HUK207U-YARGI ÖRGÜTÜ VE TEBLİGAT HUKUKU
Ünite 1: Yargı Örgütü Hukukunun Temel Kavramları ve Anayasa Yargısı
Giriş
Yargı örgütü hukuku, Anayasa tarafından aynı zamanda
bir yetki olarak nitelendirilmiş bulunan yargı
fonksiyonunu konu edinen, bu fonksiyonu yerine
getirmeyi üstlenmiş olan mahkemelerin, kuruluş ve
görevlerini, çalışmasına ilişkin dış koşulları, yargılama
sürecinin işleyişine doğrudan veya dolaylı olarak katılan
görevlilerin statülerini, görev ve yetkilerini belirleyen
hukuk kuralları bütünüdür. Bu hukuk alanına ilişkin temel
düzenlemeler, Anayasa’da (m. 2, 9, 37, 40, 138-160) yer
almaktadır.
Yargı ayrılığı sistemini benimsemiş bulunan ülkemizde,
kararları aynı yüksek mahkemede temyiz edilen
mahkemelerin oluşturduğu birçok yargı kolu
öngörülmüştür. Anayasa’nın 146-160. maddelerinde
düzenlenen yüksek mahkemelerden hareketle, anayasa
yargısı, adlî yargı, idarî yargı ve uyuşmazlık yargısı olmak
üzere dört temel yargı kolunun varlığından söz edilebilir.
Ayrıca, Anayasa’da yüksek mahkemeler arasında
sayılmamakla birlikte, öğretide yargı fonksiyonunu yerine
getirdiği kabul edilen Yüksek Seçim Kurulu ile Sayıştay
da dikkate alındığında iki yargı kolundan daha söz etmek
mümkündür. Bunlardan ilki, seçimlere ilişkin şikâyetleri
ve itirazları karara bağlamakla görevli ilçe ve il seçim
kurulları ile bu kurulların kararlarını kesin olarak
incelemekle görevli Yüksek Seçim Kurulunun oluşturduğu
seçim yargısıdır. Diğeri ise, sorumluların hesap ve
işlemlerinden kamu zararına yol açan hususları kesin
hükme bağlamakla görevli bulunan Sayıştay’ın
oluşturduğu hesap yargısıdır. Son olarak belirtelim ki,
Anayasa’da değişiklik yapan 6771 sayılı Kanun’un
yürürlüğe girdiği tarih (16.04.2017) itibarıyla Askerî
Yargıtay, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi ve askerî
mahkemeler kaldırılmıştır. Anayasa’da açıkça disiplin
mahkemeleri dışında askeri mahkemelerin
kurulamayacağı öngörülmüş; ancak savaş halinde, asker
kişilerin görevleriyle ilgili olarak işledikleri suçlara ait
davalara bakmakla görevli askerî mahkemeler
kurulabileceği kabul edilmiştir. Bu çerçevede, 2017 yılı
itibariyle askeri idari yargı Türk Yargı Örgütü sisteminden
çıkarılmıştır. Gerek genel askeri ceza yargısının gerek
askerî disiplin ceza yargısının ise sadece savaş zamanı
işlerlik kazanacağı kabul edilmiştir.
Yargı Fonksiyonu Kavramı
Geleneksel olarak devlette belli başlı üç fonksiyon vardır.
Yasama fonksiyonu, yürütme fonksiyonu ve yargı
fonksiyonu.
Çağdaş bir demokraside devletin bu üç fonksiyonu ayrı
organlarda toplanmıştır. Bunun nedeni, söz konusu
organların birbirini denetlemesinin ve dengelemesinin
sağlanması ve kişi hak ve hürriyetlerinin güvenceye
kavuşturulmasıdır. Anayasamız da, kuvvetler ayrılığı
ilkesini benimsemiştir. Bu ilke uyarınca, yasama
fonksiyonu, Türk Milleti adına Türkiye Büyük Millet
Meclisince (Anayasa m.7); yürütme fonksiyonu,
Cumhurbaşkanınca (Anayasa m.8); yargı fonksiyonu da,
Türk Milleti adına bağımsız ve tarafsız mahkemelerce
(Anayasa m. 9) yerine getirilir.
