Սմբատ Հովհաննիսյան

Հայոց
պատմություն

7
Դասագիրք
հանրակրթական
դպրոցի համար

Երևան • 2023
 Հայոց պատմություն։ 7-րդ դասարանի դասագիրք /Ս. Հովհաննիսյան -
Եր.: «Մասնակցային դպրոց» ԿՀ, 2023. - 176 էջ։

Հեղինակ՝ պ. գ. թ., դոցենտ Սմբատ Խ. Հովհաննիսյան

Խմբագիր՝ բ. գ. թ., դոցենտ Մարիամ Մ. Կարապետյան

Համապատասխանում է ՀՀ Կառավարության 2021 թ. փետրվարի 4-ի N

136-Ն որոշմամբ ընդունված Հանրակրթության պետական չափորոշչին:
Դասագիրքը ստեղծվել է «Մասնակցային դպրոց» ԿՀ միջգիտակարգային
նախագծի շրջանակում։ Նախագծի ղեկավար՝ Վահրամ Սողոմոնյան։

Ձևավորող՝ Նորա Գալֆայան

Նկարիչ՝ Աննա Հակոբյան
Սրբագրիչ՝ Գոհար Ամիրբեկյան
Տպագրությունը՝ «Անտենոր» տպարանի

Դասագրքում բովանդակային և տեխնիկական խնդիրներ հայտնաբերելու

դեպքում կարող եք նամակ գրել հետևյալ էլ. փոստին՝
masnakcayindproc@gmail.com

Հեղինակային խումբը շնորհակալություն է հայտնում դասագրքի ստեղծմանն աջակցած բոլոր

անհատներին և կազմակերպություններին, այդ թվում ՝ Հայաստանի պատմության թանգարանին,
«Մատենադարան» Մ. Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի գիտահետազոտական ինստիտուտին,
«էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանին, Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնին,
Հայաստանի ազգային պատկերասրահին, ՀՀ կենտրոնական բանկին, Պատմամշակութային
ժառանգության գիտահետազոտական կենտրոնին, Վենետիկի Մխիթարյան միաբանությանը,
«Գառնի» պատմամշակութային արգելոց-թանգարանին, Արաքս Մանուչարյանին, Ռուբեն
Սարգսյանին, Կարեն Թոխաթյանին և Սեդա Խանջյանին։

Գրքի շապիկը՝ Գառնու հեթանոսական տաճարն ու Սուրբ Սիոն եկեղեցին

Սրբ. Սիոն եկեղեցու վերակազմությունը՝ Տիրան Մարությանի, եռաչափ մոդելավորումը՝
Ռուբեն Սարգսյանի

© Հովհաննիսյան Սմբատ, 2023

© «Մասնակցային դպրոց» ԿՀ, 2023
 ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ
Ինչո՞ւ և ինչպե՞ս
ուսումնասիրել պատմությունը

Սիրելի՛ աշակերտ,

այս տարվանից ուսումնասիրելու ես «Հայոց պատմություն» առարկան։

Գիր­քը, որը քեզ հետ է լինելու այս տարի, քեզ կտանի հայ ժողովրդի
պատմության ամենախորքերը:
Հաջորդ երկու տարիների ընթացքում կշարունակես քո ճանա­պար­հ որ­դ ու­
թյունն անցյալի այլ դարաշրջաններում:

Ի՞նչ է պատմությունը
Մինչ օրս շատերը կարծում են, որ պատմությունը գիտություն է անցյալի
մասին։ Իրականում դա այդքան էլ այդպես չէ կամ մասամբ է այդպես, քանի որ
պատմությունն այն ամենի մասին է, ինչ տեղի է ունեցել , տեղի է ունենում կամ
կարող է տեղի ունենալ։ Ավելին՝ շատերը պատմությունը պատկերացնում են
որպես անունների և ամսաթվերի ձանձրալի ցուցակ, հեղափոխությունների և
ճակատամարտերի կամ թագավորների, թագուհիների և այլ կառավարիչների
ժամանակավրեպ պատմություններ: Պատմությունը, սակայն, ներառում է
այն­պիսի թեմաներ, ինչպիսիք են տնտեսությունը, քաղաքականությունը
և սոցիալական փոփոխությունները, բայց պատմում է նաև իրականացած
կամ չիրականացած երազանքների, անձնական ստեղծագործության, փի­լ ի­
սոփայական ու կրոնական ոգեշնչման մասին:

Ինչու՞ ուսումնասիրել պատմությունը

Պատմության իմացությունը նախ կարևոր է սեփական անցյալն իմանալու
համար։ Այն մասնակցում է մեր ինքնության ձևավորմանը, քանի որ պատ­
մում է այն արժեքների մասին, որոնք մենք կիսում ենք: Պատմությունը
հնարավորություն է տալիս վերամտածելու անցյալում կատարված սխալները՝
ապագայում դրանց կրկնությունից խուսափելու համար։ Այն օգնում է հաս­
կանալ , թե ինչպես են այսօրվա իրադարձությունները ձևավորվում անց­յ ալի
իրադարձությունների հիման վրա:

Ինչպե՞ս ուսումնասիրել պատմությունը

Պատմությունն ուսումնասիրելը նման է հետաքննիչների աշխատանքին.
հարկավոր է ապացույցներ փնտրել՝ լուծելու համար անցյալի հանելուկները:
4

Սակայն կարևոր է իմանալ , որ պատմությունն ուսումնասիրելը սկսվում է հար­

ցեր տալով։ Դիցուք՝ ինչպե՞ս և ինչո՞ւ են տեղի ունեցել տվյալ իրադարձություն­
ները, որո՞նք են եղել դրանց հետևանքները, կամ ինչպե՞ս են պետություն­
ները և հասարակությունները փոխազդում, ինչպե՞ս են հասարակությունները
վերաբերվել մարդկանց միջև եղած տարբերություններին և այլն, և այլն:

Մի խոսքով՝ հարցերը հուշում են, թե որ ուղղությամբ նայել:

Ինչու՞ է կարևոր ժամանակը պատմության համար

Իսկ որպեսզի հարցերին տրված պատասխաններն իմաստ ունենան և
չլինեն զուտ պատկերների, գաղափարների, իրադարձությունների քաոսային
հավաքածու, պատմությունն ուսումնասիրելիս հույժ կարևոր է ուշադրություն
դարձնել ժամանակագրությանը, այն է՝ երբ է տեղի ունեցել այս կամ այն իրա­
դարձությունը։ Ժամանակը պատմության հիմնական հասկացությունն է։
Ինչպես պատմահայր Խորենացին էր նշում, «Չկա ստույգ պատմություն
առանց ժամանակագրության»։ Առանց ժամանակագրության անցյալի իրա­
դարձությունները մեզ անկարգ են ներկայանալու, և չենք կարողանալու հաս­
կանալ , թե ինչպես է զարգացել մարդկության պատմությունը։

Եվ քանի որ մենք շարունակում ենք նոր հարցեր տալ անցյալի մասին,

պատմությունը երբեք չի սպառվում, չի փակվում: Անցյալը միշտ ենթակա է
վերանայման, քանի որ մարդկանց պատկերացումները ժամանակի ըն­
թացքում միշտ փոփոխվում են՝ առաջ բերելով նոր հարցեր և պահանջելով նոր
պատասխաներ։
 5

Ինչպես սովորել այս դասագրքով

Ընթերցանությունը պատմության կամ որևէ այլ առարկայի արդյունավետ
ուսում­ն ա­սիրության առանցքային հմտությունն է: Որքան զարգացած լինեն քո
ընթեր­ց ա­ն ության հմտությունները, այնքան ավելի շատ կհիշես քո կարդացածը:
Ստորև ներկայացվող ռազմավարությունների ուշադիր օգտագործումը կօգնի
քեզ ավելի արդյունավետ սովորել և հասկանալ պատմությունը:

Մեր դասագրքի յուրաքանչյուր ԹԵՄԱ սկսվում է ակնկալ­

վող վերջնարդյունքների վերաբերյալ տեղեկությամբ և
թե­մային առնչվող նկարով: Այստեղ դու կարող ես կարդալ ,
թե ինչ կիմանաս և կկարողանաս՝ սովորելով այդ թեմայի
դասերը:

Յուրաքանչյուր գլուխ սկսվում է Հենվելով ձեր գիտելիքների

վրա փոքրիկ բաժնով, որտեղ տրված տեղեկության հիման
վրա դու կկարողանաս որոշակի դատողություն անել։ Ուս­
տի տեքստից անմիջապես հետո տեքստից բխող հար­ցա­­
դրում կամ առաջադրանք է ձևակերպվում, որը պետք է
քննարկեք դասարանում։ Հարցադրումը հնարավորություն
է տալիս վեր հանելու կապը անց­յալի և ներկայի միջև, ինչ­
պես նաև անցյալի և ներկայի տար­բե­րութ­յուն­ները։

Գլուխները նշված են թվերով (1.1, 1.2 և այլն): Գլխի վեր­

նագիրն ու ներածական տեքստը, ենթագլուխներն ու
դրանց առան­ձին վերնագրերը հուշում են, թե ինչի մասին
է տվյալ հատ­վածը։

Յուրաքանչյուր գլխի հիմնական նյութին զուգահեռ կա­րող

ես գտնել նաև լրացուցիչ տեղեկություններ: Դրանք նշված
են տառով: Այդ տեղեկատվության վերջում կա վերլու­ծա­
կան առաջադրանք (տեղեկատվության վերլուծություն),
որը թույլ է տալիս ավելի հիմնավոր պատկերացում կազ­
մել գլխի վե­րաբերյալ և օգնում է կատարել գլխի առա­ջա­

Յուրաքանչյուր գլխի առանցքային հասկացություններն

ու անունները նշված են կապույտ գույնով: Այդ բառերի
բա­ցատ­րությունը տրված է տվյալ գլխի բացատրական
բառարանում:
6

Որոշ գլուխներ ունեն կից քարտեզ և դրան առնչվող առան­

ձին առաջադրանք՝ Նայելով քարտեզին։ Դա թույլ է տալիս
սովո­­րել վերլուծել քարտեզը (կիրառելով աշխարհագրա­կան
հմտութ­յուն­ները), ինչպես նաև համադրել դրանից քաղված
տեղե­կությունները դասանյութի հետ (մեկնաբանելով քար­
տեզը): Եթե որևէ գլխում չկա քարտեզ, ինքներդ պետք է
գտնեք համացանցից և քննարկեք դասարանում:

Յուրաքանչյուր գլխի վերջում տրվում է Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր ամփոփումը,

որը ցույց է տալիս կապը ներկայացված իրա­դար­ձութ­յուն­ների և մեր այսօրվա
ապրե­լակեր­պի միջև:
Դա թույլ կտա վեր հանել տվյալ դասի կարևո­րութ­յունը մեր
օրերում։ Դու կկարողա­նաս տեսնել մեր ժամանակների և
անցյալի կապը, ուստիև տվյալ դասը սովորելու իմաստը։
Հարկավ, այդ մեկնաբանությունը սպա­­­ռիչ չէ: Դու, ուսուցիչդ
և դասընկերներդ կարող եք սե­փա­­կան դիտարկումն անել՝
կապելով դասանյութը մեր ժա­մա­նակ­ների հետ։

Որոշ գլուխներ ունեն սկզբնաղբյուրներ: Եթե ներկայաց­

ված է մի քանի սկզբն­աղբյուր, ապա դրանք համարա­
կալ­ված են՝ Ս1 և Ս2 , իսկ եթե մեկ սկզբնաղ­­բյուր
է օգտագործվել, նշված է պարզապես Ս։
Աշխատանք սկզբնաղբյուրների հետ առաջադրանքը թույլ
է տալիս սովորել վերլու­ծել սկզբնաղբյուրները և համադրել
դրանք դասանյութի հետ։

Յուրաքանչյուր գլխի վերջում տեղադրված են այդ գլխի վե­

րանայմանն ուղղված առաջադրանքներ: Առաջա­դ րանք­ներն
ըստ բարդության առանձնացված են տարբեր գույներով:
Առա­ջին մակարդակը նշված է կանաչ գույնով, երկրորդը՝
նարնջագույնով, իսկ երրորդը՝ կապույտով:
Ի դեպ, ինքդ կարող ես գույներին համապատասխան ուրիշ
առաջադրական բայեր ընտրել գրքի սկզբնամասում տեղա­
դրված բայերի ցանկից և նույն հարցը քննարկել արդեն նոր
առաջադրական բային համապատասխան։

Դասագիրքն ավելի բաց ու ընդգրկուն դարձնելու հա­մար որոշ

դեպքերում տեղադրված են QR կոդեր։ Դու կա­րող ես սկա­նավորել
դրանք քո բջջայինով, բացվող տե­ղե­կու­թյունը համեմատել դա­
սագրքում կարդացածի հետ և վերլուծել։
 7
Ճիշտ հասկանալ և կատարել առաջադրանքները

Պայմանական նշաններ
Գիտելիքի հաղորդում և ներկայացում
Վերադասավորում և փոխանցում
Ինքնանդրադարձ և խնդիրների լուծում

I. Գիտելիքի հաղորդում և ներկայացում

(հաղորդել ու նկարագրել)

Առաջադրական Ինչ պետք է անես Ինչը քեզ կօգնի

բայեր

Թվարկի՛ր պահանջվող Օրինակներ

տեղեկություններն ու տերմինները՝ Առաջինը, պետք է նշել …:
նշի՛ր
ըստ դրանց կարևորության և Հատկապես կարևոր է …:
հերթականության։ Բացի այդ, …:

Քաղի՛ր տեղեկություններ նյութից և Նյութից դո՛ւրս բեր կարևոր

մշակի՛ր
հաղորդի՛ր դրանք։ կետերը:

Կիրառի՛ր պատկերավոր խոսք,

Իրողությունը հաղորդի՛ր այնպես,
ճիշտ տերմիններ: Խուսափի՛ր
որ ուրիշները լավ պատկերացնեն
ավելորդ բառերից:
նկարագրի՛ր այն: Դա կարող ես անել սեփական
Օրինակներ
գիտելիքի կամ նկարների ու
Ես այստեղ տեսնում եմ …:
գրաֆիկների օգնությամբ:
… ից հետո տեղի է ունեցել …:

Նշի՛ր իրողության բնորոշ Օրինակ

բնութագրի՛ր
հատկանիշները։ Այս շրջանն աչքի է ընկնում …:

Նախ պետք է լավ հասկացած

Հավաքի՛ր նյութի ամենակարևոր
ամփոփի՛ր, տեղեկությունները, դրանք
վերապատմի՛ր ներկայացրո՛ւ սեփական
կապակցված խոսքով:
լինես տեքստը կամ իրողությունը:
Օրինակ
Պատմիչն իր գրքում առաջ է
քաշում այն տեսակետը, որ...:
Ապստամբության պատճառը...:

Կառուցվածքային տեսքով Օրինակ

վերապատմի՛ր իրողությունները,
ներկայացրո՛ւ,
համատեքստերը, մեթոդներն ու
ուրվագծի՛ր
կախվածությունները: Նշի՛ր դրանց
ընդհանուր գծերը:
Ներկայացրո՛ւ հայ մշակույթի
փոփոխությունները Ոսկեդարում։
Ուրվագծի՛ր պատերազմի
ընթացքը:

տեղայնացրո՛ւ, Դեպքերն ու տվյալները տեղադրի՛ր

տեղորոշի՛ր կոորդինատային հարթության վրա։
 Ճիշտ հասկանալ և կատարել առաջադրանքները
II. Վերադասավորում և փոխանցում
(ինքնուրույն բացատրել , դասակարգել ու կիրառել)
Առաջադրական
Ինչ պետք է անես
բայեր
ստեղծի՛ր Ցո՛ւյց տուր իրողություններն ու
դրանց միջև կապերը նկարի
կամ ուրվագծի միջոցով։
դասակարգի՛ր Իրադարձությունները,
անձանց գործելաոճն ու
թեմայի մյուս տարրերը
դասավորի՛ր որոշակի
պատմական իրավիճակում
(համատեքստում)։
բացատրի՛ր, Իրողությունը ներկայացրո՛ւ
պարզաբանի՛ր այնպես, որպեսզի ակնհայտ
լինեն բովանդակային կապերը:
հիմնավորի՛ր Փաստարկներ, տվյալներ կամ
պատճառներ բե՛ր պնդումը
հաստատելու համար:
բնորոշի՛ր Նկարագրի՛ր իրողությունը՝
առանձնացնելով դրա
առանձնահատկությունները:
վերլուծի՛ր, Քննի՛ր նյութը՝ բաժանելով այն
ուսումնասիրի՛ր մասերի և վերհանելով դրանց
փոխադարձ կապերը։
համեմատի՛ր, Գտի՛ր երկու նյութերի
տարբերակի՛ր տարբերություններն ու
ընդհանրությունները։
բացահայտի՛ր, Նյութից վե՛ր հանիր
առանձնացրո՛ւ, որոշակի տեղեկություններ և
ցո՛ւյց տուր արդյունքները ներկայացրու
սեփական մասնագիտական
ձևակերպումների միջոցով:
քննի՛ր Դիտարկի՛ր տեքստը,
պատկերը, քարտեզը կամ
գրաֆիկը ինչ-որ տեսանկյունից:
Ինչը քեզ կօգնի
Կարող ես օգտագործել սլաքներ,
աղյուսակներ կամ մտապատկեր:
Պատասխանի՛ր հետևյալ հարցերին
| Ուրիշ էլ ինչ է տեղի ունեցել այդ
ժամանակաշրջանում:
| Որ իրավիճակում եմ արդեն
հանդիպել այդ իրադարձությանը
կամ թեմային:
Բարդ իրողությունները մանրամասն
բացատրության՝ պարզաբանման
կարիք ունեն: Օգտագործի՛ր
շաղկապներ՝ որպեսզի, որովհետև,
պատճառով:
Օրինակ
Այդ հասարակարգը համարվում է
ստրկատիրական, քանի որ …:
Գտի՛ր, թե ինչն է աչքի զարնող
և հատկանշական: Օգտվի՛ր
փաստերից:
Տեքստի վերլուծություն
Ուշադրությո՛ւն դարձրու
գոյականներին, թվականներին,
մարդկանց ու վայրերի անուններին:
Նկարի վերլուծություն
Ուշադրությո՛ւն դարձրու
խորհրդանիշներին, գույներին,
ընգծված առարկաներին:
Այդ նպատակով կարող ես կազմել
երեք սյունակներով աղյուսակ:
Ուշադրությո՛ւն դարձրու հիմնական
մտքին, քանի որ հիմնականում
կարևոր տեղեկատվությունը ոչ թե
հստակ, այլ անուղղակի կերպով է
նշվում:
Ցանկացած դիտարկման
համար անհրաժեշտ է որոշակի
տեսանկյուն:

Ճիշտ հասկանալ և կատարել առաջադրանքները
III. Ինքնանդրադարձ և խնդիրների լուծում
(կշռադատել , կարծիք ձևավորել ու միասին խնդիրներ լուծել)
Առաջադրական Ինչ պետք է անես
բայեր
գնահատի՛ր Դատի՛ր որոշակի իրողության
մասին՝ հենվելով փաստերի և
պայմանների վրա: Կիրառի՛ր քո
առարկայական գիտելիքը՝ առանց
քո անձնական դիրքորոշումն
արտահայտելու։
դատի՛ր, Ձևավորի՛ր դիրքորոշում
դիրքորոշո՛ւմ պատմական իրողության մասին՝
հայտնիր հաշվի առնելով քո սեփական
պատկերացումը:
քննարկի՛ր Կազմի՛ր որոշակի դիրքորոշում
ինչ-որ պնդման մասին և փորձի՛ր
համոզել մյուսներին՝ ձևակերպելով
փաստարկներ:
ստուգի՛ր, Ուսումնասիրի՛ր՝ արդյոք
վերստուգի՛ր ճշմարիտ է պնդումը, և
ձևակերպի՛ր քո եզրահանգումը՝
նախապես քննելով
համապատասխան նյութեր:
մեկնաբանի՛ր Ուսումնասիրի՛ր որևէ տեքստի,
պատկերի կամ գրաֆիկի մեջ
առկա պնդումներն ու պարզի՛ր
դրանց նշանակությունը:
կշռադատի՛ր Կշեռքի նժարների՛ն դիր և
քննի՛ր խնդրի հետ կապված
փաստարկները: Դատի՛ր, թե որ
նժարի վրա են ավելի ծանրակշիռ
փաստարկները:
նախագծի՛ր Ստեղծի՛ր ինչ-որ բան, ձևակերպի՛ր
ելույթի տեքստ կամ նախաձեռնի՛ր
բանավեճ տարբեր անձանց միջև:
մշակի՛ր լուծում Փնտրի՛ր խնդրի լուծման
տարբերակ:
9
Ինչը քեզ կօգնի
Օրինակ
Գրերի գյուտը …., քանի որ …:
Օրինակ
Երվանդական շրջանը
բավարար վերագնահատված
չէ, քանի որ …:
Օրինակ
Կարծում եմ, որ արդարությունը
կարևոր է, քանի որ …:
Վերստուգելու համար կարող ես
գնահատել, դատել և քննարկել:
Օրինակ
Հեղինակն իր գրքում
ցանկանում է ասել, որ …:
Այդ մասին են վկայում …:
Օրինակ
Դրա օգտին է խոսում…:
Դա հերքվում է …:
Այսպիսով, հանգում եմ այն
եզրակացության, որ …:
Այստեղ հատկապես կարևոր
է ստեղծագործականությունը
և այն, թե ում համար և ինչ
նպատակով ես անում:
Քո լուծումը պետք է հենված լինի
առկա նյութերի փաստերի վրա:
10

Բովանդակություն

ՆԵՐԱԾԱԿԱՆ ԴԱՍ
Ներածություն. ինչո՞ւ և ինչպե՞ս ուսումնասիրել 3
պատմությունը
Ինչպես սովորել այս դասագրքով 5
Առաջադրական բայեր 7

