻓ اﻟﻘ ِ‬ ‫وﻋﺬ ٍ‬
‫ْ َ َْ ْ ََ ُْ ُ‬
‫ﷲ«‪.‬‬ ‫»أﺻﺒﺤﻨﺎ وأﺻﺒﺢ الﻤﻠﻚ ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎن ﮔﺮ ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اذﮐﺎر ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم اﺳﺖ؛ اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُْ ُ‬ ‫َْ َ َْ ْ َ‬
‫ﷲ‪ ،‬ﻻ � إِﻻ‬
‫ﷲ‪ ،‬واﺤﻟﻤﺪ ِ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺎﻣﮕﺎﻫﺎن ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬أمﺴيﻨﺎ وأمﻰﺴ الﻤﻠﻚ ِ‬
‫َ َ َ‬ ‫ُ ْ‬
‫اﷲ َوﺣ َﺪ ُه ﻻ ﺮﺷ�ﻚ ُﻪﻟ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرات ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬اﷲ‪ ‬را ﻓﺮاوان و ﺑﻪ روشﻫﺎ و ﻋﺒﺎرتﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬و اﻣﺎ‬
‫ﻚ َﺧ ْ َ َ‬ ‫َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ َ ْ َ ٌ َ ِّ ْ ُ َ‬
‫ﻫﺬهِ‬‫� ﻣﺎ ِﻲﻓ ِ‬ ‫اداﻣﻪي اﯾﻦ دﻋﺎ‪» :‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ وﻫﻮ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ﻲﺷ ٍء ﻗﺪﻳﺮ‪ ،‬رب أﺳﺄل‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ﺮﺷ َﻣﺎ ﻲﻓ ﻫﺬ ِه الﻠَّﻴْﻠَ ِﺔ َو َ ِّ‬
‫ﺮﺷ َﻣﺎ َ� ْﻌ َﺪ َﻫﺎ‪َ ،‬ر ِّب ُ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ ُ ُ َ‬
‫ﻚ ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬
‫أﻋﻮذ ﺑِﻚ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫الﻠﻴﻠ ِﺔ وﺧ� ﻣﺎ �ﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِ‬
‫َ ِّ ُ ُ َ‬ ‫َ َ‬
‫الﻜ َﺴﻞ‪َ ،‬و ُﺳﻮء الﻜ َﺮﺒ«؛ و در رواﯾﺘﯽ » َو ُﺳﻮء الﻜ ْ‬
‫أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣ ْﻦ‬ ‫ﺮﺒ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪» .‬رب‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِﻣﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2723 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪534‬‬
‫َْ‬ ‫َّ َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺮﺒ«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺻﺒﺤﮕﺎن ﻧﯿﺰ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ‬‫اب ﻲﻓ اﻟﻘ ِ‬ ‫ﺎر‪ ،‬وﻋﺬ ٍ‬
‫اب ِﻲﻓ اﻨﻟ ِ‬
‫ﻋﺬ ٍ‬
‫ْ ََ ُْ ُ‬ ‫ْ َ َْ‬
‫ﷲ«‪ .‬ﺑﺮاي آﺷﻨﺎﯾﯽِ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺎ اذﮐﺎر ﺻﺒﺢ و‬
‫ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أﺻﺒﺤﻨﺎ وأﺻﺒﺢ الﻤﻠﻚ ِ‬
‫ﺷﺎم‪ ،‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب »اﻻذﺎﻛر« از ﻣﺆﻟﻒ ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ اﻣﺎم ﻧﻮوي‪/‬‬
‫ﯾﺎ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب‪» :‬الﻮاﺑﻞ الﺼﻴﺐ ﻣﻦ الﻠﻜﻢ اﻟﻄﻴﺐ«‪ ،‬اﺛﺮ اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ‪ /‬ﯾﺎ ﺑﻪ دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ُْ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ﺐ‪ -‬ﺑِﻀ ِّﻢ اﺨﻟﺎءِ الﻤﻌﺠﻤ ِﺔ‪  -‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ﻲﻟ َرﺳﻮل اﷲ‪:‬‬ ‫ْ‪ -١٤٦٤‬و�ﻦ ﻋﺒ َ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ ﺧﺒﻴ ٍ‬
‫َ َ ُ ْ ُ َ َ َ َّ َ ْ َ‬ ‫َْ ُْ‬ ‫ُ َ ِّ َ َ ْ‬ ‫ْ َ ُ ۡ ُ َ َّ ُ َ ٌ‬
‫ات ﺗ�ﻔﻴﻚ‬ ‫ﺣ� ﺗﺼﺒﺢ‪ ،‬ﺛﻼث مﺮ ٍ‬ ‫ﺣ� �ﻤ ِﻲﺴ و ِ‬ ‫� ِ‬‫»اﻗﺮأ‪﴿:‬قل هو ٱ� أحد﴾‪ ،‬والﻤﻌﻮذ� ِ‬
‫ﻲﺷ ٍء«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ‬ ‫ﻞﻛ َ ْ‬
‫ْ ُ ِّ‬
‫ﻣِﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺧﺒ‪‬ﯿﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ُ‬
‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫� أ َح ٌد﴾ و ﻣﻌﻮ‪‬ذﺗﯿﻦ ]ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻮرهﻫﺎي "ﻓﻠﻖ" و "ﻧﺎس"[ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﺨﻮان‬ ‫﴿قل ه َو ٱ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮ را از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﮐﻔﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي اذﮐﺎر ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم اﺳﺖ؛ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺧُﺒ‪‬ﯿﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ُۡ َ ُ ُ‬
‫وذ ب َر ّ‬ ‫� أَ َح ٌ‬‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم﴿قُ ۡل ُه َو ٱ َّ ُ‬
‫ب‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ع‬ ‫أ‬ ‫ل‬ ‫ق‬ ‫﴿‬‫‪،‬‬ ‫﴾‬‫د‬
‫ُۡ َ ُ ُ‬
‫وذ ب َر ّ‬ ‫َۡ َ‬
‫اس﴾ را ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﺨﻮان ﮐﻪ ﺗﻮ را از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﮐﻔﺎﯾﺖ‬ ‫ب ٱ�َّ ِ‬
‫ٱلفل ِق﴾ و﴿قل أع ِ ِ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ«‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﻮرهاي ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن آن در ﻫﺮ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم‪،‬‬
‫ُ ۡ ُ َّ ُ َ‬
‫� أ َح ٌد﴾ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬ ‫ﺗﺸﻮﯾﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻮرهي »اﺧﻼص« ﯾﺎ ﻫﻤﺎن ﴿قل ه َو ٱ‬
‫اﯾﻦ ﺳﻮره را ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎب و وﯾﮋه ﺑﻪ ﺧﻮد اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ ﺳﻮره ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده‪ ،‬ﺑﻪ ذات اﻗﺪﺳﺶ ﺗﻌﻠﻖ دارد و در آن ﭼﯿﺰي از اﺣﮑﺎم‬
‫ﻃﻬﺎرت و ﻧﻤﺎز و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺗﻤﺎم ﺳﻮره ﺑﻪﻃﻮر ﻧﺎب و وﯾﮋه‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.4241 :‬‬

 ‫‪535‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ در ﺻﺒﺤﮕﺎه و ﺷﺎﻣﮕﺎه‬

‫درﺑﺎرهي ﺗﻮﺣﯿﺪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﺧﻼصِ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ﭘﺲ اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬ﻫﻢ ﺧﻮد ﻧﺎب و ﺧﺎﻟﺺ اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺧﻮاﻧﻨﺪهي ﺧﻮد را ﻧﺎب و ﺧﺎﻟﺺ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و او را از ﺷﺮك ﻣﯽرﻫﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻮره ﺑﺎ‬
‫ﯾﮏﺳﻮم ﻗﺮآن ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﮔﺎه ﭘﺎداش ﯾﮏ ﻋﻤﻞ ﺑﺎ ﭘﺎداش ﯾﮏ ﻋﻤﻞ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﺮاﺑﺮي ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﺟﺰاي ﺗﺸﮑﯿﻞدﻫﻨﺪهاش ﮐﻮﭼﮏﺗﺮ از آن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦ‬
‫ُ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ ُ ُ ْ ُ َ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َ َ ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٍء ﻗَ ِﺪ ٌ‬
‫ﻳﺮ« ﮐﻪ‬ ‫ﺮﺷ�ﻚ ﻪﻟ‪ ،‬ﻪﻟ الﻤﻠﻚ وﻪﻟ اﺤﻟﻤﺪ‪ ،‬وﻫﻮ ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻋﺒﺎرت‪» :‬ﻻ � ِإﻻ اﷲ وﺣﺪه ﻻ ِ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ده ﺑﺎر آنرا ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ از ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬را از‬
‫ﻗﯿﺪ ﺑﺮدﮔﯽ آزاد ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ (1 ).‬ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ آزاد ﮐﺮدن ﭼﻬﺎر‬
‫ﺑﺮده از ﻧﺴﻞ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ‪ ‬اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ آزاد ﮐﺮدن ﺑﺮدهاي ﺑﺮ ﮔﺮدنِ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪] ،‬ﻣﺜﻼً‬
‫ﻣﺆﻣﻨﯽ را ﺑﻪاﺷﺘﺒﺎه ﮐﺸﺘﻪ اﺳﺖ[‪ ،‬ﮔﻔﺘﻦِ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺶ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﯾﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﺑﺮاﺑﺮي در ﺛﻮاب‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺮاﺑﺮي در اﺟﺰا ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺳﻮرهي اﺧﻼص‪ ،‬در‬
‫ﺛﻮاب‪ ،‬ﻣﻌﺎدلِ ﯾﮏﺳﻮم ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ در اﺟﺰا؛ از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﮐﺴﯽ آنرا ﺳﻪ ﺑﺎر در ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻮرهي »ﻓﺎﺗﺤﻪ« را ﻧﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎزش درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫ُۡ َ ُ ُ َ ّ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ َ ّ َۡ َ‬
‫ب ٱ�َّ ِ‬
‫اس﴾ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬ ‫ﺳﻮرهﻫﺎي ﴿قل أعوذ بِر ِ‬
‫ب ٱلفل ِق﴾ و ﴿قل أعوذ بِر ِ‬
‫ﻧﺎزل ﺷﺪ ﮐﻪ ﯾﮏ ﯾﻬﻮديِ ﭘﻠﯿﺪ ﺑﻪﻧﺎمِ ﻟﺒﯿﺪ ﺑﻦ اﻋﺼﻢ‪ ،‬آن ﺑﺰرﮔﻮار را ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ﮐﺮد؛‬
‫ﻟﺬا اﷲ‪ ‬اﯾﻦ دو ﺳﻮره را ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ‪ ‬دو ﺳﻮره را ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮاﻧﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﷲ‪ ‬ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو را از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دور ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣﺎ‬
‫ﺗﻌ ﱠﻮذ ُﻣﺘَـ َﻌ ﱢﻮذٌ ﲟِِﺜْﻠِ ِﻬ َﻤﺎ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﯾﻦ دو ﺳﻮره‪ ،‬ﺑﺮاي ﭘﻨﺎه ﺟﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﻈﯿﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا‬
‫ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ دو ﺳﻮره ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ‬
‫وذ ب َر ّب ٱ ۡل َفلَق ‪ ١‬مِن َ ّ‬
‫]اﻟﻔﻠﻖ‪[٢ ،١ :‬‬ ‫� َما خل َق ‪﴾٢‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿قل أع ِ ِ‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺳﭙﯿﺪهدم ﭘﻨﺎه ﻣﻰﺑﺮم؛ از ﺷﺮّ آنﭼﻪ آﻓﺮﯾﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2693 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎري‪] .‬و ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ 6404 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از‬
‫اﺑﻮاﯾﻮب اﻧﺼﺎري و اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪) .$‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.7949 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪536‬‬

‫»ﻓَﻠَﻖ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﭙﯿﺪه زدن و ﺷﮑﺎﻓﺘﻦ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻫﻢ ﺑﻪ ﺳﭙﯿﺪهدم اﻃﻼق‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﻫﻢ ﺑﻪ ﺷﮑﺎف‪ ‬داﻧﻪ و ﻫﺴﺘﻪ‪ .‬ﻫﺮ دو ﺗﻌﺒﯿﺮ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ اﷲ‪‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٩٦ :‬‬ ‫﴿فال ُِق ٱ ِ� ۡص َب ِ‬
‫اح﴾‬
‫)اﷲ( ﺷﮑﺎﻓﻨﺪهي ﺳﭙﯿﺪهدم اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬
‫َّ َّ َ َ ُ َ ّ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٩٥ :‬‬ ‫ب َوٱ�َّ َو ٰ‬
‫ى﴾‬ ‫﴿إِن ٱ� فال ِق ٱ� ِ‬
‫اﷲ‪ ،‬داﻧﻪ و ﻫﺴﺘﻪ را ﻣﯽﺷﮑﺎﻓﺪ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ ّ‬
‫� َما خل َق﴾ ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﺷ ّﺮ ﻫﻤﻪي آﻓﺮﯾﺪهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺧﻠﻖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫﴿مِن ِ‬
‫ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم؛ در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺳﻮره ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪:‬‬
‫ب ‪﴾٣‬‬‫� َ�سِق إ َذا َوقَ َ‬‫َ ّ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻔﻠﻖ‪[٣ :‬‬ ‫ٍ ِ‬ ‫﴿ومِن ِ‬
‫‪ ...‬و از ﺷﺮ ﺷﺐ ﺗﺎرﯾﮏ‪ ،‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ را ﻓﺮا ﮔﯿﺮد )ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرِ ﺳﭙﯿﺪهدم ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم(‪.‬‬
‫َ‬
‫﴿�س ٍِق﴾ ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺷﺐ ﺗﺎرﯾﮏ‪ .‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺷﺐ ﻓﺮا ﻣﯽرﺳﺪ و ﻫﻤﻪ ﺟﺎ را ﻓﺮا‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬درﻧﺪﮔﺎن و ﮔﺰﻧﺪﮔﺎن در زﻣﯿﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو از ﺷﺮّ ﺷﺐِ ﺗﺎرﯾﮏ‬
‫ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪.‬‬
‫ۡ َ‬ ‫َ ّ َّ َ‬
‫]اﻟﻔﻠﻖ‪[٤ :‬‬ ‫ت ِ� ٱل ُعق ِد ‪﴾٤‬‬
‫� ٱ�َّ�ٰ�ٰ ِ‬
‫﴿ومِن ِ‬
‫َ‬
‫‪ ...‬و از ﺷﺮّ زﻧﺎن ﺟﺎدوﮔﺮي ﮐﻪ در ﮔﺮهﻫﺎ ﻣﯽدﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫َّ َ‬
‫﴿ٱ�َّ�ٰ�ٰ ِ‬
‫ت﴾ ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﻔﻮسِ ﺟﺎدوﮔﺮ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞِ ﻣﺮدان ﺟﺎدوﮔﺮ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ زﻧﺎن ﺟﺎدوﮔﺮ؛ اﻣﺎ از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ زﻧﺎنِ ﺟﺎدوﮔﺮ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺟﺎدوﮔﺮي‬
‫]و ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﺟﺎدو و ﺟﻨﺒﺮ[ در ﻣﯿﺎن زﻧﺎن‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺟﺎدوﮔﺮان ﺑﺎ اﻧﻮاع‬
‫ﻃﻠﺴﻢ و اﻓﺴﻮن و ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ‪ ،‬ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در ﮔﺮهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽدﻣﻨﺪ‪.‬‬
‫� َحاسِد إ َذا َ‬
‫ح َس َد ‪﴾٥‬‬ ‫َ ّ‬ ‫َ‬
‫]اﻟﻔﻠﻖ‪[٥ :‬‬ ‫ٍ ِ‬ ‫﴿ومِن ِ‬
‫و از ﺷﺮ ﻫﺮ ﺣﺴﻮدي‪ ،‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺣﺴﺎدت ﻣﯽورزد‪.‬‬
 ‫‪537‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ در ﺻﺒﺤﮕﺎه و ﺷﺎﻣﮕﺎه‬

‫اﯾﻦﺟﺎ ﺳﺨﻦ از زﺧﻢ ﭼﺸﻢ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺣﺴﺎدت ﻣﯽورزد و دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﺧﯿﺮ و ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺮﺳﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺟﺎﻟﺒﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ آﯾﺎت وﺟﻮد دارد؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺷﺐ‪،‬‬
‫ﺗﺎرﯾﮏ و ﮐﻢﻓﺮوغ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺤﺮ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر زﺧﻢ ﭼﺸﻢ ﻧﯿﺰ ﻧﻬﺎن و ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﺗﻨﺎﺳﺐ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﯿﺎن اﯾﻦ آﯾﺎت اﯾﻦ ﺳﻮره ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬‬
‫ب ٱ�َّ ِ‬‫ُۡ َ ُ ُ َ ّ‬
‫اس﴾ ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﺳﻮرهﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﻨﺎه‬ ‫﴿قل أعوذ بِر ِ‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ُۡ ُ ُ َ ّ‬
‫]اﻟﻨﺎس‪[٢ ،١ :‬‬ ‫ِك ٱ�َّ ِ‬
‫اس ‪﴾٢‬‬ ‫ب ٱ�َّ ِ‬
‫اس ‪ ١‬مل ِ‬ ‫﴿قل أعوذ بِر ِ‬
‫‪» :‬ﺑﮕﻮ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺮدم ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم؛ ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻣﻄﻠﻖ ﻣﺮدم«‪ .‬او‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر و‬
‫ﭼﯿﺮهايﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ ﺟﻠﻮدارِ او ﻧﯿﺴﺖ و ﻗﻮاﻧﯿﻨﺶ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواي ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ و‬
‫َ‬
‫ٱ�َّ ِ‬
‫اس ‪» :﴾٣‬ﺑﻪ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻦ ﻣﺮدم ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«؛ اﷲ‪،‬‬ ‫ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪﴿.‬إِ� ٰهِ‬
‫ﻣﻌﺒﻮدي راﺳﺘﯿﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺣﻖ ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫اس ‪] ﴾٥‬اﻟﻨﺎس‪[٥ ،٤ :‬‬
‫َّ‬ ‫اس ٱ ۡ َ‬
‫� َّن ِ‬
‫اس ‪ ٤‬ٱ�ِي يُ َو ۡسوِ ُس ِ� ُص ُدورِ ٱ�َّ ِ‬
‫َ ّ ۡ‬
‫� ٱل َو ۡس َو ِ‬
‫﴿مِن ِ‬
‫‪» :‬از ﺷﺮّ )ﺷﯿﻄﺎنِ( وﺳﻮﺳﻪﮔﺮ و ﮐﻤﯿﻦﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ )ﭼﻮن اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬دﯾﮕﺮ‬
‫ﺗﻮان وﺳﻮﺳﻪ ﻧﺪارد و( ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ) ﻫﻢ از ﺷﺮّ( او ﮐﻪ در دلﻫﺎي ﻣﺮدم‬
‫وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽاﻧﺪازد )ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺮدم ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم(«‪ .‬ﺷﯿﻄﺎن وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ در‬
‫ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن ﻣﯽاﻧﺪازد؛ ﺑﻪوﯾﮋه در اﯾﻦ دوران ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﭘﯿﺶرﻓﺖ در‬
‫ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ و اﺿﻄﺮاﺑﯽ ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ »دﻧﯿﺎ« اﺳﻢِ ﺑﺎﻣﺴﻤﺎﯾﯽﺳﺖ؛ دﻧﯿﺎ‪،‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺴﺖ و ﻧﺎﭼﯿﺰ؛ اﺻﻼ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ دﻧﯿﺎ از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﮐﺎﻣﻞ و ﺑﻪ ﻣﯿﻞِ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﺮوزه ﻧﻌﻤﺖﻫﺎ و اﻣﮑﺎﻧﺎت‪ ،‬ﻓﺮاوان ﺷﺪه و اﻧﺴﺎن ﺑﻪ آﺳﺎﯾﺶ ﻣﺎد‪‬ي ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪاي‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎ‪ ،‬ﭘﺮﯾﺸﺎنﺧﺎﻃﺮي و ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي رواﻧﯽ ﻧﯿﺰ اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ آنﻗﺪر ارزش ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﻪ آن ﺑﭽﺴﺒﯿﻢ‪.‬‬
‫َ ُ‬ ‫َْ ُْ‬ ‫ْ َ َ ْ َ َ َْ ُ َ ّ َ ْ‬
‫لﻜ� أﺧﻰﺸ أن �ﻔﺘَ َﺢ َﻋﻠﻴْ�ﻢ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬واﷲ ﻣﺎ اﻟﻔﻘﺮ أﺧﻰﺸ ﻋﻠﻴ�ﻢ‪ ،‬و‬
‫َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ ََ َ َ َ ْ َ ُ َ‬ ‫ُ َ ْ َ‬ ‫ُّ ْ‬
‫ﺖ َﻰﻠﻋ َﻣ ْﻦ ﺎﻛن �ﺒْﻠ�ﻢ‪� ،‬ﺘَﻨﺎﻓ ُﺴﻮﻫﺎ ﻛ َﻤﺎ �ﻨﺎﻓ ُﺴﻮﻫﺎ‪� ،‬ﺘَﻬ ِﻠﻜ� ْﻢ ﻛ َﻤﺎ‬ ‫اﺪﻟ�ﻴَﺎ ﻛﻤﺎ ﻓ ِﺘﺤ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪538‬‬
‫ََْ َْ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ از ﺑﺎﺑﺖ ﻓﻘﺮ ﻧﮕﺮان ﻧﯿﺴﺘﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ از‬ ‫أﻫﻠﻜﺘ ُﻬ ْﻢ«‪.‬‬
‫) ‪(1‬‬

‫اﯾﻦ ﻣﯽﺗﺮﺳﻢ ﮐﻪ دروازهي دﻧﯿﺎ ﺑﻪ روي ﺷﻤﺎ ﮔﺸﻮده ﺷﻮد و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن ﮐﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ‬
‫دﻧﯿﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ رﻗﺎﺑﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ رﻗﺎﺑﺖ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﭙﺮدازﯾﺪ و دﻧﯿﺎ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﮐﺸﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ را ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻼﮐﺖ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬آنﮔﺎه ﮐﻪ اﷲ‪ ‬دﻧﯿﺎ را از‬
‫ﯾﮏﺳﻮ ﺑﻪ روي اﻧﺴﺎن ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ‪ ،‬دﻧﯿﺎ از ﺳﻮﯾﯽ دﯾﮕﺮ ﯾﺎ از ﭼﻨﺪﯾﻦ ﺟﻨﺒﻪي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﯿﺮه و‬
‫ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮدد؛ از اﯾﻦرو ﭼﻪ ﺑﻪﺟﺎ و ﺧﻮب ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ‪» :‬ﮔﻬﯽ زﯾﻦ ﺑﻪ ﭘﺸﺖ و‬
‫ﮔﻬﯽ ﭘﺸﺖ ﺑﻪ زﯾﻦ«‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رﻫﻨﻤﻮد اﯾﻦ ﺳﻮره‪ ،‬از وﺳﻮاس ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ؛ ﮔﺎه‬
‫اﻧﺴﺎن درﺑﺎرهي اﺻﻮل دﯾﻦ و ذات ﭘﺮوردﮔﺎر و ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫اﮐﺮم‪ ،‬دﭼﺎر وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در زﻣﯿﻨﻪي ﻃﻬﺎرت‪ ،‬وﺳﻮاس دارﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺑﯿﻤﺎري وﺳﻮاس دﭼﺎر ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ؛ ﺑﺮاي وﺿﻮ ﺑﻪ دﺳﺘﺸﻮﯾﯽ ﻣﯽروﻧﺪ ﮐﺎرِ ﭘﻨﺞ دﻗﯿﻘﻪاي را‬
‫ﭘﻨﺞ ﺳﺎﻋﺖ ﻃﻮل ﻣﯽدﻫﻨﺪ! ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر در ﻧﻤﺎزﺷﺎن ﻧﯿﺰ وﺳﻮاس دارﻧﺪ و ﺗﮑﺒﯿﺮ ﺗﺤﺮﯾﻢ را‬
‫ده‪ ،‬ﺑﯿﺴﺖﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺣﺘﯽ ﮐﺎر ﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ وﺳﻮاس‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮك‪ ‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮادهي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ وﺳﻮاس دارﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﺧﯿﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮﺷﺎن آنﻫﺎ را از ﻃﺮﯾﻖ ﻏﺬا ﯾﺎ‬
‫آب‪ ،‬ﺳﺤﺮ و ﺟﺎدو ﮐﺮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻏﺬاي ﺧﺎﻧﻪ را ﻧﻤﯽﺧﻮرﻧﺪ و ﺑﻪ ﻏﺬاي آﻣﺎده ﯾﺎ ﻏﺬاي‬
‫ﺑﯿﺮون ﻋﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﺷﮕﻔﺘﺎ ﮐﻪ دﯾﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدي‪ ،‬ﻫﻤﺴﺮش را ﺑﺎ ﮐﻨﯿﻪ ﺻﺪا‬
‫زده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎدر ﻓﻼن؛ و ﺳﭙﺲ اﯾﻦ وﺳﻮﺳﻪ در دﻟﺶ اﻓﺘﺎده ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮش را‬
‫ﻃﻼق داده اﺳﺖ! ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ وﺳﻮاس‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺑﯿﻤﺎريﺳﺖ و اﻧﻮاع ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ دارد؛‬
‫اﻣﺎ ﺑﺎﯾﺪ داﻧﺴﺖ ﮐﻪ دﻓﻊ وﺳﻮﺳﻪ‪ ،‬ﮐﺎرِ ﺑﺴﯿﺎر ﺳﺎدهايﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﮐﻪ‬
‫ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺟﺎﻣﻊ و ﭘﺮﻣﺤﺘﻮا ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬راهﮐﺎر دﻓﻊ وﺳﻮﺳﻪ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ِّ‬
‫ﺎ� وﻴﻟَنﺘَ ِﻪ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ اﯾﻦ ﺣﺪ از وﺳﻮﺳﻪ رﺳﯿﺪ‪) ،‬از‬ ‫»ﻓﺈذا ﺑﻠﻎ ذلِﻚ ﻓﻠيﺴﺘ ِﻌﺬ ﺑِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3158 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ .2961 :‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .461‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(3276) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 134 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬
 ‫‪539‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ در ﺻﺒﺤﮕﺎه و ﺷﺎﻣﮕﺎه‬

‫ﺷﺮّ ﺷﯿﻄﺎن و وﺳﻮﺳﻪاش( ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و دﯾﮕﺮ ﺑﻪ آن اداﻣﻪ ﻧﺪﻫﺪ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪:‬‬
‫ﺑﻪ آن ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﺪ؛ ﻓﻘﻂ دو ﮐﻠﻤﻪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬أﻋﻮذ ﺑﺎﷲ ِﻣﻦ الﺸﻴﻄﺎن‬
‫الﺮﺟﻴﻢ«؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ را ﺑﺎ ﺻﺪق و اﺧﻼص ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﯽ ﺟﺰ‬
‫اﷲ و ﻫﯿﭻ راه ﮔﺮﯾﺰي از ﻋﺬاب و آزﻣﻮن اﻻﻫﯽ ﺟﺰ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ ‬وﺟﻮد‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬و دوم اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ وﺳﻮﺳﻪاي ﮐﻪ در دﻟﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﺪ؛ اﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ‬
‫ﮐﺎر‪ ،‬در اﺑﺘﺪا ﮐﻤﯽ دﺷﻮار اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ ﻋﺎدي ﻣﯽﺷﻮد و ﺳﭙﺲ وﺳﻮﺳﻪ‪ ،‬ﺑﻪﮐﻠﯽ از‬
‫ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود؛ زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﯿﭻ رﻫﻨﻤﻮدي را ﺧﻮدﺳﺮاﻧﻪ و از ﭘﯿﺶِ ﺧﻮد ﻧﮕﻔﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎ دو راهﮐﺎري ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪ از از ﻣﯿﺎن ﻣﯽرود‪.‬‬
‫َّ‬ ‫ٰ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ‬
‫اس ‪] ﴾٣‬اﻟﻨﺎس‪ [٣ ،١ :‬؛‬ ‫اس ‪ ٢‬إِ�هِ ٱ� ِ‬
‫ِك ٱ� ِ‬‫اس ‪ ١‬مل ِ‬ ‫ب ٱ� ِ‬
‫﴿قل أعوذ بِر ِ‬
‫اس﴾‬ ‫ب ٱ�َّ ِ‬‫َ ّ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ آﯾﻪ‪ ،‬اﻧﻮاع ﺳﻪﮔﺎﻧﻪي ﺗﻮﺣﯿﺪ را در ﺧﻮد دارﻧﺪ‪﴿ :‬بِر ِ‬
‫اس﴾‪ ،‬ﺗﻮﺣﯿﺪ اﺳﻤﺎء و ﺻﻔﺎت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬ ‫ِك ٱ�َّ ِ‬ ‫َ‬
‫‪ ،‬ﺗﻮﺣﯿﺪ رﺑﻮﺑﯿﺖ اﺳﺖ؛ ﴿مل ِ‬
‫ﻓﺮﻣﺎنرواي ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎلِ ﻧﺎمﻫﺎ و ﺻﻔﺎﺗﺶ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎنروا‬
‫َ‬
‫اس﴾ ﺗﻮﺣﯿﺪ اﻟﻮﻫﯿﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﴿إِ� ٰهِ ٱ�َّ ِ‬
‫َ ۡ‬ ‫اس ‪ ٤‬ٱ َّ�ِي يُ َو ۡسو ُس � ُص ُدور ٱ�َّ‬ ‫اس ٱ ۡ َ‬ ‫� ٱل ۡ َو ۡس َ‬‫َ ّ‬
‫� َّن ِة‬
‫ِ‬ ‫ٱ‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫‪٥‬‬ ‫اس‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫� َّ‬
‫ن‬ ‫ِ‬ ‫و‬ ‫﴿مِن ِ‬
‫]اﻟﻨﺎس‪[٦ ،٤ :‬‬ ‫اس ‪﴾٦‬‬‫َوٱ�َّ ِ‬
‫َ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬خ َّن ِ‬
‫اس« ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻧﺎمِ اﷲ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ‪،‬‬
‫دلﮔﯿﺮ ﻣﯽﮔﺮدد و ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺷﯿﻄﺎن وﺳﻮﺳﻪﮔﺮ و ﮐﻤﯿﻦﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﯿﺰ در آن‬
‫ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﷲ‪ ‬را ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻮان وﺳﻮﺳﻪ را از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ و ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ‬
‫ََ‬ ‫ََ ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ ْ ْ‬
‫ان«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ِ » :‬إذا �ﻐﻮﻟﺖ اﻟ ِﻐﻴﻼن �ﻨﺎدوا ﺑِﺎﻷذ ِ‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرتﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﺗﺮﺳﻨﺎك ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺗﺮس‬
‫و ﺧﯿﺎل ﺑﺮﻣﯽدارد‪ ،‬اذان‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ اﷲاﮐﺒﺮ‪ -‬ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻧﺎم و ﯾﺎ ‪‬د اﷲ‪‬‬
‫را ﺑﺸﻨﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮاري ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪436 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ‪ ،‬از ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.1140 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪540‬‬
‫َ ۡ‬ ‫َّ‬ ‫اس ٱ ۡ َ‬ ‫َ ّ ۡ‬
‫� َّنةِ‬
‫اس ‪ ٥‬مِن ٱ ِ‬ ‫� َّن ِ‬
‫اس ‪ ٤‬ٱ�ِي يُ َو ۡسوِ ُس ِ� ُص ُدورِ ٱ�َّ ِ‬ ‫� ٱل َو ۡس َو ِ‬
‫﴿مِن ِ‬
‫]اﻟﻨﺎس‪[٦ ،٤ :‬‬ ‫اس ‪﴾٦‬‬ ‫َوٱ�َّ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﺷﺮّ )ﺷﯿﻄﺎنِ( وﺳﻮﺳﻪﮔﺮ و ﮐﻤﯿﻦﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ )ﭼﻮن اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﻧﻤﺎﯾﺪ‪،‬‬
‫دﯾﮕﺮ ﺗﻮان وﺳﻮﺳﻪ ﻧﺪارد و( ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ )از ﺷﺮّ ﻫﻤﺎن( ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در دلﻫﺎي ﻣﺮدم‬
‫وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽاﻧﺪازد؛ از ﺟﻦﻫﺎ و اﻧﺴﺎنﻫﺎ)ي وﺳﻮﺳﻪﮔﺮ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم(«‪ .‬ﻟﺬا ﮔﺎه اﻧﺴﺎن از‬
‫ﺳﻮي ﺟﻦﻫﺎي وﺳﻮﺳﻪﮔﺮ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺟﻨّﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﮔﺎه از ﺳﻮي‬
‫ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ اﻧﺴﺎﻧﯽ؛ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ در زﻣﺎن ﻣﺎ‪ ،‬ﭼﻪ ﻓﺮاوان ﺷﺪهاﻧﺪ! ﮔﺮﭼﻪ ﮐﻪ در‬
‫دورانﻫﺎي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻮدهاﻧﺪ و ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﻢ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِ� نَ ّ َ ٗ ّ ۡ ۡ َ‬
‫� ع ُد ّو� م َِن ٱل ُمج ِرمِ�﴾‬
‫َ َ َٰ َ َ َ ۡ َ ُ ّ‬
‫]اﻟﻔﺮﻗﺎن‪[٣١ :‬‬ ‫﴿و��ل ِك جعلنا ل ِ ِ ٍ‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺮاى ﻫﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮى دﺷﻤﻨﺎﻧﻰ از ﮔﻨﻬﮑﺎران ﻗﺮار دادﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺮوان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﯿﺰ دﺷﻤﻨﺎﻧﯽ از ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ دارﻧﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﺑﻪ ﺳﺮاﻏﺸﺎن ﻣﯽروﻧﺪ و‬
‫آنﻫﺎ را وﺳﻮﺳﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و ﻧﯿﺰ ﻣﺬاﻫﺐ ﺑﺎﻃﻞ و آﯾﯿﻦﻫﺎي دروﻏﯿﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪي وﺳﻮﺳﻪي ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺳﻮي آدمﻫﺎي ﺳﺎدهﻟﻮح و ﺑﯽﺧﺮد ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﺷﯿﻄﺎنﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻮش ﺑﺎﺷﯿﺪ و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﻧﺎروا‬
‫و ﻧﺎدرﺳﺘﯽ را ﮐﻪ در ﻧﻈﺮﺗﺎن درﺳﺖ و آراﺳﺘﻪ ﺟﻠﻮه ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﭙﺬﯾﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻓﺮﻣﻮدهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺪن اﯾﻦ ﺳﻪ‬
‫ﺳﻮره در ﻫﺮ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم‪ ،‬ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ ُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ َ ّ َ‬
‫ﺎح‬‫ﺎن‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪َ » :‬ﻣﺎ ﻣ ِْﻦ َ�ﺒ ٍﺪ َ�ﻘﻮل ِﻲﻓ َﺻ َﺒ ِ‬ ‫‪ -١٤٦٥‬وﻋﻦ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔ‬
‫الﺴ َﻤﺎءِ َو ُﻫﻮَ‬
‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﻞﻛ َ ْﻴﻟﻠَ ٍﺔ‪ � :‬اﷲِ اﺬﻟِي ﻻ ﻳ ُّ‬ ‫ُ ِّ َ ْ َ َ َ ُ ِّ‬
‫ﻲﺷ ٌء ﻲﻓ اﻷر ِض َوﻻ ﻲﻓ‬‫ﺮﻀ ﻣﻊ اﺳ ِﻤ ِﻪ ْ‬ ‫ﻞﻛ ﻳﻮمٍ ومﺴﺎءِ‬
‫َ‬
‫ﺮﻀهُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻴﻢ‪ ،‬ﺛﻼث َم َّﺮات‪ ،‬إﻻ ل ْﻢ ﻳ ُ َّ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫اﻟﻌﻠِ ُ‬
‫ﻲﺷ ٌء«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ‬ ‫ٍ ِ‬ ‫الﺴ ِﻤﻴﻊ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5745 :‬؛ ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪4244 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬ش‪:‬‬
‫‪.2689‬‬
 ‫‪541‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ در ﺻﺒﺤﮕﺎه و ﺷﺎﻣﮕﺎه‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ روزاﻧﻪ‪،‬‬

‫اﺳ ِﻤ ِﻪ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٌء ﻲﻓ ْ‬ ‫ﺮﻀ َﻣ َﻊ ْ‬ ‫َّ‬
‫اﺬﻟي ﻻ ﻳَ ُ ُّ‬
‫الﺴ َﻤﺎ ِء‬
‫اﻷرض َوﻻ ﻲﻓ َّ‬
‫ِ‬ ‫ﷲ ِ‬ ‫ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ � :‬ا ِ‬
‫ُ َ َّ ُ َ‬
‫اﻟﻌﻠ ُ‬
‫ﻴﻢ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او آﺳﯿﺐ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪.‬‬ ‫َوﻫﻮ الﺴ ِﻤﻴﻊ ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﻓﻀﯿﻠﺖ اذﮐﺎر ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ ﻋﻔﺎن‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﺑﻨﺪهاي ﮐﻪ روزاﻧﻪ‪ ،‬ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم ﺳﻪ‬
‫الﺴﻤ ُ‬ ‫الﺴ َﻤﺎ ِء َو ُﻫ َﻮ َّ‬ ‫اﻷرض َوﻻ ﻲﻓ َّ‬ ‫اﺳ ِﻤ ِﻪ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٌء ﻲﻓ ْ‬ ‫ﺮﻀ َﻣ َﻊ ْ‬ ‫اﺬﻟي ﻻ ﻳَ ُ ُّ‬ ‫َّ‬
‫ﻴﻊ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ ِ‬ ‫ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ � :‬ا ِ‬
‫ﻴﻢ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او آﺳﯿﺐ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ«‪ .‬اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﺴﯿﺎر آﺳﺎن‪ ،‬ﻓﻮاﯾﺪ ﺑﺰرگ و‬ ‫اﻟﻌﻠ ُ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫الﺴﻤ ُ‬ ‫الﺴ َﻤﺎ ِء َو ُﻫ َﻮ َّ‬
‫اﻷرض َوﻻ ﻲﻓ َّ‬ ‫اﺳ ِﻤ ِﻪ َ ْ‬
‫ﻲﺷ ٌء ﻲﻓ ْ‬ ‫ﺮﻀ َﻣ َﻊ ْ‬
‫اﺬﻟي ﻻ ﻳَ ُ ُّ‬ ‫َّ‬
‫ﻴﻊ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﷲ ِ‬ ‫ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‪ �» .‬ا ِ‬
‫ﻴﻢ«؛ زﯾﺮا ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽِ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ در دﺳﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﻧﺎﻣﺶ ﺑﯽاﻧﺪازه‬ ‫اﻟﻌﻠ ُ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫ﻣﺒﺎرك و ﺧﺠﺴﺘﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻮن ﺑﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﺮده ﺷﻮد‪ ،‬در آن ﭼﯿﺰ ﺧﯿﺮ و ﺑﺮﮐﺖ‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد؛ از اﯾﻦرو ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮردن و آﺷﺎﻣﯿﺪن را ﺑﺎ ﻧﺎمِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﻏﺎز‬
‫ﷲ« در‬
‫ﷲ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮔﻔﺘﻦ »� ا ِ‬
‫ﮐﻨﺪ و در اﺑﺘﺪاي ﺧﻮردن و ﻧﻮﺷﯿﺪن ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ �» :‬ا ِ‬
‫ﺟﺎﻫﺎ و ﻣﻮارد ﻓﺮاواﻧﯽ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬در ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻗﺼﺪ ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﺑﺎ ﻫﻤﺴﺮش را‬
‫دارد‪ ،‬ﻣﺴﻨﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﻗﻮل راﺟﺢ ﮔﻔﺘﻦِ »� اﷲ« در اﺑﺘﺪاي ﺧﻮردن و‬
‫آﺷﺎﻣﯿﺪن‪ ،‬واﺟﺐ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﻓﺮﻣﺎن داده و ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﯿﻄﺎن در ﺧﻮراك ﮐﺴﯽ ﮐﻪ »� اﷲ« ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮏ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺮﻀ َﻣ َﻊ ْ‬ ‫َّ‬
‫اﺬﻟي ﻻ ﻳَ ُ ُّ‬
‫اﺳ ِﻤ ِﻪ‬ ‫ﷲ ِ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ روز‪ ،‬ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ �» :‬ا ِ‬
‫ُ َ َّ ُ َ‬
‫اﻟﻌﻠ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ ٌ‬
‫ﻴﻢ«‪.‬‬ ‫ﻲﺷء ﻲﻓ اﻷر ِض َوﻻ ﻲﻓ الﺴﻤﺎ ِء َوﻫﻮ الﺴ ِﻤﻴﻊ ِ‬
‫ﻴﻢ« از ﻧﺎمﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ‪.‬‬ ‫َ‬
‫اﻟﻌﻠ ُ‬ ‫َّ ُ‬
‫»الﺴ ِﻤﻴﻊ« و » ِ‬
‫ﻴﻊ« دو ﻣﻌﻨﺎ دارد‪:‬‬ ‫الﺴﻤ ُ‬
‫َّ‬
‫» ِ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻨﻮاﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ذاﺗﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺻﺪاﯾﯽ را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪ .‬آري؛ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﺻﺪاﻫﺎ را ﻣﯽﺷﻨﻮد و ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰي ﺑﺮ او ﭘﻮﺷﯿﺪه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪542‬‬
‫ك � َز ۡوج َها َو� َ ۡش َت�ٓ إ َ� ٱ َّ�ِ َوٱ َّ ُ‬
‫� � َ ۡس َم ُع‬
‫َ ۡ َ َ َّ ُ َ ۡ َ َّ ُ َ ُ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿قد س ِمع ٱ� قول ٱل ِ� ت�ٰدِل ِ‬
‫� ‪﴾١‬‬‫يع ۢ بَ ِص ٌ‬
‫� َس ِم ُ‬ ‫َ�َ ُ‬
‫او َر ُ� َما ٓۚ إ َّن ٱ َّ َ‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[١ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﷲ‪ ،‬ﺳﺨﻦ زﻧﯽ را ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺎ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪ اﷲ ﺷﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪ؛ و اﷲ‪ ،‬ﮔﻔﺘﮕﻮﯾﺘﺎن را ﻣﯽﺷﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن اﷲ‪ ،‬ﺷﻨﻮاي ﺑﯿﻨﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺎﺟﺮا از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد ﮐﻪ زﻧﯽ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﺷﮑﺎﯾﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮش‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ او "ﻇﻬﺎر" ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﻣﺎدرم ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺳﺨﻨﯽ در دوران ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻪﻃﻼﻗﻪ‪ ،‬ﻃﻼق ﺑﺎﺋﻦ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﻣﺪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺳﺨﻦ‬
‫ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ و ﺑﯽاﺳﺎﺳﯽ ﺑﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ ُ َّ ُ َّ َ ۡ ۡ ُ َّ َ ُ ُ ۡ َّ َّ‬ ‫ّ ٓ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ َ‬
‫ِين يُ�ٰ ِه ُرون مِن�م ّمِن � َِسا� ِ ِهم ما هن أم� ٰت ِ ِهمۖ إِن أم� ٰتهم إِ� ٱ ٰٓ� ِـٔي‬ ‫﴿ٱ�‬
‫َ‬
‫َّ َّ َ ُ َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ ُ ۡ َّ ُ ۡ َ ُ َ ُ َ‬
‫نك ٗر� ّم َِن ٱل َق ۡول َو ُز ٗ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫� ل َعف ٌّو �فور‪﴾٢ ٞ‬‬ ‫ور ۚ� �ن ٱ‬ ‫ِ‬ ‫و��ه ۚم ��هم �قولون م‬
‫]اﳌﺠﺎدﻟﺔ‪[٢ :‬‬
‫آن دﺳﺘﻪ از ﺷﻤﺎ ﮐﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮاﻧﺸﺎن »ﻇﻬﺎر« ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪) ،‬و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﺎدرم ﻫﺴﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ( آن زنﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎدراﻧﺸﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﻣﺎدراﻧﺸﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را زادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﯽﮔﻤﺎن آﻧﺎن‪ ،‬دروغ و ﺳﺨﻨﯽ زﺷﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ .‬و ﺑﯽﺷﮏ اﷲ‪ ،‬ﺑﺨﺸﻨﺪهي‬
‫آﻣﺮزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬
‫آن زن ﺑﺮاي ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ؛ ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮد‪﴿:‬ق ۡد‬
‫َۡ‬ ‫َ َ َّ ُ َ ۡ َ َّ ُ َ ُ َ‬
‫ج َها﴾ ‪» :‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﷲ‪ ،‬ﺳﺨﻦ زﻧﯽ را ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺷﻮﻫﺮش‬
‫س ِمع ٱ� قول ٱل ِ� ت�ٰدِلك ِ� زو ِ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮ ﮔﻔﺘﮕﻮ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺷﻨﯿﺪ«‪ .‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻨﻮاﯾﯽاش ﻫﻤﻪي ﺻﺪاﻫﺎ را درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﻔﺘﮕﻮي آن زن ﺑﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﻣﻦ در اﺗﺎق ﺑﻮدم و ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻤﯽﺷﺪم؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻓﺮاز ﻫﻔﺖ آﺳﻤﺎن‪ ،‬ﺳﺨﻦ آن زن را ﺷﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫آري؛ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺻﺪاﯾﺖ ﭘﺎﯾﯿﻦ و ﮐﻮﺗﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬آن را ﻣﯽﺷﻨﻮد‪:‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻋﻼﻣﻪ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ اﺛﺮ را در ﺻﺤﯿﺢ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ش‪1678 :‬؛ و اﻹرواء )‪(175/7‬‬
‫ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪543‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ در ﺻﺒﺤﮕﺎه و ﺷﺎﻣﮕﺎه‬
‫َۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َّ َ َ‬
‫﴿أم � َس ُبون �نا � � ۡس َم ُع ِ َّ‬‫َۡ َۡ‬
‫]اﻟﺰﺧﺮف‪[٨٠ :‬‬ ‫�ه ۡم َو� َوٮ ٰ ُه �م﴾‬
‫ﯾﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﺎ‪ ،‬رازﺷﺎن و ﺳﺨﻨﺎنِ درﮔﻮﺷﯽ آنﻫﺎ را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮﯾﻢ؟‬
‫ﭘﺲ ﻣﺒﺎدا ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﺸﻢ ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻮد ﯾﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬آن را‬
‫ﻧﭙﺴﻨﺪد؛ ﻫﻤﻮاره ﺳﻌﯽ ﮐﻦ ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ ﺑﺮ زﺑﺎن ﺑﯿﺎوري ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي رﺿﺎﯾﺖ و ﺧﺸﻨﻮدي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫الﺴﻤ ُ‬
‫ﻴﻊ« اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺷﻨﻮاي دﻋﺎﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﺟﺎﺑﺖﮐﻨﻨﺪهي‬ ‫َّ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي دﯾﮕﺮِ » ِ‬
‫‪‬‬ ‫ﺧﻮاﻧﯿﻢ‪:‬‬ ‫دﻋﺎﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ از زﺑﺎن اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺧﻠﯿﻞ‪ ‬ﻣﯽ‬
‫ٓ‬ ‫﴿إ َّن َر ّ� ل َ َس ِم ُ‬
‫]اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪[٣٩ :‬‬ ‫يع ٱ ُّ� َ�ءِ ‪﴾٣٩‬‬ ‫ِ ِ‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرم ﺷﻨﻮا و اﺟﺎﺑﺖﮐﻨﻨﺪهي دﻋﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬دﻋﺎي ﻫﺮ درﻣﺎﻧﺪهاي را‪ ،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ دﻋﺎي‬
‫ﮐﺸﺘﯽﺷﮑﺴﺘﮕﺎن ﻃﻮﻓﺎنزده در درﯾﺎي ﻣﺘﻼﻃﻢ را ﺑﺪانﮔﺎه ﮐﻪ او را ﺑﺪون ﺷﺮك و‬
‫ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و آﻧﺎن را ﻧﺠﺎت ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎي ﺳﺘﻢدﯾﺪه‬
‫ﻮة ال ْ َﻤ ْﻈﻠُﻮمِ ﻓَﺈﻧَّ ُﻪ ﻟَيْﺲ ﺑيﻨﻬﺎ ْ َ‬
‫و�� اﷲ‬
‫ْ َ‬ ‫َّ‬
‫را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬واﺗ ِﻖ دﻋ‬
‫ِ‬
‫َ ٌ‬
‫ﺎب«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم ﺑﺘﺮس‪ .‬زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﺣﺠﺎﺑﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﷲ و دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم‬ ‫ِﺣﺠ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﻋﺎ و ﺣﻤﺪ و ﺛﻨﺎي ﺑﻨﺪهي ﻋﺒﺎدتﮔﺰارش را ﻣﯽﺷﻨﻮد و‬
‫ﻤﺣ َﺪه«‪.‬‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ﺳ ِﻤﻊ اﷲ ِﻤﻟﻦ ِ‬
‫ﻴﻢ« ﻧﯿﺰ ﯾﮑﯽ از ﻧﺎمﻫﺎي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ‪.‬؛ ﻋﻠﻢ اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﺑﯽاﻧﺪازه و ﮔﺴﺘﺮده‬ ‫َ‬
‫اﻟﻌﻠ ُ‬
‫» ِ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ‬ ‫َّۡ ۡ‬
‫� َوٱ�َ ۡح ِر� َو َما � ۡسق ُط‬ ‫ِندهُۥ َم َفات ُِح ٱ ۡل َغ ۡي َ َ ۡ َ ُ َ ٓ َّ ُ َ َ َ ۡ َ ُ َ‬‫﴿ َوع َ‬
‫ب � �علمها إِ� هوۚ و�علم ما ِ� ٱل ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬
‫ب َو� يَا� ِ ٍس إِ� ِ�‬
‫َ‬ ‫مِن َو َرقَة إ َّ� َ� ۡعلَ ُم َها َو َ� َح َّبة � ُظلُ َ� ٰت ٱ ۡ�َ� ِض َو َ� َر ۡ‬
‫ط‬
‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ٖ ِ‬ ‫ٍ ِ‬
‫� ‪﴾٥٩‬‬ ‫ك َِ�ٰ ُّ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٥٩ :‬‬ ‫ب مب ِ ٖ‬ ‫ٖ‬
‫و ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي ﻏﯿﺐ ﻧﺰد اوﺳﺖ و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ او از آن آﮔﺎه ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ آنﭼﻪ در ﺧﺸﮑﯽ و درﯾﺎﺳﺖ‪،‬‬
‫آﮔﺎه اﺳﺖ‪ .‬و ﻫﯿﭻ ﺑﺮﮔﯽ ﻧﻤﯽاﻓﺘﺪ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ آن را ﻣﯽداﻧﺪ و ﻫﯿﭻ داﻧﻪاي در ﺗﺎرﯾﮑﯽﻫﺎي‬
‫زﻣﯿﻦ‪ ،‬و ﻫﯿﭻ ﺗَﺮ و ﺧﺸﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ در ﮐﺘﺎﺑﯽ روﺷﻦ ﺛﺒﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪] .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .213‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪544‬‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪي ﻏﯿﺐ را ﺑﺮﺷﻤﺮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬

‫َۡۡ َ ِ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ ۡ ُ َّ َ َ ُ َ ّ ُ ۡ َ َ‬ ‫﴿إ َّن ٱ َّ َ‬
‫�ِل ٱلغ ۡيث َو َ� ۡعل ُم َما ِ� ٱ�رحام� وما تدرِي‬
‫ۡ‬ ‫� عِندهۥ عِلم ٱلساعةِ و�‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫س بأ ّي أ�ض َ� ُم ُ‬‫َ‬ ‫َۡ‬ ‫َ‬
‫�س ُ ٗ َ َ ۡ‬ ‫َ ۡ ‪ۡ َ َ َّ ٞ‬‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[٣٤ :‬‬ ‫وت﴾‬ ‫ِب غد�ۖ َوما تدرِي �ف ُ ۢ ِ ِ ٖ‬ ‫�فس ماذا ت‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ داﻧﺶ )ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎن( ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻧﺰد اﷲ اﺳﺖ؛ )و اوﺳﺖ ﮐﻪ( ﺑﺎران را ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و‬
‫آﻧﭽﻪ را ﮐﻪ در رﺣﻢﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدا ﭼﻪ دﺳﺘﺎوردي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‬
‫و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ در ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪.‬‬
‫آري؛ ﮐﻠﯿﺪﻫﺎي ﻏﯿﺐ ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﻫﺮ ﺑﺮﮔﯽ در ﻫﺮ ﮔﻮﺷﻪي دﻧﯿﺎ از درﺧﺘﯽ‬
‫ﺑﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬اﷲ‪ ‬آن را ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َۡ ُ َ ّ َ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬
‫س بِأ ِي أ� ٖض �موت﴾ ‪» :‬و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ‬ ‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿:‬و َما تَ ۡدري �ف ۢ‬
‫ِ‬
‫در ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﯿﺮد«‪ .‬آﯾﺎ در ﺷﻬﺮ و دﯾﺎر ﺧﻮدش ﻣﯽﻣﯿﺮد ﯾﺎ در ﻧﺰدﯾﮑﯽِ آن ﯾﺎ‬
‫در ﻏﺮﺑﺖ؟ آﯾﺎ در درﯾﺎ ﻣﯽﻣﯿﺮد ﯾﺎ در آﺳﻤﺎن و ﺳﻮار ﺑﺮ ﻫﻮاﭘﯿﻤﺎ؟ ﻧﻤﯽداﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺮادران ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد‪ ،‬ﺑﺮاﯾﻢ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﺮد‪ :‬در ﺳﻔﺮ ﺣﺞ‪ ،‬ﺳﻮار‬
‫ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﺑﻮدﯾﻢ و ﻫﻢﺳﻔﺮي داﺷﺘﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎدرِ ﺑﯿﻤﺎرش ﺑﺎ او ﺑﻮد و او از ﻣﺎدرش ﻧﮕﻬﺪاري‬
‫و ﭘﺮﺳﺘﺎري ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﮐﺎروان ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻣﮑﻪ‪ ،‬در ﭘﺎﯾﺎن ﺷﺐ ﺑﻪراه اﻓﺘﺎد؛ او ﮐﻪ از‬
‫ﻣﺎدرش ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﮐﺎروان ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا از ﮐﺎروان ﻋﻘﺐ ﻣﺎﻧﺪ و‬
‫ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻧﺮﺳﯿﺪ و راه را ﮔﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﺴﯿﺮي در ﻣﯿﺎن ﮐﻮهﻫﺎ‬
‫در ﭘﯿﺶ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺧﯿﻤﻪاي رﺳﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ در آن ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬از آنﻫﺎ ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬راه‪‬‬
‫"ﻧﺠﺪ" ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﻮ از راه ﻧﺠﺪ‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ دور ﺷﺪهاي‪ .‬ﺷﺘﺮ را ﺑﺨﻮاﺑﺎن و‬
‫اﺳﺘﺮاﺣﺖ ﮐﻦ؛ ﻣﺎ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻮ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﯿﻢ‪ .‬آن ﻣﺮد‪ ،‬ﺷﺘﺮ را ﺧﻮاﺑﺎﻧﺪ و ﻣﺎدرش را ﭘﺎﯾﯿﻦ‬
‫آورد‪ .‬ﻫﻨﻮز ﻣﺎدرش ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﺗﮑﯿﻪ ﻧﺰده ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺟﺎﻧﺶ را ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺣﺎﺟﯿﺎن از "ﻗﺼﯿﻢ" ﺑﻪ "ﻣﮑﻪ" آﻣﺪه ﺑﻮد؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬راﻫﺶ‬
‫را ﮔﻢ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﮑﺎن ﺑﺮﺳﺪ و ﻣﺎدرش در ﺟﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻘﺪر ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬وﻓﺎت‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
 ‫‪545‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ذﮐﺮ در ﺻﺒﺤﮕﺎه و ﺷﺎﻣﮕﺎه‬
‫َۡ ُ َ َ‬
‫َ ُ ُ َّ‬
‫وتۚ إِن‬ ‫ِب َغ ٗد�ۖ َو َما تَ ۡدري �ف ۢ‬
‫س بِأ ِّي أ� ٖض �م‬
‫َ ۡ ‪ۡ َ َ َّ ٞ‬‬
‫�س ُ‬ ‫َ‬
‫﴿ َو َما ت ۡدرِي �فس ماذا ت‬
‫ِ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[٣٤ :‬‬ ‫ِيم َخب ُ‬
‫� ۢ ‪﴾ ٣٤‬‬ ‫ٱ َّ َ‬
‫� َعل ٌ‬
‫ِ‬
‫و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮدا ﭼﻪ دﺳﺖآوردي ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽداﻧﺪ در ﮐﺪاﻣﯿﻦ‬
‫ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﯽﻣﯿﺮد‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬داﻧﺎي آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻠﻢ اﻻﻫﯽ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را در ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از آنﭼﻪ ﮐﻪ در دروﻧﺖ‬
‫ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ و ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﯽ ﯾﺎ در ﭼﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪاي ﺑﻪﺳﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺮي؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َۡ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َََ ۡ َ َۡ َ ۡ َٰ َۡ َ‬
‫]ق‪[١٦ :‬‬ ‫�� َن َو�عل ُم َما ت َو ۡسوِس بِهِۦ �ف ُس ُهۥ﴾‬‫﴿ولقد خلقنا ٱ ِ�‬
‫و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺎ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را آﻓﺮﯾﺪهاﯾﻢ و وﺳﻮﺳﻪﻫﺎي ﻧﻔﺲ او را ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﻣﺒﺎدا ﺑﻪ ﺧﻮد وﺳﻮﺳﻪ راه دﻫﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﯿﻨﺪﯾﺸﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﻤﯽﭘﺴﻨﺪد‪.‬‬
‫َّ‬
‫اﺬﻟي ﻻ‬
‫ﷲ ِ‬ ‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﺻﺒﺢ و ﺷﺎم اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪ �» :‬ا ِ‬
‫ُ َ َّ ُ َ‬
‫اﻟﻌﻠ ُ‬ ‫َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫اﺳﻤ ِﻪ َ ْ ٌ‬
‫َ ُ ُّ َ َ ْ‬
‫ﻴﻢ«‪.‬‬ ‫ﻲﺷء ﻲﻓ اﻷر ِض َوﻻ ﻲﻓ الﺴﻤﺎ ِء َوﻫﻮ الﺴ ِﻤﻴﻊ ِ‬ ‫ﻳﺮﻀ ﻣﻊ ِ‬
‫***‬
 ‫‪ -249‬ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﻗﺒﻞ از ﺧﻮاب‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ت َوٱ�� ِض َوٱ ۡخت ِ َ� ٰ ِف ٱ َّ ۡ�ل َوٱ�َّ َهار � َ� ٰ ّ ْ‬ ‫﴿إ َّن � َخ ۡلق ٱ َّ َ َ‬
‫ب‬ ‫ت ِ�و ِ� ٱ�ل�ٰ ِ‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لس� ٰ� ٰ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫َ ۡ‬ ‫َّ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ َ َ ٰ ٗ َ ُ ُ ٗ َ َ َ ٰ ُ ُ ۡ َ َ َ َ َّ ُ َ‬
‫‪ ١٩٠‬ٱ�ِين يذكرون ٱ� ق ِ�ما و�عودا و� جنو� ِ ِهم و�تفكرون ِ� خل ِق‬
‫َۡ‬ ‫ٱ َّ َ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٩١ ،١٩٠ :‬‬ ‫ض﴾‬ ‫ت َوٱ�� ِ‬‫لس� ٰ� ٰ ِ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ در آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﮔﺮدش ﺷﺐ و روز‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي ﺧﺮدﻣﻨﺪان وﺟﻮد‬
‫دارد؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﺸﺴﺘﻪ و ﯾﺎ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮﻫﺎ آرﻣﯿﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﷲ را ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و‬
‫در آﻓﺮﯾﻨﺶ آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫‪ -١٤٦٦‬وﻋﻦ ُﺣ َﺬ ْ� َﻔ َﺔ وأﻲﺑ ٍّ‬
‫ذر‪ :$‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن إِذا أوى إِﻰﻟ ﻓ ِﺮا ِﺷ ِﻪ‪ ،‬ﻗﺎل‪:‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َْ َُ ُ‬ ‫ْ َ‬
‫»ﺑِﺎﺳ ِﻤﻚ ا�َّ أﺣﻴﺎ وأمﻮت«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ و اﺑﻮذر‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺧﺖﺧﻮاب‬
‫َ َْ َُ ُ‬ ‫ْ َ‬
‫ﻮت«‪.‬‬ ‫ﺎﺳ ِﻤﻚ ا�َّ أﺣﻴﺎ وأم‬ ‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑِ‬
‫ُ َ َ‬ ‫َ َ َُْ َ‬ ‫َ َ َ َ ََ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﻲﻠﻋ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل ُﻪﻟ وﻟ ِﻔﺎﻃِﻤﺔ&‪» :‬إِذا أ َو�ﺘﻤﺎ إِﻰﻟ ﻓ َِﺮا ِﺷﻜﻤﺎ‪ -‬أ ْو‬ ‫‪ -١٤٦٧‬وﻋﻦ ٍّ‬
‫َ ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َُْ َ َ َ َ‬
‫ُ‬
‫ﺟﻌﻜﻤﺎ‪ -‬ﻓﻜﺮﺒا ﺛﻼﺛﺎ وﺛﻼ�ِ�‪ ،‬وﺳﺒﺤﺎ ﺛﻼﺛﺎ وﺛﻼ�ِ�‪ ،‬واﻤﺣِﺪا ﺛﻼﺛﺎ‬ ‫إِذا أﺧﺬ�ﻤﺎ مﻀﺎ ِ‬
‫َ‬ ‫َّ ْ ُ ْ ً َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ْ ُ ْ ً‬ ‫َوﺛَﻼ� َ‬
‫ِ�« و� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬اﻟتﺴبﻴﺢ أر�ﻌﺎ وﺛﻼﺛ�‪ ،‬و� رواﻳ ٍﺔ‪ :‬اﺘﻟﻜﺒِ� أر�ﻌﺎ وﺛﻼﺛ�‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻠﯽ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ او و ﻓﺎﻃﻤﻪ& ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ رﺧﺖﺧﻮاب ﻣﯽروﯾﺪ‪ -‬ﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﺨﻮاﺑﯿﺪ‪ -‬ﺳﯽ وﺳﻪ ﺑﺎر اﷲاﻛﺮﺒ‪ ،‬ﺳﯽ و ﺳﻪ‬
‫ﺑﺎر ﺳﺒﺤﺎناﷲ و ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر اﺤﻟﻤﺪﷲ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ«‪ .‬در رواﯾﺘﯽ‪ :‬ﺳﯽ و ﭼﻬﺎر ﺑﺎر ﺗﺴﺒﯿﺢ‬
‫)=ﺳﺒﺤﺎناﷲ( آﻣﺪه اﺳﺖ و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ‪ :‬ﺳﯽ و ﭼﻬﺎر ﺑﺎر ﺗﮑﺒﯿﺮ )=اﷲاﻛﺮﺒ(‪.‬‬
‫َ َ ُ ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٤٦٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا أ َوى أﺣﺪ� ْﻢ إِﻰﻟ ﻓ َِﺮا ِﺷ ِﻪ‬
‫َ ِّ َ ْ ُ‬ ‫َ َ ََ ُ َ َْ ُ َُ ُ‬ ‫َّ ُ َ ْ‬ ‫َ َُْ ْ َ َ ُ َ َ َ‬
‫اره ِ ﻓﺈﻧﻪ ﻻ ﻳﺪ ِري ﻣﺎ ﺧﻠﻔﻪ ﻋﻠﻴ ِﻪ‪َّ � ،‬ﻢ �ﻘﻮل‪ :‬ﺑِﺎﺳ ِﻤﻚ َر� َوﺿﻌﺖ‬
‫ﺧﻠ ِﺔ إز ِ‬
‫ﻓﻠﻴﻨﻔﺾ ﻓ ِﺮاﺷﻪ ﺑِﺪا ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ .6314 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهﻫﺎي ‪ 821‬و ‪ 1454‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(5362 ،5361 ،3113) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2727 :‬‬
 ‫‪547‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﻗﺒﻞ از ﺧﻮاب‬
‫ْ َ ْ َ َ ََْ ُ‬ ‫ْ َ َ ََْ‬ ‫َ ََْْ‬ ‫َ َ َُُْ ْ َْ َ ْ َ َْ‬ ‫َْ‬
‫ﺎرﻤﺣﻬﺎ‪َ ،‬و�ن أ ْرﺳﻠﺘﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎﺣﻔﻈﻬﺎ ﺑ ِﻤﺎ ﺤﺗﻔﻆ ﺑ ِ ِﻪ‬‫أر�ﻌﻪ‪ ،‬إن أمﺴﻜﺖ �ﻔ ِﻲﺴ ﻓ‬ ‫ﺟﻨﻲﺒ‪ ،‬و�ِﻚ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ﺎﺤﻟ َ‬ ‫َ َ َ َّ‬
‫ِ�«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﻋِﺒﺎدك الﺼ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫رﺧﺖﺧﻮاب ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﺴﺘﺮش را از ﺳﻤﺖ داﺧﻞ ﮐﻪ روي او ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺘﮑﺎﻧﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫َ ِّ‬
‫ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از او ﭼﻪ ﭼﯿﺰي در ﺑﺴﺘﺮ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑِﺎﺳ ِﻤﻚ َر�‬
‫ََْ ُ‬ ‫َْ ْ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ َ َُُْ ْ َْ َ ْ َ َْ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ‬
‫ﺎرﻤﺣْ َﻬﺎ‪َ ،‬و�ن أ ْر َﺳﻠﺘَ َﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎﺣﻔﻈ َﻬﺎ ﺑِ َﻤﺎ ﺤﺗﻔﻆ‬ ‫ﺖ �ﻔ ِﻲﺴ ﻓ‬ ‫ﺖ َﺟﻨﻲﺒ‪ ،‬و�ِﻚ أر�ﻌﻪ‪ ،‬إن أمﺴﻜ‬ ‫وﺿﻌ‬
‫َ َ‬
‫ﺎد َك َّ‬
‫الﺼﺎﺤﻟ َ‬
‫�«‪.‬‬ ‫ِِ‬ ‫ﺑِ ِﻪ ِﻋﺒ‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي دﻋﺎﻫﺎ و اذﮐﺎريﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ آنﭼﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﻓﺎﻃﻤﻪ ﮐﻪ ﮐﺎر ﺧﺎﻧﻪ و آﺳﯿﺎب‬
‫ﮐﺮدن ﮔﻨﺪم ﺑﺮ دوش او ﺑﻮد‪ ،‬از ﭘﺪرش‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﺧﺪﻣﺖﮐﺎري درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ آن دو‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻠﯽ و ﻓﺎﻃﻤﻪ‪ $‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﭼﯿﺰي رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮم‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺘﺎن از ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ؟« و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ آنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫رﺧﺖﺧﻮاب ﻣﯽروﯾﺪ‪ -‬ﯾﺎ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ ﺑﺨﻮاﺑﯿﺪ‪ -‬ﺳﯽ وﺳﻪ ﺑﺎر اﷲاﻛﺮﺒ‪ ،‬ﺳﯽ و ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫ﺳﺒﺤﺎناﷲ و ﺳﯽ و ﭼﻬﺎر ﺑﺎر اﺤﻟﻤﺪﷲ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ«؛ »اﯾﻦ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‪ ،‬از ﺧﺪﻣﺖﮐﺎر ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﺧﻮاب‪ ،‬اﯾﻦ اذﮐﺎر را ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ‬
‫اذﮐﺎر‪ ،‬از ﯾﮏﺳﻮ ﺑﺎ ذﮐﺮ و ﯾﺎد‪ ‬اﷲ‪ ‬ﺧﻮاﺑﯿﺪهاﯾﻢ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﯾﻦ اذﮐﺎر اﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺎرﻫﺎ را ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬آﺳﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ رﺧﺖﺧﻮاب ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﺴﺘﺮش را از ﺳﻤﺖ داﺧﻞ ﮐﻪ روي او ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬ﺑﺘﮑﺎﻧﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از او ﭼﻪ ﭼﯿﺰي در ﺑﺴﺘﺮ ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺳﭙﺲ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ْ َ ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ َ َُُْ ْ َْ َ ْ َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻚ َر ِّ� َو َﺿ ْﻌ ُ‬
‫ﺎرﻤﺣْ َﻬﺎ‪َ ،‬و�ن أ ْر َﺳﻠﺘَ َﻬﺎ‪،‬‬ ‫ﺖ �ﻔ ِﻲﺴ ﻓ‬ ‫ﺖ َﺟﻨﻲﺒ‪ ،‬و�ِﻚ أر�ﻌﻪ‪ ،‬إن أمﺴﻜ‬ ‫ﺑِﺎﺳ ِﻤ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ ْ َ َ ََْ ُ‬
‫ﺎﺤﻟ�«‪.‬‬
‫ﻓﺎﺣﻔﻈﻬﺎ ﺑِﻤﺎ ﺤﺗﻔﻆ ﺑِ ِﻪ ِﻋﺒﺎدك الﺼ ِ ِ‬
‫]ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻮ ﭘﻬﻠﻮﯾﻢ را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻢ و ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺗﻮ آن را‬
‫ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﺟﺎنِ ﻣﺮا ﮔﺮﻓﺘﯽ‪ ،‬آن را ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﺮ آن‪ ،‬رﺣﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎ‪ .‬و اﮔﺮ ﺟﺎﻧﻢ را ﺑﻪ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6320 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2714 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪548‬‬

‫ﮐﺎﻟﺒﺪم ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪي‪ ،‬آن را ﺑﺎ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﻮﮐﺎرت را ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺣﻔﺎﻇﺖ‬

‫ﮐﻦ«‪[.‬‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺧﻮاﺑﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺟﺎﻧﺶ را ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ِ� َم ۡوت َِها َوٱ َّل� ل َ ۡم َ� ُم ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ‬ ‫﴿ٱ َّ ُ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٤٢ :‬‬ ‫ت ِ� َمنام َِهاۖ﴾‬ ‫ِ‬
‫نف َس ح َ‬ ‫� َ� َت َو� ٱ�‬
‫اﷲ‪ ،‬ﺟﺎنﻫﺎ را ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺸﺎن ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻧﯿﺰ ﺟﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻧﻤﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮابِ آن‬
‫ﻗﺒﺾ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺒﺾ روح در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮدن‬
‫ﺗﻔﺎوت دارد؛ روح ﯾﺎ ﺟﺎن اﻧﺴﺎن در ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاب‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﻘﻄﻌﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ از‬
‫اﯾﻦرو آدم ﺧﻮاﺑﯿﺪه از اﻃﺮاﻓﺶ ﺑﯽﺧﺒﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ َ َّ َ َ َ َّ ٰ ُ‬
‫�م بٱ َّ ۡ�ل َو َ� ۡعلَ ُم َما َ ۡ ُ‬
‫]اﻷﻧﻌﺎم‪[٦٠ :‬‬ ‫ج َرحتم ب ِٱ�َّ َهارِ﴾‬ ‫ِ ِ‬ ‫﴿وهو ٱ�ِي �توفٮ‬
‫و او ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﺷﻤﺎ را در ﻣﺮگ‪ ‬ﺧﻮاب ﻓﺮو ﻣﯽﺑﺮد و از اﻋﻤﺎﻟﯽ ﮐﻪ در روز اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﯿﺪ‪ ،‬آﮔﺎه اﺳﺖ‪.‬‬
‫َ ِّ‬
‫ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ دﻋﺎ ﻗﺒﻞ از ﺧﻮاب ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﮐﻨﯿﻢ‪» :‬ﺑِﺎﺳ ِﻤﻚ َر�‬
‫ََْ ُ‬ ‫َْ ْ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫َ َ َُُْ ْ َْ َ ْ َ َْ‬ ‫َ َ ْ ُ ْ‬
‫ﺎرﻤﺣْ َﻬﺎ‪َ ،‬و�ن أ ْر َﺳﻠﺘَ َﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎﺣﻔﻈ َﻬﺎ ﺑِ َﻤﺎ ﺤﺗﻔﻆ‬ ‫ﺖ �ﻔ ِﻲﺴ ﻓ‬ ‫ﺖ َﺟﻨﻲﺒ‪ ،‬و�ِﻚ أر�ﻌﻪ‪ ،‬إن أمﺴﻜ‬ ‫وﺿﻌ‬
‫َ َ‬
‫ﺎد َك َّ‬
‫الﺼﺎﺤﻟ َ‬
‫�«‪.‬‬ ‫ِِ‬ ‫ﺑِ ِﻪ ِﻋﺒ‬
‫***‬
‫َ َ‬ ‫ََْ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ْ َ َُ ََ َ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٤٦٩‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن إِذا أﺧﺬ مﻀﺠﻌﻪ �ﻔﺚ ﻲﻓ ﻳﺪﻳ ِﻪ‪َ ،‬وﻗ َﺮأ‬
‫َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ َ ِّ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ات‪ ،‬ومﺴﺢ ﺑ ِ ِﻬﻤﺎ ﺟﺴﺪهُ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺑﺎلﻤﻌﻮذ ِ‬
‫َ‬
‫ِﻴﻬﻤﺎ‬ ‫�‬ ‫ﺚ‬
‫ُ َّ َ ْ َ َ َ َ َ َّ ْ ُ َّ َ َ َ‬
‫ﻔ‬ ‫�‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻔ‬‫ﻛ‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻤﺟ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻴﻟ‬ ‫ﻞﻛ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫اﺷ‬‫ِ‬ ‫ﻲﺒ‪َ ‬ﺎﻛ َن إذا َأ َوى إ َﻰﻟ ﻓ َ‬
‫ِﺮ‬ ‫َّ‬ ‫أن اﻨﻟَّ‬ ‫َّ‬
‫ﻤﺎ‪:‬‬
‫َُ‬
‫ﻬ‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ ل‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫َِ‬
‫َُّ‬ ‫َّ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫َ ّ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ َ َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ََ َ‬
‫اس﴾ �ﻢ‬ ‫ب ٱ� ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ب ٱلفل ِق﴾ و ﴿قل أعوذ بِر ِ‬ ‫ﻓﻴﻬﻤﺎ‪﴿ :‬قل هو ٱ� أحد﴾ ‪﴿ ،‬قل أعوذ بِر ِ‬ ‫�ﻘﺮأ ِ‬
‫َْ َُ‬ ‫َ َ ََْ ْ َ َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬
‫مﺴﺢ ﺑ ِ ِﻬﻤﺎ ﻣﺎ اﺳﺘﻄﺎع ﻣِﻦ ﺟﺴ ِﺪه ِ‪� ،‬ﺒﺪأ ﺑ ِ ِﻬﻤﺎ ﻰﻠﻋ َرأ ِﺳ ِﻪ ووﺟ ِﻬ ِﻪ‪ ،‬وﻣﺎ أ�ﺒﻞ ﻣِﻦ ﺟﺴ ِﺪه ِ‪� ،‬ﻔﻌﻞ‬
‫ات‪.‬‬ ‫َ َ َ َ َ َ َّ‬
‫ذل ِﻚ ﺛﻼث مﺮ ٍ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6319 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2192 :‬‬

 ‫‪549‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﻗﺒﻞ از ﺧﻮاب‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺧﺖﺧﻮاب ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬در‬

‫َّ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ َ ّ َۡ َ‬
‫ب ٱ� ِ‬
‫اس ﴾ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و‬ ‫دﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﯽدﻣﯿﺪ و﴿قل أعوذ بِر ِ‬
‫ب ٱلفل ِق﴾ و﴿قل أعوذ بِر ِ‬
‫دﺳﺘﺎن ﻣﺒﺎرﮐﺶ را ﺑﺮ ﺑﺪن ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﺑﺨﺎري و ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮ ﺷﺐ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫رﺧﺖﺧﻮاﺑﺶ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬دو دﺳﺘﺶ را در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﯽداد و در آنﻫﺎ ﻣﯽدﻣﯿﺪ و‬
‫َّ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ َ ّ َۡ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ُۡ ُ َ‬
‫اس﴾ را در‬‫ب ٱ� ِ‬ ‫﴿قل هو ٱ� أحد﴾‪﴿ ،‬قل أعوذ بِر ِ‬
‫ب ٱلفل ِق﴾ و﴿قل أعوذ بِر ِ‬
‫دﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ دﺳﺘﺎن ﻣﺒﺎرﮐﺶ ﻫﺮﺟﺎ از ﺑﺪﻧﺶ را ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺢ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد و اﺑﺘﺪا از ﺳﺮ و ﺻﻮرت و ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻠﻮي ﺑﺪﻧﺶ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮد و اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺳﻪ‬
‫ﺑﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪.‬‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎﻋزب‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ِﻲﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬إِذا أﺗﻴﺖ مﻀﺠﻌﻚ �ﺘ َﻮﺿﺄ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٤٧٠‬وﻋﻦ اﻟﺮﺒاءِ ِ‬
‫ﺑﻦ‬
‫َّ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ َ َّ َ ُ َّ ْ َ ْ َ‬
‫ﺠﻊ ﻰﻠﻋ ِﺷﻘﻚ اﻷ�ﻤﻦ‪َ ،‬وﻗﻞ‪ :‬ا�َّ أﺳﻠﻤﺖ �ﻔ ِﻲﺴ إ ِ ْﻴﻟﻚ‪َ ،‬و َوﺟﻬﺖ‬ ‫اﺿﻄ ِ‬ ‫وﺿﻮءك ل ِﻠﺼﻼة ِ‪� ،‬ﻢ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫إﻴﻟﻚ‪َ ،‬ر�ﺒﺔ َورﻫﺒﺔ إﻴﻟﻚ‪ ،‬ﻻ مﻠﺠﺄ َوﻻ‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ﺠﻟﺄت ﻇﻬﺮي ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ﻚ‪َ ،‬و َﻓ َّﻮ ْﺿﺖ أمﺮي إﻴﻟﻚ‪ ،‬وأ َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫َوﺟ ِ� إِﻴﻟ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ َّ َّ‬ ‫ْ َ ْ َ‬ ‫َ ِّ َ َّ‬ ‫ْ ْ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ َْ ُ‬ ‫َْ َ ْ َ‬
‫أرﺳﻠﺖ‪ ،‬ﻓﺈن ﻣِﺖ ﻣِﺖ‬ ‫�ﺘﺎﺑِﻚ اﺬﻟِي أﻧ َﺰﻟﺖ‪َ ،‬و�ِنﺒِﻴﻚ اﺬﻟِي‬ ‫ﻣﻨﺠﺎ ﻣِﻨﻚ إِﻻ إﻴﻟﻚ‪ ،‬آﻣﻨﺖ ﺑ ِ ِ‬
‫َُ ُ‬
‫ﺧ َﺮ َﻣﺎ �ﻘﻮل«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ْ َ ْ ُ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬
‫ﻰﻠﻋ اﻟ ِﻔﻄ َﺮة ِ‪َ ،‬واﺟﻌﻠﻬﻦ آ ِ‬
‫) ‪(1‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬

‫رﺧﺖﺧﻮاﺑﺖ رﻓﺘﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ وﺿﻮي ﻧﻤﺎز‪ ،‬وﺿﻮ ﺑﮕﯿﺮ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮ ﭘﻬﻠﻮي راﺳﺖ ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺖ‬‫وﺟ� إ َﻴﻟْﻚ‪ ،‬وﻓَ َّﻮ ْﺿ ُ‬‫َّ ْ ُ ْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ َْ ُ ْ‬
‫ﺑﺨﻮاب و اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮ‪» :‬ا�َّ أﺳﻠﻤﺖ ﻧﻔﻲﺴ إﻴﻟﻚ‪ ،‬ووﺟﻬﺖ ِ ِ‬
‫ْ َ َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ‬ ‫ْ ً َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْْ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫مﻠﺠﺄ وﻻ ﻣﻨﻰﺠ ِﻣﻨﻚ إﻻ إﻴﻟْﻚ‪،‬‬ ‫أمﺮي ِإﻴﻟْﻚ‪ ،‬وأﺠﻟﺄت ﻇﻬ ِﺮي إﻴﻟْﻚ‪ .‬ر�ﺒَﺔ ورﻫﺒﺔ إﻴﻟْﻚ‪ ،‬ﻻ‬
‫ﺳﻠﺖ«؛) ‪ (2‬اﮔﺮ در آن ﺷﺐ‪ ،‬ﺑﻤﯿﺮي‪ ،‬ﺑﺮ‬ ‫أر َ‬‫ﺖ‪ ،‬و�نﺒﻴِّﻚ َّاﺬﻟي ْ‬ ‫ﻚ َّاﺬﻟي أﻧ ْ َﺰﻟْ َ‬
‫َ َ‬ ‫َْ ُ‬
‫�ﺘﺎﺑِ‬
‫آﻣﻨﺖ ﺑِ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6311 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2710 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 81‬و ‪819‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﺎ ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺗﻮ ﻧﻤﻮدم و ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻮ روي آوردم‪ ،‬ﮐﺎرﻫﺎﯾﻢ را‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮ ﺳﭙﺮدم و ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه آوردم )ﺑﻪ ﺗﻮ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﺮدم(؛ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻮ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎه و ﺟﺎي ﻧﺠﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺟﺰ ﺧﻮدت‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﻧﺎزل ﻓﺮﻣﻮدهاي و ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﮐﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎدهاي‪ ،‬اﯾﻤﺎن دارم«‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪550‬‬

