Tình huống truyện Vợ nhặt mong manh vô hình, ấy là... câu hò không địa chỉ của Tràng.
g manh vô hình, ấy là... câu hò không địa chỉ của Tràng. Để làm được
Diện mạo của tình huống
Nói hôn nhân trong Vợ nhặt kì lạ, ít nhất vì ba lẽ. Một là, sự đảo lộn về giá
trị : Tràng - một gã trai nghèo khổ, thô kệch, lại là dân ngụ cư, lâu nay ế vợ,
bỗng dưng "nhặt" được vợ, mà lại là vợ theo không (khác nào từ "vô giá trị"
bỗng thành …"vô giá" !). Hai là, sự ngược đời : Tràng lấy vợ vào lúc không
ai lại đi lấy vợ - giữa những ngày nạn đói đang lăm le cướp đi mạng sống
của mỗi người. Ba là, nghịch lí : một đám cưới thiếu tất cả mà lại như đủ cả
Thiếu tất cả, kể cả những lễ nghi tối thiểu nhất của một đám cưới. Thế
nhưng, nó lại có cái quan trọng nhất, cốt lõi nhất : sự thương yêu gắn bó
thực lòng. Mà đã có được điều này, thì những cái thiếu kia đều không còn
đáng kể, thậm chí đều trở nên vô nghĩa).
Diễn biến của tình huống truyện
Trước hết, đó là tình huống đùa mà không đùa.
Hôn nhân là một chuyện hệ trọng và thiêng liêng vào bậc nhất của đời sống
nhân sinh. Ấy thế mà ở đây, hoàn cảnh tai ác và cả con người nữa như
muốn biến thành trò đùa - "Tràng chỉ tầm phơ tầm phào đâu có hai lần thế
mà thành chuyện". Nếu trước sau chỉ là một trò đùa, thì Con người đã thành
Bèo bọt. May thay, các nhân vật đã bước ra khỏi trò đùa kia với tư cách
Con người. Một diễn biến như thế, có thể thấy về bản chất là : Cảnh ngộ cứ
lăm le Bèo bọt hoá Con người, nhưng Con người đã vượt lên cả cảnh ngộ
lẫn bản thân mình.
Nhìn từ phía cô "vợ nhặt", cái đói quay quắt ném cô vào một đời sống vất
vưởng. Đời sống vất vưởng nghiệt ngã đã biến cô thành một kẻ chanh chua,
chao chát, cong cớn, trơ tráo. Không chỉ làm biến dạng tính cách con người,
nạn đói khủng khiếp còn như một cơn lũ lớn đã cuốn phăng đi bao sinh
mệnh. Chới với giữa dòng lũ, tiếng nói thường trực nhất, tất nhiên, là tiếng
nói của bản năng : cần phải sống đã, cần phải bám ngay vào một cái gì có
thể bám được. Và bản năng ham sống đã xui khiến cô làm tất cả những gì
có thể để thoát khỏi cái chết đang đe dọa từng giờ từng phút. Thật may mắn,
cô đã bám được vào một cái cọc, thoạt đầu có vẻ ơ hờ không đâu, té ra lại
vững vàng đáo để. Cái cọc ấy có tên là Tràng. Đầu đuôi, chưa phải là bám
vào Tràng, hay bám vào cái xe bò, mà là bám vào một cái rất không đâu, rất
kì công ấy, cô đã biến một câu hò đùa vu vơ giữa chợ thành một lời hứa hẹn
thật ("Muốn ăn cơm trắng mấy giò này, lại đây mà đẩy xe bò với anh nì").