Հայկական լեռնաշխարհն ու հայերը 12

1. ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼԵՌՆԱՇԽԱՐՀՆ ՈՒ ԱՌԱՋԻՆ

ՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 18
1.1 Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն բնակիչները 20
1.2 Նորքարիդարյան հեղափոխությունը և հայ
ժողովրդի կազմավորման սկիզբը 24
1.3 Հայկական լեռնաշխարհի վաղ պետական 28
կազմավորումները
1.4 Վանի թագավորության հիմնադրումն ու 34
ամրապնդումը
1.5 Վանի թագավորության վերելքն ու անկումը 39
1.6 Վանի թագավորության սոցիալ-տնտեսական և 45
մշակութային կյանքը

2. ԵՐՎԱՆԴԱԿԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ 52
2.1 Երվանդական Հայաստանի կազմավորումը և 53
Աքեմենյան Պարսկաստանը
2.2 Երվանդական Հայաստանի անկախության 59
վերականգնումն ու Սելևկյանները
2.3 Երվանդական Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական 64
և մշակութային կյանքը

3. ԱՐՏԱՇԵՍՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ 71
3.1 Արտաշեսյան Հայաստանի կազմավորումը. 72
Արտաշես I
3.2 Հայկական աշխարհակալ տերությունը. 78
Տիգրան II Մեծ
 11

3.3 Հայ-հռոմեական պատերազմներն ու 84

Տիգրան Մեծի կայսրության փլուզումը
3.4 Արտավազդ II-ը և վերջին Արտաշեսյանները 89
3.5 Արտաշեսյան Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական և 95
մշակութային կյանքը

4. ԱՐՇԱԿՈՒՆՅԱՑ ՀԱՅԱՍՏԱՆ 101

4.1 Արշակունիների հաստատումը Հայոց գահին 102
4.2 Տրդատ Մեծի գահակալումը և քրիստոնեության 108
ընդունումը
4.3 Արշակունյաց Հայաստանի բաժանումն ու անկումը 115
4.4 Արշակունյաց Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական և 122
մշակութային կյանքը

5. ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ՝ ՊԱՐՍԿԱՍՏԱՆԻ, ԲՅՈՒԶԱՆԴԻԱՅԻ ԵՎ

ԱՐԱԲԱԿԱՆ ԽԱԼԻՖԱՅՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋԵՎ 128
5.1 Պայքար ինքնավարության համար 129
5.2 Հայաստանը և պարսկա-բյուզանդական 135
մրցակցությունը VI դարում
5.3 Արաբական խալիֆայության տիրապետությունը 140
Հայաստանում

6. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՎԱՂ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ

(V-IX ԴԴ.) 147
6.1 Հայ մշակույթի Ոսկե դարը 148
6.2 Բնական գիտություններն ու արվեստը V-IX դարերում 153

7. ԲԱԳՐԱՏՈՒՆՅԱՑ ՀԱՅԱՍՏԱՆ 158

7.1 Բագրատունիների հաստատումը Հայոց գահին 159
7.2 Բագրատունյաց Հայաստանի մասնատումն ու անկումը 164
7.3 Բագրատունյաց Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական և 170
մշակութային կյանքը
12

Հայկական լեռնաշխարհն ու հայերը

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

Այսօր տեղեկատվական ու հաղորդակցական տեխնոլոգիաները որքանո՞վ են
նպաստում մարդկանց հաղորդակցմանը։ Արդյո՞ք լիարժեք հաղթահարված են
լեռնաշղթաների, ձորերի ու խորշերի ստեղծած անհարմարությունները։ Խոսեք
ձեր բնակավայրի կամ ձեզ ծանոթ բնակավայրերի օրինակով։

Յուրաքանչյուր ազգի պատմություն կապված է ինչ-որ աշխարհագրական

տարածքի հետ, որն այս կամ այն չափով ազդել է նրա կենսակերպի վրա։
Հայերի դեպքում աշխարհագրական տարածքը վճռական նշանակություն է
ունեցել։ Լեռնային բարձր դիրքը բնական պատնեշ է եղել օտար նվաճողների
դեմ, բայց մյուս կողմից էլ դժվարացրել է հայոց կենտրոնացված և միասնական
պետության կազմավորումն ու կայացումը։

Դիրքը և բնական սահմանները Բառարան

Աշխարհագրական այն տարածքը,
որ­տեղ կազմավորվել և իր պատ­­մա­
կան ուղին է անցել հայ ժողովուրդը,
կոչ­վ ել է Հայք կամ Հայաստան։ Լեռ­ն ե­­
րի, լեռ­նա­­շղթա­ն երի և բարձրավան­
դակների առա­­տության պատ­­ճա­ռ ով այն
հայտնի է նաև Հայ­կ ա­կ ան լեռն­­աշխարհ
անվամբ։ Այն մի բարձ­­րադիր զանգ­­­ված
է հարավ-արև­­մտյան Ասիայի հյու­­սի­­
սում և առանձ­­նանում է մի շարք բնա­
կան սահ­­­ման­­ներով։ Գտնվում է Իրա­­­­նա­­
կան և Փոքրասիական (Անա­տո­­­լիա­­­­կան)
բարձ­­րա­վան­դակ­­ների, Մի­­­­ջա­­­­­գետ­­քի հար­­ լանջերով ու նեղ լեռնակատարներով:
Լեռնաշխարհ | շրջապատի համեմատությամբ
բարձրադիր, միասնական ընդարձակ
տարածք, որը բաղկացած է միևնույն
բարձրադիր հիմքի վրա գտնվող
լեռնաշղթաներից, սարահար­թերից,
լեռնազանգվածներից, միջլեռնային
գոգավորություններից, ձորերից և այլն:
Բարձրավանդակ (նաև սարահարթ) |
լայնածավալ զանգվածային բարձրություն՝
հարթ կամ թեթևակի ալիքավոր ջրբաժանների
գերակշռությամբ։ Հաճախ մեկ կամ մի քանի
կողմերից սահմանափակվում է զառիթափերով
կամ խորշերով:
Լեռնաշղթա | լեռների երկարավուն բարձրութ­
յուն՝ վերին մասում հատվող հստակ ընդգծված

թա­վայրի և Սև ծովի միջև: Հյո­ւսիս-արև­­ Հարթավայր | ցամաքի մակերեսի, ծովերի և

օվկիանոսների հատակի մեծ տարածքներ՝
մուտ­քից եզերվում է Պոն­­տա­կան, հյուսիս- աննշան թեքություններով և բարձրությունների
արևելքից՝ Փոքր Կով­կասի, հա­րա­­վից՝ փոքր տատանումներով:
Հայ­կա­կան (Արևելյան) Տավ­րոսի լեռնա­
շղթաներով։ Արևել­քում լեռն­աշ­խ արհի սահ­մ ան­ները հասնում են մինչև Ուրմիա
(Կա­պու­տան) լիճ, հյու­ս իս-արևել­քում ՝ Կուր գետ։

Լեռները և դաշտերը
Հայկական լեռնաշխարհի զգալի մասը հրաբխային ծագում ունի։ Նշա­
նավոր են Մա­ս իս (Արարատը, 5165 մ)*, * Ըստ ժամանակակից տվյալների՝ հավերժական
Արագած (4096 մ)*, Սիփան, Թոնդրակ ձյան շերտի մի մասի հալոցքի պատճառով
այժմ Մա­սիսի բարձրությունը կազմում է 5137 մ,
Արագածինը՝ 4090։
 13

և Նեմրութ լեռ­­ները։ Հայկական Պար լեռ­

նաշղթան սկիզբ է առնում Մասիս սարից Ս1 Ձայներ անցյալից
և ձգվում դեպի արևմուտք՝ մինչև Եփրատ
գետը։ Հայ­­­կա­կան պարը լեռնաշխարհը
բա­ժա­նում է հյուսիսային և հարա­վա­
յին հատ­ված­ների։ Մեկ այլ լեռնաշղթա՝
Վաս­­պու­­րա­­­կա­նի լեռնաշղթան, սկիզբ է
ՔՍԵՆՈՓՈՆ
առ­նում Թոնդ­րակ լեռից և լեռնաշխարհը հույն պատմիչ
բա­­ժա­­նում է արևելյան և արևմտյան (Ք. ա. շուրջ 430-354 թթ.)
հատ­վածների։
«Այստեղից գնացին խոր ձյան ու դաշտի
Հայ­կական լեռնա­շ ­­խար­հ ում ճա­ն ա­ միջով երեք կայան [...]։ Դեպի երրորդ կայան
պար­հնե­րը դժվա­­­րա­­մատ­­չե­լ ի են եղել ճանապարհը շատ ծանր եղավ . քանզի
լեռ­ն ային բարձրություններով կտրտ­­ված փչում էր հյուսիսային հակառակ քամի, որն
լինելու պատճառով։ Տարբեր ուղղու­թ ­­­ ամեն ինչ սառեցնում էր և ցրտահարում
յամբ ձգվող լեռնաշղթաները հատ­վե­­­լով մարդկանց։ [...] Իսկ ձյան խորությունը մեկ
գրկաչափ էր. այնպես, որ բեռնատար
երկի­րը վեր են ածել բազմաթիվ փակ
անասուններից ու ստրուկներից շատերը
շրջան­ն երի: կորստի մատնվեցին, ինչպես նաև երեսուն
Տնտեսական կյանքում առաջ­ն ա­ հոգի զինվորներից։ [...] Աչքերի համար
կարգ նշա­նա­կութ­յուն են ունեցել բարձ­ ձյունից պաշտպանվելու մի միջոց էր, եթե
մեկը գնում էր աչքերի առաջ որևէ սև բան
րա­­դիր հար­թա­վայրերն ու դաշտերը,
ունենալով [...]։ Այստեղ իսկ գեղջավագը*
որոն­­­ցից հատ­կապես նշանավոր են
սովորեցրեց ձիերի ու գրաստների ոտքերին,
Մուշի, Կարինի և Արարատյան դաշ­տերը։
ձյան միջով գնալիս, պարկեր փաթաթել .
Դրան­ցից կարևորագույնն Արաք­սի մի­ջին քանզի առանց պարկերի անասունները
հո­­սան­քում գտնվող Արարատյան դաշտն մինչև փորը խրվում էին ձյան մեջ»։
է։ Այստեղով է ան­ց ել Չինաստանն ու Անաբասիս, Գիրք IV:5:
Հնդ­­կաս­­տանը Արևմուտքի և Հյուսիսի * Գյուղական համայնքի ավագ, պետ՝ հին և
հետ կապող հիմ­ն ա­կ ան մայրուղիներից միջնադարյան Հայաստանում։
մեկը։ Այն ապահովել է Հայաստանի ներ­
գրավ­­վա­ծ ու­թյունը համաշխարհային առևտրում։ Արարատյան դաշտում կան
հան­քային և արտեզյան ջրերի պաշարներ: Արարատյան դաշտում են գտնվել
Հա­յաս­տանի գրեթե բոլոր մայրա­քա­ղ աքները։ Հայաստանի Հանրապետության
մայ­րա­­քաղաք Երևանը ևս այստեղ է գտնվում։

Գետերը և լճերը
Հայկական լեռնաշխարհը հարավ-արևմտյան Ասիայի գլխավոր գետերի
ջրբաժանն է։ Այստեղից սկիզբ են առնում խոշոր գետեր, որոնցից հատկապես
նշանավոր են Տիգրիսը, Եփրատը, Ճորոխը, Արաքսն ու Կուրը: Հայկական
լեռնաշխարհի ջրերը թափվում են Սև ու Կասպից ծովեր և Պարսից ծոց։ Լեռն­
աշխարհի ջրառատությունը պայ­մանավորված է ձյունառատ ու երկարատև
ձմեռներով։ Ձնհալի ջրերն ու սառցադաշտերը սկիզբ են տալիս մի շարք գետերի
ու գետակ­ն երի։
14

Նայելով քարտեզին

Հայկական լեռնաշխարհի լեռնագրությունը

1. Ներկայացրո՛ւ։ Քարտեզի վրա ցույց տո՛ւր այն լեռնաշղթաները, որոնք Հայկական
լեռնաշխարհը բաժանում են հյուսիսային և հարավային, ինչպես նաև արևելյան և արևմտյան
հատվածների։ Ի՞նչ հետևանքներ է ունեցել այդ տրոհվածությունը։
2. Հիմնավորի՛ր։ Ինչո՞ւ են Հայաստանի գրեթե բոլոր մայրաքաղաքները գտնվել
Արարատյան դաշտում։

Սրընթացության կամ ոլորապտույտ լինելու պատճառով այս գետերը

նավարկելի չեն կամ մասամբ են նավարկելի, ուստի ներքին և արտաքին
հաղորդակցությունը իրականացվել է հիմնականում ցամաքային ճա­ն ա­պ արհ­
ներով։
Հայկական լեռնաշխարհը հարուստ է նաև մեծ ու փոքր լճերով։ Իրենց
մեծությամբ և նշանակությամբ առանձնանում են Ուրմիա (Կապուտան), Վան
(Բզնունյաց) և Սևան (Գեղամա) լճերը։ Թե՛ Ուրմիան, թե՛ Վանը աղի լճեր են՝
ջրային արտահոսք չունենալու պատճառով։ Ուրմիայի ջրերն այնքան աղի են, որ
այն գրեթե զուրկ է կենդանական աշխարհից։ Վանա լճում տարածված է ձկան
միայն մեկ՝ տառեխ տեսակը։ Լճերից միայն Սևանի ջրերն են, որ քաղցրահամ են
և հարուստ ձկնային պաշարներով , որոնցից նշանավոր է իշխանը։

Կլիման և բնական հարստությունները

Հայկական լեռնաշխարհը կլիմայական հակադրությունների տարածք է։
Լեռն­աշ­խարհի բարձրությունը չեզոքացնում է բարեխառն գոտում գտնվելու
առա­­վե­լությունները: Բարձր լեռներն ամ­ռանը զրկում են նրան Սև, Միջերկ­րա­­
 15

կան և Կասպից ծովերի զո­վա­ց ու­ց իչ Ս2 Ձայներ անցյալից

քամիներից, իսկ ձմռանը՝ հա­ր ա­վա­­
յին ցածրադիր վայրերից փչող տաք
քամիներից: Ունի հստակ արտա­­
հայտ­ված մայրցամաքա­յ ին կլիմա՝
չոր և արևոտ ամառնե­ր ով, ցուրտ
և ձյունառատ ձմեռներով։ Գարունը
կարճ է, իսկ աշունը՝ երկար։
Լեռնաշխարհին հատուկ է բուսա­
կան և կենդանական աշխարհների
մեծ բազ­մազանությունը։ Կլի­մայի հա­­
կա­­սա­կա­ն ությունը դեռ հնագույն ժա­­
մա­­նակ­­­նե­րից ոռոգման համա­­­կարգի
անհրաժեշտություն է ստեղծել։ Ոռոգ­
ման հա­մա­կարգի շնոր­հ իվ զար­գ ա­ց ել
է երկ­րա­գործութ­յ ունը։ Հա­յ աս­տա­ն ը
հա­­մար­­­վում է վայրի ցորենի և խա­ղողի
նա­­խա­­հայ­րենիքներից մեկը։ Պայ­ման­
ները նպաս­­­տա­­վոր են եղել նաև անաս­
նա­պա­հութ­յան համար։
Լեռնաշխարհի ընդերքը հարուստ
է օգտակար հանածոներով և բուժիչ
հան­ք ային ջրերով։ Դեռ հնա­­գույն ժա­
մանակներից երկրի ըն­դ եր­քից հանել
են պղինձ, երկաթ, կա­պար, ոսկի և այլ
օգտակար հա­ն ա­ծ ո­ն եր։
Ներքին և արտաքին շուկա­նե­րում
մեծ համբավ է ունեցել հայ­կա­կան չգու­նա­­թափ­վող վառ կարմիր ներկը՝ «որդան
կարմիր»-ը, որը հայտ­նի էր նաև «հայկական գույն ան­վամբ»։
ՍՏՐԱԲՈՆ
(Ք. ա. շուրջ 62-24 թթ.)
հույն պատմիչ և
աշխարհագրագետ
«Բուն Հայաստանում կան շատ լեռներ և
սարահարթեր, որտեղ նույնիսկ որթատունկը
հեշտությամբ չի աճում. [կան նաև] շատ
հովիտներ, մի մասը՝ միջակ, մյուսները խիստ
բերրի, ինչպես Արաքսի դաշտը, որով Արաքս
գետը հոսում է դեպի Ալբանիայի եզրերը և
թափվում է Կասպից ծով։ [...]
Ասում են, թե այնտեղ լեռնանցքներում,
հաճախ ամբողջ քարավաններ բուքի
ժամանակ մնում են ձյան տակ։ Նման
վտանգի համար նրանք գավազաններ ունեն,
որոնք հանում են [ձյան] մակերեսից դուրս՝
շնչառության, ինչպես նաև անցորդներին
նշան անելու համար, որպեսզի օգնության
հասնեն, դուրս հանեն և փրկեն իրենց։ Ասում
են, թե ձյան մեջ դատարկ սառցագնդիկներ
են գոյանում, որոնք պարունակում են
պիտանի ջուր. սրանց պատյանը ջարդելով ,
խմում են [ջուրը]»։
Աշխարհագրություն, Գիրք XIV։11:4:

Պատմական աշխարհագրություն
Հայ ժողովրդի մշակութային, տնտեսական և քաղաքական կյանքն ընթա­
ցել է Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում և դրանից դուրս։ Լեռնաշխարհի
տարածքում պատմության տարբեր փուլերում հայտնի են եղել Մեծ Հայքի, իսկ
դրանից դուրս՝ Փոքր Հայքի և Կիլիկիա­­յի վարչական միավորները։ Ավան­դ ա­
բար Մեծ Հայքը կազմված է եղել 15 նա­հ անգ­ներից՝ Բարձր Հայք, Ծոփք, Աղձ­­
նիք, Տուրու­բերան, Մոկք, Կորճայք, Պարս­­կա­հ այք, Վաս­պ ու­ր ա­կան, Սյունիք, Ար­
ցախ, Փայտակարան, Ուտիք, Գուգար­ք, Տայք և Այրարատ։ Ընդհա­նուր՝ շուրջ 400
հազար քառ. կմ տարածք։
16

Ներկայիս Հայաստանի Հան­ր ա­պ ե­

Տ Պատմությունը և մարդը
տութ­­յունը գտնվում է Հայկական լեռն­
աշ­­խար­հ ի հյուսիս-արևելյան մասում
և հիմ­նա­կանում (ոչ ամբողջությամբ)
ընդ­գ րկում է Այրարատ, Սյունիք և
Գու­­գարք նա­հ անգ­ները՝ շուրջ 30 հա­
զար քառ. կմ տարածք։ Լեռ­ն ա­յ ին Ղա­
րաբաղի (Ար­ց ախի) Հան­ր ա­պ ե­տ ութ­
յունն իր կազմում ընդգրկում է Արցախ,
Ուտիք և Սյունիք նահանգների փոքրիկ
մասը։
Հայ ժողովրդի պատմության
բնո­­­­­­րոշ գծերից են հայրենիքից պար­
ՀԵՐՄԱՆ ՖՈՆ ԱԲԻԽ (1806-1886)
բե­­­­րա­­բար ​​և պարտադրված ար­
Գերմանացի երկրաբան, որն առաջին
տա­­գաղ­թ ե­ր ը։ Դեռ հնագույն ժա­մ ա­
անգամ կիրառեց «Հայկական լեռնաշխարհ»
նակ­­­նե­­րից ի վեր, բայց հատկապես
եզրույթը և դրեց լայն գիտական
Օս­­­ման­­­յան կայս­ր ու­թ յան կա­­տա­­րած
շրջանառության մեջ (1882 թ.)։
Հա­­յոց ցեղա­սպա­նու­թ յու­­նից հետո հա­
1844 թ. եղել է Արևելյան Հայաստանում ՝
Ակոռիի երկրաշարժի (1840) պատճառներն
յե­ր ը համայնքներ են հիմնել աշ­խ արհի
ուսումնասիրելու նպատակով , իսկ հաջորդ տար­բ եր շրջաններում, որոնք հայտնի
տարի՝ 1845 թվականին, Խաչատուր են սփյուռքներ անվամբ։ Սփյուռքներ,
Աբովյանի ուղեկցությամբ բարձրացել է որոնք առանձնահատուկ դեր են կա­
Արարատ լեռը։ Տվել է լեռան երկրաբանա­կ ան տարել հայ ժողովրդի պատ­մ ու­թ յան,
նկարագրությունը։ մաս­նավորապես հա­սա­ր ա­կա­կան-քա-­­­
ղա­քական և մշակութային կյան­քի
բնա­­գա­վ առում։
Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր
Հայկական լեռնաշխարհի բնակչությունը բախվեց աշխարհագրական և
բնա­կլիմայական խնդիրների, որոնց հաղթահարումը հնարավոր էր տեխ­
նո­լո­գ իա­կան լուծումների միջոցով։ Այսօրվա կառավարությունները ևս նման
խնդիր­ների առջև են կանգնած. նորարարական տեխնոլոգիաները կրկին
առաջնային են։

Գործնական առաջադրանք
Ստեղծի՛ր դիագրամ ՝ ցույց տալու քո բնակության վայրի ֆիզիկա­աշխարհա­
գրական առանձնահատկությունները: Այնուհետև նկարագրի՛ր, թե ինչպես
են այդ հատկանիշները ձևավորել ձեր համայնքի կյանքը:
 17

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր: լեռնաշխարհ • բարձրավանդակ (սարահարթ) • լեռնաշղթա • հարթավայր •
Մեծ Հայք • Հայկական Պար • Վասպուրականի լեռնաշղթա • Արարատյան դաշտ •
Տիգրիս գետ • Եփրատ գետ • Արաքս գետ • Սևանա լիճ • Վանա լիճ

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Որո՞նք են Հայկական լեռնաշխարհի բուսական և
կենդանական բազմազանության պատճառները:
բ. Հիմնավորի՛ր։ Ի՞նչ ազդեցություն կարող է ունենալ տարածքի բարձրությունը
երկրագործության և անասնապահության վրա:
գ. Պարզաբանի՛ր։ Ինչո՞վ էր պայմանավորված Արարատյան դաշտի կարևորությունը։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը։ Ինչպե՞ս էր կլիման ազդում Հայկական լեռնաշխարհի բնակիչների
առօրյա կյանքի վրա:
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Որքանո՞վ էր նպաստավոր կամ աննպաստ տարբեր ուղղություններով ձգվող
լեռնաշղթաների ցանցը, որոնք երկիրը վերածել էին բազմաթիվ փակ շրջանների։

Ա4 | Աշխարհագրական մտածողություն
1. Ինչպե՞ս կարող են Հայկական լեռնաշխարհի կլիման և բուսականությունն ազդել գաղթի
(միգրացիայի), բնակեցման և ապրելակերպի վրա:
2. Ի՞նչ ազդեցություն կարող էին ունենալ բնական պաշարները տարածաշրջանի զարգացման վրա։

Աշխատանք սկզբնաղբյուրների հետ

1 | Ներկայացրո՛ւ և բացատրի՛ր: Ինչպե՞ս կարող էր ձմեռը ազդել Հայկական
լեռն­աշխարհի ներքին և արտաքին տեղաշարժերի վրա (առևտուր, ռազ­
մարշավ և այլն):
2 | Մեկնաբանի՛ր: Ո ՞ր դեպքերում կարելի է տարածաշրջանի եղանակային
պայմանները համարել առավելություն և ո՞ր դեպքերում ՝ թերություն։
 ԹԵՄԱ 1
Հայկական լեռնաշխարհն
ու առաջին
քաղաքակրթությունները
Ուսումնասիրելով այս թեման՝ կկարողանաս.