‫ﻓﻄﺮت )اﯾﻤﺎن( از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪاي و اﮔﺮ ﺷﺐ را ﺑﻪ ﺻﺒﺢ رﺳﺎﻧﺪي )و از دﻧﯿﺎ ﻧﺮﻓﺘﯽ(‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪاي‪ .‬و اﯾﻦ دﻋﺎ را آﺧﺮﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﺑﺪه«‪.‬‬
‫َّ َ ْ َ َ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ََ َ‬ ‫َّ‬
‫أن اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن إِذا أوى إِﻰﻟ ﻓ ِﺮا ِﺷ ِﻪ ﻗﺎل‪» :‬اﺤﻟﻤﺪ ﷲِ اﺬﻟِي أﻃﻌﻤﻨﺎ‬ ‫ِ‬ ‫أ�ﺲ‪‬‬‫‪ -١٤٧١‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َّ ْ َ َ َ ُ َ ُ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫َوﺳﻘﺎﻧﺎ‪ ،‬و�ﻔﺎﻧﺎ وآواﻧﺎ‪ ،‬ﻓ�ﻢ مِﻤﻦ ﻻ ﺎﻛ ِﻲﻓ ﻪﻟ وﻻ مﺆ ِوي«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺧﺖﺧﻮاﺑﺶ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را‬
‫ُ ْ َ ) ‪(2‬‬ ‫َ َ َ ْ َّ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﻲﻓ ُﻪﻟ َوﻻ مﺆ ِوي«‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫ﻻ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻤ‬‫م‬‫ِ‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺎ‪،‬‬ ‫وآواﻧ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺎﻧ‬‫و�ﻔ‬ ‫ﺎ‪،‬‬ ‫اﺬﻟي أﻃﻌﻤﻨﺎ وﺳﻘﺎﻧ‬ ‫ﷲ ِ‬‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﺤﻟَﻤﺪ ِ‬
‫ْ َ َْ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ْ َ َُ َ َ ََ‬ ‫َّ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬
‫‪َ -١٤٧٢‬و�ﻦ ﺣﺬﻳﻔﺔ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن إِذا أ َراد أن ﻳ ْﺮﻗﺪ‪َ ،‬وﺿﻊ ﻳﺪهُ اﻴﻟُﻤ� ﺤﺗﺖ‬
‫َ َ َ َ َ َ ََْ ُ َ َ َ‬ ‫َ ِّ ُ َ ُ ُ‬
‫ﺧﺪه ِ‪َّ � ،‬ﻢ �ﻘﻮل‪» :‬ا�َّ ﻗ ِ� ﻋﺬاﺑﻚ ﻳ ْﻮم �ﺒﻌﺚ ﻋِﺒﺎدك«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ‬
‫ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮداود ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از ﺣﻔﺼﻪ&‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ در رواﯾﺖ ﺣﻔﺼﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺳﻪ ﺑﺎر‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺣﺬﯾﻔﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪ ،‬دﺳﺖ‬
‫َ َ َ ) ‪(4‬‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ‬
‫راﺳﺘﺶ را زﯾﺮ ﮔﻮﻧﻪاش ﻗﺮار ﻣﯽداد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ ِﻗ� َﻋﺬاﺑَﻚ ﻳَ ْﻮ َم �ﺒْ َﻌﺚ ِﻋﺒﺎدك«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽﻣﺎﻧﺪهي اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب اذﮐﺎر ﻗﺒﻞ از ﺧﻮاب‬
‫آورده اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪﯾﺚ ﻋﺎﯾﺸﻪ& آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﺮ ﺷﺐ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫رﺧﺖﺧﻮاﺑﺶ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬دو دﺳﺘﺶ را در ﮐﻨﺎر ﻫﻢ ﻗﺮار ﻣﯽداد و در آنﻫﺎ ﻣﯽدﻣﯿﺪ و‬
‫َّ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ‬ ‫ُۡ َ ُ ُ َ ّ َۡ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ُۡ ُ َ‬
‫اس﴾ را در‬‫ب ٱ� ِ‬ ‫﴿قل هو ٱ� أحد﴾‪﴿ ،‬قل أعوذ بِر ِ‬
‫ب ٱلفل ِق﴾ و﴿قل أعوذ بِر ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2715 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪ :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺧﻮراك و آب داد و ﻣﺎ را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﮐﺮد و‬
‫ﭘﻨﺎﻫﻤﺎن داد؛ ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﮐﻔﺎﯾﺖﮐﻨﻨﺪهاي دارﻧﺪ و ﻧﻪ ﭘﻨﺎهدﻫﻨﺪهاي!«‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6469 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﻣﺸﮑﺎة اﻟﻤﺼﺎﺑﯿﺢ‪ ،‬ش‪ ،2137 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! در آن روز ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺖ را ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﯿﺰي‪ ،‬ﻣﺮا از ﻋﺬاب ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ«‪.‬‬
 ‫‪551‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬دﻋﺎي ﻗﺒﻞ از ﺧﻮاب‬

‫دﺳﺘﺎﻧﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﺎ دﺳﺘﺎن ﻣﺒﺎرﮐﺶ ﻫﺮﺟﺎ از ﺑﺪﻧﺶ را ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺢ‬

‫ﻣﯽﻧﻤﻮد و اﺑﺘﺪا از ﺳﺮ و ﺻﻮرت و ﻗﺴﻤﺖ ﺟﻠﻮي ﺑﺪﻧﺶ آﻏﺎز ﻣﯽﮐﺮد و اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺳﻪ‬
‫ﺑﺎر اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮاء ﺑﻦ ﻋﺎزب‪ $‬را ﺷﺮح دادﯾﻢ‪ (1 ).‬و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪‬؛‬
‫در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺧﺘﺨﻮاﺑﺶ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ْ ُ‬
‫ﻲﻓ ُﻪﻟ َوﻻ ُمﺆ ِو َي«؛‬ ‫ِ‬ ‫ﺎﻛ‬ ‫ﻻ‬ ‫� ْﻢ م َّﻤ ْ‬
‫ﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﺎ‪،‬‬ ‫وآواﻧ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺎﻧ‬ ‫و�ﻔ‬ ‫ﺎ‪،‬‬ ‫اﺬﻟي أﻃﻌﻤﻨﺎ وﺳﻘﺎﻧ‬‫ﷲ ِ‬‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬اﺤﻟَﻤﺪ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اﷲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺧﻮراك و آب داد و ﻣﺎ را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﮐﺮد‬
‫و ﭘﻨﺎﻫﻤﺎن داد؛ ﭼﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﻪ ﮐﻔﺎﯾﺖﮐﻨﻨﺪهاي دارﻧﺪ و ﻧﻪ ﭘﻨﺎهدﻫﻨﺪهاي!«‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ‪ ‬را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ آب و ﺧﻮراك داد؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﻧﻮاع‬
‫ﺧﻮراﮐﯽﻫﺎ و ﻧﻮﺷﯿﺪﻧﯽﻫﺎ را ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻧﻤﯽﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﺮاي ﺧﻮردن و‬
‫آﺷﺎﻣﯿﺪن ﻧﺪاﺷﺘﯿﻢ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ۡ َ َ ٓ ُ ََ ۡ‬ ‫َ‬ ‫ََ ُ ۡ َۡ َ ُ َُ ٓ َۡ َۡ‬ ‫َۡ ُ َ‬ ‫ََ‬
‫� َعل َ�ٰ ُه‬ ‫ل� ٰرِ ُعون ‪ ٦٤‬لو �شاء‬
‫� ُن ٱ َّ‬ ‫﴿أف َر َء ۡ� ُتم َّما � ُرثون ‪ ٦٣‬ءأنتم تزرعونهۥ أم‬
‫ۡ ٓ‬ ‫ََ‬ ‫َۡ َۡ ُ َُۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ ۡ‬ ‫َ َ ۡ َ َ َّ َ‬
‫ومون ‪ ٦٧‬أف َر َء ۡ� ُت ُم ٱل َما َء‬ ‫ُح َ�ٰ ٗما �ظل ُت ۡم �فك ُهون ‪ ٦٥‬إِنا ل ُمغ َر ُمون ‪ ٦٦‬بل �ن �ر‬
‫ۡ‬ ‫َ ََ ٓ‬ ‫ََ ُ ۡ َ َُۡ ُ ُ َ ُۡ ۡ َۡ َۡ ُ ُۡ ُ َ‬ ‫َۡ َُ َ‬ ‫َّ‬
‫�لون ‪ ٦٩‬ل ۡو �شا ُء َج َعل َ�ٰ ُه‬ ‫ٱُ�ِي ���ون ‪ ٦٨‬ءأنتم أنز�موه مِن ٱلمز ِن أم �ن ٱلم ِ‬
‫َ ٗ ََ َ َۡ ُ َ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٧٠ ،٦٣ :‬‬ ‫أجاجا فل ۡو� �شك ُرون ‪﴾٧٠‬‬
‫آﯾﺎ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﻣﯽﮐﺎرﯾﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ آن را ﻣﯽروﯾﺎﻧﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ ﻣﯽروﯾﺎﻧﯿﻢ؟ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ آن را ﮔﯿﺎﻫﯽ ﺧُﺮد و ﺧﺸﮑﯿﺪه ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺷﻤﺎ ﺷﮕﻔﺖزده ﻣﯽﺷﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫)و ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ (:‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻣﺎ زﯾﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎ ﻣﺤﺮوم و ﺑﯽﺑﻬﺮهاﯾﻢ‪ .‬آﯾﺎ ﺑﻪ آﺑﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﻮﺷﯿﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﯾﺪ؟ آﯾﺎ ﺷﻤﺎ آن را از اﺑﺮ ﻓﺮو ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﯿﺪ ﯾﺎ ﻣﺎ ﻧﺎزلﮐﻨﻨﺪهاﯾﻢ؟ اﮔﺮ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ آن را ﺗﻠﺦ و ﺷﻮر ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﺳﭙﺎس ﻧﻤﯽﮔﺰارﯾﺪ؟‬
‫»ﻣﺎ را ﮐﻔﺎﯾﺖ ﮐﺮد«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﻮر و ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﻤﺎن رﺳﯿﺪﮔﯽ ﻓﺮﻣﻮد؛ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎ ﺟﺎ و ﭘﻨﺎه داد‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ رﺧﺖﺧﻮاب ﻣﯽروﯾﻢ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪ 81‬و ‪] .819‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪552‬‬

‫ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از دﻋﺎﻫﺎي ﻗﺒﻞ از ﺧﻮاب‪ ،‬دﻋﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ ﺣﺬﯾﻔﻪ و‬

‫ﺣﻔﺼﻪ‪ $‬آﻣﺪه اﺳﺖ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ ﺑﺨﻮاﺑﺪ‪ ،‬دﺳﺖ راﺳﺘﺶ را‬
‫َ َ َ َ ََْ ََْ ُ َ َ‬
‫ﺎد َك«‪.‬‬ ‫زﯾﺮ ﮔﻮﻧﻪاش ﻗﺮار ﻣﯽداد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ ﻗِ� ﻋﺬاﺑﻚ ﻳﻮم �ﺒﻌﺚ ِﻋﺒ‬
‫اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از اذﮐﺎر و دﻋﺎﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا‬
‫ﺑﮑﻮﺷﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ و اذﮐﺎر را ﺑﺎ ﻫﻤﺎن اﻟﻔﺎﻇﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯿﻢ و‬
‫ﺑﺮ آنﻫﺎ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪.‬‬
 ‫‪ -16‬ﮐﺘﺎب‪ :‬دﻋﺎﻫﺎ‬

‫‪ -250‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َ‬
‫َ َ َ َ ُّ ُ ُ ۡ ُ ٓ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[٦٠ :‬‬ ‫ب ل� ۡم﴾‬ ‫ج‬‫و� أست ِ‬
‫﴿وقال ر��م ٱدع ِ‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮم‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِين ‪] ﴾٥٥‬اﻷﻋﺮاف‪[٥٥ :‬‬
‫� ٗ� َو ُخ ۡف َي ًة ۚ إنَّ ُهۥ َ� ُ� ُّ‬
‫ِب ٱل ۡ ُم ۡع َتد َ‬ ‫ۡ ُ ْ َ َّ ُ‬
‫� ۡم تَ َ ُّ‬ ‫﴿ٱدعوا ر�‬
‫ِ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﺑﺎ زاري و در ﻧﻬﺎن ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ او ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺣﺪ ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫يب َد ۡع َوةَ ٱ َّ� ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََ َ‬
‫ك ع َِبادِي َ� ّ� فإ� قر ٌ‬
‫�بۖ أج ُ‬
‫اع إِذا د� ِن﴾‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ ِ‬ ‫﴿�ذا س�ل‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٦ :‬‬
‫و ﭼﻮن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﻣﻦ ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ‪) ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ( ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮑﻢ و درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه را‬
‫ﺑﺪانﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ ُ ُ ُ ۡ َ َّ َ َ َ ُ َ َ ۡ‬
‫�شِ ُف ُّ‬ ‫ۡ‬
‫]اﻟﻨﻤﻞ‪[ 62 :‬‬ ‫ٱلس ٓو َء﴾‬ ‫�يب ٱلمضطر إِذا د�ه و�‬ ‫﴿أمن ِ‬
‫آﯾﺎ )ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻬﺘﺮﻧﺪ ﯾﺎ( ذاﺗﯽ ﮐﻪ دﻋﺎي درﻣﺎﻧﺪه را آنﮔﺎه ﮐﻪ او را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺨﺸﯽ را ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع دﻋﺎ اﺧﺘﺼﺎص داده‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از دﻋﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﺑﺎ ﻋﺒﺎرتﻫﺎﯾﯽ از ﻗﺒﯿﻞ‪» :‬ﻳﺎ رب«‪،‬‬
‫»ا�« و »ﭘﺮوردﮔﺎرا!« و اﻣﺜﺎلِ آن ﺑﺨﻮاﻧﺪ و از اﷲ‪ ‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ ﯾﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ اﻣﺮ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪي را از او دور ﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪554‬‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎﺑﯽ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ ﮔﺸﻮده و آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را در‬
‫اﯾﻦ ﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َ َ َ ُّ ُ ُ ۡ ُ ٓ َ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[٦٠ :‬‬ ‫جب ل�م﴾‬ ‫و� أست ِ‬
‫﴿وقال ر��م ٱدع ِ‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮم‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ وﻋﺪه ﯾﺎ ﻧﻮﯾﺪ اﺳﺖ؛ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺧُﻠﻒ وﻋﺪه ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از دﻋﺎ در‬
‫اﯾﻦﺟﺎ ﻫﺮ دو ﻧﻮع دﻋﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ :‬ﻫﻢ دﻋﺎي ﻣﺴﺄﻟﺖ ﯾﺎ درﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬و ﻫﻢ دﻋﺎي ﻋﺒﺎدت‪.‬‬
‫دﻋﺎي ﻋﺒﺎدت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻋﺒﺎدتﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﺸﺮوع ﻗﺮار داده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻋﺒﺎدت و ﭘﺮﺳﺘﺶ ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﻋﺎﺑﺪي ﺑﺎ زﺑﺎن ﺣﺎل‪ ،‬و ﺑﺎ زﺑﺎن ﮔﻔﺘﺎر‪،‬‬
‫دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻋﺒﺎدﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ذﮐﺮ اﷲ‪ ،‬ﺗﺴﺒﯿﺢ و‬
‫دﻋﺎﺳﺖ‪ .‬روزه ﻧﯿﺰ ﻋﺒﺎدﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺮﭼﻪ دﻋﺎﻫﺎي زﺑﺎﻧﯽ در آن ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬وﻟﯽ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻣﯿﺪ اﺟﺮ و ﭘﺎداش اﻻﻫﯽ و ﺗﺮس از ﻣﺠﺎزات او‪ ،‬روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد و اﯾﻦ‪،‬‬
‫دﻋﺎ ﺑﻪ زﺑﺎنِ ﺣﺎل اﺳﺖ‪ .‬ﯾﻌﻨﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ روزه ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ او را از‬
‫ﻋﺬاب ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﻪ دارد و ﺑﻪ او ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮﯾﻦ را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫دﻋﺎي درﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ درﮔﺎه اﻻﻫﯽ ﻋﺮض ﻧﯿﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰي‬
‫از او درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﺮ ﻣﻦ رﺣﻢ‬
‫ُ‬
‫اﺪﻟ َﺎﻋ ُء ﻫ َﻮ‬
‫ﻓﺮﻣﺎ؛ ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﻪ ﻣﻦ روزي ﺑﺪه‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ُّ » :‬‬
‫َ َ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬دﻋﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ«‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬دﻋﺎ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از ﻋﺒﺎدت‬ ‫ﺎد ُة«؛‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﻟ ِﻌﺒ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن از ﻃﺮﯾﻖ دﻋﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي اﷲ‪ ‬روي ﻣﯽآورد و ﺑﻪ ﻟﻄﻒ و اﺣﺴﺎن‬
‫َۡ َ ۡ َ ُ‬
‫ب ل� ۡم﴾ ‪» :‬ﺗﺎ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮم«‪ .‬ﭘﺬﯾﺮش دﻋﺎي‬ ‫ج‬‫اﻻﻫﯽ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪﴿ .‬أست ِ‬
‫ﻋﺒﺎدت‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﺒﺎدت‪ ‬اﻧﺴﺎن را ﻗﺒﻮل ﮐﻨﺪ و ﭘﺬﯾﺮش ﯾﺎ اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎي‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ رواﯾﺖ‪ :‬اﺣﻤﺪ در ﻣﺴﻨﺪش )‪(276 ،271 ،267/4‬؛ ﺗﺮﻣﺬي در اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪،2969) :‬‬
‫‪(3372 ،3247‬؛ اﺑﻮداود در اﻟﺴﻨﻦ‪ ،‬ش‪1479 :‬؛ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ ﻧﯿﺰ در اﻟﺴﻨﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ش‪1258 :‬؛ ﻧﺴﺎﺋﯽ در‬
‫اﻟﮑﺒﺮي‪ ،‬ش‪11464 :‬؛ ﺑﺨﺎري در اﻷدب اﻟﻤﻔﺮد )‪(714‬؛ اﺑﻦ اﺑﯽ ﺷﯿﺒﻪ در اﻟﻤﺼﻨﻒ )‪(21/6‬؛ ﻃﯿﺎﻟﺴﯽ در‬
‫ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮد )‪(801‬؛ اﺑﻦ ﻣﺒﺎرك در اﻟﺰﻫﺪ )‪(1298‬؛ ﺑﺰار در ﻣﺴﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ )‪ (205/8‬ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻃﺮﯾﻖ از ذر‬
‫از ﯾﺴﯿﻊ اﻟﮑﻨﺪي از ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺮﻓﻮع‪.‬‬
 ‫‪555‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬

‫ﻣﺴﺄﻟﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺧﻮاﺳﺘﻪي اﻧﺴﺎن را ﺑﺮآورده ﺳﺎزد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬وﻋﺪهي‬
‫اﻻﻫﯽﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ و ﭘﺬﯾﺮش ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﺷﺮوﻃﯽ دارد‪:‬‬
‫‪ -1‬اﺧﻼص‪ :‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ‪ :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﭼﯿﺰ و ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﺑﺎ اﷲ‪ ‬ﺷﺮﯾﮏ ﻧﺴﺎزد ﯾﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را از روي‬
‫رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻋﺒﺎدت ﻧﮑﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺪﯾﻦﺧﺎﻃﺮ ﻋﻤﻠﯽ ﻋﺒﺎدي اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻓﻼن‪ ،‬ﺣﺎﺟﯽﺳﺖ ﯾﺎ ﻓﻼﻧﯽ ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪ اﺳﺖ ﯾﺎ ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬زﯾﺎد روزه ﻣﯽﮔﯿﺮد!‬
‫اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺖﻫﺎﯾﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﺑﺮﺑﺎد و ﺗﺒﺎه ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻟﺬا اﺧﻼص‬
‫در ﻋﺒﺎدت‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ ﻗﺒﻮل ﺷﺪن ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در دﻋﺎي ﻣﺴﺄﻟﺖ‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﺣﺴﺎس ﻧﯿﺎز ﺑﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﺪ و اﯾﻦ اﺣﺴﺎس را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از او ﺑﯽﻧﯿﺎز‬
‫اﺳﺖ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺑﻨﺪهاش را ﺑﺮآورده ﺳﺎزد‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺿﺮوريﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﺎ ﯾﺎ درﺧﻮاﺳﺖ اﻧﺴﺎن درﺧﻮاﺳﺘﯽ ﻣﺸﺮوع ﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﺎﻣﺸﺮوع را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد؛ اﮔﺮﭼﻪ دﻋﺎي ﭘﺪر و ﻣﺎدر در ﺣﻖّ‬
‫ﻓﺮزﻧﺪﺷﺎن ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ِين ‪﴾٥٥‬‬ ‫� ٗ� َو ُخ ۡف َي ًة ۚ إنَّ ُهۥ َ� ُ� ُّ‬
‫ِب ٱل ۡ ُم ۡع َتد َ‬ ‫ۡ ُ ْ َ َّ ُ‬
‫� ۡم تَ َ ُّ‬ ‫﴿ٱدعوا ر�‬
‫]اﻷﻋﺮاف‪[٥٥ :‬‬ ‫ِ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن را ﺑﺎ زاري و در ﻧﻬﺎن ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ او ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ از ﺣﺪ ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ‬
‫ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺣﺮاﻣﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻋﺎﯾﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ زﯾﺮا در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﺠﺎوزﮐﺎر ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و از ﺣﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن‬
‫ﭼﯿﺰي ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﮐﻪ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬دﻋﺎﯾﺶ ﺑﯽﻣﻮرد و ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻗﺒﻮل اﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﮕﺮدان‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﺗﺠﺎوز از ﺣﺪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﻃﻮر اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺳﺘﻢدﯾﺪهاي‬
‫ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﻋﺎﯾﺶ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﯽﮔﺮدد؛ از اﯾﻦرو ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﻣﺎدر در ﺣﻖّ ﭘﺴﺮش ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ﺧﻮﯾﺶ را دوﺳﺖ دارد‪ ،‬ﺑﯽﻣﻮرد اﺳﺖ و اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﭘﺪري‬
‫ﺑﺮاي ﭘﺴﺮش‪ -‬ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻓﺮاد ﻧﯿﮏ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﺸﺴﺖ و ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ دارد‪-‬‬
‫ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬دﻋﺎﯾﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﯾﮑﯽ از ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ‬
‫ﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺸﺮوع در ﭼﺎرﭼﻮب ﺷﺮﯾﻌﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﻪ درﺧﻮاﺳ ‪‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪556‬‬

‫ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺷﺮط اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش را از روي ﯾﻘﯿﻦ و ﺑﺎ‬
‫اﯾﻦ اﻃﻤﯿﻨﺎن و اﻣﯿﺪ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬دﻋﺎﯾﺶ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ ﻧﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺼﺪش ﺗﺠﺮﺑﻪ ﯾﺎ‬
‫آزﻣﺎﯾﺶ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ دﻋﺎﯾﺶ ﻗﺒﻮل ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟! زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﻫﺪﻓﯽ‬
‫دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ﻟﺬا ﺑﺎ ﯾﻘﯿﻦ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ‪ ‬دﻋﺎي ﺑﻨﺪهاش را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ و اﮔﺮ‬
‫دﻋﺎﯾﺘﺎن ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺷﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﻋﺎﯾﺘﺎن را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬
‫و ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ ﺷﺮط ﻗﺒﻮل ﺷﺪن دﻋﺎ‪ ،‬ﭘﺮﻫﯿﺰ از ﺣﺮام اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از‬
‫ﺣﺮامﺧﻮاري دوري ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا دﻋﺎي رﺑﺎﺧﻮار‪ ،‬ﮐﻼهﺑﺮدار و ﺣﻘﻪﺑﺎز و اﻣﺜﺎل اﯾﻦﻫﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫َّ َ َ‬ ‫َْ ُ‬ ‫ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إ َّن َ‬
‫اﷲ أ َم َﺮ‬ ‫ﺐ ﻻ �ﻘﺒَﻞ إِﻻ َﻃﻴِّﺒًﺎ‪َ ،‬و�ِن‬ ‫اﷲ َﻃﻴِّ ٌ‬
‫ِ‬
‫َ ُّ َ َّ َ َ ُ ْ ُ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫� ﺑ َﻤﺎ أَ َم َﺮ ﺑﻪ ال ْ ُﻤ ْﺮ َﺳﻠ َ‬‫ُْ ْ َ‬
‫ت َما‬ ‫َ‬
‫ِين َءامنوا �وا مِن َط ّيِ�ٰ ِ‬ ‫���ها ٱ�‬ ‫� َ� َﻘ َﺎل َ� َﻌﺎﻰﻟ‪ٰٓ ﴿ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫الﻤﺆ ِﻣ ِﻨ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ ُ ۡ َّ ُ َ ۡ ُ ُ َ‬ ‫ۡ ُ ْ َّ‬ ‫ۡ ُ‬
‫�� ُّ� َها‬‫ون ‪] ﴾١٧٢‬اﻟﺒﻘﺮة‪َ [١٧٢ :‬وﻗَﺎ َل َ� َﻌﺎﻰﻟ‪ٰٓ ﴿ :‬‬ ‫َر َزق َ�ٰ� ۡم َوٱشك ُروا ِ�ِ إِن كنتم إِياه �عبد‬
‫ُ‬ ‫ون َعل ‪ٞ‬‬ ‫ُّ ُ ُ ُ ُ ْ َ َّ ّ َ ٰ َ ۡ َ ُ ْ َ ٰ ً ّ َ َ ۡ َ ُ َ‬
‫ِيم ‪] ﴾٥١‬اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪َّ � [٥١ :‬ﻢ‬ ‫ت وٱ�ملوا �ل ِحاۖ إ ِ ِ� بِما �عمل‬ ‫ٱلرسل �وا مِن ٱلطيِ� ِ‬
‫ﺮﺒ َ� ُﻤ ُّﺪ ﻳَ َﺪﻳْﻪ إ َﻰﻟ َّ‬
‫الﺴ َﻤﺎ ِء ﻳَﺎ َر ِّب ﻳَﺎ َر ِّب َو َﻣ ْﻄ َﻌ ُﻤ ُﻪ َﺣ َﺮ ٌ‬ ‫َ‬
‫ﺚ أ ْ� َ َ‬ ‫َ‬
‫َ َ َ َّ ُ َ ُ ُ َّ َ َ ْ َ َ‬
‫ام‬ ‫ِ ِ‬ ‫ذﻛﺮ الﺮﺟﻞ ﻳ ِﻄﻴﻞ الﺴﻔﺮ أﺷﻌ‬
‫ُْ َ َ ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ َُُ َ َ ٌ َ َ َْ ُ ُ َ َ ٌ ُ‬
‫ﺎب ِﺬﻟلِﻚ؟«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬ﭘﺎك‬ ‫ام َوﻏ ِﺬ َي ﺑِﺎﺤﻟ َ َﺮامِ ﻓ�� �ﺴﺘﺠ‬ ‫ومﺮﺸ�ﻪ ﺣﺮام ومﻠبﺴﻪ ﺣﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﭘﺎﮐﯿﺰه را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬اﷲ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻫﻤﺎن دﺳﺘﻮري را داده ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‬
‫داده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫� ۡم َوٱ ۡشك ُروا ِ َّ�ِ إن ك ُ‬
‫نت ۡم إيَّاهُ‬ ‫ۡ‬
‫َ ّ َٰ َ َ َ َٰ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ ٰٓ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ ُ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ت ما رزق�‬‫﴿���ها ٱ�ِين ءامنوا �وا مِن طيِ� ِ‬
‫َ‬ ‫َۡ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٧٢ :‬‬ ‫�ع ُب ُدون ‪﴾١٧٢‬‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﮐﯿﺰهاي ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺒﺘﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﺷﮑﺮ اﷲ را ﺑﻪ ﺟﺎي‬
‫آورﯾﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺗﻨﻬﺎ او را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ََُۡ َ‬
‫ون َعل ‪ٞ‬‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬
‫ۡ ُ َ‬
‫ت َوٱ� َملوا � ٰل ًِحاۖ إ ِ ِ� بِما �عمل‬ ‫� َ� ُّ� َها ٱ ُّلر ُس ُل ُ�ُوا م َِن ٱ َّ َ‬
‫ْ‬
‫﴿ َ ٰٓ‬
‫ِيم ‪﴾٥١‬‬ ‫لط ّيِ�ٰ ِ‬
‫]اﳌﺆﻣﻨﻮن ‪[٥١ :‬‬
‫)دﺳﺘﻮر دادﯾﻢ‪ (:‬اي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان! از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﭘﺎﮐﯽ ﮐﻪ ﻧﺼﯿﺒﺘﺎن ﮐﺮدهاﯾﻢ‪ ،‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ و ﮐﺎرﻫﺎي‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﺪ؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻦ ﺑﻪ ﮐﺮدارﺗﺎن داﻧﺎ ﻫﺴﺘﻢ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1015 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

 ‫‪557‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬

‫ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهي ﺷﺨﺼﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺳﻔﺮي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﺮده و‬

‫ژوﻟﯿﺪهﻣﻮي و ﻏﺒﺎرآﻟﻮد اﺳﺖ؛ دﺳﺘﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي آﺳﻤﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﭘﺮوردﮔﺎر! در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ آب و ﻏﺬا و ﻟﺒﺎﺳﺶ‪ ،‬ﺣﺮام ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎ ﺣﺮام‪،‬‬
‫ﺗﻐﺬﯾﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ دﻋﺎي ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟« ﻫﺮﭼﻨﺪ دﻋﺎي ﻣﺴﺎﻓﺮِ‬
‫ﺧﺴﺘﻪ و ژوﻟﯿﺪهﻣﻮي ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺖ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺬﯾﺮش دﻋﺎي ﻣﺴﺎﻓﺮي را ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺣﺮام ﺗﻐﺬﯾﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﯿﺪ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪي اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫يب َد ۡع َوةَ ٱ َّ� ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََ َ‬
‫ك ع َِبادِي َ� ّ� فإ� قر ٌ‬
‫�بۖ أج ُ‬
‫اع إِذا د� ِن﴾ ]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٦ :‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ ِ‬ ‫﴿�ذا س�ل‬
‫و ﭼﻮن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﻣﻦ ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ‪) ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ( ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮑﻢ و درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه را‬
‫ﺑﺪانﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ ُ ُ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ َ ُ َ َ ۡ‬
‫�شِ ُف ُّ‬
‫]اﻟﻨﻤﻞ‪[ 62 :‬‬ ‫ٱلس ٓو َء﴾‬ ‫�يب ٱلمضطر إِذا د�ه و�‬ ‫﴿أمن ِ‬
‫آﯾﺎ )ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻬﺘﺮﻧﺪ ﯾﺎ( ذاﺗﯽ ﮐﻪ دﻋﺎي درﻣﺎﻧﺪه را آنﮔﺎه ﮐﻪ او را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ و ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺎﺑﺖ آن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ‬
‫آﯾﻪي ﮐﺮﯾﻤﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ََۡ ۡ َ ُ ْ‬
‫يب َد ۡع َو َة ٱ َّ� ِ‬
‫ُ‬
‫�بۖ أج ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ ََ َ‬
‫ك ع َِبادِي َ� ّ� فَإ� قَر ٌ‬
‫جيبوا‬
‫اع إِذا د� ِن� فليست ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫﴿�ذا س�ل‬
‫َ ۡ ُ ۡ ُ ْ َ َ َّ ُ ۡ َ ۡ ُ ُ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٦ :‬‬ ‫ِ� و�ؤمِنوا ِ� لعلهم يرشدون ‪﴾١٨٦‬‬
‫و ﭼﻮن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﻣﻦ ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ‪) ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ( ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮑﻢ و درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه را‬
‫ﺑﺪانﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﻣﻮرد ﺧﻄﺎب ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﻣﻦ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮑﻢ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﮕﻮ‪:‬‬
‫�ب﴾؛ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑﻢ‪ .‬ﻗُﺮب و ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺟﻼل و‬ ‫﴿فَإ ّ� قَر ٌ‬
‫ِِ ِ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪558‬‬

‫ﻋﻈﻤﺖ اوﺳﺖ و ﻧﺰدﯾﮑﯽِ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮاﺗﺮ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰيﺳﺖ؛ ﻓﺮاﺗﺮ‬
‫از آﺳﻤﺎنﻫﺎي ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ و ﻓﺮاﺗﺮ از ﻋﺮش؛ ﻟﺬا ﻧﺰدﯾﮑﯽِ ﻣﻮرد اﺷﺎره در اﯾﻦ آﯾﻪ‪،‬‬
‫ي ﺑﺰرگ و ﺑﯽﭘﺎﯾﺎﻧﺶ‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺟﻼل و ﻋﻈﻤﺖ اوﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو اﷲ‪ ‬ﺑﺎ ﻋ‪‬ﻠُﻮ و ﺑﺮﺗﺮ ِ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ذات اﻗﺪﺳﺶ ﻣﻨﺘﻬﯽﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺮﺗﺮي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ و در ﻧﺰدﯾﮑﯽاش‪،‬‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َّ َ ْ َ ُ َ ْ‬
‫ﺬﻟي ﺗﺪ ُﻋﻮﻧﻪ أﻗ َﺮب ِإﻰﻟ أ َﺣﺪ� ْﻢ‬
‫دور؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ روزي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﺑﻪ ﯾﺎراﻧﺶ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وا ِ‬
‫ْ ُُ َ َ َ َ ُ‬
‫ﺪ� ْﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آنﮐﻪ ﺷﻤﺎ او را ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ از‬ ‫اﺣﻠﺔ أﺣ‬
‫ِﻣﻦ �ﻨﻖ ر ِ‬
‫ﮔﺮدن ﺳﻮاريِ او ﻧﯿﺰ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ«؛ اﻣﺎ ﻓﺮاﺗﺮ از آﺳﻤﺎنﻫﺎﺳﺖ و آﺳﻤﺎنﻫﺎي‬
‫ﻫﻔﺖﮔﺎﻧﻪ و ﻫﻔﺖ ﻃﺒﻘﻪي زﻣﯿﻦ در دﺳﺘﺶ ﮐﻢﺗﺮ از ﯾﮏ داﻧﻪ ﺧﺮدل در دﺳﺖ ﻫﺮ ﯾﮏ‬
‫از ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬او‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺣﺎﻃﻪ دارد و ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ٌ‬ ‫َ ّ َ ّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ََ َ‬
‫﴿�ذا س�لك عِبادِي � ِ� فإ ِ ِ� ق ِر�ب﴾‪» :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﻣﻦ‬
‫ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪) ،‬ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ( ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮑﻢ«؛ اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﻧﺰدﯾﮑﯽ‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮑﯽِ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ و ﻗُﺮﺑﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي ﺟﻼل و ﻋﻈﻤﺖ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ‬
‫َ‬ ‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻧﺰد ﻣﺎ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از آﺳﻤﺎنﻫﺎﺳﺖ‪﴿ .‬أُج ُ‬
‫يب َد ۡع َوةَ ٱ َّ� ِ‬
‫اع إِذا‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫د َ� ِن﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه را ﺑﺪانﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻫﻤﯿﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﻋﺎي ﻫﺮ دﻋﺎﮐﻨﻨﺪهاي را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﺪق و‬
‫اﺧﻼص او را ﺑﺨﻮاﻧﺪ و ﺑﻪ او ﭘﻨﺎه ﺑﯿﺎورد ﯾﺎ ﺑﻪ او اﻇﻬﺎر ﻧﯿﺎز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ رﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺿﺮوريﺳﺖ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اداﻣﻪي اﯾﻦ آﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫ۡ ۡ ْ َ َّ‬ ‫ََۡ ۡ َ ُ ْ‬
‫يبوا ِ� َو�ُؤم ُِنوا ِ� ل َعل ُه ۡم يَ ۡرش ُدون ‪» : ﴾١٨٦‬ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﻢ را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ و ﺑﻪ‬‫ج‬‫﴿فليست ِ‬
‫ﻣﻦ اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ«‪.‬‬
‫ََۡ ۡ َ ُ ْ َُۡۡ ْ‬
‫�ؤم ُِنوا ِ�﴾ ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬آنﮔﺎه ﮐﻪ آﻧﺎن را ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﺧﻮﯾﺶ ﻓﺮﻣﺎن‬ ‫جيبوا ِ� و‬
‫﴿فليست ِ‬
‫دﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ؛ ﯾﮑﯽ از ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﷲ‪ ‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ‪ ،‬او را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬
‫َ َ َ َ ُّ ُ ُ ۡ ُ ٓ ۡ َ ۡ َ ُ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[٦٠ :‬‬ ‫ب ل� ۡم﴾‬ ‫ج‬‫و� أست ِ‬
‫﴿وقال ر��م ٱدع ِ‬
‫و ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮم‪.‬‬
 ‫‪559‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬
‫ۡ ۡ ْ‬
‫﴿ َو�ُؤم ُِنوا ِ�﴾ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ اﯾﻤﺎﻧﯽ راﺳﺘﯿﻦ ﺑﯿﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ و‬
‫ﻧﯿﺰ ﻫﯿﭻﮔﻮﻧﻪ ﺷﺮك و ﮐﻔﺮي در آن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﻋﺎ و ﻋﺒﺎدت‪ ‬آنﻫﺎ‬
‫َ َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َّ‬
‫را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪﴿ .‬ل َعل ُه ۡم يَ ۡرش ُدون ‪» :﴾١٨٦‬ﺗﺎ ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ«؛ ﴿ل َعل﴾ در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺮاي ﺑﯿﺎن‬
‫ﻋﻠﺖ اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﻣﻔﻬﻮم آﯾﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺮﻣﺎن اﷲ را‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ و ﺑﻪ او اﯾﻤﺎن ﺑﯿﺎورﯾﻢ ﺗﺎ در ﻫﻤﻪي ﮐﺎرﻫﺎﯾﻤﺎن‪ ،‬در ﻣﺴﯿﺮ رﺷﺪ و ﮐﻤﺎل ﺑﺎﺷﯿﻢ؛‬
‫اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از آﯾﺎﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ دﻋﺎي ﺗﻮأم ﺑﺎ اﯾﻤﺎن و اﺧﻼص ﺗﺸﻮﯾﻖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭼﻬﺎرﻣﯿﻦ آﯾﻪ را در اﯾﻦ ﺑﺎب ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َّ ُ ُ ۡ ُ ۡ َ َّ َ َ َ ُ َ َ ۡ‬
‫�شِ ُف ُّ‬
‫]اﻟﻨﻤﻞ‪[ ٦٢ :‬‬ ‫ٱلس ٓو َء﴾‬ ‫�يب ٱلمضطر إِذا د�ه و�‬ ‫﴿أمن ِ‬
‫آﯾﺎ )ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻬﺘﺮﻧﺪ ﯾﺎ( ذاﺗﯽ ﮐﻪ دﻋﺎي درﻣﺎﻧﺪه را آنﮔﺎه ﮐﻪ او را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؟‬
‫اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﺮاي ﻧﻔﯽ و اﻧﮑﺎر اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺟﺰ اﷲ‪ ‬دﻋﺎي درﻣﺎﻧﺪه را‬
‫اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬آري؛ اﷲ‪ ‬دﻋﺎي ﻫﺮ درﻣﺎﻧﺪهاي را‪ -‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ دﻋﺎي ﮐﺸﺘﯽﺷﮑﺴﺘﮕﺎن ﻃﻮﻓﺎنزده در درﯾﺎي ﻣﺘﻼﻃﻢ را ﺑﺪانﮔﺎه ﮐﻪ او را ﺑﺪون‬
‫ﺷﺮك و ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آﻧﺎن را ﻧﺠﺎت ﻣﯽدﻫﺪ‪:‬‬
‫�‬‫َ َ ُ ّ َ َ َ َّ َ َّ ٰ ُ ۡ َ ۡ َ ّ‬ ‫َ َ َ ُ َّ ۡ ‪ۡ ُ َ َّ ْ ُ َ َ َ ُّ َ ٞ‬‬
‫﴿�ذا غشِ يهم موج كٱلظل ِل دعوا ٱ� �ل ِِص� � ٱ�ِين فلما �ٮهم إِ� ٱل ِ‬
‫َ َ ٓ َّ ُ ُّ َ َّ َ ُ‬ ‫َ ۡ ُ ُّ ۡ َ ‪ۡ َ َ َ ٞ‬‬
‫� َ‬
‫]ﻟﻘﲈن‪[٣٢ :‬‬ ‫ح ُد �� ٰتِنا إِ� � ختارٖ كفورٖ ‪﴾٣٢‬‬ ‫ف ِمنهم مقت ِص ۚد وما‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻣﻮاج ﭘﺮﺗﻼﻃﻢ و ﮐﻮهآﺳﺎ ﺑﺮ آﻧﺎن ﺳﺎﯾﻪ اﻧﺪازد‪ ،‬اﷲ را ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ و در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ ﮐﻪ دﯾﻦ و ﻋﺒﺎدت را وﯾﮋهي او ﻣﯽداﻧﻨﺪ؛ و ﭼﻮن آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﺸﮑﯽ )ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ و(‬
‫ﻧﺠﺎﺗﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن راه اﻋﺘﺪال )و ﺗﻮﺣﯿﺪ( را در ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪ .‬و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ‬
‫ﭘﯿﻤﺎنﺷﮑﻨﺎنِ ﻧﺎﺳﭙﺎس‪ ،‬آﯾﺎت ﻣﺎ را اﻧﮑﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫وﻗﺘﯽ اﷲ‪ ‬دﻋﺎي درﻣﺎﻧﺪهي ﮐﺎﻓﺮ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ ،‬ﭘﺲ درﺑﺎرهي درﻣﺎﻧﺪهي ﻣﺆﻣﻦ ﭼﻪ‬
‫ﮔﻤﺎﻧﯽ ﺑﺎﯾﺪ داﺷﺖ؟ روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﻋﺎي درﻣﺎﻧﺪهي ﻣﺆﻣﻦ را از ﺑﺎب اوﻟﯽ‬
‫ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد‪ .‬ﺑﻪ ﯾﻘﯿﻦ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﺎي درﻣﺎﻧﺪه را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻏﯿﺮِ او ﮔﺎه‬
‫اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮔﺎه اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻧﺴﺎن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺣﺮﯾﻖ ﻣﯽﺷﻮد ﯾﺎ در‬
‫آﺳﺘﺎﻧﻪي ﺳﻘﻮط از ﻟﺒﻪي ﭘﺮﺗﮕﺎه ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد و ﻫﺮﭼﻪ ﮐﻤﮏ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪560‬‬

‫ﮐﻪ ﮐﻤﮑﺶ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ آنﮔﺎه ﮐﻪ از ﺳﺮ ﺑﯽﭼﺎرﮔﯽ و درﻣﺎﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬اﷲ‪ ‬را ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬دﻋﺎﯾﺘﺎن را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُّ َ َ ۡ َ ُ ُ ۡ ُ َ َ ٓ ۡ َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َّ ُ ُ ۡ ۡ‬
‫يب ٱل ُمض َط َّر إِذا د َ�هُ َو َ��شِ ف ٱلس ٓو َء و�جعل�م خلفا َء ٱ� ِ‬
‫�ض﴾‬ ‫�‬‫﴿أمن ِ‬
‫]اﻟﻨﻤﻞ‪[ ٦٢ :‬‬
‫آﯾﺎ )ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ ﺑﻬﺘﺮﻧﺪ ﯾﺎ( ذاﺗﯽ ﮐﻪ دﻋﺎي درﻣﺎﻧﺪه را آنﮔﺎه ﮐﻪ او را ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫و ﺳﺨﺘﯽ و ﮔﺮﻓﺘﺎري را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺷﻤﺎ را ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ )ﯾﮏدﯾﮕﺮ( در زﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؟‬
‫َّ‬ ‫َ َ‬
‫و ﺳﭙﺲ در اداﻣﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪﴿ :‬أءِ�ٰه‪َّ ٞ‬م َع ٱ�ِ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ‬
‫وﺟﻮد دارد؟« ﺑﺪون ﺷﮏ ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ‬وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ دﻋﺎي درﻣﺎﻧﺪه‬
‫را ﺑﺪانﮔﺎه ﮐﻪ او را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬رد‪‬ي آﺷﮑﺎر ﺑﺮ ادﻋﺎي ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎن اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﺖﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ آﻧﺎن ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و دﻋﺎ و درﺧﻮاﺳﺘﺸﺎن را ﺑﺮآورده‬
‫ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ادﻋﺎﯾﯽ ﭘﻮچ و ﺑﯽاﺳﺎس اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﮐﻪ ﺟﺰ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﻪﻓﺮﯾﺎد ﺑﺨﻮاﻧﯽ‪،‬‬
‫ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺻﺪا ﺑﺰﻧﯽ و ﺑﮕﻮﯾﯽ‪ :‬ﯾﺎ رﺳﻮلاﷲ! ﻧﺠﺎﺗﻢ ﺑﺪه ﯾﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎريام را‬
‫ﺑﺮﻃﺮف ﮐﻦ‪ ،‬ﻣﺸﺮك و ﮐﺎﻓﺮ ﺷﺪهاي و رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از ﺗﻮ ﺑﯿﺰار اﺳﺖ و اﮔﺮ زﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﭘﯿﮑﺎر ﻣﯽﮐﺮد؛ زﯾﺮا ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﯾﺪ اﷲ‪ ‬را ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ و ﻫﺮﮐﻪ ﺟﺰ اﷲ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َ َّ َ ۡ َ ُ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ۡ َ َ ُّ َّ َ ۡ ُ ْ‬
‫يب ُ� ٓۥ إ ِ ٰ� يَ ۡو ِم ٱلقِ َ�ٰ َمةِ َوه ۡم‬ ‫ج‬
‫ِ‬ ‫ت‬ ‫س‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ٱ‬ ‫ون‬
‫ِ‬ ‫د‬ ‫ِن‬
‫م‬ ‫﴿ومن أضل مِمن يدعوا‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫ٓ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ َ َّ ُ َ ُ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ُ ٓ‬
‫اس �نوا ل ُه ۡم أع َدا ٗء َو�نوا بِعِ َبادت ِ ِه ۡم‬ ‫َعن د َ�� ِ ِه ۡم � ٰفِلون ‪� ٥‬ذا ح ِ� ٱ�‬
‫َ‬
‫� ٰ ِفر َ‬
‫]اﻻﺣﻘﺎف‪[٦ ،٥ :‬‬ ‫�ن ‪﴾٦‬‬ ‫ِ‬
‫و ﻫﯿﭻﮐﺲ ﮔﻤﺮاهﺗﺮ از ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺟﺰ اﷲ را ﺑﻪﻓﺮﯾﺎد ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﻧﯿﺰ درﺧﻮاﺳﺘﺶ را ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﻨﺪ و آﻧﺎن )=ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ( از دﻋﺎ و درﺧﻮاﺳﺖ اﯾﺸﺎن‬
‫ﺑﯽﺧﺒﺮﻧﺪ‪ .‬و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﺒﻮدان ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬دﺷﻤﻦ اﯾﺸﺎن ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد‬
‫و ﻣﻨﮑ‪‬ﺮ ﻋﺒﺎدت اﯾﻦﻫﺎ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮔﺸﺖ‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آورده اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺑﺴﯿﺎري دﯾﮕﺮ از آﯾﺎت‬
‫ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﭼﺸﻢ‬
‫ﺑﻪﻫﻢزدﻧﯽ ﻫﻢ ﺧﻮدش را از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﺪاﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪561‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬
‫َ َُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ِّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫اﺪﻟ َﺎﻋ ُء ﻫ َﻮ اﻟ ِﻌﺒﺎدة «‪] .‬رواﯾﺖ‬
‫ﺎل‪ُّ » :‬‬ ‫�ﺸ�‪ $‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗ‬
‫ٍ‬ ‫ﺑﻦ‬
‫ﻌﻤﺎن ِ‬
‫ُّ‬
‫‪ -١٤٧٣‬وﻋ ِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻋﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ آﯾﺎﺗﯽ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ و اﻣﺮ ﺑﻪ آن‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ را در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا دﻻﯾﻞ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﺮﻋﯽ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد‪ ‬ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺳﻨﺖ‪ ،‬اﺟﻤﺎع‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻗﯿﺎس ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ دﻻﯾﻞ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫اﺣﮑﺎم ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽ را ﺑﺮ آن ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻮر ﻫﻤﮕﯽ اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ‬
‫اﺳﺖ؛ اﺻﻠﯽﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ‪ ،‬ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و اﮔﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري‬
‫از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دﺳﺘﻮر ﻧﻤﯽداد‪ ،‬آنﮔﺎه ﺳﻨﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ دﻟﯿﻞ و ﺣﺠﺖ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ‬
‫اﷲ‪ ‬اﺟﻤﺎع اﯾﻦ اﻣﺖ ﺑﺮ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ را ﻗﺮار ﻧﻤﯽداد و ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺪر ﻧﻤﯽﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‬
‫اﻣﺖ ﺑﺮ ﮔﻤﺮاﻫﯽ و ﺿﻼﻟﺘﯽ اﺟﻤﺎع ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت اﺟﻤﺎع ﻧﯿﺰ دﻟﯿﻠﯽ ﺷﺮﻋﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽآﻣﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دﻻﯾﻞ ﻗﺮآﻧﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻓﺮع ﯾﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪاي را ﮐﻪ درﺑﺎرهاش‬
‫ﻧﺼﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻫﻤﺎﻧﻨﺪش ﮐﻪ درﺑﺎرهي آن ﻧﺼﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻟﺤﺎق ﮐﺮد‬
‫و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﺒﺐ و ﻋﻠﺖ ﻣﺸﺨﺺ و ﻣﺸﺘﺮك اﯾﻦ دو ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ ،‬در ﻣﻮرد‬
‫ﻓﺮع ﯾﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ دﻻﯾﻞ ﻗﺮآﻧﯽ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﻮارد ﻣﺬﮐﻮر‪،‬‬
‫دﻟﯿﻠﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آن‪ ،‬اﺣﮑﺎم ﺷﺮﻋﯽ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬اﺑﺘﺪا آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ ذﮐﺮ ﮐﺮده و‬
‫ﭘﺲ از آن ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ در اﯾﻦﺑﺎره ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ‬
‫ﻧﻌﻤﺎن ﺑﻦ ﺑﺸﯿﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻋﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬دﻋﺎ ﺟﺰو‬
‫ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ؛ ﻓﺮﻣﻮدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ آنﺟﺎ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ ُّ ُ ُ ۡ ُ ٓ َ ۡ َ ۡ َ ُ ۡ َّ َّ َ َ ۡ َ ۡ ُ َ َ‬
‫�ون � ۡن ع َِباد ِ�‬‫جب ل� ۚم إِن ٱ�ِين �ستك ِ‬‫و� أست ِ‬ ‫﴿وقال ر��م ٱدع ِ‬
‫َ َۡ ُ ُ َ‬
‫ون َج َه َّن َم َداخِر َ‬
‫]ﻏﺎﻓﺮ‪[٦٠ :‬‬ ‫�ن ‪﴾٦٠‬‬ ‫ِ‬ ‫سيدخل‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪3407 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪3407 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ‬
‫اﻷدب اﻟﻤﻔﺮد‪ ،‬ش‪ 550 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪562‬‬

‫و ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮا ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺎ دﻋﺎي ﺷﻤﺎ را ﺑﭙﺬﯾﺮم‪ .‬ﺑﯽﺷﮏ آﻧﺎن ﮐﻪ از ﻋﺒﺎدت ﻣﻦ‬
‫ﺳﺮﮐﺸﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ زودي ﺧﻮار و ﺳﺮاﻓﮑﻨﺪه وارد دوزخ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺷﺪ‪.‬‬
‫َ‬ ‫َۡ َ ۡ ُ َ َ‬
‫�ون � ۡن ع َِباد ِ�﴾ و ﻧﻔﺮﻣﻮد‪» :‬عن د��«؛ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎن‬‫اﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪�﴿:‬ستك ِ‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ دﻋﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ؛ از آنرو ﮐﻪ وﻗﺘﯽ اﻧﺴﺎن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﭘﺮوردﮔﺎرش‬
‫را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل اﻻﻫﯽ اﻋﺘﺮاف ﻣﯽﮐﻨﺪ و اذﻋﺎن ﻣﯽدارد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ و ﻫﻤﻮﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﺎ و درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻨﺪهاش را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺑﺨﺸﺶ‬
‫و ﻋﻄﺎ را ﺑﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﻌﻤﺘﺶ را ﺑﻨﺪهاش ﺑﺎز ﺑﺪارد‪ ،‬ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻨﺪهي ﻋﺎﻗﻞ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻧﻤﯽﺑﺮد و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ‬را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧَﺪ؛ ﻫﯿﭻ ﭘﺎدﺷﺎه و ﻓﺮﻣﺎنرواﯾﯽ را‬
‫ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﺪ و از ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان و دوﺳﺘﺎن اﷲ‪ ‬ﻓﺮﯾﺎدﺧﻮاﻫﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺣﻘﯿﻘﺖ‪ ‬ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯽ‪ ،‬ﭘﺎداش ﻣﯽﯾﺎﺑﯽ؛ ﭼﻪ دﻋﺎﯾﺖ‬
‫ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﭼﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪات ﺑﺮآورده ﻧﮕﺮدد؛ زﯾﺮا ﺑﺎ دﻋﺎ و اﻇﻬﺎر ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه‪ ‬اﷲ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﮐﺮدهاي‪ .‬آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﺑﺮ ﻣﻦ رﺣﻢ‬
‫ﻓﺮﻣﺎ؛ ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻦ«‪ ،‬ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﻋﺒﺎدتﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮ را ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و اﺟﺮ و ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﺮاي ﺗﻮ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
‫ََ ُ َ‬ ‫َ ْ َ ُّ َ َ َ َ ُّ َ‬ ‫َ َ ْ َ َ ُ ُ‬
‫اﺪﻟﺎﻋءِ‪َ ،‬و�ﺪع ﻣﺎ‬ ‫ﺤﺐ اﺠﻟﻮاﻣِﻊ ﻣِﻦ‬
‫‪ -١٤٧٤‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ& ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﺴﺘ ِ‬
‫َ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ِﺳ َﻮى ذل ِﻚ‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺟﯿ‪‬ﺪ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﻋﺎﻫﺎي ﺟﺎﻣﻊ را دوﺳﺖ داﺷﺖ و ﺟﺰ آن‬
‫را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ُّ ْ َ َ َ َ ً‬ ‫َ‬ ‫أ�ﺮﺜ دﺎﻋءِ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫اﺪﻟ�ﻴﺎ ﺣﺴﻨﺔ‪َ ،‬و ِ�‬ ‫ﻲﺒ‪» :‬ا�َّ آﺗ ِﻨﺎ ﻲﻓ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ن‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛ‬ ‫‪ -١٤٧٥‬وﻋﻦ ٍ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ًَ َ َ‬
‫ﺎر«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺧﺮة ِ ﺣﺴﻨﺔ‪ ،‬وﻗ ِﻨﺎ ﻋﺬاب اﻨﻟ ِ‬
‫اﻵ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4949 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1332 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6389 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2690 :‬‬
 ‫‪563‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬
‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َْ ُ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َ ٌََ َ‬
‫مﺴﻠﻢ ِﻲﻓ رواﻳﺘ ِﻪ ﻗﺎل‪َ :‬و�ن أ�ﺲ إ ِذا أراد أن ﻳﺪﻋ َﻮ ﺑِﺪﻋ َﻮ ٍة دﺎﻋ ﺑِﻬﺎ‪َ ،‬و�ِذا أراد أن‬‫ٌ‬ ‫زاد‬
‫َْ َُ ُ َ َ َ َ‬
‫ﻳﺪﻋﻮ ﺑِﺪﺎﻋ ٍء دﺎﻋ ﺑِﻬﺎ �ِﻴ ِﻪ‪.‬‬
‫َ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ دﻋﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ آﺗِﻨﺎ‬
‫ﺎر«‪.‬‬ ‫اﺪﻟ ْ�ﻴَﺎ َﺣ َﺴﻨَ ًﺔ‪َ ،‬و� ِ َ َ َ َ ً َ َ َ َ َ َّ‬ ‫ﻲﻓ ُّ‬
‫اﻵﺧﺮ ِة ﺣﺴﻨﺔ‪ ،‬وﻗِﻨﺎ ﻋﺬاب اﻨﻟ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﺴﻠﻢ در رواﯾﺘﺶ اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﻫﺮ دﻋﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت دﻋﺎﯾﯽ‬
‫را ﻫﻢ در دﻋﺎﯾﺶ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‪ ،‬اﺣﺎدﯾﺜﯽ آورده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن‬
‫ﮐﻪ ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﻋﺎﻫﺎي ﺟﺎﻣﻊ را دوﺳﺖ داﺷﺖ و ﺟﺰ آن را ﺗﺮك‬
‫ﻣﯽﮐﺮد«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ را اﻧﺘﺨﺎب ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﻌﻤﻮﻻً‬
‫ﺑﻪ دﻋﺎﻫﺎي ﺟﺰﺋﯽ ﻧﻤﯽﭘﺮداﺧﺖ؛ زﯾﺮا دﻋﺎي ﺟﺎﻣﻊ و ﻓﺮاﮔﯿﺮ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﮐﻪ او را وارد ﺑﻬﺸﺖ‬
‫ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﺮا وارد ﺑﻬﺸﺖ ﺑﮕﺮدان« و دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻦ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﯾﺎ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺑﻬﺸﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ در ﺑﻬﺸﺖ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن از آن ﺑﯽﺧﺒﺮ اﺳﺖ و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﺑﻬﺸﺖ و ﺑﯿﺎن ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺧﻮاﺳﺘﻪاش‬
‫ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬اﻧﮕﺎر ﮐﻪ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي ﺑﻬﺸﺘﯽ را در ﺟﺰﺋﯽﮔﻮﯾﯽِ ﺧﻮد ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ؛ وﻟﯽ‬
‫اﮔﺮ دﻋﺎﯾﺶ ﺟﺎﻣﻊ و ﮐﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﺮاﮔﯿﺮﺗﺮ و زﯾﺒﺎﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﮑﺮار دﻋﺎ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﻣﻮاردي ﯾﮏ دﻋﺎ را ﺳﻪ‬
‫ﺑﺎر ﺗﮑﺮار ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در دﻋﺎﻫﺎﯾﺶ‬
‫ٗ‬ ‫ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬
‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎي ﻗﺮآﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‪َ ﴿ :‬ر َّ� َنا َءات َِنا ِ� ٱ ُّ�� َيا َح َس َنة َو ِ� ٱ�خ َِرة ِ َح َس َنة َوق َِنا‬
‫اب ٱ�َّارِ ‪] ﴾٢٠١‬اﻟﺒﻘﺮة‪ [٢٠١ :‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬در دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﯿﮑﯽ ﻋﻄﺎ ﻓﺮﻣﺎ و در آﺧﺮت ﻧﯿﺰ ﻧﯿﮑﯽ ﺑﺪه‬ ‫َع َذ َ‬
‫ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬
‫و ﻣﺎ را از ﻋﺬاب آﺗﺶ ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺪار«‪َ ﴿ .‬ر َّ� َنا َءات َِنا ِ� ٱ ُّ�� َيا َح َس َنة﴾ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي‬
‫دﻧﯿﺎ از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬ﻫﻤﺴﺮ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‪ ،‬ﺳﻮاريِ ﺧﻮب‪ ،‬ﻣﺴﮑﻦِ راﺣﺖ و دﯾﮕﺮ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي دﻧﯿﺎ‬
‫ٗ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﴿ َو ِ� ٱ�خ َِرة ِ َح َس َنة﴾ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﻪي ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي آﺧﺮت را در ﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬
‫ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎبِ آﺳﺎن‪ ،‬درﯾﺎﻓﺖ ﻧﺎﻣﻪي اﻋﻤﺎل ﺑﺎ دﺳﺖ راﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﻮر آﺳﺎن و راﺣﺖ از‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪564‬‬

‫ﭘ‪‬ﻞ ﺻﺮاط‪ ،‬ﻧﻮﺷﯿﺪن از ﺣﻮض ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬و ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ و دﯾﮕﺮ ﺧﻮﺑﯽﻫﺎي آﺧﺮت‪.‬‬
‫اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺟﺎﻣﻊﺗﺮﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ و ﺑﻠﮑﻪ از ﻫﻤﻪي دﻋﺎﻫﺎ ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ اﺳﺖ و اﻧﺲ‪‬‬
‫ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﻫﺮﮔﺎه دﻋﺎي دﯾﮕﺮي ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻧﯿﺰ در‬
‫دﻋﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽآورد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬آن ﺑﺰرﮔﻮار اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻫﺮﮔﺰ ﺗﺮك ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ اﯾﻦ دﻋﺎﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻋﺎي ﺟﺎﻣﻊ و ﮐﺎﻣﻞ‪،‬‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﭘﺎﯾﺎن ﻃﻮاف اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و در ﻫﺮ د‪‬و‪‬رِ‬
‫ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬
‫ﻃﻮاف در ﻣﯿﺎن »رﮐﻦ ﯾﻤﺎﻧﯽ« و »ﺣﺠﺮاﻻﺳﻮد« ﻣﯽﮔﻔﺖ‪َ ﴿ :‬ر َّ� َنا َءات َِنا ِ� ٱ ُّ�� َيا َح َس َنة‬
‫َو� ٱ�خ َِرة ِ َح َس َن ٗة َوق َِنا َع َذ َ‬
‫اب ٱ�َّارِ﴾‪.‬‬ ‫ِ‬
‫***‬
‫َ‬ ‫ِّ ْ ُ َ ُ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ُ ُ‬
‫� إ� أﺳﺄلﻚ الﻬﺪى‪ ،‬واﺘﻟُّﻰﻘ‪،‬‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن �ﻘﻮل‪» :‬ا َّ‬ ‫‪ -١٤٧٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬أن اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬
‫واﻟﻌﻔﺎف ‪ ،‬واﻟ ِﻐ�«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ِّ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ -‬ﻣﻌﻤﻮﻻً‪ -‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ إ�‬
‫ََ َ‬ ‫ُّ َ‬ ‫ْ ُ َ ُ َ‬
‫واﻟﻌﻔﺎف‪ ،‬واﻟ ِﻐ َ�«‪.‬‬ ‫واﺘﻟﻰﻘ‪،‬‬ ‫الﻬﺪى‪،‬‬ ‫أﺳﺄلﻚ‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب آورده اﺳﺖ؛ ﺣﺪﯾﺜﯽ‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ -‬ﻣﻌﻤﻮﻻً‪ -‬اﯾﻦ دﻋﺎ را‬
‫ََ َ‬ ‫ُّ َ‬ ‫ِّ ْ ُ َ ُ َ‬
‫واﻟﻌﻔﺎف‪ ،‬واﻟ ِﻐ َ�«‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦ دﻋﺎ ﭼﻬﺎر‬ ‫واﺘﻟﻰﻘ‪،‬‬ ‫الﻬﺪى‪،‬‬ ‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ إ� أﺳﺄلﻚ‬
‫ِّ ْ ُ َ‬
‫الﻬ َﺪى«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﻦ از ﺗﻮ ﻫﺪاﯾﺖ‬ ‫ﻚ ُ‬ ‫درﺧﻮاﺳﺖ داﺷﺖ‪» :‬ا�َّ إ� أﺳﺄل‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ«‪ .‬ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳﺖ و ﺑﺮ دو ﻧﻮع ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬
‫ﻫﺪاﯾﺖ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬و ﻫﺪاﯾﺖ ﻋﻤﻠﯽ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦ دو ﻧﻮع ﻫﺪاﯾﺖ را ﺑﺎ ﻧﺎم ﻫﺪاﯾﺖ‬
‫دﻻﻟﺖ و ﻫﺪاﯾﺖ ﺗﻮﻓﯿﻖ ذﮐﺮ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﻫﺪاﯾﺖ دﻻﻟﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ راه راﺳﺖ‬
‫رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻫﺪاﯾﺖ ﻋﻠﻤﯽﺳﺖ؛ و ﻫﺪاﯾﺖ ﺗﻮﻓﯿﻖ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﺗﻮﻓﯿﻖ‬
‫ﻋﻤﻞ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻫﺪاﯾﺖ‪ ‬ﻋﻤﻠﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از ﭘﺮوردﮔﺎرش‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2721 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 72‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪565‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬

‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ از او دو ﭼﯿﺰ ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ :‬از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ او ﻋﻠﻢ و داﻧﺶ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ او ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻋﻤﻞ ﺑﺪﻫﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ َ ّ‬
‫لص َ� ٰ َط ٱل ُم ۡس َت ِقي َم﴾ ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﺎ را ﺑﻪ راه راﺳﺖ‬
‫در ﺳﻮرهي »ﻓﺎﺗﺤﻪ« آﻣﺪه اﺳﺖ‪﴿ :‬ٱهدِنا ٱ ِ‬
‫و ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﻔﺮﻣﺎ و ﺗﻮﻓﯿﻘﻤﺎن ﺑﺪه ﮐﻪ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم دﻫﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﺮدم‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آﻧﺎن ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ داده اﺳﺖ و آﻧﺎن اﻫﻞ ﻋﻤﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ دﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﻫﻢ از ﻋﻠﻢ ﻣﺤﺮوم ﺷﺪهاﻧﺪ و ﻫﻢ از ﻋﻤﻞ‪.‬‬
‫ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻋﻤﻞ ﺑﺎز ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫و ﮔﺮوﻫﯽ ﮐﻪ ﺑﺪون ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﮔﻤﺮاه ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮔﺮوه‪ ،‬دﺳﺘﻪي ﻧﺨﺴﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ را ﺑﺎ ﻫﻢ دارﻧﺪ؛ و اﯾﻦ‪ ،‬در‬
‫لص َ� ٰ َط ٱل ۡ ُم ۡس َتقِ َ‬
‫يم﴾؛‬ ‫ۡ َ ّ‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ‪ .‬ﯾﺎ در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪﴿:‬ٱهدِنا ٱ ِ‬
‫ُّ َ‬
‫وا��«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬و از ﺗﻮ ﺗﻘﻮا و‬ ‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻋﻠﻢ و آﮔﺎﻫﯽ و ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻋﻤﻞ ﺑﺪه‪» .‬‬
‫ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ‪ .‬ﺗﻘﻮا‪ ،‬واژهاي ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي اﻻﻫﯽ و ﭘﺮﻫﯿﺰ از‬
‫ﻧﻮاﻫﯽِ او را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺗﻘﻮا ﻫﻢﺧﺎﻧﻮادهي واژهي »وﻗﺎﯾﻪ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬
‫ﺣﻔﻆ و ﻧﮕﻬﺪاريﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﭼﯿﺰي ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را از ﻋﺬاب اﻻﻫﯽ ﻣﯽرﻫﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺠﺎم اواﻣﺮ‬
‫اﻻﻫﯽ و دوري از ﻧﻮاﻫﯽِ اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ََ َ‬
‫واﻟﻌﻔﺎف«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻋﻔﺖ و ﭘﺎكداﻣﻨﯽ و ﺷﺎﻣﻞ اﻧﻮاع زﻧﺎ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬زﻧﺎي ﭼﺸﻢ ﯾﺎ‬ ‫»‬
‫ﭼﺸﻢﭼﺮاﻧﯽ‪ ،‬زﻧﺎي دﺳﺖ زدن‪ ،‬زﻧﺎي ﺷﺮﻣﮕﺎه و زﻧﺎي ﺷﻨﯿﺪن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎ را از‬
‫اﻧﻮاع اﯾﻦ ﭘﻠﯿﺪيﻫﺎ ﻣﺼﻮن ﺑﺪارد؛ زﯾﺮا زﻧﺎ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ و زﺷﺖﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎرﻫﺎﺳﺖ؛ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ ُ ْ ّ َ ٰٓ َّ ُ َ َ َ َ ٗ َ َ ٓ َ َ ٗ‬
‫]اﻹﴎاء‪[٣٢ :‬‬ ‫حشة وساء سبِي� ‪﴾٣٢‬‬ ‫لز� ۖ إِنهۥ �ن � ٰ ِ‬
‫﴿و� �قر�وا ٱ ِ‬
‫و ﺑﻪ زﻧﺎ ﻧﺰدﯾﮏ ﻧﺸﻮﯾﺪ؛ ﺑﯽﮔﻤﺎن زﻧﺎ‪ ،‬ﮐﺎر ﺑﺴﯿﺎر زﺷﺖ و راه ﺑﺪ و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪيﺳﺖ‪.‬‬
‫زﻧﺎ‪ ،‬ﻓﺴﺎد اﺧﻼﻗﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﺒﺎﻫﯽِ ﻗﻠﻮب و ادﯾﺎن و ﻧﯿﺰ ﺧﺮاب ﺷﺪن ﻧَﺴ‪‬ﺐ و‬
‫ﺗﺒﺎر اﻧﺴﺎنﻫﺎ را در ﭘﯽ دارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪566‬‬

‫و »اﻟ ِﻐ َ�«‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎزي از ﺧَﻠﻖ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺮدم‬
‫دارﻧﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﺑﯽﻧﯿﺎزي ﮐﻨﺪ و ﺑﻪ آنﭼﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ -‬ﮐﻢ ﯾﺎ زﯾﺎد‪ ،-‬ﻗﺎﻧﻊ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻗﻨﺎﻋﺖ ﮔﻨﺞ ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮيﺳﺖ‪ .‬ﭼﻪﺑﺴﯿﺎر ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺎل و ﺛﺮوت‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ آنﻫﺎ ارزاﻧﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ آنﻗﺪر ﻣﺎلدوﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره اﺣﺴﺎس‬
‫ﻓﻘﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! وﻗﺘﯽ از اﷲ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﯽﻧﯿﺎزي ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ از او ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻗﻨﺎﻋﺖ ﺑﺪﻫﺪ ﺗﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن ﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم داده اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﺑﯽﻧﯿﺎزي‬
‫ﮐﻨﯿﻢ؛ اﯾﻦ درﺧﻮاﺳﺖ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺨﺸﺶ و‬
‫ﻋﻄﺎي ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻣﺎ را از دﯾﮕﺮان ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ‬
‫ِّ‬
‫ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ ﻣﻮارد ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ را از اﷲ‪ ‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ و ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ا�َّ إ�‬
‫ََ َ‬ ‫ُّ َ‬ ‫ْ ُ َ ُ َ‬
‫واﻟﻌﻔﺎف‪ ،‬واﻟ ِﻐ َ�«‪.‬‬ ‫واﺘﻟﻰﻘ‪،‬‬ ‫الﻬﺪى‪،‬‬ ‫أﺳﺄلﻚ‬
‫***‬
‫َّ َ َ ُ َّ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ َ َ َّ ُ ُ َ ْ َ َّ‬
‫أم َﺮهُ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬الﺼﻼة �ﻢ‬ ‫أﺳﻠ َﻢ َﻋﻠ َﻤ ُﻪ اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫‪ -١٤٧٧‬وﻋﻦ ﻃﺎرق ﺑﻦ أﺷﻴﻢ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن الﺮﺟﻞ إِذا‬
‫ِ َ ْ ُْ‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ َْ َُ‬
‫ﺎت‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‪َ ،‬و ْارﻤﺣ ِ�‪َ ،‬واﻫ ِﺪ�‪َ ،‬و َﺎﻋﻓ ِ�‪ ،‬وارزﻗ ِ�«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫أن ﻳﺪﻋﻮ ﺑِﻬﺆﻻءِ الﻠﻜِﻤ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ََْ ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ٌ َ‬ ‫ﻃﺎرق‪� :‬ﻧَّﻪ َﺳ ِﻤ َﻊ اﻨﻟَّ َّ‬
‫ﻲﺒ‪َ ‬وأﺗﺎهُ َرﺟﻞ �ﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲِ ﻛﻴﻒ أﻗﻮل‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ ﻪﻟ ﻋﻦ‬
‫َ ََْ ُ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ُْ‬ ‫َ َْْ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ ْ َ ُ ِّ َ َ‬
‫� أﺳﺄل َر�؟ ﻗﺎل‪» :‬ﻗﻞ‪ :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‪ ،‬وارﻤﺣ ِ�‪ ،‬وﺎﻋﻓ ِ�‪ ،‬وارزﻗ ِ�‪ ،‬ﻓﺈن ﻫﺆﻻءِ ﺠﺗﻤﻊ لﻚ‬ ‫ﺣ‬
‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ُ َ َ‬
‫ﺧ َﺮﺗﻚ«‪.‬‬‫د�ﻴﺎك َوآ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻃﺎرق ﺑﻦ اﺷْﯿ‪‬ﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ او‬
‫ْ‬
‫آﻣﻮزش ﻣﯽداد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‪،‬‬
‫َ ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َْ‬
‫ار ُزﻗ ِ�«‪.‬‬‫ارﻤﺣْ ِ�‪َ ،‬واﻫ ِﺪ�‪َ ،‬و َﺎﻋﻓِ�‪ ،‬و‬‫و‬
‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺎرق‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫آﻣﺪ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﭘﺮوردﮔﺎرم ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫ْ ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ‬
‫وار ُزﻗ ِ� ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت‬ ‫ارﻤﺣْ ِ�‪َ ،‬و َﺎﻋﻓِ�‪،‬‬‫ﺑﮕﻮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‪ ،‬و‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي دﻧﯿﺎ و آﺧﺮﺗﺖ را ﺑﺮاي ﺗﻮ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽآورد«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2697 :‬‬

 ‫‪567‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اداﻣﻪي اﯾﻦ ﺑﺎب‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺎرق ﺑﻦ‬
‫اﺷْﯿ‪‬ﻢ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ او آﻣﻮزش ﻣﯽداد«؛ زﯾﺮا‬
‫ﻧﻤﺎز ﻣﻬﻢ ﺗﺮﯾﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم ﭘﺲ از ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ اﺳﺖ‪ .‬ارﮐﺎن اﺳﻼم ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪ :‬ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ‪-‬‬
‫ً‬ ‫َّ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮔﻔﺘﻦِ أﺷﻬﺪ أن ﻻاﻪﻟاﻻ اﷲ وأن �ﻤﺪا رﺳﻮلاﷲ‪ ،-‬اﻗﺎﻣﻪي ﻧﻤﺎز‪ ،‬دادن زﮐﺎت‪،‬‬
‫روزهي رﻣﻀﺎن و ﺣﺞ ﺑﯿﺖاﷲاﻟﺤﺮام‪ .‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ رﮐﻦ اﺳﻼم ﭘﺲ از‬
‫ﺷﻬﺎدﺗﯿﻦ‪ ،‬ﻧﻤﺎز اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺬا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﺎزهﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ آﻣﻮزش ﻣﯽداد و‬
‫ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ‬
‫ارﻤﺣْ ِ�‪َ ،‬واﻫ ِﺪ�‪،‬‬ ‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ او ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‪ ،‬و‬
‫َ ْ ْ‬
‫ار ُزﻗ ِ�«‪ .‬اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ ﭘﻨﺞ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻫﺮ‬ ‫َو َﺎﻋﻓِ�‪ ،‬و‬
‫ﺗﺎزهﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ آﻣﻮزش ﻣﯽداد‪.‬‬
‫ْ‬
‫»ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ« ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﻢ را ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﮐﺎﻓﺮ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ را ﻣﯽآﻣﺮزد؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ْ ۡ َ َ َّ َ ۡ َ َ‬ ‫ُ ّ َّ َ َ َ ْ‬
‫]اﻷﻧﻔﺎل‪[٣٨ :‬‬ ‫ِين �ف ُر ٓوا إِن يَنت ُهوا ُ�غف ۡر ل ُهم ما قد َسلف ‪﴾٣٨‬‬‫﴿قل ل ِ�‬
‫ﺑﻪ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ )از ﮐﻔﺮ( ﺑﺎز آﯾﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن اداﻣﻪ دارد و ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﭘﺲ از ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺷﺪن ﺑﺎﯾﺪ از اﷲ‪ ‬آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن‪ ،‬از ﮔﻨﺎه ﺗُﻬﯽ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َّ ٌ َ َ ْ ُ ْ‬
‫اﺨﻟ َ َّﻄﺎ� َ‬ ‫ُ ُّ‬
‫اﺘﻟ َّﻮاﺑُﻮن«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﻤﻪي‬
‫� َّ‬ ‫ِ‬ ‫ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﻞﻛ ﺑَ ِ� آدم ﺧﻄﺎء‪ ،‬وﺧ�‬
‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺧﻄﺎﮐﺎرﻧﺪ و ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺧﻄﺎﮐﺎران‪ ،‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ«‪.‬‬
‫َ َْ‬
‫ارﻤﺣْ ِ�«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮ ﻣﻦ رﺣﻢ ﺑﻔﺮﻣﺎ« و رﺣﻤﺘﺖ را ﺑﺮ ﻣﻦ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﮕﺮدان‪ .‬ﻟﺬا اﯾﻦ دﻋﺎ‬ ‫»و‬
‫ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞِ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﻃﻠﺐ رﺣﻤﺖ؛ درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎي رﻫﺎﯾﯽ از ﺑﺪيﻫﺎ و ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از ﮔﻨﺎﻫﺎن و ﻣﺠﺎزات آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬و ﻃﻠﺐ‬
‫رﺣﻤﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎي دلﺧﻮاﻫﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا رﺳﺘﮕﺎري دو‬
‫ﺑ‪‬ﻌﺪ دارد‪ :‬رﻫﺎﯾﯽ از ﺑﺪيﻫﺎ و اﻣﻮر ﻧﺎﮔﻮار‪ ،‬و دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ اﻫﺪاف و ﺧﻮاﺳﺘﻨﯽﻫﺎ‪.‬‬
‫ْ‬
‫» َواﻫ ِﺪ�«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻣﺮا ﻫﺪاﯾﺖ ﮐﻦ«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻋﻠﻢ و‬

‫)‪ (1‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪] .‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺷﺮح ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .87‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪568‬‬