Yargı fonksiyonu, biri şeklî (organik), diğeri maddî olmak
üzere iki ölçütten hareketle tanımlanabilir. Şeklî (organik)
anlamdaki tanımlamanın ölçütü, faaliyette bulunan
makamdır. Bu ölçüt esas alındığında, yargı fonksiyonu,
yargı organlarının fonksiyonu olup, yargı organlarının her
türlü faaliyetini ifade eder. Anayasa’nın “Yargı yetkisi”
kenar başlıklı 9. maddesi de yargı fonksiyonunu organik
içerikle tanımlamıştır. Buna göre, “Yargı yetkisi, Türk
Milleti adına bağımsız ve tarafsız mahkemelerce
kullanılır.” Maddî anlamdaki tanımlamanın ölçütü ise,
devletin fonksiyonlarının ifasında başvurulan işlemlerin
içeriği, maddî niteliğidir. Bu ölçüte göre, yargı
fonksiyonu, hukukî uyuşmazlıkları ve hukuka aykırılık
iddialarını kesin olarak çözümleyen ve karara bağlayan bir
devlet fonksiyonudur. Bu anlamda, yargı fonksiyonu üç
aşamadan geçerek gerçekleşir: 1. Yargı fonksiyonunun
yerine getirilebilmesi için, her şeyden önce ortada hukuk
düzeninin ihlâl edildiği yolunda bir iddia bulunmalıdır. 2.
Bu iddia üzerine, bunun gerçek olup olmadığı araştırılıp
tespit edilir. 3. Hukuk düzenin gerçekten ihlâl edildiğinin
tespit edilmesinden sonra da, bunun giderilmesi ve
bozulan hukuk düzeninin yeniden kurulması için bir
müeyyide (yaptırım) uygulanır.
Maddî ölçüt yargı fonksiyonunu tanımlamak için gerekli,
ama bu fonksiyonu diğer devlet fonksiyonlarından
ayırmak için her zaman yeterli değildir. Zira, yasama ve
yürütme organları da bazen maddî açıdan yargı
fonksiyonuna benzer nitelikte işlemler yapabilmektedir.
Yasama, yargı ya da yürütmenin uyuşmazlık çözme
faaliyetleri arasındaki esas farkın işlemin yapılış şeklinde,
yani “biçimsel ölçüt”te kendisini gösterdiği söylenebilir.
Sonuç olarak, şeklî (organik) ve maddî ölçüte getirilen
eleştiriler dikkate alındığında, yargı fonksiyonu, bu iki
ölçüte biçimsel ölçüt de eklenmek suretiyle şu şekilde
tanımlanmalıdır: Yargı fonksiyonu, bağımsız ve tarafsız
mahkemelerin yargısal usuller uygulayarak hukukî
uyuşmazlıkları ve hukuka aykırılık iddialarını kesin olarak
çözme ve karara bağlama fonksiyonudur.
Yargı Fonksiyonunun Devletin Diğer
Fonksiyonları İle İlişkisi
Yargı fonksiyonu, yasama ve yürütme işlevlerinden,
tümüyle ayrı ve özel bir konumdadır. Devletin hukuk
devleti olabilmesi ve hukukun üstünlüğü ilkesinin
gerçekleştirilebilmesi için, yargı fonksiyonu, yasama ve
yürütme fonksiyonlarının bütünüyle dışında kalmak
zorundadır. Anayasamızda da yargının, yasama ve
yürütme organı karşısındaki bağımsızlığını sağlamak
amacıyla çeşitli tedbirler öngörülmüştür. Bu tedbirlere
ilişkin düzenlemeleri, genel olarak, mahkemelerin
bağımsızlığı ilkesi ve hâkimlik teminatı başlıkları altında
toplamak mümkündür.