1
ա. Ներկայացնել մարդկության պատմության հիմնական ձեռքբերումներն ու
դժվարությունները Հին քարի դարում:
բ. Բացատրել տեխնոլոգիաների դերակատարումը շրջակա աշխարհի յուրացման
գործում, անասնապահության և երկրագործության առաջացման արդյունքում ի
հայտ եկած փոփոխությունները:
գ. Հիմնավորել այն պնդումը, որ Հայկական լեռնաշխարհը եղել է երկրագործության և
անասնապահության նախահայրենիքիներից մեկը։

2
ա. Ներկայացնել Հայկական լեռնաշխարհում վաղ պետական կազմավորումների
ստեղծման մեջ աշխարհագրության դերակատարումը:
բ. Վերլուծել այն դժվարությունները, որոնք դանդաղեցնում էին Հայկական
լեռնաշխարհի ցեղերի միավորման և վաղ պետական կազմավորումների ստեղծման
գործընթացը։

3 ա. Նկարագրել Վանի թագավորության պետական կարգը, բանակը, տնտեսությունը,

դիցարանը։
բ. Համեմատել Վանի թագավորության արքաների գործունեությունը, կարծիք հայտնել
նրանց գործունեության վերաբերյալ:
գ. Գնահատել և արժևորել Վանի թագավորության քաղաքակրթական ժառանգության
տեղն ու դերը հայոց և համաշխարհային մշակույթների համատեքստում:
«Թեպետ մենք փոքր ազգ ենք և թվով հույժ սահմանափակ, զորությամբ էլ տկար և
շատ անգամ նվաճված ուրիշ թագավորությունների կողմից, բայց մեր աշխարհում
էլ կատարվել են քաջության բազում գործեր՝ արժանի գրով հիշատակելու»:

ՄՈՎՍԵՍ ԽՈՐԵՆԱՑԻ

Սովորելով այս թեման՝ կկարողանաս՝

20
1.1 Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն
ԳԼՈՒԽ բնակիչները
Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա
Նախամարդկանց գոյատևումը կախված էր սնունդ հայթայթելու, որսի և ձկնոր­
սու­թ յան, ինչպես նաև գիշատիչներից խուսա­փ ելու հմտություններից:
* Ինչպե՞ս էին վաղ գործիքներ արտադրողները կիրառում իրենց հնարա­մ տու­
թյունը և խնդիրներ լուծելու հմտությունները: Դասարանում քննարկեք վերջին
գոր­ծ իք­ն երն ու գյուտերը, որոնք փոխել են մարդկանց կյանքը, և զուգահեռներ
անց­կ ացրեք նախամարդկանց գործիքների հետ:
Որտեղի՞ց է սկսվում մարդկության
պատ­մութ­յունը, կամ ինչպիսի՞ն են
եղել հնա­գույն մարդիկ. շատերն են այս
հարցերը տալիս։ Դրանք մարդկանց
հուզել են հնագույն ժամանակներից։
Այդ հար­ց ե­րին պատասխան­ն եր փընտ­
րե­լ իս մարդիկ ստեղ­ծ ել են կրոն­ն եր և
գի­տություններ։ Անց­յ ալի պատ­կ եր­ն ե­
րը ստեղծելու հա­մ ար պատ­մա­բ ան­ն երը
սո­վո­­րա­բար դիմում են գրավոր տեքս­
տե­րին, սակայն մարդ­­կութ­յ ան նա­խա­
պատմության վե­ր ա­­բեր­­յալ գրա­­վոր
նյութեր չկան։ Այս պակասի պատ­­ճա­­
ռով հնա­գույն մարդ­կ անց պատմութ­
յունը վե­րա­­կա­ռ ու­­ցե­լ իս պատ­մա­
բան­­ները դիմում­ են հնա­­գի­­տութ­­յան,
կեն­­­­սա­­բա­­­­­նու­թ­­­յան (գե­ն ե­տիկայի) օգ­
նու­թ ­­­յանը։ Դրանց տե­­ղե­կ ութ­յ ուն­ն երի
հի­մ ան վրա պատ­­մա­­բանները փոր­
ձում են վե­րա­­կանգ­ն ել չգրառ­ված ան­
ց­­յա­լ ի պատ­­մությունը։
Չնայած գիտական ուսում­ն ա­ս ի­
րութ­­յան նորագույն մեթոդների առ­կ ա­
յութ­­­յանը՝ հնագույն ժամանակների մա­
սին մեր պատ­կերացումների մեծ մասը
դեռևս հիմնված է ենթադրություն­ն ե­ր ի
վրա։
Բառարան
Նախապատմություն (կամ նախագրային
պատմություն) | մարդկության պատմության
մինչգրային ժամանակաշրջանը, որը սկսվում
է մարդու ծագումից (մոտ 2,6 միլիոն տարի
առաջ) և ձգվում մինչև ամենավաղ գրային
համակարգերի հայտնվելը (մոտ 5000 տարի
առաջ):
Հոմո էրեկտուս («ուղղաձիգ մարդ») |
ժամանակակից մարդկանց անմիջական
նախնին։ Առաջացել է մոտ 1,5 միլիոն տարի
առաջ։ Օգտագործել է կրակ և ավելի մեծ
գործիքներ:
Նեանդերթալցի | մարդկային ցեղի
ոչնչացած կամ ձուլված ներկայացուցիչ:
Որոշ գիտնականներ նեանդերթալցիներին
համարում են հոմո սապիենսի ենթատեսակ,
մյուսները ՝ հոմո ցեղի առանձին տեսակ։
Ձևավորվել է մոտ 150-130 հազար տարի առաջ
և անհետացել է մոտ 30,000 տարի առաջ:
Հոմո սապիենս («մարդ բանական») |
հայտնի է որպես «ժամանակակից մարդ», որը
բնութագրվում է երկոտանի լինելով և բացառիկ
ճանաչողական հմտություններով։ Ձևավորվել
է մոտ 160,000-70,000 տարի առաջ։ Առաջացել
է նեանդերթալցու հետ գրեթե միաժամանակ
մոտ 250,000 տարի առաջ ձևաավորված նույն
նախնուց:
Գաղթ | նոր տարածաշրջան տեղափոխվելու
գործընթաց:
Տեխնոլոգիա | գիտելիքներ և գործիքներ,
որոնք կիրառվում են մարդկանց կարիքները
բավարարելու համար:
Տոհմ | մեկ նախահորից սերած և
արյունակցական կապերով միավորված
մարդկային խումբ
 21

Առաջին մարդկանց գաղթն Տ Քարի դար

ու Հայկական լեռնաշխարհը
Մեզ հայտնի մարդանման ամե­
նահին արարածները գոյություն են
ունե­­ցել Աֆրիկայում երեքից չորս մի­
լիոն տարի առաջ։ Հոմո էրեկտուսն
(«ուղղաձիգ մարդ») առաջինն էր, որ
սնունդ փնտրելու նպատակով մոտ 2-2,5
միլիոն տարի առաջ լքեց Աֆրիկան՝
հաստատվելով արևելյան կիսագնդի
բարեխառն գոտիներում։ Մոտ 1.8 մլն
տարի առաջ նա հասավ Հայկական
լեռնաշխարհ և Կովկաս։ Արտագաղթը
մասամբ հաջողվեց, քանի որ արդեն
(մոտ 2,6 միլիոն տարի առաջ –
Ք. ա. 6000 թ.)
Մարդկության պատմության ամենավաղ
շրջանը, երբ հարվածող մակերեսով
գործիքներ պատրաստելու համար
օգտագործվում էր գերազանցապես քարը,
մինչդեռ ոսկորից և փայտից պատրաստված
գործիքները համեմատաբար հազվադեպ
էին։ Երկրագնդի տարբեր մասերում ունեցել
է տարբեր տևողություն։ Որոշ շրջաններում
քարի դարը չի փոխարինվել մինչև վաղ
բրոնզի դարը։
Հին քարի դար (պալեոլիթ - հուն.

կիրառվում էր կրակը։ պալեոս՝ հին և լիթոս՝ քար բառերից)

Հոմո էրեկտուսին հաջորդեց նեան­
դերթալցին, որը նույնպես երկար
ճա­­­­նա­­­պար­հորդություն կատարեց և
կա­­­րո­ղա­ցավ դրսևորել նույն հար­մար­
վո­­­ղա­­կա­նությունը, ինչ էրեկտուսը: միջին և լիթոս՝ քար բառերից) – Քարի դարի
Ամե­նից վճռորոշ գաղթը կատարեց
հոմո սապիենսը, որը սնունդ փնտրելու
նպա­­­տա­կով մոտ 80,000 տարի առաջ
Արև­ել­յան Աֆրիկայից շարժվեց դեպի
– նախապատմության ամենաերկար
ժամանակաշրջանը, որը ձգվում է առաջին
մարդուց (2,6 միլիոն տարի առաջ) մինչև
երկրագործության ծնունդը (մոտ 12,000 թ.)։
Միջին քարի դար (մեզոլիթ. հուն. մեզոս՝
երկրորդ փուլը, որը տևել է մոտ Ք. ա. 12-րդ
հազարամյակից մինչև 10-րդ հազարամյակը։
Նոր քարի դար (նեոլիթ - հուն. նեոս՝ նոր
և լիթոս՝ քար բառերից) – Քարի դարի

հյուսիս: Գաղ­թա­կ անները հա­ս ան Արև­ երրորդ փուլը, որը տևել է մոտ Ք. ա. 10-րդ
հազարամյակից մինչև 5-րդ հազարամյակը։
մտ­­յան Ասիա, այդպիսով ՝ նաև Հայկա­­
կան լեռնաշխարհ։ Գաղ­թ ական­­ների
հենց այս ալիքից էլ , ինչպես պնդում են գիտ­նա­կան­ները, ծագել են աշխարհի
բոլոր ժողովուրդները։
Այսպիսով ՝ գտնվելով Եվրո­պա­յ ի և Արևմտյան Ասիայի բանուկ խաչ­
մերուկում ՝ Հայկական լեռն­աշ­խա­րհը եղել է նախամարդկանց գաղթի ճա­
նա­պարհի կարևոր հանգրվան­ն ե­ր ից մեկը, իսկ հետո նաև «բաշխիչ կետ»՝
ծառայելով որպես հիմնական տա­­րածք, որտեղից սկիզբ են առել Եվրոպայի և
Ասիայի բնակեցումները։ Լեռն­աշխարհի հինքարիդարյան հայտ­նի կայաններից
են Արտին լեռան, Արզ­ն իի, Ազոխի, Հրազդանի կիրճի, Շանի­դ արի հնավայր-
քարայրները։ Դրանք վկայում են, որ Հայկական լեռնաշ­խ արհը բնակեցված է
եղել մարդ­կա­յին պատմության ամենավաղ շրջան­նե­ր ից սկսած։
22

Հին քարի դարը և որսորդ-հավաքիչները

Մարդկանց հիմնական տարբերակիչ հատկանիշներից մեկը գործիքներ
պատրաստելու կարողությունն է: Ամենավաղ գործիքները պատրաստված են
եղել քարից, ուստի գիտնականները մարդկության պատմության վաղ շրջանը
նշելու համար օգտագործում են Քարի դար եզրույթը։
Հին քարի դարում մարդիկ որսորդներ և հավաքիչներ էին, բայց ոչ սննդա­
մթերք արտադրող: Գոյատևելու համար նախամարդիկ սկզբում պատս­
պար­վ ում էին քարանձավներում, իսկ հետագայում նաև ստեղծում են նոր
ապաստարաններ։ Գործիքներ պատրաստելը, վայրի կենդանիներին ընտե­
լացնելն ու կրակի օգտագործումը հինքարիդարյան կարևոր տեխ­նո­լ ո­գ իա­
կան նորարարություններից են և հիշեցնում են մեզ , թե որքան կարևոր էր
հարմարվելու կարողությունը մարդու գոյատևման համար։ Աստիճանաբար
ձևավորվում է տոհմը կամ տոհմական համայնքը, որը միավորված էր ար­յ ու­
նակցական կապերով։
Հին քարի դարի մշակույթի մյուս և ամենակարևոր զարգացումը լեզվի
զարգացումն էր, որը ժամանակի ընթացքում ձևավորվեց հնչյունների և շար­
ժում­ների համադրությամբ: Գիտնականները լեզվի ծագման մասին տարբեր
մոտեցումներ ունեն։ Ոմանք կարծում են, որ լեզուն կոչված էր հեշտացնելու
խմբային որսը։ Մյուսները կարծում են, որ այն զարգացել է որպես մարդկանց
հարաբերություններ ձևավորելու միջոց: Ուրիշներն էլ կարծում են, որ լեզուն մարդ­
կանց համար հեշտացնում էր այնպիսի հարցեր, ինչպիսին է սննդի բաշխումը։
Բայց լեզուն միակ միջոցը չէր, որով մարդիկ արտահայտվում էին: Նրանք
քարից, ոսկրից և փայտից քանդակներ էին անում, քարանձավի պատերին կամ
ժայռերի վրա պատկերներ նկարում կամ քանդակում։ Ի հայտ են գալիս կրոնն
ու արվեստը։

Հոմո էրեկտուսի (դեղին), հոմո նեանդերթալցու (մուգ դեղին) և

հոմո սապիենսի (կարմիր) հաջորդական սփռումները
 23

Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր

Հազարավոր տարիների ընթացքում մարդկանց ապրելակերպը ենթարկվել
է անհավատալի փոփոխությունների: Առանցքային նշանակություն ունեցավ
առաջին գործիքների ստեղծումը: Այսօր ևս տեխնոլոգիաներն առանցքային
նշանակություն ունեն մարդկանց կյանքում։ Դրանք շարունակում են բարելավել
մարդկանց կյանքը և օգնում են գոյատևել։

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
նախապատմություն • հոմո էրեկտուս • նեանդերթալցի • հոմո սապիենս
քարի դար (հին, միջին, նոր) • գաղթ • տեխնոլոգիա • տոհմ

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ինչո՞ւ է պատմաբաններին անհրաժեշտ հնագիտության և կենսաբանության
(գենետիկայի) աջակցությունը՝ նախապատմությունն ուսումնասիրելու համար:
բ. Բացատրի՛ր։ Որո՞նք են եղել մարդկության պատմության հիմնական ձեռքբերումները Հին քարի
դարում, ի՞նչ դժվարությունների են հանդիպել:
գ. Ցո՛ւյց տուր։ Ինչո՞վ էին նեանդերթալցիներն ու հոմո սապիենսները տարբերվում նախամարդկանց
այլ տեսակներից:

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը։ Ինչու՞ էր կրակի գյուտն այդքան կարևոր:
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ինչպե՞ս տեխնոլոգիաները պայմանավորեցին նախամարդկանց կյանքի
զարգացումը:
3. Վերլուծի՛ր։ Ինչո՞վ էր կարևոր Հայկական լեռնաշխարհը նախամարդկանց գաղթի ճանապարհին:

Ա4 | Պատճառի և հետևանքի որոշարկում

Նշե՛ք հնագույն մարդկանց կյանքում կրակի 6 նշանակություն։

Գործնական առաջադրանք

Գրե՛ք փաստարկված շարադրություն՝ բացատրելով , թե ձեր կարծիքով ՝ ո՞ր

հմտու­թյունների (գործիքներ պատրաստելը, կրակի օգտագործումը կամ լեզուն)
շնորհիվ էր, որ նախամարդիկ իրենց միջավայրի նկատմամբ առավելագույն
վերահսկողությունը հաստատեցին:
24

Նորքարիդարյան հեղափոխությունը և
1.2
ԳԼՈՒԽ հայ ժողովրդի կազմավորման սկիզբը

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

Մարդկանց կողմից բույսերի և կենդանիների ընտելացումը մեծ ազդեցություն
ունեցավ բնական աշխարհի վրա: Հազարամյակների ընթացքում մարդու տի­ր ա­
պետությունն ավելի ու ավելի փոփոխեց աշխարհը։

* Հաշվի առնելով ասվածը՝ դասարանում քննարկեք ժամանակակից քաղա­

քակրթության մեջ ապրելու առավելությունները և պակասությունները։

Մարդկանց կյանքում և պատ­կ ե­ր ա­
ցում­նե­րում առաջին խոշոր փո­փո­խ ութ­
յունները տեղի են ունեցել մոտ 12,000
տարի առաջ, երբ անցում կատարվեց
Նոր քարի դար կամ Նեոլիթ: Անցումը
Նեոլիթ մի քանի հազար տարի տևեց և
միատեսակ չընթացավ աշխարհի բոլոր
մասերում: Այն գրեթե համընկավ վերջին
սառցի դարաշրջանի ավարտին, որից
հետո Երկիրը թևակոխեց ընդհանուր
տաքացման, տեղումների ավելացման
և ավելի կայուն կլիմայական պայ­ման­
ների ժամանակաշրջան։
Բառարան
Սառցի դարաշրջան | կլիմայի ընդհանուր
սառեցման շրջան, որը տևել է մի քանի միլիոն
տարի (մոտ 1,6 մլն տարի առաջ - Ք. ա. 10-րդ
հազարամյակ):
Նորքարիդրյան (նեոլիթյան) կամ
գյուղատնտեսական հեղափոխություն |
մշակութային արմատական փոփոխություն,
որը սկիզբ է առել մոտ 12,000 տարի առաջ։
Երբեմն կոչվում է նեոլիթյան անցում:
Ընտելացում | գործընթաց, որի միջոցով
մարդիկ միտումնավոր կամ ակամա փոփո­
խում են բույսերի կամ կենդանիների բնական
հատկանիշները՝ օժտելով դրանց անհրաժեշտ
հատկանիշներով:
Ցեղ | միևնույն տարածքում ապրող մի քանի
տոհմերի կամ տոհմական համայնքների
միավորում:

Նորքարիդարյան հեղափոխությունը
Մոտ 12,000 տարի առաջ աշխարհի որոշ մասերում մարդիկ կա­տ ա­րե­լ ա­
գործեցին քարե գործիքները: Նրանք սովորեցին մշակել հողը՝ ուտելի բույսեր
ստանալու համար բնության վրա հույս դնելու փոխարեն, իսկ կենդանիներին
ընտելացնել՝ պարզապես որսալու փոխարեն։ Մարդիկ այժմ ոչ միայն օգ­տ ա­
գործում էին այն, ինչ գտնում էին բնության մեջ, այլև կարող էին սեփական սնունդ
արտադրել: Այդպիսով ՝ յուրացնող հասարակությունից անցում կատարվեց ար­
տադրող հասարակության։ Աստիճանաբար հավաքչությունը փոխարինվեց
երկ­­րա­գործությամբ, որի ազդեցությամբ էլ որսորդությունը փոխարինվեց անաս­
նա­պահությամբ։ Ընդհանուր առմամբ՝ Նորքարիդարյան դարաշրջանի ամե­նա­
բնո­րոշ նշաններն են գյուղատնտեսությունը, նստակեցությունն ու տները, ար­
հես­տագործությունը, հղկված քարե գործիքներն ու խեցեգործությունը:
 25