‫آﮔﺎﻫﯽ و ﺗﻮﻓﯿﻖِ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫» َو َﺎﻋﻓِ�«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﺗﻮ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺮا از ﻫﻤﻪي اﻣﺮاض ﻋﺎﻓﯿﺖ ﺑﺒﺨﺸﯽ‪ .‬اﻣﺮاض‬
‫ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ‪ :‬اﻣﺮاض ﻗﻠﺒﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻔﺎق و رﯾﺎ‪ ،‬و ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﺟﺴﻤﯽ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫درﺑﺎرهي اﻣﺮاض ﻗﻠﺒﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ ‪ٗ ُ َّ ُ ُ َ َ َ ٞ‬‬ ‫ُُ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٠ :‬‬ ‫� َم َرضا﴾‬ ‫﴿ ِ� قلو� ِ ِهم مرض فزادهم ٱ‬
‫در دلﻫﺎﯾﺸـﺎن‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎريِ )ﻧﻔﺎق( وﺟﻮد دارد؛ ﭘﺲ اﷲ ﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎرﯾﺸﺎن اﻓﺰود‪.‬‬
‫ﻟﺬا وﻗﺘﯽ از اﷲ‪ ‬ﻋﺎﻓﯿﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ‪ ،‬ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻼﻣﺘﯽ و ﺗﻦدرﺳﺘﯽﺳﺖ و ﻫﻢ‬
‫ﺷﺎﻣﻞ اﻣﺮاض ﻗﻠﺒﯽ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ اﻣﺮاض ﻗﻠﺒﯽ‪ ،‬ﺑﻪﻣﺮاﺗﺐ ﺑﺪﺗﺮ و ﺷﺪﯾﺪﺗﺮ از ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي‬
‫ﺟﺴﻤﯽﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﺟﺴﻤﯽ ﺷﮑﯿﺒﺎﯾﯽ ورزد و ﺑﻪ اﺟﺮ و‬
‫ﺛﻮاب اﻻﻫﯽ اﻣﯿﺪوار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎرياش ﮐﻔﺎرهي ﮔﻨﺎﻫﺎن اوﺳﺖ و ﺑﺮ درﺟﺎﺗﺶ در ﻧﺰد‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ و ﻧﻬﺎﯾﺘﺶ ﻣﺮگ اﺳﺖ؛ و ﻣﺮگ‪ ،‬ﻓﺮﺟﺎم ﻫﺮ ﻣﻮﺟﻮد زﻧﺪهايﺳﺖ‪.‬‬
‫وﻟﯽ اﻣﺮاض ﻗﻠﺒﯽ‪ ،‬ﺗﺒﺎﻫﯽ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را در ﭘﯽ دارد؛ زﯾﺮا ﻗﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎريِ ﺷﮏ‬
‫و ﺗﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻧﻔﺎق و رﯾﺎ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎريِ ﺑﯽرﻏﺒﺘﯽ ﺑﻪ آﻣﻮزهﻫﺎي دﯾﻨﯽ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺮضِ دﺷﻤﻨﯽ‬
‫ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن اﻻﻫﯽ و اﻣﺜﺎل آن ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺷﺪه‪ ،‬دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﭼﻨﯿﻦ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺗﺒﺎه ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ؛ از‬
‫اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻨﮕﺎم درﺧﻮاﺳﺖ ﻋﺎﻓﯿﺖ از اﷲ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‬
‫ﮐﻪ از او ﻫﻢ ﻋﺎﻓﯿﺖ ﺟﺴﻤﯽ و ﺗﻦدرﺳﺘﯽ را درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و ﻫﻢ ﺳﻼﻣﺘﯽ از اﻣﺮاض‬
‫ﻗﻠﺒﯽ را‪ .‬ﻣﺤﻮر اﻣﺮاض ﻗﻠﺐ‪ ،‬ﺷﮏ و ﺗﺮدﯾﺪ و ﻧﯿﺰ ﺷﺮك و ﺷﻬﻮت اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﻟﻔﻆ دﯾﮕﺮي ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬آورده‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺮدي ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪ و ﻋﺮض‬
‫ﮐﺮد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﭘﺮوردﮔﺎرم ﭼﯿﺰي ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﮕﻮﯾﻢ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ْ ْ‬ ‫َ َْ‬ ‫ْ‬
‫وار ُزﻗ ِ�«‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﯾﻦ دﻋﺎي‬ ‫ارﻤﺣْ ِ�‪َ ،‬و َﺎﻋﻓِ�‪،‬‬‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‪ ،‬و‬
‫ﻧﺒﻮي را ﻓﺮاﺑﮕﯿﺮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﻪ اﻣﺘﺶ و ﺑﻪ ﻫﺮ ﺗﺎزهﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ آﻣﻮزش‬
‫ْ ْ‬
‫ار ُزﻗ ِ�«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪيﻫﺎي ﺟﺴﻤﯽام از ﻗﺒﯿﻞ‪ :‬آب و ﻏﺬا‪ ،‬و ﻟﺒﺎس و ﻣﺴﮑﻦ و‬ ‫ﻣﯽداد‪» .‬‬
‫اﻣﺜﺎل آن را ﺑﺮآورده ﺳﺎز و ﻧﯿﺰ روزيِ ﻗﻠﺒﻢ را ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻠﻢ ﺳﻮدﻣﻨﺪ و ﻋﻤﻞ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ ﮐﻦ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ رزق و روزي ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ :‬رزﻗﯽ ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻪي ﺣﯿﺎت‬
‫ﺑﺪن اﺳﺖ و رزﻗﯽ ﮐﻪ ﺣﯿﺎت ﻗﻠﺐ ﯾﺎ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ دﯾﻨﯽ و اﯾﻤﺎﻧﯽِ اﻧﺴﺎن را در ﭘﯽ دارد و‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻧﻮع روزي را از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
 ‫‪569‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬
‫ُ َ ِّ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺮﺼف‬ ‫‪ -١٤٧٨‬وﻋﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ اﻟﻌﺎص‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ا�َّ م‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ ِّ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ ُ‬
‫ﺮﺻف ﻗﻠﻮ�ﻨﺎ ﻰﻠﻋ ﻃﺎﻋﺘِﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻮب‬
‫اﻟﻘﻠ ِ‬
‫�‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎ ﮐﺮد‪» :‬ا َّ‬
‫َ ِّ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ َ ِّ َ ُ ُ‬
‫ﺎﻋ ِﺘﻚ«‬ ‫ﻮب ﺮﺻف ﻗﻠﻮ�ﻨﺎ ﻰﻠﻋ ﻃ‬ ‫مﺮﺼف اﻟﻘﻠ ِ‬
‫َ َ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫َ َ ََ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ‬
‫اﺒﻟﻼءِ‪َ ،‬ود َركِ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﻌ َّﻮذوا ﺑِﺎﷲِ ﻣِﻦ ﺟﻬ ِﺪ‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٤٧٩‬وﻋﻦ‬
‫ِ‬ ‫َ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫الﺸﻘﺎءِ‪َ ،‬وﺳﻮءِ اﻟﻘﻀﺎءِ‪َ ،‬وﺷﻤﺎﺗ ِﺔ اﻷﻋﺪاءِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ً َْ‬ ‫َ ُ ُّ ِّ ْ ُ‬ ‫َ َ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ ﻗﺎل ﺳﻔﻴﺎن‪ :‬أﺷﻚ �� ِزدت واﺣﺪة ﻣِﻨﻬﺎ‪.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﮔﺮﻓﺘﺎريِ ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎ و ﺳﺨﺘﯽِ‬
‫ﺑﻼ‪) ،‬و ﻧﯿﺰ از( ﻧﮕﻮنﺑﺨﺘﯽ‪ ،‬ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺑﺪ )ﯾﺎ ﻗﻀﺎوت ﻧﺎدرﺳﺖ از ﺳﻮي ﺧﻮد( و‬
‫ﺷﺎدﮐﺎﻣﯽ دﺷﻤﻨﺎن ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺎن‪ -‬ﯾﮑﯽ از راوﯾﺎن‪ -‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺷﮏ دارم ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از‬
‫اﯾﻦ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد را ﻣﻦ اﻓﺰوده ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪$‬‬
‫َ ِّ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ُ َ ِّ َ ُ ُ‬
‫ﺎﻋ ِﺘﻚ«؛‬‫ﻮب ﺮﺻف ﻗﻠﻮ�ﻨﺎ ﻰﻠﻋ ﻃ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ دﻋﺎ ﮐﺮد‪» :‬ا�َّ مﺮﺼف اﻟﻘﻠ ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اي ﺗﻐﯿﯿﺮدﻫﻨﺪهي دلﻫﺎ! دلﻫﺎﯾﻤﺎن را ﺑﻪ ﺳﻮي اﻃﺎﻋﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ و‬
‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﮕﺮدان«؛ زﯾﺮا در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬دلﻫﺎي ﻫﻤﻪي اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﻗﻠﺐ‬
‫در ﻣﯿﺎن دو اﻧﮕﺸﺖ از اﻧﮕﺸﺘﺎن ﭘﺮوردﮔﺎر رﺣﻤﺎن اﺳﺖ و اﷲ‪ ‬ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪،‬‬
‫آن را دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪ .‬از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره از اﷲ‪ ‬ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ‬
‫دلﻫﺎﯾﻤﺎن را ﺑﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺛﺎﺑﺖ و ﭘﺎﯾﺪار ﺑﺪارد‪ .‬در اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﻗﻠﺐ ﺑﻪﻃﻮر وﯾﮋه‬
‫ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺻﻼح و ﻓﺴﺎد ﻫﻤﻪي ﺑﺪن ﺑﻪ ﻗﻠﺐ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده‬
‫َ َ ْ َ َ‬ ‫َ ُ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ﻀﻐ ًﺔ إذا ﺻﻠَ َ‬
‫َ ُ َ‬ ‫َ َ َّ‬
‫اﺠﻟﺴ ُﺪ ﻠﻛﻪ‪َ ،‬و�ِذا ﻓ َﺴﺪت ﻓ َﺴﺪ اﺠﻟ َ َﺴ ُﺪ‬ ‫ﺤﺖ َﺻﻠ َﺢ‬ ‫اﺳﺖ‪» :‬أﻻ و�ِن ﻲﻓ اﺠﻟﺴ ِﺪ م‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2654 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6616 ،6347) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2707 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪570‬‬
‫اﻟﻘﻠْ ُ‬
‫َ‬ ‫ُ ُّ َ َ‬
‫ﺐ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺎن! ﭘﺎرهﮔﻮﺷﺘﯽ در ﺑﺪن وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺻﻼح و ﻓﺴﺎد‬ ‫ﻠﻛﻪ؛ أﻻ َو ِ�‬
‫ﻫﻤﻪي ﺑﺪن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ آن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ آن ﻋﻀﻮ‪ ،‬ﻗﻠﺐ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ِّ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﺎﻋ ِﺘﻚ«؛ در ﻧﮕﺎه ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ‬ ‫در اﯾﻦ دﻋﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﺮﺻف ﻗﻠﻮ�ﻨﺎ ﻰﻠﻋ ﻃ‬
‫َ َ َ‬ ‫ََ َ َ َ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﻮد ﺑﻪﺟﺎي »ﻰﻠﻋ ﻃﺎﻋ ِﺘﻚ«‪» ،‬إﻰﻟ ﻃﺎﻋ ِﺘﻚ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻔﻬﻮﻣﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ‬
‫ﻗﻠﺐ ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻃﺎﻋﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﮔﺮدان و ﻫﻢ آنرا ﺑﺮ اﯾﻦ اﻃﺎﻋﺖ ﺛﺎﺑﺖ و اﺳﺘﻮار‬
‫َ َ َ‬
‫ﺎﻋ ِﺘﻚ« ﻣﻨﺘﻔﯽﺳﺖ‪ .‬و‬‫ﻗﺮار ﺑﺪه‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﺤﺚ ﺛﺒﻮت و ﭘﺎﯾﺪاري در ﻣﻔﻬﻮم »إﻰﻟ ﻃ‬
‫ﺛﺒﻮت و ﭘﺎﯾﺪاري ﻗﻠﺐ ﺑﺮ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﺼﯿﺖ و ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ از او روي ﻧﯿﺎورد و ﻫﺮﮔﺎه از ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﻓﺎرغ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدﺗﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ ﺑﭙﺮدازد؛ ﻣﺜﻼً ﭘﺲ از اداي ﻧﻤﺎز ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ و ﭼﻮن ﺻﺪﻗﻪ داد‪ ،‬روزه ﺑﮕﯿﺮد و‬
‫آنﮔﺎه ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﻋﻠﻢ ﺑﭙﺮدازد و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻫﻤﻮاره در ﺣﺎلِ اﻃﺎﻋﺖ و ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري‬
‫ُ َ ِّ َ ُ ُ‬
‫ﻮب‬‫از اﷲ‪ ‬ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ا�َّ مﺮﺼف اﻟﻘﻠ ِ‬
‫َ ِّ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﺎﻋ ِﺘﻚ«‪.‬‬ ‫ﺮﺻف ﻗﻠﻮ�ﻨﺎ ﻰﻠﻋ ﻃ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َّ ُ‬
‫ﷲ ِﻣ ْﻦ َﺟﻬ ِﺪ‬
‫و اﻣﺎ دوﻣﯿﻦ ﺣﺪﯾﺚ؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪�» :‬ﻌﻮذوا ﺑِﺎ ِ‬
‫َ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َّ َ‬ ‫َ َ‬
‫اﺒﻟﻼءِ‪َ ،‬و َد َر ِك الﺸﻘﺎءِ‪َ ،‬و ُﺳﻮ ِء اﻟﻘ َﻀﺎءِ‪َ ،‬وﺷ َﻤﺎﺗ ِﺔ اﻷﻋ َﺪا ِء«‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﻣﺎ‬
‫دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ از ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﻢ‪:‬‬
‫َ ْ َ َ‬
‫اﺒﻟﻼ ِء«؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﺑﻼ و ﮔﺮﻓﺘﺎريِ ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﺑﻼ ﺑﺮ دو ﮔﻮﻧﻪ‬ ‫ﯾﮑﻢ‪» :‬ﺟﻬ ِﺪ‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﺑﯿﻤﺎري ﺟﺴﻤﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻧﻮاع ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ‪ ،‬و ﺑﻼي ﻣﻌﻨﻮي ﻣﺎﻧﻨﺪ اﯾﻦﮐﻪ ﮐﺴﯽ‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺖ اﻧﺴﺎن را ﺧُﺮد ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺎ زﺑﺎﻧﺶ از او ﺑﺪ ﺑﮕﻮﯾﺪ و ﺧﻮﺑﯽﻫﺎﯾﺶ را ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻼﻫﺎﯾﯽ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن‪ ،‬دﺷﻮار اﺳﺖ؛ ﺣﺘﯽ از ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﺟﺴﻤﯽ ﻧﯿﺰ ﺳﺨﺖﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو از ﮔﺮﻓﺘﺎريﻫﺎ و ﺑﻼﻫﺎي ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ‬
‫دو ﻣﻮرد ﻣﺬﮐﻮر‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﺨﺘﯽﻫﺎ و ﻣﺼﺎﯾﺐ ﺑﺰرﮔﯽ دﭼﺎر ﺷﻮد‪ .‬در‬
‫اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم اﷲ را ﺑﺎ ﺷﮏ و دودﻟﯽ ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﮔﺮ ﺧﯿﺮي ﺑﻪ آﻧﺎن‬
‫ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ آن آراﻣﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﻼﯾﯽ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬رويﮔﺮدان ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ؛ ﻟﺬا ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻋﺎﻓﯿﺖ و آراﻣﺶ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬آﺳﻮدهﺧﺎﻃﺮﻧﺪ و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ اذﯾﺖ و آزاري‬
‫ﺑﻪ آن ﻫﺎ ﻣﯽرﺳﺪ ﯾﺎ ﺷﺒﻬﻪاي ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺎن ﺻﺒﺮ از دﺳﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺑﺮ‬
 ‫‪571‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬

‫ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻻﻫﯽ ﺧﺸﻢ ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﮔﺮﻓﺘﺎري و ﺑﻼﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن‬
‫دﭼﺎر ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ در دﻟﺸﺎن ﺑﯿﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪي اﷲ‪ ‬ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬
‫َّ َ‬
‫دوم‪َ » :‬و َد َر ِك الﺸﻘﺎ ِء«؛ ﯾﻌﻨﯽ از ﻧﮕﻮنﺑﺨﺘﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﺪ‪ .‬ﺷﻘﺎوت‪ ،‬ﻣﺘﻀﺎ ‪‬د‬
‫ﺳﻌﺎدت اﺳﺖ و ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻌﺎدت و رﺳﺘﮕﺎري‪ ،‬ﮐﺎر ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮐﺎر ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﯾﺎ‬
‫ﺑﺪﮐﺎري‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪي ﺷﻘﺎوت ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ از ﻧﮕﻮنﺑﺨﺘﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ از او ﻣﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را از اﻧﺠﺎم اﻋﻤﺎل ﺑﺪﮐﺎران و اﻓﺮاد‬
‫ﻧﮕﻮنﺑﺨﺖ ﻣﺼﻮن ﺑﺪارد‪.‬‬
‫َ‬
‫ﺳﻮم‪َ » :‬و ُﺳﻮ ِء اﻟﻘ َﻀﺎ ِء«؛ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت‪ ،‬دو ﻣﻌﻨﺎ دارد‪ :‬ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺨﺴﺘﺶ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺪ ﻗﻀﺎوت ﮐﻨﻢ ﯾﺎ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪ .‬و ﻣﻌﻨﺎي دوﻣﺶ‪،‬‬
‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺗﻘﺪﯾﺮي رﻗﻢ ﺑﺰﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻧﺎﮔﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه اﻧﺴﺎن ﻋﺠﻮﻻﻧﻪ‬
‫ﯾﺎ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻮاي ﻧﻔﺲ ﺣ‪‬ﮑﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬اﻣﺮ ﻧﺎﮔﻮاري را ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻣﻘﺪ‪‬ر ﮐﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم‬
‫دﯾﮕﺮيﺳﺖ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫َ َ َْ‬
‫ﭼﻬﺎرم‪َ » :‬وﺷ َﻤﺎﺗ ِﺔ اﻷﻋ َﺪا ِء«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از اﯾﻦﮐﻪ دﺷﻤﻨﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﮑﺴﺖ ﺷﻤﺎ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫دﻟﯿﻞ دﯾﮕﺮي ﺷﺎدﻣﺎن ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﺪ؛ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﯿﺪاﺳﺖ ﮐﻪ دﺷﻤﻦ از‬
‫ﺷﮑﺴﺖ و ﻧﺎﮐﺎﻣﯽِ ﻃﺮف‪ ‬ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺷﺎدﻣﺎن ﻣﯽﺷﻮد و از ﺑﺎﺑﺖ ﭘﯿﺮوزي ﯾﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ دﺷﻤﻦ‬
‫ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﯾﻦرو از ﺷﺎدﮐﺎﻣﯽ و ﺷﻤﺎﺗﺖ دﺷﻤﻦ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ ﻣﻮارد ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ از آنﻫﺎ ﺑﻪ‬
‫اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﻮﯾﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ َُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ِﻳ� اﺬﻟِي ﻫ َﻮ ﻋِﺼﻤﺔ‬ ‫ِ‬ ‫د‬ ‫ﻲﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ﺢ‬ ‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫أﺻ‬ ‫�‬
‫َّ‬ ‫ا‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﻮل‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬ ‫‪ -١٤٨٠‬وﻋﻨﻪ ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳ‬
‫َ ْ َ‬ ‫َ ََ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ ََ‬ ‫ُ ْ َ َ َّ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ‬
‫ﺮ� اﻟﻲﺘ �ِﻴﻬﺎ ﻣﻌﺎدي‪ ،‬واﺟﻌ ِﻞ‬ ‫ﺧ ِ‬ ‫ﺎﻲﺷ‪ ،‬وأﺻﻠِﺢ ِﻲﻟ آ ِ‬ ‫ﺎي اﻟﻲﺘ �ِﻴﻬﺎ ﻣﻌ ِ‬ ‫أم ِﺮي‪ ،‬وأﺻﻠِﺢ ِﻲﻟ د�ﻴ‬
‫ْ ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ ٍّ‬ ‫َ َ َ ً‬ ‫ْ َ‬ ‫ُ ِّ َ ْ‬ ‫ََ َ َ ًَ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺮﺷ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫�‪َ ،‬واﺟﻌ ِﻞ الﻤﻮت َراﺣﺔ ِﻲﻟ ﻣِﻦ‬ ‫اﺤﻟﻴﺎة ِز�ﺎدة ِﻲﻟ ِﻲﻓ ﻞﻛ ﺧ ٍ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2720 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪572‬‬
‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ْ‬
‫اﺬﻟي ﻫ َﻮ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ أﺻ ِﻠﺢ ِﻲﻟ ِد ِﻳ� ِ‬
‫وأﺻﻠ ْﺢ ﻲﻟ آﺧﺮ� اﻟَّﻲﺘ � َ‬
‫ﻴﻬﺎ َﻣ َﻌﺎدي‪،‬‬ ‫ﺎﻲﺷ‪ْ ،‬‬ ‫ﺎي اﻟَّﻲﺘ � َ‬
‫ﻴﻬﺎ َﻣ َﻌ ِ‬ ‫وأﺻﻠ ْﺢ ﻲﻟ ُد ْ�ﻴَ َ‬ ‫أمﺮي‪ْ ،‬‬ ‫ْ َُ ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِﻋﺼﻤﺔ ِ‬
‫ْ ُ ِّ َ ٍّ ) ‪(1‬‬ ‫َ َ َ َ ً‬ ‫ْ‬ ‫ﻞﻛ َﺧ ْ‬ ‫ُ ِّ‬ ‫َ ًَ‬ ‫ْ‬
‫اﺣﺔ ِﻲﻟ ِﻣﻦ ﻞﻛ ﺮﺷ«‪.‬‬ ‫�‪َ ،‬واﺟ َﻌ ِﻞ الﻤﻮت ر‬‫ٍ‬ ‫َواﺟ َﻌ ِﻞ اﺤﻟَﻴَﺎة ِز َ�ﺎدة ِﻲﻟ ِﻲﻓ‬
‫َ ِّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ‬ ‫‪ -١٤٨١‬وﻋﻦ ٍّ‬
‫ﻲﻠﻋ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل ِﻲﻟ رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻗﻞ‪ :‬ا�َّ اﻫ ِﺪ ِ�‪ ،‬وﺳﺪد ِ�«‪.‬‬
‫) ‪(2‬‬ ‫َّ َ َ‬ ‫ْ َ َُ‬‫ُ‬ ‫ِّ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬ا�َّ إ� أﺳﺄلﻚ الﻬﺪى والﺴﺪاد«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫َ ْ‬ ‫ْ‬
‫وﺳ ِّﺪد ِ�«‪.‬‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﻠﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ا�َّ اﻫ ِﺪ ِ�‪،‬‬
‫َّ َ َ ) ‪(3‬‬ ‫ِّ ْ ُ َ‬
‫الﻬ َﺪى والﺴﺪاد«‪.‬‬
‫ﻚ ُ‬ ‫و در رواﯾﺘﯽ دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ا�َّ إ� أﺳﺄل‬
‫َ ْ‬ ‫ِّ َ ُ ُ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣ َِﻦ اﻟﻌﺠ ِﺰ‬ ‫‪ -١٤٨٢‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ ْ َْ َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫اﺠﻟ ْﻦﺒ و�ﻬﻟ َﺮ ِم واﺒﻟُ‬ ‫َ َ‬
‫الﻜ َﺴﻞ‪َ ،‬و ُ‬
‫ﺮﺒ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﻓ ِﺘﻨ ِﺔ الﻤﺤﻴﺎ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﻘ‬ ‫اب‬
‫ِ‬ ‫ﺬ‬ ‫ﻋ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻚ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻮذ‬ ‫وأﻋ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻞ‬‫ِ‬ ‫ﺨ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫و‬
‫َ ََ‬
‫ﺎت«‪.‬‬‫والﻤﻤ ِ‬
‫) ‪(4‬‬ ‫َ َ ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ﺎل«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬وﺿﻠ ِﻊ اﺪﻟﻳ ِﻦ‪ ،‬وﻏﻠﺒ ِﺔ الﺮﺟ ِ‬
‫ِّ َ ُ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ إ� أ ُﻋﻮذ‬
‫ُ َ‬
‫ﺮﺒ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ُ َ ْ َ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ﻦﺒ و�ﻬﻟﺮمِ واﺒﻟﺨ ِﻞ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ﻋﺬ ِ‬
‫اب اﻟﻘ ِ‬ ‫ﺑِﻚ ِﻣﻦ اﻟﻌﺠ ِﺰ والﻜﺴ ِﻞ‪ ،‬واﺠﻟ ِ‬
‫ﺎت«‪.‬‬ ‫ْ َْ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ِﻣﻦ ﻓِﺘﻨ ِﺔ الﻤﺤﻴﺎ والﻤﻤ ِ‬
‫) ‪(5‬‬
‫ﺎل«‪.‬‬ ‫َ َ َ َّ ْ َ َ َ َ ِّ َ‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬وﺿﻠ ِﻊ اﺪﻟﻳ ِﻦ‪ ،‬وﻏﻠﺒ ِﺔ الﺮﺟ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! دﯾﻨﻢ را ﮐﻪ ﻧﮕﻪدارﻧﺪهي ﻣﻦ از ﺑﺪيﻫﺎﺳﺖ و دﻧﯿﺎﯾﻢ را ﮐﻪ زﻧﺪﮔﺎﻧﯽام در آن‬
‫اﺳﺖ و آﺧﺮﺗﻢ را ﮐﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺘﻢ ﺑﻪ ﺳﻮي آن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﺻﻼح ﺑﻔﺮﻣﺎ و زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﯾﺶ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻗﺮار ﺑﺪه و ﻣﺮگ را ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻣﺎﯾﻪي راﺣﺘﯽ و رﻫﺎﯾﯽ از ﻫﻤﻪي ﺑﺪيﻫﺎ ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2725 :‬‬
‫)‪ (3‬ﻫﺮ دو دﻋﺎ ﯾﮏ ﻣﻀﻤﻮن دارد‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﺗﻮ ﻫﺪاﯾﺖ و ﭘﺎﯾﺪاري در راه ﺣﻖ )و ﻋﻤﻞ درﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ ﺳﻨﺖ اﺳﺖ( را درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6367 ،6363 ،2823) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2706 :‬‬
‫)‪ (5‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ از ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺒﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺮس و ﺑﺰدﻟﯽ‪ ،‬و ﭘﯿﺮي و ﺑ‪‬ﺨﻞ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم؛ و از‬
‫ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ و ﻧﯿﺰ از ﻓﺘﻨﻪي زﻧﺪﮔﯽ و ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﻣﯽﺷﻮم«‪ .‬و اﻣﺎ ﺗﺮﺟﻤﻪي اداﻣﻪي اﯾﻦ دﻋﺎ در‬
‫رواﯾﺖ دوم‪» :‬و از ﺳﻨﮕﯿﻨﯽِ ﺑﺪﻫﯽ و از ﭼﯿﺮﮔﯽ و ﺳﺘﻢ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
 ‫‪573‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﯾﮑﯽ از اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ ﻣﺆﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب آورده‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ‬
‫ِّ ْ ُ َ‬
‫أﺳﺄلﻚ‬ ‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯽﻃﺎﻟﺐ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ا�َّ إ�‬
‫َّ َ َ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫ُ َ‬
‫اد« ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ‬ ‫والﺴﺪاد«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ .‬و اﻣﺎ »ﺳﺪ‬ ‫الﻬﺪى‬
‫ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﮐﺮدار و ﭘﻨﺪارِ اﻧﺴﺎن‪ ،‬درﺳﺖ و ﺑﺪور از اﻧﺤﺮاف ﺑﺎﺷﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ ُ َ ۡ َ ُ‬ ‫ٗ‬ ‫َ َ ُّ َ َّ َ َ َ ُ ْ َّ ُ ْ َّ َ ُ ُ ْ َ ٗ‬
‫� َوقولوا ق ۡو� َسدِيدا ‪ ٧٠‬يُ ۡصل ِۡح ل� ۡم أع َ� ٰل� ۡم‬ ‫���ها ٱ�ِين ءامنوا ٱ�قوا ٱ‬‫﴿ ٰٓ‬
‫ََۡ ۡ َ ُ ۡ ُُ َ ُ‬
‫]اﻷﺣﺰاب ‪[٧١ ،٧٠ :‬‬ ‫و�� ۡم﴾‬ ‫و�غفِر ل�م ذن‬
‫اي ﻣﺆﻣﻨﺎن! ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ ﭘﯿﺸﻪ ﮐﻨﯿﺪ و ﺳﺨﻦ اﺳﺘﻮار ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ اﻋﻤﺎﻟﺘﺎن را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ‬
‫اﺻﻼح ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺘﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪.‬‬
‫ﺳﺨﻦ اﺳﺘﻮار‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﮔﻔﺘﺎرِ درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎ؛ ﻟﺬا ذﮐﺮِ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دو ﻓﺎﯾﺪهي ﺑﺰرگ دارد‪:‬‬
‫ﯾﮑﻢ‪ :‬اﺻﻼحِ ﮐﺮدار اﻧﺴﺎن‪.‬‬
‫دوم‪ :‬آﻣﺮزش ﮔﻨﺎﻫﺎن‪.‬‬
‫از اﯾﻦرو ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ و از اﷲ‪ ‬ﻫﺪاﯾﺖ و‬
‫ِّ ْ ُ َ ُ َ‬
‫الﻬﺪى‬ ‫� إ� أﺳﺄلﻚ‬ ‫درﺳﺖﮐﺎري و ﭘﺎﯾﺪاري در راه ﺣﻖ را درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪» :‬ا َّ‬
‫َ ْ‬ ‫ْ‬
‫وﺳ ِّﺪد ِ�«؛ ﻫﺮ دو ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ دارد‪ .‬از دﯾﮕﺮ اﺣﺎدﯾﺚ اﯾﻦ ﺑﺎب‪،‬‬ ‫َّ َ َ‬
‫والﺴﺪاد« ﯾﺎ »ا�َّ اﻫ ِﺪ ِ� ‪،‬‬
‫أﺻ ِﻠ ْﺢ‬ ‫� ْ‬‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا َّ‬
‫َّ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ﺎي اﻟَّﻲﺘ � َ‬
‫وأﺻﻠ ْﺢ ﻲﻟ ُد ْ�ﻴَ َ‬
‫أمﺮي‪ْ ،‬‬ ‫َُ ْ َُ ْ‬ ‫َّ‬
‫ﺮ� اﻟﻲﺘ‬ ‫آﺧ ِ‬
‫ﺎﻲﺷ‪ ،‬وأﺻ ِﻠﺢ ِﻲﻟ ِ‬ ‫ﻴﻬﺎ َﻣ َﻌ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫اﺬﻟي ﻫﻮ ِﻋﺼﻤﺔ ِ‬ ‫ِﻲﻟ ِد ِﻳ� ِ‬
‫ْ ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ ٍّ‬ ‫ُ ِّ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ً‬ ‫ََ َ َ ًَ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ ََ‬
‫ﺮﺷ«‪.‬‬ ‫اﺣﺔ ِﻲﻟ ِﻣﻦ‬ ‫�‪ ،‬واﺟﻌ ِﻞ الﻤﻮت ر‬ ‫ِ�ﻴﻬﺎ ﻣﻌﺎدي‪ ،‬واﺟﻌ ِﻞ اﺤﻟﻴﺎة ِز�ﺎدة ِﻲﻟ ِﻲﻓ ﻞﻛ ﺧ ٍ‬
‫ْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َّ‬ ‫ْ ْ‬
‫اﺬﻟي ﻫ َﻮ ِﻋﺼ َﻤﺔ‬ ‫اﯾﻦ دﻋﺎ ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮع دﯾﻦ آﻏﺎز ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ا�َّ أﺻ ِﻠﺢ ِﻲﻟ ِد ِﻳ� ِ‬
‫ْ‬
‫أم ِﺮي«؛ ﯾﻌﻨﯽ دﯾﻦ ﻧﮕﻪدارﻧﺪهي اﻧﺴﺎن از ﻫﻤﻪي ﺑﺪي ﻫﺎ و ﺳﭙﺮي در ﺑﺮاﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن اﺳﺖ‬
‫و ﻫﺮﭼﻪ دﯾﻦ اﻧﺴﺎن درﺳﺖ و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﺪي ﻣﺼﻮن ﻣﯽﻣﺎﻧَﺪ‪.‬‬
‫اﺧﻼص ﺑﺮاي اﷲ‪ ‬و ﭘﯿﺮوي از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دو ﺷﺮط اﺳﺎﺳﯽ ﺑﺮاي درﺳﺖ ﺑﻮدن دﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو دﯾﻦِ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ ﺷﺮك ﻣﯽورزد‪ ،‬درﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻫﺮﮐﻪ از روي رﯾﺎ‬
‫و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ از روي رﯾﺎ و ﺧﻮدﻧﻤﺎﯾﯽ روزه ﺑﮕﯿﺮد ﯾﺎ ﺻﺪﻗﻪ دﻫﺪ و‬
‫ﻗﺮآن ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﯾﺎ اﻋﻤﺎﻟﯽ از ﻗﺒﯿﻞ ذﮐﺮِ اﷲ‪ ‬و ﻃﻠﺐ ﻋﻠﻢ ﯾﺎ ﺟﻬﺎد را از روي رﯾﺎ اﻧﺠﺎم‬
‫ّ‬
‫دﻫﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﺶ ﺗﺒﺎه و ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺣﺪﯾﺜﯽ ﻗﺪﺳﯽ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬إن اﷲ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪574‬‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ي ﺗ َﺮ�ﺘُﻪ َو ِﺮﺷ� ُﻪ«‪.‬‬
‫َ َ َ‬
‫ﻏ‬ ‫ﻰﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻴﻪ‬‫�‬‫ِ‬ ‫ك‬ ‫ﻼ أَ َ‬
‫ﺮﺷ َ‬ ‫َ َ َ َ َ ً‬ ‫ِّ‬ ‫ﻗﺎل‪ :‬أﻧﺎ أﻏ� ُّ َ‬
‫الﺮﺸ�ء َﻋ ِﻦ الﺮﺸ ِك‪ ،‬ﻣﻦ ﻋ ِﻤﻞ �ﻤ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ﺷﺮﯾﮑﺎن‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ از ﺷﺮك ﺑﯽﻧﯿﺎزم؛ ﻫﺮ‬
‫ﮐﺲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم دﻫﺪ و ﺟﺰ ﻣﻦ را در آن ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺷﺮﯾﮑﻢ ﺑﺴﺎزد‪ ،‬او را ﺑﺎ ﺷﺮﮐﺶ )ﻋﻤﻞ‬
‫ﺷﺮكآﻣﯿﺰش( وا ﻣﯽﮔﺬارم«‪ .‬ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و از ﺷﺮّ و ﺑﺪي ﻣﺼﻮن‬
‫َّ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪﻋﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻋﯿﻦِ ﺑﺪيﺳﺖ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻓﺈن‬
‫ٌ‬ ‫ٌ َّ‬ ‫ُ َّ‬
‫ﻞﻛ �ﺪﺛ ٍﺔ ﺑﺪﻋﺔ و� ﺑﺪﻋ ٍﺔ ﺿﻼﻟﺔ«‪ (2 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﻋﻤﻞ ﺧﻮدﺳﺎﺧﺘﻪاي‪ ،‬ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ و‬
‫ﻫﺮ ﺑﺪﻋﺘﯽ‪ ،‬ﮔﻤﺮاﻫﯽﺳﺖ«‪ .‬ﺑﺪﻋﺖﮔﺬار ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺑﺪﻋﺖ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ روﺷﯽ‬
‫ﮐﻪ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺛﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ ذﮐﺮ و ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﯾﺎ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ ﻣﺮدود‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺎه ﺷﯿﻄﺎن ﯾﮏ ﻋﻤﻞ را ﺑﻪﺳﺎن ﯾﮏ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬زﯾﺒﺎ و آراﺳﺘﻪ ﺟﻠﻮه ﻣﯽدﻫﺪ و اﻧﺴﺎن‬
‫ﺑﻪ آن ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎ اﻧﺠﺎم آن ﻣﯽﮔﺮﯾﺪ و ﺧﺎﺷﻌﺎﻧﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم آن ﻣﯽﭘﺮدازد؛ وﻟﯽ‬
‫اﻧﺠﺎم ﭼﻨﯿﻦ اﻋﻤﺎﻟﯽ‪ -‬اﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﮔﺮﯾﻪ و ﺧﺸﻮع ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﺑﺪﻋﺖ اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺳﻮدي‬
‫ﻧﺪارد؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺮدود‪ ،‬و ﻋﯿﻦ ﮔﻨﺎه و ﻣﻌﺼﯿﺖ اﺳﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﻧﺼﺎرا ﺑﻪ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﻧﻤﯽروﻧﺪ و‬
‫ﻧﻤﯽﮔﺮﯾﻨﺪ؟ ﺣﺘﯽ ﮔﺮﯾﻪ و ﺧﺸﻮﻋﺸﺎن از ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ! ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل ﭼﻮن ﺑﺮ ﺿﻼﻟﺖ و ﮔﻤﺮاﻫﯽ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ ،‬آنﻫﻤﻪ ﮔﺮﯾﻪ و ﺧﺸﻮع ﺳﻮدي ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫ﻧﺪارد‪ .‬اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪاﻧﺪ؛ ﮔﺎه اﻫﻞ ﺑﺪﻋﺖ ﺑﻪوﯾﮋه ﺻﻮﻓﯿﻪ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اذﮐﺎر‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ را وِرد ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ و ﺑﺎ ﮔﺮﯾﻪ و ﺧﺸﻮع ذﮐﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ؛ اﻣﺎ اﯾﻦﻫﻤﻪ ذﮐﺮ‬
‫ﺳﻮدي ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺸﺎن ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا ﻋﻤﻠﺸﺎن ﻣﻄﺎﺑﻖ روﺷﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﻘﺮر ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ و‬
‫َ ْ َ َ َ َ َ ْ َ ْ ُ ُ ٌّ‬ ‫َ ْ َ‬
‫ﻓﻬﻮ َرد«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬ﻣ ْﻦ أﺣﺪث ﻲﻓ أم ِﺮﻧﺎ ﻫﺬا ﻣﺎ ﻟيﺲ ِﻣﻨﻪ‬
‫در دﯾﻨﻤﺎن‪ ،‬ﭼﯿﺰي اﯾﺠﺎد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ از آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻠﺶ ﻣﺮدود اﺳﺖ«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫ٌّ‬ ‫َ َْ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ً َْ‬
‫ﻋﻤﻼ ﻟي َﺲ َﻋﻠﻴْ ِﻪ أم ُﺮﻧﺎ � ُﻬﻮ رد«؛) ‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﻋﻤﻠﯽ اﻧﺠﺎم‬ ‫ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﻋ ِﻤﻞ‬
‫أﺻ ِﻠ ْﺢ ِﻲﻟ ِد ِﻳ�«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ‬‫دﻫﺪ ﮐﻪ اﻣﺮ )دﯾﻦ( ﻣﺎ ﺑﺮ آن ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻠﺶ‪ ،‬ﻣﺮدود اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا » ْ‬
‫ُ ْ‬ ‫َّ‬
‫اﺬﻟي ُﻫ َﻮ ِﻋ ْﺼ َﻤﺔ أم ِﺮي«‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ دﯾﻨﻢ را ﺧﺎﻟﺺ و درﺳﺖ ﺑﮕﺮدان؛ » ِ‬
‫اﺷﺎره دارد ﮐﻪ دﯾﻦ ﺧﺎﻟﺺ و درﺳﺖ‪ ،‬ﻧﮕﻪدارﻧﺪهي اﻧﺴﺎن از ﺑﺪيﻫﺎ و ﻓﺘﻨﻪﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2985:‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﻧﮏ‪ :‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ )‪.(4369 ،2549‬‬
‫)‪ (3‬ﻫﺮ دو رواﯾﺖ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرهي ‪ 173‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪575‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬
‫ﺎي اﻟَّﻲﺘ � َ‬
‫ﻴﻬﺎ َﻣ َﻌ ِ‬
‫ﺎﻲﺷ«؛ ﯾﻌﻨﯽ دﻧﯿﺎﯾﻢ را ﮐﻪ زﯾﺴﺘﮕﺎه ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﺻﻼح‬ ‫وأﺻﻠ ْﺢ ﻲﻟ ُد ْ� َﻴ َ‬
‫» ْ‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﺑﮕﺮدان‪ .‬ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ دﻧﯿﺎ ﺳﺮاي ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر و ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪن ﻧﯿﺴﺖ؛ آﻧﺎنﮐﻪ روزﮔﺎري در دﻧﯿﺎ‬
‫ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺠﺎﯾﻨﺪ؟ ﺷﺎﻫﺎن و ﺷﺎهزادﮔﺎن ﮐﺠﺎﯾﻨﺪ؟ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان و ﺗﻮانﮔﺮان ﮐﺠﺎﯾﻨﺪ؟‬
‫ﻓﻘﺮا ﮐﺠﺎﯾﻨﺪ؟ ﺳﺮان و اﺷﺮاف ﮐﺠﺎ رﻓﺘﻪاﻧﺪ؟ ﻫﻤﻪ از دﻧﯿﺎ رﻓﺘﻪ و اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ! ﺗﻮ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺳﺮاﻧﺠﺎم از دﻧﯿﺎ ﻣﯽروي و اﻓﺴﺎﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮي‪ .‬ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻗﺼﻪي ﺑﺎد و ﺑﺮگ ﺧﺰان‬
‫اﺳﺖ! اﯾﻨﮏ ﻣﺎ درﺑﺎرهي اﺳﺎﺗﯿﺪ‪ ،‬دوﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻫﻢﮐﻼﺳﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺮادران و ﻧﯿﺎﮐﺎن ﺧﻮد ﺳﺨﻦ‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ؛ ﮔﻮﯾﺎ ﻫﺮﮔﺰ در دﻧﯿﺎ ﻧﺒﻮدهاﻧﺪ؛ اﻧﮕﺎر ﻫﻤﻪاش ﺧﻮاب ﺑﻮده و ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ! ﭘﺲ‬
‫دﻧﯿﺎ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪن ﻧﯿﺴﺖ؛ وﻟﯽ ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺣﺎلِ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻓﺮﺻﺘﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ دارد‪ ،‬در‬
‫اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻣﯽﮐﻨﺪ و دﻧﯿﺎﯾﺶ را ﺑﺮاي آﺧﺮﺗﺶ ﻣﻔﯿﺪ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬و‬
‫اﻓﺴﻮس و ﺣﺴﺮت ﻧﺼﯿﺐ ﮐﺴﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ از دﻧﯿﺎي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮاي آﺧﺮﺗﺶ اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻧﻤﯽﺑﺮد و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت زﯾﺎنﮐﺎر ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪ ‬از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ‬
‫زﯾﺴﺘﮕﺎﻫﯽ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن روزﮔﺎري در آن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ آنرا وا‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد و از ﺳﻔﺮ دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﺳﺮاي ﺧﻮﯾﺶ در آﺧﺮت ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﻟﺬا در اﯾﻦ دﻋﺎ آﻣﺪه‬
‫ﻴﻬﺎ َﻣ َﻌﺎدي«‪ .‬آري؛ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ آﺧﺮت اﺳﺖ و ﻫﯿﭻ‬ ‫وأﺻﻠ ْﺢ ﻲﻟ آﺧﺮ� اﻟَّﻲﺘ � َ‬‫اﺳﺖ‪ْ » :‬‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬
‫راه‪ ‬ﮔﺮﯾﺰي از اﯾﻦ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ ُ ُ َ َ ٰ َ ٰ َ ۡ َّ ۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ ۡ َّ ۡ َ‬
‫ت يو ٖ� معلو ٖ� ‪﴾ ٥٠‬‬‫﴿قل إِن ٱ�ول ِ� وٱ�خ ِِر�ن ‪ ٤٩‬لمجموعون إِ� مِي� ِ‬
‫]اﻟﻮاﻗﻌﺔ‪[٥٠ ،٤٩ :‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬ﺑﯽﮔﻤﺎن ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن و آﯾﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬ﻫﻤﮕﯽ در وﻋﺪهﮔﺎه روزي ﻣﺸﺨﺺ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫آري؛ اﷲ‪ ‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﻤﻪي ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن و آﯾﻨﺪﮔﺎن را در ﻣﯿﺪاﻧﯽ ﺑﺰرگ ﮔﺮد‬
‫ﻣﯽآورد؛ ﺑﺎﻧﮓ‪ ‬ﺑﺰرگ آن روز ﺑﻪ ﮔﻮش ﻫﻤﮕﺎن ﻣﯽرﺳﺪ و ﭼﺸﻤﺎﻧﺸﺎن ﺑﻪ ﺑﺎﻻ دوﺧﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﷲ‪ ‬در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ََ‬ ‫َ َ ُ َ ّ ُ ُ ٓ َّ‬ ‫ۡ ‪ٞ‬‬ ‫َ َ‬ ‫وع َّ ُ� ٱ�َّ ُ‬
‫َ ٰ َ َ ۡ ‪ٞ ُ ۡ َّ ٞ‬‬
‫اس َو� ٰل ِك يَ ۡو ‪ٞ‬م َّمش ُهود ‪ ١٠٣‬وما نؤخِرهۥ إِ� ِ�ج ٖل‬ ‫﴿�ل ِك يوم �م‬
‫]ﻫﻮد‪[١٠٤ ،١٠٣ :‬‬ ‫َّم ۡع ُدو ٖ� ‪﴾ ١٠٤‬‬
‫آن روز‪ ،‬روزيﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮدم در آن ﮔﺮد ﻣﯽآﯾﻨﺪ و آن روز‪ ،‬روزيﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ آن را ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫دﯾﺪ‪ .‬و ﻣﺎ‪ ،‬آن را ﺟﺰ ﺗﺎ زﻣﺎن ﻣﺸﺨﺼﯽ ﺑﻪﺗﺄﺧﯿﺮ ﻧﻤﯽاﻧﺪازﯾﻢ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪576‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺸﺨﺺ« و ﻧﻔﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﻣﺸﺨﺺ«؛ ﻟﺬا اﯾﻦ‬
‫دوران‪ ،‬ﺧﯿﻠﯽ زود ﺳﭙﺮي ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي آﺧﺮت و روز‬
‫رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎﻋﺮي ﻓﺮزاﻧﻪ اﯾﻦ را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪﻧﻈﻢ درآورده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ً‬
‫ﻳﻮﻣﺎ ﻰﻠﻋ آﻟـﺔ ﺣﺪﺑـﺎء �ﻤـﻮل‬ ‫ﻞﻛ اﺑﻦ اﻧﻰﺜ و�ن ﻃﺎﻟﺖ ﺳﻼﻣﺘﻪ‬
‫»ﻫﺮ آدﻣﯽ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻋﻤﺮي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روزي او را روي ﺗﺎﺑﻮت ﺣﻤﻞ ﺧﻮاﻫﻨﺪ‬
‫ﮐﺮد‪.«...‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻫﻤﻪي ﻣﺎﺳﺖ؛ ﮐﺴﯽ در آﺗﺶ ﻣﯽﺳﻮزد و ﺧﻮراك ﺣﺮﯾﻖ ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬در ﺑﯿﺎﺑﺎن ﻣﯽﻣﯿﺮد و درﻧﺪﮔﺎن او را ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ؛ آن ﯾﮑﯽ در درﯾﺎ ﻏﺮق ﻣﯽﮔﺮدد‬
‫و ﺧﻮراك ﻣﺎﻫﯽﻫﺎ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺮگ‪ ،‬ﻓﺮﺟﺎم ﻫﻤﻪي ﻣﺎﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﯽ و ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﯾﺎ در ﮐﺠﺎ؟ وﻟﯽ ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻮي آﺧﺮت اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﺎ‬
‫وأﺻﻠ ْﺢ ﻲﻟ آﺧﺮ� اﻟَّﻲﺘ � َ‬
‫ﻴﻬﺎ َﻣ َﻌﺎدي«‪.‬‬ ‫ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ْ » :‬‬
‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬
‫اﺻﻼح آﺧﺮت ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬اﻧﺴﺎن را از آﺗﺶ دوزخ ﺑﺮﻫﺎﻧﺪ و او را وارد‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﮕﺮداﻧﺪ‪ .‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آﺧﺮت ﻣﻦ و ﺷﻤﺎ را اﺻﻼح ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ُ ِّ َ ْ‬ ‫ََ َ َ ًَ‬ ‫َ ْ َ‬
‫�«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻣﻮﺟﺐ اﻓﺰاﯾﺶ‬ ‫»واﺟﻌ ِﻞ اﺤﻟﻴﺎة ِز�ﺎدة ِﻲﻟ ِﻲﻓ ﻞﻛ ﺧ ٍ‬
‫ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻗﺮار ﺑﺪه«‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺮ‬
‫ﻧﯿﮑﯽﻫﺎﯾﺶ اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد و ﺧﻮد ﻧﯿﺰ اﯾﻦ را اﺣﺴﺎس ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻫﺮ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ‬ ‫ﮐﺎرِ ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺧﻮشﺣﺎل ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪﴿ :‬ٱ ۡ َ‬
‫� ۡم ُد ِ�ِ ٱ�ِي ه َدٮ ٰ َنا ل َِ� ٰذا َو َما ك َّنا‬
‫ُ‬ ‫َ ۡ َ َ َ ۡ َ ٓ َ ۡ َ َ ٰ َ َّ‬
‫�ِ هتدِي لو� أن هدٮنا ٱ�﴾ ]اﻷﻋﺮاف‪» : [٤٣ :‬ﻫﻤﻪي ﺣﻤﺪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ وﯾﮋهي اﷲ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي اﯾﻦ ﻫﺪاﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮد و اﮔﺮ اﷲ ﻫﺪاﯾﺘﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻫﺪاﯾﺖ ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺘﯿﻢ«‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮ روز ﺑﺮ ﻧﯿﮑﯽﻫﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر اﻓﺰوده ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻧﻤﺎز ﻣﯽﮔﺰارد‪،‬‬
‫ﺗﺴﺒﯿﺢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻗﺮآن ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ ،‬اﻣﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﺮوف و ﻧﻬﯽ از ﻣﻨﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﮔﺸﺎدهروﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ اﻧﺠﺎم ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮدي‬
‫ﺎس‬ ‫� َّ‬
‫اﻨﻟ ِ‬ ‫ﻫﺮﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﻤﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻔﻊ اوﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪َ » :‬ﺧ ُ‬
‫ُ‬ ‫َﻣ ْﻦ َﻃ َﺎل ُ� ُﻤ ُ‬
‫ﺮه ‪َ ،‬و َﺣ ُﺴ َﻦ َ� َﻤﻠ ُﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮش‪ ،‬ﻃﻮﻻﻧﯽ و‬
‫ﮐﺮدارش‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮ ﺑﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .110‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪577‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬
‫ْ ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ ٍّ‬ ‫َ َ َ َ ً‬ ‫ْ‬
‫ﺮﺷ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﻣﺮگ را ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻣﺎﯾﻪي راﺣﺘﯽ و‬ ‫اﺣﺔ ِﻲﻟ ِﻣﻦ‬ ‫» َواﺟ َﻌ ِﻞ الﻤﻮت ر‬
‫رﻫﺎﯾﯽ از ﻫﻤﻪي ﺑﺪﻫﯽﻫﺎ ﺑﮕﺮدان«‪ .‬ﻣﺮگ‪ ،‬ﭘﺎﯾﺎن زﻧﺪﮔﯽِ دﻧﯿﺎﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﺮگ را رﻫﺎﯾﯽﺑﺨﺶ وي از ﻫﻤﻪي ﺑﺪيﻫﺎ ﻗﺮار ده؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽداﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫در دﻧﯿﺎ ﭼﻪ ﺑﺮ ﺳ‪‬ﺮَش ﻣﯽآﯾﺪ؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ اﮔﺮ زﯾﺎد در دﻧﯿﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﻋﻤﺮي ﻃﻮﻻﻧﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬رو‬
‫ﺑﻪ ﺳﺮاﺷﯿﺒﯽ ﻧﻬﺪ و دﯾﻨﺶ ﺗﺒﺎه ﺷﻮد؛ ﭼﻪﺑﺴﺎ اﻧﺴﺎن آنﻗﺪر در دﻧﯿﺎ ﻋﻤﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻓﺘﻨﻪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و ﮐﺎر ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ آرزوي ﻣﺮگ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﯾﺎ آرزو‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اي ﮐﺎش ﻫﺮﮔﺰ از ﻣﺎدر زاده ﻧﻤﯽﺷﺪ! وﻟﯽ ﻣﺮﮔﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از رﺳﯿﺪن ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﻓﺘﻨﻪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬رﻫﺎﯾﯽﺑﺨﺶ اﻧﺴﺎن از اﯾﻦ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ و ﺑﺪيﻫﺎﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫در دﻋﺎﯾﺶ از اﷲ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﺮگ را ﻣﺎﯾﻪي راﺣﺘﯽ و رﻫﺎﯾﯽ از ﻫﻤﻪي‬
‫ﺑﺪﻫﯽﻫﺎ ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪:‬‬
‫ﺎﻲﺷ‪ْ ،‬‬ ‫ﺎي اﻟَّﻲﺘ � َ‬
‫وأﺻﻠ ْﺢ ﻲﻟ ُد ْ�ﻴَ َ‬ ‫أمﺮي‪ْ ،‬‬ ‫َُ ْ َُ ْ‬ ‫َّ‬ ‫»ا�َّ ْ‬
‫وأﺻ ِﻠ ْﺢ‬ ‫ﻴﻬﺎ َﻣ َﻌ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﺼ‬ ‫ﻋ‬
‫ِ‬ ‫ﻮ‬ ‫ﻫ‬ ‫ي‬ ‫اﺬﻟ‬
‫ِ‬ ‫أﺻ ِﻠ ْﺢ ِﻲﻟ ِد ِﻳ�‬
‫َ َ َ َ ً‬
‫اﺣﺔ ِﻲﻟ ِﻣ ْﻦ‬
‫ْ‬
‫�‪َ ،‬واﺟ َﻌ ِﻞ الﻤﻮت ر‬
‫ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َﺧ ْ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻲﻟ‬
‫ََ َ َ ًَ‬
‫ة‬ ‫ﺎد‬ ‫�‬ ‫ز‬ ‫ﺎة‬ ‫ﻴ‬ ‫اﺤﻟ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻌ‬
‫َ ْ‬
‫اﺟ َ‬ ‫و‬ ‫ﺎدي‪،‬‬ ‫ﻲﻟ آﺧﺮ� اﻟَّﻲﺘ � َ‬
‫ﻴﻬﺎ َﻣ َ‬
‫ﻌ‬
‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫ُ ِّ‬
‫ﻞﻛ َ ٍّ‬
‫ﺮﺷ«‪.‬‬
‫***‬
‫َ ْ‬ ‫ِّ َ ُ ُ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣ َِﻦ اﻟﻌﺠ ِﺰ‪،‬‬ ‫‪ -١/١٤٨٣‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ْ‬
‫َ ْ َ َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ َ َ‬
‫َ َ ُ‬
‫ﺮﺒ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﻓ ِﺘﻨ ِﺔ الﻤﺤﻴﺎ‬ ‫اب اﻟﻘ ِ‬ ‫ﻦﺒ‪ ،‬و�ﻬﻟﺮ ِم‪ ،‬واﺒﻟﺨ ِﻞ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﻋﺬ ِ‬ ‫والﻜﺴ ِﻞ‪ ،‬واﺠﻟ ِ‬
‫َ َ َ‬
‫ﺎت«‪.‬‬
‫والﻤﻤ ِ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ َ َ َّ ْ َ َ َ َ ِّ َ‬
‫ﺎل«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‪» :‬وﺿﻠ ِﻊ اﺪﻟﻳ ِﻦ‪ ،‬وﻏﻠﺒ ِﺔ الﺮﺟ ِ‬
‫ِّ َ ُ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻤﻮاره اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ إ� أ ُﻋﻮذ‬
‫ُ َ‬
‫ﺮﺒ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ‬ ‫َْ‬ ‫ُ ُ َ ْ َ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ُْ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫ﻦﺒ و�ﻬﻟﺮمِ واﺒﻟﺨ ِﻞ‪ ،‬وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ﻋﺬ ِ‬
‫اب اﻟﻘ ِ‬ ‫ﺑِﻚ ِﻣﻦ اﻟﻌﺠ ِﺰ والﻜﺴ ِﻞ‪ ،‬واﺠﻟ ِ‬
‫ﺎت«‪.‬‬ ‫ْ َْ َ ْ َ َ َ َ‬
‫ِﻣﻦ ﻓِﺘﻨ ِﺔ الﻤﺤﻴﺎ والﻤﻤ ِ‬
‫ﺎل«‪.‬‬ ‫َ َ َ َّ ْ َ َ َ َ ِّ َ‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬وﺿﻠ ِﻊ اﺪﻟﻳ ِﻦ‪ ،‬وﻏﻠﺒ ِﺔ الﺮﺟ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪2823 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2706 :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ و ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ ﭘﯿﺶﺗﺮ‬
‫ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪1482‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪578‬‬
‫َ ِّ ْ ُ َ َ ْ ُ‬ ‫َّ َ َ ُ‬ ‫ّ ّ‬ ‫َ‬
‫ﻮل اﷲ‪ :‬ﻋﻠﻤ� دﺎﻋ ًء أدﻋﻮ ﺑ ِ ِﻪ ِﻲﻓ‬ ‫ﺑ�ﺮ الﺼﺪﻳﻖ‪� :‬ﻧﻪ ﻗﺎل لﺮﺳ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -٢/١٤٨٣‬وﻋﻦ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫َ َ َ َ ُْ‬
‫ﺻﻼ ِﻲﺗ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻗﻞ‪ :‬ا�َّ إِ� ﻇﻠﻤﺖ �ﻔ ِﻲﺴ ﻇﻠﻤﺎ ﻛﺜِ�ا‪َ ،‬وﻻ �ﻐ ِﻔ ُﺮ اﺬﻟﻧﻮب إِﻻ أﻧﺖ‪ ،‬ﻓﺎﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫ﺣ ُ‬ ‫ﻮر َّ‬ ‫َّ َ ْ َ َ‬
‫اﻟﻐ ُﻔ ُ‬ ‫َْ ًَ ْ ْ َ َْْ‬
‫ﻴﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫الﺮ ِ‬ ‫وارﻤﺣ ِ�‪ ،‬إﻧﻚ أﻧﺖ‬ ‫ﻣﻐ ِﻔﺮة ﻣِﻦ ﻋِﻨ ِﺪك‪،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ وي ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪:‬‬
‫دﻋﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ آﻣﻮزش دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آن در ﻧﻤﺎزم دﻋﺎ ﮐﻨﻢ؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ا�َّ‬
‫ْ‬ ‫ْ ً‬ ‫ُ ْ ً َ ً َ َ ْ ُ ُّ ُ َ ّ ْ َ َ ْ‬ ‫ِّ َ َ ُ َ ْ‬
‫ﺖ‪ ،‬ﻓﺎﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ َﻣﻐ ِﻔ َﺮة ِﻣ ْﻦ ِﻋﻨ ِﺪ َك‪،‬‬ ‫ﻤﺖ �ﻔ ِﻲﺴ ﻇﻠﻤﺎ ﻛ ِﺜ�ا‪ ،‬وﻻ �ﻐ ِﻔﺮ اﺬﻟﻧﻮب ِإﻻ أﻧ‬ ‫ِإ� ﻇﻠ‬
‫ُ ) ‪(2‬‬ ‫اﻟﻐ ُﻔ ُ‬
‫ﻮر َّ‬
‫الﺮ ِﺣﻴﻢ«‪.‬‬
‫َّ َ ْ َ َ‬ ‫َْ‬
‫وارﻤﺣْ ِ�‪ ،‬إﻧﻚ أﻧﺖ‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﻧﺲ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻓﺮاوان ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ِّ ُ ُ َ‬
‫أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣ َﻦ إﻬﻟ ِّﻢ واﺤﻟ َ َﺰ ِن«؛ »ﻫ‪‬ﻢ و ﺣ‪‬ﺰن« ﻣﺘﺮادف ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ اﻟﺒﺘﻪ »ﻫﻢ« ﺑﻪ ﻧﮕﺮاﻧﯽ‬ ‫»ا�َّ إ�‬
‫و اﻧﺪوه‪ ‬آﯾﻨﺪه اﻃﻼق ﻣﯽﮔﺮدد و »ﺣ‪‬ﺰن« ﺑﻪ ﻏﻢ و اﻧﺪوه ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻏﻢِ ﮔﺬﺷﺘﻪﻫﺎﺳﺖ و ﺑﺮاي آﯾﻨﺪه ﻧﮕﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽِ ﺗﯿﺮه و ﺗﺎري دارد؛ اﻣﺎ ﮐﺴﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺮدازد و ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ او اﻣﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي‬
‫آﯾﻨﺪهي ﺧﻮﯾﺶ آﻣﺎده ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﮑﻮن و آراﻣﺶ دارد؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﻧﺪوه‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﻧﮕﺮاﻧﯽِ آﯾﻨﺪه ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﺑﯽﻣﻮرد و ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ‬
‫ﻧﺎﺑﻪﺟﺎ ﺑﻪ آﯾﻨﺪهي ﺧﻮد ﺑﺴﯿﺎر ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﻧﮕﺮاﻧﯽ از آﯾﻨﺪه ﺑﺮ زﻧﺪﮔﯽِ آنﻫﺎ ﺳﺎﯾﻪ‬
‫ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪ و زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﻪ ﮐﺎﻣﺸﺎن ﺗﻠﺦ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﯽﻣﻮرد ﻧﮕﺮان ﺑﻮدهاﻧﺪ و اﺻﻞِ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮاي‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮدم ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶ از ﺣﺪ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ و‬
‫ﺧﻮد را در ﻏﻢ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺗﺒﺎه ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(7387 ،7386 ،6326) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .2705 :‬ﻧﻮوي ﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در رواﯾﺘﯽ‬
‫ً‬ ‫َ‬
‫ﺑيﻲﺘ« آﻣﺪه اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ دﻋﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﯿﺎﻣﻮز ﮐﻪ آنرا در ﺧﺎﻧﻪام ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻋﻼوه ﺑﺮ »ﻇﻠﻤﺎ‬
‫»و ِ� ِ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﻛﺜ�ا«‪» ،‬ﻛﺒ�ا« ﻧﯿﺰ رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﻣﯿﺎن اﯾﻦ دو رواﯾﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ً‬ ‫ً‬
‫ﺷﻮد‪» :‬ﻛﺜ�ا ﻛﺒ�ا«‪[.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ ﺑﺮ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﺮدهام و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد؛ ﭘﺲ‬
‫ﻣﺮا ﺑﺎ آﻣﺮزﺷﯽ از ﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﺑﺮ ﻣﻦ رﺣﻢ ﻓﺮﻣﺎ ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﺴﯿﺎر آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﻬﺮورزي«‪.‬‬
 ‫‪579‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬
‫َ‬ ‫َ ُ ُ َ‬
‫اﻟﻌ ْﺠ ِﺰ و�ﻬﻟ َﺮمِ َوالﻜ َﺴ ِﻞ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬از ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺮي و ﺗﻨﺒﻠﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻚ ﻣ َﻦ َ‬
‫» َوأﻋﻮذ ﺑِ ِ‬
‫ﻣﯽﺑﺮم«؛ زﯾﺮا ﻫﺮﯾﮏ از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬اﻧﺴﺎن را از ﮐﺎر و ﻋﻤﻞ ﺑﺎز ﻣﯽدارد؛ ﻟﺬا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫از ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺒﻠﯽ و ﭘﯿﺮي ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ُ ْ‬ ‫ََ ُ ُ َ َ ُْ‬
‫واﺒﻟﺨ ِﻞ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از ﺗﺮس و ﺑﺰدﻟﯽ‪ ،‬و ﺑ‪‬ﺨﻞ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه‬ ‫ﻦﺒ‬
‫»وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ اﺠﻟ ِ‬
‫ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬ﺗﺮس و ﺑﺰدﻟﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎن ﺧﻮددوﺳﺘﯽﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎن آنﺟﺎ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺎﯾﺪ دﺳﺖ ﺑﻪﮐﺎر ﺷﻮد ﯾﺎ اﻗﺪاﻣﯽ ﺑﮑﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﮐﺎري اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺳﺒﺐ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﺑﺮاي ﺟﻬﺎد ﭘﯿﺶﻗﺪم ﻧﺸﻮد ﯾﺎ از ﺗﺮس ﻣﺮگ و زﻧﺪان و اﻣﺜﺎلِ آن‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺣﻖ را‬
‫ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ .‬ﺑ‪‬ﺨﻞ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺎلدوﺳﺘﯽﺳﺖ و اﻧﺴﺎن را از ﺑﺬل ﻣﺎل و ﺛﺮوت از ﺟﻤﻠﻪ اداي‬
‫زﮐﺎت‪ ،‬ﺧﺮج ﮐﺮدن و ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي و اﻣﺜﺎل آن ﺑﺎز ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫ِّ َ‬ ‫ْ َ َ َ َّ ْ َ َ‬ ‫اﺪﻟﻳْﻦ‪َ ،‬و َﻏﻠَﺒَ ِﺔ ِّ‬
‫الﺮ َ‬ ‫ﻚ ﻣ ْﻦ َﺿﻠَﻊ َّ‬
‫ُ ُ َ‬
‫ﺎل«؛ ﻫﺮ دو‪،‬‬
‫ﻬﺮ الﺮﺟ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﻗ‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻦ‬
‫ِ‬ ‫ﻳ‬ ‫اﺪﻟ‬ ‫ﺔ‬
‫ِ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻏ‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬
‫ِ‬ ‫»‬ ‫ﯾﺎ‬ ‫«‬ ‫ﺎل‬
‫ِ‬ ‫ﺟ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫»وأﻋﻮذ ﺑِ ِ‬
‫ﺻﺤﯿﺢ و ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ‪» :‬و از ﺳﻨﮕﯿﻨﯽِ ﺑﺪﻫﯽ و از ﭼﯿﺮﮔﯽ و ﺳﺘﻢ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬ﺑﺪﻫﯽ‪ ،‬ﻏﻢ و اﻧﺪوه‪ ‬روز و ﻓﮑﺮ و ﺧﯿﺎلِ ﺷﺐ اﺳﺖ و ﺧﻮاب از ﭼﺸﻤﺎن‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﯽرﺑﺎﯾﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﺑﺪﻫﮑﺎر ﻫﻤﻮاره ﭘﺮﯾﺸﺎن اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻗﺼﺪ‬
‫اداي ﺑﺪﻫﯽ‪ ،‬ﻗﺮض ﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬در ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻗﺼﺪ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺗﻮﻗﻌﯽ ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﭘﺮﯾﺸﺎن ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻟﺬا اﮔﺮ ﻣﺎﺷﯿﻨﯽ را ﺑﻪ ﮐﺮاﯾﻪ ﻣﯽﮔﯿﺮﯾﺪ ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻪاي را اﺟﺎره ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ و ﻗﺼﺪﺗﺎن اداي‬
‫اﺟﺎرهﺑﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻄﻤﺌﻦ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬زﻣﯿﻨﻪي ﭘﺮداﺧﺖ آنرا ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻓﺮاﻫﻢ‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ ﻗﺼﺪ ﺑﺎزﭘﺮداﺧﺖ ﺑﺪﻫﯽاش را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﺮ‬
‫دﻟﯿﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ورﺷﮑﺴﺘﮕﯽ از اداي آن ﺑﺎز ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در دﻧﯿﺎ ﯾﺎ آﺧﺮت‬
‫ﺑﺪﻫﯽاش را ﻣﯽﭘﺮدازد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺪﻫﮑﺎر در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ ﺣﻖّ ﺑﺴﺘﺎﻧﮑﺎر‬
‫را ﺑﺪﻫﺪ؛ در دﻧﯿﺎ ﻧﺪﻫﺪ‪ ،‬در آﺧﺮت از او ﻣﯽﮔﯿﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪‬؛ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ از‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ دﻋﺎﯾﯽ ﺑﻪ او ﺑﯿﺎﻣﻮزﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آن در ﻧﻤﺎز‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ .‬دﻗﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺮﺳﺶﮔﺮ ﮐﯿﺴﺖ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدﻫﺪ؟ آري؛‬
‫ﭘﺮﺳﺶﮔﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ‪ ،‬رﺳﻮلاﷲ‪ .‬ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﻧﺰد‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﻮد و دوﺳﺖداﺷﺘﻨﯽﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد در ﻧﺰد اﺑﻮﺑﮑﺮ‪،‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪580‬‬

‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶِ ﯾﮏ دوﺳﺖ از دوﺳﺖ‪ ‬دﯾﮕﺮ‬

‫ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺰو ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭘﺎﺳﺦﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻋﺮض ﮐﺮد‪» :‬دﻋﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ آﻣﻮزش دﻫﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ آن در ﻧﻤﺎزم دﻋﺎ ﮐﻨﻢ«‪.‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ در ﺳﺠﺪه ﯾﺎ ﭘﺲ از ﺗﺸﻬﺪ‪ ‬ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ْ ً‬ ‫ُ ْ ً َ ً َ َ ْ ُ ُّ ُ َ ّ ْ َ َ ْ‬ ‫ِّ َ َ ُ َ ْ‬
‫ﺖ‪ ،‬ﻓﺎﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ َﻣﻐ ِﻔ َﺮة ِﻣ ْﻦ‬ ‫ﻤﺖ �ﻔ ِﻲﺴ ﻇﻠﻤﺎ ﻛ ِﺜ�ا‪ ،‬وﻻ �ﻐ ِﻔﺮ اﺬﻟﻧﻮب إِﻻ أﻧ‬ ‫»ﺑﮕﻮ‪ :‬ا�َّ إِ� ﻇﻠ‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ْ َ َْ‬
‫ﻴﻢ«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬دﻋﺎي ﺟﺎﻣﻊ و ﺳﻮدﻣﻨﺪيﺳﺖ‪:‬‬ ‫الﺮ ِﺣ ُ‬ ‫اﻟﻐﻔ ُ‬
‫ﻮر َّ‬ ‫وارﻤﺣْ ِ�‪ ،‬إﻧﻚ أﻧﺖ‬ ‫ِﻋﻨ ِﺪك‪،‬‬
‫ْ ً َ ً‬ ‫ِّ َ َ ُ َ ْ‬
‫ﻤﺖ �ﻔ ِﻲﺴ ُﻇﻠﻤﺎ ﻛ ِﺜ�ا«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﻓﺮاواﻧﯽ‬ ‫»ا�َّ ِإ� ﻇﻠ‬
‫ﮐﺮدهام«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬اذﻋﺎن ﺑﻨﺪه ﺑﻪ ﺳﺘﻢ و ﺟﻔﺎﮐﺎري ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ اﺳﺖ و ﯾﮑﯽ از آداب‬
‫دﻋﺎﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ :‬ﯾﮑﯽ از ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در دﻋﺎ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺮض ﺣﺎل ﺑﻪ‬
‫�‬ ‫ت إ َ َّ� م ِۡن َخ ۡ‬ ‫ﭘﯿﺸﮕﺎه اﻻﻫﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪َ ﴿ :‬ر ّب إ ّ� ل َِما ٓ أ َ َ‬
‫نز ۡل َ‬
‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِِ‬
‫َ‬
‫فقِ�‪ (1 )﴾ٞ‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﺎ ﻋﺮض ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه اﻻﻫﯽ ﻋﺮض ﻧﯿﺎز ﮐﺮد؛ از ﻫﻤﯿﻦروﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ دﻋﺎ را راز و ﻧﯿﺎز ﮔﻮﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫َ َ ْ ُ ُّ ُ َ ّ‬
‫ﻻ أﻧ ْ َ‬
‫ﺖ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻧﻤﯽآﻣﺮزد«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺛﻨﺎ و‬ ‫»وﻻ �ﻐ ِﻔﺮ اﺬﻟﻧﻮب إِ‬
‫ﺳﺘﺎﯾﺶ اﻻﻫﯽ و اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ ﻋﺠﺮ و ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽِ ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ و اذﻋﺎﻧﯽﺳﺖ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‪‬‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽآﻣﺮزد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫�﴾‬‫وب إ َّ� ٱ َّ ُ‬
‫﴿ َو َمن َ� ۡغفِ ُر ٱ ُّ�نُ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٣٥ :‬‬ ‫ِ‬
‫و ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ،‬ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ؟‬
‫اﮔﺮ ﻫﻤﻪي ﻣﺮدم ﺟﻤﻊ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﯾﮏ ﮔﻨﺎه از ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ را ﺑﺒﺨﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ و ﺗﻨﻬﺎ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﮔﻨﺎﻫﺎن را ﻣﯽآﻣﺮزد‪ ،‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ‬
‫»ﻓﺎﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ َﻣﻐ ِﻔ َﺮ ًة ِﻣ ْﻦ ِﻋﻨ ِﺪ َك«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﭘﺲ ﻣﺮا ﺑﺎ آﻣﺮزﺷﯽ از ﺳﻮي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﯿﺎﻣﺮز«‪.‬‬
‫آﻣﺮزش را از آن ﺟﻬﺖ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ داد ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﺷﮑﻞ‪ ،‬ﺑﻠﯿﻎﺗﺮ و ﺑﺰرگﺗﺮ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫َْ‬
‫وارﻤﺣْ ِ�«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺮ ﻣﻦ رﺣﻢ ﻓﺮﻣﺎ« و در‬ ‫زﯾﺮا ﺑﺰرﮔﯽِ دﻫﺶ‪ ،‬از ﺑﺰرﮔﯽِ ﺑﺨﺸﻨﺪه اﺳﺖ‪» .‬‬
‫آﯾﻨﺪه ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ‪ ،‬ﺗﻮﻓﯿﻘﻢ د‪‬ه‪ .‬در اﯾﻦﺟﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ دو ﻧﺎم از ﻧﺎمﻫﺎي اﷲ‪‬‬
‫دﻋﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ دو اﺳﻢ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ درﺧﻮاﺳﺖ ﺑﻨﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻨﺪه در‬

