You are on page 1of 110

CTET 2023 -24

PAPER - 1

SACHIN CHOUDHARY SACHIN ACADEMY

FARMAN MALIK CP STUDY POINT


ACADEMY

The E-Notes is Proprietary &


Copyrighted Material of Sachin
Academy. Any reproduction in any
form, physical or electronic mode
on public forum etc will lead to
infringement of Copyright of
Sachin Academy and will attract penal actions including FIR and
claim of damages under Indian Copyright Act 1957.
ई-नोट्स Sachin Academy के मालिकाना और कॉपीराइट सामग्री है। सार्वजननक
मंच आदि पर ककसी भी रूप, भौनिक या इिेक्ट्रॉननक मोड में ककसी भी िरह फैिाने से
Sachin Academy के कॉपीराइट का उल्िंघन होगा और भारिीय कॉपीराइट
अधिननयम 1957 के िहि प्राथलमकी और क्षनि के िार्े सदहि िं डात्मक कारव र्ाई की
जाएगी।

कुछ लोगो ने ये नोट्स शेयर ककये थे या इन्हे गलत तरीके से बेचा

था तो उनके खिलाफ कानन


ू काययवाही की जा रही है इसललए आप अपने नोट्स
ककसी से भी शेयर न करे ।
महत्र्पर्
ू व शब्ि

है अस्ति िेरा िर्िे


क्ट्या ककम ् मेरा मम
र्ह सः उसका ितय
जैसे यथा कायव कमव
कैसे कथम ् रातिा मागवः
र्ैसे िथा िो िदहं
जब यिा आज अद्य
नह ं न भी अपप
नह ं है नास्ति और च
मैं अहम ् प्रयत्न यत्नः
िू त्र्म ् बाि में पश्चाि
कौन कः साथ सेह
हमेशा सिा उनमे िेषु
समूह संघाि ननचे दिए गए अिोलिखिि
कक यनि
अगर यदि
Tag word

POSITIVE WORDS NEGATIVE WORDS

❖ बहुभापषकिा / मािभ
ृ ाषाया: रट

महत्र्पूर्व संसािनम िण्डंन / सजा:

❖ पर्लभन्न पर्पर्ि गनिपर्धियां समतया / बािा: / बोझ:


❖ अर्सर: व्याख्यानं
❖ रचनात्मककक्षायां व्याकरर्म
❖ प्रोत्साहनम हिोत्सादहि
❖ छात्रकेंदिि पाठ्यपत
ु िकम / अध्यापकं केंदिि
❖ त्रुदटनाम महत्र्पूर्व केर्िं / ह / मात्र:
❖ समार्ेशी कक्षा: / लशक्षा: छात्र कोर तिेटें
❖ हतिपरक अनभ
ु र्ं / करके सीिना सीलमि:
❖ स्जज्ञासा: िैंधगक असमानिा:
❖ सकिय: ननस्रिय:
❖ पर्लभन्न संिभेषु भाषा प्रयोगतय
❖ तर्ालभव्यस्क्ट्ि
गद्यांशं - श्िोकं

ननम्नललखितं गदयांशं पठित्वा अष्टप्रश्नानां समीचीनं ववकल्पं चचत्वा उत्तराखि


दे यानन -

गंगातीरे एक: विशाल िटिक्ष


ृ ः आसीत ् । तस्य शाखासु बहिः खगाः स्नेहेन
ननिसन्तत स्म । एकदा प्रात:काले एक: व्याधः तत्रागच्छत ् । सः िक्ष
ृ स्य अध: जालम ्
प्रासारयत ् । जालस्य उपरर तण्डुलान ् विकीयय सः एकन्स्मन ् स्थाने अनतष्ठत ् । ततः
चित्रग्रीिः नामकः कपोतराज: सपररिारं तत्रागच्छत ् । तण्डुलकणान ् दृष््िा सः
अकथयत ् - अत्र ननजयने िने तण्डुलप्रान््तः कथम ् सम्भिा ? अत्र विपवतः सन्तनकटा
दृश्यते । अतः शीघ्रम ् उत्पतत । ककततु तस्य सहिरा तु बुभुक्षक्षताः आसन ् । अतः
तस्य ििनानन उपेक्ष्य ते अिदन ् - अधुना भोजनस्य अभािः अन्स्त । अत्र शोभनाः
तण्डुलाः दृश्यतते । अवप ि कोऽवप न अन्स्त अत्र । आगच्छत, खादामः ।
कपोतराजः पुनरवप तान सिेतान ् कतम
ुय ् अकथयत ् सहसा कियां न विदधीत । अतः
सम्यक् वििायय एि कायं कतयव्यम ् । तण्डुललोभात ् सिे कपोताः शीघ्रमेि तण्डुलान ्
भक्षनयतुं नीिः आगच्छन ् यदा एि ते तण्डुलकणान ् खाददतुम ् आरभतत तदा एि ते
सिे जाले बदधाः अभिन ् । ते जालात ् बदहः आगततुम ् बहु प्रायततत ककततु सफला:
न अभिन ् ।
चित्रग्रीिः व्याधं दृष््िा तान ् अिदत ् - अधुना यूयं सिे मममलत्िा जालम ् आदाय शीघ्रं
उत्पतत । ते तथि अकुियन ् । व्याधः तान ् अतिधाित ् ककततु शीघ्रमेि ते अगोिराः
अभिन ् । ननराश: व्याधः स्िगह
ृ म ् आगच्छत ् ।
िनस्य एकन्स्मन ् स्थाने दहरण्यकः नाम मष
ू कः अिसत ् । सः कपोतराजस्य ममत्रम ्
आसीत ् । सिे कपोता: जालम ् आदाय तस्य समीपम ् अगच्छन ् । तेषां प्राथयनाम ्
आकण्यय सः जालम ् अकृततत ् । एिं कपोताः पुनः स्िततत्राः अभिन ् । परस्परं
सहयोगेन एि ते स्िततत्राः सफलाः ि अभिन ् । सत्यमेि कथ्यते - समिायो दह
दज
ु य
य ः।

1. भक्षनयतुं इत्यस्ममन ् पदे कः प्रत्यय: अस्मत ?


(1) क्त (2) न्क्तन ् (3) तुमुन ् (4) ल्यु्

उत्तर:- (3) भक्षनयतुं इस पद मे तुमुन ् प्रत्यय ह ।


Д
भक्ष्+ तुमुन ् = भक्षनयतुं
तम
ु न
ु प्रत्यय का 'तम
ु ' शेष रहता ह ।
तुमुन ् प्रत्यय का अथय 'को' या 'के' मलये प्रयुक्त होता ह ।
पठ + तुमुन ् = पदठतुम ्
गम ् + तुमुन ् = गततुम ्

अथायत ् इसका (c) उतर सही ह ।

2. वनमय एकस्ममन ् मथाने कः अवसत ् ?


(1) मग
ृ : (2) मूषक: (3) मसंहः (4) मयूर:

उत्तर:- (2) िन के एक स्थान में मूषक (िूहा ) रहता था । अतः इसका b उतर सही ह

3. 'सहसा कियां न ववदधीत' इनत कः कम ् कथयनत ?


(1) चित्रग्रीिः कपोतान ् (2) व्याधः मूषकम ्
(3) मूषकः चित्रग्रीिम ् (4) कपोतः मूषकम ्

उत्तर:- (1) सहसा कोई किया नहीं करनी िादहये ये चित्रगीि नाम के कबूतर ने कबूतरों
से कहा ह।

4. अधोललखितेषु ककं अव्ययपदं न अस्मत ?


(1) यदा (2) तदा (3) तथा (4) कथ्यते

उत्तर:- (4) इसमें यदा तदा तथा ये सभी अव्यय पद ह लेककन कथ्ययते किया पद हैं ।

5. कपोता: पुन:_________ अभिन ् ।


(1) प्रसतना: (2) बुभुक्षक्षता: (3) बहिः (4) स्िततत्रा:

उत्तर:- (4) कबतूर पुनः (कफर से ) स्िततत्र हो गये ।

6. सत्यमेव ककं कथ्यते ?


(1) सत्यमेि जयते (2) शठे शाठ्यम ् समािरे त ्

(3) समिायो दह दज
ु य
य ः (4) बुदचधः एि बलम ्

उत्तर:- (3) सत्य ही कहा जाता ह - समिायो ही दज


ु य
य ः 'एकता' में बल ह' ।

7. 'मवतन््ाः' इनत अस्ममन ् पदे का ववभस्तत: ?


(1) पञ्िमी (2) षष्ठी (3) तत
ृ ीया (4) प्रथमा

उत्तर:- (4) स्िततत्राः पद में प्रथमा विभन्क्त ह अथायत ् इसका d उतर सही ह ।
8. गङ्गातीरे ककं आसीत ् ?
(1) िटिक्ष
ृ : (2) पशि: (3) खगा: (4) जना:

उत्तर:- (1) गंगा के ककनारे एक िटिक्ष


ृ (बरगद का पेड़ ) था । अथायत ् a उतर सही ह

ननम्नललखितं गदयांशं पठित्वा अष्टप्रश्नानां समीचीनं ववकल्पं चचत्वा उत्तराखि


दे यानन -
अन्स्त मगधदे शे फुल्लोत्पलनाम सरः । तत्र संकटविकटौ हं सौ ननिसतः ।
कम्बुग्रीिनामकः तयो ममत्रम ् एकः कूमयः अवप तत्रि प्रनतिसनत स्म।
अथ एकदा धीिराः तत्र आगच्छन ् । ते अकथयन ् - “ियं श्िः मत्स्यकूमायदीन
मारनयष्यामः” । एतत ् श्रुत्िा कूमयः अिदत ् - “ममत्रे ! ककं यि
ु ाभ्याम ् धीिराणां िाताय
श्रत
ु ा ? हं सौ अिदताम ् - “प्रातः यद उचितम ् तद कतयव्यम ्” अधन
ु ा ककम ् अहं करोमम ?”
कूमयः अिदत ् - “अहं युिाभ्यां सह आकाशमागेण अतयत्र गततुम ् इच्छामम।" हंसौ अिदताम ् -
“अत्र कः उपायः ?” कच्छपः िदनत- “यि
ु ां काष्ठदण्डम ् एकं िञ्च्िा धारयताम ् । अहं
काष्ठदण्डमध्ये अिलम््य यि
ु योः पक्षबलेन सख
ु ेन गममष्यामम ।” हं सौ अकथयताम ् -
“सम्भिनत एषः उपायः । ककततु अत्र एकः अपायोऽवप ितयते ।
आिाभ्यां नीयमानं त्िामिलोक्य जनाः ककन्ञ्िद िददष्यन्तत एि । यदद त्िमत
ु रं दास्यमस
तदा ति मरणं ननन्श्ितम ् । अतः त्िम ् अत्रि िस ।” तत ् श्रत्ु िा िुदधः कूमयः अिदत ् - "ककमहं
मूखःय ? उतरं न दास्यामम । ककन्ञ्िदवप न िददष्यामम ।” अतः अहं यथा िदामम तथा यि
ु ां
कुरुतम ्।
एिं काष्ठदण्डं लम्बमानं कूमय गोपालकाः अपश्यन ् । पश्िाद धािन ् अिदन ् ि - “हं हो !
महदाश्िययम ् । हंसाभ्यां सह कूमोऽवप उड्डीयते ।” कन्श्िद िदनत- “यदययं कूमयः कथमवप
ननपतनत तदा अत्रि पक्त्िा खाददष्यामम ।” अपरः अिदत ् - “ सरस्तीरे दग्धध्िा खाददष्यामम ।
अतयः अकथयत ् - “गह
ृ ं नीत्िा भक्षनयष्यामम इनत । तेषां तद ििनं श्रत्ु िा कूमयः िुदधः जातः।
ममत्राभ्यां दतं ििनं विस्मत्ृ य सः अिदत ् - “यय
ू ं भस्म खादत ।” तत्क्षणमेि कूमयः दण्डात ्
भूमौ पनततः । गोपालकः सः माररतः । अत एिोक्तम ् - सुहृदां दहतकामनां िाक्यं यो
नामभतदनत । स कूमय इि दब
ु द
य चधः काष्ठात ् भ्रष्टो विनश्यनत

1. अनया कथया कः सन्दे शः गह्ृ यते ?


1. अनचु ितः उपायः न कतयव्यः ।
2. उपायेन सह अपायः अवप वििाररतव्यः ।
3. दहतकराणां ममत्राणां परामशयः न उपेक्षक्षतव्यः ।
4. मूखेभ्यः परामशयः न दातव्यः ।

उत्तर:- (3) इस कथा से यह सतदे श ममलता ह कक दहतकारी ममत्रों के परामशय की उपेक्षा नहीं
करनी िादहए।

2. धीवरािां वातयं श्रुत्वा कूमयः ककम ् ऐच्छत ् ?


1. कूमयः अतयं तडागं गततुम ् ऐच्छत ् ।
2. कूमयः आकाशे उड्डीनयतुम ् ऐच्छत ् ।
3. कूमयः हं साभ्यां सह मत्रीम ् ऐच्छत ् ।
4. कूमयः धीिरं पराजेतम
ु ् ऐच्छत ् ।

उत्तर:- (1) धीिरों के िाक्य को सुनकर कछुआ दस


ू रे तालाब में जाने की इच्छा करता ह।

3. कूमेि कचथतः उपायः केन कारिेन असफलः अभवत ् ?


1. कूमयः काष्ठं ग्रदहतम
ु ् नाशक्नोत ् । 2. हं सौ सत्यननष्ठौ सहृ
ु दौ नास्ताम ् ।
3. कूमयः ममत्रयोः ििनं विस्मत्ृ य अिदत ् । 4. गोपालकानां ििनः िुदधः अभित ् ।

उत्तर:- (3) कूमय (कछुआ) के दिारा कहा गया उपाय न्जस कारण से असफल हुआ िह यह ह
कक िह (कछुआ) अपने ममत्र (हं स) की बात को भल
ू कर बोला था।
4. ह्रदइत्यमयाथे ननम्नललखितेषु कः अन्यः शब्दः प्रयोततुं शतयते ?
1. समुद्रः 2. िापी 3. कूपः 4. तडागः

उत्तर:- (4) ‘हद' इस अथय में तडाग (तालाब) अतय श्द का प्रयोग ककया जा सकता ह।

5. कूमयः' इत्यमयाथे गदयांशे कः अन्यः शब्दः प्रयुततः?


1. धीिरः 2. हं सः 3. सरः 4. कच्छपः

उत्तर:- (4) कूमय इस अथय में गदयांश में कच्छप अतय श्द प्रयुक्त हुआ ह।

6. उपायशब्दमय ववलोमाथयकः शब्दः कोऽस्मत ?


1. हाननः 2. बाधा 3. मूखत
य ा 4. अपायः

उत्तर:- (4) उपाय श्द का विलोमाथयक श्द 'अपाय’ ह।

7. 'अवलोतय’ इत्यस्ममन ् पदे कः प्रत्ययः प्रयत


ु तः?
1. क्यप ् 2. ल्यप ् 3. यत ् 4. ण्यत ्

उत्तर:- (2) अिलोक्य पद में 'ल्यप ् प्रत्यय’ का प्रयोग हुआ ह।

8. ‘वठदष्यस्न्त' इत्यस्ममन ् अथे कथ' धातोः कः प्रयोगः भववष्यनत ?


1. कथनयष्यन्तत 2. कथनयष्यते 3. कचथष्यनत 4. कचथष्यते

उत्तर:- (1) िददष्यन्तत इस अथय में कथ ् धातु का 'कथनयष्यन्तत' प्रयोग होगा।

ननम्नललखितं गदयांशं पठित्वा सप्तप्रश्नानाम ् यथोचचतं ववकल्पं चचत्वा


उत्तराखि दे यानन-
एकदा विजयमसंहः नाम कन्श्ित ् राजा मग
ृ याथं िनम ् अगच्छत ् । तत्र सः कस्यचित ् ऋषेः
आश्रमं प्रा्तिान ् । तत्र सः ऋषेः अङ्के उपविष्टं कञ्िन शुकम ् अपश्यत ् । ऋवषः मशष्यान ्
िेदमंत्रान ् अपाठयत ् । शक
ु ः अवप छात्रः सह िेदमतत्रान ् अगायत ् । यदा आिाययः मशष्यान ् |
प्रश्नान ् अपच्
ृ छत ् तदा शुकः अवप त: सह उतराणण अिदत ् । शुकस्य तद पान्ण्डत्यं दृष््िा राज्ञ:
मनः तस्म शुकाय अलोभत । सः ऋवषं तं शक
ु म ् अयाित । ऋवषः अिदत ् – “राजन ्, यथा
इच्छमस तथा कुरु ।"
राजा ऋषेः अनुज्ञया तं शुकं िनात ् राजप्रासादम ् आनयत ् । अहो आश्ियय ! तत्र आगत्य सः शुक:
कदावप िेदमतत्रान ् न अगायत ् । तत्र न्स्थतानां राजपुत्राणां सम्भाषणं, सेिकानां परस्पर
कलहान ् अपश्दान ् ि सः प्रनतददनम ् अशण
ृ ोत ् । सः अवप तथि भावषतुम ् आरभत । शुकस्य
मुखात ् िेदमतत्राणां स्थाने अपश्दान ् श्रुत्िा राजा िककतः अभित ् । अतयेदयुः सः शुकं गह
ृ ीत्िा
ऋषेः आश्रमम ् आगत्य, अिदत ् िोधेन - “आिायय, भितः एष शुकः िञ्िकः । एष अत्र आश्रमे
िेदमतत्रान ् िदनत, मम प्रासादे तु अपश्दान ् कलहपण
ू ां िाणीं ि िदनत । न अहम ् इच्छामम
अस्य सहिासम ् । स्िीकरोतु भिान ् एि एनं खगम ् ।" इत्युक्त्िा सः तं शुकम ् ऋषये अयच्छत ् ।
ऋवषः शाततेन मनसा महता प्रेम्णा तं शुकं अङ्के उपािेशयत ् अिदत ् ि “राजन ्, अनक
ु रणशीलः
ृ ोनत तदे ि अनुिदनत । प्रकृनत: इयं तस्य । तस्म ककं श्रािणीयं ककं िा न
अयं पक्षी । यद श्रण
श्रािणीयम ् इनत अस्मामभः एि सम्यक् चिततनीयम ् । भिान ् आदौ आत्मपरीक्षणं करोतु
अनततरमेि एनं शुकं दष
ू यतु ।" ऋषेः ििनं श्रुत्िा राजा स्िापराधम ् अिगम्य अधोिदन:
तस्मात ् आश्रमात ् विननगयतः ।

1. राजा ऋषेः अङ्के कक अपश्यत ् ?


(1) िटकाम ् (2) शुकम ्
(3) माजायरीम ् (4) साररकाम ्

उत्तर:- (2) राजा ने ऋवष की (अङ्के) गोद में शक


ु (तोता) को दे खा ।

2. ‘अभवत ्' इत्यमय पदमय शुदधः लकारः अस्मत ।


(1) ल्लकारः (2) विचधमलङ्

(3) ल्
ृ लकारः (4) लङ्लकार:

उत्तर:- (4) 'अभित ्' पद में लङ्लकार ह ये लङ्लकार के प्रथमपुरुष एकििन का रूप ह
लङ्लकार (भूतकाल )
पुरुष एकवचन दवववचन बहुवचन

प्रथम प०
ु अभित ् अभिताम ् अभिन ्

मध्यम पु० अभिः अभितम ् अभित


उतम पु० अभिम ् अभिाि अभिाम

अतः इसका d उतर सही ह ।

3. शुकः छा्ैः सह ककं अगायत ् ?


(1) गीतानन (2) िेदमतत्रान ्
(3) व्याकरणसूत्राणण (4) कविताम ्

उत्तर:- (2) शुकः छात्रः सह ककं अगायत ् - ( शुंक तोता ) छात्रों के साथ िेदमतत्रों का
उच्िारण करता ह ।

4. 'इत्युतत्वा' इत्यमय पदमय शुदधः ववच्छे द: ककं अस्मत ?


(1) इत्यु + क्त्िा (2) इत्युक् + त्िा
(3) इत्य + उक्त्िा (4) इनत + उक्त्िा

उत्तर:- (4) इत्युक्त्िा पद का विच्छे द: - इनत+उक्त्िा होगा


इस पद में यण सन्तध ह । -- इ+उ = य
अत: d उतर सही ह ।

5. 'अनुकरिशीलः अयं पक्षी' इनत कः कम ् कथयनत ?


(1) राजा ऋवषम ् (2) ऋवष: मशष्यान ्
(3) ऋवष: राजानम ् (4) राजा मशष्यान ्

उत्तर:- (3) यह पक्षी अनुकरणशील ह ये ऋवषः राजा से कहता ह । अतः c उतर सही ह ।

6. गदयांशे तत्वाप्रत्ययान्तं पदं ककं अस्मत ?


(1) दृष््िा (2) आरभत ् (3) भिान ् (4) अिदत ्

उत्तर:- (1) इसमें क्त्िाप्रययातत पद- दृष्टिा ह ।,


दृश ्+क्त्िा -- दृष््िा (दृश ् धातु क्त्िा प्रत्यय)
क्त्िा प्रत्यया का त्िा शेष रहता ह ।
भू+क्त्िा ― भूत्िा

नी+क्त्िा -- नीत्िा
अतः इसका a उतर सही ह

7. राजा सिोधः ऋषये ककं अयच्छत ् ?


(1) दण्ड: (2) दानम ् (3) शुक: (4) फलम ्

उत्तर:- (3) राजा ने िोध के साथ ऋवष के मलये शुक (तोता ) को ददया ।
ननिे श : अिोलिखििं श्िोकं पदित्र्ा ििािाररिप्रश्नानां | (प्रश्नसङ्खख्या 1-6)
पर्कल्पात्मकोत्तरे भ्यः समधु चिम ् उत्तरं | धचत्र्ा लििि।

विद्या ददाति विनयम ् विद्या ददाति वित्तम।


विद्या सदा जनानाां विमलां करोति चित्तम ् ।।1।।
विद्या िनोति कीतििम ् विद्या िनोति मानम ्।
विद्या नरां समाजे कुरुिे सदा प्रधानम ् ।।2।।
विद्या तनहन्ति दोषम ् विद्या तनहन्ति भारम ्।
दरू ीकरोति विद्या सकलां मनोविकारम ् ।।3।।
विद्या न राजहायाि विद्या न िोरहायाि।
विद्या कदावि लोके नहह बतधुभभिः विभाज्या।।4।।
विद्या गुणिः प्रधानिः विद्याधनां प्रधानम ्।
दे श िथा विदे शे विद्याबलां प्रधानम ् ।।5।।

1. पद्यांशे कतयाः महत्त्र्म ् कधथिम ् अस्ति?


1. विद्यायािः 2. दोषस्य 3. ितधन
ू ाां 4. प्रधानस्य

उत्तर:- (1) उक्ि िद्याांश में विद्या के महत्ि का तनरूिण ककया गया है । विद्या विनय
प्रदान करिी है। विद्या धन प्रदान करिी है और विद्या सदा लोगों के चित्त को विभक्ि
करिी है।

2. पर्द्या जनानां ककं पर्मिं करोनि?


1. उदरम ् 2. दतिम ् 3. कणौ 4. चित्तम ्

उत्तर:- (4) विद्या लोगों के चित्त को विभक्ि करिी है। अथािि मनष्ु य में विद्या शभ

वििारों का प्रादभ
ु ािि करिी है। िदथि िह जनहहि चितिन करिा है। अिने को जो अच्छा
नहीां लगिा, िह दस
ू रों िर कदावि नहीां करिा।
3. बन्िलु भः का न पर्भाज्या?
1. क्षेत्रम ् 2. धनम ् 3. विद्या 4. भिनम ्

उत्तर:- (3) विद्या कदावि लोके नहह बतधुभभिः विभाज्या अथािि ् विद्या भाइयों द्िारा बाांटा
नहीां जा सकिा। न इसे राजा हरण कर सकिा है और न िोर िुरा सकिा है। |

4. अिरू ं िरू ं करोनि इनि भार्तय कृिे कः प्रयोगः?


1. क्षेत्रम ् 2. धनम ् 3. विद्या 4. भिनम ्

उत्तर:- (4) िद्याांश में हदया है कक 'दरू ी करोति विद्या सकलां मनोविकारां ' अदरू ां दरू करोति
यह भाि भिनम ् के भलए प्रयुक्ि हुआ है ।

5. कीनिवम ्' इनि पितय पर्पर िाथवकः नास्ति


1. अकीतिििः 2. यशिः 3. अिकीतिििः 4. लोकाििादिः

उत्तर:- (2) कीतिि का विलोम शब्द अकीतिि है। यश का विलोम अियश है। यश, कीतिि का
वििरीिाथिक नहीां है जबकक अकीतिि, अिकीतिि और लोकायिाद इसके समानाथिक हैं।

6. पर्द्याबिं कुत्र कुत्र प्रिानं भर्नि?


1. दवू षिे भोजने 2. दे शे िथा विदे शे 3. जलाशयमध्ये 4. ज्िभलिे अग्नौ

उत्तर:- (2)
विद्या गुणिः प्रधानिः विद्या धनां प्रधानम ्।
दे शे िथा विदे शे विद्याबलां प्रधानम ् ।।
विद्या बल दे श और विदे श दोनों स्थानों िर प्रधान होिा है। इसीभलए कहा गया है कक
विद्यािान ् सिित्र िज
ू ा जािा है।
ननिे शः अिोलिखििं श्िोकं पदित्र्ा ििािाररिप्रश्नानां( प्रश्नसङ्खख्या 1-6)
पर्कल्पात्मकोत्तरे भ्यः समुधचिम ् उत्तरं धचत्र्ा लििि।

शोको नाशयिे धैय,ि शोको नाशयिे श्रि


ु म ्।
शोको नाशयिे सिं, नान्स्ि शोकसमो ररिुिः।।
गौरिां प्राप्यिे दानाि ् न िु वित्तस्य सञ्ियाि ्।
न्स्थतिरुच्िैिः ियोदानाां ियोधीनामधिः न्स्थतििः।।
सद्भभस्िु लीलया प्रोक्िां भशलाभलखििमक्षरम ्।
असद्भभिः शिथेनावि जले भलखििमक्षरम ् ।।
भिन्ति नम्रास्िरििः फलोद्गमैिः
निाम्बभु भभरूि रविलन्म्बनो घनािः।
अनद्
ु धिािः सत्िरु
ु षािः समद्
ृ चधभभिः
स्िभाि एिैष िरोिकाररणाम ्।।
काष्ठादन्ग्नजाियिे मध्यमानाद्
भभू मस्िोयां ितयमाना ददाति।
सोत्साहानाां नास्त्यसाध्यां नराणाां
मागािरब्धािः सिियत्नािः फलन्ति।।

1. िरर्ः केन कारर्ेन नम्ाः भर्स्न्ि?


1. समद्
ृ चधभभिः 2. िुष्िोद्गमैिः 3. निाम्बुभभिः 4. फ्लोद्गमैिः

उत्तर:- (4) ‘भिन्ति नम्रास्िरििः फलोद्गमैिः' अथािि िक्ष


ृ फलों से लद जाने िर नम्र हो जािे
हैं अथािि झक
ु जािे हैं। इसी प्रकार सत्िरु
ु ष समद्
ृ चध के प्राप्ि हो जाने िर नम्र हो जािे हैं।

2. केषां र्चनं लशिालिखििम ् अक्षरलमर् भर्नि?


1. ियोधीनाम ् 2. नराणाम ् 3. सिाम ् 4. िरोिकाररणाम ्
उत्तर:- (3) 'सद्भभस्िु लीलया प्रोक्िां भशलाभलखििमक्षरम' अथािि ् सि-ि
् रु
ु ष का ििन भशला
िर भलखिि अक्षर की भााँति होिा है। िह जो कहिा है , उसकी िाणी में सत्यिा झलकिी है ।

3. कारिाि ् इत्यतय ककं पर्शेषर्मत्र प्रयक्ट्


ु िम ्?
1. मथ्यमानाि ् 2. शोकाि ् 3. सञ्ियाि ् 4. दानाि ्

उत्तर:- (1) काष्ठाि ् अन्ग्नजाियिे मध्यमानाद /अथािि काष्ठ के भलए सम्प्रति िाक्य में
विशेषण मध्यमानाद प्रयुक्ि हुआ है।

4. र्स््नःइत्यथे ककं पयावयपिमत्र प्रयुक्ट्िम ्?


1. गौरिम ् 2. अन्ग्निः 3. घनािः 4. भूभमिः

उत्तर:- (2) िन्नन का अथि अन्ग्न से है। िन्नन का ियािय हदये गये विकल्िों में अन्ग्न है।
िन्नन के अतय ियाियिािी िािकिः अनल, आग इत्याहद है ।

5. अिसानाम ् इत्यतय ककं पर्िोमपिमत्र प्रयुक्ट्िम ्?


1. ियोदानाम ् 2. सोत्साहानाम ् 3. नराणाम ् 4. िरोिकाररणाम

उत्तर:- (2) सोत्साहानाां नास्त्यसाध्यां नराणाां अथािि ् उत्साही व्यन्क्ि के भलए कुछ भी
असाध्य नहीां है। अलसानाम का विलोम शब्द सोत्साहानाम होगा। अथािि आलस्य का
विलोम शब्द उत्साह है।

6. जायिे' इनि कियापितय किप


ुव िं ककम ्?
1. ररिुिः 2. शोकिः 3. भूभमिः 4. अन्ग्निः

उत्तर:- (4) जायिे किया िद का किि


िृ द अन्ग्न होगा। जैसा कक श्लोक में कहा गया है कक
काष्ठ अन्ग्नजाियिे।
ननम्नललखितं गदयांशं पठित्वा अष्टप्रश्नानां यथोचचतं ववकल्पं चचत्वा उत्तराखि
दे यानन -
ते तत्र विश्िासमापतनाः तात! मातल
ु ! भ्रातः! इनत ब्रि
ु ाणा अहं पूिम
य हं पि
ू मय मनत समततात ्
पररतस्थुः । सोऽवप दष्ु टाशयः िमेण तान ् पष्ृ ठे आरो्य जलाशयस्य नानतदरू े मशलां समासादय
तस्यामाक्षक्ष्य स्िेच्छया भक्षनयत्िा भय
ू ोऽवप जलाशयं समासादय जलिराणां ममथ्यािा
सतदे शकमयनांमस रञ्जयन्तनत्याममिाहारिवृ तमकरोत ् । अतयन्स्मन ् ददने ि कुलीरकेणोक्तः-
“माम! मया सह ते प्रथमः स्नेहसम्भाषः सञ्जातः । तत ् ककं मां पररत्यज्य अतयातनयमस ।
तस्माददय मे प्राणत्राणं कुरु"। तदाकण्यय सोऽवप दष्ु टाशयन्श्िन्तततिान ् । “ननवियणोऽहं
मत्स्यमांसादनेन । तददय एनं कुलीरकं व्यञ्जनस्थाने करोमम” । इनत विचितत्य तं पष्ृ ठे
समारो्य तां िध्यमशलामुदददश्य प्रन्स्थतः । कुलीरकोऽवप दरू ादे िान्स्थपियतं
मशलाश्रयमिलोक्य मत्स्यास्थीनन पररज्ञाय तमपच्ृ छत ् - “माम! ककयहरे स जलाशयः ?
मदीयभारे ण अनतश्राततस्त्िं तत ् कथय । सोऽवप मतदधीजयलिरोऽ्यममनत मत्िा स्थले न
प्रभितीनत सन्स्मतममदमाह- “कुलीरक! कुतोऽतयो जलाशयः मम प्राणयात्रेयम ्, तस्मात ्
स्मर्यययतामात्मनोऽभीष्टदे िता । त्िामवप अस्यां मशलायां ननक्षक्ष्य भक्षनयष्यामम।
इत्युक्तिनत तन्स्मन ् स्ििदनदं शदियेन मण
ृ ालनालधिलायां मद
ृ ग्र
ु ीिायां गह
ृ ीतो मत
ृ श्ि।।
अथ स तां बकग्रीिां समादाय शनः शनः तज्जलाशयमाससाद । ततः सिैरेि जलिरः पष्ृ टः -
“भोः कुलीरक! ककं ननित ु ोऽवप न आयातः? तत ् ककं चिरयनत ? ियं सिे
ृ स्त्िम ् ? स मातल
सोत्सुकाः कृतक्षणान्स्तष्ठामः” । एिं तरमभदहते कुलीरकोऽवप विहस्योिाि- मूखायः सिे
जलिरास्तेन ममथ्यािाददना िञ्िनयत्िा नानतदरू े मशलातले प्रक्षक्ष्य भक्षक्षताः । ततमया
आयःु शेषतया तस्य विश्िासघातकस्य अमभप्रायं ज्ञात्िा ग्रीिेयमानीता । तदलं सम्भ्रमेण ।
अधन
ु ा सियजलिराणां क्षेमं भविष्यनत” । अतोऽहं ब्रिीमम- “भक्षनयत्िा बहून ् मत्स्यान ्” इनत ।

1. कः जलचरान ् पष्ृ िे आरोप्य लशलां समासादय भक्षयनत मम ?