1
 HUK207U-YARGI ÖRGÜTÜ VE TEBLİGAT HUKUKU
Ünite 1: Yargı Örgütü Hukukunun Temel Kavramları ve Anayasa Yargısı
• Mahkemelerin bağımsızlığı ilkesi: Anayasamıza
göre, yargı yetkisi, Türk Milleti adına bağımsız
ve tarafsız mahkemelerce kullanılır. Hâkimler,
görevlerinde bağımsızdırlar; Anayasa’ya, kanuna
ve hukuka uygun olarak vicdanî kanaatlerine
göre hüküm verirler. Hâkimlerin yürütme ve
yasama organları karşısında bağımsızlığını
koruyabilmek ve onların hiçbir baskı ve etki
altında kalmadan, hukuka ve vicdanlarına göre
karar vermelerini sağlayabilmek amacıyla,
anayasal boyutta çeşitli ilkeler öngörülmüştür. Bu
çerçevede, hiçbir organ, makam, mercii veya kişi,
yargı yetkisinin kullanılmasında mahkemelere ve
hâkimlere emir ve talimat veremez; genelge
gönderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz.
Mahkeme ve hâkimlere emir ve talimat
verilemeyeceği, genelge gönderilemeyeceği,
tavsiye ve teklinde bulunulamayacağına ilişkin
bu kural, maddî anlamda yargı yetkisinin
kullanılması ile sınırlıdır. Mahkemelerin,
doğrudan doğruya hukukî uyuşmazlıkları çözme
faaliyetleri dışındaki personelin yönetimi ve yazı
işlerinin yürütülmesi gibi idarî işlem ve
faaliyetlerinde, bu yasaklar ya da sınırlamalar
geçerli değildir. Zira hâkimler ve savcılar idarî
görevleri yönünden Adalet Bakanlığına
bağlıdırlar. Bu çerçevede, Adalet Bakanı, yargı
yetkisinin kullanılmasına ilişkin görevler hariç
olmak üzere hâkim ve savcılar üzerinde gözetim
hakkını haizdir. Hâkimlerin bağımsız karar
verebilmeleri için yasama, yürütme ve yargı
dışında başkaca çevre faktörlerine karşı da
korunmaları gerekir. Bu nedenle, hâkimlerin
kanunda belirtilenlerden başka, resmî ve özel
hiçbir görev alamayacakları kabul edilmiştir.
• Hakimlik teminatı: Mahkemelerin organ olarak
bağımsızlığı, ancak yargı fonksiyonunu ifa eden
hâkimlerin hiçbir baskı veya tehditle
karşılaşmaksızın görevlerini tam bir serbestlik ve
tarafsızlıkla yerine getirebilmeleriyle gerçek bir
anlam kazanır. Bu çerçevede, Anayasa’da
hâkimlik teminatına ilişkin temel bazı ilkeler
kabul edilmiştir: Hâkimler, azlonulamazlar ve
kendileri istemedikçe 65 yaşından önce emekliye
sevk edilemezler. Hâkimler, bir mahkemenin
veya kadronun kaldırılması sebebiyle de olsa,
aylık ve ödeneklerden ve diğer özlük haklarından
yoksun kılınamazlar. Bunların yanı sıra, hâkim
ve savcıların niteliklerinin, atanmalarının, hakları
ve ödevlerinin, aylık ve ödeneklerinin, meslekte
ilerlemelerinin, görevlerinin ve görev yerlerinin
geçici veya sürekli olarak değiştirilmesinin,
haklarında disiplin kovuşturması açılması ve
disiplin cezası verilmesinin, görevleriyle ilgili
veya görevleri sırasında işledikleri suçlarından
dolayı soruşturma yapılması ve yargılanmalarına
karar verilmesinin, meslekten çıkarmayı
gerektiren suçluluk veya yetersizlik hallerinin,
meslek içi eğitimleri ile diğer özlük işlerinin
“mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı
esaslarına göre kanunla” düzenleneceği
öngörülmüştür. Hâkim ve savcıların, özellikle
yürütme organına karşı bağımsızlıklarının
sağlanabilmesi için özlük haklarının teminatlı
olması zorunludur. Bu çerçevede, adlî ve idarî
yargı hâkim ve savcılarının mesleğe kabul
edilme, atanma ve nakil, geçici yetki verilmesi,
yükseltilme ve birinci sınıfa ayrılması, kadro
dağıtılması, meslekte kalmaları uygun
görülmeyenler hakkında karar verilmesi, disiplin
cezası uygulanması, görevden uzaklaştırılması
gibi bütün özlük işleri hakkında karar verme
yetkisi, “Hâkimler ve Savcılar Kurulu’na
verilmiştir.