"Kì công" nhất là, biến một lời rủ rê đùa thành... một lời cầu hôn chính thức
("Làm đếch gì đã có vợ. Nói thế chứ muốn về với tớ thì ra sửa soạn các thứ
rồi cùng về !). Có phải bản năng đã hoàn toàn lấn át danh dự ? Nếu quả thực
chỉ có thế, thì cô cũng chỉ là một thứ Bèo bọt, không hơn không kém. Nhìn
kĩ, bên trong chưa hẳn đã mất hết lòng tự trọng. Nếu hoàn toàn không còn ý
thức ấy, hẳn ở cô không thể có những cung cách như khi nhìn thấy căn lều
rách nát của mẹ con Tràng, cô đã nén một tiếng thở dài trong ngực, không
thể ngồi mớm bên giường ôm khư khư cái thúng trong lòng, không thể đêm
khuya cứ ngồi bần thần bất động trong khi Tràng đã sốt ruột leo lên giường
mong hưởng đêm tân hôn. Nhất là cái cung cách ứng xử vào sáng hôm sau :
không phải việc lao vào dọn dẹp cùng với mẹ chồng từ sáng sớm- việc ấy
nghĩ cũng bình thường !- mà là : khi nhận bát "chè khoán" từ tay bà cụ Tứ,
mắt thị chợt tối lại, sau đó và ăn một cách điềm nhiên. Thái độ và cung cách
như thế chỉ có thể có ở một người có ý thức sâu về cảnh ngộ mình cùng
thân phận mình. Té ra, những chao chát, chỏng lỏn, cong cớn kia chỉ là
những du nhập từ ngoài vào, như một thứ vũ khí để tự vệ, để đối phó với
cảnh sống vất vưởng thôi. Bản tính sâu xa đến giờ mới hiện ra, mà cơ chừng
cuộc hôn nhân này mới làm hồi sinh thì phải ! Như thế, nảy nở bởi một trò
đùa, nhưng bên trong con người vốn dĩ là một cái mầm nghiêm túc luôn
khát sống và khát làm Người. Ta mới hiểu được vì sao, cô tự rơi vào một
hoàn cảnh rất dễ bị khinh rẻ, nhưng người đọc và cả người trong truyện
không thấy khinh mà chỉ thấy thương, rồi thấy quí, dù lắm lúc thấy...buồn
cười.
Nhìn từ phía Tràng, tình huống này không hẳn là lưỡng lự giữa sự đùa cợt
phất phơ và ý định nghiêm túc, mà ở chiều sâu, chính là phân vân giữa một
bên là sự khước từ của lòng vị kỉ một bên là sự cưu mang của lòng vị tha
(hay một bên là nỗi lo sợ cái chết, một bên là khát khao hạnh phúc, thì cũng
thế). Sau những gì đã "gây ra" bởi hàng loạt những trò đùa tào phào, Tràng
có "chợn", nghĩa là thoáng lo sợ và ân hận của kẻ trót đẩy trò đùa đi quá
trớn. Nếu lúc bấy, Tràng bỏ của chạy lấy người, thì về lí, chẳng ai trách
được gã trai ấy. Nhưng tình người trong gã hẳn là mất mát đi nhiều lắm.
Thế thì Tràng cũng chẳng hơn thứ Bèo bọt là bao. Song, Tràng đã "Chặc, kệ
!". Sau cái tiếng "Chặc, kệ!" đó, mọi tầm phơ tầm phào đã lập tức khép lại,
nhường chỗ hoàn toàn cho sự nghiêm trang. Hãy chú ý đến những gì Tràng
làm ngay sau đó. Còn chút tiền, Tràng đã dồn vào ba việc : mua cho vợ một
cái thúng, ăn với nhau một bữa cơm và mua một chai dầu. Hai việc đầu là
thiết thực. Việc thứ ba xem chừng xa xỉ, cứ như một thứ chơi sang, chơi
ngông. Hoàn cảnh ngặt nghèo ấy, không có đèn thắp, có chết đâu ! Nhưng
chính cái việc ngỡ như xa xỉ kia lại nói với ta rất nhiều về tấm lòng của
Tràng. Thì ra, không phải lấy được vợ quá dễ dàng thì Tràng cũng rẻ rúng
hạnh phúc của mình. Nếu rẻ rúng, Tràng cũng chỉ là Bèo bọt. Trái lại, Tràng
rất trân trọng. "Vợ mới vợ miếc thì cũng phải sáng sủa một chút chứ chả nhẽ
chưa tối đã chui ngay vào". Cách nói có cái vẻ bỗ bã của một gã trai quê,
nhưng động cơ thì không thiếu cái nghiêm trang của một người giai tế tối
tân hôn. Hôm nay phải là một ngày khác hẳn. Phải là một sự kiện của đời
mình. Ngày mình có vợ kia mà - nhà cần phải sáng ! Mua chai dầu chính là
nỗ lực để đàng hoàng ở cái mức mình có thể có được vào lúc này. Kể từ khi
ấy, họ gắn bó với nhau chân thành và nghiêm trang như bất cứ đôi lứa nào
trên cõi đời này. Chẳng phải đấy là hình ảnh của Tình người, của tư cách
Người trong con người ? Rõ ràng, hoàn cảnh muốn biến con người thành
bèo bọt nhưng con người quyết không làm bèo bọt mà vẫn kiên nhẫn làm
người.