1. मसंहः 2. मकरः 3. बकः 4. व्याधः

उत्तर:- (3) बगुला (बकः) जलिरों को पीठ पर बबठाकर मशला पर रखकर खाता था।
2. बकमय आतङ्कात ् जलचराः केन मोचचता ?
1. व्याधेन 2. कुलीरकेण 3. मसंहेन 4. गजेन

उत्तर:- (2) बगल


ु े के आतंक से जलिरों को केकडे ("कुलीरकेण") ने मुन्क्त ददलायी।

3. मत्मयमांसभक्षिेन कः खिन्नोऽभवत ् ?
1. बकः 2. कुलीरकः 3. मकरः 4. व्याधः

उत्तर:- (1) बगल


ु ा (बकः) मछली का मांस खाकर थक गया था।

4. “तममाददय मे प्राि्ािं कुरु” कथनलमदं कमयास्मत ?


1. व्याधस्य 2. जलिरस्िाममनः 3. बकस्य 4. कुलीरकस्य

उत्तर:- (4) "तो आज मेरे प्राणों का रक्षण करो" यह कथन केकडे (कुलीरकः) का ह।

5. 'प्रस्मथतः' इत्यमय शब्दमय कोऽथयः ?


1. आगतः 2. गतः 3. अनतष्ठत ् 4. हतः

उत्तर:- (2) 'प्रन्स्थत श्द का अथय गतः होगा।

6. गदयांशे “मन्दधीः” ववशेषिं कमय कृते प्रयुततम ् ?


1. कुलीरकस्य 2. बकस्य 3. पचथकस्य 4. जलिराणाम ्

उत्तर:- (2) 'मतदधीः' के विशेषण के मलए कुलीरकस्य (केकड़े) का विकल्प सही ह।

7. अयम ् शब्दमय ककं ननवयचनं समीचीनम ् ?


1. इदम ्+प्रथमा- एकििनम ् 2. अयम ् +प्रथमा - एकििनम ्
3. अदस ् + प्रथमा – दविििनम ् 4. अस्मद + प्रथमा - एकििनम ्

उत्तर:- (1) अयम रूप इदम ् श्द के प्रथमा विभन्क्त-एकििन में होता ह।
8. चचस्न्ततवान ् इत्यस्ममन ् शब्दे कः प्रत्ययः ?
1. ितुप 2. क्तितु 3. शानि 4. शत ृ

उत्तर:- (2) 'चिन्तततिान ्' श्द में क्तितु प्रत्यय ह।

ननम्नललखितं गदयांशं पठित्वा सप्तप्रश्नानां दत्तववकल्पेषु यथोचचतं उत्तरं


दीयताम ् –

एकदा ननभत
ृ ं शग
ृ ालो ब्रूते - "सखे | अन्स्मतिनकदे शे सस्यपूणक्ष
य ेत्रमन्स्त । तदहं त्िां
नीत्िा दशययामम ।' तथा कृते सनत मग
ु ः प्रत्यहं तत्र गत्िा सस्यं खादनत | अथ
क्षेत्रपनतना तददृष््िा पाशो योन्जतः | अनततरं पुनरागतो मग
ृ ः पाशबयदधोऽचिततयत ्
- “को माममतः कालपाशाददि व्याधपाशात्त्रातंु ममत्रादतयः समथयः ?' अत्राततरे
जम्बुकस्तत्रागत्योपन्स्थतोऽचिततयत ् - "फमलता तािदस्माकं कपटप्रबतधेन
मनौरथमसदचधः । एतस्योत्कृत्यमानस्य मांसासन्ृ ग्धलपातयस्थीनन मयािश्यं
प्रा्तव्यानन | तानन बाहुल्येन भोजनानन भविष्यन्तत ।' मग
ृ स्तं दृष््बोल्लामसतो ब्रत
ू े
- 'सखे ! नछन्तध ताितमम ् बतधनम,् सत्िरं त्रायस्ि माम ् । यतो दह इदमच्
ु यते लोके -
अपत्सु ममत्रस्य परीक्षा भिनत, युदधेषु िीरस्य, ऋणे जाते सनत शुचितायाः, व्यसनेषु
बातधिानाम ् ि परीक्षा जायते । अतयच्ि य उत्सिे, व्यसने, दमु भयक्षे, राष्रवि्लिे,
राजदिारे , श्मशाने ि सहार्ययं भिनत स एि िास्तविकं ममत्रं भिनत |
जम्बक
ु ो मह
ु ु मह
ुय ु ः पाशं विलोक्याचिततयत ् - “दढ
ु स्तािदयं बतधः ।' ब्रत
ू े ि - सखे |
स्रायुननममयता एते पाशाः | तदध्य भटटारकिारे कथमेतातदततः स्पश
ृ ामम ? ममत्र |
यदद चिते नातयथा मतयसे तदा प्रभाते यत्त्िया िक्तव्यं तत्कतयव्यम ् ।' इत्यक्
ु त्िा
तत्समीप आत्मानमाच्छादय न्स्थतः सः । अनततरं स काकः प्रदोषकाले
मग
ृ मनागतमिलोक्येतस्ततोऽन्तिष्य तथाविधं दृष््िोिाि — सखे ! ककमेतत ् ?' ।
मग
ृ ेणोक्तम ् - "अिधीररतसुहदिाक्यस्य फलमेतत ् | केनावप सत्यमेि भणणतं यदयो
ममत्राणां दहतकामानां सहृ
ु दां भावषतमिहे लयनत तस्य विपत्संननदहता भिनत तथा ि
स नरः शत्रुनतदनो धिनत |

1. "फललता तावदममाकं कपटप्रबन्धेन मनोरथलसदचधः" इनत कमय कथनम ् ?


(1) िक
ृ स्य (2) मग
ृ स्य (3) व्याधस्य (4) जम्बुकस्य

उत्तर:- (4) हमारे कपट के प्रबन्ध से भी कभी -कभी मनोरथ की ससद्धि प्राप्त हो जाती है । ये जम्बुक
का कथन है ।

2. ऋिे सनत कमय परीक्षा भवनत ?


(1) शुचितायाः (2) बातधिनाम ् (3) ममत्रस्य (4) पुत्रस्य

उत्तर:- (1) प्रत्रण लेने से सुसिता (पसित्रता) की परीक्षा होती है ।

3. "तददय भट्टारकवारे कथमेतान्दन्तैः मपश


ृ ालम" इत्य् 'भट्टारकवारः' इत्यमय कोऽथय ?
(1) मङ्गलिारः (2) सोमिारः (3) रवििारः (4) शननिारः

उत्तर:- (3) उसको रसििार के सिन कैसे अपने िााँ तोों से स्पर्श कर
ाँ गा। यहााँ भट्टारकिार - का अथश
रसििार है ।

4. ‘अनन्तरं स काकः प्रदोषकाले ...? इत्य् 'प्रदोषकाले' इत्यमय कोऽथयः ?


(1) रात्रौ (2) सायंकाले (3) मध्याह्ने (4) प्रातःकाले
उत्तर:- (2) साों य काल में उसने कौिे को िे खा। यहााँ 'प्रिोषकाले' इस पि का अथश सायोंकाले है ।

अतः इसका 2 उत्तर सही हाँ ।

5. कमय ववपत्संननठहता भवनत ?


(1) यः वपतरौ न सेिते (2) यः दःु णखतानां पाश्र्िे ननिसनत
(3) यः प्रातःकाले न उवतष्ठनत (4) यः सुहृदां भावषतमिहे लयनत

उत्तर:- (4) जो अपने समत्र की बात नहीों सुनते उनकी अिहे लना करते है उन्हें सिपसत्त घेर लेती है ।

6. “प्रत्यहं गत्वा समयम"् ... अ् "गत्वा" पदे को धातुः कश्च प्रत्ययः ?


(1) गम ् + क्त्िा (2) गम ् + क्त
(3) गच्छ + णमुल (4) गम ् + अनीयर्

उत्तर:- (1) मैं प्रसतसिन जाकर फसल को िे खोंगा यहााँ गत्वा पि का अथश है जाकर । यहा गत्वा पि
में गम् धातु+कत्वा प्रत्यय है । गम् + क्त्वा = गत्वा । इस प्रत्यय मे त्वा र्ेष रहता है ।
नम् + क्त्वा = नत्वा
िा + क्त्वा = ित्वा

7. "तदा प्रभाते यत्वया वततव्यं तत्कतयव्यम ् अ् 'कतयव्यम'् इनत पदे को धातःु कश्च प्रत्ययः ?
(1) कृ + क्त्िा (2) कृ + क्यप ्
(3) कृ + तव्य (4) कर + क्त
उत्तर:- (3) तब सुबह के समय जो तुम्हारे द्वारा कहा जायेगा िह करना । यहााँ कतशव्यम् पि में – कृ
धातु + तव्य प्रत्यय है । कृ + तव्य = कतशव्यम्
अतः यहाों 3 उत्तर सही है ।

NOTE :- भाषा लशक्षर् शातत्र के लिए दहंि के नोट्स िे िें


1. छात्रः कस्यावप प्रदतकाययस्य, कक्षायाः, पाठ्यिमस्य काययिमस्य ि समा्तौ ज्ञानं, कौशलं
अमभिवृ त: ि अन्जयतव्या । एतत ् ककं कथनं िणयनयतुं सम्भिनत ?
(1) मशक्षणस्य प्रनतफलं (2) मशक्षणस्य शली
(3) मशक्षणस्य स्तरा: (4) मशक्षणस्य अक्षमता

उत्तर:- (1) छात्रों के दिारा ककसका (ककसी भी ) प्रदत कायय का कक्षा में पाठ्यिम की
समान््त पर ज्ञान कौशल और अमभिवृ त अन्जयत की ह यह कथन "मशक्षण के प्रनतफल
का िणयन करती ह | अतः इसका a उतर सही ह ।

2. एका मशक्षक्षका छात्रेभ्य: मशक्षणगनतविधीनाम ् माध्यमेन मौणखकभाषां मलणखतभाषां


प्रयोक्तुम ् अतिेष्टुं ि अिसरान ् ददानत । सा केन्तद्रता अन्स्त
(1) सकलशारीररकप्रनतकियायां (2) कायायधाररत भाषामशक्षणे
(3) पाठ्यपस्
ु तकाधाररतभाषामशक्षणे (4) मशक्षणस्य शान््दकोपागमे

उत्तर:- (2) एक मशक्षक्षका छात्रों के मलये मशक्षणगनतविचध के माध्यम से मौणखक भाषा


मलणखतभाषा का प्रयुक्त करने का दे खने का अिसर दे ती ह । िह कायायधाररत भाषा
मशक्षण पर केन्तद्रत ह । अतः b उतर सही ह ।

3. छात्राणाम ् पाठ्यिस्तुनन अिबोधनस्य ताभ्यः सूिनाउदधरणस्य पाठ्यिस्तुननियिनस्य ि


दक्षता कथ्यते ।
(1) प्रिाहपण
ू प
य ठनम ् (Reading fluency)
(2) ननष्कूटनम ् (Decoding)
(3) श्रुतलेख : ( Dictation)
(4) पठनािबोधनम ् (Reading comprehension)

उत्तर:- (4) छात्र पाठ्यस्तु के अिबोधन का उसके सि


ू ना उदाहरण का पाठ्यस्तु का
ननिायिन करने के मलये दक्षता ( कुशलता ) "पठनािबोधनम ्” पठन अिबोधन) से आती
हैं । अत: d उतर सही ह I
4. एका सञ्िालकविकलता (Motor disorder) यया ध्िनेः उत्पादने न्जह्िाओष्ठयोः समतिय:
प्रभावितः भिनत, कथ्यते
(1) डडस्कल्कुमलया (Dyscalculia) (2) डडस्फेऩ्िया (Dysphasia)
(3) डडस्प्रेन्क्सया (Dyspraxia) (4) डडस्लेन्क्सया (Dyslexia)

उत्तर:- (3) एक सञ्िालकविकलता (Moter disorder) बोलने में अक्षता जो ध्िनन


उत्पादन में जीभ और ओष्ठ को प्रभावित करती ह िह 'डडस्प्रेन्क्सया' (Dyspraxia)
कहलाती ह अतः c उतर सही ह ।

5. अधोमलणखतेषु ककं व्यागोत्स्कीमहोदयस्य भाषाविकासमसदधातते आधाररतम ् अन्स्त?


(1) यदा एक: बालः जायते तदा भाषायाः काऽवप आधारभूता क्षमता न भिनत
(2) भाषाविकास: सामातयसंज्ञानात्मकविकासिमे ननरततरता भिनत ।
(3) भाषा सामान्जकअततकिययां विकसनत
(4) बालकाः सकारात्मकपन
ु रुजयन्स्ितायाः (Positive reinforcement) उत्पादरूपेण भाषां
मशक्षतते ।

उत्तर:- (3) िाइगोत्सकी महोदय का भाषा विकास मसदधातत भाषा सामान्जक अततकियां
को विकमसत करता ह । अतः इसका c उतर सही ह।

6. अधोमलणखतेषु ककं कायायधाररतभाषामशक्षणस्य मसदधाततः न अन्स्त ?


(1) सोपानननमायणम ् (Scaffolding)
(2) सकियमशक्षणम ् (Active learning )
(3) सज
ृ नाय पुनरुत्पादनम ् (Reproduction to create )
(4) अनि
ु ादस्य प्रनतबबम्ब: (Reflection of translation)
उत्तर:- (4) भाषा मशक्षण के मसदधातत के अततगयत - सोपानननमायण, सकिय मशक्षक्षण,
सज
ृ न के मलये पन
ु ः उत्पादन आते ह । िस्तु अनि
ु ाद का प्रनतबबम्ब ये कायय आधाररत
भाषा मशक्षण का मसदधातत नहीं ह । अतः इसका d उतर सही ह ।

7. तनम्नभलखििेषु ककां सामान्जक-उिभाषा कथ्यिे ?


1. कस्यावि समुदायस्य अथिा जनसमूहस्य भाषायािः विशेषिा ।
2. कस्यावि राज्यस्य, दे शस्य अथिा महाद्िीिस्य भाषा ।
3. भाषाक्षेत्रस्यातिगििे कस्यावि क्षेत्रस्य भाषा-विशेषिा ।
4. कस्यावि क्षेत्रस्य भलखििा भाषा साहहत्यम ् ि ।

उत्तर:- (1) ककसी समुदाय या जनसमूह की भाषा की विशेषता सामान्जक-उपभाषा कहलाती


ह।

8. श्रुतििः घटनानाां सूिनाथं ित्रत्रकाां िठति । िस्यािः िठनम ् ककां कथ्यिे ?


1. विहां गमदृन्ष्टिाििः (skimming) 2. सोद्दे श्यां िठनम ्
3. मनोरञ्जनाय िठनम ् 4. िररिीक्षणम ् (scanning)

उत्तर:- (4) श्रुनतः घटनानां सूिनाथं पबत्रका पठनत। तस्याः पठन ‘पररिीक्षणम ् (scanning)'
कथ्यते। सुनी घटनाओं की सि
ू ना पबत्रका में पढ़ते ह। और उस पढ़ने को पररिीक्षण
(scanning)
कहते हैं।
विहां गमदृन्ष्टिाििः (skimming) का तात्पयय केिल सामातय या मुख्य वििारों की तलाश करना
ह, और उतहें पढ़ना ह इसमें सबकुछ नहीं पढ़ा जाता ह।

9. भाषासतदभे तनम्नभलखििेषु ककम ् सत्यम ् नान्स्ि -


1. प्रत्येकां भाषायािः भलवििः भिति । 2. भाषा भाषाथय भलवििः अतनिायाि नान्स्ि ।
3. प्रत्येकां भाषायािः व्याकरणां अन्स्ि । 4. भाषा मख्
ु यििः भाष्यिे।
उत्तर:- (1) भाषासतदभय के 'प्रत्येकं भाषायाः मलवपः भिनत' सत्यम ् नान्स्त। अथायत ्- भाषा के
सतदभय में प्रत्येक भाषा की एक मलवप होती ह ये सत्य नहीं ह। इसके अलािा सभी विकल्प सत्य
ह। मलवप और भाषा दोनों अलग-अलग होती ह। भाषा के माध्यम से हम आपस में बोलते ह।
और न्जन चिह्नों का प्रयोग ध्िननयों को मलखने के मलए ककया जाता ह, िही मलवप कहलाती
ह।

10. अिबोध्यतनिेशस्य (comprehensible input ) अथोऽन्स्त -


1. सामग्री छात्रस्य िििमानयोग्यिा स्िराि ् स्िोकां उच्ििरा भवििव्या ।
2. भाषा छात्रािः िदा िरां कुििन्ति यदा िे िरीयोभभिः छात्रैिः सह युगलां तनमािन्ति ।
3. छात्रैिः स्िलक्ष्यातन तनधािरतयिुां स्िशक्ियिः दब
ु ल
ि िाश्ि ज्ञािव्यािः।
4. छात्रािः स्िितत्रां गह
ृ कायं किुं प्रेरतयिव्यािः ।

उत्तर:- (1) अिबोध्यननिेशस्य (comprehensible input) 'सामग्री छात्रस्य ितयमानयोग्धयता


स्तरात ् स्तोकम ् उच्ितरा भवितव्या' अथोऽन्स्त। अथायत ्- अिबोध ननिेश की सामग्री छात्र के
ितयमान योग्धयता स्तर अंक से थोड़ा उच्ितर होती ह।
अिबोध ननिेश (comprehensible input ) एक ननदे शात्मक तकनीक ह इसमें छात्रों की ज्ञान
के ितयमान स्तर से आगे बढ़कर भाषा में ननदे श ददया जाता ह।

11. मूलभूिां िथ्यां अथिा प्रस्िािना यि ् विश्िासव्यिस्थायािः, व्यिहारस्य अथिा


िकिशांि
ृ लायािः आधारो भिति, कथ्यिे -
1. भसद्धातििः 2. भाषा 3. भशक्षणम ् 4. िकिसांगतििः (logic)

उत्तर:- (1) मूलभूतं तथ्यं अथिा प्रस्तािना यत ् विश्िासव्यिस्थायाः, व्यिहारस्य अथिा


तकयशंख
ृ लायाः आधारो भिनत, मसदधाततः' कथ्यते। मूलभूत तथ्य या प्रस्तािना जो विश्िास
व्यिस्था, व्यिहार के अथिा तकय श्रंख
ृ ला का आधार होता ह उसे 'मसदधातत' कहते हैं।

12. कन्स्मन ् ियभस बालकािः बहुविधातन मात्रासांयोजनातन कुििन्ति ?


1. द्वि-ििुमािसानाां मध्ये 2. द्िादश-अष्टादशमासानाां मध्ये
3. द्वि-त्रत्रिषािणाां मध्ये 4. षड्-अष्टिषािणाां मध्ये

उत्तर:- (4) ‘षड्-अष्टिषायणां मध्ये' ियमस बालकाः बहुविधानन मात्रासंयोजनानन कुियन्तत।


अथायत ् छठे और आठिें िषय की आयु के बीि बच्िा कई तरीकों से मात्रा का संकलन करता ह।

13. सामातयरूिेण भाषाभशक्षकिः स्िकक्षायािः िररन्स्थतिां विशेष प्रस्िूय, कान्ञ्िद् प्रश्नान


अिस्थाप्य अनुभिान ् कथनिूिक
ि म ् आरभ्यिे। एिि ् कथ्यिे -
1. िूि-ि िठनकायि (Pre reading Task) 2. िठनकायि (While reading Task)
3. िििमानकायि (Ongoing Task) 4. िठनोत्तरकायि ( Post reading Task)

उत्तर:- (1) सामातयरूपेण भाषामशक्षकः स्िकक्षायाः पररन्स्थनत विशेष प्रस्तूय, कान्ञ्िद


प्रश्नान ् अिस्था्य अनभ
ु िान ् किनपि
ू क
य म ् आरभ्यतो। एतत ् 'पि
ू -य पठनकायय (Pre reading
Task) कथ्यते। सामातय रूप से भाषा मशक्षक अपनी कक्षा की पररन्स्थनत में विशेष प्रश्नों की
प्रस्तनु त करके, ककतहीं प्रश्नों की स्थापना करके अनभ
ु िो को कथनपि
ू क
य आरम्भ करता ह। यह-
'पूि-य पठनकायय' (Pre reading Task) कहा जाता ह।

14. भाषाकक्षायाां कवििा -


1. गद्यिि ् एि भशक्षणीया।
2. कवििायािः विस्िि
ृ िररियिूिक
ि म ् एि भशक्षणीया ।
3. अिबोधनाय. समीक्षणाथि रसास्िादनाय ि भिति ।
4. अचधकिरां िु काव्यकविमचधकृत्य एि ।
उत्तर:- (3) भाषाकक्षायां कविता 'अिबोधनाय
, समीक्षणाथी रसास्िादनाय ि भिनत'। अथायत ्- भाषा की कक्षा में कविता ज्ञान के मलए और
रसों के स्िाद के मलए और समीक्षा के मलए होती ह।

15. व्याकरणकक्षायाम ् अस्माभभिः प्रथमििः -


1. कथविधां व्याकरणरूिां तनभमििम ् एिि ् व्याख्येयम ् ।
2. व्याकरणरूिां सामातयसतदभे प्रयोज्यम ् ।
3. अतनयभमिरूिाखण व्याख्येयातन यहद विद्यतिे ।
4. अस्य सामान्जक कायिप्रणाली व्याख्येया।

उत्तर:- (2) व्याकरणकक्षायाम ् अस्मामभः प्रथमतः-व्याकरणरूप सामातय सतदभय प्रयोज्यम ्।


अथायत ् व्याकरण कक्षा में हमारे दिारा प्रथम व्याकरण रूप को सामातय सतदभय के रूप में प्रयोग
करना िादहए।

16. भाषाभशक्षकाय तनम्नभलखििेषु किः विचधिः सिोत्कृष्टा अन्स्ि ?


1. भाषणकाले एि िेन छात्रिः सांशोधतयिव्यिः ।
2. सांशोधनस्य कायि सम्िूणक
ि क्षायािः कियाकलािरूिे कत्तिव्यम ् येन छात्रािः िुनिः त्रुटीिः न कुयिःुि
3. छात्राणाां त्रुटीनाां सांशोधनां कदावि न करणीयम ्।
4. अध्यािकस्य कत्तिव्यम ् अन्स्ि यि ् स त्रट
ु ीनाां विश्लेषणां कुयािि ् िासाां प्रकार जानीयाि ् िदा
त्रुटीनाां क्षेत्रां स्िष्टां कृत्िा िुनिः अध्याियेि ्।

उत्तर:- (4) अध्यापक का कतयव्य ह जो िह त्रदु टयों का विश्लेषण करता ह और उसको जानता
ह तब उसी त्रुदट को स्पष्ट करके पुनः अध्यापन करता ह। यह अध्यापन विचध भाषा मशक्षक के
मलए सियश्रेष्ठ विचध ह।

17. भाषामशक्षणे संरिनात्मकोपागमे (Constructivist approach) मशक्षकात ् अपेक्ष्यते


(1) छात्रेभ्य: पूिनय नममयतज्ञानदानम ् ।
(2) स्िपाठ्यिमस्य स्ियमेि ननमायणम ् ।
(3) छात्राणाम ् स्िपाठ्यपुस्तकं स्ियं रचितुम ् समथीकरणम ् ।
(4) स्िज्ञानस्य माध्यमेन ज्ञानननमायतंु छात्राणाम ् साहार्ययम ् ।

उत्तर:- (4) भाषा मशक्षण में संरिनात्मक उपागम में मशक्षकों से अपेक्षा की जाती ह कक
छात्र अपने पूिय ज्ञान के माध्यम से नये ज्ञान ननमायण में छात्रों की सहायता कर सके ।
इसका उतर d सही ह ।
18. अमभकथनम ् (A) : उपिारात्मकमशक्षणं एका प्रकिया अन्स्त यस्यां मशक्षक्षका प्रथमं छात्राणां
समस्यायाः ननदानं करोनत तदनततरं उचितपदधतेः प्रयोगं करोनत ।
कारणम ् (R) : उपिारात्मकपदधतेः प्रयोगात ् पि
ू ं अध्यापकः छात्राणाम ् शक्तय: दब
ु ल
य ता: ि
जानीत ् ।
अधस्तनेषचू ितमुतरं चिनत

(1) (A) तथा (R) दिे सत्ये स्त:, (R) ि (A) इत्यस्य कथनस्य उचितव्याख्या अन्स्त ।
(2) (A) तथा (R) दिे सत्ये स्तः, परततु (R), (A) इत्यस्य कथनस्य उचितव्याख्या न अन्स्त ।
(3) (A) सत्यम ् अन्स्त, परततु (R) असत्यम ् अन्स्त ।
(4) (A) असत्यम ् अन्स्त, परततु (R) सत्यम ् अन्स्त ।

उत्तर:- (1) A- उपिारात्मक मशक्षण एक ऐसी प्रकिया ह न्जससे मशक्षक्षका प्रथम छात्रों
की समस्या का ननदान करती ह इसके बाद उचित पदधनत का प्रयोग करती हैं ।
R— उपिारात्मक पदधनत में प्रयोग से पहले अध्यापक छात्रों की शन्क्त और दब
ु ल
य ता
दोनो को जानती ह अतः ये दोनो सही ह ।
अथायत ् a उतर सही ह ।

19. अमभकथनम ् (A) यदा त्िम ् अल्पिय: अमस तदा अतयभाषाया: मशक्षणम ् सरलतरम ् ।
कारणम ् (R) : शुदधउच्िारणस्य विकास: अपेक्षाकृतः अनायासः भिनत यदद अयं आधारभूते
स्तरे मशक्षक्षतः ।
अधस्तनेषूचितमुतरं चिनुत
(1) (A) तथा (R) दिे सत्ये स्त:, (R) ि (A) इत्यस्य कथनस्य उचितव्याख्या अन्स्त ।
(2) (A) तथा (R) दिे सत्ये स्तः, परततु (R), (A) इत्यस्य कथनस्य उचितव्याख्या न अन्स्त ।
(3) (A) सत्यम ् अन्स्त, परततु (R) असत्यम ् अन्स्त ।
(4) (A) असत्यम ् अन्स्त, परततु (R) सत्यम ् अन्स्त ।

उत्तर:- (1) A - जब तुम कम आयु के हो तब दस


ू री भाषा का मशक्षण करना सरल ह।
R - शुदध उच्िारण का विकास अपेक्षा कृत अनायास होता ह यदद उसका आधारभूत
स्तर मशक्षक्षत हो अथायत ् हमारे पररिार के सदस्य मशक्षक्षत ( पढ़े मलखे ) हो ।
अतः दोनो ही सही ह - a उतर सही ह ।

20. यदा बालकाः मानकव्याकरणं मशक्षक्षतुं प्रारम्भतते ते सामातयतः अस्य अनतसामातयीकरणं


कुियन्तत । अस्य कारणम ् अन्स्त
(1) ते पररष्करणाय सािधानं व्याकरणननयमान ् मशक्षतते ।
(2) ते मतयतते यत ् सामातयिाक्यरिनाननयमा: सियत्र उपयुक्ताः सन्तत ।
(3) ते भाषायां प्रिाहशीलाः भवितंु व्याकरणस्य प्रयोगं कुियन्तत ।
(4) बालकाः स्िवपतभ्
ृ यः भाषायाः आधारभूतननयमान ् मशक्षतते ।

उत्तर:- (2) जसा कक बालक मानक व्याकरण की मशक्षा प्रारम्भ करने के मलये ये
सामातय को अनतसामातयीकरण करने की कोमशश कर रहे ह इसका कारण िे मनाते ह
“जो सामातयिाक्यरिना ननयम" सभी जगह उपयुक्त हो जाती ह ।
अतः उतर b सही ह ।

21. एकस्मात ् पाठ्यिस्तन


ु ः सि
ू नां गह
ृ ीत्िा तस्याः व्याख्या: अमभधेयाथयस्तरात ् मभतनरूपेण
करणम ् कथ्यते
(1) पि
ू क
य थनम ् (Predicting) (2) तल
ु ना (Comparing)
(3) द्रत
ु पठनम ् (Skimming) (4) ननष्कषयग्रहणम ् (Inferring)

उत्तर:- (4) एक पाठ्यिस्तु से सूिनाओं को ग्रहण करके उसके व्याख्या के अमभधेयाथय


स्तर से मभतन कारण ननष्कषय ग्रहणम ् (उसका ननष्कषय ननकालना) कहलाता ह । अतः
इसका d उतर सही ह |

22. पञ्िमकक्षायाः एकः छात्रः कथयनत यत ् यदा मम ममत्रं पञ्जाबी भाषया सम्भाषते तं
अचधगततम
ु ् कदठनं न अन्स्त परततु अस्या: पठनं आयासपूणम
य ् अन्स्त । एतत ् कथनं तम ्
स्िाकलनाय योग्धयं करोनत, यतो दह तेन कृतम ्
(1) मशक्षणस्य आकलनम ् (2) मशक्षणाय आकलनम ्
(3) मशक्षणरूपेण आकलनम ् (4) मशक्षणे आकलनम ्

उत्तर:- (3) पञ्िमकक्षा का एक छात्र कहता ह जब मेरा ममत्र पञ्जाबी भाषा को बोलता
ह उसे सीखने में कदठनाई नही होती ह लेककन इसे पढ़ने के मलये पूरा प्रयास करना
पढ़ता ह यह कथन स्ियं को दक्ष (कुशल) बनाने के मलये योग्धय करती ह यह मशक्षण
रूप में आकलन होगा । अतः उतर c सही ह ।

23. भाषाकलनस्य ककं मापनम ् अन्स्त ?