Mahkeme Kavramı ve Mahkemelerin
Değişik Ölçütlere Göre Tasnifi
Devlet, toplumsal yaşamı düzenleyen kurallar koyması
çerçevesinde, toplumsal barışın ve hukuk barışının
korunması görevini de üzerine almıştır. Bu görev
doğrultusunda devlet, sadece genel ve soyut kurallar
koyma yükümlülüğü altında bulunmamakta, bunların
uygulanmasını, kurulan dengenin bozulmamasını, hukuk
düzeninin ve hukuk barışının devamını da yüklenmektedir.
Bunu hem hukukî alt yapıyı oluşturarak hem de fiilî olarak
yerine getirmekle yükümlüdür. Bu çerçevede bireylerin
devlete karşı yargı hakkı bulunmaktadır. Bu hak Anayasa
ile güvence altına alındığı gibi, çeşitli uluslararası belge ve
sözleşmelerde de vurgulanmış, artık insan haklarının
ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Kişilerin devletten
hukukî korunma talep etme (ve hakkın gerçekleşmesini
isteme) hakkı bulunmaktadır. Devletin de gerek dava
gerek takip yoluyla veya diğer yollarla kendisine
yöneltilen talepleri karşılaması ve bağımsız olan
mahkemeler önünde yargılama yapılarak, karar
verilmesini ve bu kararların da hukuk devleti çerçevesinde
uygulanmasını sağlaması gerekir. Bunun yanı sıra,
günümüzde devlet tarafından bir hukukî koruma
sağlanması da yeterli olmayıp, bu korumanın “etkili veya
etkin” de olması gerekir.
• Mahkeme kavramı: “Mahkeme”, etimolojik
olarak, “hüküm” kökünden türetilmiş Osmanlıca
bir kelimedir ve “hüküm verilen, muhakeme
yapılan yer” anlamında kullanılır. Dar ve teknik
anlamda mahkeme, devlet tarafından
görevlendirilen ve adalet dağıtımı işiyle uğraşan
yargılama yerlerini ifade eder. Geniş anlamda
mahkeme ise, yargısal usuller uygulamak
suretiyle, maddî anlamda yargı fonksiyonunu
yerine getirmeyi üstlenmiş olan tüm kuruluşlar
şeklinde tanımlanabilir. Anayasa’nın 142.
maddesine göre, mahkemelerin kuruluşu,
görevleri, yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri
kanunla düzenlenir. Bu düzenleme, kanunî hâkim
ilkesine atıf yapar. Mahkemelerin kuruluş ve
2
 HUK207U-YARGI ÖRGÜTÜ VE TEBLİGAT HUKUKU
Ünite 1: Yargı Örgütü Hukukunun Temel Kavramları ve Anayasa Yargısı
görevlerinin belirlenmesinde gözetilmesi gereken
diğer bir ilke de, tabii hâkim (doğal yargıç)
ilkesidir. Yargılanacak olan uyuşmazlığın
gerçekleşmesinden önce yürürlükte bulunan
kanunlar aracılığıyla görevi ve yetkisi belirlenmiş
olan mahkemenin hâkimine, tabii hâkim (doğal
yargıç) denir.
