ARYSTOFANES

Arystofanes z Aten (ok. 446-385 p.n.e.) – grecki komediopisarz, jeden z twórców komedii
staroattyckiej, syn średnio zamożnego chłopa o imieniu Filippos. Jego działalność przypadła
na schyłkowy okres demokracji ateńskiej, gdy następowały zmiany w życiu politycznym,
społecznym i kulturalnym, a także w sposobie myślenia i metodach kształcenia młodzieży
(Sokrates). Zapewne nie do końca porzucił wieś i choć nie mieszkał w Atenach, to bywał w
nich często. Arystofanes nie piastował w mieście urzędów i zwykł patrzeć na demokrację
ateńską z boku, zachowując większy obiektywizm

(na podstawie wstępu Jerzego Łanowskiego do BN-owskiego wydania „Trzech komedii”)

EPOKA

 - twórczość Arystofanesa przypada na ostatnie ćwierćwiecze V w. p.n.e. i początek IV, był to

okres wojny peloponeskiej, która zakończyła się w 404 r. p.n.e. przegraną Aten

KOMEDIA

 Agony:
 - agony (konkursy teatralne) komiczne odbywały się podczas Dionizjów od 486 r. p.n.e.
 - sztuki kandydujące do konkursu przedstawiano archontowi (jeden z urzędników ateńskich)
który dokonywał ich selekcji i spośród bogatych mieszkańców wyznaczał choregów
(sponsorów) oraz ustalał skład obsady aktorskiej
 - reżyserem był zazwyczaj sam autor sztuki
 - o wyniku agonu decydowali sędziowie wybierani przez losowanie

Strój aktora:

 - maski komiczne z przesadnie wykrzywionym grymasem twarzy

 - kostiumy z watowanym brzuchem
 - duże czerwone skórzane phallosy (komedia wywodzi się w końcu z rubasznych pieśni
fallicznych na cześć Dionizosa)
 - choreuci czasami przebrani za zwierzęta (np. osy, żaby, koguty) i inne (np. chmury)

Język:

 - nieskrępowana swoboda języka i gestu

 - niestronienie od treści ordynarnych, wręcz dążenie do nich
 - komedie mogły wyśmiać każdego: polityków (Kleon w jednej ze sztuk dosłownie wyrzyguje
pobrane łapówki), wodzów, filozofów, poetów a nawet bogów (np. Dionizos w „Żabach”)

Budowa sztuk. Partie chóru.:

 - osnowę komedii stanowiły się z stasimony chórów i epejzodiony z udziałem aktorów

 - podobnie jak w tragedii z biegiem czasy rola chóru w komedii malała
 - parabaza: rozbudowana wypowiedź chóru dotykająca aktualnych wydarzeń, najczęściej
kończąca dzieło (u A. już praktycznie zanika)
 - agon: czyli spór sceniczny, dyskusja jednego z bohaterów z antagonistą komentowana przez
chór lub dyskusja bohatera z chórem
 - podobnie jak w tragedii, wyróżnia się: prolog (wykonywany przez aktora), parados (chór) i
eksodos (chór i aktorzy)

Genealogia komedii staroattyckiej:

 - wyraz komedia pochodzi od gr. komodia, co znaczy „pieśń komosu”- komos to swawolny
pochód świąteczny
 - pieśni komosu początkowo opierały się na improwizacji
 - przed komedią staroattycką istniała farsa dorycka:
 - stroje aktorów farsy przypominały stroje komedii staroattyckiej
 - posiadała elementy fabuły
 - f. d. posługiwała się parodią mitologiczną
 - nie osiągnęła formy podobnej do komedii staroattyckiej, otwartej na bieżące sprawy
społeczne i polityczne, najprawdopodobniej z powodu cenzury w krajach doryckich
 - komedia staroattycka narodziła się więc z połączenia tradycji komosu i farsy doryckiej na
tolerancyjnym gruncie demokracji ateńskiej
 - pochodzenie z obrzędów wiejskich uwidocznia się w komediach Arystofanesa:
 - bohaterami często są wieśniacy
 - miasto jest ukazane z perspektywy wsi, zwyczaje miejskie są często wyśmiewane
 - w wymowie komedii dominuje konserwatyzm
 - wszystkie 11 zachowanych komedii staroattyckich to utwory Arystofanesa.
 PISARZ- A. w swoich komediach „krytykował”:
 - skrajną demokratyzację życia publicznego i takie jej przejawy jak np. wybieranie urzędników
przez losowanie czy przewlekłe ateńskie sądownictwo – dlatego wyśmiewał Kleona (polityka,
radykalnego demokratę)
 - próżne, oderwane od rzeczywistości spekulacje sofistów, podważanie tradycyjnego
porządku moralnego i religijnego- Sokrates
 - przeintelektualizowanie sztuki, pozbawienie jej pasji i wzniosłości - Eurypides
 - A. opowiadał się po stronie tradycyjnych wartości w sztuce i życiu publicznym-
przeciwstawiał Ajschylosa Eurypidesowi
 - cechą dramatu A. jest pacyfizm – pragnienie pokoju często przebrzmiewa w jego komediach
(np. w Lizystracie)
 - stosunek A. do tradycyjnej religii greckiej jest niejasny:
 - z jednej strony krytykuje burzycieli dawnego porządku (np. Sokratesa)
 - z drugiej strony często naśmiewa się z bogów (n.p z Dionizosa w „Żabach”)
 - A. świetnie potrafił odbić na scenie codzienne życie Aten- widać to chociażby w języku
bohaterów, którzy posługują się wszystkimi odmianami greki- od języka wykształconych
filozofów i polityków przez slang prostych obywateli po łamaną greczyznę niewolników i
Scytów.
 - A. często posługiwał się powszechnie rozpoznawalnymi cytatami z eposów, liryki czy
tragedii (szczególnie upodobał sobie przewrotne cytowanie Eurypidesa)
 - obsceniczność jest jedną z cech charakterystycznych komedii A.- Dionizja były świętami
płodności o wyraźnie fallicznym charakterze
 - podkreśla się, że obok niemal pornograficznej obsceniczności w komediach A. można
znaleźć też dużą dozę liryzmu – jak np. w „Ptakach” przedstawiających dwóch obywateli
zmęczonych życiem w mieście i stęsknionych za lepszym, bliższym natury życiem , którzy
wędrują w góry, by założyć tam miasto ptaków.

Streszczenie:
Komedia rozpoczyna się od sceny, w której rolnik Strepsjades nie może zasnąć z powodu
zmartwień związanych z synem, który wpędza go w ogromne długi. Chłopak uczestniczy w
wyścigach konnych, kupując i obstawiając wciąż nowe zwierzęta, a wierzyciele zaczynają go
nękać.

Rolnik wpada na pomysł, by posłać syna na nauki do mieszkającego nieopodal Sokratesa. Syn
jednak nie ma zamiaru podejmować nauk u filozofa – jego ojciec liczył, że u Sokratesa nauczy się
jak wybronić go podczas sporów sądowych o ziemię. W końcu Strepsjades sam postanawia
zapisać się do szkoły Sokratesa. Po drodze spotyka jednego z uczniów i zaczyna wypytywać go o
metody stosowane przez nauczyciela. Okazuje się, że owym uczniem był jeden z sofistów,
którego mowy rolnik zupełnie nie rozumie. Dostrzega nagle człowieka sterczącego w
zawieszonym koszu – wyjaśniono mu, że to właśnie Sokrates.

Bohater zwierza się nauczycielowi ze swoich zamiarów – deklaruje, że zapłaci godnie za naukę,
jeśli dzięki niej będzie mógł uniknąć płacenia długów. Sokrates nakazuje rolnikowi założyć wieniec
i usiąść, a sam przywołuje Chmury, które zjawiają się w towarzystwie grzmotów. Sokrates
wyjaśnia Strepsjadesowi, że to właśnie one są odpowiedzialne

za zmiany pogody i za urodzaj a ziemi, a nie Zeus, jak dotąd wierzył chłop. Pod wpływem mowy
uczonego, rolnik porzuca wiarę w bogów i zaczyna wielbić Chmury, prosząc je o dar mądrej
mowy. Sokrates rozpoczyna naukę rolnika. Pierwszą dziedziną, jaką filozof chce przyswoić
nowemu uczniowi jest poezja, jednak Strepsjades odznacza się wybitnie krótką pamięcią. Uczeń
nie potrafi pojąć również tematu miar i taktów. Umysł Strepsjadesa zdaje się przyswajać jedynie
rzeczy związane ze sferą przyziemną, materialną. Sokrates pozostawia ucznia samego, polecając
mu oddanie się kontemplacji w pozycji leżącej. Po chwili nauczyciel sprawdza, jakie myśli
towarzyszyły bohaterowi podczas samotnej chwili – okazuje się, że rolnik wpadł na kilka
ciekawych pomysłów. Zapragnął przekupić wiedźmę by ukradła księżyc i wstrzymała następstwo
miesięcy, w ten sposób wydłużyłby mu się czas na spłatę długów. Jedynym rozwiązaniem jakie
dostrzega w przypadku konieczności uregulowania zobowiązań jest samobójstwo.
Zdenerwowany Sokrates wygania ucznia. Z pomocą przychodzą rolnikowi Chmury, namawiające
go by jednak posłał do szkoły swojego syna Fejdipidesa.
 Pojawiają się dwaj mówcy, Prawy i Nieprawy, którzy kłócą się o to który z nich będzie
nauczycielem chłopaka – Chmury podsuwają pomysł, by nauczyciele zmierzyli się ze sobą w tej
sprawie. Prawy Mówca opowiada o dawnych czasach, kiedy ludzie kierowali się poczciwymi
zasadami, młodzi chłopcy byli posłuszni i nie zważali na dobra materialne. Okazywali szacunek
starszym i słuchali ich rad. Mówca deklaruje, że jeśli zostanie nauczycielem Fejdipidesa, chłopiec
stanie się człowiekiem cnotliwym i godnym. Mowa Nieprawego mówi o tym, że cnota tak
naprawdę nie daje człowiekowi żadnych korzyści. Bogatsi w życiu są ci, którzy wykazują się
odwagą, śmiałością, a wręcz bezczelnością.