(1) प्रत्येक छात्रस्य स्िसहपादठन: तुलनायां उपलन््ध: ।
(2) तेषां समग्रा योगान्त्मका (Summative) िा उपलन््ध: ।
(3) छात्राणां भाषा- उपलन््धः ।
(4) छात्राणां भाषानपण्
ु यम ् ।

उत्तर:- (4) भाषा आकलन छात्रों की भाषा की ननपुणता का आकलन करता हैं । अतः
उतर d सही ह ।

24. स्टीफन िेशनमहोदयस्य 'बोधगम्यननिेश:' (Comprehensible input) इनत मसदधाततेन


प्रस्तावितम ्
(1) छात्रेभ्यः तेषां भाषानुरूपं भाषाया: उपलन््धकरणम ् ।
(2) छात्रः पाठ्यपस्
ु तकात ् मशक्षकात ् ि ननविष्टप्रान््तः ।
(3) छात्रः तेषां भाषास्तरात ् ककन्ञ्ित ् उच्िस्तरे ण भाषायाः अतिेषणम ् ।
(4) छात्राणाम ् स्तरात ् उच्ितरपाठ्यिस्तन
ु : सामग्र्यः ि अतिेषणम ् ।

उत्तर:- (3) स्टीफन िेशन महोदय का बोधगम्य ननिेश मसदधातत छात्र को अपनी भाषा
के स्तर से कुछ उच्ि स्तर की भाषा का खोज करना ह । अत: d उतर सही ह ।

25. व्याकरणगिकायािखण -
1. सतदभािनुसाराखण भिेयुिः। 2. जीिनानुकूलातन भिेयुिः ।
3. िूणि
ि या रूिानुसारीखण भिेयुिः । 4. स्मतृ िकेन्तििातन भिेयुिः।

उत्तर:- (1) व्याकरणगतकायायणण सतदभायनसाराणण भिेयः। व्याकरणगतकायय सतदभय के


अनुसार होता

26. तनम्नभलखििेषु अष्टमीकक्षाियितिां भशक्षणमाध्यमविषये – ‘भशक्षाचधकार-अचधतनयम,


2009' इत्यन्स्मन ् का सांस्िुतििः विद्यिे ?
1. अष्टमीकक्षाियितिां यथासम्भिां मािभ
ृ ाषाभशक्षणमाध्यमां भवििव्या ।
2. विद्यालये भशक्षणमाध्यमां मािभ
ृ ाषा एि भिेि ् ।
3. गह
ृ भाषा भशक्षणमाध्यमां भिेि ् ।
4. राज्यस्य भाषा भशक्षणमाध्यमां भिेि ् ।

उत्तर:- (1) 'मशक्षा का अचधकार अचधननयम, 2009' के अनुसार आठिीं कक्षा तक मशक्षा के
माध्यम के संबंध में जहां तक संभि हो आठिीं कक्षा तक मशक्षा का माध्यम मातभ
ृ ाषा होनी
िादहए।

27. काचिद् अध्याविका भाषणकियाथं भोजनालयस्य व्यञ्जनसूिीिुन्स्िकायािः प्रयोगां करोति


। सा ििुणां विद्याचथिनाां समूहान ् तनमािय प्रत्येकां समूहां िञ्िदशशि-मूल्यभमिां (1500) भोजनां
प्रेषतयिम
ु ् आदे शां दािांु कथयति । िस्यािः प्रयोजनां छात्रान ् भाषण- योग्यिािः, सांिाद-योग्यिािः ि
भशक्षणमन्स्ि । अत्र भोजनालयस्य व्यञ्जनसूिीिुन्स्िका ककां कथ्यिे ?
1. भाषाभशक्षणसामग्री 2. महु ििित्रम ्
3. कायितनिािहकसाधनम ् (Tool For Manupulation) 4. भशक्षणाय अनचधकृिसामग्री

उत्तर:- (1) भाषण मशक्षण के मलए एक मशक्षक्षका रे स्तरां मेनू पस्


ु तक का उपयोग करती ह। िह
िार छात्रों का समूह बनाती ह और प्रत्येक समूह से 1500 मूल्य का भोजन ऑडयर करने के मलए
कहती ह। इसका उददे श्य छात्रों को बोलना और संिार कौशल मसखाना ह। रे स्टोरें ट मेनू बुक
यहााँ एक भाषा मशक्षण सामग्री ह।
28. आदशि-भाषा िाठ्यिमे तनम्नभलखििािः भिन्ति -
1. उद्दे श्यातन, अतिििस्िु, प्रकियािः, भाषाध्यािन-अचधगम-मूल्याङ्कनम ् ।
2. लक्ष्यातन, प्रविचधिः (methodology) िथा भाषाभशक्षणस्य मूल्याङ्कनम ् ।
3. भाषाभशक्षण-अचधगमाथि मल्यातन, प्रकियािः िरीक्षणम ् ि ।
4. विद्यालया), भशक्षण-अचधगमाथं, िरीक्षाथं ि वििारािः ।

उत्तर:- (1) आदशय भाषा पाठ्यिम में उददे श्य, अततःिस्तु, प्रकिया, भाषाध्यापन अचधगम
और मूल्यांकन होता ह।

29. यहद छात्रा : कन्स्मांन्श्िि ् गतिविधौ लग्ना: सन्ति िदा भशक्षकस्य िैिः सह िारम्िररक
व्यिहार: _______
1. सतदभािनुसारां भाषायािः सम्प्रेषणस्य ि विकासे सहायकिः भिति ।
2. बालानाां िीडासमये भाषाचधगमां भारयुक्िां करोति ।
3. ज्ञानस्य प्रामाखणक स्रोि: ददाति ।
4. भाषया सह िीडाद्िारा बालानाां गह
ृ भाषायािः अचधगमाथि सहायकिः भिति ।

उत्तर:- (1) यदद छात्राएाँ ककसी गनतविचध में संलग्धन ह। उस समय मशक्षक के दिारा ककया गया
पारम्पररक व्यिहार सतदभायनुसार भाषा के सम्प्रेषण के विकास में सहायक होता ह।

30. लेिनभशक्षणे बालानाां स्िच्छतदारे िनम ् एकां महत्त्ििूणि िरणम ् अन्स्ि, यि: िदा बाला:
प्रयासां कुििन्ति -
1. अक्षराखण शब्दान ् ि तनमाििुां, यदा प्रभतृ ि िै: लेिनी, अङ्कनी िा धायििे ।
2. िेभ्य: चिननभ्यिः िेषाां कृिे अथि बोधतयिुम ् ।
3. िठने लेिने अङ्कगखणिे ि ककन्ञ्िि ् कालां याितयिम
ु ्।
4. ियस्कान ् अनुकिम
ुि ्।
उत्तर:- (2) लेखन मशक्षण में बालकों का स्िच्छतद लेखन एक महत्िपूणय िरण ह लेखन के
माध्यम से बालक अपने वििारों तथा भािों को सम्प्रेवषत कर सकता ह और अपनी सजयनात्मक
प्रनतभा को विकमसत कर सकता ह।

31. विद्यालये प्राथनभमकस्िरे भशक्षाचथिनिः स्िगहृ भाषया अध्यावििा: स्युिः यि: -


1. एिेन िेषाम ् अध्ययनाध्यािनप्रकियायाां सहभाचगिा भिेि ् ।
2. विद्यालयीयभाषायािः अचधगम: िथा महत्त्ििूण:ि नान्स्ि ।
3. विद्यालयीयभाषया निीनज्ञानस्य सम्प्रेषणां भिति ।
4. एिेन कक्षासु शान्तिस्थािनां सुकरां भिति ।

उत्तर:- (1) विदयालय में प्राथममक स्तर पर मशक्षाचथययों को उनकी घरे लू भाषा में पढ़ाया जाना
िादहए क्योंकक यह उतहें सीखने और मसखाने की प्रकिया में शाममल करे गा।

32. भाषायािः कक्षाविषये अधोभलखििेषु ककां न उचििम ् ?


1. कोलाहलमयकक्षा नाम कक्षायाां छात्रा: अचधगमे लग्ना: सन्ति ।
2. सा अन्स्ि अनुशाभसिकक्षा यस्याां छात्रा: नीरिम ् उिविशन्ति भशक्षक: ि उत्तमरीत्या
िाठयति ।
3. चितिनम ् युगलीकरणां (Pairing) आिण्टनां (Sharing) ि इति एिातन समग्रकक्षाां गतिविधौ
योजतयिुां मागाि: सन्ति ।
4. भशक्षक: छात्रान कथाया: भूभमकातनिािह तनयोजयति ।

उत्तर:- (2) एक अनश


ु ामसत कक्षा िह ह न्जसमें छात्र शांत बठते हैं और मशक्षक अच्छा पढ़ाते
हैं। यह भाषा कक्षाओं के मलए उपयुक्त नहीं ह।

33. भसकिािूणस्ि थाल्याम ् अङ्गुलीिालनेन भशक्षक: छात्रान िणिमालाया: अक्षराखण लेखििुां


तनहदिशति –
एिांविधगतिविधे: उद्दे श्यम ् अन्स्ि -
1. कक्षायाां िीडािूणि
ि ािािरणस्य प्रोत्साहनम ् ।
2. छात्रान स्िच्छमभलनहस्ियोिः भेदां बोधतयिुम ् ।
3. छात्राणाां सूक्ष्मिालनकौशलां िढतयिुम ् ।
4. छात्राणाां गह
ृ ासक्ििः ध्यानािण्टनम ् ।

उत्तर:- (3) मशक्षक बच्िों को रे त से भरी थाली में अपनी उं गमलयों को घुमाकर िणयमाला के
अक्षर मलखने का ननदे श दे ता हैं - इस गनतविचध का उददे श्य छात्रों के सूक्ष्म िालन कौशल को
दृढ़ करना ह।

34. भाषाभशक्षणसतदभि ककां सत्यां नान्स्ि ?


1. भाषा-योग्यिािः एकस्यािः भाषायािः द्वििीयस्याां भाषायाम ् अतिरतयिांु शक्यतिे ।
2. प्रत्येकां छात्रिः बहुभाषाणाां भशक्षणस्य योग्यिाां धारयति यहद िस्मै उचििािसरिः समयश्ि
दीयेिाम ् ।
3. मािभ
ृ ाषा द्वििीयस्यािः / िैदेभशक्यािः भाषायािः भशक्षणे बाधाां करोति ।
4. मािभ
ृ ाषा द्वििीयस्यािः / िैदेभशक्या / भाषायािः भशक्षणे सहायिाां करोति।

उत्तर:- (3) भाषा मशक्षण के सतदभय में, मातभ


ृ ाषा, दस
ू री िदे मशक भाषा के मशक्षण में बाधा
करती ह। सत्य नहीं ह। अतय तीनों विकल्प सही हैं।

35. बहुभावषककक्षा अन्स्त


(1) मशक्षाचथयनः प्रथमभाषां िविध्येन िदन्तत
(2) मशक्षकाः मशक्षाचथयनां भाषां जानन्तत
(3) मशक्षाचथयनः अनेकासु भाषासु पाठ्यतते
(4) प्रत्येकं मशक्षाथी दियाचधकं भाषाः जानानत

उत्तर:- (1) बहुभावषक कक्षा में मशक्षाथी अपनी प्रथम भाषा बहु को विविधता पि
ू क
य ा (अलग-
अलग भाषा) भाषा में बोलते हैं।
36. मशक्षाचथयनः व्याकरणणकान्तनयमान ् शनः शनः पौनः पुण्येन ि मशक्षतते । सिायन ्
व्याकरणणकननयमानाम ् एकदि ज्ञानस्य अपेक्षया शनः शनः व्याकरणननयमाः ज्ञातव्याः ।
एतत ् मशक्षणं कथ्यते
(1) पाररन्स्थनतक मशक्षणम ् (2) ितल
ुय कार - मशक्षणम ्
(3) संरिनात्मक-मशक्षणम ् (4) स्थाननक-मशक्षणम ्

उत्तर:- (2) मशक्षाथी व्याकरणननयमो को धीरे -धीरे समय - समय पर ग्रहण करते हैं। सभी को
व्याकरखणक तनयमो का एक बाद एक ज्ञान की 'अपेक्षा' धीरे - धीरे व्याकरणननयमों को जानना
िादहये। इस मशक्षण को 'ितुल
य कार मशक्षण कहते ह

37. पाठ्यपुस्तकस्य अिबोधनक्षमता तस्मात ् सूिनानां आहरणं तस्य व्याख्यानं ि एतत ् सिं
ककम ् अन्स्त ?
(1) प्रिाहे ण-पठनम ् (2) ननष्कूटनम ् (Decoding)
(3) श्रुतलेखः (4) अिबोधपूिक
य ं पठनम ्

उत्तर:- (4) पाठ्यपस्


ु तक की अिबोधन क्षमता को बढ़ाने के मलये इसकी सि
ू ना ग्रहण करने के
मलये और उनकी व्याकरण को समझने के मलये उसकी अिबोधपूिक
य पठनम ् (समझ - समझ
कर) पढना आिश्यक ह।"

38. येन िाक् विकारे ण एकमेि श्दमसकृदच्ु िारणेन भाषणप्रिाह बाचधतो भिनत । तदन्स्त
(1) स्िननम (2) रुवपम
(3) गनतसमतिय-िकल्य (Dyspraxia) (4) िाग्धिकल्यम ् (Stuttering)

उत्तर:- (4) जहााँ पर िाणी के विकार से कोई भी श्द का उच्िारण करने में या भाषा के प्रिाह
में बाधा होती ह उसे " िाग्िैकल्यम ् " (STUTTERING) / िाणी दोष कहिे है ।

39. श्दननमायण ियन्क्तकध्िननमभः भिनत तथा ि श्दानां विश्लेषणं अक्षरध्िननस्तरपययततं


यदिा ध्िननग्रामस्तरपययततं कतुं शक्यते । इयम ् अिधारणा अन्स्त
(1) अक्षर – अिधारणा (2) श्द - अिधारणा
(3) स्िननममक – अिधारणा (4) िाक्य - अिधारणा

उत्तर:- (3) श्द का ननमायण ियन्क्तक ध्िनन के दिारा होता ह कफर भी श्दों का विश्लेषण,
अक्षर का ध्िनन का ननमायण (स्तर) ननरततर दे खकर के ध्िनन कक पररिार को समझना िादहये।
यह अिधारणा स्िननममक अिधारणा कहलाती ह

40. अधोऽडिकतेषु कतम गहन - अध्ययनेन सह सम्बदधः ?


(1) स्िाततसुखाय धाराप्रिाहे ण पठनहे तुः मशक्षाचथयनः प्रमशक्षणाय सहायताप्रदानम ् ।
(2) इदं परू कमध्ययनमन्स्त यन्ल्लणखतिस्तुजातस्य ननष्कूटनेन सह सम्बदधम ् अन्स्त ।
(3) पठ्यमानस्य पुस्तकस्य प्रत्येक श्दानाम ् अथायिबोधनं, पठनस्य उददे श्यमन्स्त ।
(4) मशक्षाचथयनः यत्पदठतमु मच्छन्तत तस्य ियने स्िततत्राः सन्तत ।

उत्तर:- (3) पाठ्य पुस्तक के प्रत्येक श्दों को अथयबोधन (अथय जानकर) के साथ पढ़ना गहन
अध्ययन के साथ सम्बतध रखता ह।
अतः इसका उतर 3 सही ह।

41. का पदधनतः इयं विश्िमसनत यद विषयिस्तुअपेक्षया िाक्यननमायणम ् अचधकं


महत्त्िपूणम
य न्स्त ?
(1) सम्प्रेषणात्मकभाषामशक्षणपदधनतः (2) व्याकरणानि
ु ादपदधनतः
(3) संरिनात्मक उपागमः (4) ननमायणात्मक उपागमः

उत्तर:- (2) “व्याकरण अनुिाद पदधनत“ विश्िसनीय ह जो विषमबदध की अपेक्षा िाक्य


ननमायण करने में अचधक महत्िपण
ू य ह।

42. अमभकथनम ् (A) : उपिारात्मकं मशक्षणं मशक्षण-अचधगम काययिमस्य अमभतनाङ्गमन्स्त



कारणम ् (R) : सुष्ठुतया अनचधगतान ् विषयान ् पन
ु ः पाठनाय उपिारात्मक मशक्षणम्भिनत ।
अधोऽडिकतेषु उचितं विकल्पं चिनुत-
(1) उभयम ् (A) तथा ि (R) सत्यम ्, तथा ि (R) इनत उचिता व्याख्या अन्स्त (A) इत्यस्य
(2) उभयम ् (A) तथा ि (R) सत्यम ्, परततु (R) इनत उचिता व्याख्या नान्स्त (A) इत्यस्य
(3) (A) इनत सत्यम ्, परततु (R) इनत असत्यम ्
(4) (A) इनत असत्यम ्, परततु (R) इनत सत्यम ्

उत्तर:- (2) (A) उपिारात्मक मशक्षण मशक्षण -अचधगम प्रकित का अमभतन अंग ह।
(R) सही से जानने के मलने विषयों को पुन: िढ़ने क भलए उपिारात्मक मशक्षण सम्भि होता ह।
अतः इसका 2 उतर सहीं ह। A ि R दोनों सही ह लेककन R A की उचित व्याख्या नहीं करता ह।

43. पाठ्यपुस्तकेषु कथा:, कविता, नाटकानन तथा ि लेखकर मलणखताः अपरप्रसङ्गाः


सन्म्ममलता भिन्तत एतादृशीः सामग्री: अस्माकं आिश्यकता भिनत । यतो दह
(1) प्रामाणणकभाषायां स्िभाविकभाषायाञ्ि भिनत ।
(2) पाठ्यपुस्तके सन्म्ममलताः स्युः इनत उददे श्येन मलख्यते ।
े॔
(3) प्रख्यायतेलेखक मले॔ख्यत ।
(4) सरलायां भाषायां भिनत ।

उत्तर:- (1) पाठ्यपस्


ु तक में कथा, कविता, नाटक और लेखक के दिारा मलखी गई प्रसङ्ग
में सन्म्ममलत होता ह यह सामग्री हमारी आिश्यकता ह । अतः प्रमाणणक भाषा में स्िाभाविक
भाषा होती ह।

44. मुदद्रतभाषाय समदृ धं िातािरणं ननमायतुं कतमा पदधनतः सहायका अन्स्त ?


(1) कक्षाकक्षे िस्तुनां नामानन मलणखत्िा तानन नामानन िस्तष
ु ु ननयोजनानन ।
(2) मशक्षाचथयनः कथनं यत ् ते स्िकीयायां भाषायां िस्तुनाम ् नामानन ज्ञापयततु ।
(3) िलचित्रस्य प्रदशयनं यन्स्मन ् पाठ्यिस्तु अधोमलणखतम ् स्यात ् ।
(4) प्रत्येक कक्षाकक्षे मुद्रणयतत्रणं (Printer) प्रदानम ् ।
उत्तर:- (1) मुदद्रत भाषा के समदृ ध िातािरण' के ननमायण में :- कक्षाकक्ष में िस्तुओं के नाम
मलखकर और उनके नामों को िस्तुओं से ननयोजन करके पहिानना। यह पदधनत सहायक होती
ह।

45. विद्यालयीयभशक्षायाम ् ‘नीतिरूिे बहुभाषीयिा’ (Multilingualism as a policy) इत्यस्य


कोऽथििः ?
1. सिे बालकािः मािभ
ृ ाषायाम ् गह
ृ भाषायाम ् विद्यालये अध्ययनां प्रारभतिे। यदा िे प्रगतिां
कुििन्ति िदा अतयासाम ् भाषाणाां िद्
ृ चधां कुििन्ति ।
2. सिे बालकािः राज्यभाषामाध्यमेन आङ्ग्लभाषाां हहतदीभाषाां ि भशक्षन्ति।
3. सिे बालकािः आधार-अिस्थायाां आङ्ग्लभाषाां, राज्यभाषाां, हहतदीभाषाां ि भशक्षन्ति ।
4. प्राथभमके स्िरे मािभ
ृ ाषा भशक्षणमाध्यमां भिति, उच्ि-प्राथभमके स्िरे आङ्ग्लभाषा
भशक्षणमाध्यमां भिति ।

उत्तर:- (1) स्कूली मशक्षा में 'एक नीनत के रूप में बहुभाषािाद' का अथय ह कक सभी बच्िे अपनी
मातभ
ृ ाषा और घरे लू भाषा में स्कूली मशक्षा शुरू करते हैं। जब िे प्रगनत करते हैं, तो िे अतय
भाषाओं को जोड़ते हैं।

46. काचिद् अध्याविका स्िकक्षाां ििुणां समूहेषु व्यभाजयि ् । वििारोत्तेजकविमशििः सा


छात्रेभ्यिः भू-दृश्यानाम ्, भिनानाम ्, व्यक्िीनाम ् वििारान ् प्राददि ् । सा प्रश्नानाां माध्यमेन
वििारान ् एकत्रान ् किम
ुि ् आहदशि ् । आलेिमवि भलखििुम ् सा आहदशि ् । एित्कायं ककम ्
कथ्यिे ?
1. प्रायोजना-कायिम ् (Project Work) 2. दत्तकायिम ् (Assignment)
3. भाषण-कायिम ्, लेिनकायिम ् 4. ियिटनकायिम ् (Excursion)

उत्तर:- (1) ककसी अध्यावपका ने अपनी कक्षा को िार समूहों में विभान्जत ककया।
वििारोतेजक विमशय उसने छात्रों के मलए भू-दृश्यों के, भिनों के, व्यन्क्तयों के वििारों को प्रदान
ककया। उसने प्रश्नों के माध्यम से वििारों को एकत्र करने के मलए आदे श ददया। इस कायय को
प्रयोजना कायय कहा जाता ह। प्रायोजना कायय छात्रों दिारा मशक्षक के आदे शानुसार समूह में या
व्यन्क्तगत रूप से ककया जाता ह।

47. कस्य वििारे मानिािः भाषा-अचधग्रहणयतत्रेण’ सह जायतिे यि ् िान ् भाषाचधगमे सहायकां


भिति ।
1. िायगॉत्स्की 2. ब्लूम 3. िॉम्सकी 4. न्स्कनर

उत्तर:- (3) िॉम्सकी के वििार से सभी मानि भाषा अचधग्रहण यतत्र (Language
Acquisition Device) के साथ उत्पतन होते हैं और ये भाषा के अचधगम में सहायक होते हैं।

48. अथि-मािन-प्रकिया (Semantic mapping Strategy) कस्मै प्रयोजनाय सशक्िा अन्स्ि


?
1. छात्रेषु शब्दसङ्ग्रहां िधितयिुम ् ।
2. व्याकरणतनयमान ् भशक्षक्षिुम ् ।
3. िाठ्यविषयेण सह व्याकरणस्य सांयोजनाय ।
4. प्रकियालेिनाय

उत्तर:- (1) अथय-मापन-प्रकिया के अततगयत छात्र िगों में श्द संग्रह बढ़ाने का सशक्त
माध्यम ह।

49. तनन्ष्िय-शब्दािली का अन्स्ि ?


1. िे शब्दािः ियां येषाां प्रयोगां िदै ि कुमििः यदा ियां िान ् शण
ृ ुमिः, अथिा िठामिः |
2. िे शब्दािः यान ् ियां अतयैिः सह िुनिः िुनिः प्रयुञ्जमिः ।
3. िे शब्दािः येषाां प्रयोगां ियम ् लेिने एि कुमििः।
4. िे शब्दािः येषाां प्रयोगां ियां भाषणे एि कुमििः ।

उत्तर:- (1) ननन्ष्िय श्दािली िे श्द हैं न्जनका उपयोग हम तभी करते हैं जब हम उतहें
सुनते हैं, या पढ़ते हैं।
50. काचिद् अध्याविका िञ्िमीकक्षायाां स्िछात्रान ् षड्िाक्यानाां लघु-िररच्छे दां द्वििारां श्रोिुां
कथयति । िदा सा िान ् ििुणाि समूहेषु िम ् िररच्छे दां िुनिः लेखििुां कथयति । सा कथयति यि ्
िे िां िररच्छे दां यथासम्भिां तनकटिम लेखििांु शक्नि
ु न्ति । िररच्छे दस्य िाक्यातन मल
ू रूिे
भितिु, इति न आिश्यकम ् । इदम ् कायि ककां कथ्यिे -
1. रिनात्मकां लेिनम ् 2. श्रिणम ् भाषणम ् ि
3. िररच्छे दस्य श्रुिलेिनम ् 4. िाक्यानाां श्रुिलेिनम ्

उत्तर:- (3) कोई अध्यावपका पााँििीं कक्षा के छात्रों को छः िाक्यों के छोटे पराग्राफ को दो बार
सुनने के मलए कहती ह, कफर उतहें िार के समूहों में उस पराग्राफ को कफर से मलखने के मलए
कहती ह। यह कायय पररच्छे द का श्रुत लेखन ह। श्रुत लेखन का अथय ह 'सुने हुए को मलखना' या
सन
ु कर मलखना।

51. कन्श्िद् अध्यािकिः अधं िाठ्यम ् उच्िस्िरे ण िठति । िदा स समहू बद्धान ् छात्रान ् स्ियां
समाितयिुम ् कथयति । एषिः कीदृशिः प्रयोगिः ?
1. अनभ
ु िात्मकप्रयोगिः 2. समह
ू कायिम ्
3. लेिनप्रयोगिः 4. अतिग्रािहीप्रयोगिः (Intake Activity)

उत्तर:- (1) कोई अध्यापक आधे पाठ को उच्ि स्िर में पढ़ता ह, उसके बाद िह समहू बदध
छात्रों को स्ियं पाठ को पूरा करने के मलए कहता ह। इस प्रकार का प्रयोग मशक्षण विचध का
अनुभिात्मक प्रयोग कहलाता ह।

52. भाषा-अचधग्रहणस्य अथििः अन्स्ि-


1. भाषायािः व्याकरणस्य तनयमानाां भशक्षणम ् ।
2. अनौििाररकिररिेशे अिेिनरूिे (अप्रयासम ्) भाषायािः भशक्षणम ्।
3. औििाररकिररिेशेसिेिनां (प्रयासम ्) भाषायािः भशक्षणम ् ।
4. भाषाविषयकम ् भशक्षणम ् ।
उत्तर:- (2) भाषा अचधग्रहण का अथय ह - अनौपिाररक पररिेश अिेतनरूप से भाषा का
मशक्षण।

53. भशक्षकिः िि
ृ ीयाकक्षायािः छात्रान ् तनहदिशति, एिां िे प्रदत्तकायािखण अनस
ु रन्ति। अध्यािकिः
अङ्गीकरोति
1. सांरिनात्मक-उिागमिः
2. समग्र-शारीररकप्रतिकिया-उिागमिः
3. ग्रहणशील-भशक्षण-उिागमिः
4. रिनािाहदउिागमिः(Constructivist approach)

उत्तर:- (2) मशक्षक तत


ृ ीयकक्षा के छात्रों को ननदे मशत करता ह, तथा िे सभी छात्र मशक्षक
दिारा ददये गये प्रदत कायों का अनस
ु रण करते हैं। इस प्रकार अध्यापक समग्र
शारीररकप्रनतकिया उपागम का अङ्गीकरण करता ह।

54. 'हदल माांगे मोर ' इति विज्ञािन-िाक्यां कस्य उदाहरणां?


1. कोड-व्यत्ययम ् (Code-switching) 2. अनुिानम ् (Intonation)
3. सहसम्बतधम ् (Collocation) 4. सतध्य क्षरम ् (Diphthong)

उत्तर:- (1) 'ददल मांगे मोर यह िाक्य कोड-व्यत्यय (Code-switching) का उदाहरण ह। जहााँ
एक िाक्य को अतय भाषा में रूपाततररत या स्थानातररत कर उसका प्रिार ककया जाता ह।

55. अंशु इनत नाम्नः दवितीयकक्षाया अध्यापकः स्िकीयां भाषाकक्षायां "पश्यततु ज्ञापयततु
ि" इनत गनतविध्यथं कनतपयानन िस्तूनन आनयनत । भाषा मशक्षण-अचधगमे इमानन िस्तूनन
केन नाम्ना ज्ञायतते ?
(1) प्रदशयय-ज्ञापय ि इनत पदाथायः (2) सामातय प्रदशयायणण िस्तूनन (Realia)
(3) भाषा सामग्री (4) स्मनृ तप्रितयकम ्
उत्तर:- (2) अंशु नाम का दवितीया कक्षा का अध्यापक ह अपनी भाषा की कक्षा में दे खो, जानो
इस गनतविचध की कई प्रकार की िस्तुओं को लाता ह। भाषा मशक्षण अचधगम में यह िस्तए

'सामातय प्रदशयन की िस्तुओं के नाम से जानी जाती ह।

56. मशक्षकेण प्रारन्म्भकिरणे चित्रात्मकपुस्तकपठने ध्यानं िातव्यम ् । यतो दह


(1) चित्रदशयनेन आनतदः जायते ।
(2) मशक्षाचथयनः तादृशाणण चित्राणण चित्रनयतुं प्रेरयनत ।
(3) इदं मशक्षाचथयनः चित्राणण अिबोदधुम ् विश्लेषनयतुं ि साहार्ययो भिनत ।
(4) इदं मशक्षाचथयनः विमभतनरङ्गानां ज्ञानं ददानत ।

उत्तर:- (3) मशक्षक के दिारा प्रारन्म्भक िरण में चित्रात्मक पाठ्य पुस्तक में ध्यान रखना
िादहये ये विदयाचथययों के चित्रों को समझने में ि विश्लेवषत करने में सहायक होता ह।

57. एका अध्यावपका बालानां कायं यथा लेखनप्रनतमानानन चित्राणण कथाः इत्यादीनन पत्रािरके
स्थापयनत । सा तेषामुपयोग आकलने करोनत । इदमन्स्त
(1) उपाख्यानात्मकमध्ययनम ् (Anecdotal Record )
(2) पत्राधानम ् (Portfolio)
(3) अिलोकनपरकमुपकरणम ् (Observation Tool)
(4) पाठ्यियाय मानचित्रणम ् (Curriculum Mapping)

उत्तर:- (2) एक अध्यावपका बालकों के कायय को मलखने के मलये कहती ह तथा चित्र के दिारा
ि कथा आदद को पत्र में स्थावपत (उतारने) के मलये कहती ह। िह उसका उपयोग आकलन में
“पत्राधनम ्” (Portfolio) करती ह।

58. अधोऽडिकतेषु अभ्यासेषु भाषामशक्षकेण कतम श्लाघनीयतमः ?