• Mahkemelerin değişik ölçütlere göre tasnifi:
Kuruluş ve çalışma biçimlerine göre
mahkemeler, tek hâkimli mahkemeler ve çok
hâkimli (toplu) mahkemeler olarak ikiye
ayrılırlar. Tek hâkimli mahkemeler, yalnızca bir
tek hâkimin görev yaptığı mahkemelerdir. Çok
hâkimli (toplu) mahkemeler ise, birden çok
hâkimin görev yaptığı mahkemelerdir. Bu
mahkemelerde, mahkemenin üyesi konumunda
bulunan hâkimlerin bütününden oluşan kurul
davalara bakar. Yargı sistemine ilişkin
derecelendirmede bulundukları yere göre
mahkemeler, ilk derece mahkemeleri (bidayet
mahkemeleri), ikinci derece mahkemeleri ve üst
derece mahkemeleri olmak üzere üçe ayrılırlar.
İlk derece mahkemeleri, bir davayı ilk evrede
gören ve karara bağlayan yargı yerleridir. İlk
derece mahkemeleri uyuşmazlıkların maddî ve
hukukî yönlerini inceleyen mahkemelerdir.
İstinaf mahkemeleri de denilebilecek ikinci
derece mahkemeleri ise, konusu uyuşmazlığın
maddî ve hukukî yönünün tekrar incelenmesi
olan istinaf kanun yoluna başvuru mercileri olup,
ilk derece mahkemeleri ile üst derece
mahkemeleri arasında yer alan mahkemelerdir.
Üst derece mahkemeleri (son derece
mahkemeleri/yüksek mahkemeler), ilk ve ikinci
derece mahkemelerinin hüküm ve kararlarının,
kanun tarafından öngörülmüş bulunan yollara
başvuru üzerine, sadece hukuka uygunluk ya da
hem hukuka hem de vakıalara uygunluk
yönünden doğruluğunu denetlemeye yönelik
yargı yerleridir. Görmeyi üstlenmiş oldukları
uyuşmazlıkların niteliklerine ya da taraarın
statülerine göre mahkemeler, genel görevli
mahkemeler ve özel görevli mahkemeler
(uzmanlık mahkemeleri) olarak ikiye ayrılır.
Bakacakları işler, belirli kişi ve konulara göre
sınırlandırılmamış bulunan, aksi belirtilmiş
olmadıkça aynı yargılama hukuku disiplininin
uğraş alanına giren her türlü işe bakan
mahkemelere, genel görevli mahkemeler denir.
Sulh hukuk ve asliye hukuk mahkemeleri, asliye
ceza ve ağır ceza mahkemeleri bu mahkemelere
örnek olarak gösterilebilir. Özel görevli
mahkemeler (uzmanlık mahkemeleri) ise, belirli
kişiler ya da meslek mensupları arasında çıkan
uyuşmazlıklara veya belirli türdeki
uyuşmazlıklara bakmak üzere kurulmuş olan
mahkemelerdir. Özel görevli mahkemelerin
kurulmasının ardında yatan neden, sosyal
(hukukî) ilişkilerin karmaşıklaşması ve buna
bağlı olarak ayrı bir uzmanlık gerektiren
uyuşmazlıkların giderek artması ile ortaya çıkan
ihtiyacın karşılanmasıdır. Bu cepheden
bakıldığında, özel mahkemeler, birer uzmanlık
yargı yeri durumundadırlar. İş, kadastro ve çocuk
mahkemeleri bu mahkemelere örnek olarak
gösterilebilir. Özel görevli mahkemelerde
bakılacağı bir kanun hükmü ile belirtilmemiş
olan bütün dava ve işler, genel görevli
mahkemelerde görülür.