Նորքարիդարյան հեղափոխության հետևանքները

Սննդի արտադրությունը նպաստեց բնակչության աճին, իսկ սննդի ավել­
ցուկի արդյունքում զարգացավ փոխանակումը։ Մեկուսացված տոհմական հա­
մայնքները միավորվեցին ցեղերի մեջ։ Մարդիկ սկսեցին մշտական բնա­կա­
վայրեր կառուցել և աստիճանաբար անցան նստակեցության: Գործիքներով
աշ­խա­տելը մեծ հմտություն էր պահանջում, ուստի մարդիկ սկսեցին մաս­նա­
գիտանալ տարբեր արհեստների մեջ։ Նրանք սկսեցին բնակվել ավելի մեծ և
կազ­­մա­կերպված համայնքներում, որոնց մի մասն աստիճանաբար վերածվեց
քա­ղ աք­ների։ Զարգացավ և ավելի
համակարգվեց կրոնը։
Բնակչության աճը, պարենային պա­
Ս
1 Ձայներ գիտությունից
շարները հաշվառելու և պահպանելու,
ինչպես նաև պաշտպանության հա­
մար պատեր կամ պարիսպներ կառու­
ցելու անհրաժեշտությունը շուտով հան­
գեցրին գրերի ստեղծմանը։ Ի հայտ
ԳՈՐԴՈՆ ՉԱՅԼԴ
եկան նաև հմուտ կառավարիչներ, որոնց
(1892-1957)
ծա­ռա­յութ­յուն­ն երն անհրաժեշտ էին հա­
մայն­քի գոյատևման համար։ Մոտ 8,000 Օազիսի տեսություն
տարի առաջ ի հայտ եկան առաջին
Եզրույթն առաջարկել է Ռաֆայել Փա­
քաղաքակրթությունները։ Շատ գիտ­ փել­լ ին 1908 թվականին, այնուհետև այն
նա­­կան­­ներ քաղաքակրթությունը սահ­ հան­ր ա­հ ռչա­կ ել է Գորդոն Չայլդը 1928
մա­­նում են որպես բարդ մշակույթ, որն թվականին։ Ըստ Չայլդի՝ երբ կլիման ավելի
ունի վեց բնութագրիչ՝ քաղաքներ, կա­ չորային դար­ձ ավ , այդ չորությունը ստիպեց
մարդկանց և կենդանիներին հավաքվել
ռա­­վա­րութ­յուն, կրոն, սոցիալական
օազիսներում և գետերի հովիտներում։
կա­­­ռույց, գիր և արվեստ: Առաջին քա­
Մարդկանց, կեն­դ ա­ն ի­ն երի և բույսերի այս
ղա­­­­քա­­կրթութ­յուն­ն երը զարգացան գե­ մերձեցումը նպաս­տ եց ինչ­պես բնակչության
տե­րի հովիտներում, որտեղ մարդիկ աճին, այդպես և սերտ շփմանը, որի
կա­րող էին զբաղվել լայ­ն ա­ծ ա­վալ երկ­ արդյունքում էլ մարդիկ ընտե­լ աց­ր ին
րա­­գոր­­ծութ­յամբ, որն ան­հ րա­ժեշտ էր կենդանիներին և բույսերին՝ ոչ նպաստավոր
վայրերում ևս գոյատևելու նպա­տ ակով։
մեծ բնակչությանը կերա­կ րելու համար:
Հայտնի ամենավաղ քաղա­քա­­կրթութ­­ Այնուամենայնիվ , այս տեսությունը հնա­գետ­
ների շրջանում քիչ աջակիցներ ունի այսօր,
յունը զարգացել է Շումերում ՝ հա­ր ա­վա­
քանի որ հետագա ապացույցները ցույց են
յին Մի­ջագետքում, մոտ Ք. ա. 6500 թ.։ տալիս, որ հետսառցադաշտային շրջանում
Դրա առաջացումը ազդարարեց նաև դարձել է ավելի խոնավ , այլ ոչ թե չոր:
Բրոնզի դարի սկիզբը։

Հայկական լեռնաշխարհի քաղաքակրթական օջախները

Նորքարիդարյան ժամանակաշրջանը Հայկական լեռնաշխարհում տևել է
մոտ Ք. ա. X-V հազարամյակներում։ Հայաստանում երկրագործության համե­
26

մատաբար վաղ ի հայտ գալու ար­դ յուն­ Ս2 Ձայներ գիտությունից

քում Հայկական լեռն­աշ­խ ար­հ ը մեծ
դեր է ունեցել կայծ­քարի, կաշվե կոշ­կ ե­­
ղենի և խա­ղո­ղա­գ որ­ծ ության տա­­­րած­­
ման գործում. տեխ­ն ո­լ ո­գ իա­ն եր, որոնք
հետագայում կմշակ­վեն Հա­­րա­վային
Ասիայում և ի վերջո կտա­ր ած­­վեն դեպի ՌՈԲԵՐՏ ԲՐԵԴՎՈՒԴ
Եվրոպա: (1907-2003)

Հայկական լեռնաշխարհի նոր­ Լեռնալանջերի տեսություն

քա­­­րի­դարյան բնակավայրերը հիմնա­
կա­նում գտնվում են Արարատյան
դաշ­­­տում, Արաքսի, Արածանիի և Հա­
յաս­­տանի մյուս մեծ ու փոքր գետերի
բա­րե­բեր հովիտներում։ Նոր­­քա­­րի­­դար­­
յան բնակավայրերից հայտ­­­­­­նա­­­բեր­­­­
ված նյութե­րը հիմք են տա­լ իս պնդելու,
որ Հայկա­կան լեռն­աշ­­խար­հը երկ­­
րա­գործության և անաս­նա­պա­հու­
թյան նա­խա­հայ­րե­­նիք­նե­րից մեկն է։
Հնագիտական և գե­նե­տի­կա­կան հե­
տազոտություն­նե­րը ցույց են տա­լ իս,
որ ժամանակակից հա­յերն ան­մի­ջա­­
կան հետնորդներն են Հայ­կա­կան լեռն­
աշխարհի նոր­քա­րի­դար­յան բնակ­
չության։
Վիրտուալ ճանապարհորդություն
Արենիի քարանձավում։
Նկատառված են Հարավ-արևմտյան Ասիա­յ ի
(Հայ­կ ական լեռնաշխարհի հարավ-արևմտ­
յան) բարձ­­րա­դ իր շրջանները՝ ներառյալ
Զագ­ր ոս լեռ­ն ե­ր ի ստորոտներն ու Տավրոսի
լեռ­ն ե­ր ը, Միջա­գետ­քից անմիջապես հյուսիս
(ներ­առ­յ ալ Հայոց Միջագետքը)։
Եզրույթն առաջարկել է Ռոբերտ Բրեդվուդը
1948 թվականին՝ ի հակադրություն Գորդոն
Չայլդի «օազիսի տեսության»։ Ըստ նրա՝ նեո­
լիթ­յ ան հեղափոխությունը սկսվեց լեռ­նա­լ ան­
ջե­րից, քանի որ այս տարածքների տե­ղ ում­
ները բավականաչափ ջուր էին ապահովում,
որ գյուղատնտեսությունը հնարավոր լիներ
առանց ոռոգման: Նա նաև նկատեց, որ
ընտելացված մշակաբույսերի վայրի նախ­ն ի­
ներից շատերի, ինչպես նաև վայրի ոչ­խար­
ների ու այծերի բնական միջավայրը լեռ­ն ա­
լանջերն էին։
Հնագիտական հետագա հե­տ ա­զ ո­տ ութ­յ ուն­
ներն ապացուցեցին Բրեդվուդի տեսության
հա­վ աստիությունը։

Աշխատանք սկզբնաղբյուրների հետ

1 | Ներկայացրո՛ւ: Ի՞նչ տարբերություն «օազիսի տեսության» և «լեռնալանջերի
տեսության» միջև:
2 | Հիմնավորի՛ր: Արդյո՞ք բարենպաստ պայմանները կարող են մարդկանց մղել
ավելի սերտորեն համագործակցելու միմյանց հետ և մտածելու կյանքն ավելի
բարվոք դարձնելու մասին։
3 | Գնահատի՛ր: Համացանցից գտեք «լեռնալանջերի տեսության (Hilly Flanks
Theory)» քարտեզը և ցույց տվեք, թե շփման ինչ գոտիներ կան այնտեղ
նշված տարածքների և Հայկական լեռնաշխարհի միջև։
 27

Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր

Այն, թե ինչպես ենք մենք այսօր ապրում, ուղղակիորեն կապված է նեո­լ իթ­
յան հեղափոխության առաջընթացի հետ՝ կառավարման ձևերից մինչև մաս­
նագիտացած բանվորներ, ապրանքների և սննդի առևտուր։ Մար­դ իկ այս ըն­թաց­
քում անդառնալիորեն փոխվեցին՝ անցնելով նստակյաց գյու­ղա­տնտե­սութ­յան և
կենդանիների ընտելացման: Աշխարհի որոշ մասերում, օրինակ՝ Աֆրի­կա­յում և
Հնդկաստանում, մարդկանց մեծ մասը դեռևս գյուղերում ապրող երկրա­գործ­ներ
են: Հայաստանում ևս երկրագործությունը կարևորագույն բնագավառ է։

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր: Սառցի դարաշրջան • Նորքարիդարյան հեղափոխություն • Բրոնզի դար • Ցեղ
Քաղաքակրթություն

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Հիմնավորի՛ր։ Ինչո՞ւ սկզբում ի հայտ եկավ երկրագործությունը, հետո միայն անասնապահությունը։
բ. Պարզաբանի՛ր։ Ի՞նչ փոփոխություններ եղան անասնապահության և երկրագործության
առաջացման արդյունքում:
գ. Ցո՛ւյց տուր։ Ի՞նչ կապ կա գյուղատնտեսության և քաղաքների առաջացման միջև:

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչիր ազդեցությո՛ւնը։ Ինչո՞ւ էին վաղ բնակավայրերը գտնվում գետերի մոտ:
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ինչպե՞ս հնարավոր դարձավ նեոլիթյան (գյուղատնտեսական) հեղափոխությունը:
3. Մեկնաբանի՛ր: Ինչպե՞ս ենք իմանում, որ Հայկական լեռնաշխարհը եղել է երկրագործության և
անասնապահության նախահայրենիքիներից մեկը։

Ա4 | Պատճառի և հետևանքի որոշարկում

Պատճենե՛ք ստորև ներկայացված գրաֆիկական պատկերը և դրանով ցո՛ւյց տվեք
երկրագործության առաջացման առնվազն մեկ պատճառ և առնվազն երեք հետևանք:

Պատճառներ Երկրագործության առաջացում Հետևանքներ

Գործնական առաջադրանք
Գրե՛ք փաստարկված շարադրություն՝ բացատրելով , թե ձեր կարծիքով որոնք
էին քաղաքակրթության առաջացման կարևորագույն նախապայ­ման­ները (բա­
ղա­դ րիչները), և մանրամասնե՛ք, թե այդ նախապայմաններից (բա­ղա­դ րիչ­նե­
րից) յուրաքանչյուրն ինչ հետևանքներ է առաջացնում: Հա­մե­մա­տութ­յուններ
անցկացրե՛ք «Համաշխարհային պատմություն. հին աշխարհ» և «Հա­սա­րա­կա­
գիտություն» դասագրքերի համապատասխան բաժինների հետ։
28

Հայկական լեռնաշխարհի վաղ

1.3
ԳԼՈՒԽ պետական կազմավորումները
Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա
Ընտանեկան պատմություններն օգնում են մարդկանց հասկանալ իրենց սե­փ ա­
կան պատմությունը: Նման պատմությունները կարող են պատմել , թե որտեղից
են եկել ձեր ծնողները կամ նրանց նախնիները:

* Ըստ այդ պատմությունների՝ փորձեք կազմել ձեր ընտանեկան տոհմածառը։

Գրեք և դասարանում ներկայացրեք ըստ ձեզ ամենաուշագրավ ընտանեկան
պատմություններից մի քանիսը։

Ազգերի կամ ժողովուրդների և Բառարան

նրանց լեզուների ծագման վերաբեր­
Հնդեվրոպական նախահայրենիք | վայր,
յալ հե­տա­­քրքրությունն առաջացել է որտեղից հնդեվրոպական լեզուները
շատ վաղ ժամանակներից։ Տարբեր տարածվել են ողջ Եվրոպայում և Ասիայի մի
մասում:
ժամանակ­ներում տարբեր բա­ցատրու­
թ­­յուն­ներ են տրվել դրանց վե­րա­­բեր­­յալ , Հնդեվրոպական նախալեզու |
հնդեվրոպացիների մայր լեզուն, որով խոսել են
բայց դրան­ցից ոչ մեկն էլ վերջ­նական ­
հնդեվրոպացիները:
չէ, և առկա են տարբեր մո­տե­­ցում­ Բրոնզի դար | պատմական ժամանակաշրջան,
ներ։ Հայերի ծագման և վաղ­նջական որն ընդգրկում է Ք.ա. մոտ 3300-1200 թթ.։
պատ­մութ­յան հարցն ամե­նա­շատ Բնութագրվում է գործիքներ և զենքեր
պատրաստելիս բրոնզի լայն կիրառմամբ, որոշ
քննարկ­ված հարցե­րից է. ժողովրդի տարածքներում ՝ գրի առկայությամբ:
ձևավորման վերաբերյալ կան մի Մասնավոր սեփականություն | սեփա­կա­
քանի առասպելներ և տեսություններ։ նության ձև, որի դեպքում արտադրության
Բալկան­յան տեսության համաձայն միջոցներն ու աշխատանքի արդյունքները
պատկանում են մասնավոր անձանց:
հա­յերի նախնիներն են բալ­կ ան­­նե­ր ից
Հայկական լեռնաշխարհ գաղթած
փռյու­­գիա­ց ի գաղու­թ ա­ր ար­ն ե­ր ը։ Հայերի ծագման մասին մեկ այլ տեսակետ
հիմնված է պատ­մա­հ այր Խորե­ն ա­ց ու հաղորդած առասպելի վրա։ Այս
մոտեցումը ենթադրում է հայ ժողո­վ րդի՝ հիմնականում տեղական ձևավորման
վարկածը։ Այն, որ հայ ժողովրդի ձևավորումը տեղի է ունեցել տևական
փոխազդեցությունների ար­դ յուն­քում և Հայկական լեռնաշխարհի տարածքում,
հաստատվում է նաև ժա­մա­ն ա­կ ա­կ ից գենետիկական հետազոտությունների
արդյունքում։ Իսկ հայերենը հնդ­ե վ­ր ո­պական լեզվաընտանիքի առանձին ճյուղ
հանդիսացող լեզու է։

Հնդեվրոպական նախահայրենիքն ու հայերը

Որտե՞ղ է գտնվել հնդեվրոպացիների նախահայրենիքը, ի՞նչ ուղ­ղութ­
յուններով են տարածվել մայր լեզվից տրոհված լեզուները. այս հար­ց ե­ր ին
պատասխանող տարբեր վարկածներ կան։ Դրանք հիմնված են առաս­պե­լ ա­բ ա­
 29

նա­կան, լեզ­վ ա­բանական, հնա­գ ի­տա­կ ան, գե­նե­տ իկա­կան և այլ տվյալների վրա:
Հետևելով Աստվա­ծ ա­շնչի տվյալներին՝ նա­խ ապես հնդեվրոպացիների նա­խ ա­
հայրենիքը համարել են Հայկական լեռնաշխարհը՝ Արարատ լեռան լանջերը։
Հետագայում առաջարկվեցին այլ տարածքներ ևս՝ Հնդկաստանից ու Միջին
Ասիայից մինչև Արևմտյան Եվրոպա։ Թեպետ հնդեվրոպական նախահայրենիքի
հարցը դեռ վիճարկելի է, բայց կան առավել ընդունված մի քանի վարկածներ։
Դրանցից են «տափաստանային» և «հարավասիական (հայկական)» վար­
կած­ն երը։ Համաձայն «տափաստանային» վարկածի՝ հնդեվրոպական նա­
խա­հայրենիքը գտնվել է մերձվոլգյան տափաստաններում, որտեղից էլ Ք. ա.
մոտ V հազարամյակից մի քանի փուլով տարածվել են հնդեվրոպացիներն ու
հնդեվրոպական լեզուները։
Մեկ այլ վարկած է հարավասիականը («հայկականը»)։ Համաձայն դրա՝
հնդեվրոպացիների նախահայրենիքը գտնվել է Հայկական լեռնաշխարհը,
Փոքր Ասիայի արևելյան շրջանները, Հյուսիսային Միջագետքը և Իրանական
սարա­հարթի հյուսիս-արևմուտքն ընդգրկող մի ընդարձակ տարածքում։
Հնա­գ իտական, լեզվաբանական և գենետիկական տվյալները կարծեք թե
հաս­տա­տում են այս վարկածը։ Ըստ այդմ ՝ Ք. ա. մոտ X հազարամյակից
հնդ­ե վ­րոպացիները տարածվել են տարբեր ուղղություններով։ Նրանք ընտե­
լացրել էին ձիերին, հայտնաբերել էին սռնանիվը և ստեղծել էին թեթև երկա­
նիվ կառքը: Շնորհիվ դրանց էլ տեղի ունեցավ հնդեվրոպացիների արագ
տարածումը։ Սկզբնապես խոսում էին մեկ՝ հնդեվրոպական նախալեզվով ,
իսկ նախահայրենիքից տարածվելուն զուգընթաց նրանց լեզուները սկսեցին
տա­րբերվել: Առաջացան առանձին հնդեվրոպական լեզուները, որոնցից է և
հայերենը, որը մայր լեզվից տրոհվել է Ք. ա. մոտ VIII հազարամյակում։ Այս­պիսով ՝
թեպետ դեռ վիճարկվում է հնդեվրոպական նախահայրենիքի տեղադրության
հարցը, բայց Հայկական լեռնաշխարհն այն տարածքն է, որտեղ տեղի է ունեցել
հայ ժողովրդի կազմավորումը։

Բրոնզի դար
Ք. ա. մոտ 4000 - 3000 թվականներին որոշ տարածքներում արձա­նա­գ րվեցին
նոր զարգացումներ։ Դրանք նշանակալի ազդեցություն ունեցան նեոլիթյան
քաղաքակրթության վրա: Այսպես՝ շրջակա միջավայրի և դրա ռեսուրսների
նկատմամբ մարդու վերահսկողությունը նոր մակարդակի հասավ մետաղների
օգտագործմամբ: Պղինձն առաջին մետաղն էր, որն օգտագործվեց գործիքներ
պատրաստելու համար։ Ք. ա. մոտ 4000 թվականից հետո Արև­մ տյան Ասիայի (այդ
թվում ՝ Հայկական լեռնաշխարհի) արհեստավորները հայտնաբերեցին բրոնզը
(պղնձի և անագի խառնուրդը)՝ մետաղ , որը շատ ավելի կարծր և դիմացկուն
էր, քան պղինձը: Հարկավ , մարդիկ միանգամից անցում չկա­տ արեցին բրոնզի
դար. բրոնզի ներմուծումից հետո էլ նրանք շարունակում էին օգտագործել քարե
գործիքներ ու զենքեր։ Այնուամենայնիվ , բրոնզի լայնածավալ օգտագործումը
պատմաբաններին մղել է Ք. ա. 3300 -1200 թվականներն անվանել բրոնզի դար։
30

Նայելով քարտեզին

Ենթադրվում է հնդեվրոպացիների երկու գաղթ. առաջինը՝

Ք. ա. մոտ 7,000 թ., երկրորդը՝ Ք. ա. մոտ 4,000 թ.
1. Բացահայտի՛ր քարտեզը։ Ի՞նչ ուղղություններով գաղթեցին հնդեվրոպացիները, և ինչո՞ւ նրանց
լեզուները սկսեցին տարբերվել միմյանցից։
2. Կիրառի՛ր աշխարհագրական հմտություններդ: Որոշ պատմաբանների կարծիքով՝ որտե՞ղ է
գտնվել հնդեվրոպացիների նախահայրենիքը, ի՞նչ վարկածներ կան։

Այս ժամանակաշրջանում աստիճանաբար կազմավորվեցին ավելի բարդ

հա­ս ա­րա­կութ­յուններ: Գործընթացներից անմասն չմնաց Հայկական լեռն­աշ­­
խարհը, որտեղ պետական կազ­­մա­վորումների ձևավորումը տեղի էր ունենում
համեմատաբար դանդաղ։ Ստեղծվեցին ավելի մարտունակ բանակներ,
ակտիվացան պատերազմները, հասարակությունը շերտավորվեց, առաջացավ
մասնավոր սեփականությունը։ Այդ ամենի մասին վկայում են բրոնզի դարի
նշանավոր հնավայրերի՝ Շենգավիթի, Մեծամորի և Լճաշենի դամբարաններից
պեղ­վ ած տարատեսակ առարկաները։ Դրանք պատմում են մի ինքնատիպ մշա­
կույթի մասին, որն ընդգրկում էր ամբողջ Հայկական լեռնաշխարհն ու հա­րակից
տարածքները և հայտնի է Շենգավիթյան կամ Կուր-Արաքսյան անվանումներով։

Վաղ պետական կազմավորումները

Հայկական լեռնաշխարհը բարդ էթ­ն ի­կ ական կազմ ուներ և բազմալեզու էր։
Սկսած Ք.ա. III-II հազարամյակներից՝ Հայկական լեռնաշխարհի հին հա­ր ևան
երկրների սկզբնաղբյուրները հի­շատակում են լեռնաշխարհի բազում երկրներ,
ցեղեր և ցեղախմբեր։
 31

Հայկական լեռնաշխարհում վաղ Տ Ինչպես ձիերը փոխեցին

պե­տական կազմավորումներից հայտնի
պատմության ընթացքը
են Արատտան, Հայասան, Նաիրին, Ար­
մե-Շուպրիան և Ուրուատրին։ Ավելի ուշ՝
Ք. ա. I հազարամյակում, հիշվում են ևս
երկու հզոր ցեղային կազմավորումներ՝
Դիաուխին և Էթիունին։ Բոլոր այս վաղ
Ձիու ընտելացումը մոտ 5500 տարի
պետականությունները կանգնած էին
առաջ հին աշխարհի ամենա­կ արևոր
մի քանի խնդիրների առջև՝ դժվար
տեխնոլոգիական նոր­ա ­ր ա­ր ութ­յ ուններից
հաղթահարելի լեռնաշղթաներ, կլիմա­
մեկն Է: Ձիաուժի օգտագործմամբ
յա­կան կտրուկ փոփոխություններ, սա­ քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական
կա­վ ա­հո­ղութ­յուն, աննավարկելի գե­տեր հարաբերությունները ամբողջ հին աշ­
և այլն։ Դժվարություններ, որոնք դան­ խարհում փոխվեցին: Ձիերն ազդեցին
դա­ղեց­ն ում էին լեռնաշխարհի ցե­ղ ե­ր ի առևտրի, պատերազմի և գաղթի ձևերի վրա։
միավորման և վաղ պետական կազ­մա­
Չնայած մարդկության պատմության մեջ
վորումների ստեղծման գործընթացը։
ձիերի խաղացած կարևորագույն դե­ր ին՝
Հայկական լեռնաշխարհի վաղ տնային ձիերի ծագումը մնում է անորոշ:
պե­­­տա­­կան կազմավորումներից է հա­ Ենթադրվում են ընտելացման մի քանի
մար­վ ում շումերական սկզբն­աղ­բ յուր­ կենտրոններ: Մրցակից վարկածներն
ներում հի­շա­տակված առասպելական են պոնտական-կասպիականը և
Արատտան։ Երկիր, որը լի էր ոսկով , անատոլիականը։ Ըստ այդմ ՝ Հայկական