(1) इदं सुननन्श्ितं कयायत ् यत ् तस्य कक्षायाः सिेमशक्षाचथयनः स्िीकृताः आत्मसम्माननताश्ि
अनुभिेयुः कामं ते कस्यावप भावषक-सामान्जक-सांस्कृनतक पष्ृ ठभूममतः समागताः स्युः ।
(2) ये छात्राः आत्मविश्िासपूिक
य ं आंग्धलभाषां भाषतते ते कक्षायां आदशयरूपेण दृश्यतते ।
(3) विदयालये स्िकीय मातभ
ृ ाषायाः प्रयोगं ननिारणाथं कठोरननयमननमायणम ् ।
(4) इदं सुननन्श्ितं करणं यत ् विशेषरूपेण िदचधतिगेभ्यः पष्ृ ठभूममतः आगममष्यतः बालान ्
भाषाकक्षायां कठोर कायय करणीयम ् ।

उत्तर:- (1) यह सुननन्श्ित ककया जाये कक कक्षा में सभी मशक्षाथी स्िीकार ककये जाये
आत्मसम्मान के साथ कायय करे गें ककसी भी प्रकार भाषा - समान्जक पष्ृ ठभूमम बनी रहे यह
*भाषा मशक्षण में श्लाघनीय (अच्छी ह)।

59. अधोऽडिकतेषु कतमः ऊध्ियगामी - उपागमे आधाररत अन्स्त ?


(1) कविताकथामाध्यमेन भाषामशक्षणमारभेत ् अनततरं अक्षरज्ञानमारभेत ् ।
(2) ध्िननमभः श्द-पद-उपिाक्य आदद मशक्षण-अनततरं सतदे शननष्टनम ् ।
(3) भाषाया अथयम ् अिबोदधम ् मशक्षाथी पि
ू ायन्जयतज्ञानस्य उपयोगं करोनत ।
(4) मशक्षकः समग्रभाषा उपागमे ध्यानं केतद्रयनत ।

उत्तर:- (2) ध्िनन के दिारा श्द- पद- उपिाक्य आदद मशक्षण अनततर सतदे शननष्ट ह ये
ऊध्ियगामी उपागम पर आधाररत ह ।

60. िैज्ञातनकािः ककमथं कथयन्ति यि ् भशशुभ्यिः सह िािािलाििः महत्ििूणिःि ?


1. अयां िेषु न्स्मिम ् जनयति 2. अयां अस्माकां प्रसतनिाां िधियति
3. अयां भाषायािः ध्ितन-भशक्षणां आरभिे 4. अयां िेषाां शब्दािली िधियति

उत्तर:- (3) िज्ञाननक कहते हैं कक मशशुओं से बात करना महत्िपूणय ह क्योकक यह मशशुओं को
भाषा की ध्िननयों को सीखाना शरू
ु कर दे ता ह।

61. ….....भसद्धातििः िणियति यि ् कथां िाठकािः िाठरस्य अिबोधनाय स्ििि


ू ािन्जििज्ञानेन
सहिाठन्स्थिसूिनानाां सांयोजनां कुििन्ति
1. कोड-व्यत्ययम ् (Code-switching) 2. अभभगमनम ् (Learning)
3. वििरखणका (Schema) 4. मानििादम ् (Humanistic)
उत्तर:- (3) वििरणणका (Schema) मसदधांत िणयन करता ह कक कसे पाठक पाठ को समझने
के मलए अपने पहले अन्जयत ज्ञान के साथ पाठ में जानकारी को जोड़ते हैं

62. भाषाअचधग्रहणविषये अधोभलखििेषु ककां सत्यम ्?


1. अयां नैसचगिकििः उिान्जिििः
2. अयां प्रभशक्षणम ् अिेक्ष्यिे
3. अनेन औििाररकभशक्षणम ् अिेक्ष्यिे
4. अयां बालस्य सिेिप्रयासस्य अनतिरम ् उिान्जिििः

उत्तर:- (1) भाषा अचधग्रहण के बारे में ये बात सत्य ह कक यह स्िाभाविक रूप से ग्रहण होता
ह।

63. यस्याम ् अिस्थायाां द्वित्रयमासस्य निजाििः भशशुिः मुक्िस्िरध्ितनम ् जनतयिुां शक्नोति


सा कथ्यिे
1. बालजल्िनम ् (Babbling) 2. अनुकूजनम ् (Cooing)
3. एकशब्दोच्िारणम ् 4. रुविमिः(morpheme)

उत्तर:- (2) न्जस अिस्था में दो या तीन माह का बच्िा मुक्त ध्िनन को जानने लगता ह, उसे
अनुकूजन (Cooing) कहते हैं। अनुकूजन का अथय होता ह 'कोमल या मतद स्िर में बोलना'।

64. कक्षायाां यत्र बालािः स्िमािभ


ृ ाषया आरभ्यतिे िदनु अतयभाषािः भशक्ष्यतिे, एिादृशीां कक्षा
ककां कथ्यिे?
1. द्विभाषीकक्षा 2. प्राथभमककक्षा
3. मानििादी-कक्षा 4. बहुभावषक-कक्षा

उत्तर:- (4) जहााँ बालक अपनी मातभ


ृ ाषा में कक्षा आरम्भ करते हैं तथा अतय भाषा में मशक्षा
ग्रहण करते हैं इस प्रकार की कक्षा बहुभावषक कक्षा कहलाती ह।
65. दवितीयकक्षाया अध्यावपका बहृ दाकारं पुस्तकम ् ऊपरर उत्थापयनत । अणखला कक्षा तां
पुस्तकं पठनत | तन्स्मन ् पुस्तके स्थूलाक्षराणण, चित्राणण सरला पाठ्यसामग्री िान्स्त, येन सिे
बालाः पटने सन्म्ममलता भिेयःु | सा अनस
ु रनत
(1) ननदे शात्मकं पठनम ् (2) सहयोगात्सकं पठनम ्
(3) खन्ण्डतं पठनम ् (4) उच्िस्िरे ण पठनम ्

उत्तर:- (2) सद्वतीया कक्षा की अध्यासपका बड़े आकार की पुस्तक ऊपर उठाती है परी कक्षा उस
पुस्तक से पढ़ती है । उस पुस्तक में बड़े -बड़े अक्षर है सित्र है और सरल सामग्री है सजसे सभी बालक
पढ़ने में सद्धिसलत हो िह अनुसरण करती है -“सहयोगात्मक पठन का “ ।

66. दवितीयकक्षायाश्छात्रो जनतनः श्रिणे कादठतयमनभ


ु िनत । तस्य सहायताथय भाषाया
अध्यापकरूपेण, उचिता रणनीनतः का भवितुमहयनत ?
(1) तस्य सहपादठनः प्रेरनयष्यनत यत ् तेन सह िातायलापे भािभङ्चगमाददमभर्, व्यिह्रे यःु ,
तस्य सहायकाश्ि भिेयुः |
(2) एतादृशाश्छात्राः विशेषविदयालयं गच्छे यु: तत्र ते उतमप्रकारे ण मशक्षक्षतम
ु हयन्तत |
(3) एतदृशान ् छात्रान ् अचधकेन दतािधानेन पाठनेन अतयेषां छात्राणां मशक्षणसमयमल्पं
भविष्यनत ।
(4) प्रधानािायय सूिनयष्यन्तत यत ् भितां कक्षा तं बालकं सहयोगं न ददानत न ि तं
स्िीकरोनत ।

उत्तर:- (1) सद्वतीय कक्षा का छात्र जसतन सुनने में कसठनाई का अनुभि करती है उसकी सहायता
के सलये अध्याक रप द्वारा उसित रणनीसत - उसके सहपाठी को प्रेररत सकया जायेगा सक िह
उसको भािभङ्चगमा (हाि-भाि) के द्वारा िाताश लाप करने में सहायता करें और उसके व्यिहार में
सहायक हो।

67. अमभकथनम (A) : बालाः पठनलेखनात्पूिय पठनलेखनविषये यत ् जानन्तत, तत ्


प्रारन्म्भकसाक्षरता कथ्यते: |
कारण (R) - प्रारन्म्भकसाक्षरता तदा प्रारभ्यते यदा प्रारम्भे बाल्यािस्थायां
लालनपालनमशक्नासमये एि (ECCE) बालाः विदयालये पठनं लेखनश्ि मशक्षन्तत |
अधस्तनेषचू ितमुतरं चिनत

(1) उभयं (A) तथा (R) उचितम ् तथा ि (R) इनत उचिता व्याख्या अन्स्त (A) इत्यस्य |
(2) उभयं (A) तथा (R) उचितम,् परततु (R) इनत उचिता व्याख्या नान्स्त (A) इत्यस्य |
(3) (A) इत्युचितम्परम ् (R) इनत अनुचितम ् |
(4) (A) इनत अनचु ितम ् परम ् (R) इत्यचु ितम ् |

उत्तर:- (3) (A) बालक पठन लेखन से पिश पठन लेखन सिषय में जो जानते है िह
प्रारद्धिकसाक्षारता कहलाती है ।
(R) प्रारद्धिक साक्षरता तब प्रारि होती है जब प्रारि बाल्यिस्था " में लालन पालन सर्क्षा समय
में ही बालक सिद्यालय में पठन और लेखन सर्क्षा सीखता है ।
अतः A उसित है R अनुसित इस प्रकार यहााँ 3 उत्तर सही है ।

68. यदविषयं, श्दबोधदक्षतया सह, लयबोधदक्षतया सह, श्दाततगयतध्िननबोधदक्षतया ि


सह मशक्षाचथयन: सोददे श्यं भाषया सह समायोजयनत, तदान्स्त
(1) साक्षरता- अमभज्ञा (2) स्िननममक-अमभज्ञा
(3) सम्प्रेषण-अमभज्ञा (4) मौणखक-अमभज्ञा

उत्तर:- (2) जो सिषय र्ब्द बोध िक्षता के साथ, लय बोध िक्षता के साथ और र्ब्दान्तगशत जसत
बोध िक्षता के साथ सर्क्षासथशयोों को उद्दे श्यपणश भाषा के साथ समायोसजत करती है , िह स्वसनसमक-
असभज्ञा कहलाती है ।

69. स भाषाया विकारो यद सम्प्रेषणकौशलान ् अिबोधनक्षमताश्ि प्रभाियनत, अधोऽडिकतेषु


कोऽन्स्त ?
(1) गणनािकल्यम ् (2) भाषािकल्यम ्
(3) गनतसमतियकिकल्यम ् (4) पठनिकल्यम ्
उत्तर:- (2) िह भाषा सम्बन्धी सिकार जो सम्प्रेषण कौर्ल अिबोधन क्षमता को प्रभासित करती
है भाषा सिकार (भाषा- िैकल्यम्) कहलाता है ।

70. कतमा पदधनतः, मशक्षाचथयनः सोददे श्य॑ िातायलापाय प्रनतभाचगनो भवितुं सुअिसरप्रदानाय
बलं ददानत, यास्तान ् जीिनस्य िास्तविकानां पररन्स्थतीनां सामुख्यं कतुं प्रोत्साहयनत ?
(1) सम्प्रेषणात्मकभाषायाः मशश्षणपदधनतः (2) व्याकरणानि
ु ादपदधनतः
(3) दविभाषीपदधनतः (4) श्रव्यभावषकपदधनतः

उत्तर:- (1) " सम्प्रेषणात्मक भाषा सर्क्षण पिसत "सर्क्षासथशयोों को उद्दे श्य पणश िाताश लाप में
प्रसतभाग करने के सलये सुअिसर प्रिान करती है बल िे ती है सजससे उसके जीिन की िास्तसिक
पररद्धस्थसत का सामना कर प्रोत्सासहत कर सके ।
अतः इसका पररक्षण का 1उत्तर सही है ।

71. पररिीक्षणस्य (Scanning) उददे श्यमन्स्त


(1) लेखकस्य-अमभमतम ् (2) दरु
ु हृश्दाः
(3) िस्तवु िशेषमथिा: सि
ू नाशं: (4) केतद्रीयवििारः

उत्तर:- (3) पररक्षण का (Scanning) उद्दे श्य है िस्तुसिर्ेष अथिा सिना का अोंग ।
अतः इसका 3 उत्तर सही है ।

72. एका अध्यावपका विश्िमसनत यत ् सामातयसंज्ञानात्मकविकासिमेण एि भाषा विकसनत ।


सा कस्य सदधान्ततकपररग्रश्ष्यमनुसरनत ?
(1) जीनवपयाजे इत्यस्य (2) बी .एफ. स्कीनरः इत्यस्य
(3) लेि िाइगोत्स्की इत्यस्य (4) स्टीफनिेशन इत्यस्य

उत्तर:- (1) एक अध्यासपका सिश्वास करती है जो सामान्यसोंज्ञानात्मक सिकास क्रम के द्वारा ही


भाषा का सिकास होता है । िह “जीनसपयाजे” ससिान्त का “अनुसरण” करती है ।
अतः इसका 1 उत्तर सही है ।

73. भाषामशक्षणस्य व्याकरणानुिादपदधनतः बलाघाते केतद्रीकरोनत


(1) मुख्यकेतद्रबबतदरू
ु पेण भाषायाः प्रयोगः | (2) रूपकेन्तद्रतं मशक्षणम ् ।
(3) अथयकेन्तद्रतं मशक्षणम ् । (4) अचधगमकाले उच्िारणं सुदृढीकरणम ् |

उत्तर:- (2) भाषा सर्क्षण को व्याकारण अनुिाि पिसतः बलाघात में रप केद्धित सर्क्षण को
केद्धित करती है ।
अतः इसका 2 उत्तर सही है ।

74. अधोऽडिकतासु कतमा उपिारात्मकमशक्षापदधतेर ् विशेषता नान्स्त ?


(1) अस्याः प्रयोगो भाषाकौशलानन संिधयनयतुं कतुं शक्यते |
(2) विशेषसमस्याया समाधाने अस्या प्रयोगं कतुं शक्यते |
(3) छात्रा यान ् समस्यान ् आह्िानान ् ि अनुभिन्तत तानमभज्ञाय अस्या प्रयोगं कतुं शक्यते |
(4) ननधायररतमानकानुसारं मशक्षाचथयनां अचधगमस्य मूल्याङ्कनम ् |

उत्तर:- (4) सनधाश ररत मानक के अनुसार सर्क्षासथशयोों के असधगम का मल्याों कन कराना ये
उपिारात्मक पिसत की सिर्ेषता नहीों है ।
(1) इसका प्रयोग भाषा कौर्ल को बढ़ाने में कर सकते हैं ।
(2) सिर्ेष समस्या समाधान में इसका प्रयोग कर सकते हैं ।
(3) छात्र सजस समस्या को सुनते और अनुभि करते है उसको जानने के सलये इसका प्रयोग कर
सकते है ।
अतः इसका 4 उत्तर सही है ।

75. अधोऽडिकतेषु कतमं बहुभाषीयता विषये उचितं नान्स्त?


(1) इदं गह
ृ स्य भाषाया मध्ये विदयालयस्य भाषाया मध्ये ि स्िभाविकसञ्िरणे बलं ददानत |
(2) प्रत्येक छात्र: ननपुणतामचधगमनाथं कक्षाविमशष्टस्य विमशष्टानन, कौशलानन प्रा्नुयात ् ।
इनत सुननन्श्ितकरणाय सहायको भिनत |
(3) सिे छात्रा: कक्षायां भाषमाणाः अतयोऽतयस्य भाषामचधगच्छयुः | इनत सुननन्श्ितकरणाय
सहायको भिनत |
(4) बहुभावषणः छात्रा: संज्ञानात्मकनम्यतायां तथा ि शक्षणणककियाकलापे एक- भावषभ्यः
छात्रेभ्यो उत्कृष्टतरा भिन्तत |
उत्तर:- (2) प्रत्येक छात्र सनपुणता को सीखने के सलये कक्षा सिसर्ष्ट के सिसर्ष्ट कौर्लोों को प्राप्त
करता है ये सुसनसर्ित करने के सलये सहायक होता है । ये बहुभाषीयता सिषय में उसित नहीों है ।
अत: इसका 2 उत्तर सही है ।

76. भाषामशक्षणकाले कथाश्रािणं महत्त्िपण


ू य भिनत | कथायाः कथनसम्बतधऽधोमलणखतेषु
कथनेषु कतमं सिायचधकं महत्िपूणम
य न्स्त ?
(1) इदं कक्षायाम ् आमोदं प्रमोदश्ि सज
ृ नत | (2) इदं भाषां पण
ू रू
य पेण प्रस्तौनत ।
(3) इदं छात्रेषु ननतकमूल्यानन विकासयनत | (4) इदं छात्राणां श्दभण्डारं िधययनत |

उत्तर:- (2) भाषा सर्क्षण समय में कथा का श्रिण करना महत्वपणश होता है । कथा के कथन
सम्बन्ध में “इसमें भाषा का पणश रप प्रस्तुत होता है " ये कथन सिाश सधक महत्वपणश है ।

77. प्रथमकक्षायाश्छात्रान ् पाठनाय अस्मामभर् मौणखक भाषाया विकासे अचधकं ध्यानं


दातव्यम ् | अधोऽडिकतेषु कतमः कक्षायी अभ्यासः मौणखकभाषायाविकासे प्रथम
कक्षायाश्छात्रेभ्य उपयोगी भविष्यनत ?
(1) भमू मका-ननिायदहः (2) व्याकरणणकिीडा
(3) गीतगानम ् (4) अक्षरज्ञानम ्

उत्तर:- (1) प्रथम कक्षा के छात्रोों को पढ़ाने के सलये हमें मौद्धखक भाषा सिकास में असधक ध्यान
िे ना िासहये। इसमें "भसमका - सनिाश ह " कक्षा अभ्यास के मौद्धखक भाषासिकास में प्रथम कक्षा के
छात्रोों के सलये उपयोगी होती है ।
अतः इसका 1 उत्तर सही है ।

78. द्वििीयभाषायािः भाषाशास्त्रीयप्रयोगे , सांरिनािः सम्यक् -रीत्या समाविष्टािः


1. अभ्यासिः िुनरािवृ त्तिःमाध्यमेन 2. अथििूण-ि अतिकियामाध्यमेन
3. भाषायािः अथििूणस्
ि थानातिरणमाध्यमेन 4. ियििेक्षणम ् अनुबोधनां ि माध्यमेन

उत्तर:- (2) अथयपूणय अततकिया (बातिीत) के माध्यम के दिारा दवितीय भाषा के मलए भाषा
शास्त्रीय प्रयोग में संरिनाओं को सही तरीके से शाममल ककया जाता ह।
79. तनम्नभलखििेषु किमां कथनां िेशनमहोदयस्य प्राकृतिक-िम-िररकल्िना (Natural
order) व्याख्यायति -
1. भाषायािः अियिािः अनम
ु ेयिमेण अचधगन
ृ यतिे ।
2. अध्यािकैिः स्िाभाविक-मौखिकभाषायािः प्रयोगिः कत्तिव्यिः।
3. िाठ्य-सामग्री-प्रामाखणका भवििव्या।
4. अध्यािनां प्रत्येकां छात्रस्य अचधगम-प्रकियानुसारां भवििव्यम ् ।

उत्तर:- (1) भाषा के घटकों को एक अनम


ु ेय िम में अन्जयत ककया जाता ह। ये कथन श्री िेशन
की प्राकृनतक िम पररकल्पना की व्याख्या करता ह।

80. कीदृशिः उिागमिः सािधानिया चििानाां ि िगीकृिानाां विषयाणाां सम्यग ् उियोगां करोति ?
1. योग्यिाचश्रि- उिागमिः 2. तनमािणात्मकिा- उिागमिः
3. सांरिनात्मक- उिागमिः 4. सम्प्रेषणात्मक- उिागमिः

उत्तर:- (3) संरिनात्मक उपागम सािधानी से चितता का और िगीकृत विषयों का अच्छा


उपयोग करता ह। संरिनात्मक उपागम, प्रकियात्मक उपागम इकाई का विश्लेषण करने की
िह पदधनत ह न्जसमें यह दे खने का प्रयास ककया जाता ह कक इस इकाई के विमभतन अंग या
भाग कौन-कौन से हैं, िे ककस प्रकार से व्यिन्स्थत हैं ।

81. कन्श्िि ् ििुथीकक्षायािः छात्रिः स्िमािुिः सहायिया िाठां िहठिुां िदाधाररिां कायं ि किुं
समथोऽन्स्ि । िायगोत्सकी महोदयस्य भसद्धातिानुसारां मािा ककां कायं करोति ?
1. सोिानीकरणम ् (scaffolding) 2. भशक्षणम ् (coaching)
3. उिभशक्षणम ् (tutoring) 4. प्रभशक्षणम ् (training)

उत्तर:- (1) कोई िौथी कक्षा का छात्र अपनी माता की सहायता से पाठ पढ़ने के मलए उस पर
आधाररत कायय को करने के मलए समथय हो पाता ह। िायगोत्सकी महोदय के मसदधातत के
अनुसार माता 'सोपानीकरण' का कायय करती ह।
82. कक्षायाां मुहििसमद्ृ धिररिेशविषये अधोभलखििेषु ककां असमीिीनम ् ?
1. साथिकां प्रमोदिूणरि ीत्या भाषाभशक्षणाय बालकान ् साहाय्यां करोति ।
2. महु ििसामग्रेिः बहुविधरुिैिः विद्याचथिनाां िररियिः भिति ।
3. िाठकौशलविकासाथं साहायां करोति ।
4. स्िच्छतदिीडारुिेण मद
ृ ाकृतितनमाििुम ् छात्रान ् प्रोत्साहनां करोति

उत्तर:- (4) स्िच्छतद्र िीडा रूप से मम्टी के आकृनत का ननमायण के मलए छात्रों को प्रोत्सादहत
करता ह। यह कथन असत्य ह। शेष कथन सत्य ह।

83. िाठस्य िठनविषये िि


ु िठनम ् अन्स्ि-
1. िाठस्य सामातय-अिधारणाग्रहणम ् । 2. िठने रुचिजननम ्।
3. विभशष्टसूिनाग्रहणम ्। 4. िाठस्य विस्िरे ण अिबोधनम ् ।

उत्तर:- (1) पाठ पढ़ने के विषय में तेज गनत से पढ़ना पाठ के सामातय अिधारणा को ग्रहण
करता ह।

84. प्रायेण भाषामशक्षकः युग्धमे यदिा समूहे करणीयानन कायायणण ददानत । यदा मशक्षाचथयन:
कायं कुियन्तत, तदा मशक्षकेण ककं कतयव्यम ् ?
(1) मशक्षको व्यथय न नतष्ठे त ् । तेन ककमवप पठनीयम ् यतो दह तस्य ज्ञानं िधयताम ् |
(2) मशक्षक: सुननमशतं कुयायत ् यत ् प्रत्येकं छात्र: काये प्रनतभागी भिेत;् तेभ्यश्ि मूलभूतां
सुविधाम ् ददयात ् ।
(3) छात्राणां स्िायतताया ध्यानं कुियन ् तान ् मुञ्िताम ् |
(4) इदमिधेयं यच्छात्राः कक्षायां कोलाहलं न कुयःुय |

उत्तर:- (2) प्राय: भाषा सर्क्षक समह में सजस कायश को करने के सलये िे ता है , तब सर्क्षाथी कायश
करते है तब सर्सक्षक का कतशव्य है - सर्सक्षक सुसनसित करे जो प्रत्येक छात्र कायश में प्रसतभाग करे
उन्हें मलभत सुसिधा िी जाये।
अतः इसका 2 उत्तर सही है ।
85. प्रारन्म्भकस्तरे प्रायेण मशक्षकः चित्राङ्कनाय (Drawing) अमभप्रेरयनत | यतो दह
(1) बालाः चित्राङ्कनाय स्पह
ृ यन्तत |
(2) इदं सहजकौशलानन विकासयनत |
(3) िुतनए कलाकारान ् ननमायपनयतुं साहार्ययो भिनत |
(4) इदं तमू लकायाः ग्रहण-सञ्िालन-क्षमताश्ि िधययनत |

उत्तर:- (4) प्रारद्धिक स्तर में सर्क्षक प्राय: सित्राङ् ्‌कन के सलये असभप्रेररत करता है जो यह
तुसलका (पेन/ पेद्धिल) ग्रहण करने की सञ्चालन क्षमता को बढ़ाता है ।

86. राष्रीयभशक्षानीति, 2020 कस्योिरर सांकेन्तििम ् -


1. त्रयां 'आर' इति (Three 'R's) 2. आधारभि
ू ासाक्षरिा अङ्कज्ञानां ि
3. केिल आङकककअिधारणा 4. गखणिीयािधारणा

उत्तर:- (2) राष्रीय मशक्षा नीनत, 2020 छात्रों को बनु नयादी साक्षरता और अंकज्ञान दे ने पर
केंदद्रत ह ।

87. भाषाकाये भशक्षकिः ‘मेनकाडि' इत्यस्य प्रयोगिः करोति । एिि ् मेनकाडि -


1. प्रोद्यौचगकीप्रयोगाय एिि ् िु प्रासङ्चगकसामग्री।
2. भाषाभशक्षणे प्रामाखणकसामग्री।
3. िाहदिुां विद्याचथिषु न्जनिालौल्यां जनतयष्यति ।
4. भाषाकक्षायाां सामग्रीरुिेण न प्रयोज्यम ् ।

उत्तर:- (2) भाषाकायय में मशक्षक, मेनूकाडय (व्यञ्जनसूिी) का प्रयोग करता ह। यह


व्यञ्जनसूिी भाषामशक्षण की प्रामाणणक सामग्री ह।

88. यहद बाला: स्ििररिेशे द्ियोिः भाषयोिः श्रिणां कुििन्ति, िहहि एिां भाषाद्ियां प्रति
उद्भासनम ्-
1. बालेभ्यिः प्रतिकूलां भविष्यति । 2. बालेभ्य: अनुकूलां भविष्यति ।
3. कमवि भेदां न जनतयष्यति । 4. िरस्िरां बाधकां भविष्यति ।
उत्तर:- (2) यदद बामलकायें अपने पररिेश में दो भाषाएाँ सुनती हैं, तो दोनों भाषाओं से उनका
पररिय होना उनके मलए अनुकूल होगा।

89. प्रारन्म्भकविद्यालयसमये बालानाां गहृ भाषायािः उियोग: -


1. भशक्षकाणाम ् उिरर भारां िधियति ।
2. सिेषाां कृिे अचधकां स्िाभाविकां िथा ि चितिाकारकां भिति ।
3. उतनिान अचधगमोद्दे श्यान ् प्रति नयति ।
4. गह
ृ ाि ् विद्यालयां प्रति सहजप्रस्थानां प्रोत्साहयति ।

उत्तर:- (4) विदयालय के प्रारन्म्भक समय में बालकों के गहृ भाषा (मातभ
ृ ाषा) का उपयोग घर
से विदयालय के प्रनत सहजता को प्रोत्सादहत करता ह क्योंकक प्राथममक स्तर पर मशक्षा का
माध्यम बालक की मातभ
ृ ाषा होनी िादहए ।

90. नॉम-िॉमस्की-महोदयेन अधोभलखििेषु ककम ् उिहदष्टम ् ?


1. यदा भशशुिः जतम लभिे िदा िस्य भाषाया: प्राथभमक-सामथ्यि न भिति ।
2. कस्याां सांस्कृिौ भशशि: जािा: सन्ति इत्याधारण िे विभभतनमागि: भभतनभभतनगत्या
भाषायािः अचधग्रहणां कुििन्ति ।
3. भाषायािः अचधग्रहणां किुि मानिस्य नैसचगिक सामथ्यिम ् अन्स्ि ।
4. गुणात्मक िुनबिलनस्य (Positive reinforcement) उत्िादरूिेण बाला: भाषायािः अचधगमां
कुििन्ति ।

उत्तर:- (3) नॉम िॉमस्की महोदय के अनुसार- मनुष्य में भाषा ग्रहण करने की स्िाभाविक
क्षमता होती ह। उनके अनुसार बालक में भाषा को सीखने की क्षमता जतमजात होती ह।

91. सा प्रकिया, यस्यािः माध्यमेन छात्रिः िठनां भशक्षति कथ्यिे -


1. सांरिनायुक्िा (Structural), रे िीया ि 2. विकासान्त्मका
3. शब्दरूिकेन्तििा 4. भाषा-आधाररिा
उत्तर:- (2) िह प्रकिया न्जसके माध्यम से छात्र पठन कायय करता ह उसको विकासात्मक
प्रकिया कहते हैं।

92. तनम्नभलखििेषु भाषाभशक्षणस्य का प्रविचधिः भशक्षण-िररणामकेन्तिि (Learning


outcomes Focussed) अन्स्ि ?
1. मािभ
ृ ाषाचश्रिम ् भाषा-अध्यािनम ्।
2. क्षमिाचश्रिम ् (Competency-based) भाषा-अध्यािनम ् ।
3. सम्प्रेषणात्मकम ् भाषा-अध्यािनम ् ।
4. द्विभाषाचश्रिम ् भाषा अध्यािनम ्।

उत्तर:- (2) क्षमता पर आचश्रत (Competency-based) भाषा मशक्षण की भाषा अध्यापन


प्रविचध मशक्षण के पररणामों पर केन्तद्रत ह।

93. भाषाभशक्षणस्य विषये ककां कथनां सत्यमन्स्ि ?


1. लेिनाि ् िूिं िठनम ् प्रििििे ।
2. छात्रेभ्यिः आिश्यकम ् अन्स्ि यि ् िे िठनाि ् िूिं लेिनां कुयिःुि ।
3. िठनां लेिनां ि उभे सह गच्छििः।
4. द्वििीयभाषायािः भशक्षणे प्रथमा भाषा बाधा भिति ।

उत्तर:- (3) भाषा सीखने के बारे में ये कथन सत्य ह कक पढ़ना और मलखना साथ-साथ िलते
हैं।

94. तनम्नभलखििेषु का शब्दािली ‘िायगात्स्की' इत्यस्य सामान्जक-साांस्कृतिक भसद्धातिेन


सह सम्बद्धा नान्स्ि ।
1. िरस्िरां सामान्जकसम्िकििः (Social Interaction)
2. ििितनमािणम ् (Scaffolding)
3. समीिस्थविकासक्षेत्रम ् (Zone of Proximal Development)
4. भाषा-अचधग्रहणयतत्रम ्
उत्तर:- (4) भाषा-अचधग्रहण यतत्र श्दािली 'िायगॉत्स्की' की सामान्जक-सांस्कृनतक
मसदधातत के साथ सम्बदध नहीं ह।

95. भाषाभशक्षणस्य प्रारन्म्भकिषेषु काचिि ् अध्याविका स्िकक्षायािः प्रारम्भिः ‘ित्त


ृ कालां'
(Circle Time) कियया करोति । अस्याां कियायाां सा प्रत्येकां छात्रां कन्स्मतनवि विभशष्टविषये
िक्िुम ् अिसरां प्रददाति । एषा प्रकिया तनम्नभलखििेषु कस्मै प्रयोजनाय महत्त्ििूणम
ि ् अन्स्ि-
1. िठन-योग्यिािधिनाय 2. िणिमालायािः अभभज्ञानाय
3. आकन्स्मक-साक्षरिायै 4. अथिबोधनाथं िाठस्य िठनम ्

उत्तर:- (3) भाषा सीखने के प्रारं मभक िषों में, एक मशक्षक्षका अपनी कक्षा 'सकयल टाइम' की
गनतविचध से शरू
ु करती ह। इस गनतविचध में , िह प्रत्येक छात्र को एक विमशष्ट विषय पर
बोलने का अिसर दे ती ह। यह प्रकिया आकन्स्मक साक्षरता के मलए महत्िपूणय ह।

96. कठोराभ्यासिः तनम्नभलखििेषु कस्य मुख्यिद्धतििः अन्स्ि ?