Genel Olarak Türk Yargı Örgütü
Türk yargı örgütünün kuruluşuna ilişkin temel
düzenlemeler, Anayasa’da yer almaktadır. Anayasa’nın 9.
maddesinde, yargı yetkisinin Türk Milleti adına bağımsız
ve tarafsız mahkemelerce kullanılacağı düzenlenmiştir. Bu
düzenlemede yer alan “mahkemeler” şeklindeki çoğul
ifade çerçevesinde, yargı fonksiyonu, yasama gibi tek bir
organdan değil, bir organlar topluluğundan, yani birçok
mahkemeden oluşur. Anayasa’nın Türk yargı örgütünü
doğrudan düzenleyen hükmü ise, mahkemelerin kuruluşu
başlığını taşıyan “Mahkemelerin kuruluşu, görev ve
yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri kanunla
düzenlenir.” biçimindeki 142. maddesinde yer almaktadır.
Bu hüküm çerçevesinde, çeşitli kanunlarla, uyuşmazlık ve
görev farklılıklarına göre çok sayıda mahkeme kurulmuş
ve bu mahkemelerin görev alanlarının gösterdiği
özelliklere uygun farklı yargılama usulü kanunları
yürürlüğe konmuştur. Hukuk Muhakemeleri Kanunu,
Ceza Muhakemesi Kanunu, İdarî Yargılama Usulü
Kanunu bu farklı yargılama usullerine ilişkin
düzenlemelerin temel örnekleridir. Böylece, hukukumuzda
farklı yargılama kanunlarının uygulandığı çok sayıdaki
genel mahkemeler ve uzmanlık mahkemelerinden oluşan
bir yargı örgütü ortaya çıkmıştır. Anayasamız, yargı
fonksiyonunu yerine getiren birden çok yargı kolu
(çeşidi/düzeni) olduğunu, bunların başında yer alan
yüksek mahkemeleri sayma yoluyla belirlemiştir.
Uyuşmazlıkların temelinde yatan hukukî ilişkilerin
nitelikleri ve devlet tarafından hukuken himaye edilecek
menfaatler birbirinden farklıdır. Bu nedenle, yargı
faaliyeti bir bütün oluşturmakla birlikte, bu faaliyetin daha
iyi yerine getirilebilmesi için, yargı, çeşitli kollara
bölünebilir. Yargı kolu (çeşidi/yolu/ düzeni) ise, hukukî
nitelik ve özellikleri itibariyle birbirine benzeyen
uyuşmazlıkların aynı yargılama hukuku disiplinine ait ilke
ve kurallar çerçevesinde çözüme kavuşturulmasından
kaynaklanan kümeleşme olarak tanımlanabilir. Türkiye’de
yargı örgütü bakımından kabul edilen sistem, yargı ayrılığı
sistemidir. Bununla birlikte, ülkemizde yargı ayrılığı,
sadece adlî yargı-idarî yargı ayrımından ibaret değildir.
Daha önce de ifade edildiği gibi, Anayasamız, kararları
aynı yüksek mahkemede temyiz edilen mahkemelerin
oluşturduğu birçok yargı kolu öngörmüştür. Anayasa’nın
146-160. maddelerinde öngörülen yüksek mahkemelerden
hareketle dört temel yargı kolunun varlığından söz
edilebilir: 1. Anayasa Mahkemesi ve Anayasa Yargısı, 2.
3
 HUK207U-YARGI ÖRGÜTÜ VE TEBLİGAT HUKUKU
Ünite 1: Yargı Örgütü Hukukunun Temel Kavramları ve Anayasa Yargısı
Yargıtay ve Adlî Yargı, 3. Danıştay ve İdarî Yargı, 4.
Uyuşmazlık Mahkemesi ve Uyuşmazlık Yargısı. Bu dört
temel yargı kolunun yanı sıra, yargı kolu tanımından
hareketle iki yargı kolundan daha söz etmek mümkündür.