‫)‪ (1‬ﺳﻮرهي ﻗﺼﺺ‪ ،‬آﯾﻪي ‪24‬؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ » :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرم! ﺑﻪ ﻫﺮ ﺧﯿﺮ و ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﻧﺎزل ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪم«‪.‬‬
 ‫‪581‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬
‫الﺮ ِﺣ ُ‬
‫ﻴﻢ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫اﻟﻐ ُﻔ ُ‬
‫ﻮر َّ‬ ‫َّ َ ْ َ َ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش و رﺣﻤﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬إﻧﻚ أﻧﺖ‬
‫»ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ ﮐﻪ ﺗﻮ‪ ،‬آﻣﺮزﻧﺪهي ﻣﻬﺮورزي«‪ .‬ﻟﺬا ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﯾﻦ دﻋﺎ را در‬
‫ﻧﻤﺎزش‪ -‬در ﺳﺠﺪه ﯾﺎ ﭘﺲ از ﺗﺸﻬﺪ‪ ‬ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ‪ -‬ﺑﮕﻮﯾﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ْ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬
‫اﺪﻟﺎﻋءِ‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‬
‫ُّ َ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻧﻪ ﺎﻛن ﻳﺪﻋﻮ ِب�ِﻫﺬا‬ ‫‪ -١٤٨٤‬وﻋﻦ أﻲﺑ مﻮﻰﺳ‪َ ‬ﻋ ِﻦ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ِّ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ِْ َ َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ‬
‫ﺟﺪي وﻫﺰ ِ�؛ وﺧﻄ ِﻲﺌ‬ ‫و�ﺮﺳاﻲﻓ ِﻲﻓ أم ِﺮي‪ ،‬وﻣﺎ أﻧﺖ أﻋﻠﻢ ﺑ ِ ِﻪ ﻣِ�‪ ،‬ا�َّ اﻏ ِﻔﺮ ِﻲﻟ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺧ ِﻄﻴئ ِﻲﺘ َوﺟﻬ ِ�‪،‬‬
‫ْ ْ َ َ َّ ْ ُ َ َ َّ ْ ُ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ ْ ُ َ‬ ‫ُ ُّ َ َ ْ‬ ‫َ ْ‬
‫أﺮﺳ ْرت َوﻣﺎ أﻋﻠﻨﺖ‪َ ،‬وﻣﺎ‬ ‫َو�ﻤ ِﺪي؛ َو� ذل ِﻚ ﻋِﻨ ِﺪي‪ ،‬ا�َّ اﻏ ِﻔﺮ ِﻲﻟ ﻣﺎ ﻗﺪﻣﺖ وﻣﺎ أﺧﺮت‪ ،‬وﻣﺎ‬
‫ﻲﺷء َﻗ ِﺪ ٌ‬ ‫ْ َ َ َ ُ ِّ َ‬ ‫ِّ ْ َ ُ َ ِّ ُ ْ َ ُ َ ِّ‬ ‫َ ْ َُ‬
‫أﻧﺖ أﻋﻠﻢ ﺑ ِ ِﻪ ﻣِ�‪ ،‬أﻧﺖ الﻤﻘﺪم‪ ،‬وأﻧﺖ الﻤﺆﺧ ُﺮ‪ ،‬وأﻧﺖ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ ْ ٍ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻳﺮ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ْ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ‬
‫َ‬ ‫ِّ‬ ‫ْ‬ ‫ََ ْ َ َ َْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﺖ أﻋﻠ ُﻢ ﺑِ ِﻪ ِﻣ ّ�‪ ،‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ ِﺟﺪي َوﻫ ْﺰ ِ�؛‬ ‫و�ﺮﺳاﻲﻓ ِﻲﻓ أم ِﺮي‪ ،‬وﻣﺎ أﻧ‬‫ِ‬ ‫ﺧ ِﻄﻴئ ِﻲﺘ َو َﺟﻬ ِ�‪،‬‬
‫َ َ َّ ْ ُ َ َ َّ ْ ُ َ َ ْ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ُّ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫أﺮﺳ ْرت َو َﻣﺎ‬ ‫َوﺧ َﻄ ِﻲﺌ َو� ْﻤ ِﺪي؛ َو� ذلِﻚ ِﻋﻨ ِﺪي‪ ،‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ ﻣﺎ ﻗﺪﻣﺖ وﻣﺎ أﺧﺮت‪ ،‬وﻣﺎ‬
‫ِّ ْ َ ُ َ ِّ ُ ْ َ ُ َ ِّ ُ ْ َ َ َ ُ ِّ َ ْ َ‬ ‫ْ َْ ُ َ َ َ ْ َ‬
‫ٌ ) ‪(2‬‬
‫ﻲﺷ ٍء ﻗ ِﺪﻳﺮ«‪.‬‬ ‫أﻧﺖ أﻋﻠ ُﻢ ﺑِ ِﻪ ِﻣ�‪ ،‬أﻧﺖ الﻤﻘﺪم‪ ،‬وأﻧﺖ الﻤﺆﺧﺮ‪ ،‬وأﻧﺖ ﻰﻠﻋ ﻞﻛ‬ ‫أﻋﻠﻨﺖ‪ ،‬وﻣﺎ‬
‫ِّ ُ ُ َ ْ َ ِّ َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺮﺷ ﻣﺎ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن �ﻘﻮل ِﻲﻓ دﺎﻋﺋ ِ ِﻪ‪» :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ‬ ‫ْ‪ -١٤٨٥‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ&‪ :‬أن اﻨﻟ ِ‬
‫ْ َ ِّ َ ْ َ ْ‬ ‫َ ُ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺮﺷ َﻣﺎ ل ْﻢ أ�ﻤﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﻋ ِﻤﻠﺖ وﻣﻦ‬
‫ِّ ُ ُ َ‬
‫أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣ ْﻦ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در دﻋﺎﯾﺶ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ إ�‬
‫ْ َ ِّ َ َ ْ ْ َ ْ ) ‪(4‬‬
‫ﺖ وﻣﻦ ﺮﺷ ﻣﺎ لﻢ أ�ﻤﻞ«‪.‬‬ ‫ﺮﺷ َﻣﺎ َﻋﻤﻠْ ُ‬
‫َ ِّ‬
‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6399 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2719 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎ و ﻧﺪاﻧﻢﮐﺎريﻫﺎﯾﻢ را و ﻧﯿﺰ زﯾﺎدهرويام در ﮐﺎرﻫﺎ و آنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺗﻮ‬
‫ﺑﻬﺘﺮ از ﻣﻦ ﻣﯽداﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻣﺮز؛ ﯾﺎ اﷲ! ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪﺟﺪ‪‬ي‪ ،‬ﺷﻮﺧﯽ و ﺑﻪ ﻋﻤﺪ و ﺧﻄﺎ اﻧﺠﺎم دادهام‪،‬‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺎي؛ و ﺧﻮد ﻣﻌﺘﺮﻓﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﯾﻦ ﻧﻮع ﮔﻨﺎﻫﺎن در ﻣﻦ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﯾﺎ اﷲ! اﯾﻦ ﺗﻮﯾﯽ‪ -‬ﮐﻪ ﻫﺮﮐﻪ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺑﻬﺸﺖ‪ -‬ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽﺑﺮي و‪ -‬ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و‬
‫ﺑﻬﺸﺖ‪ -‬ﻋﻘﺐ ﻣﯽاﻧﺪازي و ﺗﻮ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2716 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ از ﺷﺮّ آنﭼﻪ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم دادهام و از ﺷﺮّ آنﭼﻪ ﮐﻪ اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهام‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮم«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از اﯾﻦﮐﻪ در آﯾﻨﺪه ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻋﻤﻠﯽ ﺷﻮم ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺸﻢ ﺗﻮﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم‪] .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪582‬‬
‫ِّ َ ُ ُ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﻮل اﷲ‪» :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ‬ ‫‪ -١٤٨٦‬وﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن ﻣِﻦ دﺎﻋءِ رﺳ ِ‬
‫َ َ َ‬ ‫ْ َ َ َ‬ ‫ْ َ َ َ َ ُّ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ‬
‫وال ﻧ ِﻌﻤﺘِﻚ‪ ،‬وﺤﺗﻮ ِل ﺎﻋ�ِﻴﺘِﻚ‪ ،‬وﻓﺠﺎءة ِ ﻧ ِﻘﻤﺘِﻚ‪َ ،‬وﻤﺟ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻴﻊ ﺳﺨ ِﻄﻚ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ز ِ‬
‫ِّ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از دﻋﺎﻫﺎي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ إ�‬
‫َ ) ‪(2‬‬ ‫َ‬
‫ﻴﻊ َﺳﺨ ِﻄﻚ«‪.‬‬
‫ْ َ َ ََ‬ ‫ْ َ َ َ َ ُّ َ َ َ ُ َ‬ ‫َ ُ ُ َ ْ َ‬
‫وال ﻧِﻌﻤ ِﺘﻚ‪ ،‬وﺤﺗﻮ ِل ﺎﻋ ِ�ﻴ ِﺘﻚ‪ ،‬وﻓﺠﺎء ِة ﻧِﻘﻤ ِﺘﻚ‪ ،‬وﻤﺟ ِ‬ ‫أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ز ِ‬
‫ﻚ ﻣِﻦَ‬ ‫ِّ َ ُ ُ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٤٨٧‬وﻋﻦ ز�ﺪ ﺑﻦ أرﻗﻢ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑ ِ‬
‫ﺖ َﺧ ْ ُ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ِّ ْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ ْ َ َ َ‬
‫�‬ ‫آت �ﻔ ِﻲﺴ �ﻘﻮاﻫﺎ‪ ،‬وز�ﻬﺎ أﻧ‬ ‫ﺮﺒ‪ ،‬ا�َّ ِ‬ ‫اﻟﻌﺠ ِﺰ والﻜﺴ ِﻞ‪ ،‬واﺒﻟﺨ ِﻞ و�ﻬﻟﺮ ِم‪ ،‬وﻋ ِ‬
‫ﺬاب َ اﻟﻘ ِ‬
‫َْ َ ُ‬ ‫ََْ ُ َ ْ َْ‬ ‫ِّ ُ ُ َ ْ ْ‬ ‫َ ْ َ َّ َ ْ َ َ ُّ َ َ َ ْ َ َ‬
‫ﺐ ﻻ �ﺸﻊ‪،‬‬ ‫ﻣﻦ ز�ﻫﺎ‪ ،‬أﻧﺖ و ِﻴﻟﻬﺎ ومﻮﻻﻫﺎ‪ ،‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑ ِﻚ ﻣِﻦ ﻋِﻠ ٍﻢ ﻻ �ﻨﻔﻊ؛ وﻣِﻦ ﻗﻠ ٍ‬
‫ُْ َ ُ ََ‬ ‫ْ َ ْ‬ ‫َْ َُ‬ ‫ْ َْ‬
‫) ‪(3‬‬
‫َوﻣِﻦ �ﻔ ٍﺲ ﻻ �ﺸﺒﻊ؛ َوﻣِﻦ دﻋ َﻮ ٍة ﻻ �ﺴﺘﺠﺎب لﻬﺎ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ِّ َ ُ ُ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬زﯾﺪ ﺑﻦ ارﻗﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ -‬در دﻋﺎﯾﺶ‪ -‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ‬
‫ِّ‬ ‫َْ َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬
‫اﻟﻘ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َ َ ْ َ َ َ‬
‫آت �ﻔ ِﻲﺴ �ﻘ َﻮاﻫﺎ‪َ ،‬و َز�ﻬﺎ‬ ‫ﺮﺒ‪ ،‬ا�َّ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑِﻚ ِﻣﻦ اﻟﻌﺠ ِﺰ والﻜﺴ ِﻞ‪ ،‬واﺒﻟﺨ ِﻞ و�ﻬﻟﺮمِ ‪ ،‬وﻋ َِ‬
‫ﺬاب‬
‫ََْ ُ َ ْ َْ‬ ‫ِّ ُ ُ َ ْ ْ‬ ‫ْ َ َ ْ ُ َ ْ َ َّ َ ْ َ َ ُّ َ َ َ ْ َ َ‬
‫ﺐﻻ‬ ‫أﻧﺖ ﺧ� ﻣﻦ ز�ﻫﺎ‪ ،‬أﻧﺖ و ِﻴﻟﻬﺎ ومﻮﻻﻫﺎ‪ ،‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ِﻋﻠ ٍﻢ ﻻ �ﻨﻔﻊ؛ و ِﻣﻦ ﻗﻠ ٍ‬
‫ُ َ َ ) ‪(4‬‬ ‫ْ‬ ‫َْ‬ ‫َْ‬ ‫َْ َ‬
‫�ﺸ ُﻊ‪َ ،‬و ِﻣ ْﻦ �ﻔ ٍﺲ ﻻ �ﺸﺒَ ُﻊ؛ َو ِﻣ ْﻦ َدﻋ َﻮ ٍة ﻻ � ُ ْﺴﺘَﺠﺎب لﻬﺎ«‪.‬‬
‫َ‬ ‫َ َ ْ َْ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ﻋﺒﺎس‪ $‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن ﻳﻘﻮل‪» :‬ا�َّ لﻚ أﺳﻠﻤﺖ‪َ ،‬و�ِﻚ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٤٨٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ‬
‫َ‬
‫َ َّ ْ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ْ َ َ ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬ ‫ْ َ َْ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ُ َ َ ْ َ َ َّ ْ ُ‬
‫و�ﻴﻟﻚ ﺣﺎﻛﻤﺖ؛ ﻓﺎﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ ﻣﺎ ﻗﺪﻣﺖ‪،‬‬ ‫و�ﻴﻟﻚ أ�ﺒﺖ‪َ ،‬و�ِﻚ ﺧﺎﺻﻤﺖ‪،‬‬ ‫آﻣﻨﺖ‪َ ،‬وﻋﻠﻴﻚ ﺗ َﻮ�ﺖ‪،‬‬
‫ْ َ‬ ‫َ ُ َ ِّ ُ َ ْ َ ُ َ ِّ‬ ‫َ َ َ َّ ْ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ ْ َ ْ ُ‬
‫ﺮﺳ ْرت‪َ ،‬وﻣﺎ أﻋﻠﻨﺖ‪ ،‬أﻧﺖ الﻤﻘﺪم‪ ،‬وأﻧﺖ الﻤﺆﺧ ُﺮ‪ ،‬ﻻ � إِﻻ أﻧﺖ«‪.‬‬ ‫وﻣﺎ أﺧﺮت‪ ،‬وﻣﺎ أ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َْ ُ‬
‫) ‪(5‬‬
‫الﺮ َواةِ‪َ » :‬وﻻ ﺣ ْﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة إِﻻ ﺑﺎﷲِ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ﺾ ُّ‬ ‫زاد �ﻌ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2739 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از زوال ﻧﻌﻤﺘﯽ ﮐﻪ ﻋﻄﺎ ﮐﺮدهاي و از دﮔﺮﮔﻮﻧﯽِ ﻋﺎﻓﯿﺘﯽ ﮐﻪ‪ -‬ﺑﻪ ﻣﺎ‪ -‬ﺑﺨﺸﯿﺪهاي‬
‫و از ﺧﺸﻢ و ﻋﺬاب ﻧﺎﮔﻬﺎﻧﯽِ ﺗﻮ و از ﻫﻤﻪي ﺧﺸﻢ و ﻏﻀﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2722 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! از ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻨﺒﻠﯽ‪ ،‬ﺑ‪‬ﺨﻞ‪ ،‬ﭘﯿﺮي و ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم؛ ﯾﺎ اﷲ! ﺑﻪ ﻧﻔﺲ‬
‫ﻣﻦ ﺗﻘﻮاﯾﺶ را ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻦ و آنرا ﭘﺎك ﺑﮕﺮدان ﮐﻪ ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﻫﺴﺘﯽ ﮐﻪ آن را ﭘﺎك ﻣﯽﮔﺮداﻧﯽ؛ ﺗﻮ‪،‬‬
‫ﯾﺎور و ﻣﺎﻟﮏ و ﮐﺎرﺳﺎزِ آن ﻫﺴﺘﯽ‪ .‬ﯾﺎ اﷲ! از ﻋﻠﻢِ ﺑﯽﺛﻤﺮ و ﺑﯽﺳﻮد و از ﻗﻠﺒﯽ ﮐﻪ ﺧﺸﻮع ﻧﺪارد و از ﻧﻔﺲ‬
‫ﺣﺮﯾﺼﯽ ﮐﻪ ﺳﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد و از دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫)‪ (5‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6317 ،1120) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.769 :‬‬
 ‫‪583‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬
‫َ َ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ -‬در دﻋﺎﯾﺶ‪ -‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ لﻚ‬
‫ﺖ؛‬
‫َْ َ َ َ‬
‫ﺎﻛ ْﻤ ُ‬ ‫ﺖ‪ ،‬و�ﻴﻟﻚ ﺣ‬ ‫ﻚ َﺧ َ‬
‫ﺎﺻ ْﻤ ُ‬ ‫َْ َ َْ ُ َ َ‬
‫ﺖ‪ ،‬و�ﻴﻟﻚ أ�ﺒﺖ‪ ،‬و�‬ ‫ﻚ ﺗَ َﻮ َّ�ْ ُ‬
‫ْ َْ ُ َ َ َْ ُ َ َ َْ َ‬
‫أﺳﻠﻤﺖ‪ ،‬و�ِﻚ آﻣﻨﺖ‪ ،‬وﻋﻠﻴ‬
‫َ‬ ‫ِ‬
‫َ ُ َ ِّ ُ ْ َ ُ َ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ ْ َ َ َّ ْ ُ َ َ َ َّ ْ ُ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ ْ‬
‫أﻋﻠﻨْ ُ‬ ‫َ‬
‫الﻤﺆﺧ ُﺮ‪ ،‬ﻻ‬ ‫ﺖ‪ ،‬أﻧﺖ الﻤﻘﺪم‪ ،‬وأﻧﺖ‬ ‫ﻓﺎﻏ ِﻔﺮ ِﻲﻟ ﻣﺎ ﻗﺪﻣﺖ‪ ،‬وﻣﺎ أﺧﺮت‪ ،‬وﻣﺎ أﺮﺳرت‪ ،‬وﻣﺎ‬
‫ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ْ َ‬
‫� إِﻻ أﻧﺖ«؛ ﺑﺮﺧﯽ از راوﯾﺎن اﻓﺰودهاﻧﺪ‪َ » :‬وﻻ ﺣﻮل َوﻻ ﻗﻮة إِﻻ ﺑﺎ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﷲ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﭼﻨﺪ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرتﻫﺎي دﻋﺎﯾﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ را‬
‫در ﺧﻮد دارد؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎي‬
‫َ َ َّ ْ ُ َ َ َّ ْ ُ َ َ ْ َ ُ‬ ‫ْ‬
‫أﺮﺳ ْرت َو َﻣﺎ‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪهي او را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪» :‬ا�َّ اﻏ ِﻔ ْﺮ ِﻲﻟ ﻣﺎ ﻗﺪﻣﺖ وﻣﺎ أﺧﺮت‪ ،‬وﻣﺎ‬
‫َ َْ‬ ‫أﻋﻠَﻨْ ُ‬
‫ْ‬
‫أﻧﺖ أﻋﻠ ُﻢ ﺑِ ِﻪ ِﻣ ِّ�«؛ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬در ﻣﻘﺎم دﻋﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را‬ ‫ﺖ‪َ ،‬و َﻣﺎ‬
‫ﺑﻪﺗﻔﺼﯿﻞ ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ اﻧﻮاع اﺷﺘﺒﺎهﻫﺎ را ﺑﺮﺷﻤﺮد‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ روﺷﯽ در دﻋﺎ ﺑﺴﯿﺎر‬
‫ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ روﺷﯽ ﻫﻤﻪ ي اﻋﻤﺎﻟﺶ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽآورد و ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻄﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻧﻬﺎن و آﺷﮑﺎر اﻧﺠﺎم داده و ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ داﻧﺴﺘﻪ ﯾﺎ ﻧﺪاﻧﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ؛ ﻓﺎﯾﺪهي دﯾﮕﺮش اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﺑﯿﺶﺗﺮ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ و دلﺑﺴﺘﮕﯽاش ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﯿﻢ و اﻣﯿﺪش ﻧﯿﺰ‬
‫اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش و دﯾﮕﺮ دﻋﺎﻫﺎﯾﺶ ﺑﻪﺗﻔﺼﯿﻞ‬
‫دﻋﺎ و ﻣﻨﺎﺟﺎت ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻣﻮارد ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺟ‪‬ﺴﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬از ﺷﺮّ ﮔﻨﺎﻫﺎن و آﻓﺖﻫﺎ و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي آن‪ ،‬و ﻧﯿﺰ از ﻋﺬاب ﻗﺒﺮ و دﯾﮕﺮ ﻣﻮاردي ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ آﻣﺪ‪ .‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن اﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ را از روي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﻨﻮﯾﺴﺪ ﯾﺎ اﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ و‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﺗﺎ از ﻓﻮاﯾﺪش ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﮔﻤﺎﻧﻢ ﺑﺮﺧﯽ از ﺧﻮاﻧﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬اﯾﻨﮏ اﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺗﻮ ﺷﺪم‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ اﯾﻤﺎن آوردم‪ ،‬ﺑﺮ ﺗﻮ ﺗﻮﮐﻞ ﮐﺮدم‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮي ﺗﻮ روي آوردم‪،‬‬
‫ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﺗﻮ ﺑﺎ دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺒﺎرزه ﮐﺮدم و ﺣ‪‬ﮑﻢ ﺗﻮ را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪم؛ ﭘﺲ آنﭼﻪ را ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺮﺗﮑﺐ ﺷﺪهام و‬
‫آنﭼﻪ را ﮐﻪ در آﯾﻨﺪه از ﻣﻦ ﺳﺮ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻣﺮز و ﮔﻨﺎﻫﺎن ﻧﻬﺎن و آﺷﮑﺎرم را ﺑﺒﺨﺸﺎي؛ ﺗﻘﺪﯾﻢ و ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺑﻪ‬
‫دﺳﺖ ﺗﻮﺳﺖ )و ﺗﻮﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﯽ ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽﺑﺮي و ﻫﺮﮐﻪ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﯽ از ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ و ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻋﻘﺐ ﻣﯽاﻧﺪازي(؛ ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ ﺗﻮ ﻧﯿﺴﺖ و ﻫﯿﭻ‬
‫ﺑﺎزدارﻧﺪهاي )از ﮔﻨﺎه( و ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺮوﯾﯽ )ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ( ﺟﺰ ﺑﻪ ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻮﻓﯿﻖِ ﺗﻮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪584‬‬

‫را ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ و از آن ﻣﯽﮔﺬرﻧﺪ؛ وﻟﯽ ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ را ﺣﻔﻆ ﮐﺮده‪ ،‬ﺑﻪ آن‬
‫ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫ِّ َ ُ ُ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬ ‫َّ َّ ّ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺎت‪» :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن ﻳﺪﻋﻮ ﺑِﻬﺆﻻءِ الﻠﻜِﻤ ِ‬ ‫‪ -١٤٨٩‬وﻋﻦ ﺎﻋ�ﺸﺔ&‪ :‬أن اﻨﻟ ِ‬
‫َْ‬ ‫َ‬ ‫ﻓ ِْﺘ َﻨ ِﺔ اﻨﻟَّﺎر‪َ ،‬و َﻋ َﺬاب اﻨﻟَّﺎر‪َ ،‬وﻣ ِْﻦ َ ِّ‬
‫ﺮﺷ اﻟ ِﻐ� َواﻟﻔﻘ ِﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻔﻆ اﺑﻮداود ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ِّ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪» :‬ا�َّ إ� أ ُﻋﻮذ ﺑِﻚ‬
‫َ َ َ ْ ) ‪(2‬‬ ‫اﻨﻟﺎر‪َ ،‬و ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬‫َّ‬ ‫ْ ْ َ َّ َ َ َ‬
‫ﺮﺷ اﻟ ِﻐ� واﻟﻔﻘ ِﺮ«‪.‬‬ ‫اب ِ‬ ‫ﺎر‪ ،‬وﻋﺬ ِ‬ ‫ِﻣﻦ ِﻓﺘﻨ ِﺔ اﻨﻟ ِ‬
‫َ َ َ َ َّ ُّ َ ُ ُ‬ ‫‪ -١٤٩٠‬وﻋﻦ ز�ﺎد ﺑﻦ ﻋِﻼَ َﻗ َﺔ ﻋﻦ َ� ِّﻤﻪ‪َ ،‬و ُﻫ َﻮ ُ� ْﻄ َﺒ ُﺔ ُ‬
‫ﻲﺒ‪� ‬ﻘﻮل‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ن‬‫ﺎﻛ‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫ِﻚ‬
‫ٍ‬ ‫ل‬ ‫ﻣﺎ‬ ‫ﺑﻦ‬ ‫ِ‬
‫ْ‬
‫ﺎل‪ ،‬واﻷﻫﻮاءِ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و‬
‫ْ َ َ ْ َ‬ ‫ِّ ُ ُ َ ْ ُ ْ َ َ‬
‫ات اﻷﺧﻼ ِق‪ ،‬واﻷ�ﻤ ِ‬ ‫»ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ ﻣﻨﻜﺮ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬زﯾﺎد ﺑﻦ ﻋ‪‬ﻼﻗﻪ از ﻋﻤﻮﯾﺶ‪ ،‬ﻗُﻄﺒﻪ ﺑﻦ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪-‬‬
‫) ‪(4‬‬ ‫ْ‬
‫ﺎل‪ ،‬واﻷﻫﻮا ِء«‪.‬‬ ‫ْ َ َ ْ َ‬ ‫ِّ ُ ُ َ ْ ُ ْ َ َ‬
‫ات اﻷﺧﻼ ِق‪ ،‬واﻷ�ﻤ ِ‬ ‫در دﻋﺎﯾﺶ‪ -‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣﻦ ﻣﻨﻜﺮ ِ‬
‫َ َ ُْ‬ ‫ً َْ ُ‬ ‫ِّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ ُ َ‬ ‫َُ‬ ‫َ َ‬
‫ﻴﺪ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ‪ ،‬ﻋﻠﻤ ِ� دﺎﻋء أدﻋﻮ ﺑ ِ ِﻪ‪ ،‬ﻗﺎل‪» :‬ﻗﻞ‪:‬‬ ‫ﻞﻜ ﺑﻦ ﻤﺣ ٍ‬‫‪ -١٤٩١‬وﻋﻦ ﺷ ِ‬
‫ﺮﺷ َﻗﻠْﻲﺒ‪َ ،‬وﻣ ِْﻦ َ ِّ‬
‫ﺮﺷ‬ ‫ﺮﺷ ل َِﺴﺎ�‪َ ،‬وﻣ ِْﻦ َ ِّ‬
‫ﺮﺷ ﺑَ َﺮﺼي‪َ ،‬وﻣ ِْﻦ َ ِّ‬‫ﺮﺷ َﺳ ْﻤﻲﻌ‪َ ،‬وﻣ ِْﻦ َ ِّ‬
‫ﻚ ﻣ ِْﻦ َ ِّ‬ ‫ِّ ُ ُ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫� إ� أﻋﻮذ ﺑ ِ‬
‫ا َّ‬
‫) ‪(5‬‬
‫َﻣﻨِ ِّي«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود و ﺗﺮﻣﺬي؛ ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺣﺴﻦ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ در ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬در »اﻟﺪﻋﻮات«‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي‬
‫‪ 6368‬و در ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬در »اﻻﺳﺘﻌﺎذة« ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 2705‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ از ﻓﺘﻨﻪي ﻗﺒﺮ و ﻋﺬاب دوزخ و از ﺷﺮّ ﺛﺮوت و ﻓﻘﺮ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.3843 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ از اﺧﻼق و ﮐﺮدار ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و از اﻣﯿﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و ﺑﺎورﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫)‪ (5‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4399 :‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را در ﺻﺤﯿﺢ اﻷدب اﻟﻤﻔﺮد‪ ،‬ش‪ 555 :‬ﺻﺤﯿﺢ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪585‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺷَﮑَﻞ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﻤ‪‬ﯿﺪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! دﻋﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﯾﺎد دﻫﯿﺪ؛‬
‫ﺮﺷ ل ِ َﺴﺎ�‪َ ،‬و ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬
‫ﺮﺷ ﺑَ َﺮﺼي‪َ ،‬و ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬‫ﺮﺷ َﺳ ْﻤﻲﻌ‪َ ،‬و ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬ ‫ﻚ ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬ ‫ِّ ُ ُ َ‬
‫ﺮﺷ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﮕﻮ‪ :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِ‬
‫َ ْ َ ِّ َ ِّ ) ‪(1‬‬ ‫َْ‬
‫ﻗﻠ ِﻲﺒ‪ ،‬و ِﻣﻦ ﺮﺷ ﻣ ِﻨي«‪.‬‬
‫َ‬
‫ﻮن‪،‬‬
‫ُُ‬ ‫ِّ ُ ُ َ َ َ َ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﺎﻛن �ﻘﻮل‪» :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ اﻟﺮﺒ ِص‪ ،‬واﺠﻟﻨ ِ‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬أن اﻨﻟ ِ‬ ‫‪ -١٤٩٢‬وﻋﻦ ٍ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﺎم«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ[‬ ‫واﺠﻟﺬ ِام‪َ ،‬وﺳ ِّيءِ اﻷﺳﻘ ِ‬
‫ِّ َ ُ َ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ -‬در دﻋﺎﯾﺶ‪ -‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ إ� أ ُﻋﻮذ ﺑِﻚ ِﻣ َﻦ‬
‫ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ُُ‬ ‫ََ‬
‫) ‪(3‬‬
‫اﻷﺳﻘﺎمِ «‪.‬‬ ‫ﻮن‪ ،‬واﺠﻟُﺬامِ ‪َ ،‬و َﺳ ِّي ِء‬ ‫اﻟﺮﺒ ِص‪ ،‬واﺠﻟﻨ ِ‬
‫ﻚ ﻣِﻦَ‬ ‫ِّ ُ ُ َ‬ ‫َُ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٤٩٣‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ا�َّ إ� أﻋﻮذ ﺑ ِ‬
‫َُ‬ ‫َ َ َ َّ َ ْ َ‬ ‫ُ َ َ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ُ ِ َ َّ ُ ْ َ‬
‫ﺖ اﺒﻟِ َﻄﺎﻧﺔ«‪] .‬رواﯾﺖ اﺑﻮداود‬ ‫ﺠﻴﻊ؛ وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣﻦ اﺨﻟ ِﻴﺎﻧﺔِ‪ ،‬ﻓﺈ�ﻬﺎ ﺑِئﺴ ِ‬ ‫ﻮع‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ ﺑِئﺲ الﻀ ِ‬ ‫اﺠﻟ‬
‫) ‪(4‬‬
‫ﺑﺎ ا‪‬ﺳﻨﺎد‪ ‬ﺻﺤﯿﺢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ -‬در دﻋﺎ‪ -‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ از ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺪ ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽﺳﺖ و ﻧﯿﺰ از ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻪ وﯾﮋﮔﯽ دروﻧﯽِ ﺑﺪيﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫ُ َ ْ َ َ َ ِّ َ َ‬ ‫َّ ُ َ ً َ ُ َ َ َ ِّ َ‬
‫ﺠ ْﺰت �ﻦ ﻛ ِﺘﺎﺑ ِﻲﺘ ﻓﺄﻋِ�‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬أﻻ‬ ‫‪ -١٤٩٤‬وﻋﻦ ٍّ‬
‫ﻲﻠﻋ‪ ‬أن ﻣﺎﻜﺗﺒﺎ ﺟﺎءه �ﻘﺎل‪ :‬إ� ﻋ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫ْ َ َ َ ْ َ ْ ُ َ َ َ ْ َّ ُ ُ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ َ َّ ُ ُ‬ ‫ُ َ ِّ ُ َ َ‬
‫اﷲ �ﻨﻚ؟ ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻤﺎت ﻋﻠﻤﻨِﻴﻬﻦ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬لﻮ ﺎﻛن ﻋﻠﻴﻚ ﻣِﺜﻞ ﺟﺒ ٍﻞ دﻳﻨﺎ أداه‬ ‫أﻋﻠﻤﻚ ﻠﻛ ِ ٍ‬
‫َ‬ ‫َ ْ َ َ َّ ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُْ‬
‫ﻗﻞ‪» :‬ا�َّ اﻛ ِﻔ ِ� ِﺤﺑَﻼل ِﻚ �ﻦ ﺣ َﺮامِﻚ‪َ ،‬وأﻏﻨِ ِ� ﺑِﻔﻀﻠِﻚ �ﻤﻦ ِﺳﻮاك«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ‬
‫) ‪(5‬‬
‫ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻠﯽ‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺮدهاي‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﺻﺎﺣﺒﺶ در ﭘﯽِ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﭘﻮلِ‬
‫آزادي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻮد‪ -‬ﻧﺰدش آﻣﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ از ﺗﺄﻣﯿﻦ ﭘﻮل آزاديام ﻧﺎﺗﻮاﻧﻢ؛ ﮐﻤﮑﻢ ﮐﻦ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ از ﺷﺮّ ﮔﻮش‪ ،‬ﭼﺸﻢ‪ ،‬زﺑﺎن و ﻗﻠﺐ ﺧﻮﯾﺶ و ﻧﯿﺰ از ﺷﺮّ ﺷﺮﻣﮕﺎﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1281 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1375 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ از ﭘﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺟﻨﻮن‪ ،‬ﺟ‪‬ﺬام و ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪.‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1283 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ أﺑﯽ داود‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1493 :‬‬
‫)‪ (5‬اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.266 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪586‬‬

‫ﻋﻠﯽ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬آﯾﺎ ﮐﻠﻤﺎﺗﯽ ﺑﻪ ﺗﻮ آﻣﻮزش دﻫﻢ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﻦ ﯾﺎد داد؟‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﯾﮏ ﮐﻮه ﺑﺪﻫﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ -،‬ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﮐﻠﻤﺎت‪ -‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﻮﺟﺒﺎت‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ‬
‫اداي ﺑﺪﻫﯽات را ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﺑﮕﻮ‪» :‬ا�َّ اﻛ ِﻔ ِ� ِﺤﺑَﻼلِﻚ � ْﻦ َﺣ َﺮا ِمﻚ‪َ ،‬وأﻏ ِﻨ ِ�‬
‫َ ْ َ‬
‫ﺑِﻔﻀ ِﻠﻚ َ� َّﻤ ْﻦ ِﺳﻮاك«‪.‬‬
‫َ ) ‪(1‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي از دﻋﺎﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ؛ از آن ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از اﺧﻼق و‬
‫ﮐﺮدار ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﻧﯿﺰ از اﻣﯿﺎل ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎي ﻧﺎدرﺳﺖ و آنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در رواﯾﺘﯽ‬
‫دﯾﮕﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد‪ .‬ﮐﺮدار ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮔﻨﺎﻫﺎن اﺳﺖ و‬
‫اﺧﻼق ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي رﻓﺘﺎر و ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻧﺎﺷﺎﯾﺴﺖ ﺑﺎ ﺧﻠﻖ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﻧﺴﺎن‬
‫اﻣﯿﺎل و ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎﯾﯽ دارد؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ را ﺗﺎﺑﻊ‬
‫رﻫﻨﻤﻮدﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺷﻤﺎري دﯾﮕﺮ‪ ،‬از ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻧﻔﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ رﻫﻨﻤﻮد و روش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﯾﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن از اﻧﻮاع‬
‫ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در اﺣﺎدﯾﺚ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از‬
‫ﭘﯿﺴﯽ‪ ،‬ﺟﻨﻮن‪ ،‬ﺟﺬام و دﯾﮕﺮ ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﺳﺨﺖ و ﻧﺎﮔﻮار ﺟﺴﻤﯽ و ﻋﻘﻠﯽ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه‬
‫ﻣﯽﺟ‪‬ﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺟ‪‬ﺬام‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎري ﻋﻔﻮﻧﯽ و ﻣ‪‬ﺰﻣﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ زﺧﻢﻫﺎي ﺣﺎد‪ ،‬از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ ﺑﺎﻓﺖﻫﺎي‬
‫ﺑﺪن را در ﭘﯽ دارد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﮐﻪ وﻗﺘﯽ از ﯾﮏ ﻗﺴﻤﺖ ﺑﺪن ﺷﺮوع ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ ﺑﻪ‬
‫ﺳﺎﯾﺮ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺳﺮاﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و آنﻫﺎ را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮد؛ از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪:‬‬
‫ﺑﺮاي ﺣﻔﻆ ﺳﻼﻣﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﻤﺎران ﺟﺬاﻣﯽ در ﻣﯿﺎن ﻣﺮدم ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﻣﺴﺆوﻻن و زﻣﺎمداران واﺟﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺤﻞّ ﺧﺎﺻﯽ را ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎران ﺟﺬاﻣﯽ اﺧﺘﺼﺎص‬
‫دﻫﻨﺪ ﮐﻪ اﻣﺮوزه از آن ﺑﻪ ﻗﺮﻧﻄﯿﻨﻪي ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺟﺬام‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ‬
‫ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﻣ‪‬ﺴﺮيﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﺳﺮﻋﺖ ﺷﯿﻮع ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﻪﮔﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ْ َ‬
‫اﻷﺳﻘﺎمِ «؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬و از ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑﺮم«‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬ ‫» َو َﺳ ِّي ِء‬
‫ﻫﻤﻪي ﺑﯿﻤﺎريﻫﺎي ﺳﺨﺖ و ﺑﯽﻋﻼج ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان اﻧﻮاع ﺳﺮﻃﺎنﻫﺎ‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺮا ﺑﺎ ﺣﻼل ﺧﻮد‪ ،‬از آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺣﺮام ﮐﺮدهاي‪ ،‬ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎ و ﺑﻪ ﻓﻀﻞ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﺮا از ﻏﯿﺮ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﯽﻧﯿﺎز ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
 ‫‪587‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬

‫را ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬ﻟﺬا ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﺑﻪ ﻓﺮاﮔﯿﺮي اﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ اﻫﻤﯿﺖ‬
‫دﻫﯿﻢ و ﺑﺮ آن ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﷲ ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد و از ﮔﺮﺳﻨﮑﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻫﻢﺧﻮاﺑﯽ ﺑﺪ ﯾﺎد ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد؛ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺧﯿﺎﻧﺖ را ﯾﮑﯽ از ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫دروﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ و از ﺧﯿﺎﻧﺖ ﺑﻪ اﷲ‪ ‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺟ‪‬ﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ را ﯾﺎدداﺷﺖ و ﺣﻔﻆ ﮐﻨﯿﺪ و ﺑﻪ آنﻫﺎ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َّ َ َ ُ ُ َ ْ ً َ َ َ ْ َ ْ ُ‬ ‫َّ‬
‫أن اﻨﻟَّ َّ‬ ‫ُ َ‬ ‫َْ َ‬
‫� ﻳﺪﻋﻮ ﺑﻬﻤﺎ‪:‬‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬ﻋﻠﻢ أﺑﺎه ﺣﺼﻴﻨﺎ ﻠﻛِﻤﺘ ِ‬ ‫ِ‬ ‫�‪:$‬‬ ‫‪ -١٤٩٥‬وﻋﻦ ِﻋﻤﺮان ﺑﻦ اﺤﻟﺼ ِ‬
‫ْ َ ِّ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ‬
‫ﺮﺷ �ﻔﻲﺴ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ا�َّ أل ِﻬﻤ� ُرﺷ ِﺪي ‪ ،‬وأﻋِﺬ ِ� ﻣِﻦ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﻤﺮان ﺑﻦ ﺣﺼﯿﻦ‪ $‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﭘﺪرِ وي‪،‬‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ﺣﺼﯿﻦ‪ ‬دو ﻋﺒﺎرت ﮐﻮﺗﺎه ﯾﺎد داد ﮐﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪» :‬ا�َّ أل ِﻬ ْﻤ� ُرﺷ ِﺪي ‪،‬‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ْ َ ِّ َ ْ‬ ‫ْ‬
‫ﺮﺷ �ﻔﻲﺴ«‪.‬‬ ‫وأ ِﻋﺬ ِ� ِﻣﻦ‬
‫َ ِّ ْ‬ ‫َ َ ُْ ُ َ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٤٩٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ اﻟﻔﻀﻞ اﻟﻌﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪ الﻤﻄﻠِﺐ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ﻋﻠﻤ ِ�‬
‫َ‬ ‫َ َ َ َ َ َ ْ ُ َ َّ ً ُ َّ ْ ُ َ ُ ُ َ‬ ‫ََ َ َ َ َ ُ‬ ‫أﺳ ُ ُ‬
‫َ ْ ً ْ‬
‫ﺟﺌﺖ �ﻘﻠﺖ‪ :‬ﻳﺎ رﺳﻮل‬ ‫ِ‬ ‫ﻢ‬‫�‬ ‫‪،‬‬‫ﺎﻣﺎ‬ ‫ﻳ‬‫�‬ ‫ﺖ‬‫ﺜ‬ ‫ﻜ‬‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫؛‬ ‫«‬ ‫ﺔ‬‫ِﻴ‬ ‫�‬ ‫ﺎ‬ ‫اﻟﻌ‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻮا‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺳ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﺎﻰﻟ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫اﷲ‬ ‫ﺄﻪﻟ‬ ‫ﺷيﺌﺎ‬
‫َ ََ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ َّ ُ َ ََّ‬ ‫ََ َ َ َ‬ ‫َ ِّ ْ َ ْ ً ْ ُُ‬
‫اﷲ ﻋﻠﻤ ِ� ﺷيﺌﺎ أﺳﺄﻪﻟ اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ‪ ،‬ﻗﺎل ِﻲﻟ‪» :‬ﻳﺎ �ﺒﺎس‪ ،‬ﻳﺎ �ﻢ رﺳﻮل اﷲِ‪ ،‬ﺳﻠﻮا اﷲ اﻟﻌﺎ�ِﻴﺔ‬
‫ُّ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﺧ َﺮة ِ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬ ‫ﻲﻓ اﺪﻟﻧﻴﺎ واﻵ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻟﻔﻀﻞ‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻄّﻠﺐ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﯿﺰي‬
‫ﺑﻪ ﻣﻦ ﯾﺎد د‪‬ه ﮐﻪ آنرا از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از اﷲ‪ ،‬ﻋﺎﻓﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ«‪ .‬ﭼﻨﺪ‬
‫روزي درﻧﮓ ﮐﺮدم و ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪم و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻣﻦ ﯾﺎد‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4098 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.690 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﯿﻨﺶ درﺳﺖ و ﻫﺪاﯾﺘﻢ را ﺑﻪ ﻣﻦ اﻟﻬﺎم ﮐﻦ و ﻣﺮا از ﺷﺮّ ﻧﻔﺴﻢ در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻗﺮار ﺑﺪه«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪7398 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪1523 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻷدب اﻟﻤﻔﺮد‪،‬‬
‫ش‪.558 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪588‬‬

‫د‪‬ه ﮐﻪ آنرا از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺨﻮاﻫﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﺒﺎس‪ ،‬اي ﻋﻤﻮي رﺳﻮلﺧﺪا! از اﷲ‪،‬‬
‫ﻋﺎﻓﯿﺖ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ«‪.‬‬
‫ِﻨ�‪َ ،‬ﻣﺎ َﺎﻛ َن ْ ُ‬ ‫َ َّ‬
‫أم اﻤﻟﺆﻣ َ‬ ‫َ َ ُ ْ ُ ُ ِّ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ‬
‫أ�ﺮﺜ‬ ‫ﺐ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻠﺖ ﻷم ﺳﻠﻤﺔ&‪ :‬ﻳﺎ‬ ‫‪ -١٤٩٧‬وﻋﻦ ﺷﻬ ِﺮ ﺑﻦ ﺣﻮﺷ ٍ‬
‫َ ِّ ْ َ ْ‬ ‫َ ُ َ ِّ َ ُ ُ‬ ‫َ َ ْ َُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َْ‬ ‫َ ُ‬
‫ﻮب �ﺒﺖ ﻗﻠ ِﻲﺒ‬ ‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫اﻟﻘ‬ ‫ﺐ‬‫ﻠ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻳ‬‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﻪ‬‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺋ‬‫ﺎﻋ‬ ‫د‬ ‫دﺎﻋءِ رﺳ ِ‬
‫ﻮل اﷲ‪ ‬إِذا ﺎﻛن ﻋِﻨﺪكِ ؟ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﺎﻛن أ�ﺮﺜ‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َ‬ ‫ََ‬
‫ﻰﻠﻋ دِﻳﻨِﻚ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺷﻬﺮ ﺑﻦ ﺣﻮﺷﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ امﺳﻠﻤﻪ& ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اي ﻣﺎدر ﻣﻮﻣﻨﺎن! ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻧﺰدت ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ دﻋﺎﯾﺶ ﭼﻪ ﺑﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﯿﺶﺗﺮﯾﻦ دﻋﺎﯾﺶ اﯾﻦ‬
‫َ ) ‪(2‬‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ ْ َ ْ‬ ‫َ ُ َ ِّ َ ُ ُ‬
‫ﺖ ﻗﻠ ِﻲﺒ َﻰﻠﻋ ِدﻳ ِﻨﻚ«‪.‬‬ ‫ﻮب �ﺒ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻘﻠﺐ اﻟﻘﻠ ِ‬
‫ِّ ْ ُ َ‬ ‫َ َُ‬ ‫َ َ ْ ُ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ‬
‫اود‪ :‬ا�َّ إ� أﺳﺄلﻚ‬ ‫‪ -١٤٩٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ اﺪﻟرداءِ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﺎﻛن ﻣِﻦ دﺎﻋءِ د‬
‫ْ َ ْ ُ َّ َ َ َّ َ َّ ْ َ ْ‬ ‫َ َ َ َّ ُ َ ِّ ُ ُ َّ َ‬ ‫ُ َّ َ ُ َّ َ ْ ُ ُّ َ‬
‫إﻲﻟ ﻣِﻦ �ﻔ ِﻲﺴ‪،‬‬ ‫ﺣﺒﻚ‪َ ،‬وﺣﺐ ﻣﻦ �ِﺒﻚ‪َ ،‬واﻟﻌﻤﻞ اﺬﻟِي �ﺒﻠﻐ ِ� ﺣﺒﻚ‪ ،‬ا�َّ اﺟﻌﻞ ﺣﺒﻚ أﺣﺐ‬
‫) ‪(3‬‬ ‫ْ َ َ‬
‫اﺒﻟﺎر ِد«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬ ‫وأﻫ ِ�‪ ،‬وﻣِﻦ اﻤﻟﺎءِ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮدرداء‪ ‬رواﯾﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از ﺟﻤﻠﻪي دﻋﺎي‬
‫َ َ َ َّ‬ ‫ِّ ْ ُ َ ُ َّ َ َ ُ َّ َ ْ ُ ُّ َ‬
‫اﺬﻟي‬‫�ﺒﻚ‪َ ،‬واﻟﻌﻤﻞ ِ‬ ‫داوود)‪ (‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ا�َّ إ� أﺳﺄلﻚ ﺣﺒﻚ‪ ،‬وﺣﺐ ﻣﻦ ِ‬
‫) ‪(4‬‬ ‫وأﻫ�‪َ ،‬و ِﻣ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ ْ ُ َّ َ َ َّ َ َّ ْ َ ْ‬ ‫ُ َ ِّ ُ ُ َّ َ‬
‫اﺒﻟﺎر ِد«‪.‬‬
‫ِ‬ ‫ء‬
‫ِ‬ ‫اﻤﻟﺎ‬ ‫ﻦ‬ ‫ِ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻲﺴ‬
‫ِ‬ ‫ﻔ‬ ‫�‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬
‫ِ‬ ‫إﻲﻟ‬ ‫ﺐ‬ ‫أﺣ‬ ‫ﻚ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻌ‬ ‫اﺟ‬ ‫�‬
‫َّ‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻚ‬ ‫�ﺒﻠﻐ ِ� ﺣﺒ‬
‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺮام«‪] .‬رواﯾﺖ‬ ‫اﺠﻟﻼ ِل واﻹﻛ ِ‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬أﻟ ِﻈﻮا �ِﻴﺎذا‬ ‫‪ -١٤٩٩‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ﺗﺮﻣﺬي؛ ﻧﺴﺎﺋﯽ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از رﺑﯿﻌﻪ ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ‪ ‬رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ا‪‬ﺳﻨﺎد اﯾﻦ‬
‫) ‪(5‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4801 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪2091 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬ش‪.2792 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬اي ﮔﺮداﻧﻨﺪهي دلﻫﺎ! ﻗﻠﺒﻢ را ﺑﺮ دﯾﻦ ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺘﻮار ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪4153 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.691 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ ﻣﺤﺒﺖ ﺗﻮ را و ﻣﺤﺒﺖ دوﺳﺖداراﻧﺖ را و ﻧﯿﺰ ﻋﻤﻠﯽ را ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﻣﺤﺒﺘﺖ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬از ﺗﻮ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ ﯾﺎ اﷲ! ﻣﺤﺒﺘﺖ را ﻧﺰد ﻣﻦ از ﻣﺤﺒﺖ ﺧﻮدم و از ﻣﺤﺒﺖ‬
‫ﺧﺎﻧﻮادهام و از آب ﺧﻨﮏ و ﮔﻮارا ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ ﺑﮕﺮدان«‪.‬‬
‫)‪ (5‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪1250 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﺼﺤﯿﺤﮥ‪ ،‬ش‪.1536 :‬‬
 ‫‪589‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬
‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻳَﺎ ذا اﺠﻟَﻼ ِل واﻹﻛﺮامِ را ﻓﺮاوان‬
‫ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫َ ََْ ْ ْ ُ َ ْ ً َُْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ َُ ََ َ َ‬
‫ﺜ�‪ ،‬ل ْﻢ �ﻔﻆ ﻣِﻨﻪ ﺷيﺌﺎ؛ ﻗﻠﻨﺎ‪:‬‬ ‫ٍ‬ ‫ﻛ‬ ‫ء‬
‫ٍ‬ ‫ﺎﻋ‬ ‫ﺑﺪ‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫ﻮل‬ ‫رﺳ‬ ‫دﺎﻋ‬ ‫‪:‬‬‫ﺎل‬ ‫‪ -١٥٠٠‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﻣﺎﻣﺔ‪ ‬ﻗ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ُ ُ َ َ َْ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬
‫ُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َْ َ ُ‬ ‫َ‬
‫� ل ْﻢ �ﻔﻆ ﻣِﻨﻪ ﺷيﺌﺎ‪� ،‬ﻘﺎل‪» :‬أﻻ أدﻟ� ْﻢ ﻰﻠﻋ ﻣﺎ �ﻤﻊ ذل ِﻚ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﺜ‬‫ﻛ‬ ‫ء‬
‫ٍ‬ ‫ﺎﻋ‬ ‫ﺪ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ت‬ ‫ﻮ‬‫ﻋ‬ ‫د‬ ‫اﷲ‪،‬‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻳ‬
‫َ ْ َ ِّ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ ُّ َ َّ ٌ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫َّ‬
‫ُ ُ َُ ُ‬
‫ﺮﺷ ﻣﺎ‬ ‫ﻠﻛﻪ؟ �ﻘﻮل‪ :‬ا�َّ إ� أﺳﺄلﻚ ﻣِﻦ ﺧ� ﻣﺎ ﺳﺄلﻚ ﻣِﻨﻪ ﻧبِﻴﻚ �ﻤﺪ‪‬؛ وأﻋﻮذ ﺑِﻚ ﻣِﻦ‬
‫ُ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ َ ُ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َ ُّ َ ُ َ َّ ٌ‬
‫اﺒﻟﻼغ‪َ ،‬وﻻ ﺣﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة إِﻻ ﺑﺎﷲِ«‪.‬‬ ‫اﺳﺘﻌﺎذ ﻣِﻨﻪ ﻧبِﻴﻚ �ﻤﺪ‪‬؛ وأﻧﺖ الﻤﺴﺘﻌﺎن‪ ،‬وﻋﻠﻴﻚ‬
‫) ‪(1‬‬
‫]ﺗﺮﻣﺬي رواﯾﺘﺶ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬دﻋﺎي ﺑﺴﯿﺎري ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از آنرا‬
‫ﺣﻔﻆ ﻧﮑﺮدﯾﻢ؛ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! دﻋﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﮐﺮدي و ﻣﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯿﻢ ﭼﯿﺰي از آنرا‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺑﺴﭙﺎرﯾﻢ‪ .‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬آﯾﺎ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﭼﯿﺰي رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮم ﮐﻪ ﻫﻤﻪي آن دﻋﺎ را در‬
‫ُ َ‬ ‫ِّ َ ُ َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ ْ ُ َ ُّ َ َّ ٌ‬
‫�ﻤﺪ‪‬؛ وأﻋﻮذ ﺑِﻚ‬ ‫ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺑﮕﻮ‪» :‬ا�َّ إ� أﺳﺄلﻚ ِﻣﻦ ﺧ� ﻣﺎ ﺳﺄلﻚ ِﻣﻨﻪ ﻧ ِبﻴﻚ‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ َ‬ ‫َ ُْ َ َ َُ ٌ‬ ‫ِﻣ ْﻦ َ ِّ‬
‫اﺒﻟﻼغ‪َ ،‬وﻻ َﺣﻮل َوﻻ ﻗ َّﻮة‬ ‫ﺮﺷ َﻣﺎ اﺳﺘَ َﻌﺎذ ِﻣﻨﻪ ﻧ ِب ُّﻴﻚ � َّﻤﺪ‪‬؛ وأﻧﺖ الﻤﺴﺘﻌﺎن‪ ،‬وﻋﻠﻴﻚ‬
‫) ‪(2‬‬
‫ﷲ« ‪.‬‬
‫ِإﻻ ﺑﺎ ِ‬
‫ِّ ْ ُ َ ُ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ َ‬
‫ﺎت‬
‫ﺟﺒ ِ‬ ‫ﻮل اﷲ‪» :‬ا�َّ إ� أﺳﺄلﻚ مﻮ ِ‬ ‫‪ -١٥٠١‬وﻋﻦ اﺑﻦ مﺴﻌﻮ ٍد‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﺎﻛن ﻣﻦ دﺎﻋءِ رﺳ ِ‬
‫َ َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ ِّ‬ ‫َّ َ َ ْ ُ ِّ ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫َ‬ ‫َْ َ‬
‫ﺑﺎﺠﻟﻨﺔِ‪،‬‬ ‫َرﻤﺣﺘِﻚ‪َ ،‬وﻋ َﺰاﺋ َِﻢ ﻣﻐ ِﻔ َﺮﺗ ِﻚ‪ ،‬والﺴﻼﻣﺔ ﻣِﻦ ﻞﻛ إﺛ ٍﻢ‪ ،‬واﻟﻐﻨِﻴﻤﺔ ﻣِﻦ ﻞﻛ ﺑ ِ ٍّﺮ‪ ،‬واﻟﻔ ْﻮز‬
‫ﺎر«‪] .‬اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮري اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫َّ َ َ َ َّ‬
‫واﻨﻟﺠﺎة ﻣِﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺷﺮط ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪2165 :‬؛ و اﻟﺴﻠﺴﻠﮥ اﻟﻀﻌﯿﻔﮥ‪ ،‬ش‪3356 :‬؛ و ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از‬
‫آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ، /‬ش‪.703 :‬‬
‫)‪ (2‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ از ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰي را ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮت‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬از ﺗﻮ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﺮد‪ ،‬ﺗﻘﺎﺿﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻢ و از ﺷﺮّ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮت‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬از آن ﺑﻪ ﺗﻮ ﭘﻨﺎه ﺟ‪‬ﺴﺖ‪ ،‬ﭘﻨﺎه ﻣﯽﺟﻮﯾﻢ؛ از ﺗﻮ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﯾﺎري ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﻔﺎﯾﺖ ﺑﺎ ﺗﻮﺳﺖ و ﻫﯿﭻ ﺑﺎزدارﻧﺪهاي )از ﮔﻨﺎه( و ﻫﯿﭻ ﻧﯿﺮوﯾﯽ )ﺑﺮاي اﻃﺎﻋﺖ( ﺟﺰ ﺑﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻮﻓﯿﻖِ ﺗﻮ وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫)‪ (3‬ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ ﺿﻌﯿﻒ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1184 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪590‬‬
‫ِّ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻣﺴﻌﻮد‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از دﻋﺎﻫﺎي رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ا�َّ إ�‬
‫ُ ِّ‬ ‫َ ََ‬ ‫ُ ِّ ْ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََْ َ‬ ‫ْ ُ َ‬
‫ﻴﻤﺔ ِﻣ ْﻦ ﻞﻛ ﺑِ ٍّﺮ‪،‬‬ ‫ﻼﻣﺔ ِﻣ ْﻦ ﻞﻛ إﺛ ٍﻢ‪ ،‬واﻟﻐ ِﻨ‬ ‫ﻤﺣ ِﺘﻚ‪َ ،‬و َﻋ َﺰاﺋِ َﻢ َﻣﻐ ِﻔ َﺮﺗِﻚ‪ ،‬والﺴ‬‫ﺎت ر‬‫ﻚ ُم َ‬
‫ﻮﺟﺒ ِ‬‫ِ‬ ‫أﺳﺄل‬
‫) ‪(1‬‬ ‫َّ َ َ َ َّ‬ ‫َ ْ َ َ َّ‬
‫ﺎر«‪.‬‬
‫واﻟﻔﻮز ﺑﺎﺠﻟﻨ ِﺔ‪ ،‬واﻨﻟﺠﺎة ِﻣﻦ اﻨﻟ ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺚ درﺑﺎرهي ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ و ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﭘﺎرهاي از دﻋﺎﻫﺎي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﺳﺖ‪ .‬از‬
‫ْ‬
‫ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺣﺼﯿﻦ‪ ‬ﯾﺎد داد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ دو ﻋﺒﺎرت‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪» :‬ا�َّ أل ِﻬ ْﻤ�‬
‫ْ َ ِّ َ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ﺮﺷ �ﻔﻲﺴ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﺑﯿﻨﺶ درﺳﺖ و ﻫﺪاﯾﺘﻢ را ﺑﻪ ﻣﻦ اﻟﻬﺎم‬ ‫ُرﺷ ِﺪي ‪ ،‬وأ ِﻋﺬ ِ� ِﻣﻦ‬
‫ﮐﻦ و ﻣﺮا از ﺷﺮّ ﻧﻔﺴﻢ در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﺑﺪه«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺑﯿﻨﺶ و ﻫﺪاﯾﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻮم و‬
‫ﺗﻮﻓﯿﻖ ﻋﻤﻞ اﺳﺖ؛ »ر‪‬ﺷﺪ« ﯾﻌﻨﯽ راه راﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺘﻀﺎد‪ ‬ﮔﻤﺮاﻫﯽ و ﺗﺒﻪﮐﺎري و ﻣﻌﺼﯿﺖ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﻔﻬﻮم اﯾﻦ دﻋﺎ اﯾﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺳﻮي ﮐﺎرﻫﺎي ﻧﯿﮏ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﻮ‪ .‬ﭘﺲ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﮐﺴﯽﺳﺖ ﮐﻪ راه راﺳﺖ را ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﺪف ﻫﻤﻪي ﻣﻮﻣﻨﺎن اﺳﺖ؛‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ ۡ َ َ َّ َ َ ۡ ُ ُ ۡ ُ َۡ‬ ‫ُُ‬ ‫� ُم ٱ ۡ� َ‬
‫ي� ٰ َن َو َز َّ� َن ُهۥ ِ� قلو�ِ�م و�ره إِ��م ٱل�فر‬
‫َ َ ٰ َّ َّ َ َ َّ َ َ ۡ ُ‬
‫�ن ٱ� حبب إِ�‬
‫ِ‬ ‫﴿و� ِ‬
‫َ ۡ ُ ُ َ َ ۡ ۡ َ َ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ُ َّ ٰ ُ َ‬
‫]اﳊﺠﺮات‪[٧ :‬‬ ‫ان أو��ِك هم ٱل�شِدون ‪﴾٧‬‬ ‫وٱلفسوق وٱل ِعصي ۚ‬
‫وﻟﯽ اﷲ‪ ،‬اﯾﻤﺎن را ﻣﺤﺒﻮب ﺷﻤﺎ ﮔﺮداﻧﯿﺪه و آن را در دلﻫﺎﯾﺘﺎن آراﺳﺘﻪ و ﮐﻔﺮ و ﻓﺴﻖ و‬
‫ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ را ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺪاﯾﺖﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮمِ ر‪‬ﺷﺪ اﺳﺖ‪ .‬از دﯾﮕﺮ اﺣﺎدﯾﺜﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ آﻣﺪه‪ ،‬ﺣﺪﯾﺜﯽﺳﺖ ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﻋﺒﺎس‪ ‬از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ دﻋﺎﯾﯽ را ﺑﻪ او ﯾﺎد دﻫﻨﺪ ﮐﻪ آنرا ﺑﮕﻮﯾﺪ؛‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬از اﷲ‪ ،‬ﻋﺎﻓﯿﺖ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ«‪ .‬ﻋﺒﺎس‪ ‬ﭘﺲ از ﭼﻨﺪ روز دوﺑﺎره ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ و اﯾﻦ درﺧﻮاﺳﺖ را ﺗﮑﺮار ﮐﺮد؛ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﺒﺎس‪ ،‬اي‬
‫ﻋﻤﻮي رﺳﻮلﺧﺪا! از اﷲ‪ ،‬ﻋﺎﻓﯿﺖ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت را ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ«‪ .‬ﻋﺎﻓﯿﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻼﻣﺘﯽ از‬
‫ﻫﻤﻪي آﻓﺖﻫﺎ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ آﻓﺖﻫﺎي ﺟﺴﻤﯽ و ﻧﯿﺰ آﻓﺖﻫﺎي ﻓﮑﺮي و ﻗﻠﺒﯽ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ آﻓﺖﻫﺎ ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺧﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از دﻋﺎﻫﺎﯾﯽ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ِّ ْ َ ْ‬ ‫َ ُ َ ِّ َ ُ ُ‬
‫ﺖ ﻗﻠ ِﻲﺒ َﻰﻠﻋ ِدﻳ ِﻨﻚ«؛‬ ‫ﻮب �ﺒ‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮاوان ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ‪» :‬ﻳﺎ ﻣﻘﻠﺐ اﻟﻘﻠ ِ‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي دﻋﺎ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! ﻣﻦ ﻣﻮﺟﺒﺎت رﺣﻤﺘﺖ و اﺳﺒﺎب آﻣﺮزﺷﺖ و ﺳﻼﻣﺖ از ﻫﻤﻪي ﮔﻨﺎﻫﺎن و‬
‫ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي از ﻫﻤﻪي ﻧﯿﮑﯽﻫﺎ و رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ و رﻫﺎﯾﯽ از دوزخ را از ﺗﻮ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ«‪.‬‬
 ‫‪591‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ‬
‫ُ َ ِّ َ ُ ُ‬
‫ﻮب‬ ‫� مﺮﺼف اﻟﻘﻠ ِ‬ ‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﯿﺰ دﻋﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ در آن آﻣﺪه ﺑﻮد‪» :‬ا َّ‬
‫َ ِّ ْ ُ ُ َ َ َ َ َ َ‬
‫ﺎﻋ ِﺘﻚ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ اﯾﻦ دو دﻋﺎ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﮐﻨﯿﻢ و‬ ‫ﺮﺻف ﻗﻠﻮ�ﻨﺎ ﻰﻠﻋ ﻃ‬
‫َ ِّ ْ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ُ َ ِّ َ‬ ‫ََ َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ِّ ْ َ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ‬
‫َ َُ َ ُ‬
‫ﻮب ﺮﺻف‬ ‫ﻮب �ﺒﺖ ﻗﻠ ِﻲﺒ ﻰﻠﻋ ﻃﺎﻋ ِﺘﻚ؛ ا�َّ ﻳﺎ مﺮﺼف اﻟﻘﻠ ِ‬ ‫� ﻳﺎ ﻣﻘﻠﺐ اﻟﻘﻠ ِ‬ ‫ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪» :‬ا َّ‬
‫َْ ََ َ َ َ‬
‫ﻗﻠ ِﻲﺒ ﻰﻠﻋ ﻃﺎﻋ ِﺘﻚ«‪.‬‬
‫ﻚ‪َ ،‬و ُﺣ َّ‬ ‫ِّ ْ ُ َ ُ َّ َ‬
‫ﺐ‬ ‫در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ‪ ،‬دﻋﺎي داوود‪ ‬ﻧﯿﺰ ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬ا�َّ إ� أﺳﺄلﻚ ﺣﺒ‬
‫َ‬ ‫ُ ِّ ُ‬ ‫َ َ َ َّ‬ ‫َ ْ ُ ُّ َ‬
‫اﺬﻟي �ﺒَﻠﻐ ِ� ُﺣ َّﺒﻚ‪ .«...‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از دﻋﺎﻫﺎي ﻣﻬﻢ اﺳﺖ؛ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬ ‫�ﺒﻚ‪َ ،‬واﻟﻌﻤﻞ ِ‬ ‫ﻣﻦ ِ‬
‫اﷲ‪ ‬و دوﺳﺘﺎﻧﺶ او را دوﺳﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰو اوﻟﯿﺎ و دوﺳﺘﺎن اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫دوﺳﺖ داﺷﺘﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬دوﺳﺖ دارد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اوﻟﯿﺎﺳﺖ‪ .‬در ﻫﺮ‬
‫ﺣﺎل ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻋﺎ ﻧﯿﺰ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﺎﺷﯿﻢ؛ زﯾﺮا ﻣﺤﺒﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﻫﺪف ﻫﺮ‬
‫ﻣﻮﻣﻨﯽﺳﺖ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ۡ ۡ ُ ُ َّ ُ َ َ ۡ ُ ۡ ُ َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫َّ َ َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ُ ۡ ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ُۡ‬
‫و�� ۡم﴾‬ ‫و� �بِب�م ٱ� و�غ ِفر ل�م ذن‬
‫﴿قل إِن كنتم �ِبون ٱ� فٱتبِع ِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣١ :‬‬
‫ﺑﮕﻮ‪ :‬اﮔﺮ اﷲ را دوﺳﺖ دارﯾﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﭘﯿﺮوي ﮐﻨﯿﺪ ﺗﺎ اﷲ ﺷﻤﺎ را دوﺳﺖ ﺑﺪارد و ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺘﺎن را‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺪ‪.‬‬
‫دﻋﺎﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ذﮐﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺣﻔﻆ آنﻫﺎ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬آنﻫﺎ را ﯾﺎدداﺷﺖ ﮐﻨﯿﺪ و از رو ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن‬
‫ﻫﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ دﻋﺎﻫﺎ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﮐﺮدهاﯾﺪ و ﻫﻢ ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ در ذﻫﻦ و ﺣﺎﻓﻈﻪي ﺷﻤﺎ ﻗﺮار‬
‫ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -251‬ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ در ﻏﯿﺎب دﯾﮕﺮان‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ َ‬ ‫ون َر َّ� َنا ٱ ۡغفِ ۡر َ�َا َو ِ� ۡخ َ� ٰن َِنا ٱ َّ� َ‬
‫ِين َس َبقونا‬
‫ۢ َۡ ۡ َُ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ٓ‬
‫ِين َجا ُءو ِمن �ع ِدهِم �قول‬ ‫﴿وٱ�‬
‫ِ‬
‫]اﳊﴩ‪[١٠ :‬‬
‫بٱ ۡ َ‬
‫�ي� ٰ ِن﴾‬‫ِ ِ‬
‫)و ﻧﯿﺰ اﻣﻮال ﻓﯽء از آنِ( آﯾﻨﺪﮔﺎن اﯾﺸﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﻣﺎ و ﺑﺮادراﻧﻤﺎن‬
‫را ﮐﻪ در اﯾﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻣﺮز‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ َۡ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[١٩ :‬‬ ‫﴿ َوٱستغ ِف ۡر ِ��بِك َول ِل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ‬
‫ت﴾‬
‫و ﺑﺮاي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻦ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل از زﺑﺎن اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﺧﺒﺮ ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫َ َّ َ ۡ ۡ َ َ َ َّ َ ۡ ُ ۡ َ َ ۡ َ َ ُ ُ ۡ‬
‫� ِ َس ُ‬
‫]اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪[٤١ :‬‬ ‫اب ‪﴾٤١‬‬ ‫﴿ر�نا ٱغ ِفر ِ� ول ِ� ٰ ِ�ي ول ِلمؤ ِمن ِ� يوم �قوم ٱ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! روز ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﺣﺴﺎب ﻣﺮا و ﭘﺪر و ﻣﺎدرم و ﻣﻮﻣﻨﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮز‪.‬‬

‫َُ ُ َ ْ َْ ُ ْ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ َ‬ ‫َ‬

‫ﻠﻢ ﻳﺪﻋﻮ‬
‫ٍ‬ ‫ﺴ‬ ‫م‬ ‫ﺪ‬
‫ٍ‬ ‫ﺒ‬ ‫�‬ ‫ِﻦ‬
‫ﻣ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻣ‬ ‫»‬ ‫‪:‬‬‫ﻮل‬‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﻊ‬ ‫ﻤ‬
‫ِ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﻪ‬ ‫�ﻧ‬ ‫‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫اﺪﻟرداء‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٥٠٢‬وﻋﻦ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ ْ َْ‬ ‫َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺐ إِﻻ ﻗﺎل الﻤﻠﻚ‪َ :‬ولﻚ ﺑ ِ ِﻤﺜ ٍﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫ﺧﻴ ِﻪ ﺑِﻈﻬ ِﺮ اﻟﻐﻴ ِ‬
‫ﻷ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از اﺑﻮدرداء‪ ‬رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ‬
‫ﺑﻨﺪهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻏﯿﺎب ﺑﺮادرش ﺑﺮاي او دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪ)ي ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺑﺮ وي(‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن‪ ،‬ﻧﺼﯿﺐ ﺗﻮ ﺑﺎد«‪.‬‬
‫َْ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ ْ‬ ‫َ َ َُ ُ َ ْ ُ َ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫ﺐ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬ ‫اﻟﻐ‬ ‫ﺮ‬‫ﻬ‬
‫ِ ِ‬ ‫ﻈ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﻪ‬‫ِ‬ ‫ﺧﻴ‬ ‫‪ -١٥٠٣‬وﻋﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن �ﻘﻮل‪» :‬دﻋ َﻮة الﻤ ْﺮءِ الﻤﺴﻠِ ِﻢ ﻷ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ َ ُ ُ َّ ُ‬ ‫َ َ ٌ ُ َ َّ ٌ ُ َّ َ َ َ َ‬ ‫ُ ْ َ َ ٌَ َْ‬
‫ِ�‪َ ،‬ولﻚ‬ ‫� ﻗﺎل الﻤﻠﻚ الﻤ َﻮ� ﺑ ِ ِﻪ‪ :‬آﻣ‬ ‫ِ ٍ‬ ‫ﺨﺑ‬ ‫ﻪ‬
‫ِ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺧ‬
‫ِ‬ ‫مﺴﺘﺠﺎﺑﺔ‪ ،‬ﻋِﻨﺪ َرأ ِﺳ ِﻪ مﻠﻚ مﻮ� ﻠﻛﻤﺎ دﺎﻋ ﻷ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ْ‬
‫ﺑ ِ ِﻤﺜ ٍﻞ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2732 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2733 :‬‬
 ‫‪593‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ در ﻏﯿﺎب دﯾﮕﺮان‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮدرداء‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻋﺎي ﺷﺨﺺ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮاي‬

‫ﺑﺮادرش در ﻏﯿﺎبِ او ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﺑﺎﻻي ﺳﺮش ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻨﺪه ﺑﺮاي ﺑﺮادرش دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬آن ﻓﺮﺷﺘﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آﻣﯿﻦ؛ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن‬
‫ﻧﺼﯿﺐ ﺗﻮ ﺑﺎد«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ ،‬ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ در ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان‬
‫در ﻏﯿﺎب آنﻫﺎ ﮔﺸﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا دﻋﺎ در ﺧﻠﻮت و ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﻧﺸﺎﻧﻪي روﺷﻨﯽ از ﺻﺪاﻗﺖ‬
‫ُْ ُ َ َ ُ ُ‬
‫� ْﻢ َﺣ َّﻰﺘ ُ� َّ‬
‫ﺐ‬ ‫ِ‬ ‫اﯾﻤﺎن ﺑﻨﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻻ ﻳﺆ ِﻣﻦ أﺣﺪ‬
‫ْ‬ ‫َ ُ‬
‫� ُّﺐ ِﻨﻟَﻔ ِﺴ ِﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻤﺎن ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﻧﯿﺴﺖ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﻫﺮﭼﻪ‬
‫ﻷﺧﻴ ِﻪ ﻣﺎ ِ‬
‫ِ‬
‫ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪد‪ ،‬ﺑﺮاي ﺑﺮادر ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﺑﭙﺴﻨﺪد«‪ .‬ﻟﺬا دﻋﺎي ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﺑﺮادر‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺘﺎن در ﻏﯿﺎب او‪ -‬ﺑﺪون اﯾﻦﮐﻪ ﺧﻮدش ﺳﻔﺎرش ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬دﻟﯿﻞ ﻣﺤﺒﺖ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫اوﺳﺖ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ آنﭼﻪ را ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﯽﭘﺴﻨﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي او ﻧﯿﺰ دوﺳﺖ‬
‫دارﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در اﯾﻦﺑﺎره ﺑﻪ ﺳﻪ آﯾﻪ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮده اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬
‫اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ ۡ َ ۡ ۡ َ‬ ‫ۡ َۡ‬
‫]ﳏﻤﺪ ‪[١٩ :‬‬ ‫﴿ َوٱستغ ِف ۡر ِ��بِك َول ِل ُمؤ ِمن ِ� َوٱل ُمؤمِ�ٰ ِ‬
‫ت﴾‬
‫و ﺑﺮاي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ و ﺑﺮاي ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺎاﯾﻤﺎن درﺧﻮاﺳﺖ آﻣﺮزش ﮐﻦ‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش دﺳﺘﻮر داده اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮔﻨﺎﻫﺎن ﺧﻮﯾﺶ و ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﺮاي زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﻣﻮﻣﻦ آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻣﺒﻨﯽ ﺑﺮ درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫آﻣﺮزش ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮاي ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺶ وﺟﻮد دارد و ﻣﺎ ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻨﺎن‬
‫َ َ‬ ‫ۡ‬
‫ﻧﯿﺰ آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪َ ﴿ .‬وٱ ۡس َتغ ِف ۡر ِ��بِك﴾ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ از اﷲ‪ ‬ﺑﺨﻮاه ﮐﻪ‬
‫ﮔﻨﺎﻫﺎﻧﺖ را ﺑﯿﺎﻣﺮزد‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬ﻣﻐﻔﺮت ﯾﺎ آﻣﺮزش ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﮔﻨﺎﻫﺎن و‬
‫ﺑﺨﺸﯿﺪن آنﻫﺎﺳﺖ؛ زﯾﺮا واژهي »ﻣﻐﻔﺮت« ﻫﻢﺧﺎﻧﻮادهي ﮐﻠﻤﻪي »ﻣ‪‬ﻐﻔَﺮ« ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪ (6320 ،1202) :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪] .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از‬
‫اﻧﺲ‪ ‬ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 188‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪594‬‬

‫ﻣﻐﻔﺮ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﮐﻼهﺧﻮد ﮐﻪ ﺳﺮ را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و در ﺟﻨﮓ و ﭘﯿﮑﺎر ﺑﺮاي ﺣﻔﺎﻇﺖ از ﺳﺮ در‬

‫ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﯿﺮِ دﺷﻤﻦ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﻧﯿﺰ آورده اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ َ‬ ‫َّ‬
‫ون َر َّ� َنا ٱ ۡغفِ ۡر َ�َا َو ِ� ۡخ َ� ٰن َِنا ٱ� َ‬
‫ۢ َۡ ۡ َُ ُ َ‬ ‫َ َّ َ ٓ‬
‫ِين َس َبقونا‬ ‫ِ‬ ‫ِين َجا ُءو ِمن �ع ِدهِم �قول‬ ‫﴿وٱ�‬
‫]اﳊﴩ‪[١٠ :‬‬
‫بٱ ۡ َ‬
‫�ي� ٰ ِن﴾‬‫ِ ِ‬
‫)و ﻧﯿﺰ اﻣﻮال ﻓﯽء از آنِ( آﯾﻨﺪﮔﺎن اﯾﺸﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﻣﺎ و ﺑﺮادراﻧﻤﺎن‬
‫را ﮐﻪ در اﯾﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﯿﺎﻣﺮز‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﯾﮏ دﺳﺘﻪ از ﻫﻤﺎن ﺳﻪ ﮔﺮوﻫﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﻓﺮﻣﻮده‬
‫اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ‬ ‫ٗ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬
‫َ ۡ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫ٓ‬
‫﴿ل ِلفق َراءِ ٱل ُم َ�ٰجر َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬
‫ِين أخ ِر ُجوا مِن دِ� ٰ ِره ِۡم َوأم َ� ٰل ِ ِه ۡم يَب َتغون فض� ّم َِن ٱ�ِ‬ ‫�ن ٱ�‬ ‫ِ ِ‬
‫َ ۡ َ ٰ ٗ َ َ ُ ُ َ َّ َ َ َ ُ َ ُ ٓ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ُ َّ ٰ ُ َ‬
‫ون ‪َ ٨‬وٱ َّ� َ‬
‫ِين َ� َب َّو ُءو ٱ َّ�ارَ‬ ‫ورِض�نا و�ن�ون ٱ� ورسو� ۚۥ أو��ِك هم ٱل�دِق‬
‫ۡ َ َ ٗ ّ َّ ٓ‬
‫� ُدون ِ� ُص ُدورِهِم حاجة مِما‬
‫َ‬ ‫َ ۡ ۡ ُ ُّ َ َ ۡ َ َ َ َ ۡ ۡ َ َ َ‬ ‫َ ۡ َ َ‬
‫وٱ ِ�ي� ٰن مِن �بل ِ ِهم �ِبون من هاجر إِ� ِهم و� ِ‬
‫َ ُ َۡ‬ ‫ۡ َ َ َ ‪ٞ‬‬ ‫َ َ َ‬ ‫ُ ُ ْ َ ُ ۡ ُ َ َ َ ٰٓ َ ُ‬
‫سهِۦ‬ ‫اصة ۚ َو َمن يُوق ش َّح �ف ِ‬ ‫س ِه ۡم َول ۡو �ن ب ِ ِهم خص‬ ‫� أنف ِ‬ ‫أوتوا و�ؤث ِرون‬
‫َ ۡ ۡ َ ُ ُ َ َ َّ َ ۡ ۡ ََ‬
‫ۢ‬
‫َ َّ َ َ ُٓ‬ ‫َ ُ ْ َ ٰٓ َ ُ ُ ُ ُ َ‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫ِ‬
‫فأو��ِك هم ٱلمفل ِحون ‪ ٩‬وٱ�ِين جاءو من �ع ِدهِم �قولون ر�نا ٱغفِر �ا‬
‫ُ ُ َ ّٗ ّ َّ َ َ َ ُ ْ َ َّ َ ٓ‬ ‫َ َۡ ۡ‬ ‫ِين َس َب ُقونَا بٱ ۡ� َ‬ ‫َو ِ� ۡخ َ� ٰن َِنا ٱ َّ� َ‬
‫ي� ٰ ِن َو� � َعل ِ� قلو�ِنا غِ� ل ِ�ِين ءامنوا ر�نا‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ٌ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ َ ُ ‪ٞ‬‬
‫]اﳊﴩ‪[١٠ ،٨ :‬‬ ‫إِنك رءوف رحِيم ‪﴾١٠‬‬
‫)و ﺑﺨﺸﯽ از اﻣﻮال ﻓﯽء( از آنِ ﻓﻘﯿﺮان ﻣﻬﺎﺟﺮيﺳﺖ ﮐﻪ از دﯾﺎر و اﻣﻮاﻟﺸﺎن ﺑﯿﺮون راﻧﺪه‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ؛ ﻓﻀﻞ )و ﻧﻌﻤﺖ اﷲ( و ﺧﺸﻨﻮدي او را ﻣﯽﻃﻠﺒﻨﺪ و اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن راﺳﺘﮕﻮﯾﺎﻧﻨﺪ‪) .‬و ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از آن( ﮐﺴﺎﻧﯽ )اﺳﺖ( ﮐﻪ ﭘﯿﺶ از ﻣﻬﺎﺟﺮان در ﺳﺮاي‬
‫ﻫﺠﺮت ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و راه اﯾﻤﺎن را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ؛ ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﯾﺸﺎن ﻫﺠﺮت ﮐﺮدهاﻧﺪ‪،‬‬
‫دوﺳﺖ دارﻧﺪ و در دلﻫﺎﯾﺸﺎن دﻏﺪﻏﻪ و ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ آنﭼﻪ ﺑﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮان داده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺴﺎس‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ و )آﻧﺎن را( ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﺮﺟﯿﺢ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ ﮔﺮﭼﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺴﯿﺎر ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬و ﮐﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ از آز و ﺑﺨﻞِ ﻧﻔﺲ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺼﻮن ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن رﺳﺘﮕﺎراﻧﻨﺪ‪ .‬و )ﻧﯿﺰ از آنِ( آﯾﻨﺪﮔﺎن اﯾﺸﺎن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﻣﺎ و ﺑﺮادراﻧﻤﺎن را ﮐﻪ در اﯾﻤﺎن ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﯿﺸﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺎﻣﺮز و در دلﻫﺎﯾﻤﺎن ﻫﯿﭻ ﮐﯿﻨﻪاي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻗﺮار ﻣﺪه؛ اي ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن! ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺸﺎﯾﻨﺪهي ﻣﻬﺮورزي‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦ آﯾﺎت‪ ،‬ﻣﻬﺎﺟﺮان را ﺑﺎ دو وﯾﮋﮔﯽ ﻫﺠﺮت و ﻧﺼﺮت ﯾﺎد ﻓﺮﻣﻮد و‬
‫ﺳﭙﺲ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﻧﺼﺎر ﻣﺪﯾﻨﻪ را ﺑﺮﺷﻤﺮد و آنﮔﺎه ﮔﺮوه ﺳﻮم را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‬
 ‫‪595‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻓﻀﯿﻠﺖ دﻋﺎ در ﻏﯿﺎب دﯾﮕﺮان‬

‫ﺑﺮاي ﺑﺮادران اﯾﻤﺎﻧﯽِ ﺧﻮد ﮐﻪ درﮔﺬﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮاي ﻣﻬﺎﺟﺮان و اﻧﺼﺎر‪ #‬درﺧﻮاﺳﺖ‬
‫آﻣﺮزش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪاي از دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﺑﺮاي ﺑﺮادران ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻏﯿﺎب آنﻫﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺳﻮﻣﯿﻦ آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ذﮐﺮ ﮐﺮده‪ ،‬آﯾﻪايﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬از زﺑﺎن‬
‫اﺑﺮاﻫﯿﻢ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫﴿ َر َّ� َنا ٱ ۡغف ۡر � َول َِ� ٰ ِ َ� َّي َول ِۡل ُم ۡؤ ِمن َ‬
‫ِ� يَ ۡو َم َ� ُق ُ‬
‫وم ٱ� ِ َس ُ‬
‫]اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪[٤١ :‬‬ ‫اب ‪﴾٤١‬‬ ‫ِ ِ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرا! روز ﺑﺮﭘﺎﯾﯽ ﺣﺴﺎب ﻣﺮا و ﭘﺪر و ﻣﺎدرم و ﻣﻮﻣﻨﺎن را ﺑﯿﺎﻣﺮز‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻫﻢ ﻧﻤﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ از دﻋﺎ ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان در ﻏﯿﺎب آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﮐﺎري ﮐﻪ روش‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻫﻤﻪي ﻣﺎ در ﻧﻤﺎزﻫﺎﯾﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻢﮐﯿﺸﺎن ﺧﻮد‬
‫ﻰﻠﻋ ﻋﺒَﺎد اﷲ َّ‬
‫الﺼﺎﺤﻟ َ‬ ‫َّ ُ َ َ ْ َ َ َ َ‬
‫�«؛ زﯾﺮا‬ ‫ِِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ؛ آنﺟﺎ ﮐﻪ در ﺗﺸﻬﺪ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪» :‬الﺴﻼم ﻋﻠﻴﻨﺎ و‬
‫ﻚ ﺳﻠَّ ْﻤﺘﻢ َﻰﻠﻋ ﻞﻛ َ�ﺒْﺪ َﺻﺎﻟﺢ ﻲﻓ َّ‬
‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ُ ْ َ ُ ْ ُ ْ َ َ‬
‫الﺴ َﻤﺎ ِء‬ ‫ٍِ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻓ ِﺈﻧ�ﻢ ِإذا ﻗﻠﺘﻢ ذل ِ‬
‫َْ‬
‫َواﻷ ْر ِض«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬وﻗﺘﯽ ﺷﻤﺎ اﯾﻦ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﻤﻪي ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ‪‬‬
‫آﺳﻤﺎن و زﻣﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻟﺬا ﮔﻔﺘﻦ اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت در ﺗﺸﻬﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﺮاي‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮏ‪ ‬اﷲ‪ ‬در ﻏﯿﺎب آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬دو ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺎ دو ﻟﻔﻆ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫و ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ از اﺑﻮدرداء‪ ‬آورده اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ‪» :‬ﻫﺮ ﺑﻨﺪهي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در ﻏﯿﺎب ﺑﺮادرش ﺑﺮاي او دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪ)ي ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺑﺮ وي( ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن‪،‬‬
‫ﻧﺼﯿﺐ ﺗﻮ ﺑﺎد«‪ .‬ﻟﺬا وﻗﺘﯽ ﺑﺮاي ﺑﺮادرِ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد در ﻏﯿﺎب او دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪي‬
‫ﻣﻮﮐﻞ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ‪ ،‬آﻣﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪» :‬و ﻣﺜﻞِ آن‪ ،‬ﻧﺼﯿﺐ ﺗﻮ ﺑﺎد!« اﯾﻦ در‬
‫ﺻﻮرﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺧﻮدش از ﺷﻤﺎ درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ ﻧﮑﺮده ﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﻪ درﺧﻮاﺳﺖ او ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ ﺧﻮدش ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﺪون‬
‫درﺧﻮاﺳﺖ‪ ‬وي در ﻏﯿﺎبِ او ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ و ﺧﻮدش از آن ﺑﯽاﻃﻼع ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﯾﻦ دﻋﺎ‬
‫ﺛﻮاب ﯾﺎدﺷﺪه را ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6328 ،6130 ،831) :‬؛ و ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 402 :‬ﺑﻪرواﯾﺖ‪ :‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪.‬‬
 ‫‪ -252‬ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ درﺑﺎرهي دﻋﺎ‬