Ostatecznie Sokrates przyjmuje syna rolnika do swojej szkoły. Ojciec dopytuje filozofia czy jego
syn poczynił odpowiednie postępy w nauce mowy. Rzeczywiście, Fejdipides wygląda i wypowiada
się zupełnie inaczej, ukazując ojcu błahość jego problemów i proste rozwiązania pozbycia się ich.
Strepsjades kpi ze swoich wierzycieli, będąc pewnym, że wybroni go jego uczony syn. Chmury zaś
ganią zachowanie rolnika. Syn okazuje nieposłuszeństwo wobec ojca, nie chce wykonywać jego
poleceń, postępuje według swojej myśli, aż w końcu dochodzi między nimi do bójki, syn bije ojca i
co więcej – udowadnia mu, że czyni słusznie. Rolnik obarcza Sokratesa winą za upadek moralny
syna i pragnie go zgładzić. W tym momencie, Chmury obnażają swoje prawdziwe intencje –
wykorzystują ludzkie słabostki by dać człowiekowi nauczkę i nauczyć szacunku i przywiązania do
bogów.

Geneza i gatunek

Chmury to trzecia z jedenastu zachowanych komedii autorstwa greckiego dramatopisarza

Arystofanesa. Utwór, jak przystało na komedię staroattycką, posiada wszystkie najważniejsze
elementy tego gatunku: prolog, monolog (wygłaszany na początku przez głównego bohatera),
pardos, epeisodiony i stasimony (dialogi i pieśni aktorów i chóru), agon (pojedynek dwóch
przeciwnych stron) i parabazę (pieśń chóru), kommos (lament nad popełnionymi błędami) i exodos
(scena zamykająca utwór).

Tematyka

Sztuka Arystofanesa porusza problem wychowania młodzieży w nurcie nauki Sokratesa i jego
uczniów, zidentyfikowanych jako sofiści. Komedia ma wręcz charakter krytyczny wobec metod
stosowanych przez sofistów i braku rodzicielskiej kontroli nad systemem nauczania swoich dzieci.
Nierozmyślnie przekazywana wiedza prowadzi do upadku praw i powoduje, że światem zaczynają
rządzić niezdrowe instynkty niepodlegające zasadom moralnym.

Symbolika postaci
Główny bohater komedii Strepsjades, jest uosobieniem wszystkich obywateli miasta, którzy sowicie
płacą za wykształcenie swoich dzieci, pragnąc dla nich jak najlepszej wiedzy. Bohater jest prostym
człowiekiem, spodziewającym się po edukacji syna poprawienia

swoich warunków materialnych.

Fejdipides, syn rolnika symbolizuje ateńską młodzież, poddającą się pokusom młodości,
lekkomyślności, zabawie, rozrywce, podatności na wpływ innych.

Sokrates ucieleśnia w sztuce wady myślenia sofistycznego – edukacja młodzieży w jego szkole nie
skupiała się bowiem na wpajaniu wartości etycznych, ale na szkoleniu się w retoryce, zdolnej obronić
każdą rację, nieważne czy będzie dobra czy zła.

Tytułowe Chmury również wyrażają naukę sofistów, zachęcają do poddania się korzyściom, które z
niej płyną. Tak naprawdę jednak w wyniku tych praktyk dochodzi do zepsucia młodych umysłów i
oddalenia się ich od życiowych ideałów.

Mówcy biorący udział w agonie reprezentują dwie przeciwstawne racje – stary i nowy ład, które
kierują się zupełnie odmiennymi wartościami.