Bunlardan ilki, seçim yargısı; diğeri hesap yargısıdır.
Anayasa Yargısı ve Anayasa Mahkemesi
Türk hukukunda, dar ve teknik anlamda anayasa yargısını
gerçekleştirmek ve anayasa ile verilen diğer görevleri
yerine getirmek üzere, bir yüksek mahkeme
oluşturulmuştur. Bu, Anayasa Mahkemesi’dir. Anayasa
Mahkemesi, Türk hukukunda ilk kez 1961 Anayasası ile
kurulmuştur. Bugün Anayasa Mahkemesi’nin kuruluşu,
görev ve yetkileri ve yargılama usulü konuları, 1982
Anayasası’nın 146-153. maddeleri ile 1982 Anayasası’nda
07.05.2010 tarihinde gerçekleştirilen değişikliklere paralel
olarak hazırlanmış bulunan 6216 sayılı Anayasa
Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında
Kanun (6216 s. K. ) ve Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü ile
düzenlenmiştir. Adlî ve idarî yargı düzenlerinde görmeye
alışkın olduğumuzun aksine, Anayasa Mahkemesinin yurt
düzeyine yayılmış ve kendisine bağlı olarak çalışan bir alt
mahkemeler ağı bulunmamaktadır. Anayasa Mahkemesi
onbeş üyeden kurulur. Cumhurbaşkanı; üç üyeyi Yargıtay,
iki üyeyi Danıştay genel kurullarınca kendi başkan ve
üyeleri arasından her boş yer için gösterecekleri üçer aday
içinden; en az ikisi hukukçu olmak üzere üç üyeyi
Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan
yükseköğretim kurumlarının hukuk, iktisat ve siyasal
bilimler dallarında görev yapan öğretim üyeleri arasından
göstereceği üçer aday içinden; dört üyeyi üst kademe
yöneticileri, serbest avukatlar, birinci sınıf hâkim ve
savcılar ile en az beş yıl raportörlük yapmış Anayasa
Mahkemesi raportörleri arasından seçer. Yargıtay,
Danıştay ve Sayıştay genel kurulları ile Yükseköğretim
Kurulundan Anayasa Mahkemesi üyeliğine aday
göstermek için yapılacak seçimlerde, her boş üyelik için,
en fazla oy alan üç kişi aday gösterilmiş sayılır. Baro
başkanlarının serbest avukatlar arasından gösterecekleri üç
aday için yapılacak seçimde en fazla oy alan üç kişi aday
gösterilmiş sayılır. Anayasa Mahkemesi üyelerinin hukukî
statüsü ile özlük haklarına ilişkin güvenceler Anayasa’da,
2949 sayılı Kanun’da ve Anayasa Mahkemesi
İçtüzüğü’nde düzenlenmiştir. Anayasa Mahkemesi üyeleri
oniki yıl için seçilirler. Bir kimse iki defa Anayasa
Mahkemesi üyesi seçilemez.
Anayasa Mahkemesinin temel görevi, anayasaya uygunluk
denetimi yapmaktır. Ksaca “norm denetimi” olarak anılan
bu görev çerçevesinde Anayasa Mahkemesi, kanunların,
T.B.M.M. İçtüzüğü’nün ve Cumhurbaşkanlığı
kararnamelerinin veya bunların belirli madde ve
hükümlerinin Anayasa’ya şekil ve esas açısından
uygunluğunu denetler. Anayasa Mahkemesi norm
denetimi görevini, “soyut norm denetimi” ya da “somut
norm denetimi” olmak üzere iki değişik yoldan yerine
getirir. Birincisine “iptal davası yolu”, ikincisine “itiraz
(def’i) yolu” da denir.