1. समग्रभाषािक्षस्य 2. सम्प्रेषणात्मकिक्षस्य
3. व्याकरण-अनुिादविधेिः 4. िीडाविधेिः (Playing method)

उत्तर:- (3) कठोर अभ्यास व्याकरण अनुिाद विचध की मुख्य पदधनत ह। व्याकरण अनुिाद
विचध में व्याकरण पहले पढ़ाया जाता ह। बोलने की अपेक्षा मलखने और पढ़ने पर बल ददया
जाता ह। इसमें मातभ
ृ ाषा के अितरणों का दवितीय भाषा में अनि
ु ाद कराया जाता ह।

97. तनम्नभलखििेषु किमिः मौखिकसम्प्रेषणम ् (Oral Communication) न िोषयति ?


1. छात्राणाां िरस्िरां िािािलाििः 2. दरू भाषे स्िानुभिानाम ् आदान-प्रदानम ्
3. समािार-विज्ञन्प्ििः 4. छात्रस्य साक्षात्कारिः

उत्तर:- (3) समािार विज्ञन््त मौणखक सम्प्रेषण को बढ़ािा नहीं दे ती ह। मौणखक सम्प्रेषण का
अथय ह कक आमने-सामने मौणखक बातिीत करके सूिनाओं का आदान-प्रदान करना।
98. तनम्नभलखििेषु ककम ् उत्तमिाठ्यिुस्िकस्य ित्त्ििूणिःि मानदण्डिः नान्स्ि ?
1. भाषा शब्दसङ्ग्रहश्ि 2. विषयिस्िु
3. शैली ि योजना ि 4. मि
ु णम ् ि बतधनम ् ि (Binding)

उत्तर:- (4) उतमपाठ्य-पुस्तक का तत्त्िपूणय मानदण्ड मुद्रण और बतधन नहीं ह जबकक भाषा
में श्दों का संग्रह करना, विषयिस्तु शली भाषा में योजना बनाना, उतम पाठ्य-पुस्तक के
तत्िपूणय मानदण्ड कहलाते हैं।

99. कन्श्िद् अध्यािकिः कान्ञ्िद् शब्दान ् स्िष्टिया श्यामिटले भलिति, छात्राश्ि िान ्
स्िलेिनिुन्स्िकायाम ् भलिन्ति । िििनी-भशक्षणप्रविचधषु तनम्नभलखििेषु किः प्रविचधिः
सिोत्तमोऽन्स्ि ?
1. िीडाप्रविचधिः (Play-method)
2. अभ्यासप्रविचधिः (Drill Method)
3. प्रतिलेिनप्रविचधिः (Transcription Method)
4. श्रि
ु लेिप्रविचधिः

उत्तर:- (3) कोई अध्यापक ककसी श्द को स्पष्ट रूप से श्यामप्ट में मलखता ह, छात्र-छात्राएं
उस लेख को अपनी पुन्स्तका में मलखते हैं ितयनी मशक्षण-प्रविचधयों में प्रनतलेखन की प्रविचध
(Transcription Method) सिोतम विचध ह। विषयिस्तु के प्रस्तुतीकरण को रोिक, प्रभािी
तथा उददे श्यपरक बनाने के मलए न्जन उपायों को काम में लाया जाता ह, िह मशक्षण प्रविचध ह।
प्रनतलेखन प्रविचध का अथय 'प्रनतमलवप या नकल' होता ह।

100. तनम्नभलखििे कथने िठि । िदा समचु ििां विकल्िां चिनि


ु ।
कथनम ् (A) : मूल्याङ्कनस्य सह-योग्यिा (Sub-Skill) िक्षे सहायिाक्षेत्रां ज्ञािुां अध्यािकस्य
अतिज्ञािनां िररलक्ष्यिे ।
िकििः (R) : लेिनस्य िथा श्रिणस्य िरीक्षणां सह-योग्यिासु विभाजतयिुां िथा
सांयक्
ु िभाषािरीक्षणैिः अनि
ु रू तयिांु शक्यिे ।
1. A सत्यम ् अन्स्ि िरतिु R असत्यम ् अन्स्ि ।
2. A िथा R सत्ये स्ििः िथा R, 'A' इत्यस्य समीिीना व्याख्या अन्स्ि
3. A िथा R उभे सत्ये स्ििः िरतिु 'R', 'A' इत्यस्य समीिीना व्याख्या नान्स्ि ।
4. A असत्यम ् अन्स्ि, िरतिु R सत्यम ् अन्स्ि ।

उत्तर:- (3) कथनम ् (A) मूल्याङ्कनस्य सह-योग्धयता (Sub-Skill) पक्षे सहायताक्षेत्रं ज्ञातुं
अध्यापकस्य अततज्ञायनं पररलक्ष्यते।
तकयः (R) लेखनस्य तथा श्रिणस्य परीक्षणं सह-योग्धयतास विभाजनयत तथा
संयुक्तभाषापरीक्षणः अनुपूरनयतुं शक्यते।
'संयुतत भाषापरीक्षि:-संयुक्त भाषा परीक्षण के मलए मूल्याङ्कन के दिारा योग्धयता के पक्ष में
सहायता क्षेत्र को ज्ञात करने के मलए अध्यापक का अततज्ञायन पररलक्षक्षत होता ह। लेखन तथा
श्रिण के परीक्षण के दिारा योग्धयता का विभाजन तथा संयक्
ु तभाषा परीक्षण अनुपरू क होता ह।
शक्षणणक विचध से कथन (A) और (R) दोनों सत्य हैं परततु (R) (A) की समीिीन व्याख्या नहीं
ह।

101. सस्िर-िठनकिया प्रामख्


ु येन करणीया-
1. कतनष्ठछात्रैिः
2. िररष्ठछात्रैिः
3. केिलां उििारात्मकक्षायाां(remedial classes) िररष्ठछात्रैिः
4. केिलां कतनष्ठछात्रैिः ये कक्षाकाये काहठतयां अनुभिन्ति।

उत्तर:- (1) सस्स्िर-पठन किया (जोर से पढ़ना) मुख्य रूप से छोटे छात्रों दिारा ककया जाना
िादहए। स्िर सदहत पढ़ते हुए अथय ग्रहण करने को सस्स्िर पठन कहा जाता ह। यह पठन की
प्रारन्म्भक अिस्था होती ह।

102. उििारात्मक-भशक्षणे (Remedial teaching)


1. छात्रािः स्ितनष्िादन-उतनिये साहाय्यां लभतिे।
2. छात्रािः अतिररक्िां अङ्क लभतिे।
3. छात्रािः उत्तरां दािुां प्रश्नािः प्रदीयतिे।
4. अध्ययनाय छात्राणाां उत्साह-िधिनां भिति।

उत्तर:- (1) उपिारात्मक मशक्षण का मुख्य आधार ननदानात्मक प्रकिया होती ह।


उपिारात्मक मशक्षण के दिारा छात्रों को अपने प्रदशयन को बेहतर बनाने में मदद ममलती ह।

103. ईशामहोदया द्वििीयकक्षायािः छात्रान ् िस्िूनाां चित्राखण प्रदशियति, ित्िश्िाि ् सा


स्िष्टिया उच्िस्िरे ण ि िेषाां नामातन उच्िारयति। इदां कृत्िा –
1. सा स्िछात्रान निीनिस्िूतन िररज्ञािुां साहाय्यां करोति
2. सा छात्रानाां निीनशब्दानाां ज्ञानिधिनां इच्छति
3. सा स्िस्यािः आरे िण-नैिुण्यां प्रदशितयिुम ् इच्छति
4. सा स्िछात्रान ् िठनाय साहायां दािुम ् इच्छति

उत्तर:- (2) ईशामहोदया दवितीयकक्षा के छात्रों को िस्तुओं के नाम को चित्रों दिारा प्रदमशयत
करती हैं, तत्पश्िात ् िह स्पष्टरूप से उच्िस्िर दिारा उनके (िस्तुओं के) नामों का उच्िारण
करती हैं। इस विचध के दिारा िह छात्रों में निीनश्दों का ज्ञानिधयन करती ह।

104. 'तनकटस्थविकास (Proximal development)-िररक्षेत्र इति अिधारणा केन सम्बद्धिः?


1. सामान्जक-साांस्कृतिकभसद्धातििः 2. सांज्ञानात्मक-विकासभसद्धातििः
3. व्यिहारिाहद-भसद्धातििः 4. मनोविश्लेषणात्मक-भसद्धातििः

उत्तर:- (1) ननकटस्थविकास (Proximal development) पररक्षेत्र की अिधारणा सामान्जक-


सांस्कृनतक मसदधातत से सम्बदध ह।

105. प्रथमभाषाअचधग्रहणम ् अन्स्ि__


1. छात्रस्य सिेिप्रयासिः 2. एकिः प्रमुिविद्यालयीयगतिविचधिः
3. प्रभशक्षणेन सम्िाद्यिः 4. नैसचगिकप्रकिया

उत्तर:- (4) प्रथम भाषा का अचधग्रहण प्राकृनतक प्रकिया ह।


106. बहुभावषकभशक्षा प्रकिया सा ििििे, यस्याम ् विद्याचथिनिः अतयभाषा-
अचधगमिूि.ि .......आरम्भिः कुििन्ति,
1. िेषाां मािभ
ृ ाषया 2. द्वििीयभाषया
3. चिननभाषया 4. बहुभाषया

उत्तर:- (1) बहुभावषक मशक्षा प्रकिया िह होती ह, न्जसमें विदयाथी को दस


ू री भाषा के
अध्ययन से पहले उसकी “मातभ
ृ ाषा' में मशक्षा प्रदान की जाती ह।

107. भाषाभशक्षणसामग्रयािः प्रदशिनाथं प्रकियाबद्धयोजना अन्स्ि -


1. उिागमिः (approach) 2. विचधिः (method)
3. भशक्षाशास्त्रम ् (pedagogy) 4. प्रविचधिः (technique)

उत्तर:- (2) भाषा मशक्षण के समग्र प्रदशयन के मलए प्रकियाबदध योजना 'विचध ह। संस्कृत
मशक्षण में विमभतन विधाओं का मशक्षण अलग-अलग विचधयों ि प्रविचधयों से ककया जाता ह|

108. मूल्याङ्कनिद्धत्यािः साित्यां शुद्चधस्िरां ि ज्ञािुां अयां मािदण्डोऽन्स्ि यि ् यदा िे एि


जनविशेषािः समूहविशेषािः िा मूल्याङ्किद्धत्यािः िुनिः िुनिः प्रयोगां कृत्िा समानानेि िररणामान ्
प्राप्नुयुिः । इयां न्स्थतििः का कथ्यिे ?
1. विश्िसनीयिा 2. भभतनिा 3. िैधिा 4. शुद्धिा:

उत्तर:- (1) मूल्यांकन पदधनत की ननरततरता और शुदचधस्तर को जानने के मलए यह


मापदण्ड ह कक जब िे व्यन्क्तविशेष अथिा समूह विशेष पर मूल्यांकन पदधनत का पुनः पुनः
प्रयोग करके समान पररणामों को प्रा्त करते हैं। इस न्स्थनत को विश्िसनीयता कहते हैं।

109. शरीर-भाषा, सांकेिािः , सििां दृन्ष्टिाििः , इत्येिातन तनम्नभलखििस्य उदाहरणातन


सन्ति-
1. सांकेिानाम ् 2. मौनसम्प्रेषणस्य
3. मौखिकसम्प्रेषणस्य 4. कम्प्यूटरमाध्यमेन सम्प्रेषणस्य:
उत्तर:- (2) शरीर-भाषा, संकेत, सतत दृन्ष्टपात। ये उदाहरण 'मौनसम्प्रेषण' के हैं। मलणखत
सामग्री को िुपिाप बबना आिाज ननकाले पढ़ना मौन िािन कहलाता ह।

110. िायगॉटस्कीमहोदयस्य सहयोगात्मकभशक्षणप्रविचधिः कां प्रति सङ्केन्तििम ्?


1. िरस्िर-प्रतिस्िधिमानािः विद्याचथिनिः ।
2. िरस्िर-सहयोग-कुिािणािः विद्याचथिनिः |
3. कक्षायाां विद्याचथिनिः मौनां एि तिष्ठे युिः ।
4. सधैयं विद्याचथिश्रिणम ्।

उत्तर:- (2) िायगोत्स्की की सहयोगी मशक्षण विचध एक दस


ू रे का सहयोग करते विदयाथी से
सम्बंचधत ह।िाइगोत्सकी के अनस
ु ार अचधगम और विकास की पारस्पररक प्रकिया में बालक
की सकिय भागीदारी होती ह।

111. वियाजेमहोदयस्य भाषाविकासभसद्धातिेन अनुसारां भाषा भशक्ष्यिे -


1. आत्मसात्करणाि ् अनुकूलनकरणाि ् ि ।
2. सामान्जक-अतिकियायािः ि ।
3. त्रुहटिूिक
ि ां प्रयासकरणाि ् (Trial and error)
4. बालमन्स्िष्के तनहहि-साििभौभमकव्याकरणाि ्

उत्तर:- (1) भाषा विकास के वपयाजे के मसदधांत के अनुसार, भाषा आत्मसात और अनुकूलन
के दिारा सीखी जाती ह।

112. अधोभलखििेषु विद्याचथिनाां श्रिणकौशलां मूल्याङ्कनाय उियुक्ििमिः


मूल्याङ्कनगतिविचधिः ?
1. अभभनय-िीडायाां िाररत्राभभनयनम ्
2. आिण-दृश्यस्य िणिनम ्
3. प्राििःसभायाां िवृ त्तित्र-िठनम ् ।
4. भशक्षकेण कचथिायािः कथायािः िुनििठनम ् ।

उत्तर:- (4) मशक्षक दिारा बताई गई कहानी को दोबारा पढ़ना छात्रों के सुनने के कौशल का
आकलन करने के मलए सबसे उपयक्
ु त आकलन गनतविचध ह।

113. भाषा अन्स्ि -


1. एका स्िाभाविकी भाषा यस्यािः व्याकरणम ् अन्स्ि ।
2. स्िाभाविकी भाषा नान्स्ि ।
3. स्िाभाविकी भाषा यस्यािः व्याकरणां नान्स्ि ।
4. िचधरसमुदायस्य कृिे सङ्केिसमूहिः ।

उत्तर:- (1) भाषा व्याकरण के साथ एक स्िाभाविक भाषा ह। भाषा और व्याकरण का घननष्ठ
सम्बतध ह ।

114. लेिने भाषणे ि प्रयुक्िािः शब्दािः कथ्यतिे -


1. तनन्ष्ियशब्दािली 2. प्रयोगे शब्दािली
3. सकिय-शब्दािली 4. उद्दे श्यिूणाि शब्दािली

उत्तर:- (3) मलखने और बोलने में प्रयुक्त श्द को सकिय श्दािली कहते हैं।

115. भाषायािः भशक्षणे िररक्षणे िा कन्स्मन्ञ्िि ् िाठे यहद प्रत्येकां षष्ठिः शब्दिः लप्ु यिे । एिि ्
कायि ककां कथ्यिे ?
1. श्रि
ु लेिकायिम ् 2. शब्दलोििः(cloze)
3. व्याकरणस्य अतििःप्रविन्ष्ट 4. ररक्िस्थानिूतिििः

उत्तर:- (2) भाषा मशक्षण के परीक्षण में ककसी पाठ में यदद प्रत्येक छठााँ श्द लु्त ह तो यह
कायय श्दलोप (cloze) कहा जाता ह।

116. भाषाभशक्षणस्य अिेिनप्रकिया कथ्यिे -


1. भाषा-अचधग्रहणम ् 2. भाषा-अचधगमिः
3. भाषा-भशक्षा 4. भाषा-अध्यािनम ्

उत्तर:- (1) भाषा मशक्षण की अिेतन प्रकिया को भाषा अचधग्रहण कहते हैं।

117. अध्यािनविचधिः तनहदिशति -


1. कथां िाठतयिव्यम ् 2. ककम ् िाठतयिव्यम ्
3. किः िाठतयिव्यिः 4. कुत्र िाठतयिव्यम ्

उत्तर:- (1) पाठ कसे पढ़ना िादहए यह अध्यापन विचध ननदे मशत करती हैं।

118. अस्माभभिः भाषाकक्षासु ििस्रिः योग्यिािः -


1. तनमाििव्यािः 2. सांयोन्जिव्या (integrate)
3. उिेक्षक्षिव्या 4. िथ
ृ क् कत्तिव्या

उत्तर:- (2) भाषा कक्षाओं में हमारी िार एकीकृत योग्धयताएाँ हैं ।

119. प्राथभमक-स्िर-िठनसामथ्यिस्य मल्


ू याङ्कनाय अधस्िनेषु ककम ् उियुक्ििमम ् ?
1. िणिमाला-अभभज्ञानम ् 2. विरामाहद-चितहानाां ज्ञानम ्
3. िाठ-अिबोधनम ् 4. िठनधारा-प्रिाहहिा

उत्तर:- (3) प्राथममक स्तर पर पठन सामथ्यय के मूल्याङ्कन के मलए पाठ अिबोध का प्रश्न
उपयुक्त ह।

120. अधोभलखििेषु उन्क्िषु का न समीिीना ?


1. भाषाकक्षायै उत्कृष्टिाठिः सांस्कृतििः गभीरा भिेि ् ।
2. उत्कृष्टिाठे सििव्याकरण-सांरिनानाां समािेशिः भिेि ् ।
3. भाषाकक्षायै उत्कृष्टिाठिः छात्रेभ्यिः रुचिकरिः प्रासङ्चगकिः ि भिेि ्।
4. उत्कृष्टिाठिः समुचििदै ध्यिन युक्ििः भिेि ् ।
उत्तर:- (3) भाषा कक्षा के मलए एक उत्कृष्ट पाठ छात्रों के मलए रोिक और प्रासंचगक होना
िादहए। ये कथन सही नहीं ह।

121. सञ्ियनी-आकलनविषये अधोभलखििेषु का उन्क्ििः न समीिीना -


1. सञ्ियनी आकलनां छात्रस्य ज्ञानाजिनस्य साक्ष्यां प्रददाति ।
2. स्िािांत्र्याचधकम ् प्रयच्छति ।
3. छात्राणाां वििारसामथियम ् िोषयति स्िमूल्याङ्कनाय साहाय्यां करोति ि ।
4. सञ्ियनी आकलनां छात्राणाां ज्ञानाजिनस्य एककाभलकम ् आकलनम ् ।

उत्तर:- (4) सञ्ियनी आकलन विषय में छात्रों में ज्ञान के अजयन के मलए एककामलक आकलन
का कथन समीिीन नहीं ह।

122. भाषा भशक्षकरूिे अस्माभभिः साफल्येन शब्दकोषस्य प्रयोगिः कििव्यिः। शब्दकोशस्य प्रयोगां
प्रोत्साहतयिुां तनम्नभलखििेषु किः विचधिः न समीिीना अन्स्ि ?
1. भाषायािः अङ्गानाां अतिेषणम ् । 2. सांदभािनुकूलां शब्दाथिस्य ियनम ् ।
3. शब्दस्य उच्िारणज्ञानम ् । 4. प्रत्येकां निीनशब्दाय अध्यािकम ् उिगमनम ् ।

उत्तर:- (4) भाषा मशक्षक के रूप में हमारे सफलता के मलए श्दकोश का प्रयोग करना हमारा
कतयव्य ह। श्दकोश के प्रयोग को प्रोत्सादहत करने के मलए “प्रत्येक नये श्दों के मलए
अध्यापक के पास जाना" यह विचध सही नहीं ह। जब कक अतय तीनों विकल्प सही हैं-

123. अधोभलखििेषु व्याकरण-अनुिादप्रविचधिः ककां न करोति ?


1. मािभ
ृ ाषाभशक्षण उत्साहिधिनम ् । 2. व्याकरणाय महत्त्िप्रदानम ्।
3. छात्राणाां सांिादकौशलिधिनम ् । 4. छात्राणाां धाराप्रिाहे न भाषाप्रयोगे सामथ्यिकरणम ् ।

उत्तर:- (3) व्याकरणअनुिाद प्रविचध छात्रों में संिाद कौशल को नहीं बढ़ाती ह, बन्ल्क
व्याकरण अनि
ु ाद प्रविचध मातभ
ृ ाषा में मशक्षण कायय को बढ़ािा दे ना, व्याकरण के महत्त्ि को
प्रदान करना तथा छात्रों में धाराप्रिाह के माध्यम से भाषा प्रयोग में सामथ्ययिान कराने का कायय
करती ह।

124. भारिीय सांविधाने हहतदीभाषायािः ककां स्थानां विद्यिे ?


1. सह-राजभाषा 2. राजभाषा 3. विदे शी भाषा 4. भारिीया भाषा

उत्तर:- (2) भारतीय संविधान में दहतदी को राजभाषा का स्थान प्रा्त ह। हर साल 14
मसतम्बर को दहतदी ददिस के रूप में मनाया जाता ह।

125. एका मशक्षक्षका मुखभंचगमामाध्यमेन मुद्राप्रयोगेन ि दवितीय श्रेणीस्थान ् छात्रान ् एकां


कथां कथयनत । तदा सा छात्रान ् स्ि-स्ि मातभ
ृ ाषया कथां पुनकयथनाय ननददय शनत । तया
छात्राणाम ् कस्य आकलनं कियते ?
(1) चिततनकौशलम ् (2) श्रिणकौशलम ्
(3) पठनकौशलम ् (4) रिनाकौशलम ्

उत्तर:- (2) एक भशक्षका मुिभांचगमा और मुिाप्रयोग के माध्यम से द्वििीय कक्षा


की छात्रों को एक कथा सन
ु ािी है। िब िह छात्रों को अिनी-अिनी मािभ
ृ ाषा में कथा
को िुन: कहने के भलये/तनदे श दे िी है । इस प्रकार िह भशक्षक्षका छात्रों के ‘श्रिण
कौशल’ का आकलन करिी है ।
अििः उसका 2 उत्तर नही है ।

126. केषान्ञ्िद् भाषाशान्स्त्रणाां मिानुसारां किमां कथनां सत्यमन्स्ि -


1. भाषाचधग्रहणां स्िाभाविकी अवििाररिा ि प्रकिया भिति ।
2. भाषाचधगमिः सप्रयासिः वििाररिश्ि भिति।
3. भाषाचधगमिः स्िाभाविकी अवििाररिा ि प्रकिया भिति ।
4. भाषाचधग्रहणां स्िाभाविकम ् अवििाररिां ि भिति ।
उत्तर:- (1) भाषा अचधग्रहण या अजयन एक स्िाभाविक और बबना वििार ककये प्रा्त होने
िाली एक प्रकिया ह। इसमें भाषा को सीखने के मलए कोई प्रयास नहीं ककया जाता। इसमें बच्िा
अपने पररिार या समाज से भाषा को खुद ही सीख लेता ह।

127. व्याकरणस्य प्रभावि-अध्यािन-अचधगमविषये ककां कथनां सत्यम ् ?


1. प्रथमां छात्रान ् व्याकरणस्य तनयमािः सोदाहरणां िणितयिव्यािः।
2. छात्रान ् व्याकरणतनयमान ् बहुिारां िािािलािमध्ये िष्टुम ् अिसरिः दािव्यिः। ित्िश्िाि ्
व्याकरणतनयमान ् अन्तिष्य प्रयोगिः कत्तिव्यिः ।
3. छात्रैिः िाठ्यिुस्िके व्याकरणप्रयोगानाां तनरतिरम ् अभ्यासिः करणीयिः, ित्िश्िाि ्
व्याकरणस्य तनयमानाां भशक्षकेण व्याख्या करणीया, प्रयोगोऽवि कत्तिव्यिः ।
4. छात्रान ् व्याकरणतनयमािः कदावि न िाठतयिव्यािः यििः छात्रािः व्याकरणतनयमान ् स्ियमेि
भशक्षन्ति ।

उत्तर:- (1) व्याकरणस्य प्रभावि-अध्यापन-अचधगमविषये 'प्रथम छात्रान ् व्याकरणस्य


ननयमाः सोदाहरणं िणयनयतव्याः' कथनं सत्यम ्।
अथायत ्- व्याकरण के प्रभािी अध्यापन अचधगम के विषय में छात्रों को पहले उदाहरण सदहत
व्याकरण का ननयम बताना िादहए यह कथन सत्य ह। ननगमन प्रणाली में तकय का िम
सामातय से विमशष्ट की ओर होता ह, जबकक आगमन प्रणाली में तकय का िम विमशष्ट से
सामातय की ओर होता ह।

128. बालानाां भाषाविकासे सिििो महत्त्ििूणम


ि ् अङ्गम ् अन्स्ि -
1. िस्या: भाषाया: अिसरिः। 2. िस्याां भाषायाां िुन: िुन: प्रयोग: अभ्यासश्ि ।
3. त्रुटीनाां सांशोधनम ्। 4. ियस्कानाम ् अनुकरणम ् ।

उत्तर:- (1) बच्िों के भाषा विकास का सबसे महत्िपूणय अंग ह उस भाषा का पयाय्त अिसर
ममलना। जब बच्िे को भाषा को बोलने या सन
ु ने के अचधक अिसर ममलेंगे तो बच्िे का भाषा
विकास तेजी से होगा।
129. योगात्मकस्य (Summative) आकलनस्य मुख्यम ् उद्दे श्यां ककम ् अन्स्ि ?
1. उिलन्ब्धिधिनम ् (Improving achievement)
2. िाठ्यैककस्य (Unit of study) प्रारम्भे छात्राणाां बोधसम्बन्तधिथ्यानाम ् आहरणम ् ।
3. अध्यािनस्य छात्राणाम ् अचधग्रहणस्य ि स्िरां िधितयिुां छात्राणाां बोधस्य िििमानस्िरस्य
समीक्षणम ् ।
4. छात्राणाां उिलब्ध: मािनम ् अथिा अङ्केक्षणां िथा ि गुणित्तास्थािनम ् ।

उत्तर:- (4) योगात्मक आकलन का मुख्य उददे श्य छात्रों के उपलन््ध मापन अथिा अिकेक्षण
तथा गुणिता की स्थापना करने से ह। योगात्मक आकलन अचधगम के आकलन के रूप में
ककया जाता ह, यह एक ननन्श्ित अिचध में मशक्षक ि छात्रों की सम्पूणय गनतविचधयों के बारे में
बताता ह।

130. 'प्रयोगभाषा-अध्ययनम ्' ककां कथ्यिे ?


1. समाज-भाषाविज्ञानम ् (Sociolingualistics)
2. मनोिैज्ञातनक-भाषाविज्ञानम ् (psycho-lingualistics)
3. भलप्यतिरणम ् (transcription)
4. भाषाध्ययनम ्

उत्तर:- (1) भाषा प्रयोग के अध्ययन को समाज-भाषा विज्ञान कहते हैं।

131. यदा छात्रिः द्वििीयाां, िि


ृ ीयाां िा भाषाां भशक्षति, एिि ् कथ्यिे -
1. भाषा-अचधग्रहणम ् (Acquisition) 2. भाषा-सूक्ष्मीकरणम ् (Abstraction)
3. भाषाविकासिः (Growth) 4. भाषाचधगमिः (Learning)

उत्तर:- (4) जब छात्र दो या तीन भाषा सीखता ह, तो उसे भाषाचधगम कहते हैं। भाषा को
सीखना भाषा अचधगम ह।

132. भाषाकक्षायाां कथानाम ् उियोगे का प्रकिया समीिीना ििििे ?