արծաթով , լաջվարդով և այլ թանկար­ լեռնաշխարհը ևս կարող է ձիերի ընտե­

լացման կենտրոն լինել: Այդ մասին է վկայում
ժեք նյութերով։ Այն գոյություն է ունեցել
նաև Մոխրաբլուրում (Հայաստանում)
մոտ Ք. ա. XXVIII-XXVII դարերում։
պեղված հովատակի՝ մաշված ատամներով
Որոշ գիտնականներ կարծում են, որ
ծնոտը (Ք. ա. 4,000-3,500 թթ.), ինչպես նաև
Արատտան գտնվել է Հայկական լեռն­
վերևում պատկերված ձիու բրոնզե սանձը
աշխարհի հարավն ու հյուսիսային (Ք. ա. 2,000-ական թթ.), որն առկա է ամբողջ
Մի­­ջա­գետքն ընդգրկող տարածքում։ լեռնաշխարհում։
Այդու­ա ­մե­ն այ­ն իվ , Արատտայի տե­ղ այ­
ՏԵՂԵԿՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ
նա­ց ումը դեռ խիստ վարկածային է։
Ի՞նչ եք կարծում, ինչպե՞ս են ձիերը փոխել
Ք. ա. XIV-XIII դդ. խեթական պատ­մության ընթացքը: Նշեք պատմության
սկզբն­աղ­բյուրներում հիշատակվում է ընթացքը փոխած ևս երկու գյուտ
(օրինակներով)։
Հայաս­ա երկրի մասին (խեթերեն՝ «հա­
յերի երկիր»)։ Այն սահմանակից էր խե­
թա­կան կայսրությանը և գրեթե մշտա­պես հա­կա­մ արտության մեջ էր նրա հետ։
Հետազոտողների կարծիքով ՝ հենց այդ երկրի անվանումից է և «հայ» ինքն­ան­­
վա­ն ումը։
Ք. ա. XIII-X դդ. ասորեստանյան սկզբնաղբյուրները հիշատակում են նաև
Նաիրի երկրի մասին, որը տեղադրվում է Վանա լճի և Եփրատի հովտի միջև։ Այն
32

ցեղային միություն էր, որի մեջ մտնում էին մի քանի տասնյակ ցեղեր։ Նաիրյան
երկրները մշտական պայքարի մեջ են եղել Ասորեստանյան թագավորության
հետ։
Այդ ուժային կենտրոնների դիմադրությունների և համագործակցություն­
ների արդյունքում աստիճանաբար ձևավորվում է հայ ժողովուրդը։­

Քառանիվ կառք
(Ք. ա. 15-14-րդ դարեր,
Լճաշեն)

Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր

Դաշինքները Հայկական լեռնաշխարհի վաղ պետական կազմավորումների
համար որոշակի պաշտպանություն են ապահովել: Դրանք օգնել են պաշտ­
պա­նել և առաջ մղել պետական կազմավորումների շահերը, ինչպես նաև եղել
են պատերազմները զսպող միջոց: Դրանք հատկապես կարևոր էին Հայկա­
կան լեռնաշխարհի փոքր կամ պակաս հզոր պետական կազմավորումների
համար: Այսօր ևս պետությունները կարիք ունեն քաղաքական, ռազմական
կամ տնտեսական դաշինքների՝ մրցակցություններին դիմանալու, ինչպես նաև
կայունություն և զարգացում ապահովելու համար։

Գործնական առաջադրանք
Դասընկերների հետ վերհիշե՛ք հայ ժողովրդի ծագման վերաբերյալ հայ­կա­
կան և հունական առասպելները և փորձե՛ք դրանք համեմատել գի­տ ա­կան
վարկածների (Տափաստանային և Հարավասիական) հետ։ Ի՞նչ նմա­նութ­յ ուն­
ներ և տարբերություններ կան այդ առասպելների և գիտական վար­կածների
միջև։
 33

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Հնդեվոպական նախահայրենիք • «Տափաստանային» և «Հարավասիական (հայկական)»
վարկածներ • մասնավոր սեփականություն • Արատտա • Հայասա • Նաիրի

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ի՞նչ գիտական վարկածներ գիտեք Հնդեվրոպական նախահայրենիքի մասին, և
ի՞նչ տեղ ունի դրանցում Հայկական լեռնաշխարհը։
բ. Բացատրի՛ր։ Ինչպե՞ս ազդեց մետաղների օգտագործումը մարդու և բնության
հարաբերությունների վրա։
գ. Պարզաբանի՛ր և վերլուծի՛ր։ Ի՞նչ դեր խաղաց աշխարհագրությունը Հայկական լեռնաշխարհում
վաղ պետական կազմավորումների ստեղծման մեջ:

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը։ Ինչու՞ էր բրոնզի գյուտն այդքան կարևոր գյուղատնտեսության,
ռազմարվեստի և այլնի համար։ Բերեք օրինակներ:
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ինչի՞ շնորհիվ հնդեվրոպական ժողովուրդներին հաջողվեց արագ տարածվել
տարբեր ուղղություններով:
3. Գնահատի՛ր։ Նշեք և հիմնավորեք լեզվի, անիվի և ձիերի ընտելացվման գյուտերից յուրաքանչյուրի
ազդեցությունը մարդկանց կյանքում։ Դրանցից ո՞րն է ավելի նշանակալի և ինչո՞ւ:

Ա4 | Տեղեկատվության հաջորդականության որոշարկում

Ստեղծե՛ք ժամանակացույց՝ Հայկական

լեռնաշխարհում վաղ պետական կազմավորումների
Արատտա
առաջացմանը և անկմանը հետևելու համար:
Օգտագործե՛ք տրված ժամանակացույցը որպես
ժամանակագրական առանցք ուղեցույց՝ ավելացնելով համապատասխան
տարեթվերը:

Այդ վաղ պետականությունների միջև

Հայասա Նաիրի
ժամանակագրական ինչպիսի՞ համընկնումներ կան,
և ի՞նչ կարելի է դրանից եզրակացնել։
34

Վանի թագավորության հիմնադրումն

1.4
ԳԼՈՒԽ ու ամրապնդումը
Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա
Ռազմական բախումները կազմում էին Հայկական լեռնաշխարհի ցեղային
դաշնությունների կյանքի անբաժան մասը։ Նրանք մշտապես զգում էին ավելի
հզոր հարևանների (Խեթական թագավորություն, Ասորեստան) ազդեցությունը։

* փոքր
Ի ՞նչ եք կարծում, ավելի մեծ և ուժեղ պետություններն այսօր ինչպե՞ս են ազդում
պետությունների վրա, և արդյո՞ք փոքր պետությունները չեն կարող ազդել
մեծ պետությունների վրա:

Վանի թագավորության կազ­մա­ Բառարան

վոր­­­­ման նախադրյալների վերա­բեր­­­­ Երկաթի դար | պատմական ժամանա­կա­
յալ տար­բեր տեսակետներ կան։ Նման շրջան, որն ընդգրկում է Ք.ա. մոտ 1200-550
թթ.։ Բնութագրվում է գործիքներ և զենքեր
նա­խա­դ րյալներ են համար­վում առև­ պատրաստելիս երկաթի լայն կիրառմամբ:
տրա­­­­­յին ուղիների փո­փո­խությունը և Սեպագիր | ամենավաղ գրային
ասորեստանյան հար­­ձա­­­կումների աճին համակարգերից մեկը: Անվանումը ստացել է
դիմագրավելու­ ան­­­­հրա­­­ժեշտութ­­­­­­­յունը: գրելու ձևից՝ կավի սալիկի կամ ժայռերի վրա
արված սեպաձև նշաններից։
Այդ հարձակումները կա­րող էին լեռն­
Վերափոխություն (ռեֆորմ) | հասարակական
աշ­­խարհի ցե­ղա­յին միություններին կյանքի որևէ ոլորտի (տնտեսական, ռազմա­
մղել հա­­­­մա­­­գոր­­­ծակցելու կենտ­րո­նա­ կան, վարչական, կրոնական, քաղաքական և
կան ղե­կա­­­վա­­րութ­­յան ներ­քո: Այս­պի­ այլն) ոչ արմատական վերափոխում, փո­փո­
խություն:
սով ՝ Ք. ա. I հազար­ամ­­յակի սկզբին
Ասուրերեն (ասորեստաներեն) | աքքադերենի
Նաիրի երկրնե­րի դաշ­ն ութ­­­­յունը, չնա­ լեզվական ճյուղ , որով խոսում և գրում էին հին
յած աշ­խար­­հա­գ րա­­­կան խոչ­­ըն­­դոտ­ Ասորեստանում։ Ասուրա-բաբելական սեպագիր
արձանագրությունների լեզուն։
ներին, ի վերջո հանգում է կենտ­ր ո­ն ա­
ձիգ իշ­խա­նութ­յան գա­ղ ա­­փա­­րին: Եվ
արդեն Ք. ա. IX դարի կե­ս ե­­րին Նաիրյան երկրների միավորմամբ ստեղծ­վ ում է
միաս­­նական պե­տութ­յ ուն։ Այն առավել հայտնի է իր ասորեստանյան Ուրարտու
(Արա­րատ) անունով։ Ուրար­տուի արքաներն իրենց երկիրը կոչում էին Բիայնիլի,
որից էլ առաջացել է Վան քաղաքի անվանումը։ Քաղաքի անունով էլ ստեղծված
նոր պե­տութ­յունը կոչ­վում է նաև Վանի թագավորություն։ Այն գտնվել է Հայկա­
կան լեռն­աշ­խար­հ ում ՝ ընդգրկելով Վանա, Ուրմիո և Սևանա լճերի ավազաններն
ու դրանց հարակից ընդարձակ տարածքները։

Վանի թագավորության կազմավորումը

Վանի թագավորության՝ պատմության ասպարեզ մտնելը համընկավ եր­
կաթի դարի բուռն զարգացման ժամանակաշրջանին։ Հին աշխարհում ար­դ են
հռչակ էր վայելում Հարավ-արևմտյան Ասիայի հյուսիսում երկաթի արտադ­ր ու­
 35

թյունը։ Եվ պատահական չէ, որ ասորեստանյան աշխարհակալները դեպի Նաիրի

երկրներ կատարած իրենց արշավանքների ընթացքում ավար էին վերցնում
երկաթի ահռելի պաշարներ։ Նրանց ռազմարշավները պայմանավորված էին
նաև երկաթով հարուստ տարածքներն իրենց հսկողության տակ վերցնելու
նպատակով։
Երկաթի կիրառումը տարածաշրջանում վճռորոշ դարձավ Վանի թա­
գա­վ ո­­րության ի հայտ գալով , որտեղ երկաթն ի սկզբանե լայն կիրառություն
ուներ։ Երկաթի հանքեր կային հատկապես երկրի կենտրոնական և արև­­մըտ­
յան հատվածներում։ Թագավորության զինվորները կրում էին երկաթե թրեր
և երկաթե ծայրով նիզակներ։ Դա հնարավորություն տվեց ավելի ար­դ յու­նա­
վետորեն պայքարելու հակառակորդ Ասորեստանի դեմ, որի զորքը ևս զին­վ ած էր
երկաթյա զենքերով։ Երկաթի կիրառումը (երկաթե խոփեր, բահեր, մանգաղներ
և այլն) մեծ առաջընթաց ապահովեց նաև գյուղատնտեսության մեջ:
Այսպիսով ՝ Վանի թագավորության ամրապնդմամբ ամբողջ Հայկական
լեռն­­աշ­խարհն առաջին անգամ քաղաքականապես միավորվում է։ Պե­տ ութ­յ ան
առաջին հայտնի թագավորը Արամուն (Արամեն) է, որի մասին հիշատակված
է Ասորեստանի արքա Սալմանասար III-ի (Ք.ա. մոտ 859–824) արձանագրու­
թ­յան մեջ։ Հերթական արշավանքի ժամանակ վերջինս ավերում է Արամուի
թագավորանիստ քաղաք Արզաշքուն։

Նոր մայրաքաղաք՝ Տուշպա-Վան

Ասորեստանյան զորեքերի կողմից մայրաքաղաքի ավերումից հետո ան­
հրա­ժեշ­­տութ­­յուն էր առաջացել նոր մայրաքաղաքի կառուցելու։ Դա իրա­
գոր­ծ ում է Սարդուրի I (Ք.ա. մոտ 835-825) արքան, որն արդեն իրեն կոչում էր
«մեծ արքա, հզոր արքա, տիեզերքի արքա, Նաիրիի արքա»։ Նա Վանա լճի
արևելյան ափի վիթխարի ժայռի լանջին կառուցեց Տուշպա մայրաքաղաքը, որը
դարձավ թագավորության տնտեսական և քաղաքական կենտրոնը։ Տուշպայի
դերակատարումն այնքան նշանակալի էր, որ Իշպուինիի և Մենուայի համատեղ
գահակալության շրջանից սկսած՝ «Տուշպա քաղաքի կառավարիչ» տիտղոսը
դարձավ արքայական տիտղոսաշարի անբաժան մասը:
Հաջողությամբ շարունակելով պայքարը՝ Սարդուրին նաև կարողացավ չե­
զո­քացնել ասորեստանյան սպառնալիքն ու զգալիորեն ընդլայնեց պետության
սահմանները դեպի արևելք։ Այս արքայի ժամանակաշրջանից արդեն սկսվեց
Վանի թագավորության վերելքը։
Սարդուրի արքայի մյուս կարևոր նորարարությունն էր սեպագրի ներմու­
ծումը։ Վանի թագավորությունից մեզ հասած առաջին սեպագիր արձա­նա­
գրութ­յունները հայտնի են Սարդուրիի անունով և գրված են ասուրերեն։
36
Պետությունը վերափոխությունների խնդրի առջև
Վանի թագավորությունը դեպի ծով ելք չունեցող տերություն էր, և դա որո­
շակի խնդիրներ էր ստեղծում։ Պետությունը կախված էր իր հարևանների հետ
առևտրային կապերից և ուղիներից։
Հարևան երկրները տնտեսական կամ
ռազմական պատճառներով արգե­լ ա­
փակում էին ելքը դեպի ծով կամ իրենց
տարածքով տարանցումը։ Պետության
քաղաքական կայունությունը և առև­
տրա­յին ուղիները պաշտպանելու
հա­­մար անհրաժեշտ էր ամրապնդել
պե­­տու­թ­յան անվտանգությունը։ Պե­
տու­թ ­յունը կանգնած էր ռազմական,
տն­տե­­­սա­կ ան, սոցիալական և կրո­ն ա­
կան վերափոխություններ անց­կ աց­ն ե­
լու խնդրի առջև, որոնց և ձեռնամուխ
եղան Իշպուինի (Ք.ա. մոտ 825-810) և
Մենուա (Ք.ա. մոտ 810-786) արքաները։
Առաջնային խնդիրներից էր պե­
տության սահմանների կայու­ն ացումը։
Իշ­պուի­ն ին և Մենուան բանակը վե­ր ա­
զինեցին պողպատե և երկաթե զեն­քե­
րով , իսկ բրոնզե հանդերձանքը նվի­
րե­ցին տաճարներին: Աշխարհազորին
զուգահեռ ստեղծվեց կանոնավոր բա­
նակը։
Հաջորդ կարևոր քայլն ասուրերեն
սեպագրերի կիրառման մերժումը և
տեղա­­կան սեպագրերի ներմուծումն
էր։ Պետության կենտրոնացման և
թա­­­գավորա­կան իշխանության ամ­
րա­­պնդ­ման նպատակով Իշպուինին
և Մենուան քայլեր ձեռնարկեցին նաև
հա­­մա­­պե­տա­կ ան կրոնի հաստատման
ուղ­ղ ութ­յամբ։ Խալդի աստվածը հռչակ­
վեց երկրի գերագույն աստված։ Նրա
պաշտամունքի կենտրոնը գտնվում էր
Արդինի-Մուսասիրում, որը նվաճվել էր
մինչ այդ։
Տ Պատմությունը և մարդը
ԱՐՉԻԲԱԼԴ ՍԵՅՍ
(1845-1933)
Վանյան սեպագրերի մասին առաջին
տեղեկությունները հայտնի են Մովսես
Խորենացու «Հայոց Պատմություն» գրքից,
որտեղ նա դրանց ստեղծումը վերագրում
է Ասորեստանի թագուհի Շամիրամին։
Առաջին անգամ դրանք հայտնաբերել է
գերմանացի գիտնական Ֆրիդրիխ Շուլցը
1827 թվականին։ Սկզբնական շրջանում
գիտնականները կարծում էին, թե դրանք
ասուրական արձանագրություններ են։ Բայց
շուտով պարզ դարձավ , որ դրանց մեծ մասը
գրված է անծանոթ լեզվով։
Միայն 1880 թվականին ֆրանսիացի
ասուրագետ Ստանիսլավ Գյուարը կռահեց,
որ արձանագրությունների եզրափակիչ
տողերը կրկնվող անեծքի բանաձև են,
և ասորեստանյան զուգահեռ բնագրերի
համադրությամբ վերծանեց մի քանի
բառեր ու քերականական դարձվածքներ։
Գյուարի փորձառությունը հաջողությամբ
ավարտին հասցրեց անգլիացի աշշուրագետ
Արչիբալդ Սեյսը։ 1882 թվականին նա
հրատարակեց այն ժամանակ հայտնի
արձանագրությունները՝ տալով դրանց
հնարավոր թարգմանություններն ու
քերականության ընդհանուր ուրվագիրը։
ՎԵՐԼՈՒԾԻՐ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆԸ
Ինչպե՞ս հնարավոր եղավ վերծանել վանյան
սեպագրերը։
 37

Պետության ընդլայնումը
Պետությունը հզորացնելու նպատակին հետամուտ՝ Իշպուինին և Մենուան
ռազմարշավներ ձեռնարկեցին տարբեր ուղղություններով։ Հյուսիսում և հարավ-
արևելքում պետության սահմանները զգալիորեն ընդլայնվեցին՝ ապահովելով
ոսկու և երկաթի լրացուցիչ պաշարներ։ Այս ուղղություններով պետության
սահմաններն ընդլայնելն ինչ-որ չափով նաև հեշտ էր, քանի որ դրանք հիմ­
նականում դուրս էին Ասորեստանի հսկողությունից և համեմատաբար թույլ
զարգացած։ Ձևավորված հսկայական թագավորությունը կարիք ուներ հա­
ղորդակցական կապերի կարգավորման։ Կառուցվեցին մի շարք ամրոցներ,
որոնք նախատեսված էին ինչպես պաշտպանության, այնպես էլ հարձակման
համար:
Փուլ առ փուլ իրագործված այս և այլ վերափոխությունների արդյունքում աս­
տի­ճանաբար հավասարակշռվում են Վանի թագավորության և Ասորեստանի
ուժերը։ Այդպիսով Վանի արքաները մարտահրավեր են նետում Ասորեստանին՝
ընդհուպ մոտենալով նրա սահմաններին։

Վանի բերդ
(Ք. ա. 9-7-րդ դդ.)

Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր

Նորաստեղծ Վանի թագավորությունը բախվեց պետության սահմանների կա­
յու­նացման, հաղորդակցական ուղիների վերականգնման և ամրացման, թա­
գա­վ որական իշխանության ամրապնդման խնդիրներին։ Խիստ կարևոր էր
խն­դ իրները գիտակցելը, ապա դրանց համարժեք լուծումներ առաջարկելը։
Խն­դ իրները լուծվում էին լավ մտածված վերափոխությունների միջոցով։ Ժա­մ ա­
նակակից կառավարությունները ևս բախվում են նման խնդիրների և պար­բ ե­
րաբար կարիք ունեն քաղաքական, ռազմական, տնտեսական կամ այլ վե­ր ա­փ ո­
խությունների՝ ավելի մրցունակ, կայուն, լավ կառավարվող , ճկուն և միասնական
համակեցություն ապահովելու համար։
38

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Բիայնիլի-Ուրարտու • Տուշպա • Սալմանասար III • Սարդուրի I • Իշպուինի • Մենուա
Երկաթի դար • Սեպագիր • Վերափոխություն

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ե ՞րբ է ստեղծվել Վանի թագավորությունը։ Ի՞նչ այլ անուններով է այն հայտնի։
բ. Բացատրի՛ր։ Ի՞նչ դեր ուներ երկաթը թագավորության կյանքում, ինչպե՞ս էր այն նպաստում
թագավորության կայացմանը։
գ. Ներկայացրո՛ւ և վերլուծի՛ր։ Ի՞նչ միջոցներ ձեռնարկեցին Վանի արքաները՝ երկիրը միավորելու,
ընդլայնելու և կա­յունաց­նելու համար: Ինչո՞ւ։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը։ Ի՞նչ եք կարծում, իրագործված վերափոխություններից (նոր
մայրքաղաքի հիմնում, բանակի զարգացում, սեպագրերի ներմուծում, կրոնի միասնականացում)
յուրաքանչյուրն ի՞նչ նշանակություն կարող էր ունենալ մարդկանց և պետության համար։
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ինչպե՞ս հաջողվեց Վանի թագավորության արքաներին արագ
կազմակերպվել և հակակշռել իրենց հակառակորդ պետությանը՝ Ասորեստանին:
3. Գնահատի՛ր։ Նշեք և հիմնավորեք, թե Վանի թագավորության արքաների իրագործած
վերափոխություններից որն էր ավելի առաջնային և ինչու։

Ա4 | Տեղեկատվության հաջորդականության որոշարկում

Պատկերացրե՛ք, որ դուք Վանի թագավորության արքաներից մեկն եք։ Ընտրե՛ք այս բաժնում
քննարկ­ված խնդիրներից մեկը, որի ուղղությամբ վերափոխություններ եք ծրագրել։ Պատրաստե՛ք
պաստառ, որով կհիմնավորեք ձեր ձեռնարկած վերափոխությունների դրական և հեռանկարային
լինելը։
Ի՞նչ եք կարծում, հնարավո՞ր է, որ այդ ժամանակներում վերափոխությունները դրական
ազդեցություն ունենային հասարակության բոլոր շերտերի համար (յուրաքանչյուր շերտի համար
հիմնավորեք առանձին)։

Գործնական առաջադրանք
Դասընկերոջ հետ «Համաշխարհային պատմություն» առարկայի դասընթացից
դուրս գրե՛ք ձեզ հայտնի արքաների իրականացրած վերափոխություններից և
փոր­ձե՛ք դրանք համեմատել Վանի թագավորության արքաների կողմից իրա­
գործ­վ ած վերափոխությունների հետ։ Նշե՛ք դրանց ընդհանրություններն ու
տար­բերությունները։