‫َ ْ ُ َ َ َْ ٌ ََ َ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ َ‬
‫‪ -١٥٠٤‬وﻋﻦ أﺳﺎﻣﺔ ﺑﻦ ز�ﺪ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻣﻦ ﺻﻨِﻊ إ ِ ْﻴﻟ ِﻪ ﻣﻌ ُﺮوف‪� ،‬ﻘﺎل‬
‫َّ َ‬ ‫َ َ َ ُ َ ً ََ ْ ََْ‬
‫اﷲ ﺧ�ا‪� ،‬ﻘﺪ أﺑﻠﻎ ِﻲﻓ اﺜﻟﻨﺎءِ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و‬ ‫ﻟ ِﻔﺎﻋِﻠ ِﻪ‪ :‬ﺟﺰاك‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ ﺷﻮد و او‬
‫َ َ َ ُ َ ً‬
‫اﷲ ﺧ�ا‪ (2 )،‬ﺳﭙﺎس و ﻗﺪرداﻧﯽ از او را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪﺟﺎي‬ ‫ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽﮐﻨﻨﺪه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ :‬ﺟﺰاك‬
‫آورده اﺳﺖ«‪.‬‬
‫َ ُ ََ‬ ‫ُ‬ ‫َْ ُ ََ َُْ‬ ‫َ َ َ َ ُ ُ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻻ ﺗﺪﻋﻮا ﻰﻠﻋ أ�ﻔ ِﺴ� ْﻢ؛ َوﻻ ﺗﺪﻋﻮا ﻰﻠﻋ‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٥٠٥‬وﻋﻦ‬
‫َ‬
‫ﺎء ﻓيَ ْﺴ َﺘﺠ َ‬
‫ِﻴﻬﺎ َ� َﻄ ً‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ً‬
‫َ َ ُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫ﻴﺐ‬ ‫ِ‬ ‫أمﻮاﻟ ِ� ْﻢ‪ ،‬ﻻ ﺗﻮاﻓ ِﻘﻮا ﻣ َِﻦ اﷲِ ﺳﺎﻋﺔ �ﺴﺄل �‬ ‫أوﻻدِ� ْﻢ‪َ ،‬وﻻ ﺗﺪﻋﻮا ﻰﻠﻋ‬‫ْ‬
‫َ ُ‬
‫) ‪(3‬‬
‫ﻟ� ْﻢ«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان و اﻣﻮاﻟﺘﺎن‬
‫دﻋﺎ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﻣﺒﺎدا ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽِ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻟﺤﻈﻪي اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ از ﺳﻮي اﷲ‪ ،‬ﻫﻢزﻣﺎن ﮔﺮدد و‬
‫آنﮔﺎه آن دﻋﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد«‪.‬‬
‫َ َ ْ ُ َ َ ُ ُ َ ْ ُ ْ ِّ ُ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٥٠٦‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬أﻗ َﺮب ﻣﺎ ﻳ�ﻮن اﻟﻌﺒﺪ ﻣِﻦ َر� ِﻪ َوﻫ َﻮ‬
‫َ‬
‫) ‪(4‬‬
‫اﺪﻟ َﺎﻋ َء«‪] .‬رواﯾﺖ ﻣﺴﻠﻢ[‬ ‫َﺳﺎﺟ ٌﺪ‪َ ،‬ﻓﺄ ْ� ِ ُ‬
‫ﺮﺜوا ُّ‬
‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﺪه زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺳﺠﺪه اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ‪-‬درﺳﺠﺪه‪ -‬ﻓﺮاوان دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ ﻣﺮﮐّﺐ از اﻧﻮاع دﻋﺎﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ آنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪$‬‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ او ﻧﯿﮑﯽ ﺷﻮد و او ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽﮐﻨﻨﺪه ﺑﮕﻮﯾﺪ‪َ :‬ﺟ َﺰ َ‬
‫اك‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪6368 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.1657 :‬‬
‫)‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺟﺰاي ﺧﯿﺮ دﻫﺎد!«‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.3009 :‬‬
‫)‪ (4‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .482:‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 482‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫‪597‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ در ﺑﺎرهي دﻋﺎ‬
‫ُ َ ً‬
‫اﷲ ﺧ�ا‪ (1 )،‬ﺳﭙﺎس و ﻗﺪرداﻧﯽ از او را ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻪﺟﺎي آورده اﺳﺖ«‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﮐﻤﮏ ﮐﺮد ﯾﺎ ﻫﺪﯾﻪ و ﻣﺎﻟﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﯾﺎ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﺷﻤﺎ آﻣﻮزش داد ﯾﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﻓﯿﻊ‬
‫ﺷﻐﻞ و ﺟﺎﯾﮕﺎه اﺟﺘﻤﺎﻋﯽِ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﮐﻤﮑﺘﺎن ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ در ﺻﺪد‪ ‬ﺟﺒﺮان ﺧﻮﺑﯽاش ﺑﺎﺷﯿﺪ؛‬
‫َ ْ َ ََ َْ ُ‬
‫� ْﻢ َﻣ ْﻌ ُﺮوﻓﺎ ً َﻓ َﺎﻜﻓﺌُ ُ‬
‫ﻮه«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬ ‫ِ‬ ‫زﯾﺮا ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺻﻨﻊ إﻴﻟ‬
‫ﻧﯿﮑﯽ ﮐﺮد‪ ،‬ﻧﯿﮑﯽاش را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﺟﺒﺮانِ ﻧﯿﮑﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ ﺷﺨﺺ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ ﭘﺎداش ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﺨﺸﺶ ﯾﺎ دﻫﺸﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﯿﺶﺗﺮ از آن‪ ،‬ﺑﻪ او ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ‬
‫ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم راﺿﯽ ﺑﻪ ﺑﺬل و ﺑﺨﺸﺶ ﻣﺎﻟﯽ ﯾﺎ ﻫﺪﯾﻪي ﻣﺎد‪‬ي راﺿﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺸﺎن دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ اﮔﺮ ﯾﮏ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﯾﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﺳﺮﺷﻨﺎس‪ ،‬ﭼﯿﺰي ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻫﺪﯾﻪ ﮐﻨﺪ و ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن را ﺑﻪ او ﻫﺪﯾﻪ دﻫﯿﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﺎ آنرا ﻧﻮﻋﯽ ﺑﯽاﺣﺘﺮاﻣﯽ‬
‫ﺗﻠﻘﯽ ﮐﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﭼﻨﯿﻦ اﻓﺮادي‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﺮدن ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫ْ‬ ‫ُ َ ُ َ ُ َ ْ ُ َ ُ َ َّ َ َ ْ َ َّ ُ‬ ‫َ ْ َْ َ‬
‫ﻮه«؛) ‪ (3‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﮔﺮ ﭼﯿﺰي‬‫� ْﻢ ﻗَﺪ َﺎﻛﻓَﺄ ُ� ُﻤ ُ‬ ‫ﺠﺗ ُﺪوا ﻣﺎ ﺗ�ﺎ ِﻓﺌﻮﻧﻪ ﻓﺎدﻋﻮا ﻪﻟ ﺣﻰﺘ ﺗﺮوا �ﻧ‬
‫»ﻓﺈن لﻢ ِ‬
‫ﺑﺮاي ﺟﺒﺮان ﺑﺨﺸﺶ و ﻧﯿﮑﯽاش ﻧﯿﺎﻓﺘﯿﺪ‪ ،‬آنﻗﺪر ﺑﺮاﯾﺶ دﻋﺎ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن اﺣﺴﺎس‬
‫اك ُ‬
‫اﷲ‬ ‫ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﯽاش را ﺟﺒﺮان ﮐﺮدهاﯾﺪ«؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪َ » :‬ﺟ َﺰ َ‬
‫َ ً‬
‫ﺧ�ا«؛ در اﯾﻦ ﺻﻮرت از او ﻗﺪرداﻧﯽ ﮐﺮدهاﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺷﻤﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ دﻋﺎ‪ ،‬ﺳﻌﺎدت دﻧﯿﺎ و‬
‫آﺧﺮﺗﺶ را از اﷲ‪ ‬درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺣﺪﯾﺚ دوم ﮐﻪ از ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﺮ‬
‫ﺿﺪ‪ ‬ﺧﻮد‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪان و اﻣﻮاﻟﺘﺎن دﻋﺎ ﻧﮑﻨﯿﺪ؛ ﻣﺒﺎدا ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽِ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻟﺤﻈﻪي اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ از‬
‫ﺳﻮي اﷲ‪ ،‬ﻫﻢزﻣﺎن ﺷﻮد و آنﮔﺎه آن دﻋﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد«‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي در ﻫﻨﮕﺎم ﺧﺸﻢ‬
‫و ﻏﻀﺐ‪ ،‬زﯾﺎد روي ﻣﯽدﻫﺪ؛ اﻧﺴﺎن در ﺣﺎل ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ‪ ،‬ﺧﻮدش و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ را‬
‫ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺧﺪا ﺗﻮ را ﺑﮑﺸﺪ«؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﻮد‬
‫را ﻟﻌﻨﺖ و ﻧﻔﺮﯾﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻧﻔﺮﯾﻦ ﺧﺪا ﺑﺮ ﺗﻮ!« اﷲ‪ ،‬ﺧﻮدش رﺣﻢ ﮐﻨﺪ!‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم در ﻫﻨﮕﺎم ﻋﺼﺒﺎﻧﯿﺖ ﺑﺮ ﺿﺪ ﻫﻤﺴﺮ و ﺧﻮاﻫﺮ و ﻋﺰﯾﺰان ﺧﻮد‪،‬‬

‫)‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ ﺑﻪ ﺗﻮ ﺟﺰاي ﺧﯿﺮ دﻫﺎد!«‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.6021 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ؛ ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.6021 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪598‬‬

‫ﺣﺘﯽ ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﻣﺎدر ﺧﻮﯾﺶ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ! ‪ -‬ﭘﻨﺎه ﺑﺮ اﷲ‪ -‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ اﻣﻮال‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً وﻗﺘﯽ ﻣﺎﺷﯿﻨﺸﺎن دﭼﺎر ﻋﯿﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬ﺑﻼ ﺗﻮ را‬
‫ﺑﺰﻧﺪ! ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ﻫﻤﻪي اﯾﻦﻫﺎ ﻧﻬﯽ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ در ﺣﻖّ ﻓﺮزﻧﺪﺗﺎن ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻟﺤﻈﻪي اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﻫﻢزﻣﺎن ﺷﻮد و آنﮔﺎه‬
‫اﯾﻦ ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻟﺬا ﺑﻪﺟﺎي ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ و ﻧﻔﺮﯾﻦ‪ ،‬دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﮐﻨﯿﺪ؛ درﺑﺎرهي‬
‫اﻣﻮال ﺧﻮد ﻧﯿﺰ دﻋﺎي ﺧﯿﺮ ﻧﻤﺎﯾﯿﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺷﻤﺎ اﯾﺮادي دارد‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﺸﮑﻼت را ﺑﺮﻃﺮف ﺳﺎزد‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻨﺪه زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺣﺎل‬
‫ﺳﺠﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯿﺶ از ﻫﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ‪-‬درﺳﺠﺪه‪-‬‬
‫ﻓﺮاوان دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ«‪ .‬اﻧﺴﺎن در آن ﻫﻨﮕﺎم ﮐﻪ اﷲ‪ ‬را ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ؛ در آن‬
‫ﻫﻨﮕﺎم اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاش ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ََۡ ۡ َ ُ ْ‬ ‫�بۖ أُج ُ‬
‫يب َد ۡع َو َة ٱ َّ� ِ‬ ‫ك ع َِبادِي َ� ّ� فَإ ّ� قَر ٌ‬ ‫َ َ ََ َ‬
‫جيبوا‬
‫اع إِذا د� ِن� فليست ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫﴿�ذا س�ل‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[١٨٦ :‬‬
‫ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ ۡ ُ‬
‫ِ� َو�ُؤمِنوا ِ� ل َعل ُه ۡم يَ ۡرش ُدون ‪﴾١٨٦‬‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﻢ از ﺗﻮ درﺑﺎرهي ﻣﻦ ﻣﯽﭘﺮﺳﻨﺪ‪) ،‬ﺑﮕﻮ‪ (:‬ﻣﻦ ﻧﺰدﯾﮑﻢ و درﺧﻮاﺳﺖ دﻋﺎ‪-‬‬
‫ﮐﻨﻨﺪه را آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ؛ ﭘﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﻓﺮﻣﺎﻧﻢ را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ اﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﯿﺎورﻧﺪ ﺗﺎ ﻫﺪاﯾﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻨﺪه ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرش‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻨﺪه در ﺣﺎلِ ﺳﺠﺪه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫زﯾﺮا ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﮐﻤﺎل ﮐُﺮﻧﺶ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺪه در ﻫﻨﮕﺎمِ ﺳﺠﺪه‬
‫ﺷﺮﯾﻒﺗﺮﯾﻦ و ﺑﺎﻻﺗﺮﯾﻦ ﻋﻀﻮ ﺑﺪﻧﺶ را ﻫﻢﺳﻄﺢ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮﯾﻦ ﻋﻀﻮ ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﭘﯿﺸﺎﻧﯽاش را ﺑﺮ ﺧﺎك ﻣﯽﺳﺎﯾﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ‪ ‬ﮐﺮﻧﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ و اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﮐﻤﺎل ﺧﺎﮐﺴﺎري در ﺑﺮاﺑﺮ اﷲ و ﺗﻨﺰﯾﻪ و ﺳﺘﺎﯾﺶ اوﺳﺖ؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻢ ﺑﺎ ﺳﺠﺪه و‬
‫ﮐﺮﻧﺶ و ﻫﻢ در ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو در ﺳﺠﺪهي ﻧﻤﺎز‬
‫ﻓﺮض و ﻧﻔﻞ‪ ،‬ﻓﺮاوان دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﭼﻪ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﻧﯿﺎزﻫﺎي دﻧﯿﻮي ﺧﻮﯾﺶ و ﭼﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺑﺮآورده ﺷﺪن ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي اﺧﺮوي ﺧﻮد؛ در ﻫﺮ ﺻﻮرت دﻋﺎ در ﺳﺠﺪه‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﺳﺠﺪه‪ ،‬از اﷲ‪ ‬ﻣﺎل و ﺛﺮوت ﯾﺎ ﺧﺎﻧﻪي راﺣﺖ و‬
‫ﻣﺎﺷﯿﻦ ﺧﻮب درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﯾﺮادي ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﺳﺠﺪه ﺑﺮاي ﺧﻮدﺗﺎن و‬
‫ﭘﺪر و ﻣﺎدرﺗﺎن آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ؛ زﯾﺮا دﻋﺎ‪ ،‬ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ و ﻫﺮﭼﻪ از اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﯿﺪ‪ -‬در‬
 ‫‪599‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ در ﺑﺎرهي دﻋﺎ‬

‫ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮوع ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﻋﻤﻠﯽ ﻋﺒﺎدي اﻧﺠﺎم دادهاﯾﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه‬
‫َ َْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ْ َ ْ َ َ ُ ْ َ ّ َ َ ُ ُ َّ‬
‫اك � ْﻌ ِﻠ ِﻪ إذا ا�ﻘ َﻄ َﻊ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮ ﯾﮏ‬‫ﺎﺟﺘَﻪ ﻠﻛ َﻬﺎ َﺣ َّﻰﺘ ِﺮﺷ‬ ‫اﺳﺖ‪ِ » :‬ﻟيﺴﺄل أﺣﺪ�ﻢ ر�ﻪ ﺣ‬
‫از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻫﻤﻪي ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﺶ را از اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﺑﻨﺪ‪ ‬ﮐﻔﺶ ﺧﻮد را زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺎره‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﺑﻨﺪ ﮐﻔﺶ‪ ،‬ﮐﻢﺗﺮﯾﻦ ﯾﺎ ﮐﻮﭼﮏﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰيﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ آن را از‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎرش درﺧﻮاﺳﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ زﯾﺮا ﺧﻮاﺳﺘﻦ از ﭘﺮوردﮔﺎر ﯾﺎ ﻋﺮض ﻧﯿﺎز ﺑﻪ درﮔﺎﻫﺶ‪،‬‬
‫ﻋﺒﺎدت و ﺑﻨﺪﮔﯽِ اﷲ‪ ،‬روي آوردن ﺑﻪ ﺳﻮي او‪ ،‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ او و ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪن ﺑﻪ اوﺳﺖ‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻗﻠﺐ اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرش ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ و‬
‫ِّ‬ ‫َّ ُ َ ُ َ ُ َ َ ْ‬
‫ﻴﻟﻐﺎن َﻰﻠﻋ ﻗﻠ ِﻲﺒ‪ ،‬و��‬ ‫از ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻮرزﯾﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬إﻧﻪ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻷ ْﺳﺘَﻐﻔ ُﺮ َ‬
‫اﷲ ِﻲﻓ اﻴﻟَ ْﻮمِ ِﻣﺌَﺔ َم َّﺮ ٍة«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮔﺎه ﺑﺮ دﻟﻢ‪ -‬ﻟﺤﻈﻪاي‪ -‬ﭘﺮدهي ﻏﻢ و ﻏﻔﻠﺖ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﯽﻧﺸﯿﻨﺪ؛ و روزاﻧﻪ ﺻﺪ ﺑﺎر از اﷲ آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ«‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ و آﯾﻨﺪهي آن ﺑﺰرﮔﻮار را ﺑﺨﺸﯿﺪ؛ اﻣﺎ آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار از ﺗﻮﺑﻪ و اﺳﺘﻐﻔﺎر ﻏﺎﻓﻞ ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺎ ﮐﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺳﺮاﭘﺎ ﮔﻨﻪﮐﺎري ﻫﺴﺘﯿﻢ‪،‬‬
‫ﺑﺎﯾﺪ روزي ﺻﺪ ﺑﺎر آﻣﺮزش ﺑﺨﻮاﻫﯿﻢ و از اﺳﺘﻐﻔﺎر‪ ،‬ﻏﻔﻠﺖ ﻧﻮرزﯾﻢ؛ اﮔﺮ ﺻﺪ ﺑﺎر ﺑﮕﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫اﷲ وأﺗﻮب إﻴﻟﻪ«‪ ،‬ﭼﻨﺪ دﻗﯿﻘﻪ وﻗﺖ ﻣﯽﮔﯿﺮد؟ ﺑﻪﻗﻄﻊ ﮐﻢﺗﺮ از ده دﻗﯿﻘﻪ؛ ﭘﺲ‬ ‫»أﺳﺘﻐﻔﺮ َ‬
‫ﺑﺮاي دﺳﺖﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺧﯿﺮ ﻓﺮاواﻧﯽ ﮐﻪ در اﺳﺘﻐﻔﺎر وﺟﻮد دارد و ﻧﯿﺰ ﺑﻪﭘﯿﺮوي از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫اﮐﺮم‪ ‬از اﯾﻦ ﮐﺎر ﻏﻔﻠﺖ ﻧﮑﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ ُْ َ َ ُ ََ ُ َ َ َْ َ ْ ُ ُ َْ َ ْ ُ‬ ‫َّ ُ َ‬
‫‪ -١٥٠٧‬وﻋﻨﻪ أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻗﺎل‪�» :‬ﺴﺘﺠﺎب ﻷﺣ ِﺪ� ْﻢ ﻣﺎ ل ْﻢ �ﻌﺠﻞ‪ ،‬ﻳﻘﻮل‪ :‬ﻗﺪ دﻋﻮت‬
‫ِّ َ َ ْ َ‬
‫) ‪(3‬‬
‫َر�‪ ،‬ﻓﻠ ْﻢ �ﺴﺘﺠﺐ ِﻲﻟ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫َ َ‬ ‫َ ُ ُْ َ َ ُ َْ َ َْ َْ ُ ْ َْ َ َ‬
‫ﺣ ٍﻢ‪ ،‬ﻣﺎ ل ْﻢ‬‫ﻤﻟﺴﻠﻢ‪» :‬ﻻ ﻳﺰال �ﺴﺘﺠﺎب ل ِﻠﻌﺒ ِﺪ ﻣﺎ لﻢ ﻳﺪع ﺑﺈﺛ ٍﻢ‪ ،‬أو ﻗﻄﻴﻌ ِﺔ ر ِ‬ ‫ٍ‬ ‫و� رواﻳ ٍﺔ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻋﻮ ُت‪َ ،‬وﻗ ْﺪ َد َﻋ ْﻮ ُت‪ ،‬ﻓﻠ ْﻢ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫� َ ْﺴ َﺘ ْﻌﺠ ْﻞ«؛ ﻗﻴﻞ‪ :‬ﻳَﺎ رﺳﻮل اﷲ َﻣﺎ اﻻﺳﺘﻌﺠﺎل؟ ﻗﺎل‪�َ » :‬ﻘﻮل‪ :‬ﻗ ْﺪ َد ْ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫أر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫�ﺴ َﺘﺠﻴﺐ ﻲﻟ‪ ،‬ﻓيﺴﺘﺤ ِ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫ﺮﺴ ﻋِﻨﺪ ذل ِﻚ و�ﺪع اﺪﻟﺎﻋ َء«‪.‬‬ ‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺗﺨﺮﯾﺞ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﮔﺬﺷﺖ و ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2702 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اَﻏَﺮ ﻣ‪‬ﺰَﻧﯽ‪] .‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﻪﺷﻤﺎرهي ‪ 1878‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6340 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2753 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪600‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻋﺎي ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ‬

‫ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻨﺪ و ﻧﮕﻮﯾﺪ‪ :‬دﻋﺎ ﮐﺮدم و دﻋﺎﯾﻢ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﺸﺪ«‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬دﻋﺎي ﺑﻨﺪه ﻫﻤﻮاره ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫درﺧﻮاﺳﺘﺶ ﺣﺎويِ ﮔﻨﺎه ﯾﺎ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪي ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻨﺪ«‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﻋﺠﻠﻪ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦﮐﻪ دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎرﻫﺎ دﻋﺎ ﮐﺮدم و‬
‫ﻧﺪﯾﺪم ﮐﻪ دﻋﺎﯾﻢ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺎﻧﺪه و رﻧﺠﻮر ﻣﯽﮔﺮدد و دﺳﺖ از دﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﺪ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ درﺑﺎرهي آداب دﻋﺎﺳﺖ؛ اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻋﺎي‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺷﻤﺎ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﺎداﻣﯽ ﮐﻪ ﻋﺠﻠﻪ ﻧﮑﻨﺪ« و ﺳﭙﺲ در ﺷﺮح و ﺗﻮﺿﯿﺢ‬
‫ﻋﺠﻠﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪)» :‬ﻋﺠﻠﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ( دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﺎرﻫﺎ دﻋﺎ ﮐﺮدم و ﻧﺪﯾﺪم ﮐﻪ‬
‫دﻋﺎﯾﻢ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد؛ ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺎﻧﺪه و رﻧﺠﻮر ﻣﯽﮔﺮدد و دﺳﺖ از دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺸﺪ«‪ .‬اﯾﻦ‬
‫ﺷﺘﺎبزدﮔﯽ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪ ﺟﻬﻞ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﺗﺄﺧﯿﺮ اﺟﺎﺑﺖ دﻋﺎ‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐِ ﺣﮑﻤﺘﯽﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ﻓﻘﻂ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽداﻧﺪ؛ ﯾﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐِ وﺟﻮد ﻋﺎﻣﻠﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﺸﺪن دﻋﺎ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ اﻣﯿﺪﺗﺎن ﺑﺮ ﯾﺄس و ﻧﺎاﻣﯿﺪي از اﯾﻦﮐﻪ دﻋﺎﯾﺘﺎن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‬
‫ﯾﺎ ﺧﯿﺮ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺐ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻪي ﺷﻤﺎ ﺑﺮآورده ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر و ﺧﻮاﺳﺘﻪي‬
‫دلﺧﻮاﻫﺘﺎن رﺳﯿﺪهاﯾﺪ و اﮔﺮ درﺧﻮاﺳﺖ ﺷﻤﺎ ﺑﺮآورده ﻧﮕﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﭼﻪﺑﺴﯿﺎر ﺑﻼﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﺷﻤﺎ دور ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺸﺪهاﯾﺪ؛ ﯾﺎ ﺛﻮاﺑﺶ ﺑﺮاي آﺧﺮت ﺷﻤﺎ ذﺧﯿﺮه‬
‫ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ ﻫﯿﭻﮔﺎه از دﻋﺎ ﮐﺮدن ﻧﺎاﻣﯿﺪ و ﺧﺴﺘﻪ ﻧﺸﻮﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫ﭼﻪ دﻋﺎﯾﺘﺎن ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﭼﻪ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺮﺳﯿﺪ؛ ﻫﺮﮔﺰ ﺑﻪ اﷲ‪‬‬
‫ﺳﻮء ﻇﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ و از ﯾﺎد ﻧﺒﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺣﮑﯿﻢ و ﺳﻨﺠﯿﺪهﮐﺎر اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ٰٓ َ َ ۡ َ ُ ْ َ ۡ ٗ َ ُ َ َ ۡ ‪ٞ ّ َ َ ُ َ ٗ ۡ َ ْ ُّ ُ َ ٰٓ َ َ َ ۡ ُ َّ ٞ‬‬
‫﴿وع� أن ت�رهوا ش�ٔا وهو خ� ل�مۖ وع� أن �ِبوا ش�ٔا وهو �‬
‫َّ ُ ۡ َ َّ ُ ۡ َ َ ُ َ َ ۡ َ َ‬
‫]اﻟﺒﻘﺮة‪[٢١٦ :‬‬ ‫� َ�عل ُم َوأنت ۡم � �عل ُمون ‪﴾٢١٦‬‬ ‫ل� ۚم وٱ‬
‫ﭼﻪﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را ﻧﺎﮔﻮار ﺑﺪاﻧﯿﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺧﻮب ﺑﺎﺷﺪ؛ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﭼﯿﺰي را دوﺳﺖ ﺑﺪارﯾﺪ‪،‬‬
‫وﻟﯽ ﺑﺮاﯾﺘﺎن ﺑﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽداﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪601‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ در ﺑﺎرهي دﻋﺎ‬
‫ُّ ُّ َ ْ َ ُ َ َ َ َ َّ ْ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫اﺪﻟﺎﻋءِ أﺳﻤﻊ؟ ﻗﺎل‪» :‬ﺟ ْﻮف الﻠﻴ ِﻞ‬ ‫ِﺮﺳﻮل اﷲِ‪ :‬أي‬
‫ِ‬ ‫‪ -١٥٠٨‬وﻋﻦ أﻲﺑ أﻣﺎﻣﺔ‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﻴﻞ ل‬
‫َ ْ ُ‬ ‫َ ُ ُ َ َّ َ‬
‫ﻮ�ﺎت«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻮات الﻤﻜﺘ ِ‬ ‫ﺧ ِﺮ‪ ،‬ودﺑﺮ الﺼﻠ ِ‬ ‫اﻵ ِ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺣﺴﻦ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮاﻣﺎﻣﻪ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺪاﻣﯿﻦ دﻋﺎ ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺖ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻋﺎ در دلِ ﻧﯿﻤﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ ﺷﺐ و دﻋﺎ در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎزﻫﺎي‬
‫ﻓﺮض«‪.‬‬
‫ُ ْ َْ ُ‬ ‫ﻰﻠﻋ ْ‬ ‫َ َ َ ََ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫َُ ََ‬
‫اﻷر ِض مﺴﻠِ ٌﻢ ﻳﺪﻋﻮ‬ ‫ِﺖ‪ ‬أن رﺳﻮل اﷲِ‪ ‬ﻗﺎل‪» :‬ﻣﺎ‬ ‫ﺑﻦ الﺼﺎﻣ ِ‬ ‫ِ‬ ‫‪ -١٥٠٩‬وﻋﻦ �ﺒﺎدة‬
‫ََْ َ َ َْ ُ ْ َ‬ ‫ُّ‬ ‫َ َُْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ َ ْ َ َّ َ ُ ُ َّ‬
‫اﷲ إﻳﺎﻫﺎ‪ ،‬أ ْو َﺮﺻف �ﻨﻪ ﻣ َِﻦ الﺴﻮءِ ﻣِﺜﻠﻬﺎ‪ ،‬ﻣﺎ ل ْﻢ ﻳﺪع ﺑﺈﺛ ٍﻢ‪ ،‬أ ْو‬ ‫اﷲ �ﻌﺎﻰﻟ ﺑِﺪﻋﻮ ٍة إِﻻ آﺗﺎه‬
‫ُ ْ َُ‬ ‫َ‬
‫ُ ْ ُ َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ََ َ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺮﺜ ﻗﺎل‪» :‬اﷲ أ�ﺮﺜ«‪] .‬ﺗﺮﻣﺬي‪ ،‬اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬ ‫ﺣ ٍﻢ«؛ �ﻘﺎل َر ُﺟﻞ ﻣ َِﻦ اﻟﻘ ِ‬
‫ﻮم‪ :‬إِذا ﻧ� ِ‬ ‫ﻗ ِﻄﻴﻌ ِﺔ ر ِ‬
‫) ‪(2‬‬
‫رواﯾﺖ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﺣﺴﻦ ﺻﺤﯿﺢ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ روي‬
‫زﻣﯿﻦ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰي از اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﷲ ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪‬‬
‫آن‪ ،‬ﺑﺪي را از او دور ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ دﻋﺎﯾﺶ ﺣﺎويِ ﮔﻨﺎه ﯾﺎ ﻗﻄﻊ راﺑﻄﻪي‬
‫ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪي ﻧﺒﺎﺷﺪ«‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﺣﺎﺿﺮان ﮔﻔﺖ‪ :‬در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﯿﺶﺗﺮ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﺣﺴﺎن اﷲ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬ﺣﺎﮐﻢ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ آورده ﮐﻪ در آن اﻓﺰون ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫َﺟ ِﺮ ﻣﺜْـﻠَﻬﺎ«؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﭘﺎداش ﺑﺮاي او‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬أ َْو ﻳَﺪﺧَﺮ ﻟَﻪُ ﻣﻦ اﻷ ْ‬
‫ذﺧﯿﺮه ﻣﯽﺷﻮد«‪[.‬‬
‫الﻜ ْﺮب‪» :‬ﻻ � إﻻَّ ُ‬ ‫َ َ َُ ُ َْ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫اﷲ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻋﺒﺎس‪ :$‬أن رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﺎﻛن �ﻘﻮل ﻋِﻨﺪ‬ ‫ٍ‬ ‫اﺑﻦ‬
‫‪ -١٥١٠‬وﻋﻦ ِ‬
‫َ َ ُّ‬ ‫َّ ُ َ ُّ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َّ ُ َ ُّ َ‬ ‫ﻴﻢ َ ُ‬ ‫اﻟﻌﻈ ُ‬ ‫َ‬
‫ﺎوات‪ ،‬ورب‬ ‫ﻈﻴﻢ‪ ،‬ﻻ � إِﻻ اﷲ رب الﺴﻤ ِ‬‫اﺤﻟﻠﻴﻢ‪ ،‬ﻻ � إِﻻ اﷲ رب اﻟﻌﺮ ِش اﻟﻌ ِ‬ ‫ِ‬
‫) ‪(3‬‬
‫�ﻢ«‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫ﺮ‬
‫َ‬
‫الﻜ‬ ‫ش‬ ‫ﺮ‬
‫َ َ ُّ َ‬
‫اﻟﻌ ْ‬ ‫ب‬‫ر‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ض‬ ‫اﻷَ ْ‬
‫ر‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2782 :‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪5637 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺘﺮﻣﺬي‪ ،‬از آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ ،/‬ش‪.2827 :‬‬
‫)‪ (3‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6346 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2730 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪602‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦﻋﺒﺎس‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺪوه و ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ‬

‫َّ ُ َ ُّ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ ُ َ ُّ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ َ ُ‬
‫ﺎوات‪،‬‬ ‫� ِإﻻ اﷲ اﻟﻌ ِﻈﻴﻢ اﺤﻟَﻠﻴﻢ‪ ،‬ﻻ � ِإﻻ اﷲ رب اﻟﻌﺮ ِش اﻟﻌ ِ‬
‫ﻈﻴﻢ‪ ،‬ﻻ � ِإﻻ اﷲ رب الﺴﻤ ِ‬
‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُّ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُّ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫�ﻢ«‪.‬‬ ‫َ‬
‫ورب اﻷر ِض‪ ،‬ورب اﻟﻌﺮ ِش الﻜ ِﺮ ِ‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦﻫﺎ آﺧﺮﯾﻦ اﺣﺎدﯾﺜﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮوي‪ /‬در اﯾﻦ ﺑﺎب آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺣﺪﯾﺚ ﻧﺨﺴﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺪاﻣﯿﻦ دﻋﺎ ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺖ‬
‫ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻋﺎ در دلِ ﻧﯿﻤﻪي ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ ﺷﺐ و دﻋﺎ در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض«‪.‬‬
‫آري؛ دﻋﺎي ﻧﯿﻤﻪﺷﺐ ﺑﻪ اﺟﺎﺑﺖ ﻧﺰدﯾﮏ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﯾﮏﺳﻮم ﭘﺎﯾﺎﻧﯽِ‬
‫ﺷﺐ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن دﻧﯿﺎ ﻣﯽآﯾﺪ و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﻣﺮا ﻣﯽﺧﻮاﻧَﺪ ﺗﺎ دﻋﺎﯾﺶ را ﺑﭙﺬﯾﺮم؟‬
‫ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﻣﻦ درﺧﻮاﺳﺖ دارد ﺗﺎ ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را ﺑﻪ او ﻋﻄﺎ ﮐﻨﻢ؟ ﭼﻪ ﮐﺴﯽ از ﻣﻦ‬
‫آﻣﺮزش ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺗﺎ او را ﺑﯿﺎﻣﺮزم؟« ﭘﺲ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در اﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﺷﺐ‬
‫در دﻋﺎ و ﻣﻨﺎﺟﺎت ﺑﮑﻮﺷﺪ‪.‬‬
‫َ ُ ُ َ َّ َ‬
‫ﻮات‬ ‫و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬دﻋﺎ در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض«؛ در ﻣﺘﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ودﺑﺮ الﺼﻠ ِ‬
‫ﻮ�ﺎت« ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺲ از ﺗﺸﻬﺪ و ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم‬ ‫َ ُْ‬
‫الﻤﻜﺘ ِ‬
‫ُ‬
‫اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭘﺲ از ذﮐﺮ ﺗﺸﻬﺪ ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‪َّ �» :‬ﻢ‬
‫اﺪﻟ َﺎﻋء َﻣﺎ َﺷ َ‬ ‫ََْ َ‬
‫ﺨ َّ� ﻣ ْﻦ ُّ‬
‫ﺎء«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺳﭙﺲ ﻫﺮ دﻋﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﮕﻮﯾﺪ«‪ .‬ﻟﺬا ﻣﻨﻈﻮر از‬ ‫ِ‬ ‫ﻴﻟﺘ‬
‫»دﻋﺎ در ﭘﺎﯾﺎن ﻧﻤﺎزﻫﺎي ﻓﺮض«‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﺮدن ﭘﺲ از ﺗﺸﻬﺪ و ﭘﯿﺶ از ﺳﻼم ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا‬
‫ﭘﺲ از ﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﻞّ ذﮐﺮ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ دﻋﺎ؛ ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُ‬ ‫ودا َو َ َ ٰ ُ ُ‬
‫� جنو�ِ� ۡم﴾ ]اﻟﻨﺴﺎء ‪[١٠٣ :‬‬
‫َ َ َ َ ۡ ُ ُ َّ َ ٰ َ َ ۡ ُ ُ ْ َّ َ َ ٰ ٗ َ ُ ُ ٗ‬
‫﴿فإِذا قضيتم ٱلصلوة فٱذكروا ٱ� ق ِ�ما و�ع‬
‫و ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻧﻤﺎز را ﺑﻪ ﺟﺎي آوردﯾﺪ‪ ،‬اﷲ را در ﺣﺎﻟﺖ اﯾﺴﺘﺎده و ﻧﺸﺴﺘﻪ و )ﺧﻮاﺑﯿﺪه( ﺑﺮ‬
‫ﭘﻬﻠﻮﻫﺎﯾﺘﺎن ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ذﮐﺮ‪» :‬ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ ﺑﺮدﺑﺎر وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد راﺳﺘﯿﻨﯽ ﺟﺰ اﷲ‪،‬‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﻋﺮش ﺑﺰرگ وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﻫﯿﭻ ﻣﻌﺒﻮد ﺑﺮﺣﻘﯽ ﺟﺰ اﷲ‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر آﺳﻤﺎنﻫﺎ و زﻣﯿﻦ و ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﻋﺮش ﮔﺮانﻗﺪر وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪.‬‬
‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6230 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 402 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد‪.‬‬
 ‫‪603‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﻣﺴﺎﯾﻠﯽ در ﺑﺎرهي دﻋﺎ‬

‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎده ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ‪‬‬

‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ روي زﻣﯿﻦ دﻋﺎ ﮐﻨﺪ و ﭼﯿﺰي از اﷲ‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﷲ ﺧﻮاﺳﺘﻪاش را ﺑﺮآورده ﻣﯽﺳﺎزد ﯾﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ‬آن‪ ،‬ﺑﺪي را از او دور ﻣﯽﮐﻨﺪ« و‬
‫در رواﯾﺘﯽ از اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ‪ ‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪» :‬ﯾﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﭘﺎداش ﺑﺮاي او ذﺧﯿﺮه‬
‫ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ در اﯾﻦﺑﺎره ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ و ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮدﯾﻢ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺻﻮرت‪ ،‬دﻋﺎﮐﻨﻨﺪه‬
‫زﯾﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﯽﻧﺼﯿﺐ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﺳﻪ ﻣﻮرد‪ ،‬ﻧﺼﯿﺒﺶ ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻟﺒﺘﻪ‬
‫ﺑﻪﺷﺮﻃﯽ ﮐﻪ دﻋﺎﯾﺶ ﺣﺎويِ ﮔﻨﺎه ﻧﺒﺎﺷﺪ و ﭼﯿﺰِ ﺣﺮاﻣﯽ از اﷲ‪ ‬ﻧﺨﻮاﻫﺪ؛ وﮔﺮﻧﻪ‪،‬‬
‫دﻋﺎﯾﺶ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا درﺧﻮاﺳﺖ ﺣﺮام ﯾﺎ دﻋﺎي ﮔﻨﺎهآﻟﻮد‪ ،‬ﻇﻠﻢ اﺳﺖ و اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ۡ‬
‫]اﻷ‬ ‫﴿إِن ُهۥ � ُ�فل ُِح ٱل�ٰل ُِمون ‪﴾٢١‬‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺳﺘﻢﮐﺎران را رﺳﺘﮕﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫آري؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﺘﻢﮐﺎران را ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮدﺷﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫آﺧﺮﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮ دﻋﺎ در ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺪوه و ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در‬
‫ﻻ ُ‬ ‫َّ‬ ‫ﻴﻢ اﺤﻟ َ ُ‬
‫اﻟﻌﻈ ُ‬‫َّ ُ َ‬
‫اﷲ‬ ‫ﻠﻴﻢ‪ ،‬ﻻ � ِإ‬ ‫ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺪوه و ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﻣﯽﮔﻔﺖ‪» :‬ﻻ � ِإﻻ اﷲ ِ‬
‫�ﻢ«‪ .‬اﮔﺮ‬
‫َ‬ ‫َ َ ُّ َ ْ‬ ‫َ َ ُّ َ ْ‬ ‫َّ ُ َ ُّ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُّ َ ْ‬
‫ﺎوات‪ ،‬ورب اﻷر ِض‪ ،‬ورب اﻟﻌﺮ ِش الﻜ ِﺮ ِ‬
‫ﻈﻴﻢ‪ ،‬ﻻ � إِﻻ اﷲ رب الﺴﻤ ِ‬
‫رب اﻟﻌﺮ ِش اﻟﻌ ِ‬
‫اﻧﺴﺎن در ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺪوه و ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ اﯾﻦ دﻋﺎ را ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﻏﻢ و ﻏﺼﻪاش ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪ -253‬ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫َ ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ َ ٓ َّ َ ٓ َّ َ َ ٌ َ َ‬
‫﴿�� إِن أ ۡو ِ�َا َء ٱ�ِ � خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ‪ ٦٢‬ٱ�ِين ءامنوا و�نوا‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ َۡ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ى ِ� ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا َو ِ� ٱ�خ َِرة ِ� � �بدِيل ل ِ� ِ� ٰ ِ‬
‫ت ٱ�ِۚ � ٰل ِك‬ ‫ون ‪ ٦٣‬ل َ ُه ُم ٱ ۡلبُ ۡ َ‬
‫� ٰ‬ ‫َ َّ ُ َ‬
‫�تق‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ُه َو ٱلف ۡو ُز ٱل َع ِظ ُ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٦٤ ،٦٢ :‬‬ ‫يم ‪﴾٦٤‬‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ دوﺳﺘﺎن اﷲ ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ و آﻧﺎن ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ آﻧﺎن ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫آوردﻧﺪ و ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﺸﺎرت و ﻣﮋدهي ﻧﯿﮏ‬
‫دارﻧﺪ؛ در ﺳﺨﻨﺎن اﷲ ﻫﯿﭻ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ك ُر َط ٗبا َجن ِّٗيا ‪ ٢٥‬فَ ُ� َوٱ ۡ َ‬ ‫َّ ۡ َ ُ َ ٰ ۡ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َُّ ٓ َ‬
‫� ِ�﴾‬ ‫ِ‬ ‫�قِط عل ۡي ِ‬ ‫�ذ ِع ٱ�خلةِ �‬ ‫ي إ ِ ۡ� ِ‬
‫ك ِِ‬ ‫﴿وه ِز‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٢٦ ،٢٥ :‬‬
‫و ﺗﻨﻪي ﺧﺮﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدت ﺗﮑﺎن ﺑﺪه ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﺖ ﺧﺮﻣﺎي ﺗﺎزه ﺑﺮﯾﺰد؛ و ﺑﺨﻮر و ﺑﻨﻮش‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ »رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ« ﺑﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ‬
‫آنﻫﺎ« ﮔﺸﻮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺮاﻣﺖ در اﯾﻦﺟﺎ‪ ،‬ﻫﺮ اﻣﺮ ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهايﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﭘﯿﺮوان ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺳﺎزد؛ اﯾﻦ اﻣﺮ از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﯾﺎ ﺑﺮاي ﮔﺮاﻣﯽداﺷﺖ‬
‫دوﺳﺘﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﺑﺮاي ﻧﺼﺮت و ﯾﺎريِ ﺣﻖ‪.‬‬
‫ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎ ﺑﺎ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و ﻧﯿﺰ رويدادﻫﺎي واﻗﻌﯽ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ اوﻟﯿﺎ‬
‫و دوﺳﺘﺎن اﻻﻫﯽ ﭼﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي دوﺳﺘﺎن ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﯿﺎن‬
‫ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫ُ َۡ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ٌ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٓ َّ َ ٓ َّ‬
‫﴿�� إِن أ ۡو ِ�َا َء ٱ�ِ � خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم � َزنون ‪ ٦٢‬ٱ�ِين ءامنوا و�نوا‬
‫َّ ُ َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٦٣ ،٦٢ :‬‬ ‫َ�تقون‪﴾٦٣‬‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ دوﺳﺘﺎن اﷲ ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ و آﻧﺎن ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ آﻧﺎن ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫آوردﻧﺪ و ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
 ‫‪605‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫اﯾﻦﻫﺎ دوﺳﺘﺎنِ اﷲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﻢ اﯾﻤﺎن دارﻧﺪ و ﻫﻢ ﺗﻘﻮا؛ ﻧﻪ آﻧﺎنﮐﻪ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ اوﻟﯿﺎ و دوﺳﺘﺎن ﺧﺪا ﻫﺴﺘﯿﻢ و در ﻋﻤﻞ‪ ،‬دﺷﻤﻨﺎن اوﯾﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﺎه دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ادﻋﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺷﻤﺎري ﺑﯽﺧﺮد را ﺑﻪ زﯾﺮ ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻮﯾﺶ درﻣﯽآورﻧﺪ و‬
‫ﺣﺘﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ :‬از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﺎل رﺳﯿﺪهاﯾﻢ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﻣﺤﺮﻣﺎت‬
‫را ﺑﺮاي ﻣﺎ‪ ،‬ﺣﻼل ﮔﺮداﻧﯿﺪه اﺳﺖ! ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﯾﻦﻫﺎ دﺷﻤﻨﺎنِ اﷲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و دوﺳﺖ‪ ‬اﷲ‪،‬‬
‫ﻫﺮ ﻣﻮﻣﻦ ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎريﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ۡ َ ُ ۡ َُۡ َ‬‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ۡ‬ ‫َ َ ٓ َّ َ ۡ َ ٓ َ َّ َ َ‬
‫﴿�� إِن أو ِ�اء ٱ�ِ � خوف علي ِهم و� هم �زنون ‪ ٦٢‬ٱ�ِين ءامنوا و�نوا‬
‫َّ ُ َ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٦٣ ،٦٢ :‬‬ ‫َ�تقون‪﴾٦٣‬‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ دوﺳﺘﺎن اﷲ ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ و آﻧﺎن ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ آﻧﺎن ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫آوردﻧﺪ و ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ ﮐﻪ ﻣﻌﺠﺰهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﮐﺮاﻣﺖ وﻟﯽ‪ ،‬و ﺗﺮدﺳﺘﯽ و ﺟﺎدوي دﺷﻤﻦ ﺧﺪا‬
‫ﯾﺎ ﺟﺎدوﮔﺮي ﮐﻪ ﻣﺪﻋﯽ دوﺳﺘﯽ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ دارﻧﺪ؟ ﻣﻌﺠﺰه‪ ،‬اﻣﺮ‬
‫ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهايﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺑﺮاي ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﺗﺼﺪﯾﻖِ او ﺟﺎري‬
‫ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻧﺪه ﮐﺮدن ﻣﺮدﮔﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﻋﯿﺴﯽ‪‬؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﯿﺴﯽ ﺑﻦ ﻣﺮﯾﻢ‪‬‬
‫ﻣﺮدﮔﺎن را ﺑﻪ اذن ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬زﻧﺪه ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺑﻠﮑﻪ آﻧﺎن را از ﻗﺒﺮﻫﺎﯾﺸﺎن‪ ،‬زﻧﺪه و رويِ ﭘﺎ‬
‫ﺑﯿﺮون ﻣﯽآورد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬داده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او‬
‫ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﺠﺰه ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬
‫ۡ ۡ ُ َۡ ٰ ۡ‬ ‫ُ‬
‫]اﳌﺎﺋﺪة‪[١١٠ :‬‬ ‫� �ِإِذ ِ�﴾‬ ‫﴿�ذ � ِرج ٱلمو‬
‫‪...‬و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺮدﮔﺎن را ﺑﻪ اذن ﻣﻦ زﻧﺪه ﻣﯽﮐﺮدي‪.‬‬
‫ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬ﺑﺎﻻي ﻗﺒﺮ ﻣﯽاﯾﺴﺘﺎد و ﻣﺮده را ﺻﺪا ﻣﯽزد؛ آنﮔﺎه ﻣ‪‬ﺮده زﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪ و از‬
‫ﻗﺒﺮش ﺑﯿﺮون ﻣﯽآﻣﺪ‪ .‬آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﮐﻮرِ ﻣﺎدرزاد و ﭘﯿﺲ را ﻫﻢ ﺑﻬﺒﻮد ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪ‬
‫و از ﺧﺎك و ﮔ‪‬ﻞ‪ ،‬ﺷﮑﻠﯽ ﺷﺒﯿﻪ ﭘﺮﻧﺪه ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ و در آن ﻣﯽدﻣﯿﺪ؛ آنﮔﺎه آن ﻣﺠﺴﻤﻪ ﺑﻪ‬
‫اذن ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﭘﺮﻧﺪهاي زﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﭘﺮﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﺠﺰاﺗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﻋﯿﺴﯽ‪ ‬داد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻌﺠﺰه‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪاي اﻻﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آن را‬
‫در ﻗﺎﻟﺐ ﮐﺎري ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده ﺑﻪ دﺳﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺳﺎزد ﺗﺎ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﺧﻮﯾﺶ را‬
‫ﺗﺄﯾﯿﺪ و ﺗﺼﺪﯾﻖ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪606‬‬

‫ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺑﺮاي ﺧﻮد‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاي ﭘﯿﺮوان‬
‫آنﻫﺎﺳﺖ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮﯾﻢ ﺑﻨﺖ ﻋﻤﺮان& روي داد‪:‬‬
‫ُ‬
‫ُّ َ ۡ َ َ ٰ َ َ ُ َ‬ ‫َ َ َ ٓ َ َ ۡ َ َ ُ َ ٰ ۡ ِ َّ ۡ َ َ َ ۡ َ َ َ‬
‫نت � ۡس ٗيا‬ ‫ت � ٰل ۡيت ِ� مِت �بل �ذا و�‬ ‫جذع ٱ�خلةِ قال‬ ‫﴿فأجاءها ٱلمخاض إِ� ِ‬
‫ك َ� ّٗ�ا ‪َ ٢٤‬و ُه ّز ٓ‬ ‫�َ‬‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫� َز� قَ ۡد َج َع َل َر ُّ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َۡ َ ٓ‬ ‫َ َ‬ ‫ٗ‬
‫ي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ت‬ ‫ك‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫َّمنس ِّيا ‪َ � ٢٣‬نادٮ ٰ َها مِن �تِها‬
‫ٗ‬ ‫َّ ۡ َ ُ َ ٰ ۡ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫]ﻣﺮﻳﻢ‪[٢٥ ،٢٣ :‬‬ ‫ك ُر َط ٗبا َجن ِّيا ‪﴾٢٥‬‬ ‫�قِط عل ۡي ِ‬ ‫�ذ ِع ٱ�خلةِ �‬ ‫ك ِِ‬ ‫إ ِ ۡ� ِ‬
‫آنﮔﺎه درد زاﯾﻤﺎن او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻨﻪي ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﮐﺎش ﻗﺒﻞ از اﯾﻦ ﻣﺮده و از‬
‫ﯾﺎدﻫﺎ رﻓﺘﻪ ﺑﻮدم‪ .‬آنﮔﺎه از ﻓﺮودﺳﺘﺶ ﻧﺪاﯾﺶ داد ﮐﻪ اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻣﺒﺎش؛ ﭘﺮوردﮔﺎرت زﯾﺮ ﭘﺎﯾﺖ‬
‫ﭼﺸﻤﻪي آﺑﯽ ﭘﺪﯾﺪ آورده اﺳﺖ‪ .‬و ﺗﻨﻪي ﺧﺮﻣﺎ را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮدت ﺗﮑﺎن ﺑﺪه ﺗﺎ ﺑﺮاﯾﺖ ﺧﺮﻣﺎي‬
‫ﺳﺎﻟﻢ و ﺗﺎزه ﺑﺮﯾﺰد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺮاﻣﺘﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮﯾﻢ ﺑﻮد‪ .‬درد زاﯾﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﺎﻧﻮ‬
‫را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﻨﻪي ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ؛ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﮑﺎن دادنِ ﺗﻨﻪي ﺧﺮﻣﺎ آﺳﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﻪ‪،‬‬
‫ﺗﮑﺎن دادن ﺳﺮِ درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ آﺳﺎن و ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺗﮑﺎن دادن ﺗﻨﻪاش دﺷﻮار‬
‫ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻣﺮﯾﻢ& ﺗﻨﻪي درﺧﺖ ﺧﺮﻣﺎ را ﺗﮑﺎن ﻣﯽدﻫﺪ و ﺑﺮاﯾﺶ ﺧﺮﻣﺎي‬
‫ﺗﺎزه و ﺳﺎﻟﻢ ﻣﯽرﯾﺰد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺮﻣﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺧﺮاب ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﻧﻤﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎردار ﺷﺪن و زاﯾﻤﺎنِ ﻣﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ ﺟﺰو ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻻﻫﯽ و ﮐﺮاﻣﺘﯽ ﺑﺮاي آن‬
‫ﺑﺎﻧﻮي ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫� ‪﴾٩١‬‬‫﴿ َو َج َع ۡل َ�ٰ َها َوٱ ۡ� َن َها ٓ َءايَ ٗة ّل ِۡل َ� ٰلَم َ‬
‫]اﻻﻧﺒﻴﺎء‪[٩١ :‬‬ ‫ِ‬
‫و ﻣﺮﯾﻢ و ﻓﺮزﻧﺪش را ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﺟﻬﺎﻧﯿﺎن ﻗﺮار دادﯾﻢ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﺗﺮدﺳﺘﯽ ﯾﺎ ﺟﺎدوﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺟﺎدوﮔﺮان و ﺑﺎ ﺑﻪﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺟﻦﻫﺎ ﺑﻪاﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﻫﻢ ﻓﺘﻨﻪاي ﺑﺮاي ﺧﻮد‪ ‬اﯾﻦ اﻓﺮاد اﺳﺖ و ﻫﻢ ﻓﺘﻨﻪاي ﺑﺮاي دﯾﮕﺮان؛ ﭼﺮاﮐﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ ﻓﺮﯾﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ! ﻓﺮدي‪ ،‬ﮐﺎري ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اوﻟﯿﺎي اﻻﻫﯽ را ﻧﺪارد ﮐﻪ آن اﻣﺮ ﺧﺎرق اﻟﻌﺎده را ﮐﺮاﻣﺖ ﺑﺪاﻧﯿﻢ؛‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻫﻢ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮوز ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ از وي‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰه ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﺲ ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ از ﺳﻮي ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ﯾﺎدآوريﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬اﻣﺮ ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهاي را ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮاد دروغﮔﻮ‬
‫و ﺳﻮدﺟﻮ ﺟﺎري ﻣﯽﺳﺎزد ﺗﺎ دروﻏﺸﺎن را ﺑﺮﻣﻼ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻋﺪهاي ﻧﺰد‬
‫ﻣﺴﯿﻠﻤﻪي ﮐﺬاب ﮐﻪ در "ﯾﻤﺎﻣﻪ" ادﻋﺎي ﻧﺒﻮت ﮐﺮد‪ ،‬آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﭼﺎﻫﯽ دارﯾﻢ‬
 ‫‪607‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫ﮐﻪ آﺑﺶ ﮐﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ« و از او ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺮ ﭼﺎه ﺑﺮود ﺗﺎ در آن ﺑﺮﮐﺖ ﺑﯿﻔﺘﺪ و آب‬
‫ﮐﻨﺪ! اﯾﻦﻫﺎ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ دروﻏﯿﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺎري ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﮑﻨﺪ؛‬
‫او درﺧﻮاﺳﺘﺸﺎن را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺳﺮِ ﭼﺎه رﻓﺖ و آب دﻫﺎﻧﺶ را در ﭼﺎه اﻧﺪاﺧﺖ‪ .‬ﭘﯿﺮوان‬
‫ﺑﯽﺧﺮدش ﺗﻮﻗﻊ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﺎه ﭘ‪‬ﺮ از آب ﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﻫﻤﺎن اﻧﺪك آﺑﯽ ﮐﻪ در ﭼﺎه ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻢ‬
‫ﺷﺪ و در زﻣﯿﻦ ﻓﺮو رﻓﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ‪ ‬ﻧﺸﺎﻧﻪي دروغﮔﻮ ﺑﻮدن آن ﮐﺬاب را ﺑﻪ‬
‫آﻧﺎن ﻧﺸﺎن داد و آن دروغﮔﻮ را رﺳﻮا ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﺑﻪ اﻣﻮر ﺧﺎرقاﻟﻌﺎده از ﭼﻬﺎر ﻣﻨﻈﺮ ﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﻣﻌﺠﺰهي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬ﮐﺮاﻣﺖ‬
‫وﻟﯽ‪ ،‬ﺗﺮدﺳﺘﯽ و ﺟﺎدوي ﺟﺎدوﮔﺮ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ رﺳﻮا ﺷﺪن دروغﮔﻮﯾﺎن ﺳﻮدﺟﻮ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺎن ﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦﻫﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ و ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎي ﺧﻮدش را دارد‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬
‫﴿ ُ�َّ َما َد َخ َل َعلَ ۡي َها َز�ر َّ�ا ٱل ِم ۡح َر َ‬
‫َ‬
‫ك �ٰذ�ۖ‬‫�ل ِ‬‫ِند َها رِ ۡز ٗقاۖ قَال َ� ٰ َم ۡر َ� ُم � ٰ‬
‫اب َو َج َد ع َ‬
‫ِ‬
‫اب ‪] ﴾٣٧‬آل ﻋﻤﺮان‪[٣٧ :‬‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ َ َ َ ٓ ُ َ‬ ‫َ َ ۡ َُ ۡ‬
‫قالت هو مِن عِن ِد ٱ�ِۖ إِن ٱ� يرزق من �شاء بِغ�ِ حِس ٍ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه زﮐﺮﯾﺎ وارد ﻣﺤﺮاب )و ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه‪ (‬او ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺰدش ﻏﺬا ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮﯾﻢ! اﯾﻦ‬
‫روزي از ﮐﺠﺎ ﺑﺮاﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬از ﻧﺰد‪ ‬اﷲ؛ اﷲ ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺣﺴﺎب روزي‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫و ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ۡ ََُۡ ُ ُ‬
‫ُ‬
‫ن� ل� ۡم َر ُّ��م‬
‫ُ‬ ‫� فأ ُو ٓۥا إ� ٱلك ۡه ِف يَ ُ ۡ‬ ‫وه ۡم َو َما َ� ۡع ُب ُدون إ� ٱ َّ َ‬ ‫﴿�ذِ ٱ���م‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٗ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََُّ ۡ َ ُ‬ ‫ّ َّ ۡ َ‬
‫ئ ل�م ّم ِۡن أ ۡم ِر�م ّم ِۡرفقا ‪َ ١٦‬وت َرى ٱلش ۡم َس إِذا َطل َعت ت َ� ٰ َو ُر‬ ‫مِن ر�تِهِۦ و�هي ِ‬
‫لش َما ِل﴾ ]اﻟﻜﻬﻒ‪[١٧ ،١٦ :‬‬
‫َ َ ّ‬ ‫َّ ۡ ُ‬
‫� �ذا غ َر َ�ت �قرِض ُه ۡم ذات ٱ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ ۡ ۡ َ َ َۡ‬
‫عن كهفِ ِهم ذات ٱ� ِم ِ‬
‫)اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ (:‬اﯾﻨﮏ ﮐﻪ از آﻧﺎن و آنﭼﻪ ﺟﺰ اﷲ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎره‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻏﺎر ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن از رﺣﻤﺘﺶ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﺴﺘﺮاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ در‬
‫ﮐﺎرﺗﺎن ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد‪ .‬و ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‬
‫ﻏﺎرﺷﺎن ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻮن ﻏﺮوب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺸﺎن را ﺗﺮك ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﯾﺎدآور ﺷﺪﯾﻢ ﮐﻪ ﮐﺮاﻣﺖ‪ ،‬ﻫﺮ اﻣﺮ ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهايﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫دوﺳﺖ ﯾﺎ وﻟﯽ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪاﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﮑﺮﯾﻤﯽ ﺑﺮاي دوﺳﺘﺶ ﯾﺎ ﻧﺼﺮﺗﯽ ﺑﺮاي‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪608‬‬

‫دﯾﻨﺶ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ از اﯾﻦ ﻣﻨﻈﺮ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎي ﻣﻮاردي ﭼﻮن ﻣﻌﺠﺰه‪ ،‬ﺟﺎدوﮔﺮي و‬
‫ﺗﺮدﺳﺘﯽ و ﻧﯿﺰ اﻣﻮر ﺧﺎرقاﻟﻌﺎدهاي را ﮐﻪ ﺑﺮاي رﺳﻮا ﮐﺮدن دروغﮔﻮﯾﺎن ﺳﻮدﺟﻮﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﯿﺎن ﮐﺮدﯾﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻨﮏ ﯾﺎدآوري ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﮐﺮاﻣﺖ ﻫﺮ ﯾﮏ از اوﻟﯿﺎ‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰه ﯾﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪاي ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻣﺘﺒﻮﻋﺶ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ؛ زﯾﺮا وﻗﺘﯽ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﮐﻪ از ﻓﻼن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﭘﯿﺮوي ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﮐﺮاﻣﺘﯽ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ‪ ،‬در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﮐﺮاﻣﺘﯽ ﮐﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺎدﺗﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﺮ ﺻﺤﺖ‬
‫روشِ او و ﻧﯿﺰ دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ درﺳﺘﯽِ ﺷﺮﯾﻌﺘﯽﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﭘﯿﺮوي ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖﻫﺎي ﻫﺮ ﯾﮏ از اوﻟﯿﺎي اﯾﻦ اﻣﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺠﺰهاي ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن را ﯾﺎدآور ﺷﺪه ﮐﻪ در آن ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﮐﺮاﻣﺖﻫﺎي‬
‫اوﻟﯿﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ۡ ٗ َ َ َ ٰ َ ۡ َ ُ َ َّ ٰ َ َ ٰ َ‬ ‫﴿ ُ�َّ َما َد َخ َل َعلَ ۡي َها َز َ�ر َّ�ا ٱل ۡم ۡح َر َ َ َ‬
‫ك �ذ�ۖ‬ ‫اب َوجد عِندها رِزقاۖ قال �مر�م �� ل ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اب ‪] ﴾٣٧‬آل ﻋﻤﺮان‪[٣٧ :‬‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ٓ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َّ‬ ‫َ َ ۡ َُ ۡ‬
‫� حِس ٍ‬ ‫قالت هو مِن عِن ِد ٱ�ِۖ إِن ٱ� يرزق من �شاء بِغ ِ‬
‫ﻫﺮﮔﺎه زﮐﺮﯾﺎ وارد ﻣﺤﺮاب )و ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه‪ (‬او ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺰدش ﻏﺬا ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮﯾﻢ! اﯾﻦ روزي‬
‫از ﮐﺠﺎ ﺑﺮاﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬از ﻧﺰد‪ ‬اﷲ؛ اﷲ ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺣﺴﺎب روزي ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺴﺮ ﻋﻤﺮان‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎدر ﻣﺮﯾﻢ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺎردار ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش را ﻧﺬر ﮐﺮد ﺗﺎ ﻓﺎرغ‬
‫از دﻧﯿﺎ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌﺎل را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﺪ؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در اﯾﻦﺑﺎره ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّٓ َ‬ ‫َّ‬ ‫ۡ‬ ‫� َّر ٗر� َ� َتق َّ‬
‫َ‬ ‫َُ‬ ‫ك َما � َ� ۡ‬ ‫ۡ َ َ ُ ۡ َٰ َ َ ّ ّ َ َ ۡ ُ َ َ‬ ‫ۡ َ َ‬
‫ِ�� إِنك‬ ‫م‬
‫َ ِ‬ ‫ل‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫ِ‬ ‫ط‬ ‫ِ‬ ‫ب إ ِ ِ� نذرت ل‬ ‫ِ‬ ‫ت ٱمرأت عِم�ن ر‬ ‫﴿إِذ قال ِ‬
‫َ َ َّ َ َ َ ۡ َ َ َ ۡ َ ّ ّ َ َ ۡ ُ َ ٓ ُ َ َ َّ ُ ۡ َ‬
‫� أعل ُم ب ِ َما‬ ‫ن� وٱ‬ ‫ب إ ِ ِ� وضعتها أ ٰ‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫ال‬ ‫ق‬ ‫ا‬ ‫ه‬‫ت‬ ‫ع‬ ‫ض‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ف‬ ‫‪٣٥‬‬ ‫يع ٱ ۡل َعل ُ‬
‫ِيم‬ ‫لس ِم ُ‬ ‫نت ٱ َّ‬ ‫أَ َ‬
‫ِ‬
‫ك َو ُذ ّر َّ� َت َها مِنَ‬ ‫َ َ َ ۡ َ َ ۡ َ َّ َ ُ َ ۡ ُ َ ٰ ّ َ َّ ۡ ُ َ َ ۡ َ َ ّ ٓ ُ ُ َ َ‬
‫ِ‬ ‫�� أ�ِيذها ب ِ‬ ‫�� سميتها مر�م ِ‬ ‫وضعت وليس ٱ�كر كٱ�ن�� ِ‬
‫َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َّ ۡ َ‬
‫ول َح َس ٖن َوأ� َب َت َها � َباتا َح َس ٗنا َو�فل َها‬ ‫ٍ‬ ‫جي ِم ‪َ � ٣٦‬تق َّبل َها َر ُّ� َها بِق ُب‬ ‫َّ‬
‫ٱلشي�ٰ ِن ٱلر ِ‬
‫َ َ ۡ ٗ َ َ َ َ ۡ َ ُ َ َّ ٰ َ‬ ‫َز َ�ر َّ�اۖ ُ�َّ َما َد َخ َل َعلَ ۡي َها َز َ�ر َّ�ا ٱل ۡم ۡح َر َ َ َ‬
‫ك‬‫اب َوجد عِندها رِزقاۖ قال � ٰمر�م �� ل ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ َ َ َ ٓ ُ َ‬ ‫َ ۡ‬ ‫ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫اب ‪﴾٣٧‬‬ ‫� حِس ٍ‬ ‫�ٰذ�ۖ قالت هو مِن عِن ِد ٱ�ِۖ إِن ٱ� يرزق من �شاء بِغ ِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣٧ ،٣٥ :‬‬
‫آنﮔﺎه ﮐﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﻋﻤﺮان ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﻦ آنﭼﻪ را در ﺷﮑﻢ دارم‪ ،‬ﻧﺬر ﺗﻮ ﮐﺮدم ﺗﺎ ﻓﺎرغ از‬
‫ﮐﺎر دﻧﯿﺎ ﺗﻮ را ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ‪ ،‬از ﻣﻦ ﺑﭙﺬﯾﺮ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﺎ ﺗﻮ ﺷﻨﻮاي داﻧﺎﯾﯽ‪ .‬و زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ وﺿﻊ‬
‫ﺣﻤﻞ ﮐﺮد‪ ،‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرا! ﻣﻦ‪ ،‬دﺧﺘﺮي ﺑﻪ دﻧﯿﺎ آوردم‪ – .‬و اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ آنﭼﻪ ﻫﻤﺴﺮ ﻋﻤﺮان ﺑﻪ‬
‫دﻧﯿﺎ آورد‪ ،‬آﮔﺎهﺗﺮ ﺑﻮد– و ﭘﺴﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دﺧﺘﺮ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﺎﻣﺶ را ﻣﺮﯾﻢ ﻧﻬﺎدم و او و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‬
‫را از ﺷﺮ ﺷﯿﻄﺎن راﻧﺪهﺷﺪه‪ ،‬در ﭘﻨﺎه‪ ‬ﺗﻮ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻢ‪ .‬و ﭘﺮوردﮔﺎرش او را )ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺬر‬
 ‫‪609‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫ﻣﺎدرش(‪ ،‬ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ و ﺑﻪﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ و ﺑﺎ ﭘﺮورﺷﯽ ﻧﯿﮑﻮ او را ﭘﺮورش داد و زﮐﺮﯾﺎ را‬
‫ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﺶ ﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬ﻫﺮﮔﺎه زﮐﺮﯾﺎ وارد ﻣﺤﺮاب )و ﻋﺒﺎدتﮔﺎه‪ (‬او ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺰدش ﻏﺬا ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮﯾﻢ! اﯾﻦ روزي از ﮐﺠﺎ ﺑﺮاﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬از ﻧﺰد‪ ‬اﷲ؛ اﷲ ﻫﺮ ﮐﻪ را‬
‫ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺣﺴﺎب روزي ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫آري؛ ﻫﺮﮔﺎه زﮐﺮﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺤﻞ ﻧﻤﺎز و ﻋﺒﺎدت ﻣﺮﯾﻢ& ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻧﺰدش ﻏﺬاﯾﯽ‬
‫ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ در آن ﻓﺼﻞ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﻟﺬا ﻣﯽﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬اي ﻣﺮﯾﻢ! اﯾﻦ روزي از ﮐﺠﺎ‬
‫ﺑﺮاﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ؟ ﻣﺮﯾﻢ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽداد‪» :‬از ﻧﺰد‪ ‬اﷲ« و ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﻼً ﻓﻼﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻏﺬا‬
‫را آورده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﺮﯾﻢ& ﺑﺪون‬
‫�‬‫� يَ ۡر ُز ُق َمن � َ َشا ٓ ُء ب َغ ۡ‬
‫واﺳﻄﻪ ﯾﺎ ﺗﻼشِ ﺑﺸﺮي‪ ،‬از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬روزي ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪﴿ :‬إ َّن ٱ َّ َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫اب ‪» :﴾٣٧‬اﷲ‪ ،‬ﻫﺮﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺣﺴﺎب روزي ﻣﯽدﻫﺪ«‪.‬‬ ‫َ‬
‫حِس ٍ‬
‫آنﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ زﮐﺮﯾﺎ‪ ‬ﻗﺪرت اﻻﻫﯽ را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ آورد و اذﻋﺎن ﻧﻤﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﺮ‬
‫ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺳﻦ و ﺳﺎﻟﯽ از او ﮔﺬﺷﺘﻪ و ﭘﯿﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد و از آنﺟﺎ‬
‫ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪي ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺑﺎور ﮐﻪ اﷲ ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ ،‬دﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ او‬
‫ﻓﺮزﻧﺪي ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﻨﺪ؛ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﻫﻢ ﺷﺪ و زﮐﺮﯾﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬و اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮏ‬
‫ﮐﺮاﻣﺖ ﺑﺮاي زﮐﺮﯾﺎ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺮﯾﻢ ﮐﺮاﻣﺖﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻫﻢ داﺷﺖ ﮐﻪ در ﺻﻔﺤﺎت‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪.‬‬
‫و از ﺟﻤﻠﻪي ﮐﺮاﻣﺖﻫﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ روي داد‪ ،‬اﺷﺎره‬
‫ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬ﮐﻬﻒ‪ ،‬ﻏﺎري ﺑﺰرگ در ﻣﯿﺎن ﮐﻮه ﺑﻮد؛ ﻫﻔﺖ ﺟﻮان ﮐﻪ ﻫﻢﺷﻬﺮﯾﺎن ﺧﻮد را در‬
‫ﺷﺮك و ﮐﻔﺮ دﯾﺪﻧﺪ‪ ،‬از آنﻫﺎ ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﮐﺮدﻧﺪ و از ﺷﻬﺮ ﺧﻮد ﻫﺠﺮت ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﻏﺎري در دلِ ﮐﻮه ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ ۡ َ َ َٰ ُ ُ ۡ ۡ َ ُ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫ُٗ‬ ‫َۡ‬ ‫ْ‬ ‫ۡ ٌ‬ ‫َّ‬
‫اموا �قالوا َر ُّ� َنا‬ ‫﴿إِ� ُه ۡم ف ِت َية َء َام ُنوا ب ِ َر ّ� ِ ِه ۡم َوزِد�ٰ ُه ۡم هدى ‪ ١٣‬ور�طنا � قلو� ِ ِهم إِذ ق‬
‫َ ٰٓ ُ َ ٓ‬ ‫َ َّ َ ُ ۡ ٓ ٗ َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َّ ْ‬ ‫َۡ‬
‫�ؤ� ِء‬ ‫ت َوٱ�� ِض لن ن ۡد ُع َوا مِن دونِهِ ٓۦ إِ� ٰ ٗهاۖ لق ۡد قل َنا إ ِذا ش َط ًطا ‪١٤‬‬ ‫َر ُّب ٱ َّ َ َ‬
‫لس� ٰ� ٰ ِ‬
‫َۡ َ‬ ‫ُ َۡ ٰ َّ َ‬ ‫ون َعلَ ۡ‬ ‫ُ ٓ َ ٗ َّ ۡ َ َ ۡ ُ َ‬ ‫َّ َ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫�� � َم ۡن أظل ُم م َِّم ِن‬ ‫ٖ‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫ل‬‫س‬‫ِ‬ ‫�‬ ‫م‬‫ه‬
‫ِ‬ ‫ي‬ ‫ق ۡو ُم َنا ٱ�ذوا مِن دونِهِۦ ءإلهة ۖ لو� ي�ت‬
‫ۡ َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ َّ َ َ ۡ ْ َ ۡ َ‬ ‫ۡ َ َ ٰ َ َ َّ َ‬
‫� فأ ُو ٓۥا إِ� ٱلك ۡه ِف‬ ‫ى � ٱ�ِ كذ ِٗبا ‪� ١٥‬ذِ ٱ���موهم وما �عبدون إِ� ٱ‬ ‫ٱ��‬
‫َ ُ ۡ َ ُ ۡ َ ُّ ُ ّ َّ ۡ َ َ ُ َ ّ ۡ َ ُ ّ ۡ َ ۡ ُ ّ ۡ َ ٗ‬
‫ين� ل�م ر��م مِن ر�تِهِۦ و�هيِئ ل�م مِن أم ِر�م مِرفقا‪﴾١٦‬‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[١٦ ،١٣ :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪610‬‬

‫آﻧﺎن ﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺷﺎن اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و ﻣﺎ ﺑﺮ ﻫﺪاﯾﺘﺸﺎن اﻓﺰودﯾﻢ و دلﻫﺎﯾﺸﺎن‬

‫را ﻣﺤﮑﻢ و اﺳﺘﻮار ﺳﺎﺧﺘﯿﻢ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن‪ ،‬ﭘﺮوردﮔﺎر آﺳﻤﺎنﻫﺎ و‬
‫زﻣﯿﻦ اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺰ ﻣﻌﺒﻮدي ﺟﺰ او را ﻧﻤﯽﭘﺮﺳﺘﯿﻢ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺳﺨﻨﯽ ﮔﺰاف )و دور از‬
‫ﺣﻖ( ﮔﻔﺘﻪاﯾﻢ‪ .‬اﯾﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻗﻮم ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺟﺰ او )=اﷲ(‪ ،‬ﻣﻌﺒﻮدان دﯾﮕﺮي ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ؛ ﭼﺮا دﻟﯿﻞ‬
‫روﺷﻨﯽ ﺑﺮاي ﺣﻘﺎﻧﯿﺖ ﻣﻌﺒﻮداﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽآورﻧﺪ؟ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﺳﺘﻢﮐﺎرﺗﺮ از ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ اﷲ دروغ‬
‫ﺑﺒﻨﺪد‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬و )ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ (:‬اﯾﻨﮏ ﮐﻪ از آﻧﺎن و آنﭼﻪ ﺟﺰ اﷲ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎره‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻏﺎر ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﻏﺎر در دلِ ﮐﻮه ﻗﺮار داﺷﺖ و دﻫﺎﻧﻪاش ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﻤﺎل‬
‫ﺷﺮق ﺑﻮد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﻧﻪ در اﺑﺘﺪاي روز و ﻧﻪ در ﭘﺎﯾﺎن روز‪ ،‬ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ‬
‫ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻤﯽﺗﺎﺑﯿﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ و آﻧﺎن را در‬
‫ﺧﻮاﺑﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﻓﺮو ﺑﺮد؛ زﯾﺮا آﻧﺎن ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫]اﻟﻄﻼق ‪[٤ :‬‬ ‫�� ‪﴾٤‬‬ ‫� َعل َّ ُ�ۥ م ِۡن أَ ۡمره ِۦ � ُ ۡ ٗ‬
‫َ َ َ َّ َّ َ َ ۡ‬
‫﴿ومن �ت ِق ٱ�‬
‫ِ‬
‫و ﻫﺮ ﮐﺲ ﺗﻘﻮاي اﷲ ﭘﯿﺸﻪ ﺳﺎزد‪) ،‬اﷲ( ﺑﺮاي او در ﮐﺎرش آﺳﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآورد‪.‬‬
‫اﯾﻦﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﺗﻘﻮا ﭘﯿﺸﻪ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﻫﺪف ﺑﻪ ﻏﺎر ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ؛ ﻟﺬا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در‬
‫ﮐﺎرﺷﺎن آﺳﺎﻧﯽ ﻗﺮار داد‪:‬‬
‫َّ ۡ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ۡ‬
‫َّ ۡ َ َ َ َ َ َّ َ َ ُ َ َ ۡ ۡ َ َ َ‬ ‫َََ‬
‫� �ذا غ َر َ�ت �ق ِرض ُه ۡم‬
‫﴿وترى ٱلشمس إِذا طلعت ت� ٰور عن كه ِف ِهم ذات ٱ� ِم ِ‬
‫َ َ ّ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[١٧ :‬‬ ‫لش َما ِل﴾‬
‫ذات ٱ ِ‬
‫و ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ﻏﺎرﺷﺎن ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﭼﻮن ﻏﺮوب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺸﺎن را ﺗﺮك ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﺧﻮرﺷﯿﺪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﻤﯽﺗﺎﺑﯿﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪاﻧﺪازهي ﻧﯿﺎز ﯾﺎ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪازهاي ﮐﻪ ﺑﺨﺎر ﻏﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﺪنﻫﺎي اﯾﻦﻫﺎ ﻧﭙﻮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺮ دﻫﺎﻧﻪي ﻏﺎر ﻣﯽﺗﺎﺑﯿﺪ‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ‪ :‬آﻧﺎن در ﻣﺤﻞّ وﺳﯿﻌﯽ از ﻏﺎر ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪َ ﴿ :‬وه ۡم ِ� ف ۡج َو� ٖ ّمِن ُه﴾ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ «» .‬ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻣﮑﺎن وﺳﯿﻊ؛ اﯾﻦ‬
‫واژه در اﺣﺎدﯾﺚ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻔﻬﻮم آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي‬
‫اﻻﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﮑﺎﻧﯽ را ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ و آﻧﺎن را در ﺧﻮاﺑﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﻓﺮو‬
‫ﺑﺮد؛ ﻣﮕﺮ ﭼﻪﻗﺪر ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ؟ ﯾﮏ روز‪ ،‬دو روز‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﻪ روز؟ ﺧﯿﺮ؛ آنﻫﺎ ﺳﯿﺼﺪ و ﻧُﻪ‬
‫ﺳﺎل ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ! ﻧﻪ ﺳﺮﻣﺎ ﺑﯿﺪارﺷﺎن ﮐﺮد و ﻧﻪ ﮔﺮﻣﺎ؛ ﻧﻪ از ﺑﺎﺑﺖ ﺗﺸﻨﮕﯽ ﺑﯿﺪار ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺮاﻣﺘﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﺑﻮد؛ ﺳﺒﺤﺎن اﷲ! آﯾﺎ اﻣﮑﺎن دارد‬
 ‫‪611‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ ﺳﻪ روز ﺑﺨﻮاﺑﺪ و ﮔﺮﺳﻨﻪ ﯾﺎ ﺗﺸﻨﻪ ﻧﺸﻮد و اﺣﺴﺎس ﺳﺮﻣﺎ ﯾﺎ ﮔﺮﻣﺎ ﻧﮑﻨﺪ؟!‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦﻫﺎ ‪ 309‬ﺳﺎل در ﻏﺎر ﺧﻮاﺑﯿﺪﻧﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫ْ‬ ‫َ َۡ ُ‬ ‫ََ َ َْ‬ ‫َ ُ ْ َۡ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٥ :‬‬ ‫� َوٱزدادوا � ِۡسعا ‪﴾٢٥‬‬‫﴿ َو�ِثوا ِ� كهفِ ِه ۡم ث� ٰث مِائةٖ ِسن ِ‬
‫)اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ( ﺳﯿﺼﺪ ﺳﺎل در ﻏﺎرﺷﺎن ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﻧُﻪ ﺳﺎل ﺑﺮ آن اﻓﺰودﻧﺪ‪.‬‬
‫اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ ّ‬
‫لش َما ِل﴾‬
‫� َوذات ٱ ِ‬ ‫َ َُ ُُّ ۡ َ َ َۡ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[١٨ :‬‬ ‫﴿و�قل ِبهم ذات ٱ� ِم ِ‬
‫آﻧﺎن را ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪﯾﻢ‪.‬‬
‫در ﺻﻮرﺗﯽﮐﻪ آنﻫﺎ ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛ و آدمِ ﺧﻮاﺑﯿﺪه‪ ،‬ﺧﻮدش ﭘﻬﻠﻮ ﺑﻪ ﭘﻬﻠﻮ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮدد؛ اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ‪ ،‬ﺑﺎ ارادهي ﺧﻮد‪ ‬آﻧﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ داد‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﺗﮑﻠﯿﻒ از آدمِ ﺧﻮاﺑﯿﺪه‬
‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﯿﺪار ﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ را ﮐﻪ در ﺧﻮاﺑﯽ ﻋﻤﯿﻖ و ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻓﺮو رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﭗ‬
‫و راﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﺪم ﺗﺤﺮك‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮنﻣﺮدﮔﯽ و زﺧﻢ ﺑﺴﺘﺮ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻔﻮﻧﺖ دﭼﺎر ﻧﺸﻮﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو اﮔﺮ ﮐﺴﯽ در آن ﻫﻨﮕﺎم آﻧﺎن را ﻣﯽدﯾﺪ‪ ،‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﺮد‬
‫ﮐﻪ ﺑﯿﺪارﻧﺪ؛ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ آﻧﺎن ﻫﯿﺒﺖ و ﺷﮑﻮه‬
‫ﻓﺮاواﻧﯽ داد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ۡ‬ ‫َ َّ َ ۡ َ َ َ ۡ ۡ َ َ َّ ۡ َ ۡ ُ ۡ َ ٗ َ َ ُ ۡ َ ۡ‬
‫ت مِن ُه ۡم ُرع ٗبا ‪] ﴾١٨‬اﻟﻜﻬﻒ‪[١٨ :‬‬ ‫﴿لوِ ٱطلعت علي ِهم لو�ت مِنهم ف ِرار� ولمل ِئ‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ اﯾﺸﺎن ﻧﮕﺎه ﻣﯽﮐﺮدي‪ ،‬از آﻧﺎن روي ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪي و ﻣﯽﮔﺮﯾﺨﺘﯽ و ﻫﻤﻪي وﺟﻮدت از‬
‫دﯾﺪﻧﺸﺎن آﮐﻨﺪه از ﺗﺮس ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺮاﻣﺎت اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ ﻓﺮاوان اﺳﺖ؛ وﻟﯽ اﯾﻨﮏ ﺑﻪ ﻣﻮاردي ﮐﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه‬
‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ و در ﺻﻔﺤﺎت آﯾﻨﺪه ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﭘﺮدازﯾﻢ‪ .‬از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را‬
‫ﺟﺰو دوﺳﺘﺎن ﮔﺮاﻣﯽاش ﻗﺮار دﻫﺪ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ او ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺎري ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪612‬‬

‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬

‫ُ‬ ‫َ ُ ۡ َ ُ‬ ‫ۡ‬
‫ۡ َ َ ۡ ُ ُ ُ ۡ َ َ َ ۡ ُ ُ َ َّ َّ َ َ ْ َ ۡ َ‬
‫ن� ل� ۡم َر ُّ��م‬ ‫� فأ ُو ٓۥا إِ� ٱلك ۡه ِف ي‬ ‫﴿�ذِ ٱ���موهم وما �عبدون إِ� ٱ‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َٗ‬ ‫َ ُ‬ ‫ََُّ ۡ َ ُ‬ ‫ّ َّ ۡ َ‬
‫ئ ل�م ّم ِۡن أ ۡم ِر�م ّم ِۡرفقا ‪َ ١٦‬وت َرى ٱلش ۡم َس إِذا َطل َعت ت َ� ٰ َو ُر‬ ‫مِن ر�تِهِۦ و�هي ِ‬
‫لش َما ِل﴾ ]اﻟﻜﻬﻒ‪[١٧ ،١٦ :‬‬
‫َ َ ّ‬ ‫َّ ۡ ُ‬ ‫َ َ‬
‫� �ذا غ َر َ�ت �ق ِرض ُه ۡم ذات ٱ ِ‬ ‫َ َ ۡ ۡ َ َ َۡ‬
‫عن كهفِ ِهم ذات ٱ� ِم ِ‬
‫)اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ ﺑﻪ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ (:‬اﯾﻨﮏ ﮐﻪ از آﻧﺎن و آنﭼﻪ ﺟﺰ اﷲ ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎره‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﻏﺎر ﭘﻨﺎه ﺑﺒﺮﯾﺪ ﺗﺎ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن از رﺣﻤﺘﺶ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﺴﺘﺮاﻧﺪ و ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ در‬
‫ﮐﺎرﺗﺎن ﮔﺸﺎﯾﺸﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزد‪ .‬و ﺧﻮرﺷﯿﺪ را ﻣﯽﺑﯿﻨﯽ ﮐﻪ ﭼﻮن ﻃﻠﻮع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﺳﻤﺖ راﺳﺖ‬
‫ﻏﺎرﺷﺎن ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻮن ﻏﺮوب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻤﺖ ﭼﭙﺸﺎن را ﺗﺮك ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﺑﺎب ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ ﭼﻨﺪ آﯾﻪ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را ذﮐﺮ ﮐﺮده‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ آﯾﺎﺗﯽ درﺑﺎرهي اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎن ﺟﻮاﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ‬
‫اﯾﻤﺎن آوردﻧﺪ و از ﻫﻢﺷﻬﺮﯾﺎن و اﻗﻮام ﺧﻮﯾﺶ ﮐﻪ ﻣﺸﺮك و ﮐﺎﻓﺮ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﻪ ﻏﺎري در دل ﮐﻮه ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ؛ آنﻫﺎ ‪ 309‬ﺳﺎل در ﻏﺎر‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮاﺑﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﻓﺮو‬
‫رﻓﺘﻨﺪ؛ ﺑﯽآنﮐﻪ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ و ﺗﺸﻨﮕﯽ‪ ،‬ﯾﺎ ﮔﺮﻣﺎ و ﺳﺮﻣﺎﯾﯽ را اﺣﺴﺎس ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺪنﻫﺎﯾﺶ ﻧﯿﺰ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮑﺮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﭼﭗ و راﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺮاﻣﺎت‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ اﻣﻦ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ و ﻫﯿﭻﮐﺲ‬
‫ﭘﯿﺮاﻣﻮﻧﺸﺎن ﻧﺒﻮد؛ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺪنﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ و ﻫﯿﭻ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮي در ﻧﺎﺧﻦﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻮﻫﺎ و ﺑﺪﻧﺸﺎن ﭘﺪﯾﺪ ﻧﯿﺎﻣﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻧﮕﺎر‬
‫ﯾﮏ روز ﯾﺎ ﮐﻢﺗﺮ از ﯾﮏ روز ﺧﻮاﺑﯿﺪه ﺑﻮدﻧﺪ؛ از اﯾﻦرو اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ َ َ َ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ ٓ ُ ْ َ ۡ َ ُ ۡ َ َ َ ٓ ‪َۡ ً ۡ َ َ ۡ َ ْ ُ َ ۡ ُ ۡ َ ۡ َ ۡ ُ ۡ ّ ٞ‬‬
‫﴿و�� ٰل ِك �عث�ٰهم ِ�َتسا َءلوا بينه ۚم قال قا�ِل مِنهم �م �ِثتمۖ قالوا �ِثنا يوما أو‬
‫ۡ َ‬
‫]اﻟﻜﻬﻒ‪[١٩ :‬‬ ‫َ�عض يَ ۡو ٖ�� ‪﴾١٩‬‬
‫و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﯿﺪارﺷﺎن ﻧﻤﻮدﯾﻢ ﺗﺎ )در اﯾﻦﺑﺎره( از ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ؛ ﯾﮑﯽ از اﯾﺸﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭼﻪ‬
‫ﻣﺪت )در اﯾﻦ ﻏﺎر( ﻣﺎﻧﺪهاﯾﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﯾﮏ روز ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از ﯾﮏ روز )در اﯾﻦ ﻏﺎر( ﻣﺎﻧﺪهاﯾﻢ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺶ آﻣﺪن ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺮﺳﺸﯽ ﺑﺮاي آﻧﺎن‪ ،‬ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﺗﻐﯿﯿﺮي ﻧﮑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬ﻣﻮﻫﺎ و ﻧﺎﺧﻦﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻠﻨﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد«‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه و‬
‫ﺑﯽاﺳﺎس اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺪت زﯾﺎدي در‬
‫ﺧﻮاب ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬از ﮐﺮاﻣﺎت اﷲ‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ ﺑﻮد ﮐﻪ آنﻫﺎ را ﻣﺪﺗﯽ‬
 ‫‪613‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫ﻃﻮﻻﻧﯽ در ﺧﻮاﺑﯽ ﻋﻤﯿﻖ ﻓﺮو ﺑﺮد ﺗﺎ ﻧﻈﺎمِ ﺳﺮﮐﻮبﮔﺮي ﮐﻪ اﯾﻤﺎن و ﯾﮑﺘﺎﭘﺮﺳﺘﯽِ آﻧﺎن را‬
‫ﺑﺮﻧﻤﯽﺗﺎﺑﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷﻮد و ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻋﺎدل و ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ روي ﮐﺎر ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ از‬
‫ﺧﻮاب ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﺮاي ﺧﺮﯾﺪ‪ ‬ﻏﺬا ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ؛ او ﺑﺎ ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ‬
‫از ‪ 309‬ﺳﺎلِ ﻗﺒﻞ ﺑﺎ ﺧﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﻏﺬاﯾﯽ ﺧﺮﯾﺪ و ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﭘﻮل ﻏﺬا را ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﺮد‪،‬‬
‫ﻓﺮوﺷﻨﺪه و دﯾﮕﺮ اﻫﺎﻟﯽ ﺷﻬﺮ ﺷﮕﻔﺖزده ﺷﺪﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﯽ‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﮐﺮاﻣﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﻮد؛ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ آﯾﺎﺗﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻗﺪرت ﭘﺮوردﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺄﻣﻞ و درﻧﮓ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﻫﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ آﯾﺎت ﻧﺸﺎن‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﺑﻨﺪهاي در ﻣﺴﯿﺮ رﺿﺎﯾﺖ اﻻﻫﯽ ﮔﺎم ﺑﺮدارد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﯿﺰ او را از‬
‫دﻫﺶ و ﺑﺨﺸﺶ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ آنﭼﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫او ارزاﻧﯽ ﻣﯽدارد‪.‬‬
‫***‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َّ َ َ َ ُ ْ َ َ ُ ْ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ ۡ َ ُ ۡ َُۡ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ٓ َّ َ ۡ َ ٓ َ َّ‬
‫﴿�� إِن أو ِ�اء ٱ�ِ � خوف علي ِهم و� هم �زنون ‪ ٦٢‬ٱ�ِين ءامنوا و�نوا‬
‫َّ َ َ‬ ‫َ َۡ َ َ َ‬ ‫ۡ‬ ‫ى ِ� ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا َو ِ� ٱ�خ َِرة ِ� � �بدِيل ل ِ� ِ� ٰ ِ‬
‫ت ٱ�ِۚ � ٰل ِك‬ ‫� ٰ‬‫ون ‪ ٦٣‬ل َ ُه ُم ٱ ۡلبُ ۡ َ‬
‫َ َّ ُ َ‬
‫�تق‬
‫ۡ‬ ‫ۡ‬
‫ُه َو ٱل َف ۡو ُز ٱل َع ِظ ُ‬
‫]ﻳﻮﻧﺲ ‪[٦٤ ،٦٢ :‬‬ ‫يم ‪﴾٦٤‬‬
‫ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ دوﺳﺘﺎن اﷲ ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ و آﻧﺎن ﻏﻤﮕﯿﻦ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ؛ آﻧﺎن ﮐﻪ اﯾﻤﺎن‬
‫آوردﻧﺪ و ﺗﻘﻮا و ﭘﺮﻫﯿﺰﮐﺎري ﭘﯿﺸﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﺸﺎرت و ﻣﮋدهي ﻧﯿﮏ‬
‫دارﻧﺪ؛ در ﺳﺨﻨﺎن اﷲ ﻫﯿﭻ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮي ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن رﺳﺘﮕﺎري ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎب ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎ را ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ آﯾﻪ آﻏﺎز ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ درﺑﺎرهي‬
‫ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﻪ درﺑﺎرهي وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اوﻟﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﯿﻢ‪ .‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس‬
‫ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﺎت‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﻫﺮ ﻣﻮﻣﻦ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎري‪ ،‬وﻟﯽ و‬
‫َ ُ‬ ‫َ َ ٓ َّ َ ٓ َّ َ َ ٌ َ َ‬
‫دوﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ«‪ .‬اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ��﴿ :‬إِن أ ۡو ِ�َا َء ٱ�ِ � خ ۡوف عل ۡي ِه ۡم َو� ه ۡم‬
‫َۡ ُ َ‬
‫� َزنون﴾ ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ دوﺳﺘﺎن اﷲ ﻫﯿﭻ ﺗﺮس و ﻫﺮاﺳﯽ ﻧﯿﺴﺖ و آﻧﺎن ﻏﻤﮕﯿﻦ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﯾﻨﺪهي ﺧﻮﯾﺶ ﻧﮕﺮان ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺮ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﻏﻢ و ﺣﺴﺮت ﻧﻤﯽﺧﻮرﻧﺪ؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﻣﻔﻬﻮم زﻧﺪﮔﯽ را درﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪614‬‬

‫و ﺑﻪ اﷲ‪ ‬اﯾﻤﺎن آورده و ﮐﺎرﻫﺎي ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﻧﺠﺎم دادهاﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن در ﺷﻤﺎرِ دوﺳﺘﺎن‬
‫ۡ‬ ‫ى ِ� ٱ ۡ َ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ�� َيا َو ِ� ٱ�خ َِرة ِ﴾؛ ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬ ‫اﻻﻫﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪﴿ :‬ل َ ُه ُم ٱ ۡلبُ ۡ َ‬
‫� ٰ‬
‫»در زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت‪ ،‬ﺑﺸﺎرت و ﻣﮋدهي ﻧﯿﮏ دارﻧﺪ«‪ .‬ﺑﺸﺎرت و ﻣﮋده ﻧﯿﮏ در‬
‫زﻧﺪﮔﯽ دﻧﯿﺎ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻮابﻫﺎي ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﺷﺎديﺑﺨﺸﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺧﻮدﺷﺎن‬
‫ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ ﯾﺎ دﯾﮕﺮان درﺑﺎرهي آﻧﺎن ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ؛ ﻣﺜﻼً ﺷﺨﺼﯽ در ﺧﻮاب ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ او ﺑﻪ‬
‫ﻣﮋدهي ﺑﻬﺸﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﻮاﺑﯽ درﺑﺎرهي او ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ‪ .‬ﯾﺎ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﺧﻮدش را در ﺧﻮاب‪ ،‬در وﺿﻌﯿﺖ ﯾﺎ ﺷﮑﻞ و ﻗﯿﺎﻓﻪي ﺧﻮب و ﻣﻨﺎﺳﺒﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻠﻚ َﺎﻋَﺟ ُﻞ � ُ ْ َ‬
‫ﺮﺸى ُ‬
‫الﻤﺆ ِﻣ ِﻦ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫َ‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦﺑﺎره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﺗِ‬
‫ِ‬
‫»اﯾﻦ‪ ،‬ﻣﮋدهي زودﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﺑﺮاي ﻣﻮﻣﻦ اﺳﺖ« ﮐﻪ ﻧﺸﺎن از ﻣﮋدهاي اﺧﺮوي ﺑﺮاي او دارد‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻣﮋدهﻫﺎي زودرﺳﯽ ﮐﻪ در دﻧﯿﺎ ﻧﺼﯿﺐ ﻣﻮﻣﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ‬
‫اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻓﺮﻣﺎنﺑﺮداري از اﷲ‪ ‬اﺣﺴﺎس ﺧﺸﻨﻮدي و ﺷﺮح ﺻﺪر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬از دوﺳﺘﺎن ﺧﺪاﺳﺖ؛ زﯾﺮا‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ ُ َ َ َ ُ ُ َ َ َ ْ‬
‫ﺎءﺗ ُﻪ َﺳيِّﺌَﺘُ ُﻪ � ُﻬ َﻮ ُمﺆ ِﻣ ٌﻦ«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺮﺳﺗﻪ ﺣﺴنﺘﻪ وﺳ‬
‫ﻧﯿﮑﯽاش او را ﺧﻮشﺣﺎل و ﺑﺪياش او را ﻧﺎراﺣﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻣﻦ اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺎر ﻧﯿﮏ ﺧﻮشﺣﺎل و ﻓﺮاخﺑﺎل ﺷﺪﯾﺪ ﯾﺎ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ارﺗﮑﺎب ﻋﻤﻠﯽ زﺷﺖ ﻧﺎراﺣﺖ ﮔﺸﺘﯿﺪ‪،‬‬
‫اﯾﻦ را ﺑﺸﺎرﺗﯽ ﺑﺮاي ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺪاﻧﯿﺪ و ﺑﻪﯾﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽِ اﻫﻞ اﯾﻤﺎن و‬
‫ﻴ� ﻲﻓ‬ ‫ُ َ ْ َّ ُ َ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬وﺟ ِﻌﻠﺖ ﻗﺮة ﻋ ِ‬
‫َّ‬
‫الﺼﻼ ِة«‪ (3 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬روﺷﻨﯽِ ﭼﺸﻢ ﻣﻦ در ﻧﻤﺎز اﺳﺖ«‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﮋدهﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در‬
‫دﻧﯿﺎ ﻧﺼﯿﺐ ﻣﻮﻣﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران‪ ،‬او را دوﺳﺖ دارﻧﺪ وﺑﻠﮑﻪ او را‬
‫ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﻨﺪ و از او ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ وﻗﺘﯽ دﯾﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺧﻮب و ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر ﺷﻤﺎ را‬
‫دوﺳﺖ دارﻧﺪ وﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ اﻇﻬﺎر ﻣﺤﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﯾﻦ را ﻧﺸﺎﻧﻪي ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ از‬
‫ﺳﻌﺎدت و ﻧﯿﮏﺑﺨﺘﯽ اﻧﺴﺎن و ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻟُﻄﻒ اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ و‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 2642 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑﻮذر‪.‬‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪.6294 :‬‬
‫)‪ (3‬رواﯾﺖ ﻧﺴﺎﺋﯽ )‪(3940 ،3939‬؛ اﺣﻤﺪ )‪(199 ،128/3‬؛ آﻟﺒﺎﻧﯽ‪ /‬در ﺻﺤﯿﺢ اﻟﺠﺎﻣﻊ‪ ،‬ش‪ 3124 :‬اﯾﻦ‬
‫ﺣﺪﯾﺚ را ﺻﺤﯿﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
 ‫‪615‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫ﺧﺮدهﮔﯿﺮيِ ﺑﺪﮐﺎران و اﻫﻞ ﺑﺎﻃﻞ ﻫﯿﭻ اﻋﺘﺒﺎري ﻧﺪارد؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﻣﻌﯿﺎر ﺣﻘﯿﻘﺖ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ و‬
‫ﺷﻬﺎدﺗﺸﺎن در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﯾﮑﯽ از ﺑﺸﺎرتﻫﺎﯾﯽ دﻧﯿﻮي ﻣﻮﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ دﻧﯿﺎ را ﺗﺮك ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻧﺰدش ﻣﯽآﯾﻨﺪ و او را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ و ﺳﻌﺎدﺗﯽ ﻫﻤﯿﺸﮕﯽ ﻧﻮﯾﺪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ‪:‬‬
‫َّ َّ َ َ ُ ْ َ ُّ َ َّ ُ ُ َّ ۡ َ َ ُ ْ َ َ َ َّ ُ َ َ ۡ ُ ۡ َ َ َ ُ َ َّ َ َ ُ ْ َ‬
‫��ِكة �� �افوا َو�‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين قالوا ر�نا ٱ� �م ٱست�ٰموا تت�ل علي ِهم ٱلم ٰٓ‬
‫� َي ٰوة ِ ٱ ُّ� ۡ�ياَ‬ ‫َۡ ُ َۡ َُٓ ُ‬
‫� ۡم ِ� ٱ ۡ َ‬ ‫َ ۡ َ ُ ْ َ َ ۡ ُ ْ ۡ َ َّ َّ ُ ُ ۡ ُ َ ُ َ‬
‫�زنوا و�� ِ�وا ب ِٱ�نةِ ٱل ِ� كنتم توعدون ‪� ٣٠‬ن أو ِ�اؤ‬
‫ُُٗ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َِ ََ ُ ۡ َ َ َۡ َ ٓ َ ُ ُ ُ ۡ ََ ُ‬
‫ِيها َما ت َّد ُعون ‪ ٣١‬نز�‬ ‫� ۡم � َ‬ ‫َو ِ� ٱ�خِرة� ول�م �ِيها ما �شت ِ� أنفس�م ول‬
‫ِي� ‪﴾٣٢‬‬ ‫ّ ۡ َ ُ َّ‬
‫]ﻓﺼﻠﺖ‪[٣٢ ،٣٠ :‬‬ ‫مِن �فورٖ رح ٖ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺮوردﮔﺎرﻣﺎن‪ ،‬اﷲ اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ )ﺑﺮ ﺗﻮﺣﯿﺪ( اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ ورزﯾﺪﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪) ،‬ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮگ( ﺑﺮ آﻧﺎن ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ )و ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ (:‬ﻧﺘﺮﺳﯿﺪ و اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻧﺒﺎﺷﯿﺪ و‬
‫ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺘﯽ ﻣﮋده ﺑﺎد ﮐﻪ وﻋﺪه داده ﻣﯽﺷﺪﯾﺪ‪ .‬ﻣﺎ در دﻧﯿﺎ دوﺳﺘﺎن ﺷﻤﺎ ﺑﻮدﯾﻢ و در آﺧﺮت‬
‫ﻧﯿﺰ ﯾﺎران ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﯿﻢ؛ و آنﺟﺎ ﻫﺮ ﭼﻪ دﻟﺘﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬دارﯾﺪ و ﻫﺮ ﭼﻪ درﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯾﺘﺎن‬
‫ﻓﺮاﻫﻢ اﺳﺖ‪) .‬اﯾﻦﻫﺎ( ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ و ﭘﯿﺶﮐﺸﯽ از ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎر آﻣﺮزﻧﺪه و ﻣﻬﺮورز )اﺳﺖ(‪.‬‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻣﮋدهﻫﺎي ﻣﻮﻣﻦ در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺶ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺶ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪» :‬اي ﺟﺎنِ ﭘﺎك ﮐﻪ در ﭘﯿﮑﺮي ﭘﺎك ﺑﻮدي! از اﯾﻦ ﺟﺴﻢ ﭘﺎك ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫رﺣﻤﺖ و ﺧﺸﻨﻮديِ اﷲ‪ ‬ﺑ‪‬ﺮون آي« و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﻮﻣﻦ در ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮﮔﺶ ﺧﺸﻨﻮد و‬
‫ﺧﺮﺳﻨﺪ ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﻮﻣﻦ در ﻗﺒﺮ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﮋدهي رﺳﺘﮕﺎري ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ در ﻗﺒﺮ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎي‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن درﺑﺎرهي ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬دﯾﻦ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﭘﺎﺳﺦ درﺳﺖ ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﺪاﯾﯽ از آﺳﻤﺎن‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ »ﺑﻨﺪهام‪ ،‬راﺳﺖ و درﺳﺖ ﮔﻔﺖ؛ ﺑﺴﺘﺮي از ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي او ﺑﮕﺴﺘﺮاﻧﯿﺪ و‬
‫ﻟﺒﺎﺳﯽ از ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮ او ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﯿﺪ و درﺑﯽ از ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻪ روي او ﺑﮕﺸﺎﯾﯿﺪ«‪.‬‬
‫ﻣﻮﻣﻦ در ﻫﻨﮕﺎم ﺣﺸﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺸﺎرت ﻣﯽﯾﺎﺑﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َۡ َُ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ َّ َ َ َ َ ۡ َ ُ ّ َّ ۡ ُ ۡ َ ٰٓ ُ َ َ َ ۡ‬
‫� أ ْو ٰٓ��ِك �ن َها ُم ۡب َع ُدون ‪� � ١٠١‬سمعون‬ ‫﴿إِن ٱ�ِين سبقت لهم مِنا ٱ�س‬
‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ ُ‬ ‫ۡ‬ ‫َۡ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ ۡ ََ ۡ َ ُ ُ ُ ۡ َٰ ُ َ‬ ‫ُ‬
‫�َُ‬
‫�‬ ‫�ون ‪ُ � � ١٠٢‬ز� ُه ُم ٱلف َزع ٱ�‬ ‫يس َهاۖ َوه ۡم ِ� ما ٱشتهت أنفسهم � ِ‬‫س َ‬ ‫َح ِ‬
‫ُ ُ ُ َ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ َّ ٰ ُ ُ ۡ َ َ َ ُ َ َ َ ُ ُ َّ‬
‫��ِكة �ٰذا ي ۡوم� ُم ٱ�ِي كنت ۡم توعدون ‪] ﴾١٠٣‬اﻻﻧﺒﻴﺎء‪[١٠٣،١٠١ :‬‬ ‫و�تلقٮهم ٱلم ٰٓ‬
‫ﻫﻤﺎﻧﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ‪ ،‬از ﺳﻮي ﻣﺎ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﻣﻘﺮر ﺷﺪ‪ ،‬از دوزخ دور ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ؛ ﺻﺪاي‬
‫دوزخ را ﻧﻤﯽﺷﻨﻮﻧﺪ و از ﻧﻌﻤﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ دﻟﺸﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬رﻧﺞ و‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪616‬‬

‫ﺳﺨﺘﯽ ﺑﺰرگ )رﺳﺘﺎﺧﯿﺰ( آﻧﺎن را اﻧﺪوﻫﮕﯿﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎﻟﺸﺎن ﻣﯽآﯾﻨﺪ )و‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪ (:‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻫﻤﺎن روزيﺳﺖ ﮐﻪ وﻋﺪهاش را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻮﻣﻨﺎن ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎر‪ ،‬در دﻧﯿﺎ و آﺧﺮت ﻣﮋدهي ﻧﯿﮏ دارﻧﺪ‪.‬‬
‫َّ‬ ‫َ َۡ َ َ َ‬
‫ت ٱ�ِ﴾‪» :‬در ﺳﺨﻨﺎنِ اﷲ«‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ در ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻓﺮﻣﺎنﻫﺎي ﺗﻘﺪﯾﺮي‬‫﴿� �بدِيل ل ِ� ِ� ٰ ِ‬
‫و ﺗﺸﺮﯾﻌﯽ او‪ ،‬ﻫﯿﭻ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ و ﺗﻐﯿﯿﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ ﺑﻪوﯾﮋه در ﺳﺨﻨﺎن ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ و‬
‫ﺗﻘﺪﯾﺮيِ اﷲ‪ ‬ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ آنرا ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺳﺨﻨﺎن ﺗﺸﺮﯾﻌﯽاش‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه ﺑﺎﻃﻞﮔﺮاﯾﺎن و اﻫﻞ ﺑﺎﻃﻞ‪ ،‬آن را ﺗﺤﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﻬﻮدﯾﺎن‬
‫و ﻧﺼﺮاﻧﯽﻫﺎ ﮐﻪ ﮐﺘﺎبﻫﺎي آﺳﻤﺎﻧﯽ را ﺗﺤﺮﯾﻒ ﮐﺮدﻧﺪ؛ در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﺳﺨﻨﺎن ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮ اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ ْ َ َ ُّ ّ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﺑ�ﺮ الﺼﺪﻳﻖ‪ :$‬أن أﺻﺤﺎب الﺼﻔ ِﺔ ﺎﻛﻧﻮا‬ ‫ٍ‬ ‫‪ -١٥١١‬وﻋﻦ أﻲﺑ �ﻤﺪ ﻋﺒﺪ الﺮ ﻤﺣﻦ ﺑﻦ أﻲﺑ‬
‫َ ْ َ َ‬ ‫ُ َ ً ُ َ َ َ َ َ َّ َّ َّ َ َ َ َّ ً َ ْ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ ْ َ‬
‫�‪ ،‬ﻓﻠﻴﺬﻫﺐ ﺑﺜﺎﻟ ٍِﺚ‪ ،‬وﻣﻦ ﺎﻛن‬ ‫أﻧﺎﺳﺎ �ﻘﺮاء وأن اﻨﻟ ِﻲﺒ‪ ‬ﻗﺎل مﺮة‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﻋِﻨ َﺪه ﻃﻌﺎم اﺛن ِ‬
‫َ َ َ ََ‬ ‫َّ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َْ ُ َ َ ُ ََْ ََْ ْ َ ْ َ‬
‫ﺑ�ﺮ‪ ‬ﺟﺎء ﺑِﺜﻼﺛ ٍﺔ‪،‬‬ ‫ٍ‬ ‫أر�ﻌ ٍﺔ‪ ،‬ﻓﻠﻴﺬﻫﺐ ِﺨﺑﺎم ٍِﺲ �ِﺴﺎد ٍِس« أ ْو ﻛﻤﺎ ﻗﺎل‪ ،‬وأن أﺑﺎ‬ ‫ﻋِﻨﺪه ﻃﻌﺎم‬
‫َ َ َُّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬
‫َ َ َّ َ َّ‬
‫ﻲﺒ‪َّ � ‬ﻢ ﺒﻟِﺚ ﺣﻰﺘ ﺻ� اﻟ ِﻌﺸﺎء‪� ،‬ﻢ‬ ‫وأن أﺑَﺎ ﺑَ�ﺮ َ� َﻌ َّﻰﺸ ﻋ ِْﻨ َﺪ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫َّ‬
‫‪،‬‬ ‫ة‬
‫ٍ‬ ‫ﺑﻌ َ َ‬
‫ﺮﺸ‬
‫َ‬
‫‪‬‬ ‫وا� َﻄﻠ َﻖ اﻨﻟَّ ّ‬
‫ﻲﺒ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ َّ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ ُ ْ َ ُ ُ َ َ َ َ َ َ ْ ْ َ َ‬ ‫َ ََْ َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫َرﺟﻊ‪ ،‬ﻓﺠﺎء �ﻌﺪ ﻣﺎ مﻰﻀ ﻣِﻦ الﻠﻴ ِﻞ ﻣﺎ ﺷﺎء اﷲ‪ .‬ﻗﺎﻟﺖ ﻪﻟ امﺮأﺗﻪ‪ :‬ﻣﺎ ﺣبﺴﻚ �ﻦ أﺿﻴﺎﻓ ِﻚ؟‬
‫َ َ َ َ َ ُ ََ َ ْ ََْ ُ‬ ‫َْ َ ُ َ َْ‬ ‫َ َ َ َّ َ‬ ‫أو ﻣﺎ َﻋ َّﺸيْﺘ ْ‬ ‫َ َ‬
‫ﻬﻢ؟ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬أﺑ ْﻮا ﺣﻰﺘ ﺗ ِﻲﺠ َء َوﻗﺪ ﻋ َﺮﺿﻮا ﻋﻠﻴ ِﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺬﻫﺒﺖ أﻧﺎ ﻓﺎﺧﺘﺒﺄت‪،‬‬ ‫ِ‬
‫ﺎل‪َ :‬‬ ‫ﻗ‬
‫َ َُّ‬ ‫َ‬
‫ْ َُُ َ ً َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ َ َ ُ ْ َ ُ َ َّ َ َ َّ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺜ‪ ،‬ﻓﺠﺪع َوﺳﺐ‪ ،‬وﻗﺎل‪ :‬ﻠﻛﻮا ﻻ ﻫﻨِيﺌﺎ َواﷲِ ﻻ أﻃﻌﻤﻪ أﺑﺪا‪ ،‬ﻗﺎل‪ :‬وا� ُﻢ اﷲِ ﻣﺎ ﻛﻨﺎ‬ ‫ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ �ﻨ‬
‫ْ َ‬ ‫َ َّ‬ ‫ّ َ ُ َ َ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ ُ ْ ُ‬
‫أ�ﺮﺜ ﻣﻨﻬﺎ ﺣﻰﺘ ﺷﺒِﻌﻮا‪ ،‬وﺻﺎرت أ�ﺮﺜ مِﻤﺎ ﺎﻛﻧﺖ ﻗﺒﻞ‬ ‫ﻧﺄﺧﺬ ﻣِﻦ ﻟﻘﻤ ٍﺔ إﻻ ر�ﺎ ﻣﻦ أﺳﻔﻠِﻬﺎ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ذلﻚ‪َ �َ ،‬ﻨ َ‬‫َ‬
‫ﻓﺮاس ﻣﺎ ﻫﺬا؟ ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬ﻻ وﻗ َّﺮة ِ ﻋﻴ�‬ ‫ﺑ�ﺮ ﻓﻘﺎل ﻻمﺮأﺗ ِ ِﻪ‪ :‬ﻳﺎ أﺧﺖ ﺑ� ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫أﺑﻮ‬ ‫إﻴﻟﻬﺎ‬ ‫ﻈﺮ‬
‫َ َ‬
‫ﺑ�ﺮ وﻗﺎل‪ :‬إﻧﻤﺎ ﺎﻛن ذلﻚ ﻣﻦ‬
‫َّ‬
‫ات! ﻓﺄ�ﻞ ﻣﻨﻬﺎ أﺑﻮ‬ ‫ﺑﺜﻼث مﺮ ٍ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫أ�ﺮﺜ ﻣﻨﻬﺎ ﻗﺒﻞ ذلﻚ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫� اﻵن‬ ‫لَ ِ َ‬
‫ٍ‬
‫ً ُ َّ َ َ َ َ َ َّ ِّ َ َ ْ َ َ ْ ْ َ َ َ‬ ‫َ ُ ُ َّ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﺄﺻﺒﺤﺖ ﻋِﻨﺪهُ‪َ .‬و�ن‬ ‫ِ‬ ‫اﻨﻟ‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻬ‬‫ﻠ‬ ‫ﻤﺣ‬ ‫ﻢ‬ ‫�‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻟﻘﻤﺔ‬ ‫ﻣﻨﻬﺎ‬ ‫أ�ﻞ‬ ‫الﺸﻴﻄﺎن‪ ،‬ﻳﻌ�‪ :‬ﻳﻤﻴﻨﻪ‪� .‬ﻢ‬ ‫ِ‬
‫ﺎس‪ ،‬اﷲُ‬ ‫ُ‬
‫ُْْ َ ٌ‬ ‫َ ُ َ َ َ َّ َ َ ْ َ َ َ َ ُ ً َ َ ُ ِّ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َََْ ََْ َ َْ َ ْ ٌ َ َ َ‬
‫ﺑيﻨﻨﺎ و�� ﻗﻮمٍ �ﻬﺪ‪� ،‬ﻤﻰﻀ اﻷﺟﻞ‪� ،‬ﺘﻔﺮ�ﻨﺎ ا�� ﻋﺮﺸ رﺟﻼ‪ ،‬ﻣﻊ ﻞﻛ رﺟ ٍﻞ ﻣِﻨﻬﻢ أﻧ‬
‫َْ َُُ‬ ‫َ َ ََ َُ َ ْ‬ ‫َ َ َ ُ ِّ ُ َ َ َ ُ ْ َ َ ْ َ ُ َ‬ ‫ْ َ‬
‫أﻋﻠ ُﻢ � ْﻢ ﻣﻊ ﻞﻛ َرﺟ ٍﻞ ﻓﺄ�ﻠﻮا ﻣِﻨﻬﺎ أﻤﺟﻌﻮن‪َ .‬و ِ� ِر َواﻳ ٍﺔ‪ :‬ﻓﺤﻠﻒ أﺑﻮ ﺑ� ٍﺮ ﻻ �ﻄﻌﻤﻪ‪،‬‬
‫ْ َ ْ َ ُ ُ َ َ ْ َ ُ َ َّ‬ ‫َ َ ْ َ ُ‬ ‫َّ ْ ُ‬ ‫َ َُ َْ َ ُ ُ َ َ ََ‬ ‫َ َ ََ‬
‫ﻓﺤﻠﻔﺖ الﻤ ْﺮأة ﻻ �ﻄﻌﻤﻪ‪ ،‬ﻓﺤﻠﻒ الﻀﻴﻒ‪ - .‬أو اﻷﺿﻴﺎف ‪ -‬أن ﻻ �ﻄﻌﻤﻪ أ ْو �ﻄﻌﻤﻮهُ ﺣﻰﺘ‬
‫َ َُ َ‬ ‫َّ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ ْ َ‬ ‫َْ َ َ ُ ََ َ َُ َ ْ‬
‫ﺎم ﻓﺄ�ﻞ وأ�ﻠﻮا‪ ،‬ﻓﺠﻌﻠﻮا ﻻ ﻳ ْﺮ�ﻌﻮن‬ ‫ﺎن! ﻓ َﺪ َﺎﻋ ﺑﺎﻟﻄﻌ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻄ‬ ‫ﻴ‬ ‫الﺸ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ِ‬ ‫ه‬ ‫ﺬ‬ ‫ِ‬ ‫ﻫ‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺮ‬‫�ﻄﻌﻤﻪ‪� .‬ﻘﺎل أﺑﻮ ﺑ ٍ‬
‫�‬
‫َ َ َ َ َ َ ْ َ ُْ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ْ ْ ْ َ‬ ‫ُْ َ ً‬
‫اس‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﺬا؟ �ﻘﺎﻟﺖ‪ :‬وﻗﺮة ِ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺜ ﻣِﻨﻬﺎ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ أﺧﺖ ﺑ� ﻓ ِﺮ ٍ‬ ‫ﻟﻘﻤﺔ إِﻻ َر�ﺖ ﻣِﻦ أﺳﻔﻠِﻬﺎ أ�‬
 ‫‪617‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬
‫َ َ ْ َ ُ ْ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ َ َّ ِّ َ َ َ َّ ُ َ َ‬ ‫َ ْ َّ َ‬
‫ﻲﺒ‪ ‬ﻓﺬﻛ َﺮ �ﻧﻪ أ�ﻞ‬ ‫ِ‬ ‫�ﻴ ِ� إ�ﻬﺎ اﻵن ﻷ�ﺮﺜ ﻣِﻨﻬﺎ �ﺒﻞ أن ﻧﺄ�ﻞ‪ ،‬ﻓﺄ�ﻠﻮا‪ ،‬و�ﻌﺚ ﺑِﻬﺎ إِﻰﻟ اﻨﻟ‬
‫ُ َ َ ْ َ َ َ َ ِّ ُ ْ ٌ َ‬
‫ﻄﻠﻖ إِﻰﻟ اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ْ َ َ َ ْ َّ ْ‬ ‫َ َّ َ َ‬ ‫َْ‬
‫ﻲﺒ‪‬‬ ‫ِ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺈ�‬ ‫ﻓ‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻚ‬ ‫ﺎﻓ‬ ‫ﻴ‬ ‫أﺿ‬ ‫ﻚ‬ ‫وﻧ‬ ‫د‬ ‫‪:‬‬‫ﻦ‬‫ِ‬ ‫ﻤﺣ‬ ‫الﺮ‬ ‫ﺪ‬
‫ِ‬ ‫ﺒ‬ ‫ِﻌ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫ﺮ‬
‫ٍ‬ ‫ﺑ�‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻣِﻨﻬﺎ‪َ .‬و ِ� ِرواﻳ ٍﺔ‪ :‬إن أﺑ‬
‫َُْ ََ َ ْ َُ‬ ‫ْ‬ ‫َََ ُ‬ ‫ُ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ ْ ُ َّ ْ‬ ‫َ ْ ْ ْ‬
‫ﻓﺎﻓ ُﺮغ ﻣِﻦ ﻗ ِﺮاﻫﻢ �ﺒﻞ أن أ ِﻲﺟء‪ ،‬ﻓﺎ�ﻄﻠﻖ �ﺒﺪ الﺮﻤﺣ ِﻦ‪ ،‬ﻓﺄﺗﺎﻫﻢ ﺑِﻤﺎ ﻋِﻨﺪه‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬اﻃﻌﻤﻮا؛‬
‫َ َ‬ ‫َ َ َّ َ َ َ ُّ َ ْ‬ ‫ﺎل‪ْ :‬اﻃ َﻌ ُﻤﻮا‪ ،‬ﻗﺎلﻮا‪َ :‬ﻣﺎ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ُّ َ ْ‬
‫� ِﻨﻟَﺎ‪ ،‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﺂﻠﻛِ� ﺣﻰﺘ ﻳ ِﻲﺠء رب ﻣ ِ‬ ‫�ﻦ ﺑ ِ ِ‬ ‫� ِﻨﻟﺎ؟ ﻗ‬‫ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬أﻳﻦ رب ﻣ ِ‬
‫ْ َ ُ َ ّ َ ُ ْ َ َّ ُ ْ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ ْ َ َ َّ ْ ُ َ ْ َ َ َ ْ ُ َّ ُ َ ُ َ َ َّ َ َ َّ‬
‫ﻲﻠﻋ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ‬ ‫�ﺪ‬‫ا�ﺒﻠﻮا �ﻨﺎ ﻗ ِﺮا�ﻢ‪ ،‬ﻓﺈﻧﻪ إن ﺟﺎء ولﻢ �ﻄﻌﻤﻮا‪ ،‬ﻨﻟﻠﻘ� ﻣِﻨﻪ ﻓﺄﺑﻮا‪� ،‬ﻌﺮﻓﺖ �ﻧﻪ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ َ ُّ‬ ‫ﺎل‪ :‬ﻳَﺎ َ� ْﺒ َﺪ َّ‬ ‫َ َ َ َ َّ ْ ُ َ ْ ُ َ َ َ َ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ُ ُ َ َ َ‬
‫ﻤﺣﻦ‪ ،‬ﻓﺴﻜﺖ‪َّ � :‬ﻢ ﻗﺎل‪ :‬ﻳﺎ‬ ‫ِ‬ ‫الﺮ‬ ‫ﺟﺎء �ﻨﺤﻴﺖ �ﻨﻪ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﺻﻨﻌﺘﻢ؟ ﻓﺄﺧﺮﺒوه‪� ،‬ﻘ‬
‫ََ ْ َ‬ ‫َ ُ َُْ ْ َ ْ ُ َ َْ َ ْ ُْ َ َْ َ ُ َ‬ ‫َ َ َ ُّ َ‬ ‫َ ْ َ َّ ْ‬
‫ﺟﺌﺖ!‬ ‫ﻮ� لﻤﺎ ِ‬ ‫�ﺒﺪ الﺮﻤﺣ ِﻦ‪ ،‬ﻓﺴﻜﺖ‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ �ﻨﺮﺜ أﻗﺴﻤﺖ ﻋﻠﻴﻚ إن ﻛﻨﺖ �ﺴﻤﻊ ﺻ ِ‬
‫َ َ َ َّ َ ْ َ َ ْ ُ ُ‬ ‫ُ َ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ َُ ْ ُ َ ْ ْ َ َ َ‬
‫ﻮ� واﷲ ﻻ‬ ‫َﻓﺨﺮﺟﺖ‪� ،‬ﻘﻠﺖ‪ :‬ﺳﻞ أﺿﻴﺎﻓﻚ‪ ،‬ﻓﻘﺎلﻮا‪ :‬ﺻﺪق‪ ،‬أﺗﺎﻧﺎ ﺑ ِ ِﻪ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬إ�ﻤﺎ ا�ﺘﻈﺮ�ﻤ ِ‬
‫َ ْ َ ُ ُ َ َّ َ ْ َ َ ُ َ َ َ ْ َ ُ َ َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ ُ ُ َّ ْ َ َ َ َ َ‬
‫أﻃﻌﻤﻪ الﻠﻴﻠﺔ‪� .‬ﻘﺎل اﻵﺧ ُﺮون‪ :‬واﷲِ ﻻ �ﻄﻌﻤﻪ ﺣﻰﺘ �ﻄﻌﻤﻪ؛ �ﻘﺎل‪َ :‬و�ﻠ� ْﻢ ﻣﺎ ﻟ� ْﻢ ﻻ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ ََ ََ َ‬ ‫ﻚ‪َ ،‬ﻓ َﺠ َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫َ ْ َ ُ َ َ َّ َ ُ ْ َ‬
‫ﺎء ﺑ ِ ِﻪ‪ ،‬ﻓ َﻮﺿﻊ ﻳﺪهُ �ﻘﺎل‪ � :‬اﷲِ‪ ،‬اﻷو� ﻣ َِﻦ‬ ‫ﺎت ﻃﻌﺎم‬ ‫�ﻘﺒﻠﻮن �ﻨﺎ ﻗ ِﺮا�ﻢ؟ ﻫ ِ‬
‫ََ َ َ َ َ ُ‬ ‫َّ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎن‪ ،‬ﻓﺄ�ﻞ َوأ�ﻠﻮا‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬ ‫الﺸﻴﻄ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﭘﺴﺮ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺻﺤﺎب ﺻ‪‬ﻔّﻪ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﺑﺎري ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻏﺬاي دو ﻧﻔﺮ را دارد‪ ،‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ را‬
‫ﻣﻬﻤﺎن ﮐﻨﺪ و ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﺬاي ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ را دارد‪ ،‬ﭘﻨﺠﻤﯽ و ﺷﺸﻤﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺧﻮد‪-‬ﺑﺮاي‬
‫ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ‪ -‬ﺑﺒﺮد« ﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﭼﯿﺰي ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ را ﺑﺎ ﺧﻮد‪ -‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ‪ -‬آورد و‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ده ﻧﻔﺮ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑ‪‬ﺮد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺷﺎم ﺧﻮرد و ﺗﺎ اداي‬
‫ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ درﻧﮓ ﮐﺮد و آنﮔﺎه ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺧﻮاﺳﺖ‪ -‬ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ‪ -‬ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ .‬ﻫﻤﺴﺮش از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﯿﺰي ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﮐﻪ دﯾﺮﻫﻨﮕﺎم ﻧﺰد‬
‫ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺖ ﺑﯿﺎﯾﯽ؟ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺳﻮال ﮐﺮد‪ :‬ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎنﻫﺎ ﺷﺎم ﻧﺪادهاي؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن‬
‫ﺷﺎم ﺑﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ آنﻫﺎ ﻧﺨﻮردﻧﺪ ﺗﺎ ﺗﻮ ﺑﯿﺎﯾﯽ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ رﻓﺘﻢ و ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪم‪.‬‬
‫ﭘﺪر )=اﺑﻮﺑﮑﺮ( ﺻﺪاﯾﻢ زد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﮐﻮدن! )و از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﻏﺬا ﻧﺪاده ﺑﻮدم(‬
‫ﻋﺼﺒﺎﻧﯽ ﺷﺪ و ﻣﺮا ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎنﻫﺎ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﺨﻮرﯾﺪ ﮐﻪ از ﺣﻼوت‬
‫اﻓﺘﺎد‪ .‬و ﺑﻌﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮدش از آن ﻏﺬا ﻧﺨﻮرد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ‬
‫اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻟﻘﻤﻪاي ﺑﺮﻧﻤﯽداﺷﺘﯿﻢ ﻣﮕﺮ آنﮐﻪ از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﮔﺸﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي‬
‫ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺳﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﻏﺬا از اوﻟﺶ ﻫﻢ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻧﮕﺎﻫﯽ ﺑﻪ ﻏﺬا‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6140 ،602) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2057 :‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪618‬‬

‫اﻧﺪاﺧﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺧﻮاﻫﺮِ ﺑﻨﯽﻓﺮاس! اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟! ﻫﻤﺴﺮش ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫ﭼﺸﻤﻢ روﺷﻦ! ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻏﺬا ﺳﻪ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﯿﺶﺗﺮ از اوﻟﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬آنﮔﺎه‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬از آن ﻏﺬا ﺧﻮرد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪي ﮐﻪ ﺧﻮردم‪ ،‬از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻮد؛ و ﺳﭙﺲ‬
‫ﻟﻘﻤﻪاي از آن ﻏﺬا ﺑﺮداﺷﺖ و ﺑﻌﺪ ﻏﺬا را ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻏﺬا ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﻧﺰد‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬ﻣﯿﺎن ﻣﺎ و ﻋﺪهاي‪ ،‬ﭘﯿﻤﺎن و ﻗﺮاري وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ﺳﺮرﺳﯿﺪ آن ﻓﺮا رﺳﯿﺪ؛‬
‫ﻣﺎ دوازده ﺳﺮﮔﺮوه ﺑﻮدﯾﻢ و ﺑﺎ ﻫﺮﯾﮏ از ﻣﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﷲ‬
‫ﺗﻌﺪادﺷﺎن را ﻣﯽداﻧﺪ؛ ﻫﻤﮕﯽ از آن ﻏﺬا ﺳﯿﺮ ﺧﻮردﻧﺪ‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮدش از آن ﻏﺬا ﻧﺨﻮر‪‬د؛‬
‫ﻫﻤﺴﺮش ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ ﻗﺴﻢ ﺧﻮرد؛ آنﮔﺎه ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻏﺬا‬
‫ﻧﺨﻮرد‪ ،‬آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻏﺬا ﻧﺨﻮرﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﯾﻦ ﻗﺴﻢ از ﺟﺎﻧﺐ ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻮد« و‬
‫ﺳﭙﺲ از اﻫﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﻏﺬا را ﺑﯿﺎورﻧﺪ و ﺑﺎ ﻣﻬﻤﺎنﻫﺎ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮردن ﮐﺮد‪ .‬ﻫﺮ‬
‫ﻟﻘﻤﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﺧﻮاﻫﺮ ﺑﻨﯽﻓﺮاس!‬
‫اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﻫﻤﺴﺮش ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﭼﺸﻤﻢ روﺷﻦ! ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻏﺬا اﯾﻨﮏ از‬
‫اوﻟﺶ ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﺨﻮرده ﺑﻮدﯾﻢ‪ ،‬ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﻪ از آن ﻏﺬا ﺧﻮردﻧﺪ؛ ﺳﭙﺲ‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬آن را ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ -.‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ -‬ﯾﺎدآور ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ‬
‫از آن ﻏﺬا ﺗﻨﺎول ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫و در رواﯾﺘﯽ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ :‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺗﻮ ﻧﺰد ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺖ ﺑﺎش؛ ﻣﻦ‬
‫ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽروم‪ .‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺑﯿﺎﯾﻢ‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از اﯾﺸﺎن را ﺗﻤﺎم ﮐﺮده ﺑﺎﺷﯽ«‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ رﻓﺖ و آنﭼﻪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن آورد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺻﺎﺣﺐﺧﺎﻧﻪ ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺷﻤﺎ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺗﺎ ﻣﯿﺰﺑﺎﻧﻤﺎن‬
‫ﻧﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺧﻮرﯾﻢ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ را از ﻣﺎ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭘﺪرم‬
‫ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺑﺒﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﻨﻮز ﻏﺬا ﻧﺨﻮردهاﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺎ را ﺳﺮزﻧﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ وﻟﯽ آنﻫﺎ ﻏﺬا‬
‫ﻧﺨﻮردﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا درﯾﺎﻓﺘﻢ ﮐﻪ ﭘﺪرم از ﻣﻦ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ آﻣﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﮔﻮﺷﻪاي‬
‫رﻓﺘﻢ‪ .‬ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﮐﺮدﯾﺪ؟ ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺎﺟﺮا را ﺑﺮاﯾﺶ ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ!‬
‫ﻣﻦ ﺳﮑﻮت ﮐﺮدم‪ .‬دوﺑﺎره ﻧﯿﺰ ﻣﺮا ﺻﺪا زد؛ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻫﯿﭻ ﻧﮕﻔﺘﻢ‪ .‬آنﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪ :‬اي‬
‫ﮐﻮدن! ﺗﻮ را ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽدﻫﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺻﺪاﯾﻢ را ﻣﯽﺷﻨﻮي‪ ،‬ﺑﯿﺎﯾﯽ! ﻧﺰد ﭘﺪر رﻓﺘﻢ و ﮔﻔﺘﻢ‪:‬‬
‫از ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺖ ﺑﭙﺮس‪ .‬آنﻫﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬راﺳﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ؛ او ﺑﺮاﯾﻤﺎن ﻏﺬا آورد‪ -‬اﻣﺎ ﻣﺎ‬
 ‫‪619‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫ﻧﺨﻮردﯾﻢ‪ .-‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺷﻤﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﺎﻧﺪﯾﺪ؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ‬
‫اﻣﺸﺐ ﻏﺬا ﻧﻤﯽﺧﻮرم«‪ .‬دﯾﮕﺮان ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ ﻏﺬا ﻧﺨﻮري‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮرﯾﻢ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬واي ﺑﺮ ﺷﻤﺎ! ﭼﺮا ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽِ ﻣﺎ را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﯾﺪ؟ ‪-‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ!‪ -‬ﻏﺬاﯾﺖ را ﺑﯿﺎور«‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻏﺬا را آورد و اﺑﻮﺑﮑﺮ دﺳﺘﺶ را ﺑﻪ ﺳﻮي‬
‫ﻏﺬا ﺑﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺑﺴﻢاﷲ؛ ﺳﻮﮔﻨﺪي ﮐﻪ ﺧﻮردم‪ ،‬از ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻮد«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ از آن ﻏﺬا ﺗﻨﺎول ﻧﻤﻮد و ﻣﻬﻤﺎﻣﺎن ﻧﯿﺰ ﻏﺬا ﺧﻮردﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ داﺳﺘﺎن درﺑﺎرهي ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺲ‪ ‬درﺑﺎرهي ﻣﺎﺟﺮاﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬روي داد‪ ،‬رواﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻬﺎﺟﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺰ‬
‫ﻟﺒﺎسﻫﺎي ﺗﻨﺸﺎن ﭼﯿﺰ دﯾﮕﺮي ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ؛ »ﺻ‪‬ﻔﻪ« ﯾﻌﻨﯽ ﺳﮑﻮ‪ .‬آنﻫﺎ در ﺳﮑﻮﯾﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺎي ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﻓﺮﻣﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺳﺎﮐﻨﺎن ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻧﺰدﺷﺎن ﻣﯽآﻣﺪﻧﺪ و ﻫﺮ ﺗﻌﺪاد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺷﺒﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﻏﺬاي دو ﻧﻔﺮ را دارد‪ ،‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ را ﻣﻬﻤﺎن ﮐﻨﺪ و‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻏﺬاي ﭼﻬﺎر ﻧﻔﺮ را دارد‪ ،‬ﭘﻨﺠﻤﯽ و ﺷﺸﻤﯽ را ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺧﻮد‪-‬ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ‪-‬‬
‫ﺑﺒﺮد« و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺑﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬دﺳﺘﻮر داد ﮐﻪ ﺑﻪ اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ ﻏﺬا ﺑﺪﻫﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ‬
‫ﺑﺨﺸﻨﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدم ﺑﻮد‪ ،‬ده ﻧﻔﺮ را ﻣﻬﻤﺎن ﮐﺮد و اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎﻧﻪ ﺑ‪‬ﺮد؛ ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﺴﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ وﺿﻌﯿﺖ و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﻌﺪادي از‬
‫اﺻﺤﺎب ﺻﻔﻪ را ﻣﻬﻤﺎن ﮐﺮد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺮد و ﺑﻪ ﭘﺴﺮش‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺳﻔﺎرش ﻧﻤﻮد ﮐﻪ از ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﺪ و ﺧﻮد ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره در ﺧﺪﻣﺖ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻮد و ﮐﺴﺐ ﻓﯿﺾ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي آن ﺑﺰرﮔﻮار رﻓﺖ و ﺷﺎم ﻧﯿﺰ در ﺧﺎﻧﻪي‬
‫آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎزﮔﺸﺖ‪ ،‬ﭘﺎﺳﯽ از ﺷﺐ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬از ﺧﺎﻧﻮادهاش‬
‫ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﺷﺎم دادهاﯾﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﯿﺮ‪ .‬و ﭼﻮن ﮔﻤﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاش در‬
‫ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﺑﺮآﺷﻔﺖ و ﺑﺎ ﭘﺴﺮش ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ دﻋﻮا‬
‫ﮐﺮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ‪ ‬ﺗﺮﺳﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﺪرش ﺑﺎ او دﻋﻮا ﮐﻨﺪ ﯾﺎ ﮐﺘﮑﺶ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﭘﻨﻬﺎن ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ .‬و ﭼﻮن اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬او را ﺳﻮﮔﻨﺪ داد ﮐﻪ ﺑﯿﺮون ﺑﯿﺎﯾﺪ و ﺧﻮدش را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬او ﻧﯿﺰ‬
‫ﺑﯿﺮون آﻣﺪ و ﺑﺮاي ﭘﺪرش ﺗﻮﺿﯿﺢ داد ﮐﻪ او ﺑﺮاي ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﻏﺬا ﺑﺮده اﺳﺖ؛ اﻣﺎ ﺧﻮدﺷﺎن‬
‫ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ‪ .‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ را ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪620‬‬

‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧﻮدش از آن ﻏﺬا ﻧﺨﻮرد‪ .‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﻗﺴﻢ ﺧﻮردﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻏﺬا ﻧﺨﻮرد‪،‬‬
‫آنﻫﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺧﻮرد‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ دو ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ؛ اﻣﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﮐﻪ ﺣﻖّ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬در اوﻟﻮﯾﺖ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺳﻮﮔﻨﺪي ﮐﻪ ﺧﻮردم‪ ،‬از‬
‫ﺳﻮي ﺷﯿﻄﺎن ﺑﻮد« و ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﻏﺬا ﺑﺨﻮرﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺷﮑﺴﺖ و‬
‫ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺧﻮردن ﮐﺮد‪ .‬آنﮔﺎه ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﻏﺬا ﺧﻮردﻧﺪ‪ .‬ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻫﺮ ﻟﻘﻤﻪاي ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﯽﺷﺪ! ﺑﻪراﺳﺘﯽ اﯾﻦ ﺑﺮﮐﺖ و اﻓﺰاﯾﺶ ﻏﺬا‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﯿﺰ دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻪ و از ﮐﺠﺎ ﺑﻮد؟ آري؛ ﮐﺮاﻣﺘﯽ ﺑﺮاي اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪‬‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد اﯾﻦ اﻣﺖ و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ وﻟﯽ ﭘﺮوردﮔﺎر در ﻣﯿﺎن اﻣﺖ اﺳﻼم ﺑﻪﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻫﻤﻪ ﺳﯿﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺬاﯾﯽ ﮐﻪ در ﻇﺮف ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬از اوﻟﺶ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ از زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﻫﻨﻮز ﭼﯿﺰي ﻧﺨﻮرده ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬آن ﻏﺬا را ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮد‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻧﯿﺰ ﻋﺪه اي را ﺑﻪ آن ﻏﺬا ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﻫﻤﻪ از آن ﺳﯿﺮ ﺧﻮردﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬آن ﻏﺬا را ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮد ﺗﺎ ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻗﺪرت‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﭼﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎن ﭘﺮوردﮔﺎري ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽِ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ در دﺳﺖ‬
‫اوﺳﺖ و ﭼﻮن ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﭼﯿﺰي را اراده ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﭘﺪﯾﺪ آي«‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮﺿﻮع از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﯾﻦﺟﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﺟﺮا ﮐﺮاﻣﺘﯽ ﺑﺮاي ﯾﮑﯽ از اوﻟﯿﺎي اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ؛ آري؛ ﮐﺮاﻣﺘﯽ ﺑﺮاي اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺎ ﮔﻮاﻫﯽ ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ آن‬
‫ﺑﺰرﮔﻮار ﯾﮑﯽ از دوﺳﺘﺎن ﺧﺪا و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ وﻟﯽ و دوﺳﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر‬
‫ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ زﯾﺮا او ﺟﺰو ﺻﺪ‪‬ﯾﻘﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎﯾﮕﺎه دوم ﻧﯿﮑﻮﮐﺎران‬
‫اﻣﺖﻫﺎ ﻗﺮار دارﻧﺪ؛ و ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻧﺨﺴﺖ از آنِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫َ ۡ َ َ َّ ُ َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫﴿ َو َمن يُطِعِ ٱ َّ َ‬
‫� عل ۡي ِهم ّم َِن ٱ�َّب ِ ِ�ۧ َن‬ ‫� َوٱ َّلر ُسول فأ ْو ٰٓ��ِك َم َع ٱ�ِين ��عم ٱ‬
‫ٗ‬ ‫َ َ َ ُ َ ُ ْ َ ٰٓ َ‬ ‫َّ‬ ‫ُّ َ ٓ‬ ‫َوٱ ّ ّ َ‬
‫��ِك َر�ِيقا ‪] ﴾٦٩‬اﻟﻨﺴﺎء ‪[٦٩ :‬‬ ‫ح�ۚ وحسن أو‬ ‫لصدِيقِ� َوٱلش َهداءِ َوٱل� ٰل ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫آﻧﺎن ﮐﻪ از اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﻃﺎﻋﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻢﻧﺸﯿﻦ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان‪ ،‬ﺻﺪﯾﻘﺎن‪ ،‬ﺷﻬﺪا و ﺻﺎﻟﺤﺎن‬
‫ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﻌﻤﺖ داده اﺳﺖ؛ و ﭼﻪ رﻓﯿﻘﺎن ﻧﯿﮑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ!‬
 ‫‪621‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺑﻨﺪهي ﺻﺪ‪‬ﯾﻖ ﭘﺮوردﮔﺎر از زﻣﺎن آﻓﺮﯾﻨﺶ آدم‪ ‬ﺗﺎ‬
‫زﻣﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﯿﺎت ﺑﺸﺮ در روي زﻣﯿﻦ اداﻣﻪ دارد و ﯾﮑﯽ از اوﻟﯿﺎ و دوﺳﺘﺎن ﺧﺪاﺳﺖ‬
‫و آنﭼﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ اﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺮاﻣﺘﯽ آﺷﮑﺎر ﺑﺮاي آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻧﮑﺎت ﻓﺮاواﻧﯽﺳﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻧﺸﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ او ﯾﮑﯽ از اوﻟﯿﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ و ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﯾﺎدآوري ﮐﺮدﯾﻢ‪ :‬او ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ وﻟﯽ ﺧﺪا ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در ﻣﯿﺎن ﭼﻬﺎر‬
‫دﺳﺘﻪاي ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻌﻤﺖ‪ ‬وﯾﮋهاش را ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﺨﺸﯿﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰو ﺻﺪﯾﻘﺎﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﺲ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان در ﺟﺎﯾﮕﺎه دوم ﻗﺮار دارﻧﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﺸﻤﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﺒﺐ ﯾﺎ‬
‫دﻟﯿﻠﯽ ﺑﻪﺟﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﻤﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﻪ‬
‫ﭘﺴﺮش دﺷﻨﺎم داد و او را ﺳﺮزﻧﺶ ﮐﺮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﻧﯿﺰ از ﺗﺮس ﭘﺪر ﭘﻨﻬﺎن‬
‫ﺷﺪ و اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬او را ﺻﺪا ﻣﯽزد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻧﺎدان! ﻟﺬا درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻨﺎ‬
‫ﺑﺮ ﺳﺒﺐ ﯾﺎ دﻟﯿﻞ ﺑﻪﺟﺎﯾﯽ ﺧﺸﻤﮕﯿﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺰاوار ﺳﺮزﻧﺶ ﻧﯿﺴﺖ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﺪﺷﻪاي ﺑﺮ‬
‫ﺟﺎﯾﮕﺎه و رﺗﺒﻪي او وارد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ درﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص و ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺳﺒﺐ ﯾﺎ دﻟﯿﻞِ‬
‫درﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮزﻧﺪش ﯾﺎ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ را ﮐﻪ زﯾﺮ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ او ﻗﺮار دارد‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﯾﻨﯽ ﭼﻮن‪:‬‬
‫ﮐﻮدن ﯾﺎ ﻧﺎدان ﺻﺪا ﺑﺰﻧﺪ؛ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﯿﺰﺑﺎن ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﺣﻖّ ﻣﻬﻤﺎن را ﺑﻪﺟﺎي آور‪‬د‪،‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮرد و ﻣﻬﻤﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺮاي اﯾﻦﮐﻪ ﻣﯿﺰﺑﺎن در زﺣﻤﺖ ﻧﯿﻔﺘﺪ‪ ،‬ﻗﺴﻢ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﺮد؛‬
‫اﻣﺎ ﻫﺮ دو ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻣﯽﺧﻮردﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﭼﯿﺰي دﯾﮕﺮ‪ .‬اﻣﺎ اﻣﺮوزه ﺑﺴﯿﺎري‬
‫از اﻓﺮاد ﻧﺎآﮔﺎه ﻗﺴﻢِ زنﻃﻼق ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪:‬‬
‫ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻬﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽرود و ﺑﻪ ﻣﯿﺰﺑﺎﻧﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬زنﻃﻼق ﺑﺎﺷﻢ اﮔﺮ ﺑﮕﺬارم ﺧﻮدت‬
‫را ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻣﻦ در زﺣﻤﺖ ﺑﯿﻨﺪازي و ﮔﻮﺳﻔﻨﺪي ذﺑﺢ ﮐﻨﯽ‪ .‬ﻣﯿﺰﺑﺎن ﻫﻢ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬زنﻃﻼق ﺑﺎﺷﻢ اﮔﺮ اﯾﻦ ﮔﻮﺳﻔﻨﺪ را ﺑﺮاي ﺗﻮ ذﺑﺢ ﻧﮑﻨﻢ«! اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه‬
‫ﺖ«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ‬‫ﺤﻠ ْﻒ ﺑﺎﷲ أَ ْو ﻴﻟَ ْﺼ ُﻤ ْ‬
‫َ ْ َ َ َ ً َ َْ ْ‬
‫ِ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﺎﻛن ﺣﺎ ِﻟﻔﺎ ﻓﻠﻴ ِ ِ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﺨﻮرد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﺳﮑﻮت ﻧﻤﺎﯾﺪ«‪ .‬اﻣﺎ ﻗﺴﻢِ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪(6646 ،2679) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1646 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ رﺿﯽاﷲﻋﻨﻬﻤﺎ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪622‬‬

‫زنﻃﻼق‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ؛ ﮔﻨﺎه‪ ‬زن ﭼﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﺑﻪ زنﻃﻼق ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرﻧﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺳﺎدﮔﯽ ﻃﻼﻗﺶ ﻣﯽدﻫﻨﺪ! اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪﺟﺎﺳﺖ ﯾﺎدآوري ﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﻗﺴﻢ ﻣﯽﺧﻮرﯾﺪ‪» ،‬انﺷﺎءاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ؛ زﯾﺮا اﮔﺮ‬
‫»انﺷﺎءاﷲ« ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ ،‬اﻣﯿﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ اﷲ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺎزﯾﺪ و اﮔﺮ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﯿﺪ ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهاي ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺧﻮد را‬
‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ »انﺷﺎءاﷲ« ﻋﺎدت دﻫﯿﻢ ﺗﺎ از ﯾﮏﺳﻮ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ و‬
‫ارادهي ﺧﻮد را ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺴﺎزﯾﻢ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد را ﺑﺸﮑﻨﯿﻢ‪،‬‬
‫ﮐﻔﺎرهي ﻗﺴﻢ ﺑﺮ ﻣﺎ واﺟﺐ ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻤﯽ داﻧﻢ داﺳﺘﺎن ﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ‬را ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ روزي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﻮد زن‬
‫ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﭽﻪدار ﺷﻮﻧﺪ و آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﺑﺰرگ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬در راه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﯿﮑﺎر‬
‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ؛ دﻗﺖ ﺑﻔﺮﻣﺎﯾﯿﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﭼﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎد در راه اﷲ اﻫﻤﯿﺖ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺳﻠﯿﻤﺎن‪ ‬آروز ﮐﺮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦﻫﻤﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﺪ و ﻫﻤﻪي آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺠﺎﻫﺪ و‬
‫رزﻣﻨﺪهي راه‪ ‬اﷲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬او آرزو ﻧﮑﺮد ﮐﻪ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ در ﮐﺸﺎورزي و ﮐﺴﺐ و ﮐﺎرِ دﻧﯿﺎ‬
‫ﺑﻪ او ﮐﻤﮏ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻠﯿﻤﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻤﯿﻤﯽ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ :‬ﺑﮕﻮ‪:‬‬
‫»انﺷﺎءاﷲ«؛ اﻣﺎ او ﮐﻪ ﻋﺒﺎدتﮔﺰاري ﺟﺪ‪‬ي و ﮐﻮﺷﺎ ﺑﻮد‪» ،‬انﺷﺎءاﷲ« ﻧﮕﻔﺖ و ﺑﻪرﻏﻢ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻤﺶ را ﻋﻤﻠﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﯾﮑﯽ از آن زنﻫﺎ ﯾﮏ ﻓﺮزﻧﺪ ﻓﻠﺞ و ﮐﻢﺗﻮان‬
‫ﺑﻪدﻧﯿﺎ آورد‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻻﻫﯽ ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن دﻫﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ در‬
‫دﺳﺖ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ انﺷﺎءاﷲ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪،‬‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪش ﺗﺤﻘﻖ ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ و ﺻﺎﺣﺐ ﻓﺮزﻧﺪاﻧﯽ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ در راه اﷲ ﺟﻬﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ«‪.‬‬
‫ﺑﺎري ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻣﺪﻧﺪ و ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺧﺒﺮ ﮔﺮوﻫﯽ از ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن را ﺑﺮاﯾﻤﺎن‬
‫ﺑﺎزﮔﻮ ﮐﻦ ﮐﻪ از ﺷﻬﺮ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﻏﺎري ﭘﻨﺎﻫﻨﺪه ﺷﺪﻧﺪ؛ ﯾﺎ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺎ درﺑﺎرهي‬
‫ذواﻟﻘﺮﻧﯿﻦ ﺧﺒﺮ ﺑﺪه‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻪ داﺳﺘﺎﻧﺸﺎن را ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻓﺮدا ﭘﺎﺳﺨﺘﺎن را‬
‫ﻣﯽآورم؛ زﯾﺮا ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﻣﻮﺛﻘﯽ در اﯾﻦﺑﺎره در دﺳﺖ ﻧﺒﻮد‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮ اﯾﻦ ﮔﻤﺎن‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺷﺐ ﺑﺮ او وﺣﯽ ﻣﯽﺷﻮد و ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را از ﻃﺮﯾﻖ وﺣﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫اﻣﺎ ﯾﮏ روز‪ ،‬دو روز و در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﭘﺎﻧﺰده روز ﮔﺬﺷﺖ و وﺣﯽ ﺑﺮ او ﻧﺎزل ﻧﺸﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻣﺮ‬
‫ﺑﺮاي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺎﮔﻮار ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ وﻋﺪه داده ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮدا ﭘﺎﺳﺨﺘﺎن را‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ و از آن روز ﭘﺎﻧﺰده روز ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ داﺳﺘﺎن ]ﯾﻌﻨﯽ داﺳﺘﺎن‬
 ‫‪623‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫اﺻﺤﺎب ﮐﻬﻒ ﯾﺎ داﺳﺘﺎن ذواﻟﻘﺮﻧﯿﻦ[ ﺑﺮ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﻧﺎزل ﺷﺪ‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﺳﻮرهي‬
‫ﮐﻬﻒ ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاش‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺼﻄﻔﯽ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬
‫َّ ٓ َ َ َ ٓ َ َّ ُ َ ۡ ُ َّ َّ َ َ‬ ‫ّ َ ‪َ َ َ ٞ‬‬ ‫َ َُ َ َ ْ‬
‫﴿ َو� �قول َّن ل ِشا ۡي ٍء إ ِ ِ� فاعِل � ٰل ِك غ ًدا ‪ ٢٣‬إِ� أن �شاء ٱ�ۚ وٱذكر ر�ك إِذا‬
‫َ َ َ ٗ‬
‫ب م ِۡن �ٰذا َرشدا ‪] ﴾٢٤‬اﻟﻜﻬﻒ‪[٢٤ ،٢٣ :‬‬ ‫� أَن َ� ۡهدِيَن َر ّ� ِ�َ ۡق َر َ‬ ‫�َس َ‬
‫ِيت َوقُ ۡل َع َ ٰٓ‬
‫ِ ِ‬
‫و ﻫﯿﭻﮔﺎه ﻧﮕﻮ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻓﺮدا اﯾﻦ ﮐﺎر را ﺧﻮاﻫﻢ ﮐﺮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ )ﺑﮕﻮﯾﯽ‪ (:‬اﮔﺮ اﷲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ درﺑﺎرهي ﺧﻮدﺗﺎن‬
‫ﻗﺴﻢ ﯾﺎد ﮐﻨﯿﺪ ﯾﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪ ﯾﺎ ﻣﻬﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺳﻮﮔﻨﺪي ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ ،‬در ﮐﻨﺎر آن‪،‬‬
‫»انﺷﺎءاﷲ« ﻧﯿﺰ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ دو ﻓﺎﯾﺪهي ﻣﺬﮐﻮر دﺳﺖ ﯾﺎﺑﯿﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ اﯾﻦﮐﻪ از ﯾﮏﺳﻮ‬
‫اﷲ‪ ‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﻮﻓﯿﻖ دﻫﺪ ﮐﻪ ﻗﺼﺪ و ارادهي ﺧﻮد ﯾﺎ ﺳﻮﮔﻨﺪﺗﺎن را ﻋﻤﻠﯽ ﺑﺴﺎزﯾﺪ و از‬
‫ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد را ﺑﺸﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎرهي ﻗﺴﻢ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ واﺟﺐ‬
‫ﻧﺸﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻪ داﺳﺘﺎن اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬و ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﺑﺎزﻣﯽﮔﺮدﯾﻢ‪:‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد ﮐﻪ ﻏﺬا ﻧﺨﻮرد؛ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﻗﺴﻢ ﺧﻮردﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺎ‬
‫ﻣﯿﺰﺑﺎﻧﻤﺎن ﻏﺬا ﻧﺨﻮرد‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻏﺬا ﻧﻤﯽﺧﻮرﯾﻢ‪ .‬از اﯾﻦرو اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫را ﺷﮑﺴﺖ و ﻏﺬا ﺧﻮرد ﺗﺎ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﻧﯿﺰ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽِ او را ﺑﭙﺬﯾﺮﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬دﻟﯿﻠﯽﺳﺖ ﺑﺮ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ درﺑﺎرهي ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﻬﺘﺮ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﺧﻼف ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﻋﻤﻞ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﺰﯾﻨﻪي ﺑﻬﺘﺮ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﺷﮑﺴﺘﻦ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪش ﮐﻔﺎره ﻣﯽدﻫﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺪﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﻤﻮده و ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫َّ ْ‬ ‫َ َّ ْ َ ْ ْ‬ ‫ُ َّ َ َ‬ ‫َ ْ َ ََ ََ‬
‫اﺘﻟﻘ َﻮى««؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻫﺮﮐﺲ ﺳﻮﮔﻨﺪي‬ ‫� ِﻣﻨﻬﺎ ﻓﻠﻴَﺄ ِت‬
‫»ﻣﻦ ﺣﻠﻒ ﻰﻠﻋ ﻳ ِﻤ� �ﻢ رأى أﺗﻰﻘ ِ‬
‫ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺧﻼف آن را ﺑﻪ ﺗﻘﻮاي اﻻﻫﯽ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﺑﺒﯿﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﮐﺎري را اﻧﺠﺎم دﻫﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻘﻮا‪ ،‬ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا اﮔﺮ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻓﻼﻧﯽ ﺻﺤﺒﺖ ﻧﮑﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد را ﺑﺸﮑﻨﯿﺪ و ﮐﻔﺎرهاش را ﺑﺪﻫﯿﺪ و ﺑﺎ آن ﺷﺨﺺ ﺻﺤﺒﺖ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﺑﯿﻦ ﺷﻤﺎ و دوﺳﺘﺘﺎن ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﭘﯿﺶ آﻣﺪ و ﺷﻤﺎ ﻗﺴﻢ ﯾﺎد ﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ‬
‫دربِ ﺧﺎﻧﻪاش را ﻧﺰﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮد را ﺑﺸﮑﻨﯿﺪ و ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﮔﺮ ﻧﺰد ﻓﺮزﻧﺪﺗﺎن ﻗﺴﻢ ﺧﻮردﯾﺪ ﮐﻪ »ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻓﻼنﮐﺎر را ﺑﮑﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮ ﺣﺮف‬

‫)‪] (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪1651 :‬؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .73‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪624‬‬

‫ﻧﻤﯽزﻧﻢ«‪ ،‬و ﻓﺮزﻧﺪﺗﺎن آن ﮐﺎر را اﻧﺠﺎم داد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ و ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪﺗﺎن ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﯿﺪ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ درﺑﺎرهي ﮐﺎري ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮدﯾﺪ و ﺳﭙﺲ‬
‫درﯾﺎﻓﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدن ﺑﻪ ﻗﺴﻤﯽ ﮐﻪ ﺧﻮردهاﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﻗﺴﻢ ﺧﻮد را ﺑﺸﮑﻨﯿﺪ‬
‫و ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﯿﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮐﺮدهاﻧﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪﻗﺼﺪ اﮐﺮام و‬
‫ﻧﮑﻮداﺷﺖ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن دﻟﯿﻞ ﺑﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻋﻤﻞ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻔﺎره اي ﺑﺮ او ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ ﻗﺴﻢ ﺧﻮرد ﮐﻪ ﻏﺬا‬
‫ﻧﺨﻮرد‪ ،‬ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺮاي راﺿﯽ ﺷﺪن ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﻏﺬا ﺧﻮرد‪ ،‬ﮐﻔﺎره ﻧﺪاد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻘﻞ‬
‫ﻧﺸﺪه ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﮐﻔﺎره داده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺘﯽ‬
‫دارﻧﺪ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ اﺳﺘﺪﻻﻟﺸﺎن ﺿﻌﯿﻒ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﮐﻔﺎره دادن‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻧﯿﺎﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﺗﺼﺮﯾﺢ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﮐﻔﺎره ﻧﺪاد؛ ﭘﺲ‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ ﮐﻔﺎره داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﻧﯿﺎﻣﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر‬
‫اﺣﺘﻤﺎل ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺑﻪﮐﻠﯽ ﮐﻔﺎره ﻧﺪاده ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮداﺷﺘﯽ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪،‬‬
‫ﻣﺴﺘﺪل ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا ﻣﺘﻮن و ﻧﺼﻮص روﺷﻨﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ ﺳﻮﮔﻨﺪش را‬
‫ﺑﺸﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻔﺎره ﺑﺪﻫﺪ؛ ﭼﻪ ﺷﮑﺴﺘﻦ ﻗﺴﻢ‪ ،‬ﻧﺘﯿﺠﻪي ﮐﺎرِ ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﺑﺮ اﻧﺠﺎم‬
‫ﮐﺎري از ﺳﻮي دﯾﮕﺮان ﻗﺴﻢ ﺧﻮرده ﺑﺎﺷﺪ و آنﻫﺎ آن را اﻧﺠﺎم ﻧﺪﻫﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو اﮔﺮ‬
‫ﻗﺴﻢ ﺑﺨﻮرﯾﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﻏﺬا را ﺑﺨﻮري و آنﮔﺎه‬
‫ﻣﻬﻤﺎﻧﺘﺎن آن ﻏﺬا را ﻧﺨﻮرد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻔﺎرهي ﺳﻮﮔﻨﺪ را ادا ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎﻟﯽ دﯾﮕﺮ‪ :‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎ‬
‫دوﺳﺘﯽ ﺑﻪ درب ﺧﺎﻧﻪاش ﻣﯽرﺳﯿﺪ و او ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﯿﺎ داﺧﻞ؛ ﺷﻤﺎ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﺪ‪ :‬واﷲ ﮐﻪ‬
‫داﺧﻞ ﻧﻤﯽآﯾﻢ‪ .‬وﻟﯽ او ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ‬
‫داﺧﻞ ﺑﯿﺎﯾﯽ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻪ داﺧﻞ ﺧﺎﻧﻪاش ﺑﺮوﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮐﻔﺎرهي ﻗﺴﻢ را ادا ﮐﻨﯿﺪ؛‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﻧﮑﻮداﺷﺖ دوﺳﺘﺘﺎن ﯾﺎ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺰاﺣﻤﺶ‬
‫ﻧﺸﻮﯾﺪ‪ .‬اﯾﻦﺟﺎ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻫﻢ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﺮد و‬
‫ﻫﻢ ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ؛ در ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻮاردي ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﺪام ﻃﺮف اوﻟﻮﯾﺖ دارد؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﻢ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ اﺑﺘﺪ ﻗﺴﻢ ﺧﻮرده اﺳﺖ؛ زﯾﺮا ﯾﮑﯽ از ﺣﻘﻮق ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ ﻫﻢﮐﯿﺸﺎﻧﺶ اﯾﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪش را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﺪ؛ اﻣﺎ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬از روي ﺗﻮاﺿﻊ و ﻓﺮوﺗﻨﯽ و‬
 ‫‪625‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫ﺑﻪاﺣﺘﺮام ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦﮐﻪ اﺑﺘﺪا ﻗﺴﻢ ﺧﻮرده ﺑﻮد‪ ،‬از ﺣﻘﺶ ﮔﺬﺷﺖ و ﺳﻮﮔﻨﺪ‬
‫ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ را در اوﻟﻮﯾﺖ ﻗﺮار داد‪.‬‬
‫ﻧﮑﺘﻪي دﯾﮕﺮي ﮐﻪ از داﺳﺘﺎن اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻫﻤﯿﺖ‬
‫ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازيﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﻬﻤﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﯿﻢ؛ زﯾﺮا‬
‫ﻣﻬﻤﺎنﻧﻮازي‪ ،‬ﯾﮑﯽ از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻤﺎﻧﯽ و ﺟﺰو ﮐﻤﺎل اﯾﻤﺎن ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ‬
‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬
‫ﻴﻜﺮ ْم َﺿﻴْﻔ ُﻪ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻓ‬ ‫اﻵﺧﺮ‪،‬‬ ‫مِ‬ ‫واﻴﻟَ ْ‬
‫ﻮ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪َ » :‬و َﻣ ْﻦ ﺎﻛن ﻳُﺆ ِﻣ ُﻦ ﺑِﺎﷲ‬
‫»ﻫﺮﮐﺲ ﺑﻪ اﷲ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬ﻣﻬﻤﺎﻧﺶ را ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺪارد«‪ .‬ﺣﻖّ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از‬
‫ﻣﻬﻤﺎن ﮐﻪ واﺟﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﮏ ﺷﺒﺎﻧﻪروز ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ و ﺳﻪ روز ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﺳﺖ و ﺑﯿﺶ‬
‫از آن‪ ،‬ﻣﺒﺎح‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ اﯾﻦ را ﻣﻘﯿ‪‬ﺪ ﺑﺪﯾﻦ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در آن ﺷﻬﺮ رﺳﺘﻮران ﻧﺒﺎﺷﺪ؛‬
‫و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬اﮔﺮ در ﺷﻬﺮﺗﺎن رﺳﺘﻮران ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ از ﻣﻬﻤﺎن واﺟﺐ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻬﻤﺎﻧﺘﺎن ﺑﮕﻮﯾﯿﺪ‪ :‬ﺑﻪ رﺳﺘﻮران ﺑﺮو و ﭘﻮل ﻏﺬاﯾﺶ را ﺣﺴﺎب ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬وﻟﯽ دﯾﺪﮔﺎه درﺳﺖ‬
‫در اﯾﻦﺑﺎره اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺑﻪ ﻋﺎدات ﻣﺮدم ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد؛ زﯾﺮا ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم‬
‫اﯾﻦ ﻧﺤﻮهي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﺑﺮدن ﻣﻬﻤﺎن ﺑﻪ رﺳﺘﻮران را ﻧﻮﻋﯽ اﻫﺎﻧﺖ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؛ در‬
‫اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ از ﻣﻬﻤﺎﻧﺘﺎن در ﺧﺎﻧﻪ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻫﻢ ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫روﺷﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻣﻬﻤﺎﻧﺘﺎن را ﺑﺮاي ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﺑﻪ رﺳﺘﻮران ﺑﺒﺮﯾﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺑﺮاﯾﺶ ﻣﻬﻢ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭘﻮل ﻏﺬاﯾﺶ را ﺑﻪ او ﺑﺪﻫﯿﺪ ﺗﺎ ﺧﻮدش ﻫﺮ رﺳﺘﻮراﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ‪ ،‬ﻏﺬا ﺑﺨﻮرد‪ .‬در ﺟﺎﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﺘﻞ و ﻣﺴﺎﻓﺮﺧﺎﻧﻪ وﺟﻮد دارد ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﻬﻤﺎﻧﺘﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺷﻤﺎ آﻣﺪ و ﻣﯽداﻧﺴﺘﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻗﺼﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺶِ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ از او در ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﮐﻨﯿﺪ؛ ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ‬
‫ﻣﺼﻠﺤﺘﯽ در اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً وﻗﺖ ﺷﻤﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و از ﮐﺎر ﻣﻬﻢﺗﺮي ﺑﺎز ﺑﻤﺎﻧﯿﺪ؛‬
‫) ‪(2‬‬
‫زﯾﺮا ﻫﺮ ﭼﯿﺰي ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﺑﺴﺘﮕﯽ دارد‪.‬‬
‫***‬