1. नैतिक-उिदे शाय कथानाां प्रयोगिः ।
2. कामवि सांरिनाां भशक्षतयिुां कथानाां प्रयोगिः ।
3. प्रविचध (Strategy) रूिे कथाश्रािणम ् ।
4. वििाररूिे कथाश्रािणम ्।

उत्तर:- (3) भाषा कक्षा में कहाननयों का उपयोग करने के मलए प्रविचध (Strategy) के रूप में
कहाननयां सुनना उपयुक्त प्रकिया ह।

133. काचिद् अध्याविका छात्राणाां भशक्षणस्य तनष्िादनस्य ि भभतन-भभतनािसरे षु कातनचिि ्


प्रकरणातन एकत्रत्रिातन करोति । सा िातन मूल्याङ्कन-अभभलेिे लेखििुम ् अङ्ककिातन करोति ।
एषा मूल्याङ्नप्रकिया का कथ्यिे ?
1. ित्राधान (Portfolio) मूल्याङ्कनम ्।
2. समेककिम ् (Summative) मल्
ू याङ्कनम ् ।
3. समग्र (Comprehensive) मूल्याङ्कनम ् ।
4. अनौििाररक-मल्
ू याङ्कनम ्।

उत्तर:- (1) एक अध्यावपका छात्रों के सीखने और प्रदशयन के प्रकरण (Data) को समय-समय


पर एकत्र करती ह। और उतहें मूल्यांकन ररपोटय में दजय करने के मलए ररकॉडय करती ह। इस
मूल्यांकन प्रकिया को ित्राधान (Portfolio) मूल्यांकन कहा जाता ह।

134. तनम्नभलखििेषु कथनेषु िां कथनां चिनुि यि ् आकन्स्मकसाक्षरिा (Emergent


Literacy) िधितयिुां सिोियुक्िम ् अन्स्ि –
(a) भाषाविकासस्य प्राथभमकिषेषु वित्रोिः िािािलाििः ।
(b) बालकान कथाश्रािणम
(c) भमत्रां ित्रां लेखििुम ् कथनम ्
(d) दत्तिाक्यम ् िष्ृ ठे अनुलेखििुां बालकाय प्रेरणम ्
1. b, c िथा d 2. a िथा b 3. a, c िथा d 4. c िथा d
उत्तर:- (2) भाषा विकास के प्राथममक िषों के दौरान वपता से बातिीत और बालकों का कथा
सन
ु ना आकन्स्मक साक्षरता (Emergent Literacy) को बढ़ाने के मलए सिोतम साधन ह।

135. लेिनप्रकियायािः अिस्थानाां समचु ििां िमां चिनुि ।


a. प्रारूिलेिनम ् (drafting)
b. त्रुहट-शोधनम ् (proof-reading)
c. वििारोत्तेजनम ् (brainstorming)
d. िुनरिलोकनम ् (revising)
e. रूिरे िातनमािणम ् (outlining)
f. समािनम ् (finalising)
1. c, e, a, d, b, f 2. c, a, e, b, d, f
3. a, b, c, d, e, f 4. e, a, b, c, d, f

उत्तर:- (1) लेखन प्रकिया के अिस्था में समचु ित िम वििारोतेजना, रूपरे खा ननमायण, प्रारूप
लेखन, पुनरिलोकन, त्रुदट-शोधन और समापन ह।

136. एका मशक्षक्षका छात्रान ् पाठन्स्थतान ् संकेतान ् (चित्राणण शीषयक: उपशीषयकाः, इत्यादयः)
आदाय पाठस्य अचग्रमिस्तु ककं भिेत ् एतदविषयेपूिक
य थनाय तान ् प्रेरयनत । सा अधोमलणखतेषु
कस्य उपकौशलस्य प्रयोगः करोनत ?
(1) श्रिणम ् (2) सम्भाषणम ् (3) पठनम ् (4) लेखनम ्

उत्तर:- (3) एक भशक्षक्षका िाठ मे न्स्थति सांकेिो' को (चित्र द्िारा शीषिक उिशीषिक
आहद) दे िी है िाठ की अचग्रम िस्िु क्या होनी िाहहए। इस विषय िर िि
ू ि कथन के
भलये छात्रों को प्रेररि करिी है । िह इसके भलये ‘िठन उिकौशल’ का प्रयोग करिी है ।

137. बालकेभ्यः चित्रप्रेक्षणं रोिते, ते स्िमत्या तेषां िणयनं ि कुियन्तत । अध्यापकरूपेण भिता
चित्रपुस्तकानन प्रयोज्यानन, यतो दह
(1) अनेन भितः छात्राः संलग्धनाः भविष्यन्तत ।
(2) अनेन छात्राः एतदविधचित्रान ् चित्रनयतुं प्रेररताः भविष्यन्तत ।
(3) अनेन छात्राः चित्राणाम ् अिबोधे समीक्षायां ि समथायः भविष्यन्तत ।
(4) अनेन छात्राणाम ् विविध िणायनाम ् ज्ञानिधयनं भविष्यनत ।

उत्तर:- (3) बालकों को चित्रप्रेक्षण (ओिर हे ड प्रोजेक्टर ) अच्छा लगिा है िे अिने


स्िमिानुसार उसका िणिन करिे हैं। अध्यािक रूि द्िारा चित्रिुस्िकों का प्रयोजन
छात्र अनेक छाया चित्रों के अिबोध ि समीक्षा करने में समथि होिे हैं ।

138. एकः बालकः स्िननकटपररिेशे आंग्धलभाषां श्रण


ृ ोनत । सः प्रायः स्िप्रथमभाषायां अस्याः
श्दािमलं प्रयोजयनत । एतद अन्स्त
(1) कूट सन्म्मश्रणम ् (Code mixing) (2) कूट पररितयनम ् (Code switching)
(3) बहुभावषकता (Multilingualism) (4) विभाषा ( Dialect )

उत्तर:- (1) एक बालक अिने िास के िररिेश अांग्रेजी भाषा को सन


ु िा है । िह प्राय:
अिनी प्रथम भाषा (मािभ
ृ ाषा) का इसकी शब्दािली का प्रयोग करिा है । कूटभाषा
न्जसमें शब्दों को सांकेिो के माध्यम से प्रेषण ककया जािा है ।

139. प्रथमश्रेणीकक्षायाः मभतौ छात्राणाम ् काययम ् दशययततः अंककतपत्राणण ( Charts),


विज्ञापनपत्राणण (Posters), सूिनपत्राणण (Notices) नामचिह्नानन ( Name tags )
समािारपत्राणण स्थावपतानन । एतानन िस्तूनन छात्रेभ्यः प्रददानत
(1) आरे ख चित्रबहुलः पररिेशः । (2) मुद्रणबहुल: पररिेशः ।
(3) उल्लासमयः पररिेशः । (4) रङ्गमयः पररिेशः ।

उत्तर:- (2) प्रथम कक्षा की के भभवत्त चित्र छात्रों के कायि को दशाििा है (अांककि चित्र)
को नाम चिननों को एिां समािार ित्र को स्थाविि करिा है । इसका प्रकार सहायक
सामग्री छात्रों के भलये मुिण िररिेश को प्रदान करिी है ।
अि: इसका 2 उत्तर सही है ।

140. एकः मशक्षकः पञ्िकक्षायाः छात्राणाम ् कृते एकः गनतविचधः "एकममननटममतम ्


मक्
ु तलेखनम ्" इनत सम्पादयनत । अस्य लेखनकाययस्य प्रयोजनम ् भिेत ् यत ् छात्राः
(1) मलखेयुः, न िा मलखेयुः इनत विषये स्िततत्राः सन्तत ।
(2) रिनाशीलाः भवितुम ् स्िततत्राः सन्तत ।
(3) स्िभाषाशुदधेः आकलनं कुियततु ।
(4) तः बहु मलणखतव्यः इनत न अनुभिन्तत एिं लेखनानततरे मुक्ताः अनुभिेयुः ।

उत्तर:- (2) एक भशक्षक्षका िष्िम कक्षा के छात्रों के भलये एक गतिविचध करिी है एक


भमनट में मुक्ि लेिन सम्िादन करना है । िह लेिनकायि का प्रयोजन होिा है जो
छात्रों को रिनाशील ि स्ििांत्र करिे हैं।
अि: इसका उत्तर 2 सही है ।

141. भाषामशक्षणम ् िधययेत ् यदद


(1) अध्यापकेन अचधकतमसंख्यायाम ् अध्यापनसामग्री प्रयुज्यते ।
(2) छात्राणाम ् प्रगनतं परीक्षक्षतुं अध्यापकः सा्तादहकपत्रलेखनीपरीक्षाम ् (Paper-pencil tests)
आयोजयनत ।
(3) अध्यापकः कक्षायां िास्तविकजीिनपररन्स्थनत उपस्थापयनत यस्यां छात्राः परस्परसम्िादः
कुयःुय ।
(4) अध्यापकः छात्रेभ्यः कण्ठस्थीकरणाथं सम्िादान ् यच्छनत तान ् ि अचधकृत्य अमभनयं
कतम
ुय ् कथयनत ।

उत्तर:- (3) भाषा भशक्षण बढ़ना िाहहए यहद अध्यािक कक्षा में िास्िविक जीिन की
िररन्स्थति को उिन्स्थि करिा है न्जससे छात्रों में िरस्िर सांिाद (बाि-िीि' /
सम्भाषण) करना िाहहए ।
अििः इसका 3 उत्तर सही है ।
142. ितुथक
य क्षायाः एका अध्यावपका भूममकाननिायह (Role play) अचधकृत्य एकं कायय
यच्छनत यन्स्मन ् छात्राः एकस्याम ् प्रदतन्स्थत्यां स्िवििारविननमयाथं ननददयष्टाः । सा के
कौशलम्िधयनयतुं प्रयतते ?
(1) अमभनयः (2) श्दािमलः (3) सम्भाषणम ् (4) पठनम ्

उत्तर:- (3) कक्षा 4 की एक अध्याविका भूभमका तनिािह (Role Play) को कराने के


भलये एक कायि करना िाहिी है न्जससे छात्र एक प्रदत्तन्स्थति में अिने वििारों को
तनहदि ष्ट कर सके। िह 'सम्भाषण’ कौशल को बढ़ाने के भलये प्रयत्न करिी है ।

143. एका अध्यावपका छात्राणाम ् उतराणण तेषां मातभ


ृ ाषायां स्िीकरोनत । सा लक्ष्यभाषायाः
अध्यापनप्रिमे छात्राणाम ् भाषां अिबोधनयतंु प्रयतते । सा मतयते यत ्
(1) प्रत्येकः छात्रः समानगत्या अचधगममष्यनत ।
(2) अनेन विचधना सा कक्षायां बहुभावषकतां संिधयनयतंु शक्नोनत ।
(3) छात्रस्य भाषा दब
ु ोध्या अतएि उपेक्षणीया ।
(4) अनेन छात्राः कक्षायां शातताः भविष्यन्तत ।

उत्तर:- (2) एक अध्याविका छात्रों के उत्तरों को उसकी अिभ


ृ ाषा में स्िीकार करिी है । िह
लक्ष्य भाषा के अध्यािन िम में छात्रों की भाषा को जानने के भलये प्रयत्न करिी है । िह मानिी
है जो अनेक विचधयों के द्िारा िह कक्षा में बहुभावषकिा को बढ़ा सकिी है ।
अििः इसका 2 उत्तर सही है ।

144. भाषामशक्षणाथं कथािािनपदधतेः उददे श्यः अन्स्त


(1) छात्राणाम ् कथायाः ननतकमशक्षायाः ज्ञानम ् ।
(2) छात्राणाम ् कथां कण्ठस्थीकरणे समथीकरणम ् ।
(3) भाषाप्रयोगे छात्राणाम ् संलग्धनीकरणम ् ।
(4) छात्राणाम ् कथापठने समथीकरणम ् ।
उत्तर:- (3) भाषा भशक्षण में कथािािन िद्धति का उद्दे श्य भाषा
के प्रयोग में छात्रों का सांलग्नीकरण है ।
साहहत्य की विभभतन विधाओां में कथा भी एक महत्ििूणि विधा है ।

145. एका मशक्षक्षका स्िीकृतसहायकपुस्तकात ् (Prescribed supplementary reader) एकां


लघुकथां अथिा अतयानन आख्यानानन पदठतुं छात्रान ् प्रेरयनत । सहायकपुस्तकात ् पठनाय
छात्राणाम ् उत्साहिधयनस्य कः प्रमुखः उददे श्यः अन्स्त ?
(1) गहनपठनस्य विकासः (2) मौणखक अध्ययनकौशलस्य विकासः
(3) सविस्तरपठनस्य विकासः (4) शक्षणणककौशलस्य संिधयनम ्

उत्तर:- (3) एक भशक्षक्षका स्िीकृि सहायक िुस्िकों द्िारा एक लघु कथा को अथिा अतय
आख्यानों को िढ़ने के भलये छात्रों को प्रेररि करिी है । सहायक िस्
ु िकों द्िारा िढ़ने के भलये
िथा छात्रों के उत्साहिधिन का विस्िारिूिक
ि िठन 'किया द्िारा विकास करना' लघु कथा का
प्रमुि उद्दे श्ये है ।

146. एका मशक्षक्षका ितुथश्र


य ेण्याः छात्रान ् एकां कवितां "अस्माकम ् उत्सिाः" इनत पाठयनत ।
कवितापाठानततरं कविताकक्षायाम ् अधोमलणखतेषु कन्स्मन ् विषये ििाय न करणीया ?
(1) कवितायाः भािाः विषयः ि (Ideas and themes )
(2) कवितायाः अतत्यसमाः श्दाः (Rhyming words )
(3) कवितायाः प्रसङ्गस्य सतदभयः (Reference to context)
(4) कवितायाम ् व्याकरणात्मकाः विषयाः (Grammatical items )

उत्तर:- (4) एक भशक्षक्षका ििुथि श्रेणी के छात्रों को एक कवििा को 'हमारे त्यौहार ' इस िाठ को
िढ़ािी है । कवििा िाठ के अनतिर कवििा की कक्षा में कवििा में 'व्याकरणात्मक विषय’ की
ििाि नहीां करनी िाहहये ।
जबकक कवििा के भाि विषय िथा अतय समानाथिक शब्दों का प्रयोग एिां सतदभि ि प्रसङ्ग का
िणिन प्रासाङ्चगक है ।
अििः इसका 4- उत्तर सही है ।
147. पञ्िमकक्षायाः एका मशक्षक्षका पश्यनत यत ् तस्याः कक्षायाः छात्राः तया पाठ्यमानया
दवितीयभाषया सह स्िभाषायाः श्दानाम ् िाक्यनाम ् ि प्रयोगं कुियन्तत । एतत ् कथ्यते
(1) निपीढीछात्राः
(2) सामान्जकभावषकः व्यिहारः (Socio-linguistic behaviour)
(3) कूटपररितयनम ् कूटसन्म्मश्रणम ् ि (Code switching and Code mixing)
(4) भाषासञ्िरणम ् (Language transmission)

उत्तर:- (3) िााँििी कक्षा की एक भशक्षक्षका दे ििी है कक उसकी कक्षा के छात्रों के िाठ्यिम के
मानकानुसार द्वििीय भाषा के साथ अिनी मािभ
ृ ाषा के शब्दों िथा िाक्यों का प्रयोग करिे है ।
इस प्रकार का कूट िररिििन कूट सन्म्मश्रण कहलािा है ।
अििः इसका 3 उत्तर सही है ।

148. एका मशक्षक्षका अध्यापककक्षे कोविड-19 इनत अस्य कनतपयानन विज्ञापनपत्राणण


अपश्यत ् । सा एतानन कक्षां आनयनत तेषाम ् उपयोगः ि एकस्याम ् भाषागनतविधौ अकरोत ् ।
एतानन विज्ञापनपत्राणण
(1) भाषाध्ययनाथं प्रामाणणकसामग्र्यः सन्तत ।
(2) भाषाकक्षां न नेतव्यानन अवपतु पाठ्यपुस्तकम ् पूणीकतयव्यम ् ।
(3) कोविड- 19 ग्रस्तानाम ् कृते सन्तत न तु छात्राणाम ् कृते ।
(4) भाषाकक्षाय उपयुक्तसामग्र्यः न सन्तत ।

उत्तर:- (1) एक भशक्षक्षका अध्यािन कक्षा में कोविड-19 के कतििय विज्ञािित्रों को हदिािी
है । इस प्रकार िह कक्षा में उसके उियोग िथा भाषागिविचध को बिािी है । इस: प्रकार विज्ञािन
ित्र भाषा अध्ययन की प्रमाखणक सामग्री है । अििः इसका 1 उत्तर सही है ।

149. एका दवितीय श्रेण्याः मशक्षक्षका स्िअध्यापनअध्ययनप्रिमे स्िछात्रान ् आकलनयतुं


इच्छनत । छात्राणाम ् अिबोधस्य आकलनाथं अधोमलणखतेषु का उपयक्
ु ता पदधनतः भिेत ् ?
(1) अिचधपरीक्षा योगात्मकपरीक्षा ि (Term end summative exams)
(2) प्रनत सोमिासरे ननयममतरूपेण इकाई परीक्षा (Unit tests)
(3) बहुमुखीकियाकलापेषु छात्राणाम ् ननरीक्षणम ्
(4) दननकगनतविधीनाम ् अनि
ु तयनम ् न तु काचित ् परीक्षा

उत्तर:- (3) द्वििीय श्रेणी की एक भशक्षक्षका अिने अध्यािन ि अध्ययन की प्रकिया में अिने
छात्रों को मूल्याांकन करने की इच्छा करिी है । छात्रों के अिबोध का आकलन ि मूल्याांकन का
अथि िथा बहुमुिी किया कलाि छात्रों के तनरीक्षण की उियुक्ि िद्धति होिी है ।
अििः इसका 3 उत्तर सही है ।

150. काचिद् अध्याविका िश्यति यि ् केिन ् छात्रािः भाषायािः अनुच्छे दानाां विस्िि
ृ व्याख्याम ्
िथा िाक्यसांरिनाम ् अिगतिुां काहठतयम ् अनुभिन्ति । िदा सा िेभ्यिः उत्तमशब्दसङ्ग्रहां ददाति
एिां िाक्यरिनायािः कौशलिि
ू क
ि म ् अभ्यासां कारयति । कन्ञ्ित्कालां िश्िाि ् सा छात्राणाां
काहठतयम ् दरू ीकिुं सक्षमा आसीि ् ।
सा कीदृशीां मूल्याङ्कनिद्धतिां प्रयक्
ु िििी ?
1. तनदानात्मकिद्धतिम ् (Diagnostic)
2. तनमािणात्मकिद्धतिम ् (Formative)
3. सांकलनात्मकिद्धतिम ् (Summative)
4. स्थािनात्मकिद्धतिम ् (Placement)

उत्तर:- (1) कोई अध्यावपका दे खती ह कक कुछ छात्र भाषा के अनुच्छे दों की विस्तत
ृ व्याख्या
तथा िाक्य संरिना में कदठनाइयों का अनुभि करते ह तब िह उन छात्रों को उतमश्दों का
संग्रह प्रदान करती ह तथा िाक्य संरिना का कुशलता पि
ू क
य अभ्यास करिाती ह। कुछ समय
पश्िात ् िह छात्रों की कदठनाइयों को दरू करने में सक्षम हुई। इस प्रकार िह अध्यावपका
ननदानात्मक पदधनत का प्रयोग करती ह।

1. तनम्नभलखििेषु मक
ू िठनस्य किः लाभिः नान्स्ि ?
1. इदम ् छात्राणाां सङ्कोिां लज्जाशीलिाां ि दरू ीकरोति ।
2. इदम ् छात्राणाां शन्क्िां सांरक्षति ।
3. छात्रािः अथोद्बोधेन चितिनेन ि अथिज्ञानां कुििन्ति ।
4. इदम ् छात्रेषु स्िाध्यायस्य प्रिवृ त्तां प्रोत्साहयति ।

उत्तर:- (1) मौन पढ़ने से छात्रों के संकोि और शमीलेपन को दरू नहीं ककया जाता।

2. बहुभाषीयिा सांसाधनरूिे प्रयोक्िव्या, यििः -


1. बालकािः बनिीिः भाषािः भशक्षक्षिुां शक्नुिन्ति ।
2. भशक्षकिः बनिीिः भाषािः भशक्षक्षिुां शक्नुिन्ति ।
3. प्रत्येकां बालकिः सुरक्षक्षििः स्िीकृिश्ि मतयिे ।
4. बालकािः बनिीभभिः भाषाभभिः भ्रभमिािः भिन्ति ।

उत्तर:- (3) बहुभाषीयता एक संसाधन के रूप में प्रयुक्त ह जो प्रत्येक बालक को सुरक्षक्षत
स्िीकार करने की मातयता दे ता ह।

3. सुधामहोदया स्िछात्रान ् एकां अनुच्छे द-लेिनाय प्रकरणां प्रददाति। अयां लेिनगतिविचध


कस्य उदाहरणां अन्स्ि?
1. मागिदभशिका रिना (Guide composition)
2. स्िितत्रा रिना (Free composition)
3. तनयन्तत्रिा रिना (Controlled composition)
4. प्राक् -रिना (Pre-composition)

उत्तर:- (2) सध
ु ा महोदया अपने छात्रों को एक अनच्
ु छे द को मलखने के मलए प्रकरण दे ती ह।
यह लेखन गनतविचध की स्िततत्र रिना का उदाहरण ह।

4. स्िराघािस्य आरोहणां अिरोहणां ककां कथ्यिे?


1. अक्षरम ् (Syllable) 2. लयम ् (Rhythm)
3. अनुिानम ् (Intonation) 4. विरामिः (Pause)

उत्तर:- (3) स्िराघात के कारण आिाज का उतार िढ़ाि आरोहण और अिरोहण कहलाता ह।
बोलते समय िाक्यों में जो सुर का उतार-िढ़ाि होता ह उसे अनुतान कहते हैं।

5. NIPUN भारि-भमशन इति कायििमस्य उद्दे श्यिः ििििे यि ् बालेन लेिनाय िठनाय ि
अिश्यमेि नैिुण्यां सांधायििः यदा बालिः
1. विद्यालयां प्रविशति 2. िि
ृ ीयकक्षाां प्रविशति
3. षष्ठकक्षाां प्रविशति 4. अष्टमकक्षाां प्रविशति

उत्तर:- (2) NIPUN भारत ममशन काययिम का उददे श्य बालक को मलखने-पढ़ने और
आिश्यक ननपुणता के क्षेत्र में बढ़ने के मलए तीसरे कक्षा में प्रिेश करता ह। NIPUN योजना के
माध्यम से सन ् 2026-27 तक प्रत्येक बच्िे को तीसरी कक्षा के अतत तक पढ़ने, मलखने
अंकगणणत को सीखने की क्षमता प्रदान की जायेगी।

6. प्याजेमहोदयेन उक्िम ् यि ् बालस्य सिािङ्गीण-बौद्चधक-विकासाथं


1. भाषायािः काऽवि भूभमका नान्स्ि 2. भाषा सिािचधकिः महत्त्ििूणिःि िक्षिः
3. भाषा केिलां एकिः िक्षिः 4. भाषा विकासस्य भागिः नान्स्ि

उत्तर:- (2) ्याजे महोदय के अनुसार बालक के सिायङ्गीण बौदचधक विकास के मलए भाषा
सिायचधक महत्िपूणय पक्ष ह।

7. नॉम िॉमस्कीमहोदयिः समथियति यि ्


1. बालािः त्िररििः भाषा-अचधग्रहणम ् कुििन्ति
2. भाषा-अचधगमनस्य एकमेि प्रतिमानां सिेषु सांस्कृतिषु विद्यिे
3. भाषा-विकासिः अचधकाांशबालेषु एकन्स्मन ् एि ियभस घटति
4. भाषा केिलमेि भशक्षणीया न िु उिान्जििािः

उत्तर:- (2) भाषा अचधगम का एक ही प्रनतमान सभी संस्कृनतयों में मौजूद ह इस कथन का
नोम िॉम्स्की समथयन करते हैं।

8. व्याकरण-अनुिादविचधिः कथ्यिे -
1. प्रािीनविचधिः 2. प्रािीनदृन्ष्टकोणम ्
3. रिनात्मकविचधिः 4. समीक्षात्मक-भशक्षाशास्त्रविचधिः

उत्तर:- (1) व्याकरण-अनि


ु ाद विचध को प्रािीन विचध कहते हैं। संस्कृत मशक्षण की िे विचधयााँ
जो िददक काल में प्रयोग में लायी जाती थीं तथा पन्श्िमी मशक्षा पदधनत के बाद जो विचध सबसे
पहले संस्कृत मशक्षण के मलए प्रयुक्त की गई उतहें प्रािीन विचध के अततगयत रखा गया ह। (1)
पाठशाला विचध (2) िाद-वििाद विचध (3) सूत्र विचध (4) प्रश्नोतर विचध। ये सभी प्रािीन विचध
हैं ।

9. उििारात्मक अध्यािनम ् अन्स्ि -


1. यि ् सूक्ष्म-अध्यािनस्य िश्िाि ् कायििे ।
2. यि ् िरीक्षायाां उच्िाङ्कानाां प्राप्त्यनतिरां कायििे ।
3. यि ् प्रतियोचगिायािः िरीक्षायािः िश्िाद् कायििे ।
4. यि ् तनदानात्मकिरीक्षायािः िश्िाद् कायििे ।

उत्तर:- (4) जो ननदानात्मक परीक्षा के बाद का कायय होता ह िह उपिारात्मक अध्यापन ह।

10. केन साधनेन छात्रस्य भाषाक्षमिा सम्यग ् िधितयिुां शक्यिे -


1. तनयभमिश्रुिलेि - अभ्यासेन 2. कायािधाररिगतिविचधषु भागग्रहणेन
3. शब्दािलीिधिनेन 4. व्याकरणतनयमानाां कण्ठस्थीकरणेन

उत्तर:- (2) कायय-आधाररत गनतविचधयों में भाग लेकर ककसी विदयाथी की भाषा क्षमता को
ठीक से सुधारा जा सकता ह।

11. अधोमलणखतेषु कः छात्राणां मध्ये पठनविकासस्य एकः उददे श्यः न अन्स्त?


(1) पाठस्य ननष्कूटनम ्
(2) पाठस्य अथयननमायणम ्
(3) पाठात ् ननष्कषयग्रहणम ्
(4) कस्यावप जनस्य पूिज्ञ
य ानेन सह पाठस्य सम्बतधः

उत्तर:- (1) अधोभलिि में िाठ का तनष्कूटन छात्रों के मध्य िठन विकास का एक उद्दे श्य
नहीां हैं।
जबकक िाठ का अथितनमािण, िाठ से तनष्कषि का ग्रहण और ककसी भी व्यन्क्ि के िूिज्ञ
ि ान के
साथ िाठ का सम्बतध छात्रों के मध्य िठन विकास के उद्दे श्य है ।

12. षष्ठकक्षायाः एका मशक्षक्षका स्िछात्रान ् एकां कथां पदठतंु कथयनत । सा अचग्रमे ददने तां
कथां पाठनयतुं तदविषये वििारान ् गदृ हतुम ् ि इच्छनत । अत्र सा ककं अनुभवितुं प्रयतते ?
(1) इदं एकं पि
ू प
य ठनकाययम ् अन्स्त
(2) छात्राणाम ् पूिज्ञ
य ानेन सह सम्बतधः
(3) कक्षायां प्रभाविरूपेण पठनाथं मशक्षणाथं ि सामान्जकगनतविचधः
(4) छात्रान ् स्िलेखनकाये संलग्धनीकतुं पदधतेः अङ्गीकरणम ्

उत्तर:- (2) छठ ां कक्षा की एक भशक्षक्षका अिने छात्रों को एक कथा िढ़ने के भलये कहिी है । िह
अगले हदन उस कथा को कथा को िढ़ाने के भलये और उस विषय में वििारों को ग्रहण करने के
भलये इच्छा करिी है । यहााँ िह भशक्षक्षका छात्रों का िूिज्ञ
ि ान के साथ सम्बतध अनुभि करने के
भलये यत्न करिी करिी है ।

ु ारे ण प्रारन्म्भकरतरविषये ककं सत्यम ् अन्स्त ?


13. राष्रीयमशक्षानीनतः 2020 - अस्याः अनस
(1) दवितीयकक्षापययततं मशक्षणस्य प्रथमपञ्ििषायः
(2) प्रथमकक्षापययततं मशक्षणस्य प्रथमबत्रिषायः
(3) पञ्िमकक्षापययततं मशक्षणस्य प्रथमअष्टिषाय:
(4) दशमकक्षापययततं सामातयमशक्षणम ्

उत्तर:- (1) राष्रीय भशक्षानीति 2020 इसके अनुसार प्रारन्म्भक स्िर के विषय में द्वििीय
कक्षा िक भशक्षण के प्रथम िााँि िषि होिे हैं।
14. बालकाः मभवतषु भूतले ि ककमवप अस्पष्टं ( Scribble) मलखन्तत । एतत ् तेषां कस्य भागः
अन्स्त ?
(1) उदीयमानासाक्षरतायाः (Emergent literacy)
(2) प्राकायायत्मकसाक्षरतायाः (Functional literacy)
(3) एषा पश्िपठनसाक्षरतागनतविचधः अन्स्त (Post-reading literacy activity)
(4) एषा पठनकालसाक्षरतागनतविचधः अन्स्त (While reading literacy activity)

उत्तर:- (1) बालक दीिारों िर और िथ्ृ िी िर कुछ भी स्िष्ट भलििे हैं। यह उनकी उदीयमान
साक्षरिा का भाग है ।
अि: इसका 1 उत्तर सही है ।

15. विदयालयीयमशक्षायां मातभ


ृ ाषाधाररतायाः बहुभावषकतायाः कः उददे श्यः ितयते ?
(1) बालाः स्िमातभ
ृ ाषां मशक्षतते तथा ि स्िमातभ
ृ ाषामाध्यमेन मशक्षतते ।
(2) बालाः विदयालयीयभाषां, आङ्गलभाषां दहतदीभाषां ि मशक्षतते, अनततरं विदे शीभाषान ् ि
मशक्षतते ।
(3) बालाः राजभाषां, आङ्गलभाषां एकां विदे शीभाषां ि मशक्षतते ।
(4) बालाः मातभ
ृ ाषया स्िमशक्षणं प्रारम्भतते अनततरं ि अनेकानां भाषाणां अजयनं कुियन्तत ।

उत्तर:- (4) विधालयीय भशक्षा में मािभ


ृ ाषाधाररि बहुभावषकिा को बालक मािभ
ृ ाषा से अिने
भशक्षण को प्रारम्भ करिे हैं और इसके िश्िाि ् अनेक भाषाओां का अजिन करिे हैं।

16. एका मशक्षक्षका कक्षायां एकं युग्धमकायं (Pair work) समािरनत । सा छात्रेभ्यः एकं
ष्िाक्यसंयुतं कायं ददानत । युग्धमे प्रत्येकं छात्रं सा िकन्ल्पकिाक्यं पदठतुम ् कथयनत । अतयः
छात्रः तेन पदठतानन िाक्यानन मलखनत । ते ष्िाक्यानन पूणं कुियन्तत तथा एककशः तानन
पठन्तत । काययमेतत ् कथ्यते
(1) ितयनीमशक्षणम ् (Teaching spelling) (2) लेखनकाययम ् (Writing task )
(3) पठनकाययम ् (Reading task) (4) पारस्पररक श्रुतलेख (Mutual Dictation)
उत्तर:- (4) एक भशक्षक्षका कक्षा में एक सामूहहक कायि करिािी है । िह छात्रों के भलये एक छिः
िाक्यों से युक्ि कायि दे िी है । यग्ु म में प्रत्येक छात्र को िह िैकन्ल्िक िाक्य को िढ़ने के भलये
कहिी है । अतय छात्र उस िढे हुये िाक्य को भलििे हैं। िे छिः िाक्यों को िूणि करिे हैं । िथा
एक-एक करके उसको िढ़िे है । इस कायि को 'िारस्िररक श्रुिलेि' कहिे है ।

17. भाषामशक्षणविषये अधोमलणखतेषु ककं सत्यम ् अन्स्त ?


(1) भाषामशक्षणाय व्याकरणमशक्षणं आिश्यकं अन्स्त ।
(2) कनतपयाः भाषाः मशक्षक्षतुं कदठनाः सन्तत ।
(3) सिे बालाः समानरूपेण भाषाः मशक्षतते ।
(4) भाषा प्रयोगमाध्यमेन अस्यां ि संलग्धनीकरणेन मशक्षक्षता ।

उत्तर:- (4) भाषा भशक्षण के विषय में अधोभलखिि में भाषा प्रयोग माध्यम से और इसका
सांलग्नीकरण से भशक्षक्षि होना सत्य है ।

18. एका प्रकियारूिेण लेिनस्य विषये ककां समीिीनम ् ?


1. लेिनां ग्रहणशीलम ् भिति ।
2. लेिनम ् आिििकां भिति ।
3. लेिनां रै खिकां भिति ।
4. लेिनां कण्ठस्थकरणां कृिे, िुनरुत्िाद्यां ि भिति ।

उत्तर:- (2) एक प्रकिया के रूप में मलखने के बारे में लेखन आिििकां (पुनरािती) सही ह।

19. छात्रान ् प्रति उच्िस्िरे ण िठनम ् साहाय्यां करोति-


1. छात्रेभ्य शब्दकोषतनमािणाथं उच्िारण-प्रगिये ि ।
2. कक्षायाां स्िाचधकरणां (Authority)प्रदशिनाय
3. िाठिस्िुनिः अिबोधनाथिम ् ।
4. कक्षायाां शान्तिां स्थाितयिुम ् ।
उत्तर:- (1) छात्रों के जोर से पढ़ने से श्दकोष का ननमायण करने और उच्िारण में सुधार करने
में मदद ममलती ह l

20. भशक्षाशास्त्रीय-उिकरणरुिेण कथािािन-विषये ककां समीिीनम ् ?


1. कथायािः नैतिकिाठां कण्ठस्थकरणे साहायां करोति ।
2. अस्माकां दे शस्य क्षेत्रीय-साांस्कृतिकविविधिाां अतिेष्टम ् साहाय्यां भिति ।
3. सििस्िरस्य िाठ्यिमे कथानाां सांयोजने साहाय्यां करोति ।
4. कल्िनाशक्िेिः सज
ृ नशक्िेिः ि सांिधिनां करोति ।

उत्तर:- (1) मशक्षा शास्त्रीय उपकरण में कथा िािन विषय के मलए कथा का ननतक विषय में
सहायक होती हैं। पाठ को ठीक से समझाने के मलए मशक्षक न्जन-न्जन सामचग्रयों का प्रयोग
करता ह। िह मशक्षण सामग्री या 'मशक्षणअचधगम सहायक सामग्री कहलाती ह।

21. ये बहुभाषािः जानन्ति िे कथ्यतिे -


1. बहुभाषाविदिः 2. बहुभाषाविज्ञातननिः 3. बहुिक्िारिः 4. एकभाषाविदिः

उत्तर:- (1) बहुभाषाविद ऐसे व्यन्क्त को कहते ह। जो दो या दो से अचधक भाषाओं को जानता


ह।

22. तनम्नभलखििेषु ककां सांज्ञानात्मक शैक्षखणक सक्षमिा (Cognitive Academic Language


Proficiency- CALP) अन्स्ि ?
1. जतमहदिसातिे दै तनकी- लेिनम ्।
2. जलिायुिररिििनस्य जनजीिने प्रभाििः इत्यन्स्मन ् विषये समािारित्राय लेिस्य लेिनम ्।
3. समीिस्थनगरे मनोरञ्जन-उद्याने ियिटनस्य विषये सहिाहठभभिः िािािलाििः ।
4. कन्स्मन्ञ्िद् भोजनालये भोजनादे शाय भोजनसूिेिः अध्यननम ् ।
उत्तर:- (2) जलिायु पररितयन का लोगों के जीिन पर प्रभाि इस विषय पर समािार पत्र के
मलए लेख मलखना। ये संज्ञानात्मक शक्षणणक सक्षमता (Cognitive Academic Language
Proficiency- CALP) ह।

23. तनम्नभलखििेषु ककां कायिम ् भशक्षणस्य मूल्याङ्कनम ् अन्स्ि ?