Thứ hai là tình thế đám cưới ở giữa đám ma. Thậm chí, đám cưới nhỏ
nhoi giữa một đám ma khổng lồ.
Là việc hai cá thể tự nguyện gắn bó với nhau, lập nên một gia đình rồi sinh
con đẻ cái, đám cưới được coi như sự kiện khởi đầu một sự sống mới trong
nhân gian. Còn đám ma lại là sự kiện kết thúc một chu trình sống trên cõi
đời này. Tình huống Vợ nhặt, do đó, còn có thể gọi là sự sống nảy sinh
giữa cái chết. Có thể Kim Lân chưa chắc đã ý thức thật đầy đủ về khía cạnh
này. Nhưng ý nghĩa khách quan của tác phẩm thì toát lên điều đó. Không
phải ngẫu nhiên mà trong thiên truyện, ta thấy nổi lên song hành hai cuộc
giao tranh : Sự sống với Cái chết và Ánh sáng với Bóng tối.
Thật oái oăm, cuộc hôn nhân hình thành một phần lớn là do Cái Chết dồn
đuổi. Đôi trai gái là hiện thân của Sự Sống. Khi dắt nhau về xóm ngụ cư, họ
đi trong sự bao vây của cái chết. Cái chết hiện ra với nhiều bộ mặt, nhiều
biến thể : khi thì trong hình ảnh xác những người chết đói nằm la liệt trên
bãi chợ, khi thì ở bóng những người đói xanh xám dật dờ như những bóng
ma đằng sau gốc đa và gốc gạo, khi lại hiện ra trong hình ảnh bầy quạ đen
bu kín trên ngọn cây, chỉ chờ những người đói đổ xuống là ùa tới moi gan
rỉa thịt, khi lại hiện trong hình ảnh khói của những nhà đốt đống rấm để xua
mùi tử khí... Cái Chết truy đuổi rình rập quanh bước chân của họ. Thậm chí,
khi đôi trai gái sắp lên giường ngủ, nó vẫn chưa chịu buông tha. Đúng lúc
ấy, họ nghe thấy tiếng khóc hờ của những nhà mới có người chết tỉ tê lọt
qua kẽ vách. Nhưng, sự sống không bao giờ chán nản. Sáng hôm sau, tất cả
các thành viên trong gia đình ấy đã cùng lao vào một việc, một việc có thể
nói là không thiết thực, bởi không có một hiệu quả kinh tế trực tiếp gì : dọn
dẹp nhà cửa. Nhưng cái việc có vẻ chưa cần thiết một tí nào ấy lại nói với ta
rất nhiều về thái độ sống của họ. Họ không muốn tạm bợ, mà muốn đàng
hoàng. Họ đang chuẩn bị cho cuộc sống lâu dài. Họ bướng bỉnh tuyên chiến
với nạn đói. Ở người mẹ già nua, sự sống ngỡ như đã khô cạn đi, lại như
bừng lên một sức sống mới. Bà xăm xắn lao vào công việc, hay cười, hay
nói và toàn nói về tương lai, tương lai gần còn chưa hiện ra đã lại nghĩ đến
những tương lai xa hơn nữa ( Tràng ạ, lúc nào có tiền mua lấy đôi gà. Tao
tính cái đám đất đầu bếp kia nếu làm chuồng gà thì rất tiện. Này, ngoảnh đi
ngoảnh lại sẽ có ngay đàn gà cho mà xem). Vậy đấy, Sự sống đâu có đầu
hàng Cái chết ! Trái lại, Sự sống đang kiên nhẫn vượt lên Cái chết.