Առանձնացրո՛ւ քեզ հետաքրքրող տեղեկությունը և քննարկի՛ր դասարանում։

Ո ՞ր տեղեկությունն է քեզ ավելի հիմնավոր կամ հետաքրքիր թվում։ Ինչո՞ւ։
 39

1.5 Վանի թագավորության վերելքն

ԳԼՈՒԽ ու անկումը
Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա
Վանի թագավորության ընդլայնումը փոխեց նաև ուժերի հավասարակշռությունը
տարածաշրջանում: Տերության միասնականությունը պահպանելու համար
անհրաժեշտ էին ուժեղ բանակներ և խելացի առաջնորդներ: Ժամանակի ըն­
թացքում, սակայն, խախտվեց երկրի հավասարակշռությունը, և այն փլուզվեց։

* Դասընկերներիդ հետ քննարկիր, թե արդյո՞ք կայսրությունները (կամ պե­տ ութ­

յունները) բացառապես ռազմական ուժին պետք է ապավինեն։ Ի ՞նչ ես կարծում,
որո՞նք են արդյունավետ կառավարման բաղադրիչները։ Ըստ կարևորության՝
դասակարգիր քո առանձնացրած բաղադրիչները։ Ի ՞նչ տեղ կզբաղեցնի քո
կազմած ցանկում ռազմական ուժը։

Ք. ա. IX դարի վերջից Ասորեստա­

Բառարան
նում սկսվեցին պարբերական խռո­
վու­թ­­­­­յուն­­ներ, որոնք մեծապես սահ­ Կայսրություն | քաղաքական միավոր է, որը
կազմված է տարբեր պետություններից և
մա­­­­­նա­­­­փա­­­կե­­ցին նրա նվաճողական ժողովուրդներից։ Սովորաբար ստեղծվում է
հնա­­­­րա­­վո­րութ­յունները։ Բացի մի քանի նվաճումների արդյունքում։
պա­­տահական արշավանքներից՝ Ասո-­ Բեհիսթունյան արձանագրություն |
­րես­տա­ն ը միառ­­ժա­­մա­­նակ խոշոր հար­­ Աքեմենյան Պարսկաստանի Բեհիսթուն ժայռի
վրա փորագրված (Ք. ա. 523-521 թթ.) եռալեզու
ձա­­կումներ չձեռ­­նար­­կեց ո՛չ դեպի արև­
(հին պարսկերեն, էլամերեն և բաբելոներեն)
մուտք և ո՛չ էլ դեպի հյուսիս։ Այդ ըն­թ աց­ տեքստ:
քում սկսվեց Վանի թա­գ ա­­վո­ր ութ­­յան
ըն­դ ար­ձակ­ման շրջանը։ Այն արդեն պատրաստ էր վճռա­կան ճա­կա­տ ա­մ ար­տ ի
մեջ մտնելու Ասորեստանի հետ՝ Արևելյան Ասիայում առաջ­նոր­դ ութ­յ ան, ինչպես
նաև Միջերկրական ծովի արևելյան կողմով անցնող հիմ­նա­կան առևտրային
ուղիներում գերիշխանության համար։

Կայսրություն կերտողները. Արգիշտի I և Սարդուրի II

Վանի թագավորության տարածքային ամենամեծ ընդլայնման շրջանը
համընկնում է Արգիշտի I-ի և նրա որդու՝ Սարդուրի II-ի գահակալության հետ։
Պետության ծավալումը կատարվեց ռազմական կազմակերպվածության բարձր
մակարդակի և թարմացված սպառազինության միջոցով:
Արգիշտի I (786-764) արքան, գահ բարձրանալով , շարունակեց հոր ակ­
տիվ նվաճողական քաղաքականությունը հատկապես հյուսիսային ուղ­ղու­
թյ­ամբ։ Այս տարածքները, բացի ռազմական նշանակությունից, պետության
համար տնտեսական մեծ նշանակություն ունեին։ Ք. ա. 782 թ. Արգիշտիի զոր­
քերն անցան Արաքս գետը, հաստատվեցին Սևանի ավազանում։ Այս տա­րա­ծա­
շրջանում ամրապնդվելու նպատակով նույն թվականին կառուցվեց Էրեբունի
40

քաղաք-ամրոցը։ Ռազմական գոր­ծո­

Ս1 Ձայներ անցյալից ղութ­յ ուն­ների մյուս կարևոր ուղ­ղութ­
յուն­ները հարավային և արև­մ տ­յ ան
ուղղություններն էին։ Այս ար­­շա­վ անք­
ները ևս պսակվեցին հաջողությամբ,
իսկ դա նշանակում էր շահերի բա­
խում անմիջապես Ասորեստանի
հետ։ Արդյունքում Ասորեստանը զրկ­
վեց փոքրասիական երկաթի և այլ
մետաղների հանքավայրերից, ինչ­
Իշպուինիի վանյան պես նաև հիմնական առև­տ րա­յ ին
(ուրարտերեն) լեզվով գրված ուղիները վերահսկելու հնա­րա­վ ո­րութ­
արձանագրություններից (Վան) յունից։ Ուշագրավ է, որ Արգիշտիի
«Խալդի տիրոջն իր Իշպուինի Սարդուրորդին կառավարման տարիներին ռազ­
(և) Մենուա Իշպուինորդին Խալդյան մա­կան արշավանքները նախկինի
տաճարը կառուցեցին։ Խալդյան զորությամբ պես տարին մեկ անգամ չէին լինում.
Իշպուինի Սարդուրորդին և, (որ) արքա (է)
միևնույն տարում անգամ մի քանի
հզոր, արքա մեծ, արքա Բիաինիլի (երկրի),
ռազմարշավ էր կազմակերպվում,
իշխանը Տուշպա քադաքի, հաստատեց
կարգ.— Յուրաքանչյուր (?) ամսում (?) ընդ որում ՝ միաժամանակ տար­բ եր
(մեկ) ուլ Խալդիին թող ողջակիզեն, (մեկ) ուղղություններով։ Սա ևս հզո­րութ­
եզ Խալդիին թող զոհաբերեն, (մեկ) կով ՝ յան ցուցանիշ է։ Մի շարք ռազ­մ ա­
Արուբանիին, (մեկ) ոչխար՝ Խալդյան կան արշավների միջոցով թա­գ ա­վ ո­
դարպասներին, (մեկ) ոչխար՝ Խալդյան
րությունը կլանեց նոր տարածքներ։
զենքերին»։ (Աշոտակերտից):
Ք.ա. VIII դարում վերահսկողություն
սահմանվեց Հայկական բարձ­ր ա­վ ան­
դա­կի տարածքի մեծ մասի վրա՝ Եփրատ գետից մինչև Սևանա լիճը։ Այդուհետ,
մի տևական շրջան, Վանի թա­գ ավորությունը տարածաշրջանի ուժեղագույն
պե­տությունն էր, որն արդեն վերածվել էր կայսրության։
Վանի տերությունն աննախադեպ վերելքի հասավ և տարածքային հսկա­
յական աճ արձանագրեց Սարդուրի II (Ք.ա. 764-735) արքայի օրոք։ Դա ար­
տա­ց ոլվեց արքայի տիտղոսաշարում. Սարդուրի II-ը միաժամանակ կրում էր
«արքայից արքա» և «երկրների արքա» տիտղոսները: Տևական մի շրջան Վանի
թա­գավորության գերիշխանությունն Արևելյան Ասիայում հակազդեցության չէր
հանդիպում։ Սակայն Մերձավոր Արևելքում քաղաքական իրավիճակը շուտով
փոխվեց, երբ Ասորեստանում գահ բարձրացավ Թիգլաթպալասար III արքան։

Վերաբնակեցումների քաղաքականությունը
Վանի թագավորության նվաճողական քաղաքականությունը միշտ չէ,
որ հարթ էր ընթանում. հաճախ հանդիպում էր տեղական կատաղի դի­մ ա­
դրության: Դրան հակազդելու համար դեռ Իշպուինի արքայի ժամանակներից
 41

Նայելով քարտեզին

Վանի թագավորության սահմանները Ք. ա. 743-700 թթ.

1. Բացահայտի՛ր քարտեզը։ Վանի թագավորության ընդարձակումն ի՞նչ մարտահրավերների
առջև էր կանգնեցնում Ասորեստանին։ Ի՞նչ հետևանքներ կարող էր դա ունենալ Ասորեստանի
համար։
2. Կիրառի՛ր աշխարհագրական հմտություններդ: Ինչո՞ւ Վանի թագավորությունն ավելի
հիմնավոր հաստատվեց հատկապես Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսում։

Վանի թագավորները կիրառում էին նվաճված բնակչության զանգ­վ ա­ծային

տեղափոխությունների քաղաքականությունը՝ մարդկանց վե­ր ա­բ նա­կեց­նե­լ ով
տերության այլ տարածքներում։ Վանի արքաների թողած ար­ձ ա­նա­գ րութ­յ ուն­
ների մոտավոր տվյալներով ՝ տերության գոյության ընթացքում գերեվարված
կամ վերաբնակեցված բնակչության թիվը հասնում է շուրջ 700 հազար մարդու։
Ընդ որում ՝ դրանից շուրջ 500 հազարը եղել է Հայկական լեռնաշխարհի ներ­
քին շրջաններից տեղահանված բնակչությունը։ Այսպիսով ՝ հարկադիր տե­ղա­
հանումները կամ վերաբնակեցումները նվաճված ժողովուրդների նկատմամբ
վերահսկողությունը պահպանելու միջոց էին։
Հարկադիր վերաբնակեցումներն ունեին այլ նպատակներ ևս։ Այդպիսի
վե­­րա­բնակեցումներով փորձում էին նպաստել գյուղատնտեսական տեխ­նո­լ ո­
գիաների տարածմանը կամ նոր հողերի մշակմանը: Ավելի կարևոր նպատակ
էր թագավորության ժողովրդագրական և լեզվական միասնացման խնդրի
լուծումը։ Դրա արդյունքում ձևավորվեց ավելի միատարր հասարակություն:
Այսպիսով ՝ վերաբնակեցումներն ինքնանպատակ չէին, և դրանք հնա­ր ա­
վորինս արդյունավետ դարձնելու համար դրանց մեծ մասն իրականացվել է
կա­ռա­վ արության կողմից մանրակրկիտ ծրագրմամբ: Կայսերական կա­ռա­վ ա­
42

րիչները ծրագրում էին բնակչության

տեղափոխությունները՝ հաշվի առ­
Ս2 Ձայներ անցյալից
նե­­լով քա­ղա­ք ական, տնտեսական և
մշակութային հանգամանքները։ Այդ
կերպ ամ­րա­պնդվում էր երկրի քա­ղ ա­
քա­կ ան միասնությունը, ճնշվում էին
հնարավոր ապստամբությունները:

Թագավորության
թուլացումն ու անկումը
Ք.ա. 745 թ. Ասորեստանում գահ
բարձ­­րա­ց ավ Թիգլաթպալասար III
ար­քան։ Վերջինս մի շարք վե­ր ա­փո­
խութ­յունների շնորհիվ կա­ր ո­ղ ա­ց ավ
կրկին ոտքի կանգ­ն եց­ն ել Ասո­ր ես­
տանը։ Նրա վե­ր ա­փո­խ ություն­­ների
մեջ կա­րևոր էր ռազ­մա­կ ան ուղ­ղ ութ­
յունը։ Բանակի գլխավոր ուժը դար­
ձավ մշտա­կան զոր­­քը՝ «ար­ք ա­յ ական
գունդը», որը պահ­վում էր կենտ­ր ո­
նական իշխա­ն ութ­յ ան մի­ջ ոց­ն երով։
Ասորեստանի և Վանի թա­գ ա­վո­ր ութ­­­
յան միջև բա­խումն ան­­խու­ս ա­փելի էր։
Սարդուրի I-ի ասուրերեն
արձանագրություններից (Վան)
«Սարդուրիի արձանագրությունը,
որդու Լութիպրիի, մեծ արքայի, հզոր
արքայի, տիեզերքի արքայի, Նաիրիի
արքայի, արքայի, որին հավասարը
չկա, զարմանահրաշ հովվի, (որ) չի
վախենում կռվից, արքայի, որ ենթարկում
է անհնազանդներին: Սարդուրին՝ որդին
Լութիպրիի, արքան (է) արքաների, որը բոլոր
արքաներից հարկ վերցրեց: Սարդուրին՝
որդին Լութիպրիի, ասում է այսպես, - Եu
քարերն այս Ալնիունու (քաղաքի) միջից
բերեցի, ես պարիսպն այս կառուցեցի»։
(Վանից):

Սարդուրի II-ը պարտություն կրեց և

կորցրեց վե­րա­հսկո­ղ ութ­յ ունը հարավային ու հարավ-արևմտյան նահանգների
և կարևոր առևտրային ուղիների նկատ­մամբ։
Նրա իրավահաջորդ Ռուսա I-ը (Ք.ա. 735-713) ներքին և արտաքին պայքարի
դժվարին պայմաններում միառժամանակ կարողացավ վերականգնել Վանի
թագավորության սասանված ուժն ու իշխանությունը։ Արքան ստիպված էր
պայքարել երեք ճակատով ՝ կենտրոնախույս ուժերի, կիմերական ցեղերի ներ­
խու­ժումների և ասորեստանյան սպառնալիքի դեմ միաժամանակ։ Զգույշ քա­
ղա­քականություն վարելով ՝ Ռուսան միառժամանակ խուսափեց Ասորեստանի
հետ առճակատումից, մեծ կորուստներով շեղեց կիմերական արշավանքների
ուղին և վերամիավորեց երկիրը։
Սակայն Ասորեստանի նոր արշավանքը չուշացավ։ Ք.ա. 714 թ. Ասորես­
տա­նի Սարգոն II արքան մեծ բանակով ներխուժեց Վանի թագավորություն։
Վճռա­կան ճակատամարտում Ռուսան պարտություն կրեց։ Ամենամեծ կորուս­
տը Մուսասիրի գրավումն էր ու Խալդիի տաճարի թալանը։ Բայց չնայած պար­
տությանը՝ Վանի թագավորությունը չկործանվեց։ Ընդհակառակը, հաջորդ
արքաներին հաջողվեց վերականգնել թագավորության տարածքները՝ վերա­
 43

նվաճելով նաև Մուսասիրը։ Իսկ քանի որ թե՛ Վանի թագավորության, թե՛ Ասո­
րեստանի համար հայտնվել էին նոր և վտանգավոր հակառակորդներ (կի­
մերացիներ, սկյութներ և մարեր), ապա երկու մրցակից տերությունների միջև
լարվածությունը թուլա­ց ավ , և հարաբերությունները կայունացան։
Վանի վերջին արքաների գործունեության մասին կցկտուր տեղեկութ­յ ուն­
ներ կան, ուստի թագավորության կործանման մասին պատկերացումներն
էլ հստակ չեն։ Մինչ օրս այդ հարցում գիտնականները միակարծիք չեն։ Բա­
զմաթիվ վարկածներից մեկն այն է, որ Վանի թագավորությունը կործանվել է
մարերի, բաբ­ե լացիների և սկյութների դեմ մղած պայքարում։ Մեկ այլ վարկածի
հա­մա­­ձայն՝ թագավորությունը կործանվել է Ք. ա. VII դարի սկզբին՝ ներքին պա­
տե­րազմների, քաղաքական մասնատումների պատճառով։ Սակայն մեկ ուրիշ
վար­կած էլ պնդում է, որ Վանի թագավորությունն իրականում չի կոր­ծանվել .
տեղի է ունեցել ընդամենը արքայատոհմի փոփոխություն։
Վանի թագավորության մասին հիշատակություն գտնում ենք նաև Բե­
հիս­թուն­յան եռալեզու արձանագրության մեջ։ Այն անվանվում է Ուրաշտու՝
բաբելոնե­րեն, Արմինա՝ պարսկերեն և Հարմինույա՝ էլամերեն։ Բոլոր դեպքերում
էլ խոսքը Հայաստանի մասին է։

Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր

Վանի թագավորության ժամանակաշրջանում Հայկական լեռնաշխարհում գեր­
իշխող տարրն այլևս հայերն էին։ Նրանք հետագայում Վանի թագավորության
տարածքում և Վանի թագավորության ժառանգության հիման վրա ստեղծեցին
մի նոր թագավորություն՝ Երվանդական թագավորությունը։
Այսպիսով ՝ Վանի թագավորության ձևավորման և կայացման պատմությունը
Հայկական լեռնաշխարհում բնակվող ցեղերի համախմբման, միաձուլման և հայ
ժողովրդի կայացման պատմությունն է։

Աշխատանք սկզբնաղբյուրների հետ

1 | Ներկայացրո՛ւ։ Ի՞նչ նմանություններ և տարբերություններ կան Սարդուրի I և
Իշպուինի արքաների արձանագրությունների միջև (ուշադրություն դարձրեք
հատկապես ընդգծված հատվածներին):
2 | Համեմատի՛ր։ Ի՞նչ եզրակացություն կարող եք անել Սարդուրի I արքայի
նշած «Նաիրիի արքա» և Իշպուինի արքայի նշած «արքա Բիաինիլի (երկրի)»
ձևա­կերպումներից։
3 | Մեկնաբանի՛ր։ Ի՞նչ եք կարծում, ինչո՞ւ է Իշպուինի արքան կարևոր համարում
հիշատակել «իշխան Տուշպա քաղաքի» տիտղոսը։
44

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Արգիշտի I • Սարդուրի II • Ռուսա I • Սարգոն II • Էրեբունի • Մուսասիր
Կայսրություն • Բեհիսթունյան արձանագրություն

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ինչպե՞ս հաջողվեց Արգիշտի I և Սարդուրի II արքաներին Վանի թագավորությունը
վերածել տարածաշրջանի ուժեղագույն պետության։
բ. Վերլուծի՛ր։ Ինչո՞ւ էր Վանի կառավարությունը վերա­բնա­կեցումներն իրագործելիս մանրակրկիտ
ծրագրում դրանք։
գ. Բացատրի՛ր: Ինչո՞ւ էր Սարգոն II-ի կողմից Մուսասիրի նվա­ճումը Վանի թագավորության համար
ամենամեծ կորուստը։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը։Ինչո՞վ էր պայմանավորված Վանի արքաների կողմից իրագործվող
հարկադիր տեղահանության և վերաբնակեցման քաղաքականությունը։
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ի՞նչ հետևանքներ կարող էր ունենալ Ասորեստանի համար փոքրասիական
երկաթի և այլ մետաղների հանքավայրերից, ինչպես նաև հիմնական առևտրային ուղիները
վերահսկելու հնարավորությունից զրկվելը։
3. Գնահատի՛ր։ Որո՞նք էին Վանի թագավորության անկման ներքին և արտաքին պատճառները։

Ա4 | Փաստարկում և հիմնավորում
Պատկերացրո՛ւ, որ դու Վանի թագավորության սպարապետն ես, որն Արգիշտի արքային պետք է
համոզի դեպի արևմուտք ռազմարշավի կարևորությունը։ Բացատրի՛ր և հիմնավորի՛ր քո ծրագրի թե՛
տնտեսական, թե՛ ռազմավարական կարևորությունը։ Ստեղծի՛ր գովազդային պաստառ, որտեղ այդ
ամենը ներկայացված կլինի նաև պատկերներով։

Ի՞նչ ես կարծում, քո նախաձեռնությանը, արքայից բացի, հասարակության ո՞ր շերտերը կարող էին
աջակցել։ Իսկ ընդդիմանա՞լ (յուրաքանչյուր պատասխան հիմնավորիր առանձին)։

Գործնական առաջադրանք

Դասընկերոջդ հետ ստեղծի՛ր պաստառ՝ օրինակներով ցույց տալով , որ Վանի

թագավորությունը ինքնուրույն քաղաքակրթություն է (հիշիր քա­ղա­քա­­կրթու­
թյան հիմնարար բաղադրիչները)։ Ներկայացման մեջ ներառե՛ք տե­սո­ղական
պատկերներ ենթագրերով:
 45

1.6 Վանի թագավորության սոցիալ-

ԳԼՈՒԽ տնտեսական և մշակութային կյանքը

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

Վանի թագավորությունում ձևավորված ռազմական և սոցիալական կառույցը,
տեխնոլոգիաները և արվեստը նպաստեցին լեռնաշղթաներով մասնատված
միջավայրի խոչընդոտների հաղթահարմանը։ Միասնացման գործում հատ­
կապես մեծ էր կրոնի դերը, որն ուժեղացրեց թագավորության բնակիչների
պատկանելության զգացումը: Այսօր մեզ հայտնի են թագավորության բազ­
մաթիվ աստվածների անուններ։

* Ո ՞րն էր աստվածների նշանակությունը Վանի թագավորությունում: Դասա­

րանում քննարկեք, թե արդյո՞ք այսօր կրոնը նման նշանակություն ունի։

Վանի թագավորներն իրենց կա­ռ ա­
վ­ար­ման ընթացքում թողել են բազմա­
թիվ սե­պագիր արձանագրություններ:
Այդ գրա­վ որ տեքստերի ճնշող մե­ծ ա­­­
մաս­­­նութ­­­յունը վերաբերում է ռազ­մա­կ ան
ար­շա­վ անք­ն երին և շատ քիչ տե­ղ ե­
կութ­յուն­­ներ է տալիս սոցիալ-տնտե­ս ա­
կան ու մշա­­կո­ւ ­թ ային կյանքի մասին։
Չնայած տեքս­­տա­յ ին տվյալների նման
սահ­մա­ն ա­­փա­­­կութ­յ ան՝ հնագիտական​​
և պատ­կե­­րա­գ րական տվյալների միջո­
Բառարան
Բազմաստվածություն | Շատ աստվածների և
աստվածուհիների հանդեպ հավատը կոչվում է
բազմաստվածություն:
Թագավորական հարստություն |
գահատոհմ) – միևնույն (թագավորական)
ընտանիքի կամ տոհմի կառավարիչների
հաջորդականությունը։
Սոցիալական խմբեր (դասեր) | մարդկանց
համեմատաբար մեծ խմբեր են, որոնք
տարբերվում են հասարակության մեջ իրենց
զբաղեցրած տեղով և դիրքով։ Սովորաբար
առանձնացվում են վերին, միջին և ստորին
խավերը։