Soyut norm denetimi (iptal davası yolu), Anayasa’da
belirtilen bazı organların bir kanun ya da
Cumhurbaşkanlığı kararnamesi veya T.B.M.M. İçtüzüğü
ya da bunların belirli madde ve hükümleri aleyhine
doğrudan doğruya Anayasa Mahkemesinde iptal davası
açmaları ile gerçekleşen denetimdir. Bu durumda kanunun
veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesinin uygulandığı
somut bir olay veya dava yoktur. Anayasa’ya aykırılık
iddiası ve denetimi herhangi bir dava ile ilgili olmaksızın,
soyut olarak gerçekleştirildiği için iptal davası yoluna
“soyut norm denetimi” de denilmektedir. Anayasa’da
kimlerin, hangi süreler içinde ve hangi gerekçelerle
Anayasa Mahkemesi’nde doğrudan doğruya bir iptal
davası açabileceği ayrıntılı olarak belirtilmiştir.
Somut norm denetimi (itiraz/def ’i yolu) ise, bir
mahkemede görülmekte olan bir davanın karara
bağlanmasının, o davada kullanılacak hukuk normunun
Anayasa’ya uygun olup olmamasına bağlı olması halinde
yapılan denetimdir. Somut norm denetimine, ancak
kanunlar veya Cumhurbaşkanlığı kararnameleri konu
olabilir.
Anayasa Mahkemesinin temel görev ve yetkisi olan norm
denetiminin yanında ek görev ve yetkileri de vardır:
Anayasa Mahkemesi, bir yandan siyasî partilerin malî
denetimlerini yaparken (Anayasa m. 69, III), diğer yandan
da Anayasa’nın koyduğu kurallara aykırı hareket eden
siyasî partilerin kapatılmaları veya devlet yardımından
kısmen veya tamamen yoksun bırakılmaları talebiyle
açılan davaları karara bağlar (Anayasa m. 69, IV).
Anayasa Mahkemesinin bir diğer görevi de; Anayasa
Mahkemesi Cumhurbaşkanını, Türkiye Büyük Millet
Meclisi Başkanını, Cumhurbaşkanı yardımcılarını,
bakanları, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay
(…)(5) Başkan ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet
Başsavcıvekilini, Hakimler ve Savcılar (…)(6) Kurulu ve
Sayıştay Başkan ve üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan
dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılar. Son olarak, Anayasa
Mahkemesi, bireysel başvuruları karara bağlar (Anayasa
m. 148, I, III-V; 6216 s. K. m.45). Bu kurum, Avrupa
hukukunda genellikle “Anayasa şikâyeti” olarak
anılmaktadır. 6216 sayılı Anayasa Mahkemesinin
Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun’un 45-
51. maddelerinde bireysel başvuruya ilişkin usul ve esaslar
hükme bağlanmıştır.
Anayasa Mahkemesi, iki bölüm ve Genel Kurul halinde
çalışır. Bölümler, başkanvekili başkanlığında dört üyenin
katılımıyla toplanır. Genel Kurul, Mahkeme Başkanı’nın
veya Başkan’ın belirleyeceği başkanvekilinin
başkanlığında en az on üye ile toplanır. Bölümler ve Genel
Kurul, kararlarını salt çoğunlukla alır. Bireysel
başvuruların kabul edilebilirlik incelemesi için
komisyonlar oluşturulabilir. Siyasî partilere ilişkin dava ve
başvurulara, iptal ve itiraz davaları ile Yüce Divan
sıfatıyla yürütülecek yargılamalara Genel Kurulca bakılır,
bireysel başvurular ise bölümlerce karara bağlanır.
Anayasa değişikliğinde iptale, siyasî partilerin
4
 HUK207U-YARGI ÖRGÜTÜ VE TEBLİGAT HUKUKU
Ünite 1: Yargı Örgütü Hukukunun Temel Kavramları ve Anayasa Yargısı

kapatılmasına ya da Devlet yardımından yoksun

bırakılmasına karar verilebilmesi için toplantıya katılan
üyelerin üçte iki oy çokluğu şarttır.