1. िररयोजना कायिम ् िथा दत्तकायिम ् । 2. साप्िाहहक-िरीक्षा िथा माभसकिरीक्षा ।
3. तनमािणात्मक / सत्रिरीक्षा । 4. िषाितिे समेककििरीक्षा।

उत्तर:- (1) पररयोजना कायय और दतकायय ये दोनों कायय सीखने का मूल्यांकन करने में
सहायक होते ह ।

24. भाषाभशक्षणे तनम्नभलखििेषु ककां सहायकां नान्स्ि ?


1. भाषायािः बहहिः सम्िकििः 2. त्रुटीनाां प्रति असहहष्णुिा
3. सहायकिः िररिेशिः 4. छात्राणाां प्रेरणम

उत्तर:- (2) भाषा मशक्षण में 'त्रुदटयों के प्रनत असदहष्णुता' सहायक नहीं होती ह ।

25. भाषायािः अध्यािने, अभभनयिः, प्रहे भलकािः, समस्यािः, प्रश्नोत्तरम ्, इत्यादयिः कथ्यतिे -
1. विचधिः 2. िक्षािः 3. अध्यािनप्रविधयिः 4. योजना

उत्तर:- (3) भाषा के अध्यापन में अमभनय पहे मलयों, समस्या, प्रश्नोतर इत्यादद को अध्यापन
प्रविचधयााँ कहते हैं।

26. प्रत्येकां भाषायािः ध्िनयिः, सांरिनािः ,शब्दािल्यिः िथ


ृ क् - िथ
ृ ग ् भिन्ति । भाषायािः इयां
विशेषिा दशियति यि ् -
1. भाषा स्िच्छतदा भिति। 2. भाषा योग्यिायािः विषयिः अन्स्ि।
3. भाषा व्यिस्था अन्स्ि। 4. भाषा जातिविभशष्टा भिति।
उत्तर:- (3) प्रत्येक भाषा की ध्िनन, संरिना, श्दािली, अलग - अलग होती ह। भाषा की यह
विशेषता भाषा की व्यिस्था को दशायती ह। भाषा की व्यिस्था सामातय भाषा की संरिना के
ननयमों का ननधायरण करती ह।

27. सम्प्रेषणात्मक-भाषाभशक्षणस्य प्रधानम अिधानां भिेत ्


1. विद्याचथिभ्यिः मूलभाषाविद् भाषणकरणाथिम ् उत्साहिधिनम ् ।
2. लक्ष्यभाषायािः सांरिना प्रति अिधानम ् ।
3. विद्याचथिभ्यिः सम्प्रेषणां सामथ्यि प्रदानम ्।
4. अभ्यासबलेन उच्िारणां प्रति अिधानम ् ।

उत्तर:- (3) विदयाचथययों के सम्प्रेषण को सामथ्यय प्रदान करना, सम्प्रेषणात्मक भाषा मशक्षण
का मख्
ु य उददे श्य होना िादहए।

28. अधोभलखििेषु ककां प्राक-िठनगतिविधेिः साहाय्यां भिति ?


1. भािानुिाद-कृिकस्य उियोगिः 2. िूिािनुमान-कृिकस्य उियोग:
3. छात्रान ् िाठसाराांशाय तनदे शनम ् 4. व्याकरखणक-सांरिनानाां भशक्षणम ्

उत्तर:- (2) पूिय में ककया गया अनुमान का उपयोग पूिय पठन विचध में सहायक होता ह।

29. यि ् िरीक्षणम ् िाठ्यिमे विद्याचथिनाां काहठतयां िेषाां ज्ञानस्िरे विद्यमानान ् अतिरालान ्


कौशलतयूनिाां ि ज्ञािुां सांयोन्जिां िि ् -
1. उिलन्ब्धिः िरीक्षा (Achivement Test) 2. दक्षिा िरीक्षा (Proficiency Test)
3. स्थनन िरीक्षा (Placement Test) 4. नैदातनक िरीक्षा (Diagnostic Test)

उत्तर:- (4) न्जस परीक्षण पाठ्यिम में विदयाचथययों को कदठनाई होती ह उसके ज्ञानस्तर और
कौशल की कमी के स्तर के अंतराल को पहिानने के मलए नदाननक परीक्षा आयोन्जत की जाती
ह। इसमें बच्िे की मशक्षण से सम्बंचधत कममयों को पहिाना जाता ह। और उसके बाद उन
कममयों को दरू करने के मलए उपिारात्मक विचध का प्रयोग ककया जाता ह।
30. भाषाभशक्षणस्य कक्षायाां छात्रिः आत्मनिः प्रथमभाषायािः अचधगमे काहठतयम ् अनुभिति
यििः -
1. स्िभाषाां विद्यालये िठनां रुचिकरां न भिति ।
2. विद्यालयस्य भाषा गह
ृ स्य भाषायािः िुलनायाम ् औििाररकी भिति ।
3. छात्र: स्िभाषाां जानाति अििः िस्यािः विद्यालये िठनां औचित्यिण
ू ं न प्रिीयिे ।
4. स विद्यालये स्िभाषाां कहठनाां मतयिे ।

उत्तर:- (2) भाषा मशक्षण की कक्षा में एक छात्र को अपनी पहली भाषा प्रा्त करने में कदठनाई
का अनुभि होता ह क्योंकक घर की भाषा की तुलना में स्कूल की भाषा अचधक औपिाररक होती
ह।

31. अधोभलखििेषु ककां प्राक् -िठनगतिविधेिः साहाय्यां भिति ?


1. भािानि
ु ाद-कृिकस्य उियोगिः 2. िि
ू ािनम
ु ान-कृिकस्य उियोगिः
3. छात्रान ् िाठसाराांशाय तनदे शनम ् 4. व्याकरखणक-सांरिनानाां भशक्षणम ्

उत्तर:- (2) पि
ू य अनम
ु ान कायय का उपयोग पि
ू -य पठन गनतविचध में मदद करता ह ।

32. भशक्षणे भाषायािः केतिीयिायािः अभभप्रायोऽन्स्ि -


1. अतयेषाां विषयाणाां भशक्षणे भाषा महत्ििूणि योगदानां ददाति ।
2. भाषाचधगमे अतिििस्िु-विषयािः (Content subject) महत्त्ििूणाििः सन्ति ।
3. भाषाचधगमे विषय-िस्िु-अचधगमिः ि िथ
ृ क् -िथ
ृ क् भिििः |
4. अतिििस्िु-विषयस्य अध्यािकाय भाषाां प्रति अिधानां न आिश्यकम ्।

उत्तर:- (1) भाषा मशक्षण में केंद्रीयता का तात्पयय ह अतय विषयों को सीखने में भाषा
महत्िपूणय भूममका ननभाती ह।

33. काचिद् अध्याविका मासातिराले लेिनकाये छात्रैिः कृिािः त्रुटी: अशुद्धीिः ि एकत्रीकरोति ।
िदा सा छात्राणाां नामग्रहणां विना त्रुटीनाां प्रकाराणाां वििरणां करोति । अयां प्रयोगिः ककां कथ्यिे -
1. त्रुहट-विश्लेषणम ् 2. िुनतनििेश-प्रदानम ्
3. लेिन-मूल्याङ्कनम ् 4. सम्िूण-ि कक्षा-वििेिनम ्

उत्तर:- (2) कोई अध्यावपका महीने के बीि में लेखन कायय के मलए छात्रों के दिारा ककये गये
त्रुदट एिं अशुदचध एकबत्रत करती ह। इसके बाद िह छात्रों का नाम मलए बबना त्रुदट के प्रकारों का
वििरण करती ह। यह प्रयोग पुनननयिेश-प्रदान कहा जाता ह।

34. िठनम ् अन्स्ि -


1. िणािनाां शब्दानाां ि उद्िािनम ् (Decoding) 2. दत्तिाठयस्य अथिग्रहणम ् ।
3. कहठनशब्दानाां अथिग्रहणम ् । 4. ध्िनीनाां शब्दानाां ि व्यिहारिः ।

उत्तर:- (2) दतपाठ का अथयग्रहण करना पठन ह।

35. अधोभलखििेषु का उन्क्ि: समीिीना ?


1. लेिनां हस्िलेिनां ि उभे समाने।
2. लेिनम ् अन्स्ि भािानाम ् अभभव्यक्िीकरणम ् ।
3. हस्िलेिनम ् नाम कगिदोिरर शब्दानाां स्थािनम ् ।
4. लेिनम ् अन्स्ि उत्िादिः (product)

उत्तर:- (2) भािों की अमभव्यन्क्त ही लेखन ह। लेखन भािों एिं वििारों की कलात्मक
अमभव्यन्क्त ह।

36. आगमनात्मकविधौ -
1. गुरुिस्िु लघुिस्िु प्रति गच्छति । 2. कहठनां िस्िु भभतन प्रति गच्छति ।
3. िररचिििस्िु अिररचििां प्रति गच्छति । 4. अमूििःि मूिि प्रति गच्छति ।

उत्तर:- (3) आगमनात्मकविचध पररचित िस्तु से अपररचित िस्तु के प्रनत िलती ह।


37. िञ्िमीकक्षायािः काचिद् अध्याविका समूहेषु स्िछात्रान ् विमशितयिुम ् कथयति यि ् िेषाां
रुचि काऽन्स्ि, का ि अरुचििः अन्स्ि । विमशािनतिरम ् सा िान ् स्िवििारान ् कतिियेषु िाक्येषु
भलखििांु तनहदिशति । छात्रािः स्िवििारान ् अभलिन ्, िदनु एकस्यािः रूिरे िायािः तनमािणां
कृिितििः, एकां िररच्छे दां ि भलखििितििः । लेिनसतदभि इमाां िद्धतिां त्िां ककां कथतयष्यभस ?
1. लेिनसतदभि उत्िादनिद्धतििः (Product Approach)
2. लेिनसतदभि प्रकियािद्धतििः (Process Approach)
3. लेिनविकासाथं हटप्िणीलेिनम ्।
4. व्यन्क्िगिलेिनम ्।

उत्तर:- (2) पााँििीं कक्षा की मशक्षक्षका अपने विदयाचथययों से समहू ों में ििाय करने के मलए
कहती ह कक उतहें क्या पसंद ह और क्या नापसंद। ििाय के बाद, िह उतहें कुछ िाक्यों में अपने
वििार मलखने का ननदे श दे ती ह। छात्रों ने अपने वििारों को संक्षेप में मलखा, कफर एक रूपरे खा
तयार की और एक अनच्
ु छे द मलखा। लेखन के संदभय में इस पदधनत को लेखनसतदभय
प्रकियापदधनतः (Process Approach) कहें गे।

38. काचिद् अध्याविका ‘Daffodils' इति कवििाां िाठनाि ् िूिं िि


ृ ीयकक्षायािः छात्रान ् कथयति
यि ् िे िष्ु िाणाां िण
ृ िादिानाां विषये ये िाश्िििििनी क्षेत्रे विद्यालयस्य मागे िा विद्यतिे, िरस्िरां
वििारवितनमयां कुयुिःि । सा कां प्रयासां करोति ?
1. “छात्रािः ‘डेफोडडल्स’ िष्ु िाखण िाश्ििितििनिः क्षेत्राि ् आनेष्यन्ति” इति आशाां करोति।
2. िूिि
ि तििज्ञानां कक्षा-िाठनेन, ज्ञानेन ि योजयति ।
3. वििारोत्तेजक कायिम ्।
4. काव्यमाध्यमेन िुष्िाणाां, िररदृश्यानाां विषये भौगोभलकज्ञानाथं िाठयति ।

उत्तर:- (2) ‘Daffodils' कविता सुनाने से पहले, एक अध्याविका तीसरी कक्षा के छात्रों से
फुटपाथ या स्कूल की सड़क पर उगने िाले फूलों और घासों के बारे में वििारों का आदान-प्रदान
करने के मलए कहती ह। िह वपछले ज्ञान को कक्षा मशक्षण और ज्ञान के साथ जोड़ रही ह।
39. बालकान ् निशब्दानाां अथं ज्ञािुां ‘प्रेरणाां' न दत्त्िा सतदभािनुसारां निीनशब्दानाां व्याख्यानम ् -
-------------
1. प्रायिः बालकान ् भ्रभमिान ् करोति । 2. शब्दस्य सुष्ठु बोधने सहायिाां करोति ।
3. कण्ठस्थीकरणे सहायिाां करोति । 4. समयां तनरथिकां करोति ।

उत्तर:- (2) बालकों को नये श्दों के अथय जानने की प्रेरणा न दे कर, सतदभय के अनस
ु ार नये
श्दों की व्याख्या तथा अच्छी तरह से श्द ज्ञान कराना सहायक होता ह।

40. बालकिः प्रयोगाचश्रििरीक्षाविचधना (Trial and Error Method) भशक्षति' इत्येिि ् ---- ---
भाषाभशक्षणस्य सैद्धान्तिकिररप्रेक्ष्याि ् स्िष्टम ् अन्स्ि।
1. सांज्ञानात्मक (Cognitive) 2. व्यिहाराचश्रि (Behaviouristic)
3. सामान्जक-साांस्कृतिक (Socio-Cultural) 4. जतमाचश्रि (Nativist)

उत्तर:- (2) बालक को प्रयोग पर आचश्रत परीक्षा विचध से मशक्षा दे नी िादहए। इस प्रकार
व्यिहाराचश्रत भाषा मशक्षण के सदधान्ततक पररप्रेक्ष्य को स्पष्ट करती ह। 'प्रयोगाचश्रत परीक्षा
विचध' की विशेषता यह ह कक इसमें 'सम्भावित हल' को तब तक बदल-बदल कर बार-बार
प्रयत्न ककया जाता ह कक जब तक सफलता न ममले।

41. षष्ठकक्षायाः एका मशक्षक्षका छात्रान ् भोजनविषयकश्दानां खादनविषयकश्दानां ि


संग्रहणाथं तेषां उपरर पररििां कतुं ि ननददयशनत । तदा सा छात्रान ् तान ् श्दान ् अङ्ककतपत्रेषु
मलणखत्िा मभतौ उपस्थावपतुं कथयनत । सा कक्षायां श्दािमलमशक्षणस्य संिधयनाय का पदधनतं
प्रयुङ्कते ?
(1) समूहकाययमाध्यमेन श्दािमलः
(2) श्दसमूहः (Word cluster)
(3) विषयात्मकपदधनत: (Thematic approach)
(4) समग्रश्दपदधनतः (Whole word approach)
उत्तर:- (3) छठ कक्षा की एक भशक्षक्षका छात्रों को भोजनविषयक शब्दों को और िादन
विषयक शब्दों को सांग्रह करने के भलये और उनके ऊिर िररििाि करने के भलये तनदे भशि करिा
है । िब िह उन छात्रों को उन शब्दों को अङ्ककि ित्रों में भलिकर दीिार िर स्थाविि करने के
भलये कहिी है । िह कक्षा में शब्दािली भशक्षण के सांिधिन के भलये विषयात्मक िद्धति का
प्रयोग करिी है ।

42. पञ्िमकक्षायाः एका अध्यावपका स्िछात्रान ् युग्धमेषु न्जह्िा-व्याितयकानन िाक्यानन


(Tongue twisters) पुनः पुनः िक्तुं ननददयशनत । सा स्िछात्रान ् ककं मशक्षक्षतुम ् प्रयतते?
(1) पठनम ् (2) उच्िारणम ्
(3) सम्भाषणम ् (4) श्रिणम ्

उत्तर:- (2) िााँििीां कक्षा की एक अध्याविका अिने छात्रों को समह


ू में न्जनिा -
व्यािििकातन (कहठन) िाक्यों को बार-बार कहने के भलये तनदे भशि करिी है । िह
अिने छात्रों को 'उच्िारण’ सीिने के भलये प्रयत्न करिी है । भशक्षण कौशल में
उच्िारण की महत्ििण
ू ि भभू मका होिी है ।

43. भाषामशक्षणस्य रिनात्मकमशक्षणाय अतत्यानुप्रासस्य ( Rhymes ) गीतस्य ि का


भूममका ितयते ?
a. ते भाषामशक्षणाथं ननिेशा: (Inputs) भिन्तत ।
b. ते छात्राणाम ् कल्पनाशीलतायाः उपयोगं कुियन्तत ।
c. ते कण्ठस्थीकरणाथं अभ्यासाथं ि कल्पतते ।
d. ते कण्ठस्थीकरणाथं सन्तत ।
(1) a, b, c ि सत्यानन सन्तत (2) d, a ि सत्ये स्तः
(3) c, a ि सत्ये स्तः (4) a, b ि सत्ये स्तः
उत्तर:- (4) भाषा भशक्षण को रिनात्मक भशक्षण के भलये अतत्यानुप्रास और गीि का
िे भाषा भशक्षण भलये तनिेश होिा है और छात्रों की कल्िनाशीलिा का उियोग करिे
है ये दो भभू मका है।

44. ितुथक
य क्षायाः छात्राः स्िवपतभ्
ृ यां प्रवपतभ्
ृ यां ि सह तेषां बाल्यकालविषये सामान्जक
जीिनविषये ि ििाय कतुं ननददयष्टाः । छात्रः कक्षायां स्ििातायलापं अचधकृत्य एका
मौणखकप्रस्तुनतः कतयव्या । अनततरं ते मभवतषु स्थापनयतुं ििायधाररतं एकं मभवतपत्रं (Poster)
रियन्तत । अयं गनतविचधः ककं कथ्यते ?
(1) सम्भाषणगनतविचधः (2) लेखनगनतविचधः
(3) पररयोजनाकाययम ् (4) मौणखकविकासकायायणण

उत्तर:- (3) िौथी कक्षा की छात्रायें अिने वििा और दादा के साथ उनके बाल्यकाल के
विषय में और सामान्जक जीिन के विषय में ििाि करने के भलये तनदे श करिी है ।
छात्रों के द्िारा कक्षा में अिनी िािािलाि को आधार बनाकर एक मौखिक प्रस्िुति की
जािी है । इसके िश्िाि ् िे दीिारों िर स्थाविि करने के भलये ििािधाररि एक
भभवत्तित्र (िोस्टर) बनािे है । ये गतिविचध िररयोजनाकायि कहलािी है ।

45. तत
ृ ीयकक्षायाः एका मशक्षक्षका प्रत्येकछात्रसमूहाय एकं श्दं ददानत । सा स्िछात्रान ्
निश्दान ् अतिेष्टुं कथयनत येषां प्रयोगः दतश्दस्य पूिं अनततरं ि कृत्िा निश्दस्य
ननमायणं भिेत ् । अयं ककं कथ्यते ?
(1) संन्स्थनतः (Collocation) (2) श्दअततजायलः (Word Web )
(3) श्दािमलः (Vocabulary) (4) विषयपरकश्दाः (Thematic Words)

उत्तर:- (1) िि
ृ ीय कक्षा की एक भशक्षक्षका प्रत्येक छात्र समह
ू के भलये एक शब्द दे िी
है । िह अिने छात्रों को निीन शब्दों को ढूाँढने के भलये कहिी है न्जसका प्रयोग हदये
गये शब्द के िूिि और िश्िाि ् करके निीन शब्द का तनमािण होिा है । इसे सांन्स्थति
कहिे हैं।
46. अधोमलणखतेषु कथनेषु ककं सत्यम ् ?
(1) पठनेन सह लेखनविकासः भिनत ।
(2) प्रथमं पठनस्य विकासः भिनत, अनततरं लेखनम ् ।
(3) लेखनविकासः कालं अपेक्षते ।
(4) लेखनं पठनात ् पूिं विकसनत ।

उत्तर:- (1) अधोभलखिि कथनों में यह सत्य है कक िठन कायि के साथ लेिन कायि
का विकास होिा है ।

47. कुणणका पयायिरणविषयस्य अध्यावपका अन्स्त । सा स्िछात्रान ् पाठ्यपुस्तकात ् एकं पाठ /


अध्यायं पदठतम
ु ् कथयनत । सा विषयिस्तु भाषां ि मशक्षक्षतंु श्दािमलकायं बोधगम्यताकायं ि
समािरनत । एषा पदधनतः / प्रकिया ककं कथ्यते ?
(1) पठनात ् मशक्षणम ् (Learning from reading)
(2) भूगोलमशक्षणम ् (Learning geography)
(3) श्दमशक्षणम ् (Learning words )
(4) समग्रविषयिस्तुभाषा (Language across the curriculum)

उत्तर:- (4) कुखणका ियाििरण विषय की अध्याविका है । िह अिने छात्रों को


िाठ्यिुस्िक से एक िाठ / अध्याय को िढ़ने के भलये कहिी है । िह विषयिस्िु और
भाषा को िढ़ाने के भलये शब्दािली कायि और बोधगम्यिा कायि का प्रयोग करिी है '
यह िद्धति प्रकिया समग्र विषयिस्िु भाषा कहलािी है ।

48. एका मशक्षक्षका छात्रः कृताः ितयनीत्रुटीः व्याकरणात्मक त्रुटीः ि एकत्रीकरोनत । तदा सा
प्रनतस्ताहं छात्रः सह पररििाय करोनत ककततु त्रुदटकतःुय उल्लेखः न करोनत । अयं ज्ञायते
(1) उपिारात्मकअध्यापनम ् (Remedial teaching)
(2) पररपुन्ष्टप्रदानम ् (Providing feedback)
(3) छात्रान ् सूियनत यत ् तेषां त्रुटयः गम्भीराः सन्तत
(4) छात्रान ् सूियनत यत ् त्रुटयः भाषामशक्षणे बाधकाः सन्तत

उत्तर:- (2) एक भशक्षक्षका छात्रों के द्िारा की गयी िििनी त्रुहट और व्याकरण त्रुहट
एकत्र करिी है '। िब िह प्रतिसप्िाह छात्रों के साथ िररििाि करिी है ककतिु की गयी
त्रहु ट का उल्लेि नहीां करिी है । यह िररिन्ु ष्ट’ प्रदान (Providing Feedback) होने
का बोध करािी है ।

49. आधारतनमािणािस्थायाम ् ‘निीनभशक्षानीति, 2020' इत्यस्यािः ध्यान केन्तििम ् अन्स्ि- 1.


साक्षरिायाम
2. साक्षरिायाम ् सङ्ख्याज्ञाने ि (Literacy and Numeracy)
3. प्राकृतिकविज्ञाने
4. समाजशास्त्रस्य अध्यािनम ्

उत्तर:- (2) आधार ननमायण की अिस्था में 'नई मशक्षा नीनत, 2020' साक्षरता और
संख्यात्मकता पर केंदद्रत ह।

50. भाषायाम ् िरीक्षायािः प्रारूितनमािणकाले तनम्नभलखििेषु ककां कायिम ् आिश्यकम ् नान्स्ि?


1. अध्यािनस्य उद्दे श्यानाम ् प्रामुख्यम ् । 2. प्रश्नानाां विविधरूिाणाां प्रामुख्यम ् ।
3. काहठतयस्िराणाां प्रामुख्यम ्। 4. विविधलेिनशैलीनाां प्रामुख्यम ् ।

उत्तर:- (4) भाषा की परीक्षा के प्रारूपननमायणकाल में विविधलेखन शली की प्रमुखता


आिश्यक नहीं ह।

51. कक्षायाां कथाश्रािणां िन


ु िः िन
ु िः भवििव्यम ्, यििः -
1. इदम ् छात्राणाां मनोरञ्जनां करोति । 2. नैतिकिाां िाठयति।
3. समग्रिया भाषाां प्रस्िौति । 4. कहठनशब्दान ् िाठयति ।
उत्तर:- (3) कक्षा में कहाननयों को बार-बार सुनना िादहए, क्योंकक ये भाषा को समग्र रूप में
प्रस्तुत करती ह।

52. आशामहोदयायािः कक्षा तनषेधात्मकिाक्यानाां अभ्यासिः करोति। सा छात्रान ् एकां िाक्यां


प्रददाति। छात्रैिः अिेक्ष्यिे यि ् िे अतय तनषेधात्मकां रुिां कथयेयुिः। आशामहोदया
स्िकक्षाय....अङ्गीकरोति।
1. िुनरािवृ त्त-अभ्यासिः 2. रुिातिरण-अभ्यासिः
3. समािन-अभ्यासिः 4. प्रतिस्थािन-अभ्यासिः

उत्तर:- (2) आशा महोदया, कक्षा में ननषेधात्मक िाक्य अभ्यास कराती हैं, िह छात्रों को एक
िाक्य दे ती हैं और छात्रों से अपेक्षा करती ह कक इसका िाक्य ननषेधात्मक रूप होना िादहए। इस
प्रकार आशा महोदया अपनी कक्षा में रूपाततरण अभ्यास का अङ्गीकरण करती ह।

53. 'भाषा-अचधग्रहण-यन्ु क्ििः केन प्रतििाहदिम ् ?


1. व्यागाट्सस्की 2. िाब्लोि 3. िॉमस्की 4. प्याजे

उत्तर:- (3) भाषा अचधग्रहण-युन्क्त िॉमस्की के दिारा प्रनतपाददत ह।

54. गुरमीिमहोदया स्िछात्रान ् कोविड-19 इति आिदा विषये कथतयिुम ् इच्छति यथा छात्रािः
िाां आधत्ृ य कातनचिद् िाक्यातन लेखििुम ् शक्नय
ु िःु । गुरमीिमहोदयया करणीया-
1. स्िछात्रान ् प्रतिलेिनाय िठनाय ि कथयेि ् यन्त्कन्ञ्िि ् िया श्यामिट्सटे भलखििम ्
2. श्रि
ु लेिनाय छात्रान ् कथयेि ्
3. छात्रान ् तनदे शां दद्याि ् यि ् िे गह
ृ े स्िाभभभािकानाां साहायेन कायं कुिितिु
4. छात्रान ् महाआिदाकालस्य अनुभिातन अभभव्यक्िुम ् कथयेि ् , प्रमुिाभभव्यक्िीन ्
श्यामिट्सटे लेखििुम ् कथयेि ्
उत्तर:- (4) गुरमीत महोदया अपने छात्रों को COVID-19 की आपदा के बारे में बताना िाहती
हैं ताकक छात्र इसके आधार पर कुछ िाक्य मलख सकें। गुरमीत को छात्रों को महा आपदाकाल के
दौरान अपने अनुभि व्यक्त करने और ्लकबोडय पर मुख्य भाि मलखने के मलए कहना िादहए ।

55. भाषायाां ध्िनेिः सूक्ष्मिम-अथििान ्-एककिः अन्स्ि


1. रुविमिः(morpheme) 2. अथिविज्ञानिः (semantics)
3. स्ितनमिः(Phoneme) 4. िाक्यविज्ञानिः (Syntax)

उत्तर:- (3) ककसी भाषा या बोली में स्िननम (Phoneme) उच्िाररत ध्िनन की सबसे छोटी
इकाई ह। स्िननम के मलए ध्िननग्राम, स्िनग्राम आदद श्द प्रयक्
ु त होते हैं।

56. िॉमस्कीमहोदयस्य सहजाि-योग्यिा इति िदािली अन्स्ि-


1. भाषा-अचधग्रहणयुन्क्ििः (Language acquisition Device)
2. सांकिय-अनक
ु ू लनम ् (Operant conditioning)
3. िास्िविक-भशक्षणम ् (Actual learning)
4. सामान्जक-भशक्षणम ् (Social learning)

उत्तर:- (1) ‘भाषा अचधग्रहण युन्क्त' (Language acquisition Device) िॉमस्की महोदय
की सहजात-योग्धयता प्रकार की पदािली ह।

57. नॉम िॉमस्कीमहोदयस्य.....इति भसद्धातििः कथयति यि ् ियां जतमना एि भाषाप्रकायि


अिबोधतयिम
ु ् समथाििः भिेयिःु
1. चिनन भाषा (Sign Language)
2. साििभौभमकां व्याकरणम ् (Universal Grammar)
3. आधारभूि भशक्षा (Basic Education)
4. अनुप्रयुक्िविज्ञानािः (Applied Sciences)
उत्तर:- (2) नॉम िॉमस्की का साियभौममक व्याकरण मसदधातत कहता ह कक लोग जतम से
भाषा को समझने में समथय होते हैं।

58. कन्स्मन ् विधौ मािभ


ृ ाषायािः कन्श्िद् अवि प्रयोगो न भिति ?
1. प्रत्यक्षविधौ 2. सांकलनविधौ
3. कियाचश्रिभशक्षणविधौ 4. अनुिादविधौ

उत्तर:- (1) प्रत्यक्ष विचध में मातभ


ृ ाषा का कोई भी प्रयोग नहीं होता ह।

59. प्रत्येकां भाषायािः शब्दश्रिणां शब्दािल्याां िद्ृ चधां करोति। भसद्धातिोऽयां कथयति –
1. यान ् शब्दान ् छात्रािः सिािचधकां शण्ृ िन्ति िान ् िे भशक्षतिे ।
2. छात्रािः स्िरुच्यानुरूिां भशक्षतिे ।
3. िरस्िरां सम्िकाित्मकगतिविचधभभिः बालकािः तनन्ष्ियगतिविधीनाां िुलनायाां अचधकां भशक्षतिे l
4. साथिकसांदभेषु बालकािः सिािचधकां भशक्षतिे ।

उत्तर:- (1) प्रत्येक भाषा में श्दों को सुनने से श्दािली बढ़ती ह। ये मसदधांत कहता ह कक
छात्र िे श्द सीखते हैं जो छात्र सबसे अचधक सुनते हैं।

60. काचिद् अध्याविका कक्षाां िञ्िानाां समूहेषु विभाजयति । सा कस्यावि प्रतििेदनस्य


कान्ञ्िद् अांशान ् ददाति सा हटप्िणी तनमािणां किुं िेषाां सारां िावि तनमाििांु कथयति सा ककां
प्रोत्साहतयिुां प्रयििे ?
1. आधारभि
ू ािः िरस्िरां सांप्रेषणान्त्मका योग्यिािः
2. सांज्ञानात्मक-उतनिभाषाक्षमिािः
3. सम्भाषणात्मकक्षमिाम ्
4. सामूहहकवििेिनम ्
उत्तर:- (2) एक मशक्षक्षका कक्षा को पााँि के समूहों में विभान्जत करती ह। िह एक ररपोटय के
कुछ अंश दे ती ह और उनसे दट्पणी ननमायण करने के मलए और उसका सार मलखने के मलए
कहती ह। िह संज्ञानात्मक-उतनत भाषा क्षमताएं को प्रोत्सादहत करने की कोमशश कर रही ह।

61. भाषाभशक्षणे ‘अिबोध्य-तनविन्ष्ट' इति अिधारणा केन प्रतििाहदिम ् ?