ցով այսօր գոնե մասնակիորեն հնա­ր ա­ Հարեմ | բազմակնության դեպքում պալատի

կամ տան փակ և հսկվող հատված, որտեղ
վոր է վերականգնել թագավորության ապրում են արքայի կանայք։ Մեր օրերում
սոցիալ-տնտեսական և մշակութային հատուկ է մահմեդականներին։
կյանքի պատկերը։

Կրոնը
Վանի թագավորությունում ընդունված էր բազմաստվածությունը. եր­կր­պա­
գում էին բազմաթիվ աստվածների և աստվածուհիների: Աստվածները հաճախ
պատկերվում էին մարդու տեսքով , ավելի հազվադեպ՝ կենդանու տեսքով կամ
խառը ձևերով (մարդու մարմին և կենդանու գլուխ)։ Ուշագրավ է, որ Վանի
թագավորությունում պաշտել են ոչ միայն տեղական աստվածներին ու աստ­
վածուհիներին, այլև նվաճված երկրների։ Նպատակն էր ցեղային տարբեր
աստվածների համախմբմամբ ապահովել երկրի տարածքային, մշակութային
և քաղաքական միասնությունը։
46

Իշպուինի արքայի վերափոխությունների արդյունքում գերագույն աստված

և թագավորական հարստության հովանավոր հռչակվեց Խալդին։ Խալդին նաև
պատերազմի և հաղթանակի աստվածն էր։ Վանի թագավորության ժողովրդի
պատկերացմամբ՝ նա էր գլխավորում ուրարտական ​​բանակները։ Նա էր, որ
հաղթում և հնազանդեցնում էր թագավորության թշնամիներին: Հենց Խալդին
էր թագավորին տալիս իշխանություն և օրինականություն։
Խալդի աստվածն ամպրոպի և կայծակի Թեյշեբա աստծու և արևի Շիվինի
աստծու հետ կազմում էր աստվածների գերագույն եռյակը։ Բացի այս եռյակից՝
պաշտվում էին լուսնի, ցամաքի, ջրերի և այլ աստվածներ։

Սոցիալական կարգը
Վանի թագավորության հա­ս ա­
րակությունը բաժանված էր մի քանի
անհավասար սոցիալական խմբերի
կամ դասերի։ Կենտրոնում արքան էր,
որն ամբողջ երկրի բացարձակ տի­ր ա­
կալն էր։ Գահը ժառանգվում էր հորից
որդուն։
Արքան համարվում էր Խալդի աստ­
ծո տեղապահը երկրի վրա, Խալդիի
«ստվերը», և նրա գլխավոր պար­տա­
վորություններից մեկն էր երկրի բար­­գա­
վա­ճումն ապահովելը: Արքան էր վճռում
երկրի ներքին կյանքին և արտաքին
քա­ղ ա­քականությանը վերաբերող հար­
ցե­րը։ Նա օժտված էր քրմական, ռազ­
մա­կ ան, վարչական, դատական իշ­
խանությամբ։
Վանի թագուհիների մասին տե­
ղե­կ ութ­յունները չափազանց սուղ են:
Հայտ­նի է Մենուայի կնոջ՝ Թարիրիայի
հի­­շա­տա­կումն արձանագրություններից
մեկում։ Այստեղ Մենուա արքան տե­­ղե­
կացնում է, որ խաղողի այգի է նվիրել
իր տիկնոջը և այն անվանակոչել
նրա անվամբ։ Վանի արքաներն ունե­
ցել են հարեմ։ Մենուան իր մի ար­ձ ա­
նագրության մեջ իրեն գո­վա­բ ա­ն ում է
որպես թագավոր, որն ամենաշատ կա­
նայք է բերել մայրաքաղաք Տուշպայի
հարեմ:
Ս2 Ձայներ անցյալից
Մուսասիրի տաճարը (վերակազմություն)
Ք. ա. մոտ IX դար
Հատված Իշպուինիի և
Մենուայի արձանագրությունից
«Երբ Խալդի աստծու առջև քաղաք Արդինի
(Մուսասիր) եկան Իշպուինին՝ Սարդուրիի
որդին՝ մեծ արքան, հզոր արքան, տիեզերքի
արքան, Բիայնիլի երկրի արքան, իշխանը
Տուշպա քաղաքի, (և) Մենուան՝ Իշպուինիի
որդին, նրանք աղոթատուն կառուցեցին
Խալդի աստծուն։ Բարձր ճանապարհին
նրանք քարակոթող դրեցին։
Աղոթատան առջև Սարդուրիի որդի
Իշպուինին նվիրեց գեղեցիկ զենքեր,
հրաշալի արջառներ (՞), [...] նվիրեց պղնձե
անոթներ, [...], դրեց այս ամենը Խալդի
աստծո դարպասների մոտ և տվեց Խալդիին՝
տիրոջը, հանուն իր կյանքի։
Ով այս քարակոթողը գցի այստեղից, ով
ջարդի, ով ինչ-որ մեկին ստիպի այս բաներն
անել , ասի՝ «գնա (և) կործանիր (այն)», թող
Խալդին, Թեյշեբան, Շիվինին, Արդինի
(Մուսասիր) քաղաքի (բոլոր) աստվածները
ոչնչացնեն (նրա) սերմը երկրի վրա»։
 47

Նայելով նկարին
Վանի թագավորության
մասնագիտություններ ունեցող կանայք

Հատված Վանի բրոնզե նեղ գոտուց (աշխատող կանայք), Ք. ա. IX - VIII դդ.

1. Պատկերների մեկնաբանում։ Նկարագրիր, թե ինչ ես տեսնում պատկերներից
յուրաքանչյուրում։ Վերնագրիր պատկերները։
2. Համադրի՛ր: Նկարների տրամադրած տեղեկությունները համադրելով ՝ ներկայացրու կանանց
առօրյան Վանի թագավորությունում։

Երկրի կառավարման գործում մեծ էր արքային մշտապես շրջապատող

խորհրդականների դերը, բայց կարևորագույն պաշտոնյաները եղել են փոխ­
արքաները («մարզերի կառավարիչներն») և քրմերը։
Մարդկանց մեծամասնությունն աշխատում էր որպես հողագործ, արհես­
տավոր կամ վաճառական։ Տերության ընդլայնմանը զուգընթաց ավելի կարևոր
էին դառնում զինվորականները։ Գյուղատնտեսական արտադրության մեջ
կարևոր դերակատարում ունեցող հատուկ միավոր էր համայնքը, որը որոշ
չափով պահպանել է ինքնակառավարումը։ Վանի թագավորության մեջ բա­
ցակայում էր ստրկական ուժի կիրառումը։ Այն ստրկատիրական պետություն
չէր, ինչպես կարծում էին նախկինում։

Տնտեսությունը
Ռազմական և քաղաքական խնդիրներից բացի Վանի թագավորության
ընդար­ձակումը լուծեց նաև բավականին կոնկրետ տնտեսական խնդիրներ։
Թեպետ սկզբում պետության մեջ մեծ էր անասնապահության դերը, բայց
աստիճանաբար թագավորության հիմ­նա­կան տնտեսական զբաղ­մ ունքը
48

Վանի թագավորության
դար­­ձավ երկրագործությունը։ Իսկ Տ կանայք
դրա զարգացումը հնարավոր չէր լինի
առանց արդյունավետ ոռոգման: Սե­պա­
գիր արձանագրությունները ցույց են
տալիս, որ Վանի արքաներն ակ­տի­վո­
րեն զբաղվել են ջրանցք­ն ե­ր ի և ջրամ­
բար­ների շինարարությամբ: Ամե­ն ա­մեծ
ձեռքբերումն էր Մենուայի կա­ռ ու­ց ած
ջրանց­քը, որը մինչ օրս էլ գործում է։
Ազնվական կնոջ կերպար բրոնզե գոտու վրա
Բա­­րելավված գյու­ղ ա­տնտե­ս ա­կ ան մե­
թոդ­ն ե­րը նույնպես կարևոր գործոն էին Վանի թագավորության մեջ կանանց
առևտրի և արդյունաբերության աճի հա­ զբա­ղ եց­ր ած դիրքի մասին գրավոր տե­ղ ե­

մար: Երկաթի օգտագործումը հան­գ եց­
րեց եր­կաթե գութանների կիրառմանը,
ինչը հնարավորություն տվեց հերկել
բազ­մա­թ իվ չօգտագործված հողա­տա­
րածք­ն եր։ Արդյունքում ավե­լ ա­ց ան մշա­
կա­բույ­սե­րի աճեցման համար հա­ս ա­ն ելի
հո­ղ ա­տարածքները:
Պետության գլխավոր տնտեսական
խնդիր­­ներից էր Տավրոսի շրջանի ոսկու,
ար­­ծաթի և երկաթի հանքավայրերի տի­
րա­­պետումը, ինչպես նաև հիմնական
առևտրային ուղիների վերահսկումը։
Միջ­­­­եր­­կրա­­կան ծովի երկրներ հասնելու
հա­­­մ­ար Հնդկաստանից, Կենտրոնական
Ասիա­յից և նույնիսկ Չինաստանից եկող
ապ­րանք­ները պետք է անցնեին կա՛մ
կութ­յ ­ո ւնները գրեթե բացակայում են։ Դա
պայ­մ ա­ն ա­վ որված էր հասարակության
մեջ տղամարդու գերակայությամբ:
Սակայն պահպանված կրծքազարդերի,
բրոնզե գոտիների, մետաղյա թիթեղների,
արձանիկների և այլ հնագիտական գտա­ծ ո­
ների հիման վրա հնարավոր է ինչ-որ չափով
լրացնել գրավոր տեղեկությունների բացը։
Կանայք հագնում էին զարդարված զգեստ,
որը հասնում էր մինչև կոճերը։ Աստ­վ ա­ծ ու­
հիները, թագուհիները կամ ազնվական
կա­նայք սովորաբար կրում էին գլխաշոր, որը
երբեմն իջնում էր
​​ գլխից մինչև գոտկատեղը։
Ե ՛վ միաձույլ զգեստը, և՛ գլխաշորը զար­
դար­վ ած էին երկրաչափական նախշերով։
Արքունիքում կամ ազնվականների տնե­
րում ծառայող կանայք պատկերված են

Մի­ջ ա­գետ­քով (հարավում), կա՛մ Փոքր գլխաբաց։ Ոչ ազնվական կանայք զբաղ­վ ել

են անասնապահությամբ, գյու­ղ ա­տ նտե­
Ասիայով և Վանի թագավորությունով
սութ­յ ամբ, զամբյուղի պատրաստմամբ,
(հյուսիսում): Բացի այդ՝ հյուսիս-հարավ
խեցեգործությամբ, ջուլհակագործությամբ
առևտրային ճանապարհն անցնում էր
և այն: Կանայք կարող էին նաև հոգևոր
անմիջապես Վանի թագավորության
ծառայության անցնել իբրև քրմուհիներ։
միջով։ Հմուտ կառավարմամբ երաշ­խ ա­­­
ՏԵՂԵԿՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ
վոր­­ված էր երկրի հզորությունը, որի մի­ջ ո­ Տրամադրած տեղեկության հիման վրա
ցով նման առևտուր էր իրա­կ ա­ն աց­վում։ վերլուծիր վերևում պատկերված նկարը և
վերնագրիր այն։
Վանի թագավորությունը որդան
կար­միր, ինչպես նաև մետաղական հան­
քա­քարեր և մետաղական արտադրանք
էր մատակարարում մի շարք երկրների։ Այն նաև միջնորդ էր հնդկական հա­
 49

մե­մունքների և չինական մետաքսի Ս2 Ձայներ անցյալից

վա­ճառ­քում։ Վանի թագավորության
առև­տրա­­յին հարաբերությունները տա­­­
րա­ծ ­­­­վել են մինչև Նեղոսի ափերը և դրա­­­
նից հեռու։
Նշանակալի էին չափի և կշռի բնա­
գա­վ ա­ռում Իշպուինի և Մենուա ար­քա­ն ե­
րի վերափոխությունները, որոնք նպաս­
տե­ց ին առևտրի զարգացմանը։
Մուսասիրի տաճարի կողոպուտը Սարգոն II-ի
զորքերի կողմից (Ք. ա. 714 թ.)
Ձեռքբերումներ արվեստի և Դուրշարուկինի (Խորսաբադ) պալատի
գիտության բնագավառում խորաքանդակ. այժմ անհետացել է

Հարմարավետ քաղաքները, ամ­ր ոց­ Հատված Ռուսա Սարդուրորդու

ները, տաճարները և այլ հուշար­ձ ան­­ներ՝ արձանագրությունից
կա­ռուց­վ ած խնամ­քով տաշված հսկա­ «Ռուսան՝ Սարդուրիի որդին, այսպես է ասում.
յական քա­րե­րից, վկայում են թա­գ ա­ [...]
վորութ­յան շինարարների ու ռազմական Ես՝ Ռուսան, Խալդի աստծո ծառան,
մաս­նա­գետ­ն երի մեծ վարպետության, ժողովրդի հավատարիմ հովիվը, (որը)
ինչ­պես նաև մաթեմատիկայի բնա­գ ա­­ Խալդիի օգնությամբ և զորքերի ուժով
չի երկնչում հակառակությունից։ Խալդի
վա­ռում առաջադիմության մասին։ Աչ­
աստվածն ինձ տվել է ուժ, իշխանություն (և)
քի է ընկնում նաև երկաթի կիրառ­ման ուրախություն իմ ողջ կյանքի ընթացքում:
վարպետությունը։ Բացառիկ նրբութ­­յամբ Ես կառավարում էի Բիայնիլի երկիրը (և)
և զարդապատկերների շքե­­ղութ­­յամբ են ենթարկել եմ թշնամական երկրները։
աչքի ընկել Վանի թա­գ ա­­վո­­րութ­­յան Աստվածներն ինձ տվել են ուրախության
վար­­­­պետների բրոնզե ստեղ­­ծա­­գո­րծ
­ ութ­­ երկար օրեր, (և) բացի ուրախության
յուն­­ները՝ զենք ու զրահ, գահի մասեր, օրերից […] դրանից հետո […] խաղաղություն
հաստատվեց։
ար­­ձանիկներ և այլն։
Ով քանդում է (այս արձանագրությունը),
Վանի թագավորությանը հատուկ
ով կոտրում է (այն), ով կատարում է (նման
են մի շարք նորարարություններ, որոնք
արարք), թող Խալդի, Թեյշեբա, Շիվինի
տարածաշրջանում սկսվել են նրա­­նով ՝ աստվածները (և բոլոր աստվածները)
ժայռի մշակման հմտություններից և կործանեն նրա սերմը և նրա անունը»։
որպես ճարտարապետության կարևոր
տարր օգտագործելուց մինչև մե­տա­ղ ա­
մշակ­ման արվեստը։ Դրանք չանհետացան Վանի թագավորության փլուզ­մ ան
արդյունքում։ Ձևա­վոր­ված ավանդույթներն ու կանոնները ժառան­­գեցին հայ­
կական հաջորդ թա­գ ա­վո­ր ություններն ու այլ ժողովուրդներ, ինչպես սկյու­թ ա­
կան ցեղերը։ Վանի թա­գ ա­վորության մշակույթի որոշ տարրեր ներ­թ ա­փ ան­
ցեցին Հին Իրանի և վաղ Հունաստանի մշակույթներ:

Առանձնացրո՛ւ քեզ հետաքրքրող տեղեկությունը և քննարկի՛ր դասարանում։

Ո ՞ր տեղեկությունն է քեզ ավելի հիմնավոր կամ հետաքրքիր թվում։ Ինչո՞ւ։
50

Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր

Չնայած Վանի թագավորությունից ունեցած մեր մի քանի հազար տարվա
հե­­ռավորությանը՝ նրա հետ ունենք նաև ընդհանուր ժառանգության վրա
հիմնված բազմաթիվ կապեր: Թագավորության մասին հիշում են, օրինակ,
անուն­ն երով . որոշ մարդիկ Վանի թագավորության արքաների անուններով են
կոչում իրենց նորածիններին, խանութներ կամ ֆուտբոլային թիմ են անվա­նում
«Ուրարտու»։ Մարդիկ պատրաստում են զար­դ եր և կենցաղային իրեր՝ Վանի
թագավորության դեկորատիվ կիրառական արվեստի և ճարտարապետու­
թյան որոշ տարրերի կիրառմամբ:

Աշխատանք սկզբնաղբյուրների հետ

1 | Ներկայացրո՛ւ | Ի՞նչ տեղեկություններ է պարունակում արձանա­գ րութ­
յուն­­ներից յուրաքանչյուրը։ Հաշվիր, թե քանի տեղեկություն գտար դրան­
ցում (կրոնական, ռազմական և այլն)։
2 | Համեմատի՛ր | Ի՞նչ նմանություններ և տարբերություններ կան Իշպուինի
և Ռուսա I արքաների արձանագրությունների միջև (ուշադրություն
դարձ­­րու, օրինակ, արձանագրությունների վերջին հատվածին՝ «անեծքի
բանաձևին»):
3 | Մեկնաբանի՛ր | Ինչպե՞ս են իրենց ներկայացնում արքաները։ Ի՞նչ կարելի
է ասել արքաների և նրանց գահակալման ժամանակաշրջանի մասին՝
հիմնվե­լ ով նրանց ինքնաներկայացման վրա (պետական կարգ, կրոն և
այլն)։

Մհերի դուռ կամ Ագռավու քար,

սրբազան քարաժայռ
Վանա բերդի մոտ։
 51

Գլխի վերանայում
Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Խալդի • Թեյշեբա • Շիվինի
բազմաստվածություն • սոցիալական խմբեր (դասեր) • հարեմ

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ինչպե՞ս հաջողվեց Արգիշտի I և Սարդուրի II արքաներին Վանի թագավորությունը
վերածել տարածաշրջանի ուժեղագույն պետության։
բ. Բացատրի՛ր: Ո ՞րն էր արքաների (կառավարիչների) շահը, երբ պնդում էին, որ իրենց ընտրում են
աստվածները։
գ. Պարզաբանի՛ր։ Ինչո՞ւ էին առավել կարևոր պաշտոնյաներ հա­մար­վում փոխարքաները (մարզերի
կառավարիչները) և քրմերը:

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ինչպե՞ս ենք իմանում մաթեմատիկայի բնագավառում Վանի թագավորության
առաջադիմության մասին։
2. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը։ Ի՞նչ եք կարծում, թագավորության տնտեսական խնդիրների լուծման
մեջ ի՞նչ նշանակություն ունեցավ հիմնական առևտրային ուղիների վերահսկումը։
3. Համակարգի՛ր տեղեկատվությունը: Ստեղծեք աղյուսակ, որը ցույց կտա Վանի թագավորություն
ներմուծվող և այնտեղից արտահանվող հիմնական ապրանքները:

Ա4 | Պատմական նշանակություն
Պատրաստի՛ր Վանի թագավորության սոցիալ-տնտեսական և մշակութային կյանքի մասին պատմող
պաստառ՝ ընտրելով քննարկված ոլորտներից մեկը (օր.՝ կրոն, տնտեսություն և այլն)։

Ըստ ձեզ՝ ի՞նչ կարևոր մարդկանց, կրոնական համոզմունքների կամ սոցիալական զարգացումների
պետք է ուշադրություն դարձնեն ձեր դասընկերները

Երկիրը Ներմուծում Արտահանում

Գործնական առաջադրանք

Դասընկերոջ հետ վերանայե՛ք Վանի թագավորության սոցիալական կարգը

և կազմե՛ք բուրգի գծապատկեր։ Ըստ կարևորության՝ բուրգի տարբեր
մասերում տեղադրե՛ք Վանի թագավորության սոցիալական դասերը։
ԹԵՄԱ 2
Երվանդական Հայաստան
Ուսումնասիրելով այս թեման՝ կկարողանաս.
ա. Նկարագրել Երվանդական Հայաստանի պետական կարգը, բանակը, տնտեսությունը,
դիցարանը։
բ. Բնորոշել Երվանդունի արքաների և սատրապների գործունեությունը, կարծիք հայտ­նել
նրանց գործունեության և ռազմաքաղաքական հարաբերությունների վերաբերյալ:
գ. Գնահատել և արժևորել Երվանդական Հայաստանի քաղաքակրթական ժառան­գութ­
յան տեղն ու դերը հայոց և համաշխարհային մշակույթների համատեքստում:

Արծաթե պտյակ՝
ձիու առաջամասով
Երևան, Էրեբունի
Ք. ա. VI-IV դդ.
 53

Երվանդական Հայաստանի կազմավորումը

2.1
ԳԼՈՒԽ և Աքեմենյան Պարսկաստանը

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

Փոքր և նոր կազմավորված Երվանդական պետությունը կարողանում էր պահ­
պա­ն ել անկախությունը, քանի դեռ մի ավելի մեծ պետություն գերիշխանության
չհասավ Հարավ-արևմտյան Ասիայում: Շուտով ստեղծված նոր կայսրութ­յ ուն­
ները՝ Մարաստանը, իսկ հետո Աքեմենյան Պարսկաստանը, նվաճեցին հին
աշ­խ արհի հսկայական տարածքներ։ Երվանդական Հայաստանը դաշնակցից
վերածվեց հպատակ տերության, բայց կարողացավ պահպանել ներքին ինք­
նուրույնությունը:

* Դասընկերներիդ հետ քննարկիր՝ արդյոք մի՞շտ է արդարացված կայս­ր ութ­յ ուն­

ների հետ առճակատումը։ Կարելի՞ է գնալ նաև զիջումների։ Ըստ կարևորության՝
դասակարգիր առճակատման և փոխզիջման առավելություններն ու պակա­
սությունները։ Ինքդ ո՞ր տարբերակը կընտրեիր և ինչո՞ւ։