‫)‪] (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪6018 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪47:‬؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪) .313‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
‫)‪ (2‬و ﭼﻪ ﺧﻮﺑﺴﺖ ﮐﻪ ﻣﻬﻤﺎن‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ و ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﯿﺰﺑﺎﻧﺶ را درﯾﺎﺑﺪ؛ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬از ﻣﯿﺰﺑﺎن ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه‪،‬‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎموﻗﺖ در ﺧﺪﻣﺖ او ﺑﻨﺸﯿﻨﺪ و وﻗﺘﺸﺎن را در ﺑﮕﻮﻣﮕﻮﻫﺎ و ﺗﻌﺮﯾﻒﻫﺎي ﺑﯿﻬﻮده ﯾﺎ‬
‫ﮐﻢﻓﺎﯾﺪه‪ ،‬ﺳﭙﺮي و ﺿﺎﯾﻊ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪626‬‬
‫َُ‬ ‫ََْ ُ‬ ‫ََ ْ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ‬ ‫َ‬
‫‪ -١٥١٢‬وﻋﻦ أﻲﺑ ﻫﺮ�ﺮة‪ ‬ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ‪» :‬ﻟﻘﺪ ﺎﻛن ﻓﻴﻤﺎ �ﺒﻠ� ْﻢ ﻣ َِﻦ اﻷم ِﻢ‬
‫ٌ َّ ُ ُ َ‬ ‫َ ٌ ُ َ َّ ُ َ َ ْ َ ُ ُ َّ‬
‫ﻧﺎس �ﺪﺛﻮن‪ ،‬ﻓﺈن ﻳﻚ ﻲﻓ أﻣ ِﻲﺘ أﺣﺪ ﻓﺈﻧﻪ �ﻤ ُﺮ«‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري؛ ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺰ اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫) ‪(1‬‬
‫از ﻋﺎﯾﺸﻪ& ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ‪،‬‬
‫ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻟﻬﺎم ﻣﯽﺷﺪ و اﮔﺮ در اﻣﺖ ﻣﻦ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن‬
‫ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻋﻤﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻣﺎﺟﺮاﯾﯽ ﮔﺬﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﻓﻀﯿﻠﺖ و ﮐﺮاﻣﺘﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬درﺑﺎرهي ﮐﺮاﻣﺖ و‬
‫ﻓﻀﯿﻠﺖ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬آورده اﺳﺖ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬در اﻣﺖﻫﺎي‬
‫ﭘﯿﺶ از ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ آنﻫﺎ اﻟﻬﺎم ﻣﯽﺷﺪ و اﮔﺮ در اﻣﺖ ﻣﻦ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻋﻤﺮ اﺳﺖ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن اﻟﻬﺎم ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ راه‬
‫درﺳﺖ ﺑﻪ آﻧﺎن ﻧﺸﺎن داده ﻣﯽﺷﺪ؛ ﻟﺬا آنﭼﻪ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻮد و آنﭼﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻟﻄﻒ و ﮐﺮاﻣﺖ اﻻﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺳﺨﻨﯽ ﺑﮕﻮﯾﺪ ﯾﺎ‬
‫ﻓﺘﻮاﯾﯽ ﺑﺪﻫﺪ ﯾﺎ ﻗﻀﺎوﺗﯽ ﺑﮑﻨﺪ و ﺳﭙﺲ درﺳﺘﯽِ ﮔﻔﺘﺎر ﯾﺎ ﻓﺘﻮاﯾﺶ ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺷﻮد‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﯾﮑﯽ‬
‫از ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ رويﮐﺮدش ﺑﯿﺶ از ﻫﻤﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻮد و ﻫﺮﭼﻪ ﻣﯽﮔﺬﺷﺖ‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎﯾﺎن ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ ﺑﯽﻧﻈﯿﺮي در راﺳﺘﺎي رهﯾﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺣﻖ و ﺣﻘﯿﻘﺖ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ را در اﯾﻦﺑﺎره ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ انﺷﺎءاﷲ در ﺻﻔﺤﺎت ﺑﻌﺪ ﻣﯽآﯾﺪ‪.‬‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ در اﻣﺖ ﻣﻦ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﻋﻤﺮ اﺳﺖ«؛ ﮔﻮﯾﺎ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ را ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺟﻤﻌﯽ از ﯾﺎراﻧﺶ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬در ﻣﯿﺎﻧﺸﺎن‬
‫ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﭼﻮن اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻧﯿﺰ ﮔﻮي ﺳﺒﻘﺖ را از ﻋﻤﺮ‬
‫ﻓﺎروق‪ ‬رﺑﻮده ﺑﻮد‪ .‬در ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻫﯿﭻ اﺷﮑﺎﻟﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع وارد ﻧﯿﺴﺖ و ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪:‬‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺪون اﻟﻬﺎم ﺑﻪ راه درﺳﺖ رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﻮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﻮﻓﯿﻖ اﷲ‬
‫ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬در ذات و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺧﻮد ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻇﺮاﻓﺘﯽ ﻋﺠﯿﺐ و ﺑﯽﻧﻈﯿﺮ‪ ،‬درﺳﺖ و‬
‫ﻧﺎدرﺳﺖ را ﺑﻪﺧﻮﺑﯽ و در ﯾﮏ آن‪ ،‬ﺗﺸﺨﯿﺺ ﻣﯽداد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﭘﯿﺶآﻣﺪﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3698 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.2398 :‬‬

 ‫‪627‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫ﺑﺮﺗﺮيِ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺑﺮ ﻋﻤﺮ‪ $‬را ﻧﻤﺎﯾﺎن ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از آن ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ آنﭼﻪ در‬
‫ﺻﻠﺢ ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬اﺷﺎره ﮐﻨﯿﻢ‪ .‬در ﭘﯿﻤﺎن ﺣﺪﯾﺒﯿﻪ‪ ،‬ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻔﺎ‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد؛ ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﺪﻫﺎي اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ از ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﯽﺷﺪ‬
‫و ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﯾﺪ او را ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻗﺮﯾﺶ ﻣﯽﭘﯿﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﻣﻠﺰَم ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن آنﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬
‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻇﺎﻫﺮِ اﯾﻦ ﭘﯿﻤﺎن‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﺟﻔﺎ در ﺣﻖّ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮد و ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭼﻨﯿﻦ‬
‫ﺟﻔﺎﯾﯽ را در ﺣﻖّ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﻧﺰد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬رﻓﺖ و ﻋﺮض ﮐﺮد‪ :‬اي‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ ﭼﮕﻮﻧﻪ؟ اﮔﺮ ﮐﺴﯽ از آﻧﺎن‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻮد و ﻧﺰد‪ ‬ﻣﺎ ﺑﯿﺎﯾﺪ‪ ،‬او را ﺑﻪ آنﻫﺎ‬
‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﯿﻢ؛ وﻟﯽ ﻫﺮﮐﻪ از ﻣﺎ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺑﭙﯿﻮﻧﺪد‪ ،‬او را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ؟! ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦ ﺧﻔّﺖ‬
‫را ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ؟ ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﺑﺮﺣﻖ ﻧﯿﺴﺘﯿﻢ و دﺷﻤﻨﺎن ﻣﺎ ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؟ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آري؛‬
‫اﻣﺎ اﯾﻦ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﻨﺪه و ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اوﯾﻢ و ﻫﺮﮔﺰ از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ؛ ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ‪ ‬ﻣﺎ را ﯾﺎري ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد«‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﮐﻪ از ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﮐﺮدن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻣﺒﻨﯽ‬
‫ﺑﺮ ﻋﺪم ﭘﺬﯾﺮشِ ﭼﻨﯿﻦ ﺳﺎزﺷﯽ درﻣﺎﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺰد اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬رﻓﺖ ﺗﺎ از او ﺑﺮاي‬
‫ﻗﺎﻧﻊ ﮐﺮدن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻤﮏ ﺑﮕﯿﺮد؛ وﻟﯽ در آن ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﭘﺎﺳﺦِ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪‬‬
‫ﺣﺮف ﺑﻪ ﺣﺮف‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦِ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﻮد؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬او ﻓﺮﺳﺘﺎدهي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ و‬
‫ﺑﻪﯾﻘﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل او را ﯾﺎري ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎن او را ﺑﯽﭼﻮن و ﭼﺮا ﺑﭙﺬﯾﺮ«‪.‬‬
‫در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن‪ ،‬ﭼﻪ ﮐﺴﯽ ﮐُﻨﻪ ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﻬﺘﺮ درك ﮐﺮد؟ آري؛ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪.‬‬
‫و اﻣﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪاي دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ دﺳﺖ‪ :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬درﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﻣﺪﯾﻨﻪ را‬
‫ﻇﻠﻤﺖ و ﺗﺎرﯾﮑﯽ ﻓﺮا ﮔﺮﻓﺖ و ﻣﺮدم‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﭘﺮﯾﺸﺎن و آﺷﻔﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻓﺸﺎر ﻣﺼﯿﺒﺖ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﺷﺪﯾﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﻪ در ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪‬‬
‫ﻧﻤﺮده اﺳﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻪ ﻣﯿﻌﺎد ﭘﺮوردﮔﺎرش رﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدد و‬
‫دﺳﺖ و ﭘﺎي ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ‪» :‬او ﻣﺮده اﺳﺖ«‪ ،‬ﻣﯽﺑ‪‬ﺮَد‪.‬‬
‫وﻟﯽ زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﺣﻠﺖ ﻓﺮﻣﻮد‪ ،‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬در ﺣﻮﻣﻪي ﻣﺪﯾﻨﻪ در ﻣﻨﻄﻘﻪي‬
‫»ﺳ‪‬ﻨﺢ« ﺑﻮد‪ .‬وﻗﺘﯽ ﺧﺒﺮِ وﻓﺎت ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را ﺷﻨﯿﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪﯾﻨﻪ آﻣﺪ و ﺑﯽآنﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺴﯽ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﻓﺖ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﺎرﭼﻪاي روي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﺸﯿﺪهاﻧﺪ؛ آنرا از‬
‫ﺻﻮرت‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﮐﻨﺎر زد‪ ،‬آن ﺑﺰرﮔﻮار را ﺑﻮﺳﯿﺪ و ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﭘﺪر و ﻣﺎدرم‪ ،‬ﻓﺪاﯾﺖ؛ ﺑﻪ اﷲ‬
‫ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ او‪ ،‬ﺗﻮ را دو ﺑﺎر ﻧﻤﯽﻣﯿﺮاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮﮔﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاﯾﺖ ﻣﻘﺪ‪‬ر ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﺮا رﺳﯿﺪ«‪ .‬ﺳﭙﺲ ﻧﺰد‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪628‬‬

‫ﻣﺮدم رﻓﺖ و ﻋﻤﺮ‪ ‬را دﯾﺪ ﮐﻪ زﯾﺮ ﻓﺸﺎر ﻣﺼﯿﺒﺖ‪ ،‬آنﻗﺪر ﭘﺮﯾﺸﺎن ﺷﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ وﻓﺎت‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را رد ﻣﯽﮐﺮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪزودي ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽآﯾﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻋﻤﺮ! ﺑﻨﺸﯿﻦ و ﺗﺤﻤﻞ ﮐﻦ«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺒﺮ رﻓﺖ و در آن‬
‫ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽِ ﺷﯿﻮا و ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﺮاي ﻣﺮدم اﯾﺮاد ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺎ آب‬
‫ﻃﻼ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﻮد؛ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اي ﻣﺮدم! ﻫﺮﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪ ‬را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﺮده‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺤﻤﺪ‪‬‬
‫وﻓﺎت ﮐﺮده اﺳﺖ؛ و ﻫﺮﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪه‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ زﻧﺪه اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﺰ‬
‫ﻧﻤﯽﻣﯿﺮد«‪ .‬ﺳﭙﺲ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﮐﺮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش‪ ‬ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫‪َ ُ َّ َّ ٞ‬‬ ‫َّ َ‬
‫]اﻟﺰﻣﺮ‪[٣٠ :‬‬ ‫﴿إِنك َم ّيِت �� ُهم م ّيِتون ‪﴾٣٠‬‬
‫ﺑﯽﮔﻤﺎن ﺗﻮ ﺧﻮاﻫﯽ ﻣ‪‬ﺮد و ﺑﯽﺷﮏ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣ‪‬ﺮد‪.‬‬
‫و ﻧﯿﺰ اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ اﷲ‪ ‬ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ُّ ُ ُ َ َ ْ َّ َ َ ۡ ُ َ َ َ ۡ ُ ۡ َ َٰٓ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ُ َ َّ ٌ َّ َ ُ ‪ٞ‬‬
‫ول قَ ۡد َخلَ ۡ‬
‫ت مِن � ۡبلِهِ ٱلرسل ۚ أفإِين مات أو قتِل ٱنقلبتم �‬ ‫﴿وما �مد إِ� رس‬
‫َ ۡ َ ٰ ُ ۡ َ َ َ َ ۡ َ َ ٰ َ َ ۡ َ َ َ ُ َّ َّ َ َ ۡ ٗ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[١٤٤ :‬‬ ‫أع�بِ� ۚم ومن ينقل ِب � عقِبيهِ فلن ي� ٱ� ش�ٔا﴾‬
‫و ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ؛ ﭘﯿﺶ از او ﻧﯿﺰ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮاﻧﯽ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬آﯾﺎ اﮔﺮ ﻣﺤﻤﺪ‬
‫ﺑﻤﯿﺮد ﯾﺎ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ آﯾﯿﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ؟ و ﻫﺮ ﮐﺲ از آﯾﯿﻦ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮدد‪ ،‬ﻫﯿﭻ‬
‫زﯾﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﷲ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺗﻼوت ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﻓﻬﻤﯿﺪم‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪراﺳﺘﯽ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬رﺣﻠﺖ ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ؛ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﺎﻫﺎﯾﻢ ﻣﺮا ﺗﺎب ﻧﯿﺎورد و ﺑﻪ زﻣﯿﻦ‬
‫اﻓﺘﺎدم«‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ در آن ﺷﺮاﯾﻂ ﺳﺨﺖ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﭼﻪﻗﺪر ﺷﮑﯿﺒﺎ و اﺳﺘﻮار ﺑﻮد!‬
‫و اﻣﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻨﺪ روز ﭘﯿﺶ از وﻓﺎﺗﺶ ﻟﺸﮑﺮي را ﺑﻪ‬
‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽِ اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ $‬آﻣﺎده ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ در ﻣﺮز ﺷﺎم ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪي روﻣﯿﺎن ﺑﺮوﻧﺪ؛ ﻫﻨﻮز‬
‫ﻟﺸﮑﺮ در اﻃﺮاف ﻣﺪﯾﻨﻪ اردو زده ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﮔﺬﺷﺖ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﻪاﺟﻤﺎع‬
‫ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ #‬ﺑﻪ ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﯽِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﺷﺪ‪ .‬در آن زﻣﺎن ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﺮبﻫﺎ ﻣﺮﺗﺪ ﺷﺪﻧﺪ و‬
‫از دادنِ زﮐﺎت اﻣﺘﻨﺎع ورزﯾﺪﻧﺪ؛ ﻟﺬا اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ آﻧﺎن‪ ،‬ﭘﯿﮑﺎر ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻤﺮ‪ ‬ﮐﻪ در آن ﺷﺮاﯾﻂ ﮔﺴﯿﻞ ﻟﺸﮑﺮ اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬را ﺻﻼح ﻧﻤﯽدﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪‬‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻓﻌﻼً ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻟﺸﮑﺮ ﻧﯿﺎز دارﯾﻢ‪ ،‬از ﮔﺴﯿﻞ آن ﺧﻮدداري ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮﭼﻤﯽ را ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬و آنﮔﺎه ﻟﺸﮑﺮ‬
‫اﺳﺎﻣﻪ‪ ‬را ﮔﺴﯿﻞ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎرِ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﻪﻗﺪري درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
 ‫‪629‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫رواﻧﯽ ﺷﺪﯾﺪي ﺑﺮ دﺷﻤﻨﺎن ﮔﺬاﺷﺖ؛ آنﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﻨﯿﺪن ﺣﺮﮐﺖ ﻟﺸﮑﺮ اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم‪،‬‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﮔﻮﯾﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺗﻮان و ﻗﺪرت ﺑﺎﻻﯾﯽ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻟﺸﮑﺮي ﺑﻪ ﺳﻮي ﺷﺎم‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎدهاﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺴﯿﺎري از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺑﻪ داﻣﻦ اﺳﻼم ﺑﺎزﮔﺸﺘﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬از ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪ ‬ﺟﺪيﺗﺮ و اﺳﺘﻮارﺗﺮ ﺑﻮده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺮد ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮيﻫﺎي ﺑﺰرگ در ﺷﺮاﯾﻂ‬
‫ﺳﺨﺖ ﯾﺎد ﻣﯽﺷﻮد؛ اﻣﺎ ﻫﺮ دوي اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮار ﺟﺰو ﮐﺴﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ وﯾﮋه‪،‬‬
‫ﺗﺼﻤﯿﻢﻫﺎي درﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺷﮑﻮه و ﺑﯽﻧﻈﯿﺮي ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را در‬
‫ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺟﺰو ﻫﻢﻧﺸﯿﻨﺎن اﯾﻦ ﺑﺰرﮔﻮاران ﻗﺮار دﻫﺪ‪ .‬آري؛ ﻫﺮﭼﻪ اﯾﻤﺎن اﻧﺴﺎن ﻗﻮيﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل را ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ اﯾﻤﺎن و ﻋﻠﻢ و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺤﯽ ﮐﻪ ﺑﻨﺪهاش‬
‫دارد‪ ،‬او را ﺑﻪ ﺳﻮي ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮيﻫﺎ و ﮐﺎرﻫﺎي درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎ رﻫﻨﻤﻮن ﻣﯽﺷﻮد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﺑﻨﺪهاي ﺑﺪون آﮔﺎﻫﯽ از دﻻﯾﻞ ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻠﯽ را ﻧﯿﮏ و درﺳﺖ ﻣﯽﭘﻨﺪارد و آنﮔﺎه‬
‫ﮐﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﻨﺪارش ﻣﻄﺎﺑﻖ آﻣﻮزهﻫﺎي ﮐﺘﺎب و ﺳﻨﺖ اﺳﺖ؛‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﺧﻮدش ﮐﺮاﻣﺘﯽ اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪ ‬ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺮاﻣﺘﯽ داﺷﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬درﺑﺎرهاش ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اﮔﺮ در اﯾﻦ اﻣﺖ ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ او اﻟﻬﺎم ﺷﻮد‪ ،‬آن ﯾﮏ ﻧﻔﺮ‪،‬‬
‫ﻋﻤﺮ اﺳﺖ«‪.‬‬
‫***‬
‫َّ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ َ ُْ ُ َ َ ْ ً‬ ‫ُ ْ َ‬
‫اﺑﻦ أﻲﺑ وﻗﺎص‪‬‬ ‫ﺑﻦ ﺳﻤ َﺮة‪ ،$‬ﻗﺎل‪ :‬ﺷﺎﻜ أﻫﻞ الﻜﻮﻓ ِﺔ ﺳﻌﺪا ﻳﻌ�‪:‬‬ ‫‪ -١٥١٣‬وﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ ِ‬
‫ُْ‬ ‫َّ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ َّ‬ ‫َ‬
‫ْ َََْ َ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫إ َﻰﻟ ُ� َﻤ َ‬
‫ﺑﻦ اﺨﻟﻄﺎب‪� ، ‬ﻌ َﺰ ُﻪﻟ واﺳﺘﻌﻤﻞ ﻋﻠﻴ ِﻬ ْﻢ �ﻤﺎرا ‪ ،‬ﻓﺸﻜﻮا ﺣﻰﺘ ذﻛ ُﺮوا �ﻧﻪ ﻻ � ِﺴ ُﻦ‬ ‫ِ‬ ‫ﺮ‬ ‫ِ‬
‫ُ ْ ُ ُ َ ِّ َ َ َ َ َّ‬ ‫ُ َ ِّ َ َ ْ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ َ َّ َ ُ َ َ ْ َ ُ َ َّ َ‬
‫ﻳﺼ�‪ ،‬ﻓﺄرﺳﻞ إِﻴﻟ ِﻪ‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬ﻳﺎ أﺑﺎ إﺳﺤﺎق‪ ،‬إن ﻫﺆﻻءِ ﻳﺰ�ﻤﻮن �ﻧﻚ ﻻ ﺤﺗ ِﺴﻦ ﺗﺼ�‪� ،‬ﻘﺎل‪ :‬أﻣﺎ‬
‫ُ ْ ُ َ ْ ُ َ ِّ َ َ َ َ َ َ ُ ُ‬ ‫َ ََ‬ ‫َ ِّ ُ ْ ُ ُ َ ِّ‬
‫رﺳﻮل اﷲ‪ ‬ﻻ أﺧ ِﺮم �ﻨﻬﺎ‪ ،‬أﺻ� ﺻﻼة اﻟ ِﻌﺸﺎءِ ﻓﺄ ْرﻛﺪ‬ ‫ِ‬ ‫أﻧﺎ واﷲِ ﻓﺈ� ﻛﻨﺖ أﺻ� ﺑ ِ ِﻬ ْﻢ ﺻﻼة‬
‫ُ ْ َ َ ْ َ َ َ َ َّ ُّ َ َ َ َ ْ َ َ َ َ َ َ َ ُ ُ ً َ‬ ‫ُ َ َ ْ َ ُ ُّ‬
‫�‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ذل ِﻚ اﻟﻈﻦ ﺑِﻚ ﻳﺎ أﺑﺎ إﺳﺤﺎق‪ ،‬وأ ْرﺳﻞ ﻣﻌﻪ َرﺟﻼ‪ -‬أ ْو‬ ‫ِ‬ ‫�‬ ‫ﺮ‬ ‫ﺧ‬ ‫اﻷ‬ ‫ﻲﻓ‬‫ﺧ ِ‬
‫ﻒ‬ ‫�‪ ،‬وأ ِ‬ ‫ِﻲﻓ اﻷوﻴﻟ ِ‬
‫َ ُ ُ ُ َ‬‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬
‫ْ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ً َ‬
‫ﺠﺪا إِﻻ ﺳﺄل �ﻨﻪ‪َ ،‬و�ثﻨﻮن‬ ‫ِرﺟﺎﻻ‪ -‬إِﻰﻟ الﻜﻮﻓ ِﺔ �ﺴﺄل �ﻨﻪ أﻫﻞ الﻜﻮﻓﺔِ‪ ،‬ﻓﻠﻢ ﻳﺪع مﺴ ِ‬
‫َ َ َ ُ ٌ ْ ُ ُ ُ َ ُ َ َ ُ ْ َ َ َ َ ُ َ َّ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ ُ ً َ َّ َ َ َ َ ْ ً‬
‫ﺠﺪا ِ َﺒﻟ ِ� ﻋب ٍﺲ‪� ،‬ﻘﺎم َرﺟﻞ ﻣِﻨﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻳﻘﺎل ُﻪﻟ أﺳﺎﻣﺔ � ُﻦ �ﺘﺎدة‪ ،‬ﻳ��‬ ‫َﻣﻌﺮوﻓﺎ‪ ،‬ﺣﻰﺘ دﺧﻞ مﺴ ِ‬
‫َّ‬ ‫َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫ُ َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ َ ََْ َ‬
‫ﺑﺎلﺮﺴ� ِﺔ َوﻻ �ﻘ ِﺴ ُﻢ ﺑﺎلﺴ ِﻮ�ﺔِ‪َ ،‬وﻻ‬ ‫ِ‬ ‫أﺑﺎ ﺳﻌﺪة‪ ،‬ﻓﻘﺎل‪ :‬أﻣﺎ إذ �ﺸﺪ�ﻨﺎ ﻓﺈن ﺳﻌﺪا ﺎﻛن ﻻ � ِﺴ�‬
‫ْ َ َ َُْ َ َ َ َ ً َ َ‬ ‫َ ْ ُ َّ َ َ‬ ‫َ َّ َ َ َ ْ ٌ َ‬ ‫َْ ُ‬
‫�ﻌ ِﺪل ﻲﻓ اﻟﻘ ِﻀﻴﺔِ‪ .‬ﻗﺎل ﺳﻌﺪ‪ :‬أﻣﺎ َواﷲِ ﻷدﻋ َﻮن ﺑِﺜﻼ ٍث‪ :‬ا�َّ إن ﺎﻛن �ﺒﺪك ﻫﺬا ﺎﻛذِﺑﺎ ﻗﺎم‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪630‬‬
‫َ َ ََْ َ َ َ ُ َ َُ ُ َ ْ ٌ‬ ‫َ ً َ ُ ْ َ ً َ َ ْ ُ ُ َ ُ َ َ ْ َ ْ َ ُ َ َ ِّ ْ ُ ْ َ‬
‫ﻦﺘ‪َ .‬و�ن �ﻌﺪ ذل ِﻚ إِذا ﺳﺌِﻞ �ﻘﻮل‪ :‬ﺷﻴﺦ‬ ‫ِر�ﺎء وﺳﻤﻌﺔ‪َ ،‬ﻓﺄﻃِﻞ �ﻤﺮه‪ ،‬وأﻃِﻞ �ﻘﺮه‪ ،‬وﻋﺮﺿﻪ ل ِﻠ ِﻔ ِ‬
‫َ ٌ َْ ُ ٌ َ َْ َ ْ ُ َ ْ‬
‫ﺒ� ﻣﻔﺘﻮن‪ ،‬أﺻﺎﺑت ِ� دﻋ َﻮة ﺳﻌ ٍﺪ‪.‬‬ ‫ﻛ‬
‫َ َ َ َ ْ ُ ُ َ ْ ُ َ ْ َ ََ‬ ‫َ ُ َ‬ ‫ُ َْ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺑﻦ ﺳﻤ َﺮة‪ :$‬ﻓﺄﻧﺎ رأ�ﺘﻪ �ﻌﺪ ﻗﺪ ﺳﻘﻂ‬ ‫ﺟﺎﺑﺮ ِ‬
‫ِ‬ ‫� الﺮاوي ﻋﻦ‬ ‫اﻤﻟﻠﻚ ﺑﻦ �ﻤ ٍ‬
‫ِ‬ ‫ﻗﺎل ﻋﺒﺪ‬
‫ََْ ُ‬ ‫ُّ‬ ‫َّ ُ َ َ َ َ َّ ُ ْ َ‬ ‫َﺣﺎ َ ُ َ َ َ ْ َ ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻮاري ِﻲﻓ اﻟﻄ ُﺮ ِق �ﻴﻐ ِﻤ ُﺰﻫ َّﻦ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬
‫ِ‬ ‫ﺠ‬ ‫ِﺮﺒ‪ ،‬و�ﻧﻪ ﻴﻟﺘﻌﺮض ل ِﻠ‬ ‫َ‬
‫ﺟﺒﺎه ﻰﻠﻋ �ﻴنﻴ ِﻪ ﻣِﻦ الﻜ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﻫﺎﻟﯽ ﮐﻮﻓﻪ از ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ -‬ﮐﻪ‬
‫واﻟﯽِ آنﻫﺎ ﺑﻮد‪ -‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬او را ﺑﺮﮐﻨﺎر ﮐﺮد و‬
‫ﻋﻤﺎر‪ ‬را ﺑﺮ آﻧﺎن ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ .‬ﺷﮑﺎﯾﺖ اﻫﺎﻟﯽ ﮐﻮﻓﻪ از ﺳﻌﺪ‪ ،‬اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ او ﺧﻮب ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧَﺪ! ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺳﻌﺪ‪ ‬را اﺣﻀﺎر ﮐﺮد و ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي اﺑﻮاﺳﺤﺎق! اﯾﻦﻫﺎ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻮ ﺧﻮب ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﯽ‪ .‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﻦ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻤﺎز رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاي آﻧﺎن اﻣﺎﻣﺖ‬
‫ﻣﯽدﻫﻢ و ﻧﻘﺼﯽ در آن ﻧﯿﺎوردهام‪ - .‬ﻣﺜﻼً‪ -‬ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را ﺑﺪﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪﺟﺎ ﻣﯽآورم ﮐﻪ‬
‫دو رﮐﻌﺖ ﻧﺨﺴﺖ را ﻃﻮﻻﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻢ و دو رﮐﻌﺖ‪ ‬ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ را ﮐﻮﺗﺎه‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اي‬
‫اﺑﻮاﺳﺤﺎق! ﻣﺎ ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي ﺗﻮ ﭼﻨﯿﻦ ﮔﻤﺎﻧﯽ دارﯾﻢ‪ .‬آنﮔﺎه ﯾﮏ‪ -‬ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ‪ -‬را ﺑﺎ او ﺑﻪ‬
‫ﮐﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ در اﯾﻦﺑﺎره از اﻫﺎﻟﯽ ﮐﻮﻓﻪ ﺗﺤﻘﯿﻖ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﺎزرس در ﻫﻤﻪي ﻣﺴﺎﺟﺪ ﮐﻮﻓﻪ‬
‫درﺑﺎرهي ﺳﻌﺪ‪ ‬ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﭘﺮسوﺟﻮ ﮐﺮد و ﻫﻤﻪ از ﺳﻌﺪ‪ ‬ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎزرس ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻃﺎﯾﻔﻪي »ﺑﻨﯽﻋﺒﺲ« رﻓﺖ‪ .‬ﺷﺨﺼﯽ از اﯾﺸﺎن ﺑﻪ ﻧﺎم اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ‬
‫ﻗﺘﺎده ﮐﻪ ﺑﻪ اﺑﻮﺳﻌﺪه ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻨﮏ ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻫﯽ‪،‬‬
‫ﺳﻌﺪ ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن در ﺟﻨﮓ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ و ﻏﻨﺎﯾﻢ را ﻣﺴﺎوي ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﯽﮐﺮد و در‬
‫ﻗﻀﺎوت و داوري ﻋﺎدل و دادﮔﺮ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﺳﻌﺪ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻪ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪:‬‬
‫ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ اﯾﻦ ﺑﻨﺪهات ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﺎم و ﺷﻬﺮت دروغ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺮش را ﻃﻮﻻﻧﯽ و آﮐﻨﺪه از‬
‫ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ ﺑﮕﺮدان و او را ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﻦ‪ .‬از آن ﭘﺲ ﮐﻪ‪ -‬ﻣﺮدم‪ -‬ﺟﻮﯾﺎي‬
‫ﺣﺎل آن ﺷﺨﺺ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽداد‪ :‬ﭘﯿﺮي ﮐﻬﻦﺳﺎﻟﻢ ﮐﻪ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻓﺘﻨﻪ ﺷﺪهام؛ دﻋﺎي‬
‫ﺳﻌﺪ ﻣﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﮏ ﺑﻦ ﻋ‪‬ﻤﯿﺮِ ﮐﻪ از ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ $‬رواﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﻦ آن‬
‫ﺷﺨﺺ را دﯾﺪم ﮐﻪ اﺑﺮوﻫﺎﯾﺶ از ﺑﺎﺑﺖ ﭘﯿﺮي روي ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد و در ﮐﻮﭼﻪ و‬
‫ﺑﺎزار ﺑﺮاي دﺧﺘﺮان ﻣﺰاﺣﻤﺖ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪755 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.453 :‬‬

 ‫‪631‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫ﺷﺮح‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺮاﻣﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬در ﮐﺘﺎﺑﺶ آورده اﺳﺖ؛ رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﺳﻤﺮه‪ $‬درﺑﺎرهي ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻧﻘﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺳﻌﺪ‪ ‬ﻣﺴﺘﺠﺎباﻟﺪﻋﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ ﮐﺮاﻣﺖ را ﺑﻪ او ﺑﺨﺸﯿﺪه ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﭼﻮن دﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﻋﺎﯾﺶ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ .‬اﻣﯿﺮ ﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬او‬
‫را اﻣﯿﺮ ﮐﻮﻓﻪ ﻗﺮار داده ﺑﻮد؛ زﯾﺮا ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺲ از ﻓﺘﺢ ﻋﺮاق‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي ﺑﻨﺎ‬
‫ﻧﻬﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺼﺮه و ﮐﻮﻓﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺣﺎﮐﻤﺎﻧﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ‬
‫ﺷﻬﺮﻫﺎ ﮔﻤﺎﺷﺖ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪاريِ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﺑﺮ ﮐﻮﻓﻪ ﺣ‪‬ﮑﻢ داد‪ .‬اﻫﺎﻟﯽ ﮐﻮﻓﻪ‬
‫از ﺳﻌﺪ‪ ‬ﺑﻪ اﻣﯿﺮﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﻓﺎروق‪ ‬ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬او ﺧﻮب ﻧﻤﺎز‬
‫ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧَﺪ‪ .‬در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﺻﺤﺎﺑﯽِ ﺑﺰرﮔﻮاري ﺑﻮد ﮐﻪ رﺳﻮلاﷲ‪ ‬او را ﺑﻪ‬
‫ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻮﯾﺪ داد‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬ﺳﻌﺪ را ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﺧﻮاﺳﺖ و ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﺮدم ﮐﻮﻓﻪ از ﺗﻮ‬
‫ﺷﮑﺎﯾﺖ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺧﻮب ﻧﻤﺎز ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﯽ! ﺳﻌﺪ‪ ‬ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬ﻣﻦ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻤﺎز‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺑﺮاﯾﺸﺎن اﻣﺎﻣﺖ ﻣﯽدﻫﻢ‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ را ذﮐﺮ ﮐﺮد‪ .‬ﮔﻮﯾﺎ ﺷﺎﮐﯿﺎن‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ از ﺳﻌﺪ‪ ‬ﺷﮑﺎﯾﺖ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺳﻌﺪ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﻪﺷﯿﻮهي‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬و ﺑﺪون ﮐﻢ و ﮐﺎﺳﺖ ﻧﻤﺎز را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﺑﺮﭘﺎ ﻣﯽداﺷﺘﻢ؛ در ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ دو‬
‫رﮐﻌﺖ ﻧﺨﺴﺖ را ﻃﻮﻻﻧﯽ و دو رﮐﻌﺖ ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ را ﮐﻮﺗﺎه ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬آن ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﻧﯿﺰ درﺑﺎرهي ﺗﻮ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﻮﻗﻊ را دارﯾﻢ و ﮔﻤﺎن ﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﻮ‬
‫ﻧﯿﮑﻮﺳﺖ؛ وﻟﯽ از آنﺟﺎ ﮐﻪ از ﺳﻌﺪ‪ ‬ﺷﮑﺎﯾﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻤﺮ‪ ‬از روي وﻇﯿﻔﻪﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫و اﺣﺴﺎس ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺮداﻧﯽ را ﺑﻪ ﮐﻮﻓﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد ﺗﺎ ﺷﮑﺎﯾﺖ ﻣﺮدم را ﭘﯽﮔﯿﺮي ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﭘﺮسوﺟﻮ درﺑﺎرهي ﺳﻌﺪ‪ ‬ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎزرﺳﺎن ﺑﻪ ﻫﺮ ﻣﺴﺠﺪي ﮐﻪ رﻓﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫دﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﺳﻌﺪ‪ ‬ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﯾﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺠﺪ ﻃﺎﯾﻔﻪي »ﺑﻨﯽﻋﺒﺲ«‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺮدي ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺣﺎل ﮐﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ را ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺮد‪-‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ ﺳﻌﺪ‪ -‬ﺑﻪﻋﺪاﻟﺖ داوري ﻧﻤﯽﮐﺮد و ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮﯾﺎن در ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ و‬
‫ﻏﻨﺎﯾﻢ را ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻧﻤﯽﻧﻤﻮد‪ .‬و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﺳﻪ اﺗﻬﺎم ﺑﺮ ﺳﻌﺪ‪ ‬وارد ﮐﺮد‪ .‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﻪ دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ اﯾﻦ ﺑﻨﺪهات ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻧﺎم و ﺷﻬﺮت دروغ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻋﻤﺮش را ﻃﻮﻻﻧﯽ و آﮐﻨﺪه از ﻓﻘﺮ و ﺗﻨﮓدﺳﺘﯽ ﺑﮕﺮدان و او‬
‫را ﺑﻪ ﻓﺘﻨﻪﻫﺎ ﮔﺮﻓﺘﺎر ﮐﻦ«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻌﺪ‪ ‬ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬آن ﺷﺨﺺ ﺳﻪ دﻋﺎ ﮐﺮد؛ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪632‬‬

‫ﺻﻮرت ﻣﺸﺮوط؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬اﮔﺮ ﻗﺼﺪ اﯾﻦ ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﻧﺎم و ﺷﻬﺮت اﺳﺖ و ﺑﺪﯾﻦ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ دروغ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ .«...‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﻋﺎي ﺳﻌﺪ‪ ‬را ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ؛ ﻟﺬا آن ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي‬
‫ﻓﻘﯿﺮ و ﺳﺎلﺧﻮرده ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ اﺑﺮوﻫﺎﯾﺶ از ﺷﺪت ﭘﯿﺮي روي ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد و در‬
‫ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار ﺑﺎ اﯾﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﺑﺮاي دﺧﺘﺮان‪ ،‬ﺑﯽآﺑﺮوﯾﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺧﻮدش ﻧﯿﺰ از ﺧﻮد‬
‫ﺑﻪ ﭘﯿﺮﻣﺮدي ﻓﺘﻨﻪزده ﯾﺎد ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬دﻋﺎي ﺳﻌﺪ ﻣﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺮاﻣﺖﻫﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎ آن‪ ،‬ﺳﻌﺪ ﺑﻦ‬
‫اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬را ﮔﺮاﻣﯽ داﺷﺖ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رواﯾﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮐﺲ زﻣﺎم اﻣﻮر ﻣﺮدم را در دﺳﺖ ﺑﮕﯿﺮد‪ ،‬ﻫﺮ‬
‫ﻣﻘﺎم و ﻣﻨﺰﻟﺘﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ در ﻣﻌﺮضِ اﻧﺘﻘﺎد و ﺧﺮدهﮔﯿﺮي از ﺳﻮي‬
‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﺶ ﻗﺮار دارد‪ .‬اﺑﻦاﻟﻮردي در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪي ﻣﺸﻬﻮرش) ‪ (1‬ﺳﺮودهاي ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﻊ دارد‬
‫ﮐﻪ‪:‬‬
‫وﻗﻞ اﻟﻔﺼﻞ وﺟﺎﻧﺐ ﻣﻦ ﻫﺰل‬ ‫اﻋﺰﺘل ذﻛﺮ اﻷﺎﻏ� واﻟﻐﺰل‬
‫ﻓـﻸﻳـﺎم الﺼﺒـﻰ ﻧـﺠﻢ أﻓـﻞ‬ ‫ودع اﻟـﺬﻛﺮی ﻷﻳﺎم الﺼﻰﺒ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬از ﺗﺮاﻧﻪﺳﺮاﯾﯽ و ﻏﺰلﮔﻮﯾﯽ و ﻧﯿﺰ از ﺑﺬﻟﻪﮔﻮﯾﯽ ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﮐﻦ و ﺳﺨﻨﺎن‬
‫درﺳﺖ و ﺑﻪﺟﺎ ﺑﮕﻮ و ﯾﺎد و ﺧﺎﻃﺮات دوران ﺟﻮاﻧﯽ را واﮔﺬار ﮐﻪ ﺳﺘﺎرهي آن دوران‬
‫اﻓﻮل ﮐﺮده ) وآن دوران ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ و اﯾﻨﮏ زﻣﺎن ﺗﻮﺑﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ(‪.‬‬
‫وي در اﯾﻦ ﺳﺮودهي ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪاش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫)‪ (1‬اﺷﺎرهي ﺷﺎرح‪ /‬ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮﻣﻪي ﻻﻣﯿﻪي اﺑﻦاﻟﻮرديﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦاﻟﻮردي‪ ،‬ﻫﻤﺎن اﺑﻮﺣﻔﺺ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﻣﻈﻔﺮ‬
‫ﺣﻠﺒﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم و ﻓﻘﯿﻬﯽ ﺷﺎﻓﻌﯽﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﯽ ﺑﻦ اﻟﻌﻤﺎد در ﺷﺬرات اﻟﺬﻫﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اﺑﻦ اﻟﻮردي‬
‫ﺣﮑﻢ ﻗﻀﺎوت را ﺑﻪﻧﯿﺎﺑﺖ از ﺷﯿﺦ ﺷﻤﺲاﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦ اﻟﻨﻘﯿﺐ درﯾﺎﻓﺖ ﮐﺮد و ﺧﻮدش ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﺧﻮاﺑﯽ ﮐﻪ دﯾﺪ‪،‬‬
‫از اﯾﻦ ﻣﻨﺼﺐ ﮐﻨﺎرهﮔﯿﺮي ﻧﻤﻮد‪ .‬وي ﻣﻼزم ﺷﯿﺦ ﺗﻘﯽاﻟﺪﯾﻦ و ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻋﻠﻤﺎ ﺑﻮد و ﺑﺎ اﺷﺘﻐﺎل ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻦ و ﻧﻮﺷﺘﺎرﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮد ﺑﺮﺟﺎي ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺮهي آﻓﺎق ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺧﻮشرﻓﺘﺎر و ﮔﺸﺎدهرو ﺑﻮد و‬
‫ﺑﯽدﻟﯿﻞ ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻔﺖ؛ ﺧﻮدش ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﻗﻀﺎوﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﺮدم‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﺮاي آن در ﭘﯿﺸﮕﺎه اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫آﻣﺎده ﻧﻤﻮدم‪ .‬ذﻫﺒﯽ او را در اﻟﻤﺨﺘﺼﺮ‪ ،‬ﻋﺎﻟ‪‬ﻤﯽ ﻫﻮﺷﯿﺎر‪ ،‬ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر‪ ،‬ﻣﺘﻮاﺿﻊ و آﮔﺎه ﺑﻪ ﻓﻘﻪ و زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‬
‫داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﺳﺎﺗﯿﺪ ﻓﺮاواﻧﯽ از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬ﮐﺴﺐ ﻓﯿﺾ ﮐﺮد‪ .‬ﺳﺒﮑﯽ در »ﻃﺒﻘﺎت‬
‫اﻟﺸﺎﻓﻌﯿﮥ« )‪ (374/10‬اﺷﻌﺎر اﺑﻦاﻟﻮردي را ﺷﯿﺮﯾﻦﺗﺮ از ﺷﮑﺮ و ﮔﺮانﺑﻬﺎﺗﺮ از ﺟﻮاﻫﺮ ﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫]ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫‪633‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫و� اﻷﺣﺎﻜم‪ ،‬ﻫﺬا إن ﻋﺪل‬ ‫إن ﻧﺼﻒ اﻨﻟﺎس أﻋﺪاء ﻤﻟﻦ‬

‫ﯾﻌﻨﯽ‪ :‬ﻧﯿﻤﯽ از ﻣﺮدم دﺷﻤﻦ ﺣﺎﮐﻢ ﺧﻮﯾﺶ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ آنﻫﻢ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻤﺸﺎن‬
‫ﻋﺎدل ﺑﺎﺷﺪ!‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻈﻠﻮم ﯾﺎ ﺳﺘﻢدﯾﺪه‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺳﺘﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ او رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﺳﺘﻢﮐﺎر دﻋﺎ ﮐﻨﺪ و اﯾﻦ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ‬
‫اﺳﺖ؛ ﻫﻢ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﺑﺮاي آن ﺷﺨﺺ ﮐﻪ ﮔﻮاﻫﯽ دروﻏﯿﻦ داد‪،‬‬
‫ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد؛ از اﯾﻦرو‬
‫رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ‬را ﺑﺮاي دﻋﻮت ﺑﻪ ﯾﻤﻦ ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﺑﻪ او ﻣﺄﻣﻮرﯾﺖ‬
‫ْ َ‬ ‫َّ‬ ‫َْ‬ ‫َ َّ َ َ‬
‫داد ﮐﻪ زﮐﺎت اﻣﻮاﻟﺸﺎن را ﺟﻤﻊآوري ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ او ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓ ِﺈﻳﺎك و�ﺮاﺋِ َﻢ أم ِ‬
‫ﻮاﻬﻟﻢ؛ واﺗ ِﻖ دﻋﻮة‬
‫ﺎب«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪ ...» :‬از ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻣﻮال ﻗﯿﻤﺘﯽِ آنﻫﺎ )ﺑﻪ‬ ‫َ ٌ‬ ‫ال ْ َﻤ ْﻈﻠُﻮمِ ﻓَﺈﻧَّ ُﻪ ﻟَيْﺲ ﺑيﻨﻬﺎ ْ َ‬
‫و�� اﷲ ِﺣﺠ‬ ‫ِ‬
‫ﻋﻨﻮان زﮐﺎت( ﺑﭙﺮﻫﯿﺰ و از دﻋﺎي ﻣﻈﻠﻮم ﭘﺮوا ﮐﻦ؛ زﯾﺮا ﻫﯿﭻ ﺣﺠﺎﺑﯽ‪ ،‬ﻣﯿﺎن اﷲ و دﻋﺎي‬
‫ﻣﻈﻠﻮم وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ .‬آري؛ آنﮔﺎه ﮐﻪ آدمِ ﺳﺘﻢدﯾﺪه دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و از اﷲ ﮐﻤﮏ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﺪ‪ -،‬ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬اﷲ‪ ‬اﻧﺘﻘﺎﻣﺶ را دﯾﺮ ﯾﺎ زود از ﺳﺘﻢﮐﺎر ﻣﯽﮔﯿﺮد؛ و‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬از ﺟﻬﺖ اﻗﺎﻣﻪي ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﺎدلﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﮐﻢ و دادﮔﺮﺗﺮﯾﻦ داور‬
‫اﺳﺖ و از ﮐﻤﺎلِ ﺣﮑﻤﺖ او‪ ،‬دادﮔﺮي در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا ﺣﻖّ ﻣﻈﻠﻮم را از‬
‫ﻇﺎﻟﻢ ﻣﯽﺳﺘﺎﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺳﺘﻢدﯾﺪه دﻋﺎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟‬
‫از دﯾﮕﺮ ﻧﮑﺎﺗﯽ ﮐﻪ از اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﺮداﺷﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﮐﺮدن‬
‫ﭼﯿﺰي در دﻋﺎ‪ ،‬ﺟﺎﯾﺰ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻣﺜﻼً اﻧﺴﺎن ﻫﻨﮕﺎم دﻋﺎ ﮐﺮدن ﺑﺮ ﺿ ‪‬ﺪ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ ﻓﻼﻧﯽ ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ او ﭼﻨﯿﻦ و ﭼﻨﺎن ﮐﻦ«؛ ﯾﺎ ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﯾﺎ‬
‫اﷲ! اﮔﺮ ﻓﻼﻧﯽ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺳﺘﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻘﻢ را از او ﺑﮕﯿﺮ ﯾﺎ او را ﺑﻪ ﻓﻼن ﭼﯿﺰ ﮔﺮﻓﺘﺎر‬
‫ﺑﮕﺮدان«‪ .‬ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﺪ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺳﺘﻤﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬ﺳﺘﻢﮐﺎر‬
‫دﻋﺎ ﮐﻨﯿﺪ‪ .‬اﺳﺘﺜﻨﺎ در دﻋﺎ‪ ،‬در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ آﻣﺪه اﺳﺖ؛ آنﺟﺎ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ُ َّ ُ ٓ َّ ٓ َ ُ‬ ‫َ َ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ِين يَ ۡر ُمون أ ۡز َ� ٰ َج ُه ۡم َول ۡم يَ�ن ل ُه ۡم ش َه َدا ُء إِ� أنف ُس ُه ۡم فش َ� ٰ َد ُة أ َح ِده ِۡم‬‫﴿ َوٱ َّ� َ‬
‫َ ۡ َ ٰ َ ُ َ َّ َ ۡ َ َ َّ َ َ‬ ‫َّ َّ ُ َ َ َّ‬
‫ل� ٰ ِد� َ‬ ‫َ ۡ َ ُ َ َٰ َ‬
‫ت ٱ�ِ عل ۡيهِ إِن‬ ‫ِ� ‪ ٦‬وٱل� ِمسة أن لعن‬ ‫ت ب ِٱ�ِ إِنهۥ ل ِمن ٱ‬ ‫ٰ‬
‫أر�ع ش� ِۢ‬
‫�‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬در ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‪(1458 ،1395) :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪] .19 :‬ر‪.‬ك‪:‬‬
‫اﺣﺎدﯾﺚ ‪ 213‬و ‪ 1084‬ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب‪) .‬ﻣﺘﺮﺟﻢ([‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪634‬‬
‫َّ َّ‬ ‫ََۡ َ ُْ ََۡ َۡ َ َ َ َۡ َ َ َََۡ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ۡ َ‬
‫ت ب ِٱ�ِ إِن ُهۥ‬
‫�ن مِن ٱل� ٰذِ�ِ� ‪ ٧‬و�درؤا �نها ٱلعذاب أن �شهد أر�ع ش� ٰ� ٰ ِۢ‬
‫َ ۡ َ ٰ َ َ َ َّ َ َ َ َّ َ َ ۡ َ ٓ َ َ َ َّ‬
‫ل� ٰ ِد� َ‬ ‫َ َ ۡ َ‬
‫� ٰذِ� َ‬
‫ِ� ‪﴾٩‬‬ ‫� ‪ ٨‬وٱل� ِمسة أن غضب ٱ�ِ عليها إِن �ن مِن ٱ‬ ‫ِ‬ ‫ل ِمن ٱل‬
‫]اﻟﻨﻮر ‪[٩ ،٦ :‬‬

‫و آﻧﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﺴﺮان ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺴﺒﺖ زﻧﺎ ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﮔﻮاﻫﯽ ﺟﺰ ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﺣﮑﻢ ﮔﻮاﻫﯽ‬
‫ﻫﺮ ﯾﮏ از ﭼﻨﯿﻦ ﻣﺮداﻧﯽ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﺑﺎر ﺑﻪ ﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ ﮐﻪ او از‬
‫راﺳﺖﮔﻮﯾﺎن اﺳﺖ و ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﮔﻮاﻫﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ )ﺑﮕﻮﯾﺪ‪ (:‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ او ﺑﺎد‪ ،‬اﮔﺮ از‬
‫دروغﮔﻮﯾﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و زن ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺠﺎزات )زﻧﺎ( را از ﺧﻮد دور ﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﻬﺎر ﺑﺎر‬
‫ﺑﻪﻧﺎم اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﯾﺎد ﮐﻨﺪ و ﮔﻮاﻫﯽ دﻫﺪ ﮐﻪ ﺷﻮﻫﺮش دروغﮔﻮﺳﺖ‪ .‬و ﭘﻨﺠﻤﯿﻦ ﮔﻮاﻫﯽ )زن‪،‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﺳﺖ( ﮐﻪ ﺧﺸﻢ اﷲ ﺑﺮ او ﺑﺎد‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻮﻫﺮش راﺳﺖﮔﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫از اﯾﻦ رواﯾﺖ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﯿﺮﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺟﺎﻣﻌﻪي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮد و ﺑﻪ ﻣﺴﺎﯾﻞ آﻧﺎن ﺑﻪدﻗﺖ رﺳﯿﺪﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﻧﻤﻮد؛ از اﯾﻦرو آن ﺑﺰرﮔﻮار در ﻫﻤﻪي زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ‪ ،‬ﭼﻪ در ﻣﺴﺎﯾﻞ ﺟﻨﮕﯽ و ﭼﻪ در‬
‫دورهﻫﺎي ﺻﻠﺢ و ﻧﯿﺰ در ﻫﻤﻪي ﻣﺴﺎﯾﻞ دﯾﻨﯽ و دﻧﯿﻮي ﺑﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ دﻗﯿﻖ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر و زﺑﺎنزد ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬او در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﭘﺲ از اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮﯾﻦ ﺧﻠﯿﻔﻪ در‬
‫ﻣﯿﺎن ﺧﻠﻔﺎي راﺷﺪﯾﻦ‪ #‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﺪ و ﺧﻼﻓﺘﺶ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺑﻪﭘﯿﺸﻨﻬﺎد اﺑﻮﺑﮑﺮ‬
‫ﺻﺪﯾﻖ‪ ‬ﺑﻮد‪ ،‬ﯾﮑﯽ از ﻣﻮارد درﺧﺸﺎن در ﮐﺎرﻧﺎﻣﻪي ﺷﺨﺺ اﺑﻮﺑﮑﺮ‪ ‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ َُْ َ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬
‫ﻴﻞ‪ ‬ﺧﺎﺻﻤﺘﻪ أ ْر َوى‬ ‫ﺑﻦ ًﻋﻤﺮو ﺑﻦ �ﻔ ٍ‬ ‫ﺑﻦ ز� ِﺪ ِ‬ ‫ﺑﻦ الﺰ��‪ :‬أن ﺳﻌﻴﺪ ِ‬ ‫‪ -١٥١٤‬وﻋﻦ ﻋﺮوة ِ‬
‫ُْ ُ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ ْ َ ََ َ‬ ‫َّ َ ْ َّ ُ َ َ َ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ َ ْ‬ ‫ْ ُ‬
‫أر ِﺿﻬﺎ‪� ،‬ﻘﺎل ﺳﻌﻴﺪ‪ :‬أﻧﺎ ﻛﻨﺖ‬ ‫اﺤﻟ� ِﻢ‪ ،‬وادﻋﺖ �ﻧﻪ أﺧﺬ ﺷيﺌﺎ ﻣِﻦ‬ ‫أو ٍس إِﻰﻟ م ْﺮ َوان ﺑ ِﻦ‬ ‫ﺖ ْ‬ ‫ﺑِﻨ‬
‫َ َ َ َ َ ْ َ ْ َ ُ‬ ‫َ ْ ُ ْ‬ ‫ُ ُ َ ً ْ ْ َ َ ْ َ َّ‬
‫ﻮل‬
‫آﺧﺬ ﺷيﺌﺎ ﻣِﻦ أر ِﺿﻬﺎ �ﻌﺪ اﺬﻟِي ﺳ ِﻤﻌﺖ ﻣِﻦ رﺳﻮل اﷲ‪‬؟! ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎذا ﺳ ِﻤﻌﺖ ﻣِﻦ رﺳ ِ‬
‫ُ ْ ً ُ َُ َ َ ْ‬ ‫أﺧ َﺬ ﺷ ْﺮﺒاً ﻣ َِﻦ ْ‬
‫َُ ُ َ ْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ْ ُ‬
‫اﻷر ِض ﻇﻠﻤﺎ‪ ،‬ﻃ ِّﻮﻗﻪ إِﻰﻟ ﺳﺒ ِﻊ‬ ‫ِ‬ ‫اﷲ‪‬؟ ﻗﺎل‪ :‬ﺳ ِﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﷲ‪� ‬ﻘﻮل‪» :‬ﻣﻦ‬
‫ًَ‬ ‫ْ َ َ ْ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ ُ َ َ ِّ َ ً َ ْ َ َ َ َ َ َ‬ ‫ْ َ ََ َ َ َ ُ‬
‫�«؛ �ﻘﺎل ُﻪﻟ م ْﺮ َوان‪ :‬ﻻ أﺳﺄلﻚ ﺑيﻨﺔ �ﻌﺪ ﻫﺬا‪� ،‬ﻘﺎل ﺳﻌﻴﺪ‪ :‬ا�َّ إن ﺎﻛﻧﺖ ﺎﻛذِﺑﺔ‪،‬‬ ‫أر ِﺿ‬
‫َ َْ‬ ‫َ ْ َ َّ َ َ َ َ َ ُ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ َُْْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺄﻋ ِﻢ ﺑ َ‬ ‫َ ْ‬
‫ﺮﺼﻫﺎ‪ ،‬وا�ﺘﻠﻬﺎ ﻲﻓ أر ِﺿﻬﺎ‪ .‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻤﺎ ﻣﺎﺗﺖ ﺣﻰﺘ ذﻫﺐ ﺑﺮﺼﻫﺎ‪ ،‬و�يﻨﻤﺎ ِ� �ﻤ ِﻲﺸ ﻲﻓ‬ ‫ﻓ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ‬
‫) ‪(1‬‬
‫أر ِﺿﻬﺎ إذ َو�ﻌﺖ ﻲﻓ ﺣﻔ َﺮ ٍة ﻓﻤﺎﺗﺖ‪] .‬ﻣﺘﻔﻖ ﻋﻠﯿﻪ[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪3198 :‬؛ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪.1611 :‬‬

 ‫‪635‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫�ﻤﺪ ﺑﻦ ز�ﺪ ﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ اﷲ ﺑﻦ ُ� َﻤ َﺮ ﺑ َﻤ ْﻌ َﻨﺎهُ‪ ،‬وأﻧﻪ رآﻫﺎ َ� ْﻤ َﻴ َ‬

‫ﺎء‬
‫َّ‬ ‫ُ ْ‬
‫و� رواﻳ ٍﺔ ل ِﻤﺴﻠِ ٍﻢ ﻋﻦ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َّ َّ َ َ َ ْ ُ َ‬ ‫َّ َ َّ ْ َ َ‬ ‫َْ َ ْ َُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُُ َ‬ ‫ََْ ُ‬
‫ار اﻟ ِﻲﺘ ﺧﺎﺻﻤﺘﻪ �ِﻴﻬﺎ‪،‬‬ ‫ﺮﺌ ِﻲﻓ اﺪﻟ ِ‬ ‫ﻌﻴﺪ‪ ،‬و�ﻧﻬﺎ مﺮت ﻰﻠﻋ ﺑ ِ ٍ‬
‫ﺗﻠﺘ ِﻤﺲ اﺠﻟﺪر ﺗﻘﻮل‪ :‬أﺻﺎﺑت ِ� دﻋﻮة ﺳ ٍ‬
‫ﻧﺖ َ� ْ َ‬
‫ﺮﺒﻫﺎ‪.‬‬
‫ََََ ْ َ َ َ ْ‬
‫ﻓﻮ�ﻌﺖ �ِﻴﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻜ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬از ﻋﺮوه ﺑﻦ زﺑﯿﺮ رواﯾﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ اروي' ﺑﻨﺖ ﻗﯿﺲ ﻧﺰد ﻣﺮوان ﺑﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ از‬
‫ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻧُﻔَﯿﻞ‪ ‬ﺷﮑﺎﯾﺖ و ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﺑﺨﺸﯽ از زﻣﯿﻦ او‬
‫را ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از زﻣﯿﻨﺶ را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﻢ؛ آنﻫﻢ ﭘﺲ از‬
‫اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ -‬در اﯾﻦﺑﺎره‪ -‬ﺷﻨﯿﺪهام؟! ﻣﺮوان ﭘﺮﺳﯿﺪ‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻪ‬
‫ﺷﻨﯿﺪهاي؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﯾﮏ وﺟﺐ از زﻣﯿﻦِ‪-‬‬
‫ﮐﺴﯽ‪ -‬را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ وﺟﺐ از ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ دور‬
‫ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻣﺮوان ﺑﻪ ﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬از ﺗﻮ ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ‪.‬‬
‫ﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ اﯾﻦ زن دروغﮔﻮﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را ﮐﻮر ﺑﮕﺮدان و او را در‬
‫زﻣﯿﻦ ﺧﻮدش ﺑﮑُﺶ‪ .‬راوي ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬آن زن ﭘﯿﺶ از ﻣﺮﮔﺶ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺷﺪ و در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ در‬
‫زﻣﯿﻦ ﺧﻮﯾﺶ راه ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬در ﭼﺎﻟﻪاي اﻓﺘﺎد و ﻣ‪‬ﺮد‪.‬‬
‫در رواﯾﺘﯽ از ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ،‬آن زن را ﮐﻪ ﮐﻮر ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬دﯾﺪ ﮐﻪ‪ -‬ﺑﺮاي راه رﻓﺘﻦ‪ -‬ﺑﺮ دﯾﻮار دﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﮐﺸﯿﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬دﻋﺎي ﺳﻌﯿﺪ ﻣﺮا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬آن زن در ﻫﻤﺎن زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ از ﺑﺎﺑﺖ آن از‬
‫ﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬در ﭼﺎﻫﯽ اﻓﺘﺎد و آن ﭼﺎه‪ ،‬ﻗﺒﺮ او ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﯾﮑﯽ از ﮐﺮاﻣﺖﻫﺎي اوﻟﯿﺎ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﻋﺎﻫﺎﯾﺸﺎن را اﺟﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؛‬
‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ آن را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺑﯿﻨﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ آن زن ﻧﺰد ﻣﺮوان ﺷﮑﺎﯾﺖ‬
‫ﮐﺮد ﮐﻪ ﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﺑﺨﺸﯽ از زﻣﯿﻨﺶ را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از زﻣﯿﻨﺶ را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﻢ؛ آنﻫﻢ ﭘﺲ از اﯾﻦﮐﻪ ﺣﺪﯾﺜﯽ از رﺳﻮلاﷲ‪ -‬در‬
‫اﯾﻦﺑﺎره‪ -‬ﺷﻨﯿﺪهام؟!« ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭼﻪ ﺷﻨﯿﺪهاي؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪم ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻫﺮﮐﻪ ﯾﮏ وﺟﺐ از زﻣﯿﻦِ‪ -‬ﮐﺴﯽ‪ -‬را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‬
‫ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ وﺟﺐ از ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ د‪‬و‪‬ر ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد«‪ .‬ﻟﺬا اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ را از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺷﻨﯿﺪه ﺑﺎﺷﻢ و ﺑﺎز‪ ،‬ﺑﺨﺸﯽ از زﻣﯿﻦ اﯾﻦ زن را ﺗﺼﺎﺣﺐ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪636‬‬

‫ﮐﻨﻢ‪ .‬ﻫﺮ ﻣﻮﻣﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش اﯾﻤﺎن دارد‪ ،‬وﻗﺘﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﺧﺒﺮي از زﺑﺎن ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﺻﺎدق ﮐﻪ ﺷﮑﯽ در ﺻﺪﻗﺎﺗﺶ ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺸﻨﻮد‪ ،‬ﺣﺘﯽ ﯾﮏ وﺟﺐ از ﯾﮏ زﻣﯿﻦ را ﻏﺼﺐ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﯾﮏ وﺟﺐ را از ﺟﻬﺖ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺑﯿﺎن ﻓﺮﻣﻮد؛ و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺼﺎﺣﺐ ﯾﮏ‬
‫ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ ﺣ‪‬ﮑﻢ را دارد و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ از ﻫﻔﺖ زﻣﯿﻦ ﺑﻪ‬
‫دور ﮔﺮدﻧﺶ ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﻃﺒﻘﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َ‬
‫َ َ ََۡ َ َ َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ ُ‬
‫]اﻟﻄﻼق ‪[١٢ :‬‬ ‫ض مِثل ُه َّن﴾‬‫ت َوم َِن ٱ�� ِ‬
‫﴿ٱ� ٱ�ِي خلق سبع س� ٰ� ٰ ٖ‬
‫اﷲ‪ ،‬ذاﺗﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻔﺖ آﺳﻤﺎن را آﻓﺮﯾﺪ و از زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ آنﻫﺎ را ﺧﻠﻖ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻟﺬا ﻫﻔﺖ ﻃﺒﻘﻪي ﯾﮏ ﻗﻄﻌﻪ از زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ‪ ‬آن ﺗﻌﻠﻖ دارد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﮐﺴﯽ‪ ،‬ﺣﻖ‬
‫ﻧﺪارد زﯾﺮِ زﻣﯿﻦ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺗﻮﻧﻠﯽ ﺣﻔﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ :‬ﺷﻤﺎ زﻣﯿﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﻧُﻪ ﻣﺘﺮ‬
‫ﻣﺮﺑﻊ دارﯾﺪ ﮐﻪ در ﻣﯿﺎن زﻣﯿﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺷﻤﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪي ﺷﻤﺎ ﺣﻖ‬
‫ﻧﺪارد ﺑﺮاي ﻣﺘﺼﻞ ﮐﺮدن زﻣﯿﻦﻫﺎي ﺧﻮد ﺑﻪ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ‪ ،‬از ﻣﺴﯿﺮي ﮐﻪ از زﯾﺮِ زﻣﯿﻦ ﺷﻤﺎ‬
‫ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺗﻮﻧﻞ ﺣﻔﺮ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻓﻀﺎي ﺑﺎﻻي زﻣﯿﻦ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎﻟﮏ آن‪ ،‬ﺗﻌﻠﻖ دارد؛ از اﯾﻦرو‬
‫ﺑﻨﺎي ﺳﻘﻒ ﯾﺎ ﺳﺎﯾﻪﺑﺎن و اﻣﺜﺎل آن در زﻣﯿﻦ دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻏﺼﺐ زﻣﯿﻦ آنﻫﺎ‪ ،‬و‬
‫ﻧﺎرواﺳﺖ‪.‬‬
‫روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰِ دﻧﯿﺎ ﻣﺤﺸﻮر ﻣﯽﮔﺮدد؛ ﺣﺘﯽ ﺣﯿﻮاﻧﺎت‪ .‬در آن روز ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫در دﻧﯿﺎ زﻣﯿﻨﯽ را ﻏﺼﺐ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺿﻌﯿﺘﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﻧﮕﯿﺨﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻔﺖ ﻃﺒﻘﻪي زﻣﯿﻦ ﻏﺼﺒﯽ ﺑﻪ د‪‬و‪‬ر ﮔﺮدﻧﺸﺎن ﭘﯿﭽﯿﺪه ﻣﯽﮔﺮدد؛ از اﯾﻦرو‬
‫َْ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻟَ َﻌ َﻦ اﷲ َﻣ ْﻦ َ� َّ َ‬
‫� َﻣﻨَﺎر اﻷ ْرض«‪ (1 ).‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﻟﻌﻨﺖ اﷲ ﺑﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎد ﮐﻪ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ را ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽدﻫﺪ«‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﻋﻼﻣﺖﻫﺎﯾﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺣﺪود اراﺿﯽ ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻼﻣﺖﻫﺎ را ﺗﻐﯿﯿﺮ دﻫﺪ ﺗﺎ زﻣﯿﻨﯽ را‬
‫ﮐﻪ ﺧﺎرج از ﻣﺤﺪودهي زﻣﯿﻦﻫﺎي اوﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از رﺣﻤﺖ اﷲ‪ ،‬ﺑﺪور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛‬
‫زﯾﺮا رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺴﯽ را ﻧﻔﺮﯾﻦ ﮐﺮده و اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﺎري‪ ،‬در‬
‫ﺷﻤﺎرِ ﮔﻨﺎﻫﺎن ﮐﺒﯿﺮه ﻗﺮار دارد؛ ﭼﺮاﮐﻪ اﯾﻦ وﻋﯿﺪ ﯾﺎ ﻫﺸﺪار ﺳﺨﺖ درﺑﺎرهي آن ﺑﯿﺎن ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬ﻫﻢ ﻟﻌﻨﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪ دوش ﮐﺸﯿﺪنِ ﻫﻔﺖ ﻃﺒﻘﻪ از زﻣﯿﻦ ﻏﺼﺒﯽ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ .‬ﻟﺬا‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ش‪ 1978 :‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از ﻋﻠﯽ‪.‬‬

 ‫‪637‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫آﻧﺎنﮐﻪ اﻣﺮوزه ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻫﮑﺘﺎر را ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ ﺗﺼﺎﺣﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زﻣﯿﻦﺧﻮاران ﭼﻪ‬
‫وﺿﻌﯿﺘﯽ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ؟! اﯾﻦﻫﺎ ﺑﺎ ﺷﮕﺮدﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن زﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ آﻧﺎن ﺗﻌﻠﻖ‬
‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﻏﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺮدم را از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺧﺪادادي و ﭼﺮاﮔﺎهﻫﺎي اﯾﻦ زﻣﯿﻦﻫﺎ ﻣﺤﺮوم‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ! در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﭼﺮاﮔﺎهﻫﺎ ﺟﺰو اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد؛‬
‫ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي زﻣﯿﻦ و ﻋﻼﯾﻢ راهﻫﺎ ﺟﺰو اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦرو ﻋﻠﻤﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺷﺨﺼﯽ اوﻟﻮﯾﺖ دارد و ﺻﺮﻓﺎً اﺣﯿﺎي ﯾﮏ زﻣﯿﻦ دﻟﯿﻞ‬
‫ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ آن زﻣﯿﻦ ﺑﺮاي ﻫﻤﯿﺸﻪ در ﻣﻠﮏ ﮐﺴﯽ درآﯾﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺎﮐﻢ و زﻣﺎمدار‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﻧﻈﺮداﺷﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنِ ﺑﻨﺎ ﺷﺪه در ﭼﻨﯿﻦ زﻣﯿﻨﯽ را از‬
‫ﻣﯿﺎن ﺑﺒﺮد ﯾﺎ درﺧﺘﺎنِ ﮐﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه در آن را ﻗﻄﻊ ﮐﻨﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺳﺎن دﺳﺖ آن ﺷﺨﺺ را از‬
‫ﻣﻨﺎﻓﻊ و اﻣﻮال ﻋﻤﻮﻣﯽ ﮐﻮﺗﺎه ﻧﻤﺎﯾﺪ؛ ﺷﺨﺺِ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﺎ زﻣﺎمدار ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻟﮏ ﭼﻨﯿﻦ زﻣﯿﻦﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻠﮑﻪ او ﻓﻘﻂ ﮐﺎرﮔﺰار ﯾﺎ ﻣﺴﺆول ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ‬
‫ﺑﺎزار زﻣﯿﻦ ﺗﮑﺎﻧﯽ ﻣﯽﺧﻮر‪‬د‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺮدم ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ روشﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‬
‫زﻣﯿﻦﻫﺎي دﯾﮕﺮان ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از آن زﻣﯿﻦﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن ﺧﻮد را ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﻨﺪ! ﭼﻨﯿﻦ‬
‫اﻓﺮادي در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﺰرﮔﯽ ﻗﺮار دارﻧﺪ‪ .‬اﯾﻨﮏ ﻧﮑﺘﻪي ﻣﻬﻢ و ﻇﺮﯾﻔﯽ را ﮐﻪ‬
‫ﻋﻠﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﯾﺎدآوري ﮐﻨﻢ؛ اﯾﻦﮐﻪ اﮔﺮ ﺷﺨﺼﯽ دﯾﻮاري ﺑﺴﺎزد و در ﻧﻤﺎﺳﺎزي ﺣﺘﯽ‬
‫ﺑﻪاﻧﺪزهي ﯾﮏ ﺳﺎﻧﺘﯿﻤﺘﺮ ﺑﻪ زﻣﯿﻦ ﻫﻤﺴﺎﯾﻪ ﺗﺠﺎوز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺆول اﺳﺖ و روز ﻗﯿﺎﻣﺖ ﺑﺎﯾﺪ‬
‫در ﻧﺰد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﭘﺎﺳﺦﮔﻮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ آﻧﺎنﮐﻪ ﭼﻨﺪﯾﻦ ﻫﮑﺘﺎر زﻣﯿﻦ را ﻏﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ‬
‫وﺿﻌﯿﺘﯽ دارﻧﺪ؟!‬
‫ﻣﺮوان ﭘﺲ از ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ از زﺑﺎن ﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﺑﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار ﮔﻔﺖ‪» :‬دﯾﮕﺮ‪ ،‬از‬
‫ﺗﻮ ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻫﻢ«؛ زﯾﺮا ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺳﻌﯿﺪ‪ ‬آن زﻣﯿﻦ را‬
‫ﺑﻪﻧﺎﺣﻖ از آن زن ﺗﺼﺎﺣﺐ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﻌﯿﺪ‪ ‬دﻋﺎ ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪» :‬ﯾﺎ اﷲ! اﮔﺮ اﯾﻦ زن‬
‫دروغﮔﻮﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺸﻤﺎﻧﺶ را ﮐﻮر ﺑﮕﺮدان و او را در زﻣﯿﻦ ﺧﻮدش ﺑﮑُﺶ«‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻫﻢ ﺷﺪ؛ آن زن ﭘﯿﺶ از ﻣﺮﮔﺶ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﮔﺮدﯾﺪ و در ﻫﻤﺎن زﻣﯿﻨﯽ ﮐﻪ از ﺑﺎﺑﺖ آن از‬
‫ﺳﻌﯿﺪ‪ ‬ﺷﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد‪ ،‬در ﭼﺎﻫﯽ اﻓﺘﺎد و ﻣ‪‬ﺮد‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺮاﻣﺘﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي ﺳﻌﯿﺪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ ‬ﺑﻮد‪ .‬آري؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل دﻋﺎي‬
‫ﺳﻌﯿﺪ‪ ‬را اﺟﺎﺑﺖ ﮐﺮد و در زﻧﺪﮔﺎﻧﯽِ وي‪ ،‬اﯾﻦ را ﺑﻪ او ﻧﺸﺎن داد‪ .‬ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ‬
‫دﻋﺎي ﺳﺘﻢدﯾﺪه‪ -‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﮐﺎﻓﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ -‬ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﺎدلﺗﺮﯾﻦ ﺣﺎﮐﻢ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪638‬‬

‫و دادﮔﺮﺗﺮﯾﻦ داور اﺳﺖ و از ﮐﻤﺎلِ ﺣﮑﻤﺖ او‪ ،‬دادﮔﺮي در ﻣﯿﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻟﺬا‬
‫ﺣﻖّ ﻣﻈﻠﻮم را از ﻇﺎﻟﻢ ﻣﯽﺳﺘﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻇﺎﻟﻢ‪ ،‬راﻫﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺑﺮد؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ‬
‫اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َّ َ ۡ‬
‫]اﻷ‬ ‫﴿إِن ُهۥ � ُ�فل ُِح ٱل�ٰل ُِمون﴾‬
‫ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﮐﻪ اﷲ‪ ،‬ﺳﺘﻢﮐﺎران را رﺳﺘﮕﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫آري؛ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﺳﺘﻢﮐﺎران را ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮدﺷﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬از اﯾﻦرو ﺑﻪ اﯾﻦ داﺳﺘﺎن و‬
‫ﻧﯿﺰ ﻣﺎﺟﺮاي ﺳﻌﺪ ﺑﻦ اﺑﯽوﻗﺎص‪ ‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﺳﻨﺖ اﻻﻫﯽ‬
‫درﺑﺎرهي ﺑﻨﺪﮔﺎن اوﺳﺖ ﮐﻪ ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢِ ﺳﺘﻢﮐﺎران را ﺑﯽﭘﺎﺳﺦ ﻧﻤﯽﮔﺬارد‪ .‬از اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﻤﻪي اﻣﺖ را از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ در ﭘﻨﺎه ﺧﻮﯾﺶ ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َّ َ َ َ َ‬ ‫َ َ َ َّ َ َ ْ ُ ُ ٌ َ َ‬
‫ﻴﻞ �ﻘﺎل‪ :‬ﻣﺎ‬ ‫الﻠ‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫ﺮﻀت أﺣﺪ دﺎﻋ ِ�‬ ‫‪ -١٥١٥‬وﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬لﻤﺎ ﺣ َ‬
‫َ ِ‬
‫َ َّ َ َ َّ ْ َ‬ ‫َْ ُ َ ْ‬ ‫ِّ‬
‫ﺎب اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ َ ْ َُُْ‬ ‫َّ َ ْ ُ ً‬ ‫ُأ َ‬
‫ﻲﻠﻋ ﻣِﻨﻚ‬ ‫ﻲﺒ‪ ‬و�� ﻻ أﺗ ُﺮك �ﻌ ِﺪي أﻋﺰ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﺤ‬ ‫أﺻ‬ ‫ﻣﻦ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ل‬‫ِ‬ ‫أو‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ﻮﻻ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻻ‬ ‫إ‬
‫ِ ِ‬ ‫ا�‬ ‫ر‬
‫َ َ َ َ َ ْ ً َ ْ َ ْ َ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َّ َ َ َ ْ ً َ ْ‬
‫� َ�ﻔ ِﺲ رﺳﻮل اﷲ‪ ‬و�ن َّ‬ ‫ْ‬ ‫َ� ْ َ‬
‫ﻲﻠﻋ دﻳﻨﺎ ﻓﺎﻗ ِﺾ‪ ،‬واﺳﺘﻮ ِص ﺑِﺄﺧﻮاﺗ ِﻚ ﺧ�ا‪ ،‬ﻓﺄﺻﺒﺤﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻜن أول‬
‫ْ ْ َُ ََ َ َ ْ َ ْ ُُْ ََْ‬ ‫َْ ُ َ َ ْ َْ‬ ‫َََْ ُ ََُ َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺒه ِ‪َّ � ،‬ﻢ ل ْﻢ ﺗ ِﻄﺐ �ﻔ ِﻲﺴ أن أﺗ ُﺮﻛﻪ ﻣﻊ آﺧ َﺮ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺘﺨ َﺮﺟﺘﻪ �ﻌﺪ‬ ‫�‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫آﺧ َ‬
‫ﺮ‬ ‫ﻪ‬‫ﻌ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻨ‬ ‫�‬ ‫د‬‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ﻴﻞ‬ ‫ِ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﻗ‬
‫َ َ َ ُُْ َْ ََ َ‬ ‫ُ َ َ َ ْ َ َ ْ ُِ ُ َ ْ ُ‬ ‫َّ ْ ُ‬
‫ٍ‬
‫َ‬
‫ِﺳﺘ ِﺔ أﺷﻬ ٍﺮ‪ ،‬ﻓﺈذا ﻫﻮ ﻛﻴﻮ ِم وﺿﻌﺘﻪ �� أذﻧ ِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺠﻌﻠﺘﻪ ﻲﻓ � ٍ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺣﺪ ٍة‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬ ‫ﺮﺒ ﻰﻠﻋ ِ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬ﺟﺎﺑﺮ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬در آﺳﺘﺎﻧﻪي ﺟﻨﮓ اﺣﺪ‪ ،‬ﭘﺪرم ﺷﺐﻫﻨﮕﺎم ﻣﺮا‬
‫ﺻﺪا زد و ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ‪ :‬درﺑﺎرهي ﺧﻮﯾﺶ ﮔﻤﺎﻧﯽ ﺟﺰ اﯾﻦ ﻧﺪارم ﮐﻪ از ﻣﯿﺎن اﺻﺤﺎب‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺟﺰو ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺸﺘﻪﺷﺪﮔﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد؛ ﻋﺰﯾﺰﺗﺮﯾﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺧﻮد ﺑﺮﺟﺎي‬
‫ﻣﯽﮔﺬارم‪ ،‬ﭘﺲ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺗﻮﯾﯽ‪ .‬ﻗﺮﺿﯽ ﺑﺮ ﮔﺮدن ﻣﻦ اﺳﺖ؛ آنرا ادا ﮐﻦ و ﺳﻔﺎرش‬
‫ﻣﺮا درﺑﺎرهي ﻧﯿﮑﯽ ﺑﻪ ﺧﻮاﻫﺮاﻧﺖ ﺑﭙﺬﯾﺮ‪ .‬ﺻﺒﺢ ﮐﻪ ﻓﺮا رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﭘﺪرم ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﮐﺸﺘﻪﻫﺎ را ﺑﺎ او در ﻗﺒﺮش دﻓﻦ ﮐﺮدم؛ اﻣﺎ دﻟﻢ راﺿﯽ ﻧﺸﺪ ﮐﻪ او‬
‫را ﺑﺎ ﺷﺨﺺِ دﯾﮕﺮي در ﯾﮏ ﻗﺒﺮ ﺑﮕﺬارم‪ .‬ﻟﺬا ﭘﺲ از ﺷﺶ ﻣﺎه او را ﺑﯿﺮون آوردم و او‪-‬‬
‫ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺗﻐﯿﯿﺮي‪ -‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫﻤﺎن روزي ﺑﻮد ﮐﻪ دﻓﻨﺶ ﮐﺮده ﺑﻮدم؛ ﺟﺰ ﮔﻮﺷَﺶ‪ .‬آنﮔﺎه او‬
‫را در ﻗﺒﺮ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮدم‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(1352 ،1351) :‬‬