Nhưng, tinh vi nhất vẫn là cuộc giao tranh thứ hai : Ánh sáng với Bóng tối.
Phần thắng cuối cùng thuộc về Ánh sáng. Điều này hiện rõ ngay trong kết
cấu. Có ngẫu nhiên không khi câu chuyện mở ra lúc trời nhá nhem tối và
kết thúc vào sáng hôm sau, khi mặt trời lên cao bằng con sào? Và hệ thống
tình tiết dọc theo mạch chuyện cũng không hẳn là ngẫu nhiên. Trước khi
đôi trai gái dắt nhau về, bao trùm lên xóm ngụ cư là một bầu không khí âm
u, ảm đạm bởi tử khí vây quanh cùng bao ánh mắt lo âu. Nhưng họ về đến
đâu ánh sáng theo về đến đó. Thoạt tiên là có một cái gì tươi mát thổi vào
đám người ngụ cư làm cho gương mặt hốc hác u tối của họ bỗng rạng sáng
lên. Rồi đêm ấy căn lều lâu nay bóng tối vẫn ngự trị của mẹ con bà cụ Tứ
cũng sáng lên - bằng ngọn đèn từ chai dầu của Tràng ? Không, sâu xa hơn,
là bằng nguồn sống bừng lên từ cuộc hôn nhân ấy. Sáng hôm sau, gương
mặt lâu nay u ám bủng beo của bà cụ Tứ cũng sáng lên. Cảnh vật bao quanh
căn lều cũng sáng sủa quang đãng... Tuy nhiên, nghĩ cho cùng, chai dầu của
Tràng giỏi lắm cũng chỉ xua đi được Bóng tối trong cái căn lều nhỏ bé ấy
thôi. Còn Bóng tối bao trùm lên toàn bộ thế giới của câu chuyện thì ngọn
đèn dầu kia làm sao xua tan nổi. Nó phải nhờ vào một nguồn sáng khác lớn
lao hơn, mãnh liệt hơn. Đó là nguồn sáng của lá cờ. Câu chuyện được khép
lại bằng hình ảnh lá cờ đỏ sao vàng rực rỡ hiện lên trong tâm trí của Tràng
là nằm vào mạch ngầm tất yếu đó. Một kết thúc bằng Ánh sáng. Một kết
thúc lạc quan.
Ý nghĩa tư tưởng của tình huống truyện
Quan niệm : Con người dù có thế nào vẫn cứ là CON NGƯỜI :
a) Vẫn khao khát vun vén hạnh phúc,
b) Quyết không làm bèo bọt mà kiên nhẫn và kiêu hãnh làm Người.
Sự sống chẳng bao giờ chán nản, lúc nào nó cũng hướng ra phía trước
và vươn ra ánh sáng. Thế là, nảy sinh trên một mảnh đất mà Cái chết đang
lan tràn, nhưng Sự sống quyết không chán nản. Sự sống bao giờ cũng mạnh
hơn Cái chết. Đó chính là bản tính tích cực của Sự sống. Điều ấy chẳng phải
là dư vị triết lí tiềm ẩn trong tình huống Vợ nhặt, chỗ sâu xa nhất trong ý
nghĩa nhân văn của tác phẩm này sao ? Gọi Vợ nhặt là Bài ca Sự sống, thiết
tưởng cũng không phải một đề cao quá đáng.