1. लेि िायगॉटस्की 2. स्टीफन िेशन
3. नॉम िॉमस्की 4. िॉटसन

उत्तर:- (2) भाषा मशक्षण में 'अिबोध्य ननविष्ट' इस अिधारणा का प्रनतपादन स्टीफन िेशन
ने ककया।
िेशन का भाषा अजयन मसदधातत पााँि केतद्रीय प्राक्कल्पनाओं पर आधाररत ह।
(1) भाषा अजयन अचधगम प्राकल्पना
(2) भाषा प्राकृनतक-िम प्राकल्पना
(3) भाषा ननरीक्षण प्राकल्पना
(4) भाषा ननिेश प्राकल्पना
(5) भाषा भािनात्मक ननष्पादन प्राकल्पना।

62. भाषाकक्षायाां भशक्षकिः गहृ भाषाििः विद्यालयप्रयुक्िभाषायाां सांकल्िनानाां कौशलानाां ि


रुिातिरिः विद्याचथिभ्यिः सुकरां करोति, िान ् उत्साह ि प्रददाति । अयां िद्धतििः
1. विद्याचथिषु भ्रमां जनयति।
2. भाषा-भशक्षणां सांिधियति ।
3. लक्ष्यभाषाभशक्षणे व्यिधानां करोति ।
4. लक्ष्यभाषायाां नैिुण्यविकासे हस्िाक्षेिां करोति ।

उत्तर:- (2) भाषा कक्षा में, मशक्षक छात्रों के मलए घरे लू भाषा से अिधारणाओं और कौशल का
स्कूल में उपयोग की जाने िाली भाषा में अनुिाद करना आसान बनाता ह और उतहें प्रोत्सादहत
करता ह। यह तरीका भाषा सीखने को बढ़ािा दे ता ह।
63. भाषाभशक्षायाां िीडकाधाररि-भशक्षाशास्त्रस्य(Toy-based pedagogy) सांयोजनम ् केन
सम्भिति ?
1. िीडकां प्रयुज्य अभभनय-िीडा
2. कक्षायािः एकन्स्मन ् प्रातिरे िीडक-प्रकोष्ठ-स्थािना
3. नैतिकमल्
ू यान ् भशक्षणाय िीडकानाां प्रयोगिः
4. वप्रयिीडकानाां रे िाङ्कनम ् ।

उत्तर:- (4) भाषा मशक्षा में िीडाधाररत-मशक्षाशास्त्र को सन्म्ममलत करना अच्छे खेल को
रे खाङ्ककत करना होता ह।

64. कन्श्िद् छात्रिः विद्यालयीयभशक्षा स्िमािभ


ृ ाषायाां प्रारभिे । ित्िश्िाि ्
उच्िविद्यालयीयभशक्षायािः समान्प्िियितिां स अनेकािः भाषािः जानाति । भाषाभशक्षणस्य इयां
िद्धतििः का कथ्यिे ?
1. सििप्रथमां मािभ
ृ ाषानीति। 2. भाषानीतिरूिे त्रत्रभाषातनयमिः।
3. मािभ
ृ ाषाधाररि-बहुभाषीयिा। 4. भाषाणाां कृिे निीनभशक्षानीतििः।

उत्तर:- (3) एक छात्र अपनी मातभ


ृ ाषा में स्कूली मशक्षा शुरू करता ह। उसके बाद से, उसने
अपनी हाई स्कूल की मशक्षा पूरी करने तक कई भाषाएाँ बोली हैं। भाषा सीखने की इस पदधनत
को मातभ
ृ ाषा आधाररत बहुभाषािाद कहते हैं ।

65. तनम्नभलखििेषु ककां भाषाभशक्षणाय उत्िादन-आधाररिां कायिम ् अन्स्ि -


1. छात्रािः राजनैतिकविषये समािारां िठन्ति ।
2. अनच्
ु छे दलेिनाय वििाराणाां सांकलनाय छात्रािः समह
ू े कायं कुििन्ति।
3. चित्राणाां िमानुसार प्रकियािणिनाय चितिनम ् ।
4. प्रकियािद्धतिां अनक
ु ु ििति समािारित्रे छात्रािः लेिां भलिन्ति ।

उत्तर:- (4) छात्र एक समािार पत्र में एक लेख मलखते हैं जो प्रकिया का पालन करता ह। ये
भाषा सीखने के मलए उत्पादन-आधाररत गनतविचध ह।
66. कन्स्मन ् िक्षे छात्रिः स्िानुभिम ् आचश्रत्य निीनज्ञानम ् तनमािति ?
1. तनमािणात्मकिक्षे 2. बहुविधयोग्यिािक्षे
3. सांरिनात्मकिक्षे 4. सम्प्रेषणात्मकिक्षे

उत्तर:- (1) ननमायणात्मक पक्ष में छात्र अपने अनुभि से आचश्रत होकर निीन ज्ञान का ननमायण
करता ह। योगात्मक आकलन का उपयोग एक छात्र का अतय छात्रों के समक्ष तुलना करने के
मलए ककया जाता ह, जबकक ननमायणात्मक आकलन का उपयोग सीखने की प्रगनत के मलए ककया
जाता ह।

67. समेककि (summative) मूल्याङ्कनम ् -


1. विशेषकालािधौ छात्रस्य योग्यिानाां तनणियां करोति ।
2. छात्रस्य प्रगतिविषये केन्तििम ् भिति ।
3. विद्यालयेषु साप्िाहहकी िरीक्षाां विदधाति ।
4. अचधकां तनमािणात्मकां भिति िथा अचधकां िन
ु तनििेशनां प्रददाति |

उत्तर:- (1) समेककत मूल्यांकन विशेष समय अिचध में छात्र के योग्धयता का ननणयय करता ह।

68. या िद्धतििः भाषासांयोजने शारीररककियासु आधाररिा -


1. कृत्यकाधाररिम ् भाषा भशक्षणम ् । 2. सम्िूणाि-शारीररक-प्रतिकिया ।
3. सहयोगात्मकां भाषाभशक्षणम ् । 4. सांिादात्मकां भाषाभशक्षणम ् ।

उत्तर:- (2) जो पदधनत भाषा के संयोजन में शारीररक कियाओं पर आधाररत होती ह, सम्पूणय
शारीररक प्रनतकिया कही जाती ह। शारीररक भाषा एक प्रकार का संिार ह न्जसमें शारीररक
व्यिहार में िेहरे के भाि, शरीर की मुद्रा, हािभाि, आंखों की गनत और स्पशय शाममल ह।

69. छात्राणाां लेिनयोग्यिायािः मूल्याङ्कनस्य सिोत्तमिः विचधिः अन्स्ि -


1. िाठ्यिुस्िकस्य अध्याये आचश्रिानाां प्रश्नानाां उत्तरदानेन समाधानम ् ।
2. श्रुिलेििः(Dictation)
3. स्िानुभिानाां लेिनम ्।
4. सुतदरहस्िलेिस्य प्रतियोचगिा ।

उत्तर:- (3) छात्रों के लेखन योग्धयता के मल्


ू याङ्कन की सिोतम विचध अपने अनभ
ु ि का लेख
ह।

70. िररच्छे दलेिने तनबतधलेिने िा छात्रािः विभभतनासु अिस्थासु गच्छन्ति, यासु िे वििारान ्
सङ्कलयन्ति, रूिरे िाां तनमािन्ति, प्रथम प्रारूिां (Draft) भलिन्ति, एिद् वििधितिे अन्तिमां
प्रारूिां लेखििुां ि सांशोधनां कुििन्ति । लेिनस्य इयां प्रकिया का कथ्यिे ?
1. लेिनस्य उत्िादन-(Product) प्रकिया 2. लेिनस्य कियातियन-(Process) प्रकिया
3. लेिनस्य चितिन-प्रकिया 4. लेिनस्य छात्र-केन्तिि-प्रकिया

उत्तर:- (2) एक पराग्राफ या ननबंध मलखने में, छात्र विमभतन िरणों से गुजरते हैं न्जसमें िे
वििारों को इक्ठा करते हैं, एक रूपरे खा बनाते हैं, एक पहला प्रारूप (Draft) मलखते हैं, इसे
बढ़ाते हैं और अंनतम प्रारूप (Draft) मलखने के मलए संशोचधत करते हैं। मलखने की इस प्रकिया
को लेखन-प्रकिया का कायायतियन कहते हैं।

71. सप्िमीकक्षायािः भाषाभशक्षक्षका कीतिििः स्िछात्रान ् िेषाां िाठ्यिुस्िकस्य कवििानाां, गीिानाां


ि समानािः कवििािः गीिातन ि िेषाां भाषायाां प्राप्िुम ् अकथयि ्। िदा सा कवििानाां अथािन ्
वििारान ् ि वििेितयिुां िान ् अकथयि ्। सामातयभाषया ि िुलनाां किुम
ि वि साकथयि ् । िदा
छात्रािः िािः कवििा लेिनित्रे स्ि-स्ि भाषासु अभलिन ् िदा िे सिां कक्षा प्रादशियन ् । अत्र
भाषायािः महत्त्िां ज्ञािुां अध्याविकया का रीतििः प्रयुक्िा ?
1. भाषाप्रिद्
ृ चधिः (promotion) 2. बहुभाषीयत्िम ् (polyglotism)
3. बहुभाषात्िम ् (multilingualism) 4. लेिनप्रिद्
ृ चधिः

उत्तर:- (3) सातिीं कक्षा की भाषा की मशक्षक्षका कीनतय ने अपने छात्रों से अपनी भाषा में िही
कविताएाँ और गीत खोजने को कहा, जो उनकी पाठ्यपुस्तकों में कविताएाँ और गीत हैं। कफर
उसने उनसे कविताओं के अथय और वििारों का विश्लेषण करने को कहा। उसने उनसे आम भाषा
में उनकी तुलना करने को भी कहा। कफर छात्रों ने उन कविताओं को एक कागज पर अपनी भाषा
में मलखा और कफर उतहें पूरी कक्षा में प्रदमशयत ककया। यहााँ भाषा के महत्ि को समझने के मलए
मशक्षक्षका ने बहुभाषािाद विचध का प्रयोग ककया।

72. काचिद् अध्याविका छात्रान ् युग्मेषु िररच्छे दाि ् िाक्यातिराखण िारिमाि ् िहठिुां कथयति
। एकिः छात्रिः िाक्यातन भलिति िस्य सहभागी ि िठति । िदा सा भलखििातन िाक्यातन मुहििैिः
िाक्यैिः सह मेलतयिांु कथयति । एषा किया का कथ्यिे ?
1. अतयोऽतयैिः श्रि
ु लेिनम ् । 2. समह
ू कायिम ्।
3. युग्मकायिम ्। 4. योग्यिानाां सांयोजनम ् ।

उत्तर:- (1) एक मशक्षक छात्रों से पराग्राफ से िाक्यों को जोड़े में पढ़ने के मलए कहता ह। एक
छात्र िाक्य मलखता ह और उसका साथी उतहें पढ़ता ह। कफर िह उसे मलणखत िाक्यों को मदु द्रत
िाक्यों से ममलाने के मलए कहती ह। इस किया को दस
ू रों के दिारा सुना गया लेखन कहते हैं।

73. हस्िनयनयोिः समतियस्थािनेन विकासिः भविष्यति -


1. श्रिणकौशलस्य 2. सम्भाषणकौशलस्य
3. हस्िलेिनकौशलस्य 4. िठनकौशलस्य

उत्तर:- (3) हाथ एिं नेत्रों के समतिय से हस्तकौशल का विकास होता ह।

74. भारििषे विद्यालय िाठ्यिमे आङ्ग्लभाषा अन्स्ि -


1. विदे श - भाषा 2. प्रथमा भाषा
3. द्वििीया भाषा 4. सांिैधातनक - भाषा

उत्तर:- (3) अंग्रेजी भारत में स्कूली पाठ्यिम की दस


ू री भाषा ह।

75. प्रारन्म्भकेषु िषेषु छात्राणाां त्रुटयिः -


1. ित्कालमेि सांशोधतयिव्यािः। 2. कदावि न सांशोधतयिव्यािः।
3. अभ्यासेन ध्यानगिािः कििव्यािः । 4. सश्रम-अभ्यासेन सांशोधतयिव्यािः।
उत्तर:- (3) प्रारं मभक िषों में छात्रों दिारा की गई गलनतयों का ध्यान से अभ्यास करना िादहए।

76. ------------ अस्मान ् गढ


ू ाथिम ् अिगतिुम ् सङ्केिां ददाति ।
1. विस्िि
ृ म ् अध्ययनम ् 2. उच्िैिः िठनम ्
3. गहन-अध्ययनम ् 4. तनहदिष्ट-अध्ययनम ्

उत्तर:- (3) गहन अध्ययन गूढ अथय (नछपे हुए अथय) को समझने का संकेत दे ता ह।

77. भाषाभशक्षणस्य तनमािणात्मकिक्षे (Constructivist approach) सन्म्म्लिम ् अन्स्ि --


1. सशक्िसाधनरूिे कठोराभ्यासिः ।
2. स्िभाितनमािणम ् ।
3. अतिेषणाचश्रि (Inquiry based) भशक्षणम ् ।
4. व्याकरणतनयमानाम ् अभ्यासिः ।

उत्तर:- (3) भाषा मशक्षण के मलए रिनािादी दृन्ष्टकोण में शाममल ह पूछताछ आधाररत मशक्षा।

78. कन्श्िद् बालकिः भाषाभशक्षणे तनम्नभलखििािः कहठनिािः अनभ


ु वििांु दृश्यिे-
a. अक्षराणाम ् नाम्नाां ध्िनीनाां ि भशक्षणे कहठनिाम ् अनुभिति ।
b. उच्िस्िरे ण िािने त्रट
ु ीिः करोति ।
c. िाक्यानाां शब्दानाां िा िठने दृन्ष्टबाधाम ् अनुभिति ।
d. लेिनकायिस्य समाप्िौ भूयाांसां कालां गन
ृ णाति ।
बालकिः कस्य लक्षणातन प्रदशियति ?
1. िािनिैकल्यस्य (Dyslexia)
2. लेिनिैकल्यस्य (Dysgraphia)
3. भशक्षणस्य अक्षमिायािः (Learning disability)
4. भशक्षणाि ् भयस्य (Phobia)
उत्तर:- (1) बच्िा भाषा सीखने में जब इन कदठनाइयों का अनुभि करता ह जो ऊपर दी हुई ह
तो िह बच्िा पठन विकार (Dyslexia) से ग्रमसत ह। Dyslexia एक पठन विकार ह इसमें
बच्िा सही से अक्षरों को पढ़ नहीं पाता ह।

79. अधोभलखििेषु भशशु-िाक्सम्बद्धां िदम ् अन्स्ि


1. सम्भाषणम ् (speaking) 2. जल्िनम ् (babbling)
3. हसनम ् (laughing) 4. कण्ठस्िननम ् (gargling)

उत्तर:- (2) मशशु िाक्य से सम्बदध पद बड़बड़ाना (babbling) ह।

80. कबीरिः षड्भाषासु तनिुणिःअन्स्ि। अनेन नैिुण्येन सिः ककां भवििुम ् अहिति?
1. द्विभाषीिक्िा 2. बहुभाषाविद्
3. एकभाषीिक्िा 4. भाषाशास्त्री

उत्तर:- (2) कबीर छ: भाषाओं में ननपुण हैं। िह इस प्रकार के ननपुणता के दिारा बहुत सारी
भाषाओं को जानने के मलए योग्धय ह। िह व्यन्क्त न्जसको अनेक भाषाओं का ज्ञान हो और जो
बहुत सी भाषाएाँ बोलता हो उसे बहुभाषाविद कहा जाता ह।

81. गतिबोधकगतिविधयिः केन सम्बद्धािः सन्ति ?


1. मौखिकसम्भाषणम ् 2. शारीररक - सांिालन गतिविधयिः
3. श्रिण-गतिविधयिः 4. सिकििा (mindfulness)

उत्तर:- (2) गनतबोधक गनतविचधयााँ शारीररक संिालन की गनतविचधयों से सम्बन्तधत हैं।

82. भाषाअध्ययन-अध्यािने ि ‘सकला भाषा’ अन्स्ि-


1. विचध (Method) 2. टे कनीक (Technique)
3. उिागमिः (Approach) 4. प्रविचधिः (Strategy)
उत्तर:- (3) भाषा अध्ययन और अध्यापन सम्पूणय भाषा का उपागम ह। ककसी भी भाषा
मशक्षण उपागम को समझाना एक सदधान्ततक दृन्ष्टकोण ह कक भाषा क्या ह और इसे कसे
सीखा जा सकता ह?

83. भाषया सह सांलग्निायािः अथोऽन्स्ि -


1. भशक्षकािः छात्रैिः सह कायं कुििन्ति ।
2. छात्रािः सोद्दे श्य भाषायाां कायं कुििन्ति ।
3. छात्रािः िथा अध्यािकािः व्याकरणतनयमेषु भमभलत्िा कायं कुििन्ति ।
4. छात्रािः सप्रयासां भाषायािः ध्ितनतनयमािः भशक्षन्ति ।

उत्तर:- (2) भाषा से जुड़ाि का अथय ह कक छात्र उददे श्य सदहत भाषा के कायय करते हैं।

84. लेिनस्य ‘प्रकियािद्धतिम ्’ सुतदरलेिनाय ककमथं आदशििद्धतिरूिेण यूयां मतयध्िम ्-


1. प्रकियािद्धतििः छात्रान ् सज्जीकरणेन विनैि ित्कालमेि भावषिांु योग्यान ् करोति ।
2. लेिनयोग्यिािः िरीक्षक्षिुां प्रकियािद्धतििः एकिारस्य उत्िादनम ् इि भिति ।
3. छात्राणाां लेिनाय प्रकियािद्धतििः उच्िस्िरीय-भाषायोग्यिािः िरीक्षिे।
4. प्रकियािद्धतििः उत्कृष्टलेिनस्य विकासाय बहिीषु अिस्थासु गतिुां छात्रान ् सक्षमान ्
करोति ।

उत्तर:- (4) प्रकिया पदधनत छात्रों को उत्कृष्ट लेखन विकमसत करने के मलए कई िरणों से
गुजरने में सक्षम बनाता ह।

85. श्रिणभाषीयिा (Audio-Lingual) तनम्नभलखििेषु किमां महत्त्िां ददाति ?


1. िठनम ् लेिनम ् ि 2. श्रिणम ् भाषणम ् ि
3. भाषणम ् लेिनम ् ि 4. श्रिणम ् िठनम ्
उत्तर:- (2) श्रिणभाषीयिा (Audio-Lingual) ‘सुनने तथा बोलने को महत्ि दे ती ह। श्रव्य
माध्यम सि
ू नाओं के प्रसारण का एक सशक्त माध्यम ह, न्जतहें मसफय सन
ु ा जा सकता ह रे डडयो
एक श्रव्य माध्यम ह न्जससे समािार, विज्ञापन, सूिनाओं का प्रसारण ककया जाता ह।

86. सहिाठ - प्रतििुन्ष्टिः


1. िाठ्यिुस्िकलेिने न प्रयोक्िव्या ।
2. अध्ययन-अध्यािन प्रकियासु न प्रयोक्िव्या ।
3. िाठ्यिुस्िकलेिने यथािसरां प्रयोक्िव्या ।
4. िाठ्यिुस्िकलेिने तनयभमिरूिेण प्रयोक्िव्या ।

उत्तर:- (4) सहपाठी प्रनतपुन्ष्ट का प्रयोग पाठ्यपुस्तक लेखन में ननयममत रूप से ककया जाना
िादहए। सहपाठी आकलन का अथय एक मशक्षाथी या मशक्षाचथययों के समह
ू दिारा अतय
मशक्षाचथययों का आकलन करना ह तथा मशक्षाथी के अच्छे गुणिता पर प्रनतपुन्ष्ट दे ना होता ह।

87. छात्रस्य मूल्याङ्कनिमे भाषाभशक्षकिः छात्राणाम ् विषये सूिना सांग्रहम ् करोति -


1. िकनीककशब्दािली: भाषाां ि, छात्रान ् प्रतििुन्ष्टां प्रदािुम ् ।
2. विद्यालयीय सहविद्यालयीय ि आयामे विविधोिकरणातन िकनीकककौशलातन ि प्रयोज्य।
3. छात्राणाां प्रदशिनानुसारम ् उत्तमिः,मध्यमिः,अिरिः इति िगीकरणाय ।
4. भाषाकक्षायाां भशक्षण-सहायक-सामग्री प्रयोक्िुम ् ।

उत्तर:- (2) छात्र के मूल्याङ्कन में भाषा मशक्षक छात्रों के विषय में सूिना को एकबत्रत करके
विदयालयीय और सहविदयालयीय आयामों में , अनेक उपकरणों, तकनीकी और कौशलों का
प्रयोग करता ह।

88. भाषायािः व्यिहाररका: िक्षा: भाषाभशक्षणस्य ______ प्रोतनतिां प्राप्िितििः।


1. िातायलापपक्षेण 2. सांरिनात्मकिक्षेण
3. तनमािणात्मकिक्षेण 4. िारम्िररकिक्षेण
उत्तर:- (1) भाषा के व्यािहाररक पक्षों ने भाषा मशक्षण के बातिीत के पक्ष को बढ़ािा ददया ह।

89. कवििाां िाठयन अध्यािकिः तनम्नभलखििे ध्यानां प्रयच्छे ि ् -


1. कवििायािः रसास्िादने मूल्याङ्कने ि । 2. शब्दािल्याां शब्दकोशिरामशि ि ।
3. व्याकरणे तनयमानाां प्रयोगे ि । 4. लेिन-विकासे।

उत्तर:- (1) कविता पढ़ाते समय मशक्षक को कविता के रसास्िादन और मूल्यांकन पर ध्यान
दे ना िादहए ।

90. भाषाभशक्षणविषये ककां सत्यां नान्स्ि ?


1. बालकािः विभभतन अिस्थाभ्यिः गच्छन्ति ।
2. विशेषभाषायािः सतदभि अिस्थािः प्रायिः समानािः भिन्ति यद्यवि प्रगतिस्िरािः भभतना भिन्तिl
3. सिािसाां भाषाणाां सतदभि अिस्थािः समानािः सन्ति |
4. छात्राणाां त्रहु टशोधनां ित्कालां ित्रैि कत्तिव्यम ् ।

उत्तर:- (4) भाषा मशक्षण के बारे में ये सि नहीं ह कक छात्रों कक गलनतयों को तुरंत और उसी
समय सही ककया जाए जब गलती हुई हो।

91. काचिद् अध्याविका प्रकरणानुसारां शब्दसङ्ग्रहां भशक्षक्षिुां स्िगहृ ाि ् िात्राखण िीडनकातन ि


आनयि ् । एिे िदाथाििः ककां कथ्यतिे ?
1. सहायकािः (Aids)
2. यथाथि सम्िदा (Realia)
3. िािनिदाथाििः
4. वििारात्मकशब्दसङ्ग्रहिः (Thematic Vocabulary)

उत्तर:- (2) एक मशक्षक्षका प्रकरण अनुसार श्दािली मसखाने के मलए अपने घर से व्यंजन और
णखलौने लाई। ऐसे पदाथों को यथाथय सम्पदा (Realia) कहते हैं ।

92. िठने, लेिने ि बालकैिः कृिािः त्रुटयिः कथतयिुम ् शक्यतिे -------


1. भाषाभशणस्य सोिानम ् (ladder)। 2. भाषाविकासे बाधािः।
3. भाषायाां प्रिाहां प्राप्िुां मागे बाधािः । 4. भाषाभशक्षणे व्यक्िेिः असामथ्यिम ् ।

उत्तर:- (1) बालकों के दिारा पढ़ने और मलखने में ककया गया त्रदु ट कायय को भाषा मशक्षण का
सोपान कहा जाता

93. छात्रेषु शब्दसङ्ग्रहस्य विकासाय का सिोियुक्िा िद्धतििः भवििुां शक्यिे ?


1. विलोमशब्दानाां िथा ियाियिाचिशब्दानाां कण्ठस्थीकरणम ् ।
2. दत्तप्रकरणे निीनशब्दानाम ् अथािनुमानम ् ।
3. प्रत्येकां निीनशब्दस्य अथािय शब्दकोशस्य प्रयोगिः ।
4. सिेषाां निीनशब्दानाम ् िाक्येषु प्रयोगिः ।

उत्तर:- (2) छात्रों में श्दसंग्रह के विकास के मलए ददये गये प्रकरण में निीन श्दों के अथय का
अनम
ु ान करना उपयक्
ु त पदधनत कहलाती ह।

94. कथनां िठि- “यािि ् छात्रािः प्रािुयेण न िठन्ति, िे धाराप्रिाहिाठकिः भवििुां न अहिन्तिI
एिि ् िठनस्य ककां प्रकारां तनहदिशति ?
1. िि
ु िठनम ् (Skimming) एिम ् िठनम ्
2. िि
ु िीक्षणम ् (Scanning) एिम ् िठनम ्
3. सघन-िठनम ्
4. विस्िि
ृ -िठनम ्

उत्तर:- (4) जब तक छात्र प्रिुरता से नहीं पढ़ते हैं तब तक िे छात्र धारा प्रिाह पाठक के योग्धय
नहीं होते हैं। इस प्रकार का पठन विस्तत
ृ पठन की ओर ननदे मशत करता ह। विस्तत
ृ पठन भाषा
सीखने के मलए एक दृन्ष्टकोण ह न्जसमें छात्रों दिारा सामातय समझ के मलए लम्बे पाठ और
बड़ी मात्रा में सामग्री पढ़ी जाती ह।
95. यदा एकमेि कचथिवििारां औििाररक-िाक् -माध्यमििः अनौििाररक-िाक् -माध्यमे
उत्िभमिुम ् एकभावषकिक्िा प्रयासिः करोति, इयां कथ्यिे-
1. सामान्जक-भाषाविज्ञानिः 2. कोड-व्यत्ययिः(Code-switching)
3. कोड-सन्म्मलनम ्(Code-mixing) 4. बोली इति भाषाप्रकारिः

उत्तर:- (2) जब एक एकभाषी िक्ता एक ही वििार को औपिाररक से अनौपिाररक भाषण में


स्थानांतररत करने का प्रयास करता ह, तो इसे कोड-न्स्िचिंग कहा जाता ह।

96. त्रुटयिः कस्य कृिे भशक्षणक्षेत्राखण अनुतनिेशाश्ि सन्ति –


(a). छात्राणाम ् कृिे
(b). अध्यािकानाां कृिे
1. केिलां a 2. केिलां b
3. a िथा b उभौ 4. त्रट
ु यिः भशक्षणक्षेत्राखण न सन्ति ।

उत्तर:- (3) गलनतयााँ छात्रों के मलए और मशक्षकों के मलए भशक्षण के क्षेत्र और ननिेश हैं।

97. तनम्नभलखििेन केन छात्रािः सोद्दे श्य भाषायािः प्रयोगां कुििन्ति ?


1. प्रामाखणकेन कायेण 2. अभ्यासेन
3. कवििायािः स्मरणेन 4. िाठ्यस्य उिािनेन

उत्तर:- (1) प्रमाणणत कायय के मलए छात्र उददे श्य सदहत भाषा का प्रयोग करते ह।

98. व्याकरणस्य अध्यािनसतदभि ककां कथनां असत्यां अन्स्ि ?


1. अध्ययनस्य स्रोिरूिेण िाठ्यिस्
ु िकानाां प्रयोगिः ।
2. भाषणकाये छात्रस्य दोषिूणभ
ि ाषायािः उदाहरणानाां प्रयोगिः ।
3. शब्दानाां िथा सांरिनायािः प्रदशिनाय चित्राणाम ् उियोगिः ।
4. अध्यािनविषयस्य उदाहरणानाां िाक्यरूिे प्रयोगिः ।
उत्तर:- (3) व्याकरण के अध्यापन सतदभय में 'श्दों की संरिना और प्रदशयन के मलए चित्रों का
उपयोग होता ह-यह कथन असत्य ह।

99. िठनयोग्यिासु विहां गमदृन्ष्टिाििः(skimming) अन्स्ि -


1. िाठां उच्िैिः िहठिुां प्रयुक्ििः िठनविचधिः ।
2. िाठे मुख्यम ् अथिा सामातयवििारां ज्ञािुां प्रयुक्ििः विचधिः ।
3. िाठे विभशष्टसूिनाां ज्ञािुां प्रयुक्ििः विचधिः।
4. प्रत्येकां अनुच्छे दस्य केिलां प्रथमां िाक्यां िहठिुां प्रयुक्िो विचधिः ।

उत्तर:- (2) पढ़ने की योग्धयताओं में विहं गम दृन्ष्टपात (skimming) विचध पाठ में मुख्य या
सामातय वििार का पता लगाने के मलए इस्तेमाल की जाने िाली विचध ह। स्कीममंग एक
रणनीनतक ियनात्मक पठन विचध ह न्जसमें ककसी पाठ के मख्
ु य वििारों पर ध्यान केन्तद्रत
ककया जाता हैं।

100. यदा कन्श्िद् अध्यािकिः भशक्षणे दोषान ् अिहिुं आिश्यकातन सांशोधनातन करोति, इदां
कथ्यिे -
1. सांशोधनात्मकां िठनम ् 2. सक्षमिा-िरीक्षा
3. समूह-अध्यािनम ् 4. तनदानात्मक-िरीक्षा

उत्तर:- (4) जब एक मशक्षक मशक्षण में त्रदु टयों को दरू करने के मलए आिश्यक सध
ु ार करता ह,
तो इसे ननदानात्मक-परीक्षा कहा जाता ह। ननदानात्मक परीक्षण िह परीक्षण ह न्जसके दिारा
छात्रों की समस्याओं का ियन ककया जाता ह।

101. व्याकरणभशक्षणाय यिू कातनिन ् कायािखण छात्रेभ्यिः प्रदे यातन िेषाां अधोभलखििेषु ककम ्
उियुक्ििमम ्
1. अथििूणि भवििव्यम ् 2. अतिज्ञानिधिकां भवििव्यम ्
3. सोद्दे श्य भवििव्यम ् । 4. समाजप्रकायिस्य अभाििः भवििव्यम ्
उत्तर:- (1) व्याकरण मशक्षण के मलए जो कुछ कायय छात्रों को ददया जाता ह उसे अथय पूणय होना
िादहए यह कथन उपयक्
ु त ह।

102. यहद बाला: स्ििररिेशे द्ियोिः भाषयो: श्रिणां कुििन्ति, िहहि एिां भाषाद्ियां प्रति
उद्भासनम ् -
1. बालेभ्य: प्रतिकूलां भविष्यति । 2. बालेभ्य: अनुकूलां भविष्यति ।
3. कमवि भेदां न जनतयष्यति । 4. िरस्िरां बाधकां भविष्यति ।

उत्तर:- (2) यदद बच्िे अपने पररिेश में दो भाषाएाँ सुनते हैं, तो दोनों भाषाओं से उनका पररिय
उपयक्
ु त रहे गा।

You might also like