 ‫‪639‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫ﺷﺮح‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﻞ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ‪ ،‬آنﭼﻪ ﻣﯿﺎن ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﺑﻦ ﺣﺮام و ﭘﺴﺮش ﺟﺎﺑﺮ‪ $‬ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬آﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﺷﺒﯽ ﭘﯿﺶ از ﺟﻨﮓ اُﺣ‪‬ﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺴﺮش ﺟﺎﺑﺮ را ﺑﯿﺪار ﮐﺮد و ﺑﻪ او ﮔﻔﺖ‪ :‬ﮔﻤﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐُﺸﺘﻪ از ﻣﯿﺎن‬
‫اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬ﭘﺲ از رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﻋﺰﯾﺰﺗﺮﯾﻦ و ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻓﺮد ﺑﺮاي ﻣﻦ‪،‬‬
‫ﺗﻮﯾﯽ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ او وﺻﯿﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻦ ﻗﺮﺿﯽ دارم؛ آنرا ﺑﭙﺮداز و آنﮔﺎه ﺑﻪ او وﺻﯿﺖ‬
‫ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﺮاﻗﺐِ ﺧﻮاﻫﺮاﻧﺶ ﺑﺎﺷﺪ و از آنﻫﺎ ﺑﻪﻧﯿﮑﯽ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬
‫ﺣﺮام‪ ‬وارد ﻣﯿﺪان ﻧﺒﺮد ﺷﺪ و آنﻗﺪر ﺟﻨﮕﯿﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎرِ ﮐُﺸﺘﻪﻫﺎي‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در ﻏﺰوهي اﺣﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻔﺘﺎد ﺗﻦ رﺳﯿﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن دﺷﻮار ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫ﻫﺮ ﻧﻔﺮ‪ ،‬ﯾﮏ ﻗﺒﺮ ﺣﻔﺮ ﮐﻨﻨﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻫﺮ دو ﯾﺎ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ را در ﯾﮏ ﻗﺒﺮ ﺑﻪ ﺧﺎك‬
‫ﻣﯽﺳﭙﺮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﯿﮑﺮ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺣﺮام‪ ‬و ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﮐُﺸﺘﻪﻫﺎي اﺣﺪ را در ﯾﮏ ﻗﺒﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺧﺎك ﺳﭙﺮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ دلِ ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬راﺿﯽ ﻧﺸﺪ ﮐﻪ ﭘﺪرش ﺑﺎ ﮐﺴﯽ دﯾﮕﺮ در ﯾﮏ ﻗﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از‬
‫اﯾﻦرو ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ‪ ‬ﺷﺶ ﻣﺎه ﻗﺒﺮ ﭘﺪرش را ﻧﺒﺶ ﮐﺮد و ﭘﯿﮑﺮ وي را از ﻗﺒﺮ ﺑﯿﺮون‬
‫آورد؛ ﺟﺴﺪ ﭘﺪرش ﺟﺰ در ﻧﺎﺣﯿﻪي ﮔﻮش‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﺗﻐﯿﯿﺮي ﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺟﺎﺑﺮ‪‬‬
‫ﭘﺪرش را در ﻗﺒﺮ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﺧﺎك ﺳﭙﺮد‪ .‬ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬ﺑﻪ وﺻﯿﺖ ﭘﺪرش درﺑﺎرهي‬
‫ﺧﻮاﻫﺮان ﺧﻮﯾﺶ ﻋﻤﻞ ﮐﺮد؛ ﺣﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺑﺎ ﺑﯿﻮهزﻧﯽ ازدواج ﻧﻤﻮد‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ْ ُ َ َ‬ ‫َ َ َ َ َ َّ ْ‬
‫ﺟ َ‬
‫ﺖ ﺑِ� ًﺮا ﺗﻼ ِﻋ ُﺒﻚ‬ ‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬از ازدواج ﺟﺎﺑﺮ‪ ‬اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬از او ﭘﺮﺳﯿﺪ‪» :‬أﻓﻼ ﺗﺰو‬
‫ُ َ‬
‫َوﺗﻼ ِﻋﺒُ َﻬﺎ؟« ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬آﯾﺎ ﺑﺎ دوﺷﯿﺰهاي ازدواج ﻧﮑﺮدي ﮐﻪ ﺑﺎﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺑﺎزي ﮐﻨﯿﺪ؟« ﺟﺎﺑﺮ‪‬‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬اي رﺳﻮلﺧﺪا! ﭼﻨﺪ ﺧﻮاﻫﺮ ﯾﺘﯿﻢ داﺷﺘﻢ؛ از اﯾﻦرو ﺑﺎ ﺑﯿﻮهزﻧﯽ ازدواج ﮐﺮدم ﮐﻪ‬
‫از ﺧﻮاﻫﺮاﻧﻢ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ و ﻧﮕﻪداري ﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫اﯾﻦ ﺣﺪﯾﺚ ﺑﯿﺎنﮔﺮ ﮐﺮاﻣﺘﯽ ﺑﺮاي اﺑﻮﺟﺎﺑﺮ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺣﺮام‪ $‬ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫رؤﯾﺎي او را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﺒﺪاﷲ‪ ‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ اﺣﺪ‬
‫ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﯿﺪ؛ ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﭘﺲ از ﮔﺬﺷﺖ ﺷﺶ ﻣﺎه ﮐﻪ ﺟﺴﺪش را از ﻗﺒﺮ ﺑﯿﺮون آوردﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻫﯿﭻ ﺗﻐﯿﯿﺮي در ﺑﺪﻧﺶ ﺟﺰ در ﮔﻮشِ وي‪ ،‬ﭘﺪﯾﺪ ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ از ﮐﺮاﻣﺎت اوﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪن اﻧﺴﺎن ﭘﺲ از ﻣ‪‬ﺮدن ﻣﯽﭘﻮﺳﺪ و ﺧﺎك ﻣﯽﺷﻮد؛ ﻣﮕﺮ اﺳﺘﺨﻮان دﻧﺒﺎﻟﭽﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي‬
‫آﻓﺮﯾﻨﺶ دوﺑﺎرهي اﻧﺴﺎنﻫﺎ در روز ﻗﯿﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ داﻧﻪي ﺑﺬر اﺳﺖ و اﺟﺴﺎد از اﯾﻦ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪640‬‬

‫اﺳﺘﺨﻮان ﺳﺮ ﺑﺮﻣﯽآورﻧﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﯽﺳﺖ ﮐﻪ اﺟﺴﺎد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻋﻠﯿﻬﻢاﻟﺴﻼم ﻧﻤﯽﭘﻮﺳﺪ و ﺗﻐﯿﯿﺮ‬

‫ْ َ ْ َ َ َْ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎد اﻷﻧ ِبﻴَﺎ ِء«؛‬‫اﷲ َﺣ َّﺮ َم َﻰﻠﻋ اﻷر ِض أﺟﺴ‬
‫إن َ‬ ‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؛ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در اﯾﻦﺑﺎره ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪» :‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﷲ‪ ،‬اﺟﺴﺎد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان را ﺑﺮ زﻣﯿﻦ ﺣﺮام ﮐﺮده اﺳﺖ«‪ .‬ﻟﺬا ﭘﯿﮑﺮ ﻫﯿﭻ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي ﻧﻤﯽﭘﻮﺳﺪ‬
‫و ﺧﺎك ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﺎه ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﺎﯾﺮ اﻓﺮاد ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ ﮐﺮاﻣﺖ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬
‫***‬
‫َ َ‬ ‫َّ َ ُ َ‬
‫ﻲﺒ‪َ ‬ﺧ َﺮ َﺟﺎ ﻣ ِْﻦ ﻋ ِْﻨ ِﺪ اﻨﻟَّ ِّ‬
‫ﻲﺒ‪ِ ‬ﻲﻓ ْﻴﻟﻠ ٍﺔ‬ ‫� ﻣ ِْﻦ أﺻﺤﺎب اﻨﻟَّ ِّ‬ ‫ِ‬ ‫أ�ﺲ‪ ‬أن رﺟﻠ‬ ‫‪ -١٥١٦‬وﻋﻦ ٍ‬
‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ ِ‬ ‫َ‬
‫َُْ َ ٌ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُﻣ ْﻈﻠِ َﻤﺔ َو َﻣ َﻌ ُﻬ َﻤﺎ ﻣ ِْﺜ ُﻞ ال ِﻤﺼﺒﺎﺣ� �� أﻳﺪﻳﻬﻤﺎ‪ .‬ﻓﻠﻤﺎ ا� َ‬
‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬
‫ﺣﺪ‬ ‫ﺣ ٍﺪ ﻣِﻨﻬﻤﺎ وا ِ‬ ‫ﺮﺘﻗﺎ‪ ،‬ﺻﺎر ﻣﻊ ﻞﻛ َوا ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫) ‪(2‬‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َّ‬
‫ﺣﻰﺘ أﻰﺗ أﻫﻠﻪ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬اﯾﻦ راوﯾﺖ را از ﭼﻨﺪ ﻃﺮﯾﻖ ﻧﻘﻞ ﮐﺮده ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ آﻣﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ :‬آن دو ﻧﻔﺮ‪ ،‬اُﺳ‪‬ﯿﺪ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﻀَﯿﺮ و ﻋﺒ‪‬ﺎد ﺑﻦ ﺑِﺸﺮ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪[.‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬دو ﻧﻔﺮ از اﺻﺤﺎب ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬در ﺷﺒﯽ ﺗﺎرﯾﮏ از ﺣﻀﻮر‬
‫آن ﺑﺰرﮔﻮار ﺑﯿﺮون آﻣﺪﻧﺪ و ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ آﻧﺎن دو ﻧﻮرِ ﭼﺮاغﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﭼﻮن از‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﺎن ﯾﮑﯽ از آن دو ﻧﻮر ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻧﻮوي‪ /‬در ﺑﺎب ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آﻧﺎن‪ ،‬رواﯾﺘﯽ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن آورده اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻧﺲ‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬اُﺳ‪‬ﯿﺪ ﺑﻦ ﺣ‪‬ﻀَﯿﺮ و ﻋﺒ‪‬ﺎد ﺑﻦ ﺑِﺸﺮ در ﺷﺒﯽ ﺗﺎرﯾﮏ از ﺣﻀﻮر‬
‫ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﺑﯿﺮون آﻣﺪﻧﺪ و ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ آﻧﺎن دو ﻧﻮرِ ﭼﺮاغﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺮار داﺷﺖ و ﭼﻮن از‬
‫ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﺎن ﯾﮑﯽ از آن دو ﻧﻮر ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي‬
‫ﺧﻮﯾﺶ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽداﻧﯿﺪ ﮐﻪ در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﮐﻮﭼﻪﻫﺎ ﭼﺮاﻏﺎﻧﯽ ﻧﺒﻮد؛ ﺣﺘﯽ در ﮐﻢﺗﺮ‬
‫ﺧﺎﻧﻪاي ﭼﺮاغ روﺷﻨﺎﯾﯽ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ دو ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﺰرﮔﻮار‪ $‬از ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪‬‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﺑﻪراه اﻓﺘﺎدﻧﺪ‪،‬؛ ﭘﯿﺸﺎﭘﯿﺶ آﻧﺎن دو ﭼﺮاغ روﺷﻦ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻻﻣﭗ ﺑﺮﻗﯽ‬
‫ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺮﮐﺘﺸﺎن را روﺷﻦ ﻣﯽﮐﺮد؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺼﺪ و ﺧﻮاﺳﺘﻪي آﻧﺎن ﻧﺒﻮد؛‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .1407‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫)‪ (2‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.(3805 ،465 ،3639) :‬‬
 ‫‪641‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫ﺑﻠﮑﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﯾﻦ دو ﻧﻮر ﭼﺮاغﻣﺎﻧﻨﺪ را ﺑﺮاﯾﺸﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽﮐﻪ از ﯾﮏدﯾﮕﺮ‬
‫ﺟﺪا ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ از آﻧﺎن ﯾﮑﯽ از آن دو ﻧﻮر ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪ ﺗﺎ آنﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪي ﺧﻮﯾﺶ‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺮاﻣﺘﯽ از ﺳﻮي اﷲ‪ ‬ﺑﺮاي آنﻫﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻧﻮر‪ ،‬ﻣﺴﯿﺮ ﺣﺮﮐﺘﺸﺎن را‬
‫روﺷﻦ ﻓﺮﻣﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻮر ﻣﻌﻨﻮي ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل آنرا در ﻗﻠﺐ ﺑﻨﺪهي ﻣﻮﻣﻦ ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪ ﺗﺎ ﮐﺮاﻣﺘﯽ ﺑﺮاي او ﺑﺎﺷﺪ؛ از اﯾﻦرو ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﮔﺴﺘﺮده و‬
‫ارزﺷﻤﻨﺪي را ﺑﻪ روي ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ ﻣﯽﮔﺸﺎﯾﺪ؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻋﻠﻤﺎ در رﺷﺘﻪﻫﺎي‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬از ﻣﻬﺎرت و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽِ ﮐﻢﻧﻈﯿﺮي ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن را‬
‫ﺑﻪﺷﮕﻔﺖ وا ﻣﯽدارد؛ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ اﻣﺎم اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ‪ /‬اﺷﺎره ﮐﺮد اﷲ ﻣﺘﻌﺎل‬
‫ﺑﻪواﺳﻄﻪي او ﻣﻨﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺮ اﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻬﺎد و ﺑﺎ اﯾﻦﮐﻪ آن ﺑﺰرﮔﻮار در ﺳﺎل ‪728‬‬
‫ﻫﺠﺮي وﻓﺎت ﻧﻤﻮد و ﺻﺪﻫﺎ ﺳﺎل از وﻓﺎﺗﺶ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ اﻣﺖ ﻫﻢﭼﻨﺎن از‬
‫ﮐﺘﺎبﻫﺎﯾﺶ ﺑﻬﺮه ﻣﯽﺑ‪‬ﺮد‪ .‬اﷲ ﻣﺘﻌﺎل داﻧﺸﯽ وﺳﯿﻊ‪ ،‬ﻓﻬﻤﯽ دﻗﯿﻖ و اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ ﻗﻮي ﺑﻪ او‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺖ ﮐﺮده ﺑﻮد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ در ﻣﺒﺎﺣﺜﺎت ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮ او ﭼﯿﺮه ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﺧﻮد‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﻫﺮﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺑﺎﻃﻞ و ﻧﺎدرﺳﺘﯽ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ‬
‫ﺗﺎ ﭘﻨﺪار ﺑﺎﻃﻠﺶ را ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ آﯾﻪ ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺜﯽ اﺛﺒﺎت ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن آﯾﻪ ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺚ را‬
‫دﻟﯿﻠﯽ ﺑﺮ ﺿﺪ‪ ‬او ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻢ و ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ آﯾﻪ ﯾﺎ ﺣﺪﯾﺚ ﻣﻮرد اﺳﺘﺪﻻﻟﺶ‪ ،‬ﻧﺎردﺳﺘﯽِ‬
‫ﭘﻨﺪار وي را ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﯾﮑﯽ از اﻟﻄﺎف و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪهاش اﯾﻦﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ هاي ﻓﺮاواﻧﯽ از اﯾﻦدﺳﺖ در ﻣﻨﺎﻇﺮهﻫﺎي ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم وﺟﻮد‬
‫دارد؛ ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻨﺎﻇﺮهاش ﺑﺎ ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺎﻟﮑﯽ در »اﻟﻌﻘﻴﺪة الﻮاﺳﻄﻴﺔ« ﺷﮕﻔﺖآور اﺳﺖ؛‬
‫ي ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﮐﻨﺪ؛ اﻣﺎ‬
‫ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺎﻟﮑﯽ ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪ ﮐﻪ ﺳﻠﻄﺎن را ﺑﻪ دﺳﺘﮕﯿﺮ ِ‬
‫ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﻗﻮال و دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺬﻫﺐ آن ﺷﺨﺺ‪ ،‬ﺗﻤﺎم‬
‫رﺷﺘﻪﻫﺎي او را ﭘﻨﺒﻪ ﻣﯽﮐﺮد؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺧﻮد‪ ‬ﻗﺎﺿﯽ ﻧﯿﺰ ﺷﮕﻔﺖزده ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫ﺗﻌﺠﺐ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻘﯽاﻟﺪﯾﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﯾﻦﻫﻤﻪ اﻃﻼﻋﺎت درﺑﺎرهي ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺎ دارد؟‬
‫ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم در ﺗﻤﺎم رﺷﺘﻪﻫﺎي ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ در ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ‪ ،‬و ﺑﻼﻏﺖ و زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺗﺨﺼﺺ و ﻣﻬﺎرت ﺷﮕﻔﺖآوري داﺷﺖ؛ ﺣﺘﯽ ﺷﺎﮔﺮدش اﺑﻦاﻟﻘﯿﻢ‪ /‬در »ﺑﺪاﺋﻊ‬
‫اﻟﻔﻮاﺋﺪ« ﺑﺤﺚ ﻋﻠﻤﯽ دﻗﯿﻘﯽ درﺑﺎرهي ﺗﻔﺎوتﻫﺎي »ﻣﺪح« و »ﺣﻤﺪ« دارد و ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪642‬‬

‫ﮐﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ واژهﻫﺎ در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﯾﺎ ﺗﺄﺧﯿﺮ ﯾﮏ ﺣﺮف‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت و دﮔﺮﮔﻮن‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وي ﭘﺲ از ﻃﺮح اﯾﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻣﺒﺎﺣﺚ اﺳﺘﺎدﻣﺎن‪ /‬درﺑﺎرهي ﺻﺮف و‬
‫ﻧﺤﻮ ﺑﺴﯿﺎر ﺷﮕﻔﺖآور ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ‪ ،‬اﺷﺘﻐﺎل ﻧﺪاﺷﺖ و داﻣﻨﻪي ﭘﮋوﻫﺶ و داﻧﺶِ‬
‫وي ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎري وارد ﻣﺼﺮ ﺷﺪ و آنﺟﺎ ﺑﺎ زﺑﺎنﺷﻨﺎس ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬اﺑﻮﺣﯿﺎن‬
‫دﯾﺪار ﮐﺮد‪ .‬وي‪ ،‬ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم را ﻣﯽﺳﺘﻮد؛ ﺣﺘﯽ ﻗﺼﯿﺪهاي در ﻣﺪح اﯾﺸﺎن دارد ﮐﻪ در‬
‫ﺑﺨﺸﯽ از آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺑﺮاي ﯾﺎري ﺷﺮﯾﻌﺖ و ﺣﻤﺎﯾﺖ از آن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧﻘﺸﯽ را اﯾﻔﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺻﺪﯾﻖ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻗﺒﺎﯾﻠﯽ ﭼﻮن ﻣ‪‬ﻀﺮ ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ اﻧﺠﺎم داد«‪.‬‬
‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم ﺑﻪ ﻣﺼﺮ رﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺮدم از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬اﺑﻮﺣﯿﺎن در ﺟﻠﺴﺎت او ﺣﺎﺿﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺴﺎﯾﻞ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن را ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و از داﻧﺶ ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم اﺳﺘﻔﺎده‬
‫ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﯿﺎن ﮐﻪ درﯾﺎي ﻋﻠﻢِ ﻧﺤﻮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪاي ﻧﺤﻮي را ﺑﺎ ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم ﺑﻪ ﺑﺤﺚ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ؛ اﻣﺎ ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم ﻧﻈﺮِ اﺑﻮﺣﯿﺎن را رد ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬اﺷﺘﺒﺎه اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺣﯿﺎن‬
‫ﻧﭙﺬﯾﺮﻓﺖ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ ﮐﻪ اﻣﺎم ﻧﺤﻮيﻫﺎﺳﺖ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻫﻤﯿﻦ را ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ ﮐﻪ در ﻋﻠﻢِ ﻧﺤﻮ‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﻣﮕﺮ ﻫﺮﭼﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ‬
‫ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ؟ او در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﯿﺶ از ﻫﺸﺘﺎد ﻣﻮرد اﺷﺘﺒﺎه ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮﺣﯿﺎن از اﯾﻦ ﺳﺨﻦ‬
‫ﺳﺨﺖ ﺑﺮآﺷﻔﺖ؛ زﯾﺮا ﺳﯿﺒﻮﯾﻪ در ﻧﺰد ﻧﺤﻮيﻫﺎ‪ ،‬داراي ﻫﻤﺎن ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺎري‬
‫در ﻧﺰد اﻫﻞ ﺣﺪﯾﺚ دارد‪ .‬از اﯾﻦرو اﺑﻮﺣﯿﺎن ﮐﻪ دﯾﺮوز اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺣﺮاﻧﯽ را ﻣﯽﺳﺘﻮد‪ ،‬در‬
‫ﻧﮑﻮﻫﺶ او ﺷﻌﺮ ﺳﺮود!‬
‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﮐﺮاﻣﺘﯽ ﻧﻤﺎﯾﺎن و ﻗﺎﺑﻞ ﺣﺲ ﺑﻪ آن دو ﺻﺤﺎﺑﯽ ﺑﺰرﮔﻮار‬
‫ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻓﺮﻣﻮد؛ دو ﻧﻮر ﭼﺮاغﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﻠﺐ ﺑﻨﺪهي ﻣﻮﻣﻦ ﺧﻮﯾﺶ‪،‬‬
‫ﻧﻮري ﻣﻌﻨﻮي ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن در ﭘﺮﺗﻮ آن ﻧﻮر‪ ،‬ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺷﺮﯾﻌﺖ اﻻﻫﯽ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪاي‬
‫ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ اﻧﮕﺎر ﻫﻤﻪي ﻣﺘﻮن دﯾﻨﯽ ﭘﯿﺶِ رويِ اوﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻢ ﯾﮑﯽ از ﮐﺮاﻣﺎت‬
‫و ﻧﻌﻤﺖﻫﺎي اﻻﻫﯽﺳﺖ‪ .‬از اﷲ‪ ‬ﻣﯽﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﺎ را از اﯾﻦ ﻧﻮر ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﮕﺮداﻧﺪ و ﻣﺎ‬
‫را ﺟﺰو ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻧﯿﮑﻮﮐﺎر و دوﺳﺘﺎن ﭘﺮﻫﯿﺰﮔﺎرش ﻗﺮار دﻫﺪ‪.‬‬
‫***‬
 ‫‪643‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬
‫َّ‬ ‫َ ْ ً َ َّ ً‬ ‫َ ْ َ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫َ َ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﺮﺳ�ﺔ ‪ ،‬وأﻣ َﺮ‬ ‫ِ‬ ‫ﻨﺎ‬ ‫ﻴ‬ ‫�‬ ‫ﻂ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻫ‬ ‫ر‬ ‫ة‬ ‫ﺮﺸ‬ ‫ﻋ‬ ‫‪‬‬ ‫اﷲ‬ ‫رﺳﻮل‬ ‫ﺚ‬ ‫ﻌ‬ ‫�‬ ‫‪:‬‬ ‫ﺎل‬ ‫ﻗ‬ ‫‪‬‬ ‫ﻫﺮ�ﺮة‬ ‫ﻲﺑ‬ ‫أ‬ ‫‪ -١٥١٧‬وﻋﻦ‬
‫ْ َ ْ َ ُ ْ َ َ َ َ َّ َ‬ ‫َ َّ َ َ ُ‬ ‫ْ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ََْ‬
‫ﺎري‪ ،‬ﻓﺎﻧﻄﻠﻘﻮا ﺣﻰﺘ إِذا ﺎﻛﻧﻮا ﺑﺈﻬﻟﺪأة ِ؛ �� ﻋﺴﻔﺎن وﻣﻜﺔ؛‬ ‫ﺎﻋﺻﻢ ﺑﻦ ﺛﺎﺑ ِ ٍﺖ اﻷﻧﺼ ِ‬ ‫ﻋﻠﻴﻬﻢ ِ‬
‫َ ْ َ ُّ‬ ‫ْ َ ُ‬ ‫َ َََ ُ َُ ْ َ‬ ‫ُ ُ َ ٍّ ْ ُ َ ْ ُ ُ َ ُ ْ َ ُ‬
‫ﺮ�ﺐ ﻣِﻦ ﻣِﺌ ِﺔ َرﺟ ٍﻞ َرامٍ ‪ ،‬ﻓﺎ�ﺘﺼﻮا‬ ‫ذﻛ ِﺮوا ﻟ ِﻲﺤ ﻣِﻦ ﻫﺬﻳﻞ ﻳﻘﺎل لﻬﻢ‪� :‬ﻨﻮ ﺤﻟﻴﺎن‪� ،‬ﻨﻔﺮوا لﻬﻢ ﺑِﻘ َ ٍ‬
‫َ ُ ََ ُ ْ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َ ٌ ْ َ ُ ُ ََ َ َ‬ ‫َ ُ َ َ َّ َ َّ‬
‫ﺠﻟﺆا إِﻰﻟ م ْﻮ ِﺿ ٍﻊ‪ ،‬ﻓﺄﺣﺎط ﺑ ِ ِﻬ ُﻢ اﻟﻘ ْﻮم‪� ،‬ﻘﺎلﻮا‪ :‬اﻧ ِﺰلﻮا‬ ‫آﺛﺎ َرﻫ ْﻢ‪ ،‬ﻓﻠﻤﺎ أﺣﺲ ﺑ ِ ِﻬﻢ ﺎﻋ ِﺻﻢ وأﺻﺤﺎﺑﻪ‪،‬‬
‫ُ ْ ََ ُ ُ َْ ُ َ َ ُ ْ ََُْ ْ ُ ْ َ ً ََ َ َ ُ ُ َ‬ ‫ْ‬ ‫ََ ْ ُ‬
‫ﺑﻦ ﺛﺎﺑ ِ ٍﺖ‪:‬‬ ‫ﻓﺄ�ﻄﻮا ﺑِﺄﻳ ِﺪﻳ�ﻢ وﻟ�ﻢ اﻟﻌﻬﺪ وال ِﻤﻴﺜﺎق أن ﻻ �ﻘﺘﻞ ﻣِﻨ�ﻢ أﺣﺪا‪� .‬ﻘﺎل ﺎﻋ ِﺻﻢ‬
‫ْ ََ ُ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫َ ْ ْ َ َّ َ َّ َ‬ ‫َ ْ ُ َ َ َّ َ‬ ‫َ ُّ َ َ ْ ُ َ َّ‬
‫ﺮﺒ �ﻨﺎ ﻧبِﻴﻚ‪‬؛ ﻓ َﺮمﻮﻫ ْﻢ ﺑِﺎﻨﻟّﺒ ِﻞ �ﻘﺘﻠﻮا‬ ‫��ﻬﺎ اﻟﻘﻮم‪ ،‬أﻣﺎ أﻧﺎ‪ ،‬ﻓﻼ أﻧ ِﺰل ﻰﻠﻋ ذِﻣ ِﺔ ﺎﻛﻓ ٍِﺮ‪ :‬ا�َّ أﺧ ِ‬
‫ٌُ‬ ‫ْ ُ ْ ُ َ ْ ٌ َ َ ُ ُ َّ َ‬ ‫ً َ ََ َ َْ ْ َ ََ ُ َ َ ََ َ ْ‬ ‫َ‬
‫اﺪﻟﺛ ِﻨ ِﺔ َو َرﺟﻞ‬ ‫ﻴﺜﺎق‪ ،‬ﻣِﻨﻬﻢ ﺧﺒﻴﺐ‪ ،‬وز�ﺪ ﺑﻦ‬ ‫ﺎﻋ ِﺻﻤﺎ‪ ،‬وﻧﺰل إﻴﻟ ِﻬﻢ ﺛﻼﺛﺔ �ﻔ ٍﺮ ﻰﻠﻋ اﻟﻌﻬ ِﺪ وال ِﻤ ِ‬
‫ِّ ْ َ َ ُ ُ ْ َ َ َ َّ ُ ُ َّ ُ َ َ َّ ُ‬ ‫أوﺗَ َ‬ ‫أﻃﻠَ ُﻘﻮا ْ‬ ‫َ ُ َ َ َّ ْ َ ْ َ ُ ْ ُ ْ ْ‬
‫أول‬ ‫ﺎر ﻗ ِِﺴﻴ ِﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺮ�ﻄﻮﻫﻢ ﺑِﻬﺎ‪ .‬ﻗﺎل الﺮﺟﻞ اﺜﻟﺎﻟ ِﺚ‪ :‬ﻫﺬا‬ ‫آﺧﺮ‪ .‬ﻓﻠﻤﺎ اﺳﺘﻤﻜﻨﻮا ﻣِﻨﻬﻢ‬
‫ُ ْ َ ً ُ ُ َ ْ َ َ َ ُّ ُ َ َ ُ ُ َ ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ َ ُ ُ ْ َّ‬ ‫َ ْ‬
‫اﻟﻐﺪ ِر واﷲِ ﻻ أﺻﺤﺒ�ﻢ إن ِﻲﻟ ﺑِﻬﺆﻻءِ أﺳﻮة‪ ،‬ﻳﺮ�ﺪ اﻟﻘﺘ�‪ ،‬ﻓﺠﺮوه وﺎﻋﺠﻟﻮه‪ ،‬ﻓﺄﻰﺑ أن‬
‫َّ َ َ َّ َ ُ ُ َ َّ َ َ ْ َ ْ َ َ ْ‬ ‫َْ‬ ‫َ ْ َ َُ ْ ََ َُ ُ َْ َُ َُ‬
‫اﺪﻟﺛ ِﻨﺔِ‪ ،‬ﺣﻰﺘ ﺑﺎﻋﻮﻫﻤﺎ ﺑِﻤﻜﺔ �ﻌﺪ َو�ﻌ ِﺔ ﺑﺪ ٍر؛‬ ‫اﺑﻦ‬ ‫ﻴﺐ‪ ،‬وز� ِﺪ ِ‬ ‫ﻳﺼﺤﺒﻬﻢ ‪�،‬ﻘﺘﻠﻮه‪ ،‬وا�ﻄﻠﻘﻮا ِﺨﺑﺒ ٍ‬
‫ُ َْ ٌ َُ َََ َ َ‬ ‫ُ ً‬ ‫ََ‬ ‫ََْ‬ ‫َْ َ َُ‬
‫اﺤﻟﺎرِث‬ ‫ﺎف ﺧﺒيﺒﺎ‪ ،‬و�ن ﺧﺒﻴﺐ ﻫﻮ �ﺘﻞ‬ ‫ﺑﻦ ﻋﺒ ِﺪ ﻣﻨ ٍ‬ ‫ﺑﻦ ﻧﻮ ِ ِ‬ ‫ﻞ‬ ‫ﻓ‬ ‫ث ﺑﻦ ﺎﻋم ِِﺮ ِ‬ ‫اﺤﻟﺎر ِ‬
‫ِ‬ ‫ﻓﺎ�ﺘﺎع �ﻨﻮ‬
‫ََ‬ ‫ْ ََ َ ْ َْ‬ ‫ً َ َّ ْ َ ُ َ َ َ ْ‬ ‫ََْ َْ َ َ ُ َْ ٌ َْ ُ ْ‬
‫ﺎت‬ ‫ﻳﻮم ﺑﺪ ٍر‪ .‬ﻓﻠِﺒﺚ ﺧﺒﻴﺐ ﻋِﻨﺪﻫﻢ أﺳ�ا ﺣﻰﺘ أﻤﺟﻌﻮا ﻰﻠﻋ �ﺘﻠِ ِﻪ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺘﻌﺎر ﻣِﻦ �ﻌ ِﺾ �ﻨ ِ‬
‫ُ َ َ ْ َ ُّ َ َ َ َ ْ ُ َ َ َ َ ُ َ ٌّ َ َ َ َ َ َ ٌ َ َّ َ َ ُ َ َ َ ُ ُ ْ َ ُ َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺤﺪ ﺑِﻬﺎ ﻓﺄﺎﻋرﺗﻪ‪ ،‬ﻓﺪرج �� لﻬﺎ و ِ� ﺎﻏﻓ ِﻠﺔ ﺣﻰﺘ أﺗﺎه‪ ،‬ﻓﻮﺟﺪﺗﻪ �ﻠِﺴﻪ ﻰﻠﻋ‬ ‫ﺎرث مﻮﻰﺳ �ﺴﺘ ِ‬ ‫اﺤﻟ ِ‬
‫َُُْ َ ُْ ُ َََْ‬ ‫ﺨﺗ َﺸ ْ َ‬ ‫َ ْ َ َ َ ََ َ ْ َْ َ ً َ ََ َ ُ َْ ٌ ََ َ َ ََ‬
‫� أن أ�ﺘﻠﻪ ﻣﺎ ﻛﻨﺖ ﻷ�ﻌﻞ‬ ‫ﻓﺨ ِﺬه ِ واﻤﻟﻮﻰﺳ �ِﻴ ِﺪه ِ‪� ،‬ﻔ ِﺰﻋﺖ ﻓﺰﻋﺔ ﻋﺮ�ﻬﺎ ﺧﺒﻴﺐ‪� .‬ﻘﺎل‪ :‬أ‬
‫ْ‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ً َ ً ْ ُ َْ‬ ‫َ َ ْ ُ‬ ‫َ َ َ‬
‫ﺐ‪ ،‬ﻓﻮاﷲِ ﻟﻘﺪ َوﺟﺪﺗﻪ ﻳﻮﻣﺎ ﻳﺄ�ﻞ ﻗ ِﻄﻔﺎ ﻣِﻦ‬ ‫ذل ِﻚ! ﻗﺎﻟﺖ‪ :‬واﷲِ ﻣﺎ رأﻳﺖ أﺳ�ا ﺧ�ا ﻣِﻦ ﺧﺒﻴ ٍ‬
‫ﻮل‪ :‬إﻧَّ ُﻪ لَﺮ ْز ٌق َر َز َﻗ ُﻪ ُ‬ ‫َ َ َ َّ َ ْ َ َ َ َ َ َ ْ َ ُ ُ‬ ‫ﻮ� ٌﻖ ﺑ َ‬ ‫َّ ُ َ ُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﷲ‬ ‫ُِ‬ ‫ﻘ‬ ‫�‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻧ‬ ‫�‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫ة‬ ‫ٍ‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻤ‬ ‫�‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻣ‬
‫ِ‬ ‫ﺔ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻤ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﻣ‬ ‫و‬ ‫ﺪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﺪ‬‫ِ‬ ‫ﺎﺤﻟ‬ ‫ِ‬ ‫ﺐ ﻲﻓ ﻳ ِﺪه ِ و�ﻧﻪ لﻤ‬ ‫ﻋِﻨ ٍ‬
‫َ ِّ َ ْ َ َ ْ‬ ‫ِّ َ َ َ ُ ْ ُ َ ْ ٌ َ ُ‬ ‫َ ََ َْ ُُ ُ‬ ‫ُ َ ْ ً َ َ َّ َ َ ُ‬
‫�‪،‬‬ ‫ﻮ� أﺻ� ر�ﻌﺘ ِ‬ ‫ﺧﺒيﺒﺎ‪ .‬ﻓﻠﻤﺎ ﺧﺮﺟﻮا ﺑ ِ ِﻪ ﻣِﻦ اﺤﻟﺮ ِم ِﻴﻟﻘﺘﻠﻮه ﻲﻓ اﺤﻟ ِﻞ‪ ،‬ﻗﺎل لﻬﻢ ﺧﺒﻴﺐ‪ :‬دﻋ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ ٌ َ ْ ُ‬ ‫ْ َ ْ َ ُ َّ َ‬ ‫َ‬ ‫َََُ ُ َََ َ َْ ََْ ََ َ‬
‫� �ﻘﺎل‪ :‬واﷲِ ل ْﻮﻻ أن ﺤﺗﺴﺒﻮا أن ﻣﺎ ِﻲﺑ ﺟ َﺰع ل ِﺰدت؛ ا�َّ أﺣ ِﺼ ِﻬ ْﻢ‬ ‫�ﺮﺘ�ﻮه‪ ،‬ﻓﺮ�ﻊ ر�ﻌﺘ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ ً َ ُْ ُ ْ َ ًَ َ ُْ ُْ ْ َ َ ً‬
‫ﻋﺪدا‪ ،‬وا�ﺘﻠﻬﻢ ﺑِﺪدا‪ ،‬وﻻ �ﺒ ِﻖ ﻣِﻨﻬﻢ أﺣﺪا‪ .‬وﻗﺎل‪:‬‬
‫أي َﺟﻨـﺐ ﺎﻛ َن ﷲِ َم ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َْ َُُْ ُ ْ ً‬ ‫َ َ ْ ُ َُ‬
‫ﺮﺼ ِﻲﻋ‬ ‫ٍ‬ ‫ﻰﻠﻋ‬ ‫ﻤﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﺴ‬ ‫م‬ ‫ﻞ‬ ‫ﺘ‬ ‫�‬ ‫أ‬ ‫�‬ ‫ﺣ‬
‫ﻓﻠﺴﺖ أﺑ ِ ِ‬
‫ﺎﻲﻟ‬
‫أو َﺻﺎل ﺷﻠﻮ ُم َﻤ َّ‬ ‫ْ‬ ‫ﻰﻠﻋ ْ‬ ‫َُ ْ ََ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ََ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬
‫ـﺰ ِع‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ك‬ ‫ﺎر‬
‫ِ‬ ‫ﺒ‬ ‫�‬ ‫ﺄ‬ ‫ـــ‬ ‫ﺸ‬ ‫�‬ ‫و�ن‬ ‫ِ‬ ‫اﻹﻪﻟ‬ ‫ات‬
‫ِ‬ ‫ذ‬ ‫ﻲﻓ‬‫ِ‬ ‫ِﻚ‬ ‫وذل‬
‫ْ َ َُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬
‫ﻴﺐ ﻫ َﻮ ﺳ َّﻦ ﻟ ِﻞﻜ مﺴﻠِﻢ ﻗﺘِﻞ ﺻ ْﺮﺒا الﺼﻼة‪ .‬وأﺧ َ َ‬ ‫ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ِّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫و�ن ﺧﺒ ٌ‬ ‫ُ‬
‫ﻲﺒ‪ -‬أﺻﺤﺎﺑﻪ‬ ‫ﺮﺒ‪ -‬ﻳﻌ�‪ :‬اﻨﻟَّ ُّ‬ ‫ٍ‬
‫َ‬ ‫ُِ‬
‫َّ ُ ُ َ‬ ‫ْ َ ُ ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ْ َُْ‬ ‫ََْ ُ ُ َ ََ ُ ْ َََ َ َ ٌ‬
‫� ﺣﺪﺛﻮا �ﻧﻪ ﻗﺘِﻞ أن‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺎﺑﺖ ِ‬ ‫ﺑﻦ ﺛ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ﻢ‬ ‫ِ‬ ‫ﺻ‬ ‫ِ‬ ‫ﺎﻋ‬ ‫ﻰﻟ‬ ‫ِ‬ ‫إ‬ ‫ﺶ‬ ‫ٍ‬ ‫�‬ ‫ﺮ‬ ‫ﻗ‬ ‫ِﻦ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﺎس‬ ‫ﻳﻮم أ ِﺻﻴﺒﻮا ﺧﺮﺒﻫﻢ‪ ،‬و�ﻌﺚ ﻧ‬
‫اﻟﻈﻠَّﺔ ﻣِﻦَ‬ ‫ْ َ ُّ‬ ‫َ‬ ‫ْ َََ َ‬ ‫َ َ َََ َ ُ ً ْ ُ َ‬ ‫ُْ ُْ ُ‬ ‫َُْ َ‬
‫ِ‬ ‫ﺎﺻ ٍﻢ ﻣِﺜﻞ‬ ‫ﻳﺆﺗﻮا �ِﻲﺸ ٍء ﻣِﻨﻪ �ﻌ َﺮف‪ ،‬و�ن �ﺘﻞ رﺟﻼ ﻣِﻦ �ﻈﻤﺎﺋ ِِﻬﻢ‪� ،‬ﺒﻌﺚ اﷲ ﻟ ِﻌ ِ‬
‫ْ َْ ُ ُْ َ ْ ً‬ ‫ََ َْ‬ ‫َّ ْ َ َ َ ْ ُ ْ ُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫اﺪﻟﺑ ِﺮ ﻓﺤﻤﺘﻪ ﻣِﻦ ُرﺳﻠِ ِﻬ ْﻢ‪ ،‬ﻓﻠ ْﻢ �ﻘ ِﺪروا أن �ﻘ َﻄﻌﻮا ﻣِﻨﻪ ﺷيﺌﺎ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3045 :‬‬

 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪644‬‬

‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪ ‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﮔﺮوﻫﯽ ده ﻧﻔﺮه را ﺑﺮاي ﺗﺠﺴﺲ‪-‬‬

‫وﺟﻤﻊآوري اﻃﻼﻋﺎت از دﺷﻤﻦ‪ -‬ﻓﺮﺳﺘﺎد و ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ زﯾﺪ اﻧﺼﺎري‪ ‬را ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﯽِ‬
‫َْ‬
‫آﻧﺎن ﮔﻤﺎﺷﺖ‪ .‬آنﻫﺎ ﺑﻪراه اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪي » َﻫﺪأة« در ﺑﯿﻦ »ﻋ‪‬ﺴﻔﺎن« و »ﻣﮑﻪ«‬
‫رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺧﺒﺮﺷﺎن ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻃﻮاﯾﻒ ﻫﺬﯾﻞ ﺑﻪ ﻧﺎمِ ﺑﻨﯽﻟﺤﯿﺎن رﺳﯿﺪ‪ .‬ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺻﺪ ﻣﺮد‬
‫ﺗﯿﺮاﻧﺪاز از اﯾﻦ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و ﺟﺎي ﭘﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را دﻧﺒﺎل‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﻋﺎﺻﻢ و ﯾﺎراﻧﺶ از ﺣﺮﮐﺖ دﺷﻤﻦ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﯾﯽ ﭘﻨﺎه ﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﯿﺮاﻧﺪازان دﺷﻤﻦ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﻣﺤﺎﺻﺮه ﮐﺮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﯿﺎﯾﯿﺪ و ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﻮﯾﺪ؛ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻤﺎ ﻗﻮل ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﯾﮏ از ﺷﻤﺎ را ﻧﮑُﺸﯿﻢ‪ .‬ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي‬
‫ﻫﻤﺮاﻫﺎن! ﻣﻦ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻣﺎن ﻫﯿﭻ ﮐﺎﻓﺮي ﭘﺎﯾﯿﻦ ﻧﻤﯽروم‪ .‬ﯾﺎ اﷲ! ﺧﺒﺮِ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮت‪‬‬
‫ﺑﺮﺳﺎن‪ .‬ﺳﭙﺲ ﮐﺎﻓﺮان ﺑﻪﺳﻮي آنﻫﺎ ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﮐﺮدﻧﺪ و ﻋﺎﺻﻢ‪ ‬را ﮐُﺸﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻪ ﻧﻔﺮ از‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ ﻧﺎمﻫﺎي ﺧُﺒ‪‬ﯿﺐ و زﯾﺪ ﺑﻦ د‪‬ﺛ‪‬ﻨﻪ و ﻣﺮدي دﯾﮕﺮ ﺑﺮ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺎﻓﺮان‬
‫دادﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦ رﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﺎﻓﺮان ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﻫﺎي ﮐﻤﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن‬
‫را ﺑﺎز ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﺸﺎن را ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺧﯿﺎﻧﺖ و‬
‫ﺑﯽوﻓﺎﯾﯽﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽآﯾﻢ و اﯾﻦ دوﺳﺘﺎﻧﻢ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻟﮕﻮي‬
‫ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ او را ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮﻧﺪ؛ و ﭼﻮن ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﺮد‪ ،‬او را ﮐُﺸﺘﻨﺪ و‬
‫ﺧُﺒ‪‬ﯿﺐ و زﯾﺪ ﺑﻦ د‪‬ﺛ‪‬ﻨﻪ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮدﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﺑﺪر‪ ،‬آندو را در ﻣﮑﻪ ﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺴﺮان ﺣﺎرث ﺑﻦ ﻋﺎﻣﺮ ﺑﻦ ﻧﻮﻓﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪﻣﻨﺎف‪ ،‬ﺧﺒﯿﺐ را ﺧﺮﯾﺪﻧﺪ؛ ﺧُﺒﯿﺐ‪ ،‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر‬
‫ﺣﺎرث را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺒﯿﺐ‪ ‬ﻣﺪﺗﯽ در اﺳﺎرت آﻧﺎن ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ او‬
‫را ﺑﮑُﺸﻨﺪ‪ .‬ﺧﺒﯿﺐ از ﯾﮑﯽ از دﺧﺘﺮان ﺣﺎرث‪ ،‬ﺗﯿﻐﯽ ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﻣﻮﻫﺎي زاﯾﺪ ﺧﻮد را ﺑﺎ آن‬
‫ﺑﺘﺮاﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﯿﺎن ﮐﻪ آن زن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاش ﻧﺰد ﺧﺒﯿﺐ‪ ‬آﻣﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﺎه ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫ﺷﺪ و دﯾﺪ ﮐﻪ ﺧﺒﯿﺐ در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺗﯿﻎ را در دﺳﺖ دارد‪ ،‬ﭘﺴﺮ او را روي ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺳﺨﺖ ﺗﺮﺳﯿﺪ و ﺟﯿﻐﯽ زد ﮐﻪ ﺧﺒﯿﺐ‪ ‬ﻓﻬﻤﯿﺪ و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﯽﺗﺮﺳﯽ ﺑﭽﻪ‬
‫را ﺑﮑُﺸﻢ! ﻣﻦ ﻫﺮﮔﺰ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬آن زن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ اﺳﯿﺮي‬
‫ﺑﻬﺘﺮ از ﺧﺒﯿﺐ ﻧﺪﯾﺪم‪ .‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬در ﯾﮑﯽ از روزﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ زﻧﺠﯿﺮي ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬دﯾﺪم ﮐﻪ ﺧﻮﺷﻪي اﻧﮕﻮري در دﺳﺖ داﺷﺖ و آن زﻣﺎن ﻫﯿﭻ ﻣﯿﻮهاي در ﻣﮑﻪ ﻧﺒﻮد‪.‬‬
‫آن زن ﻫﻤﻮاره ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬رزﻗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻧﺼﯿﺐِ ﺧﺒﯿﺐ‪ ‬ﮐﺮد‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻨﯽﺣﺎرث ﺧﺒﯿﺐ را از ﺣﺮم ﺑﯿﺮون ﺑﺮدﻧﺪ ﺗﺎ او را ﺑﯿﺮون از ﺣ‪‬ﺮَم ﺑﮑُﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺒﯿﺐ ﺑﻪ آﻧﺎن‬
 ‫‪645‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﺗﺎ دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﺑﺨﻮاﻧﻢ‪ .‬آنﻫﺎ او را رﻫﺎ ﮐﺮدﻧﺪ و او دو رﮐﻌﺖ‬
‫ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻦ از روي ﺗﺮس و‬
‫ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﻤﺎز ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪم‪ .‬ﯾﺎ اﷲ! ﯾﮑﺎﯾﮏ آﻧﺎن را ﻫﻼك‬
‫ﮔﺮدان و آنﻫﺎ را ﺟﺪاي از ﻫﻢ‪ -‬ﯾﮑﯽ ﭘﺲ از دﯾﮕﺮي‪ -‬ﻧﺎﺑﻮد ﮐﻦ و ﻫﯿﭻﯾﮏ از آﻧﺎن را‬
‫ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬار‪ .‬و ﺳﭙﺲ ﺷﻌﺮي ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن ﮔﻔﺖ‪:‬‬
‫]اﯾﻨﮏ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮم‪ ،‬ﺑﺎﮐﯽ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﭘﻬﻠﻮ ﺑﯿﻔﺘﻢ؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺪام ﺗﮑﻪﺗﮑﻪي ﺑﺪن را ﻧﯿﺰ ﺧﺠﺴﺘﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪[.‬‬
‫ﺧُﺒ‪‬ﯿﺐ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎنِ اﺳﯿﺮي را ﮐﻪ‬
‫ﺑﯽدﻓﺎع ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻫﻤﺎن روز ﺧﺒﺮ ﻋﺎﺻﻢ و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ را ﺑﻪ ﯾﺎران‬
‫ﺧﻮﯾﺶ اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻋﺎﺻﻢ‪ ‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن‬
‫ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻋﺎﺻﻢ‪ ‬اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﻗﻄﻌﻪاي از‬
‫ﺑﺪﻧﺶ را ﺑﺮاي ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎورﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺎﯾﻪاي اﺑﺮﻣﺎﻧﻨﺪ از زﻧﺒﻮران ﻋﺴﻞ ﺑﺮاي‬
‫ﻋﺎﺻﻢ‪ ‬ﻓﺮﺳﺘﺎد ﮐﻪ از ﺟﻨﺎزهي او در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﻧﮕﻪداري ﮐﺮدﻧﺪ و‬
‫ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﯾﻦﻫﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﭘﺎرهاي از ﺑﺪنِ ﻋﺎﺻﻢ‪ ‬را ﺟﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫]ﻧﻮوي‪ :‬اﺣﺎدﯾﺚ ﻓﺮاواﻧﯽ ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ‪،‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ در ﻫﻤﯿﻦ ﮐﺘﺎب ﮔﺬﺷﺖ؛ از ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ آن ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ ﮐﻪ ﻧﺰد راﻫﺐ و ﺳﺎﺣﺮ‬
‫ﻣﯽرﻓﺖ؛ و ﻧﯿﺰ ﺣﺪﯾﺚ ﺟﺮﯾﺞ‪ ،‬و ﺣﺪﯾﺚ ﺳﻪ ﻧﻔﺮي ﮐﻪ درون ﻏﺎر ﮔﯿﺮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ و‬
‫ﻫﻤﯿﻦﻃﻮر ﺣﺪﯾﺚ ﻣﺮدي ﮐﻪ از اﺑﺮ ﺻﺪاﯾﯽ ﺷﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﺎغِ ﻓﻼﻧﯽ را آﺑﯿﺎري‬
‫ﮐﻦ‪ (2 ).‬در ﻫﺮ ﺣﺎل دﻻﯾﻞ ﻓﺮاوان و ﻣﺸﻬﻮري در اﯾﻦﺑﺎره در دﺳﺖ اﺳﺖ‪[.‬‬

‫)‪ (1‬ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫ﺟـﺎن ﺳﭙـﺎرم ﺑﻬــﺮ اﷲ در ر‪‬ه دﯾـﻦ‬ ‫ﺑﺎﮐﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﮐﻪ ﻣﯿ‪‬ﺮم ﺑﺮ دﯾﻦ‬
‫ﮐـﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﻬـﺮ اوﺳﺖ‪ ،‬اوﺳﺖ ﻣﺘﯿـﻦ‬ ‫ﻧﯿﺴـﺖ ﻣـﺮا ﻏـﻢ از اﯾـﻦ ﺑﺎﺑــﺖ‬
‫)‪ (2‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ر‪.‬ك‪ :‬اﺣﺎدﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪.567 ،12 ،264 ،31‬‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪646‬‬
‫ّ‬ ‫َ ُّ ِّ َ ُ ُّ ُ َ َ‬ ‫َُ ُ َ‬ ‫َ َ َ َ ْ ُ ُ َ‬
‫ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻗﺎل‪ :‬ﻣﺎ ﺳ ِﻤﻌﺖ �ﻤ َﺮ‪� ‬ﻘﻮل ل ِﻲﺸ ٍء �ﻂ‪ :‬إ� ﻷﻇﻨﻪ ﻛﺬا‪ ،‬إِﻻ‬‫‪ -١٥١٨‬وﻋﻦ اﺑﻦ َ‬
‫َ َ ََ َُ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﺎﻛن ﻛﻤﺎ �ﻈ ُّﻦ‪] .‬رواﯾﺖ ﺑﺨﺎري[‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ‪ :‬اﺑﻦ ﻋﻤﺮ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻫﯿﭻﮔﺎه از ﻋﻤﺮ‪ ‬ﻧﺸﻨﯿﺪم ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﭼﯿﺰي‬
‫ﺑﮕﻮﯾﺪ‪» :‬ﮔﻤﺎﻧﻢ در اﯾﻦ ﻣﻮرد‪ ،‬ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ«‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﮔﻤﺎﻧﺶ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺷﺮح‬
‫ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﺑﺎب ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺘﺸﺎن را ﺑﺎ ذﮐﺮ ﺣﺪﯾﺜﯽ از اﺑﻮﻫﺮﯾﺮه‪‬‬
‫درﺑﺎرهي ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ اﻧﺼﺎري و ﻫﻤﺮاﻫﺎﻧﺶ اداﻣﻪ داده اﺳﺖ؛ ﻣﺎﺟﺮا از اﯾﻦ ﻗﺮار ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬آﻧﺎن را ﮐﻪ ده ﻧﻔﺮ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺗﺠﺴﺲ و ﺟﻤﻊآوري اﻃﻼﻋﺎت از ﺗﺤﺮﮐﺎت‬
‫دﺷﻤﻦ ﮔﺴﯿﻞ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺰدﯾﮑﯽ ﻣﮑﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ از ﻗﺒﯿﻠﻪي ﻫﺬﯾﻞ از‬
‫ﺣﻀﻮر ﻧﯿﺮوﻫﺎي ﺗﺠﺴﺲ و اﻃﻼﻋﺎت‪ ،‬ﺑﺎﺧﺒﺮ ﺷﺪﻧﺪ و ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺻﺪ ﺗﯿﺮاﻧﺪاز ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬
‫آﻧﺎن ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎدﻧﺪ و آنﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺤﺎﺻﺮه درآوردﻧﺪ و از آﻧﺎن ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﺪون ﻣﻘﺎوﻣﺖ‬
‫ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﮐﺎري ﺑﺎ آنﻫﺎ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﺣﺘﯽ ﻗﻮل دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻﮐﺲ را ﻧﮑُﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﺻﻢ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﺤﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ زﯾﺮ ﭘﯿﻤﺎن ﯾﮏ ﮐﺎﻓﺮ‪ ،‬ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺑﺮوم؛ زﯾﺮا ﮐﺴﯽ ﮐﻪ در‬
‫ﭘﯿﻤﺎﻧﺶ ﺑﺎ اﷲ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن او ﻧﯿﺰ ﺧﯿﺎﻧﺖ ﻣﯽورزد‪ .‬ﺑﺎري اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ اﺷﻌﺮي‪‬‬
‫در ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب‪ ‬اﺟﺎزه ﺧﻮاﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻧﺼﺮاﻧﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﺴﺎبدار‬
‫ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل اﺳﺘﺨﺪام ﮐﻨﺪ؛ زﯾﺮا آن ﺷﺨﺺ در ﺣﺴﺎبداري‪ ،‬ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬در‬
‫ﭘﺎﺳﺦ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪» :‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﷲ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮش ﺧﯿﺎﻧﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬
‫اﻋﺘﻤﺎد ﻧﺪارم«؛ زﯾﺮا ﻫﺮ ﮐﺎﻓﺮي‪ ،‬ﺧﯿﺎﻧﺖﮐﺎر اﺳﺖ؛ از اﯾﻦرو ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل‬
‫ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬دوﺑﺎره اﯾﻦ درﺧﻮاﺳﺖ را ﻣﻄﺮح ﮐﺮد و ﯾﺎدآوري ﻧﻤﻮد ﮐﻪ‬
‫اﯾﻦ ﻣﺮد‪ ،‬ﺣﺴﺎبدار ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪيﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺮ‪ ‬در ﻧﺎﻣﻪاي ﺑﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬
‫�ﺴﻢاﷲ الﺮﻤﺣﻦالﺮﺣﻴﻢ‬
‫از اﻣﯿﺮﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺑﻨﺪهي اﷲ‪ ،‬ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﺑﻪ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ؛ ﻧﺼﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻣ‪‬ﺮد‪ .‬واﻟﺴﻼم‪.‬‬
‫ﯾﮏ ﮐﻠﻤﻪ در ﯾﮏ ﺟﻤﻠﻪ‪ :‬ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﻣ‪‬ﺮد؛ ﯾﻌﻨﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮض ﮐﻦ ﮐﻪ او ﻣﺮده اﺳﺖ؛‬
‫ﻣﮕﺮ ﺑﺎ ﻣﺮگ او ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺑﯿﺖاﻟﻤﺎل ﺗﻌﻄﯿﻞ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﻟﺬا ﭼﺸﻢداﺷﺖ اﺑﻮﻣﻮﺳﯽ‪ ‬ﺑﻪ‬
‫اﺳﺘﺨﺪامِ آن ﻧﺼﺮاﻧﯽ ﭘﺎﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ش‪.3866 :‬‬

 ‫‪647‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫ﺧﻼﺻﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ ‬ﻧﯿﺰ از اﯾﻦﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻬﺪ و ﭘﯿﻤﺎن ﮐﺎﻓﺮان ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﺧﻮدداري ﮐﺮد؛ زﯾﺮا آنﻫﺎ ﻫﺬﯾﻠﯽﻫﺎ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ و ﻏﯿﺮﻗﺎﺑـﻞ اﻋﺘﻤـﺎد ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬آنﻫـﺎ ﺷـﺮوع ﺑـﻪ‬
‫ﺗﯿﺮاﻧﺪازي ﮐﺮدﻧﺪ و اﯾﻦ ده ﺻﺤﺎﺑﯽ را ﺑﻪ رﮔﺒﺎر ﺑﺴـﺘﻨﺪ؛ ﻋﺎﺻـﻢ و ﺷـﺶ ﺗَـﻦ دﯾﮕـﺮ‪#‬‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﺑﺎﻗﯽ ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻪ ﻧﻔﺮ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﭘﯿﻤﺎن ﺧـﻮﯾﺶ وﻓـﺎ ﮐﻨﻨـﺪ ﯾـﺎ‬
‫ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﻢ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ .‬ﻫﺬﯾﻠﯽﻫﺎ اﯾـﻦ ﺳـﻪ ﻧﻔـﺮ را دﺳـﺘﮕﯿﺮ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺳـﭙﺲ ﺗﺎرﻫـﺎي‬
‫ﮐﻤﺎنﻫﺎﯾﺸﺎن را ﺑﺎز ﻧﻤﻮدﻧﺪ و اﯾﺸﺎن را ﺑﺎ آنﻫﺎ ﺑﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﺮد ﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ‬
‫ﺧﯿﺎﻧﺖ و ﺑﯽوﻓﺎﯾﯽﺳﺖ؛ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﯽآﯾـﻢ و اﯾـﻦ دوﺳـﺘﺎﻧﻢ ﮐـﻪ ﮐﺸـﺘﻪ‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻟﮕﻮي ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ او را ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺒﺮﻧﺪ؛ و ﭼﻮن ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐـﺮد‪ ،‬او‬
‫را ﮐُﺸﺘﻨﺪ و ﺧُﺒ‪‬ﯿﺐ و زﯾﺪ ﺑﻦ د‪‬ﺛ‪‬ﻨﻪ را ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﺮدﻧـﺪ و ﭘـﺲ از ﺟﻨـﮓ ﺑـﺪر‪ ،‬آندو را در‬
‫ﻣﮑﻪ ﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺪهاي از اﻫﺎﻟﯽ ﻣﮑﻪ ﺧﺒﯿﺐ را ﺧﺮﯾﺪﻧﺪ؛ زﯾﺮا ﺧُﺒﯿﺐ‪ ،‬در ﺟﻨﮓ ﺑﺪر ﯾﮑﯽ‬
‫از ﺑﺰرﮔﺎﻧﺸﺎن را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺒﯿﺐ‪ ‬ﻣﺪﺗﯽ در اﺳـﺎرت آﻧـﺎن ﺑـﻮد ﺗـﺎ اﯾـﻦﮐـﻪ ﺗﺼـﻤﯿﻢ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ او را ﺑﮑُﺸﻨﺪ‪ .‬در ﯾﮑﯽ از اﯾﺎم اﺳﺎرت‪ ،‬ﭘﺴﺮﺑﭽﻪاي ﻧﺰد ﺧُﺒﯿﺐ‪ ‬رﻓﺖ؛ ﺧﺒﯿﺐ‬
‫ﻃﺒﻖ ﻋﺎدت ﻫﺮ آدم ﻣﻬﺮﺑﺎن و دلﺳﻮزي‪ ،‬آن ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ را روي ﭘﺎﻫﺎﯾﺶ ﻧﺸـﺎﻧﺪ و ﻧـﻮازش‬
‫ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ و ﺧﺮدﺳﺎﻻن ﻣﻬﺮ و ﻣﺤﺒـﺖ ﻣـﯽورزﯾـﺪ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﯿـﺪ ﮐـﻪ اﯾـﻦ‪،‬‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪي رﺣﻤﺖ اﻻﻫﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﺷﻤﺎﺳـﺖ؛ زﯾـﺮا اﷲ‪ ‬رﺣﻤـﺖ وﯾـﮋهاش را ﻧﺼـﯿﺐ‬
‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﺶ ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ و آﻧﺎن را از رﺣﻤﺖ ﺧﻮﯾﺶ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣـﯽﮔﺮداﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺎري‬
‫اﻗﺮع ﺑﻦ ﺣﺎﺑﺲ‪ ‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬را دﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮔﻤـﺎﻧﻢ ﺣﺴـﻦ و ﺣﺴـﯿﻦ‪ $‬را ﻣـﯽﺑﻮﺳـﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ـﺮ َﺣ ْﻢ‬
‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻣﻦ ده ﻓﺮزﻧﺪ دارم و ﻫﯿﭻﯾﮏ از آﻧﺎن را ﻧﺒﻮﺳﯿﺪهام‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪َ » :‬ﻣ ْﻦ ﻻ ﻳَ ْ‬

‫ﻻ ﻳُ ْﺮ َﺣ ْﻢ«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﻬﺮ ﻧﻮرزد‪ ،‬ﻣﻮرد رﺣﻤﺖ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﯿﺮد«‪ .‬ﻫﻢﭼﻨـﯿﻦ ﻣـﺎدر‬
‫ﻣﻮﻣﻨﺎن‪ ،‬ﻋﺎﯾﺸﻪي ﺻﺪﯾﻘﻪ& ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﻋﺪهاي ﺑﺎدﯾﻪﻧﺸﯿﻦ از ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﭘﺮﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬آﯾﺎ ﺷـﻤﺎ‪،‬‬
‫ﮐﻮدﮐﺎن ﺧﻮد را ﻣﯽﺑﻮﺳﯿﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﺑﻠﻪ«‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬وﻟﯽ ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﻮدﮐﺎﻧﻤﺎن را‬
‫ُ ْ َّ َ َ‬ ‫ُُ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َْ ُ ْ َ َ‬
‫ﻤﺣـﺔ؟«؛) ‪ (2‬ﯾﻌﻨـﯽ‪:‬‬‫ﻧﻤﯽﺑﻮﺳﯿﻢ‪ .‬ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬أ َو أم ِﻠﻚ ِإن ﺎﻛن اﷲ ﻧﺰع ِﻣ ْﻦ ﻗﻠﻮ�ِ�ﻢ الﺮ‬
‫»وﻗﺘﯽ اﷲ‪ ،‬رﺣﻢ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ را از دلﻫﺎي ﺷﻤﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻢ ﺑـﺮاي ﺷـﻤﺎ‬
‫ﮐﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﻢ«‪ .‬اﺳﺎﻣﻪ ﺑﻦ زﯾﺪ‪ $‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺴﺮِ دﺧﺘـﺮ رﺳـﻮلاﷲ‪ ‬را ﮐـﻪ در ﺣـﺎلِ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .898‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

‫)‪ (2‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .231‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪648‬‬

‫ﻣﺮگ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﺸﺎن دادﻧﺪ؛ اﺷﮏ از ﭼﺸﻤﺎن رﺳﻮلاﷲ‪ ‬ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﻌﺪ‪ ‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي‬
‫ُُ‬ ‫ُ ََ َ‬ ‫َ‬ ‫ََْ ٌ‬
‫ـﻮب‬
‫ِ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻲﻓ‬ ‫ـﺎﻰﻟ‬‫ﻤﺣـﺔ َﺟ َﻌﻠ َﻬـﺎ اﷲ �ﻌ‬‫ﻫﺬهِ ر‬
‫رﺳﻮلﺧﺪا! اﯾﻦ ﭼﯿﺴﺖ؟ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم‪ ‬ﻓﺮﻣﻮد‪ِ » :‬‬
‫ﺎء«؛) ‪ (1‬ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻦ‪ ،‬رﺣﻤﺘﯽﺳﺖ ﮐـﻪ اﷲ ﻣﺘﻌـﺎل‪ ،‬در‬ ‫الﺮ َ َ‬
‫ﻤﺣ َ‬ ‫ِﻋﺒَﺎدهِ‪َ ،‬و َّ�� َﻤﺎ ﻳَ ْﺮ َﺣ ُﻢ ُ‬
‫اﷲ ِﻣ ْﻦ ِﻋﺒَﺎ ِدهِ ُّ‬ ‫ِ‬
‫دل ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﺶ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ و اﷲ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎﻧﯽ رﺣﻢ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ رﺣـﻢ و ﺷـﻔﻘﺖ داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ«‪.‬‬
‫ﺧُﺒﯿﺐ‪ ‬ﮐﻪ ﻗﻠﺒﯽ ﻣﻬﺮﺑﺎن داﺷﺖ‪ ،‬آن ﭘﺴﺮﺑﭽﻪ را روي زاﻧﻮان ﺧﻮﯾﺶ ﻧﺸـﺎﻧﺪ؛ وي‪،‬‬
‫ﭘﯿﺶﺗﺮ از اﻫﻞ ﺧﺎﻧﻪ ﺗﯿﻐﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﻮﻫﺎي زاﯾﺪ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﺘﺮاﺷﺪ‪ .‬آن ﺑﭽﻪ ﻣﺸـﻐﻮل‬
‫ﺑﺎزي ﺑﻮد و ﻣﺎدرش ﺑﯽﺧﺒﺮ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺎﮔﺎه ﻣﺎدرش او را روي ﭘﺎي ﺧُﺒﯿﺐ‪ ‬دﯾﺪ ﮐﻪ ﺗﯿـﻎ در‬
‫دﺳﺘﺶ ﺑﻮد! ﮔﻤﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺧُﺒﯿﺐ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﺑﺮاي اﻧﺘﻘﺎم ﭘﯿـﺪا ﮐـﺮده اﺳـﺖ! اي واي؛ اﯾـﻦ‬
‫اﺳﯿﺮ ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﮐﺮد؟ او‪ ،‬ﺑﭽﻪام را ﺧﻮاﻫﺪ ﮐُﺸﺖ؛ اﻣﺎ ﺧﺒﯿﺐ‪ ،‬آن ﺻﺤﺎﺑﯽِ ﺑﺰرﮔـﻮار‪،‬‬
‫اﻣﺎﻧﺖدار ﺑﻮد و ﭼﻮن از ﺟﯿﻎ ﻣﺎدر ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﯽ ﺑﺮد‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻣﯽﺗﺮﺳﯽ ﺑﭽﻪ را ﺑﮑُﺸﻢ؟!‬
‫ﻣﻦ ﻫﺮﮔﺰ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ‪ .‬آن زن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﺑـﻪ اﷲ ﺳـﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬ﻫـﯿﭻ اﺳـﯿﺮي ﺑﻬﺘـﺮ از‬
‫ﺧﺒﯿﺐ ﻧﺪﯾﺪم‪ .‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬در ﯾﮑﯽ از روزﻫﺎ ﮐﻪ ﺑﺎ زﻧﺠﯿﺮي ﻣﺤﮑﻢ ﺑﺴـﺘﻪ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬
‫دﯾﺪم ﮐﻪ ﺧﻮﺷﻪي اﻧﮕﻮري در دﺳﺖ داﺷﺖ و آن زﻣﺎن ﻫﯿﭻ ﻣﯿـﻮهاي در ﻣﮑـﻪ ﻧﺒـﻮد‪ .‬آن‬
‫زن ﻫﻤﻮاره ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬اﯾﻦ‪ ،‬رزﻗﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻧﺼﯿﺐِ ﺧﺒﯿﺐ‪ ‬ﮐﺮد‪ .‬اﯾـﻦ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ داﺳـﺘﺎن‬
‫ﻣﺮﯾﻢ& ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫﴿ ُ�َّ َما َد َخ َل َعلَ ۡي َها َز َ�ر َّ�ا ٱل ۡ ِم ۡح َر َ‬
‫ك �ٰذ�ۖ‬
‫�ل ِ‬‫ِند َها رِ ۡز ٗقاۖ قَال َ� ٰ َم ۡر َ� ُم � ٰ‬
‫اب َو َج َد ع َ‬
‫ِ‬
‫اب ‪﴾٣٧‬‬ ‫َ‬ ‫ۡ‬ ‫َّ َّ َّ َ َ ۡ ُ ُ َ َ َ ٓ ُ َ‬ ‫َ َ ۡ َُ ۡ‬
‫� حِس ٍ‬ ‫قالت هو مِن عِن ِد ٱ�ِۖ إِن ٱ� يرزق من �شاء بِغ ِ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٣٧ :‬‬
‫ﻫﺮﮔﺎه زﮐﺮﯾﺎ وارد ﻣﺤﺮاب )و ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎه‪ (‬او ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺰدش ﻏﺬا ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﮔﻔﺖ‪ :‬اي ﻣﺮﯾﻢ! اﯾﻦ‬
‫روزي از ﮐﺠﺎ ﺑﺮاﯾﺖ آﻣﺪه اﺳﺖ؟ ﭘﺎﺳﺦ داد‪ :‬از ﻧﺰد‪ ‬اﷲ؛ اﷲ ﻫﺮ ﮐﻪ را ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﯽﺣﺴﺎب روزي‬
‫ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬
‫آري؛ اﯾﻦ‪ ،‬ﮐﺮاﻣﺘﯽ از ﺳﻮي اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺮاي ﺧﺒﯿﺐ‪ ‬ﺑﻮد ﮐﻪ از آﺳـﻤﺎن ﺳـﻔﺮهاي از‬
‫اﻧﮕﻮر ﺑﺮاي ﺧُﺒﯿﺐ‪ ‬ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎد؛ و آن ﻓﺼﻞ در ﻣﮑﻪ ﻣﯿﻮهاي وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ‪ .‬ﺧﺒﯿـﺐ‬
‫ﻣﺪﺗﯽ اﺳﯿﺮ آن ﻣﺮدم ﺑﻮد ﺗﺎ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ او را ﺑﻪ ﻗﺼﺎص ﭘﺪر ﺧﻮﯾﺶ‪ -‬ﮐـﻪ‬

‫)‪ (1‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺣﺪﯾﺚ ﺷﻤﺎرهي ‪] .931‬ﻣﺘﺮﺟﻢ[‬

 ‫‪649‬‬ ‫ﺑﺎب‪ :‬ﮐﺮاﻣﺖ اوﻟﯿﺎ و ﻓﻀﯿﻠﺖ آنﻫﺎ‬

‫ﺧﺒﯿﺐ او را در ﺑﺪر ﮐﺸﺘﻪ ﺑﻮد‪ -‬ﺑﮑُﺸﻨﺪ؛ اﻣﺎ از آنﺟﺎ ﮐﻪ ﺣ‪‬ﺮﻣﺖ ﺣ‪‬ﺮَم را ﻧﮕﻪ ﻣﯽداﺷـﺘﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺧﺒﯿﺐ را از ﺣﺮم ﺑﯿﺮون ﺑﺮدﻧﺪ ﺗﺎ او را ﺑﯿﺮون از ﺣ‪‬ﺮَم ﺑﮑُﺸﻨﺪ‪ .‬ﯾـﺎدآوري ﻣـﯽﺷـﻮد‪ :‬اﮔـﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﯿﺮون از ﺣ‪‬ﺮَم ﻣﺮﺗﮑﺐ ﻗﺘﻞ ﺷﻮد و ﺳﭙﺲ وارد ﺣﺮم ﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﺸﺘﻨﺶ در ﻣﺤﺪودهي‬
‫ﺣﺮم ﺟﺎﯾﺰ ﻧﯿﺴﺖ؛ زﯾﺮا اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪:‬‬
‫ٗ‬ ‫َ َ َ َ َ‬
‫]آل ﻋﻤﺮان‪[٩٧ :‬‬ ‫﴿ َو َمن دخل ُهۥ �ن َءامِنا﴾‬
‫ﻫﺮ ﮐﺲ واردش ﺷﻮد‪ ،‬در اﻣﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﯽﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ وﺟﻮد داﺷﺖ و اﺳﻼم‪ ،‬آن را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﮐﺮد‪ .‬ﺣﺎل اﯾـﻦ‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ وﺻﻒ‪ ،‬ﺟﻨﺎﯾﺖﮐﺎران ﺑﻪ ﺣ‪‬ـﺮَم ﭘﻨـﺎه ﻣـﯽﺑﺮﻧـﺪ؛ در اﯾـﻦ‬
‫ﺻﻮرت ﭼﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﮑﻨﯿﻢ؟ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪ :‬آنﻫﺎ را در درون ﺣﺮم ﻧﻤﯽﮐُﺸﯿﻢ؛ ﺑﻠﮑـﻪ آﻧـﺎن را در‬
‫ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﯿﻢ ﺗﺎ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ ﺣﺮم را ﺗﺮك ﮐﻨﻨﺪ و آنﮔـﺎه ﮐـﻪ از ﺣـﺮم ﺑﯿـﺮون‬
‫رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﺎن را ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ آﻧـﺎن را در ﺗﻨﮕﻨـﺎ ﻗـﺮار ﻣـﯽدﻫـﯿﻢ؟ ﻋﻠﻤـﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬آب و ﻏﺬا را از آﻧﺎن ﺑﺎز ﻣﯽدارﯾﻢ و ﺑﻪ آنﻫﺎ اﺟﺎزهي داد و ﺳﺘﺪ ﻧﻤﯽدﻫﯿﻢ؛ و ﺑﺎ‬
‫آﻧﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ‪.‬‬
‫ﺧﺒﯿﺐ‪ ‬ﺑﻪ آﻧﺎن ﮔﻔﺖ‪ :‬اﺟﺎزه دﻫﯿﺪ ﺗﺎ دو رﮐﻌـﺖ ﻧﻤـﺎز ﺑﺨـﻮاﻧﻢ‪ .‬آنﻫـﺎ او را رﻫـﺎ‬
‫ﮐﺮدﻧﺪ و او دو رﮐﻌﺖ ﻧﻤﺎز ﮔﺰارد و ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ اﷲ ﺳﻮﮔﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﮔﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻣـﻦ‬
‫از روي ﺗﺮس و ﺑﯽﺗﺎﺑﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ ،‬ﺣﺘﻤﺎً ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﻤﺎز ﻣـﯽﺧﻮاﻧـﺪم‪ .‬ﯾـﺎ اﷲ! ﯾﮑﺎﯾـﮏ‬
‫آﻧﺎن را ﻫﻼك ﮔﺮدان و آنﻫﺎ را ﺟﺪاي از ﻫـﻢ‪ -‬ﯾﮑـﯽ ﭘـﺲ از دﯾﮕـﺮي‪ -‬ﻧـﺎﺑﻮد ﮐـﻦ و‬
‫ﻫﯿﭻﯾﮏ از آﻧﺎن را ﺑﺎﻗﯽ ﻧﮕﺬار‪ .‬و ﺳﭙﺲ اﯾﻦ ﺷﻌﺮ را ﺳﺮود‪:‬‬
‫ﷲ َم ْ َ‬ ‫َ َ ِّ َ ْ َ َ‬ ‫َْ َُُْ ُ ْ ً‬ ‫ََ ْ ُ ُ‬
‫ﺮﺼ ِﻲﻋ‬ ‫ﺐ ﺎﻛن ِ‬ ‫ﻰﻠﻋ أي ﺟﻨ ٍ‬ ‫ﺖ أﺑَ ِﺎﻲﻟ ِﺣ� أ�ﺘﻞ مﺴ ِﻠﻤـﺎ‬ ‫ﻓﻠﺴ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َُ ْ ََ‬ ‫ْ ََ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ََ َ‬
‫َّ‬
‫ﺎل ِﺷﻠ ٍﻮ ﻣـﻤﺰ ِع‬ ‫ْ‬
‫ﺎرك ﻰﻠﻋ أوﺻ ِ‬
‫�ﺒ ِ‬ ‫وذلِﻚ ِﻲﻓ ذا ِت اﻹﻟـ ِﻪ و�ن �ﺸــﺄ‬
‫ﯾﻌﻨﯽ‪» :‬اﯾﻨﮏ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮم‪ ،‬ﺑﺎﮐﯽ ﻧﺪارم ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺪاﻣﯿﻦ ﭘﻬﻠﻮ ﺑﯿﻔﺘﻢ؛ اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬اﻧﺪام ﺗﮑﻪﺗﮑﻪي ﺑﺪن را ﻧﯿﺰ ﺧﺠﺴﺘﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ«‪.‬‬

‫)‪ (1‬ﻣﺘﺮﺟﻢ در ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫ﺟـﺎن ﺳﭙـﺎرم ﺑﻬــﺮ اﷲ در ر‪‬ه دﯾـﻦ‬ ‫ﺑﺎﮐﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﭼﻮن ﮐﻪ ﻣﯿﺮَم ﺑﺮ دﯾﻦ‬
‫ﮐـﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﻬـﺮ اوﺳﺖ‪ ،‬اوﺳﺖ ﻣﺘﯿــﻦ‬ ‫ﻧـﯿﺴـﺖ ﻣـﺮا ﻏـﻢ از اﯾـﻦ ﺑـﺎﺑﺖ‬
 ‫ﺷﺮح رﯾﺎضاﻟﺼﺎﻟﺤﯿﻦ‬ ‫‪650‬‬

‫ﻟﺬا از ﮐﺮاﻣﺖﻫﺎي آن ﻣﺮد ﺑﻮد ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ او ﻣﯿﻮهاي داد ﮐﻪ در آن ﻓﺼﻞ در‬

‫ﻣﮑﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﻧﻤﯽﺷﺪ و او ﺑﺎ دﺳﺘﺎﻧﯽ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ زﻧﺠﯿﺮ از آن ﻣﯿﻮه ﺗﻨﺎول ﻣﯽﻧﻤﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ‬
‫او ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎنِ اﺳﯿﺮي را ﮐﻪ ﺑﯽدﻓﺎع‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد و ﺳﭙﺲ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ‪ ‬اﯾﻦ روش را ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻓﺮﻣﻮد‪ .‬ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ او ﺑﺮ ﺿﺪ‪‬‬
‫اﯾﻦ ﻗﻮم ﺑﺪدﻋﺎﯾﯽ ﮐﺮد و دﻋﺎﯾﺶ اﺟﺎﺑﺖ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﺎﺻﻢ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ ‬ﯾﮑﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ را ﮐﺸﺘﻪ ﺑﻮد؛ ﻟﺬا ﻗﺮﯾﺸﯿﺎن ﻫﻤﯿﻦﮐﻪ از‬
‫ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻋﺎﺻﻢ‪ ‬اﻃﻼع ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ را ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ ﺗﺎ ﻗﻄﻌﻪاي از ﺑﺪﻧﺶ را ﺑﺮاي‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺑﯿﺎورﻧﺪ؛ اﻣﺎ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺳﺎﯾﻪاي اﺑﺮﻣﺎﻧﻨﺪ از زﻧﺒﻮران ﻋﺴﻞ ﺑﺮاي ﻋﺎﺻﻢ‪ ‬ﻓﺮﺳﺘﺎد‬
‫ﮐﻪ از ﺟﻨﺎزهي او در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﺳﺘﺎدﮔﺎن ﻗﺮﯾﺶ ﻧﮕﻪداري ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ اﯾﻦﻫﺎ‬
‫ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﭘﺎرهاي از ﺑﺪنِ ﻋﺎﺻﻢ‪ ‬را ﺟﺪا ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺮاﻣﺎت ﻓﺮاواﻧﯽ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻟﻒ‪ /‬ﭘﺎرهاي از آنﻫﺎ را در اﯾﻦ ﺑﺎب ﯾﺎدآوري‬
‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﺦاﻻﺳﻼم‪ /‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬از اﺻﻮل اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ‪ ،‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫) ‪(1‬‬
‫ﮐﻪ اﷲ ﻣﺘﻌﺎل ﺑﻪ دﺳﺖ‪ ‬دوﺳﺘﺎن ﺧﻮﯾﺶ ﺟﺎري‬ ‫ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎ و ﻋﻠﻮم و ﻣﮑﺎﺷﻔﺎﺗﯽ‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﺑﺎور دارﻧﺪ‪ .‬وي ﻫﻢﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﮐﺮاﻣﺎت در اﻣﺖﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﻢﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﺻﺪر اﯾﻦ اﻣﺖ ﺗﺎ روز ﻗﯿﺎﻣﺖ وﺟﻮد دارد‪ .‬و ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از‬
‫ﮐﺮاﻣﺎت اوﻟﯿﺎ را در ﮐﺘﺎﺑﺶ »اﻟﻔﺮﻗﺎن ﺑ� أوﻴﻟﺎء الﺸﻴﻄﺎن وأوﻴﻟﺎء الﺮﻤﺣﻦ« ذﮐﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫***‬

‫)‪ (1‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶﺗﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮوز ﮐﺮاﻣﺖ ﺑﺪون ﺳﻌﯽ ﯾﺎ ارادهي وﻟﯽ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺮ ﺧﻼف ﮐﺎرﻫﺎﯾﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺻﻮﻓﯿﻪ و ﺟﺎدوﮔﺮان از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﻘﺮب ﺑﻪ ﺟﻦﻫﺎ و ﻋﺒﺎدت و ﺗﻌﻈﯿﻢ ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ ﮐﻪ ﺷﺮك اﮐﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ آنﻫﺎ ﻣﺮﺗﮑﺐ اﯾﻦ ﺷﺮك ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺑﺎﻃﻞ ﺧﻮﯾﺶ‪ ،‬ﭘﺮده ﮐﻨﺎر رود و ﺑﻪ ﻣﮑﺎﺷﻔﺎﺗﯽ‬
‫دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ! اﻣﺎ ﮐﺮاﻣﺎت دوﺳﺘﺎن راﺳﺘﯿﻦ ﭘﺮوردﮔﺎر‪ ،‬ﮐﺎﻣﻼً ﻣﺘﻔﺎوت از ﺗﺮدﺳﺘﯽ و ﺟﺎدوي ﺟﺎدوﮔﺮان و‬
‫ﻣﺪﻋﯿﺎن ﮐﺸﻒ و ﻣﮑﺎﺷﻔﻪ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