Բառարան
Վանի թագավորության անկման
ար­դ յուն­քում Ք. ա. VII դարի վերջին Սատրապ | հին պարսկերեն
«խշաթրապավան» բառի հունարեն տար­բե­
Հայ­­­կա­կան լեռնաշխարհի տարածքում
րակը։ Բառացի նշանակում է «[արքայական]
կրկին ի հայտ են գալիս մրցակից թագա­ իշխանության պաշտպան»։ Նա արքայի
վո­­րութ­յուններ։ Դրանցից առանձնա­ն ում ան­մի­ջական ներկայացուցիչն էր մարզում ՝
է Պարույր Սկայորդու իշխանությունը սատրա­պութ­յունում, որտեղ օգտվում էր
թա­գա­վո­րական բոլոր արտոնություններից։
լեռն­աշ­խարհի հարավ-արևմտյան մա­
Արքայական ճանապարհ | հինավուրց
սում։ Պատմահայր Մովսես Խորե­ն ա­ց ու
առևտրային և ռազմավարական նշանա­
հաղորդած տեղեկության համա­ձ այն՝ կու­­թյան ճանապարհ, որը կառուցվել է
Պարույրը Հայկ Նահապետի սերնդից Աքեմենյան կայսրության արքա Դարեհ I-ի
էր։ Նա միացել էր Ասորեստանի դեմ կողմից Ք. ա. 5-րդ դարում։ Ենթադրվում է,
որ ձիավոր սուրհանդակները դրա մի ծայրից
Մարաստանի (Մեդիայի) և Բա­բ ե­լ ոնի
(Սուսա) մյուսը (Սարդես) անցնում էին 9 օրում։
թագավորների դաշինքին։ Ք. ա. 612 թ. Այն շուրջ 2700 կմ երկարություն ուներ։
դաշինքի երկրները գրավում և ավե­ր ում
են Ասորեստանի մայրաքաղաք Նինվեն։
Մի քանի տարի անց արդեն կործանվում է Ասորեստանի կայսրությունը։ Գործուն
մասնակցության համար Պարույր Սկայորդին Մարաստանի արքա Կիաքսարի
կողմից թագադրվում և ճանաչվում է Հայաստանի թագավոր։ Պարույր
արքան իր իշխանության տակ միավորել էր Վանա լճից մինչև Եփրատ ընկած
տարածքները՝ նպատակ ունենալով իր վերահսկողությունը հաստատել ամբողջ
լեռնաշխարհի վրա։
54
Երվանդ I Սակավակյաց և Տիգրան Երվանդյան
Պարույր Սկայորդուն հաջորդած արքաներից Երվանդ Սակավակյացին է
հաջողվում Հայկական լեռնաշխարհում հաստատել իր հսկողությունը։ Քանի
որ սկզբնաղբյուրների սակավություն կա, միայն կարելի է ենթադրել , որ նա իր
տիրապետությունը հաստատում է այն
հողերի վրա, որոնք ժամանակին Վանի
թագավորությունն էր վերահսկում։ Թա­
1 Ձայներ անցյալից
գա­վ որության սահման­ն երը հյուսիս-
արև­մուտքում հասնում են մինչև Սև ծովի
ափեր, հարավ-արևել­քում ՝ Մա­ր աստան,
հարավում ՝ Հյուսիսային Միջա­գ ետք։
Ար­քա­յա­կան նոր հարստութ­յ ունը նրա
անու­ն ով կոչվում է Երվան­դ ական կամ
Եր­վանդյան։ Կենտ­ր ոնն էր Տուշպա-Վան
քաղաքը։
Հատկապես նշանակալից էր Եր­
վան­­դու­ն ի­ն երի կարողությունը՝ հավա­­
քագրելու զգալի կենդանի ուժ ռազ­
մա­­կան արշավների և վերահսկվող
տարածք­ն երում իրենց քաղաքական
ու ռազմա­­­կան ներկայությունն ամ­
րա­պնդելու նպա­տակով: Այդ­պի­ս ով ՝
Երվանդ I-ին հաջող­վում է վե­ր ա­­կազ­­
մա­­վորել բանակը՝ ստեղ­ծ ե­լ ով շուրջ
40 հազարանոց հետևակ և 8 հա­
զա­րա­նոց հեծելազոր։ Սա չէր կա­
րող չազդել Մարական տերության
(Մեդիայի) հետ հարաբերությունների
վրա։ Վերջինս փորձում է խստացնել իր
վե­­րա­­հսկո­­ղու­թյունն ընդլայնվող Հա­
յաս­­­­տանի նկատմամբ։ Դա հաջող­վում
է մանավանդ այն ժամանակ, երբ Մա­
րաս­տանը տիրում է Արաքսի հովտին և
Միջագետքում գտնվող հաղոր­դ ակ­ց ա­
կան ուղի­ն երին։ Դաշնակցային հարա­
բե­րութ­յուն­ն երը շուտով վերածվում են
Մարաս­տանից Հայաստանի կախ­վա­
ծութ­յան։
Սակայն մարական տի­ր ա­պե­տու­թ ­
յան դեմ շուտով լայնածավալ ապս­տամ­
Ս
Դարեհ I-ի եռալեզու արձանագրությունից
«Դարեհ թագավորն ասում է. - Երրորդ
ան­գամ ապստամբները հավաքվեցին և
նորից դուրս ելան Դադարշիշի դեմ ճակա­
տա­մ արտի։ Ույամա1 անունով մի բերդ կա
Արմինայում. ճակատամարտը տեղի ունե­
ցավ այնտեղ։ Ահուրամազդան ինձ օգնեց;
Ահուրամազդայի շնորհիվ իմ բանակն այն
ապստամբ բանակից բավական մարդ
սպա­նեց։ […]: Հետո Դադարշիշը մնաց
Արմինայում, մինչև ես հասա Մեդիա»։
«Դարեհ թագավորն ասում է. - Ապստամբ­
ներր երկրորդ անգամ հավաքվեցին (և) դուրս
ելան Վաhումիսայի դեմ ճակատամարտի։
Արմինայում Աուտիարա2 անունով մի գավառ
կա. այնտեղ նրանք ճակատամարտ տվեցին։
Ահուրամազդան ինձ օգնեց. Ահուրամազդայի
շնորհիվ իմ բանակն այն ապստամբ բանա­
կից բավականին մարդ սպանեց։ [...]։ Հետո
Վաhումիսան մնաց Արմինայում, մինչև ես
հասա Մեդիա»։ (Բեհիսթուն):
1. Ույամա (Ուհիամա) բերդը տեղադրվում
է պատմական Հայաստանի Կորճայք
նահանգում։
2. Աուտիարա - ուսումնասիրողները սույն
գավառը համապատասխան են համարում
«Աշխարհացույց»-ի Այտվանք («Այտուանք»)
գավառի անվանը, որը ևս գտնվում էր
Կորճայք նահանգում։
 55

Նայելով քարտեզին

Հայաստանը Ք. ա. 522-520 թթ.

Պայքար աքեմենյան տերության դեմ (Ք. ա. 522-521)
1. Բացահայտի՛ր քարտեզը։ Որո՞նք էին Երվանդական Հայաստանի հարևան պետությունները
Ք. ա. 612-201 թթ. (հարցին պատասխանելու համար օգտվիր նաև համաշխարհային
պատմության դասագրքից և համացանցից):
2. Կիրառի՛ր աշխարհագրական հմտություններդ: Ինչո՞վ կբացատրես այն, որ
ճակատամարտերից մեկը Հայաստանի տարածքից դուրս է եղել։

բություն է կազմակերպվում պար­ս ից ապագա թագավոր Կյուրոս Մեծի կողմից։

Ըստ հույն պատմիչ Քսե­ն ոփոնի՝ Կյուրոսին այդ ջանքերում ակտիվորեն աջակցում
է նրա մանկության ընկերը՝ հայոց թագաժառանգ Տիգրան Երվանդյանը։ Ք. ա.
550 թ. մարական տիրապետության տապալման արդյունքում ձևավորվում է
Աքեմանյան Պարսկաստանը՝ Կյուրոս Մեծի գլխավորությամբ։ Հայաստանը՝
իբրև դաշնակից երկիր, թեպետ առաջատար դիրք ուներ նորաստեղծ Աքե­
մենյան կայսրության մեջ, սակայն ներքին ինքնավարությունը պահպանում
էր հարկ վճարելու և պատերազմի ժամանակ զորք տրամադրելու պայմանով։
Դա հայկական կողմին թույլ է տալիս պահպանել ձեռք բերված տարածքները՝
չհրաժարվելով լիակատար անկախությունից, միայն թե հետաձգելով այն ավելի
պատեհ ժամանակների։

Հակաաքեմենյան ապստամբությունը
Չնայած Կյուրոս Մեծի տված ներքին ինքնավարությանը՝ հայերը չէին
հաշտ­վ ում ստեղծված իրավիճակի հետ և ձգտում էին անկախանալ արտաքին
ուժերից։ Հարմար առիթ է ստեղծվում Ք. ա. 520-ական թթ., երբ Աքեմենյան
56

Պարսկաստանում ներքին երկպառակություններ են սկսվում։ Ի վերջո գահ է

բարձրանում Դարեհ I-ը (Ք. ա. 522-486), որի կառավարման առաջին իսկ տարում
ապստամբում են հպատակ մի շարք երկրներ։ Դրանց թվում էր և Հայաստանը։
Այս ապստամբությունների և դրանց ճնշման մասին մանրամասն պատմվում
է Բեհիսթունի ժայռի եռալեզու (հին պարսկերեն, էլամերեն և բաբելոներեն)
արձանագրության մեջ։ Հայաստանում ապստամբությունը ճնշելու համար
Դարեհ I-ի զորահրամանատարները ստիպված են լինում հինգ ճակատամարտ
տալ։ Ինչպես պարզ է դառնում արձանագրությունից, Հայաստանը նվաճելու
համար Դարեհը մեծ ճիգ է գործադրել։ Հակառակ արձանագրության մեջ Դա­
րեհի պարծենկոտ հայտարարությունների՝ արշավանքները, ըստ էության,
անհաջողությամբ են ավարտվել , դրա համար էլ երկարաձգվել են։ Միայն
հինգ­ե րորդ ճակատամարտից հետո է, որ հայերն ընդունել են Դարեհի
գերիշխանությունը։

Հայաստանը Աքեմենյան տերության կազմում

Դարեհ արքան ապստամ­բ ությունները ճնշելուց հետո ձեռնամուխ է լինում
կայսրության սահմանների ընդլայնմանը։ Արևելքում նրա տարածքները
հասնում էին մինչև Ինդոս գետը, իսկ արևմուտքում ՝ Թրակիա՝ կազմելով
աշխարհի ամենամեծ կայսրությունը։ Իր իշխանությունն այդ հսկայածավալ
կայսրության մեջ ուժեղացնելու համար Դարեհն ամբողջությամբ վերանայում է
Կյուրոսի կողմից հաստատված կա­ռ ավարման համակարգը։ Նա կայսրությունը
բաժանում է 20 մարզերի, որոնք կոչվում էին սատրապություններ: Դրանք
կառավարվում էին սատրապների կողմից, որոնք հավաքում էին հարկերը,
ապահովում էին արդարադատությունն ու անվտանգությունը, զինվորներ էին
հավաքում թագավորական բանակի համար։ Սատրապների կողմից մարզերի
կառավարման քաղաքականությունը Դարեհի կայսրությունը միավորելու
ճանապարհներից մեկն էր։ Հայաստանը կազմում էր XIII սատրապությունը և
այդպիսին մնաց մինչև Աքեմենյան կայսրության կործանումը։
Հաջորդ կարևոր քայլն այս ուղղությամբ Արքայական ճանապարհի
կառուցումն էր: Ճանապարհն ուներ ինչպես տնտեսական, այդպես և ռազմական
նշա­նակություն։ Կարևոր էր, որ այդ ճանապարհի մի որոշ մաս (շուրջ 330 կմ)
անց­նում էր Հայաստանի հարավային սահմանով , ինչը նպաստում էր առևտրի
ծաղկմանը։
Այս և այլ մանրամասների մասին մենք իմանում ենք հույն զորավար և
պատմիչ Քսենոփոնից, որը Ք. ա. 401 թ. անցել է Հայաստանով։ Ըստ նրա՝ այդ
ժամանակ Հայաստանի սատրապը Երվանդն (Օրոնտեսն) էր, որն ամուսնացած
էր Աքեմենյան արքայադստեր հետ և սեփական պատկերով դրամներ էր
հատում։ Այդ ամենը վկայում է կայսրության մեջ Երվանդական արքայատոհմի
առանձնահատուկ դիրքի և հավակնությունների մասին։
 57

Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր

Երվանդական արքաները Վանի թագավորության ժառանգության հիման
վրա ստեղծեցին մի նոր թագավորություն՝ Երվանդական Հայաստանը։ Նրանք
ապստամբությունների միջոցով կարողացան պահպանել իրենց ինք­նու­
րույնությունն անգամ սատրապության շրջանում և առանձնահատուկ տեղ
զբաղեցնել Աքեմենյան կայսրության համակարգում։
Նրանք ցույց տվեցին, որ հանդուրժողականության քաղաքականությամբ, իսկ
անհրաժեշտության դեպքում ՝ նաև ապստամբությունների միջոցով կարող են
երկիրը պահել կայուն և խաղաղ վիճակում: Խնդիր, որն արդիական է մինչ օրս։

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Պարույր Սկայորդի • Երվանդ I Սակավակյաց • Տիգրան Երվանդյան • Կյուրոս Մեծ •
Դարեհ I • Քսենոփոն • սատրապ • արքայական ճանապարհ

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ինչպե՞ս հաջողվեց Պարույր Սկայորդուն ճանաչվել հայոց արքա և հաստատվել
Հայաստանի գահին:
բ. Բացատրի՛ր։ Ի՞նչ դեր ունեցան Երվանդ I Սակավակյացը և Տիգրան Երվանդյանը Հայաստանի
ինքնուրույնության պահպանման գործում:
գ. Վերլուծի՛ր։ Ի՞նչ մեթոդներ օգտագործեց Դարեհը իր կայսրության միասնականությունը պահելու
համար։ Ինչպե՞ս էր ազդում նրա քաղաքականությունը Հայաստանի վրա։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը։ Ի՞նչ եք կարծում, ինչո՞ւ Երվանդական արքաներն իբրև մայրաքաղաք
ընտրեցին Վան-Տոսպը։
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ինչպե՞ս հաջողվեց Երվանդական արքաներին պահպանել իրենց
ինքնուրույնությունը սատրապության ժամանակաշրջանում:
3. Գնահատի՛ր։ Նշիր և հիմնավորիր, թե տնտեսական և ռազմական ինչ նշանակություն ուներ
Հայաստանի համար «Արքայական ճանապարհը»։

Ա4 | Պատմական հեռանկար
Պատկերացրո՛ւ, որ դու Տիգրան Երվանդյանի խորհրդականն ես, որը արքային պետք է խորհուրդ տա
Կյուրոս Մեծի հետ հարաբերությունների հարցում, երբ վերջինս փոխում է վերաբերմունքը Հայաստանի
նկատմամբ։ Ի՞նչ խորհուրդ կտաս դու արքային. գնալ առճակատմա՞ն, թե՞ փոխզիջման։ Ինչո՞ւ։
Ի՞նչ ես կարծում, քո նախաձեռնությանը ո՞ր վերնախավի (ռազմական, քրմական, առևտրական...)
ներկայացուցիչներն ավելի շատ կաջակցեն։
Ինչո՞ւ։ Իսկ ընդդիմանա՞լ (յուրաքանչյուրի համար հիմնավորիր առանձին)։
58

Գործնական առաջադրանք

Դասընկերոջդ հետ ստեղծի՛ր պաստառ՝ օրինակներով ցույց տալով Երվանդ I-ի

ինքնուրույն քաղաքակականության կարևոր բաղադրիչները։ Ներկայացման
մեջ ներառե՛ք տեսողական պատկերներ ենթագրերով:

Ս2 Ձայներ անցյալից Էլամին ստիպեց ապստամբության։

Դարեհ I-ի եռալեզու արձանագրությունից
«Դարեհ թագավորն ասում է. - Ահա թե ինչ
արեցի։ Ահուրամազդայի շնորհիվ եմ ես
միշտ գործել։ Թագավոր դառնալուց
հետո մեկ տարում տասնինը կռիվ տվեցի,
Ահուրամազդայի շնորհիվ ինը թագավորի
գահընկեց արեցի ու գերի տարա։
Մեկի անունը Գաումատա էր՝ մոգը. նա ստեց՝
ասելով . «Ես Սմերդիսն եմ ՝ Կյուրոսի որդին»։ Նա
Պարսկաստանին ստիպեց ապստամբության։
Մեկ ուրիշի անունը Աշշինա էր` Էլամացի։ Նա
ստեց՝ ասելով . «Ես Էլամի թագավորն եմ»։ Նա
Մեկ ուրիշի անունը Նիդինտու-Բել էր`
բաբելո­ն ացի: […]։ Նա Բաբելոնին ստիպեց
ապստամբության։
Մեկ ուրիշի անունը Մարտիյա էր` պարսիկ: […]։
Նա Էլամին ստիպեց ապստամբության։
Մյուսը Ֆրաորտեսն էր՝ մար: […]։ Նա Մեդիային
ստիպեց ապստամբության։
Մյուսը Տրիտանտաեքմեսն էր՝ Սագարտացի: […]։
Նա Սագարտիային ստիպեց ապստամբության։
Մեկ ուրիշի անունը Ֆրադա էր` Մարգիանայից:
[…]։ Նա Մարգիանային ստիպեց
ապստամբության։
Մեկը Վահյազդատան էր` պարսիկ […]։ Նա
Պարսկաստանին ստիպեց ապստամբության։
Մեկը հայ Արախան էր: նա ստեց՝ ասելով . «Ես
Նաբուգոդոնոսորն եմ ՝ Նաբոնիդի որդին»։ Նա
Բաբելոնին ստիպեց ապստամբության։
Դարեհ թագավորն ասում է. «Այս
ինը թագավորներին ես գերեցի այս
պատերազմներում»։ (Բեհիսթուն):

Աշխատանք սկզբնաղբյուրների հետ

1 | Ներկայացրո՛ւ | Ո ՞ր ապստամբության մասին են Դարեհ I-ի այս
արձանագրությունները (մանրամասնիր իրադարձությունը):
2 | Համեմատի՛ր | ՞նչ ես կարծում, ինչո՞ւ արձանագրություններից առաջինում
խոսվում է Հայաստանի (Արմինայի) ապստամբության մասին, բայց
երկրորդում, երբ թվարկում է գահընկեց 9 թագավորներին, Հայաստանի
մասին ոչ մի խոսք չկա։
3 | Մեկնաբանի՛ր | Ինչո՞վ կբացատրես այն, որ ապստամբած Հայաստանը
նվաճելու համար Դարեհ I-ը ստիպված է լինում իր զորավարներ Դադար­շ ի­
շի և Վոհումիասի միջոցով 5 ճակատամարտ տալ։ Արդյո՞ք դրանից կարելի
է եզրակացնել , որ նա Հայաստանին հնազանդեցրել է։ Փաստարկիր և
հիմնավորիր դասանյութի օգնությամբ։
 59

Երվանդական Հայաստանի անկախության

2.2
ԳԼՈՒԽ վերականգնումն ու Սելևկյանները
Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա
Հակամարտությունը հաճախ մեծ փոփոխություններ է բերում։ Աքեմենյան
կայսրութ­յ ունը շուտով փլուզվում է Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքի
հետևան­ք ով , և հպատակ ժողովուրդները կորցրած անկախությունը վերա­
կանգ­ն ելու հնարավորություն են ստանում: Հայաստանը ևս վերականգնում է
իր անկախությունը։
Դասընկերներիդ հետ քննարկիր, թե ինչ հնարավորություններ կարող էր
տալ անկախությունը Հայաստանին. չէ՞ որ սատրապական շրջանում նրանք
պահ­պ անել էին իրենց ինքնավարությունը և Աքեմենյան կայսրության մեջ
նշա­ն ակալի դիրք ունեին։ Ըստ կարևորության՝ դասակարգիր անկախության
ստեղծած հնարավորությունները և դրանից բխող դժվարությունները։

Ք. ա. 334 թվականին Ալեքսանդր Բառարան

Մակե­­դո­­նացու բանակը ներխուժեց Փոքր
Հելլենիստական պետություններ |
Ասիա՝ նշանավորելով հայտնի Արևելյան թագավորություններ, որոնք ձևավորվել են
արշա­վանքի սկիզբը, որն Աքեմենյան Ալեքսանդր Մակեդոնացու իշխանության
կայսրութ­յունը նվաճելու նպատակ ուներ։ փլուզման արդյունքում և որդեգրել հունական
մշակույթն ու ապրելակերպը։
Վճռական ճակատամարտը տեղի ունե­
ցավ Ք. ա. 331 թ. Բաբելոնից ոչ հեռու՝ Հանդուրժողական քաղաքականություն |
նշանակում է ընդունել և հարգել այն մարդ­
Գավ­գամելայի մոտ։ Ճակատամարտին կանց և խմբերի հիմնական իրավունքները,
մաս­նակցում էին և հայկական զորքերը։ կրոնական ծեսերը, հավատքը, մշակույթը,
Հին պատմիչների վկայությամբ՝ նրանք տեսակետները, որոնք տարբերվում են
սեփականից:
գտնվում էին աջ թևում և ոչ միայն հետ
մղեցին հունա-մակեդոնական զոր­քե­ր ի
հարձակումը, այլև ներխուժեցին նրանց թիկունք։ Չնայած այդ ամենին՝ պարս­
կական զորքերը ճակատամարտում պարտվեցին, և Դարեհ III արքան փախավ
մարտադաշտից։ Դարեհի՝ իր իսկ մերձավորների կողմից սպանվելուց հետո
շուտով փլուզվեց Աքեմենյան կայսրությունը։ Ստեղծվեց մի նոր հսկայական
կայսրություն՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացու կայսրությունը։ Մայրաքաղաքն էր
Բաբելոնը։

Երվանդական Հայաստանի անկախության

վերականգնումը
Աքեմենյան կայսրության փլուզումը Երվանդունիներին հնարավորություն էր
տալիս հավակնելու ինքնիշխանության և վերականգնելու Հայաստանի
անկա­խութ­յունը։ Մեծ Հայքում Ք. ա. 331 թ. գահ է բարձրանում Երվանդ III-ը։
60

Մայրաքաղաքը տեղափոխվում է Արարատյան դաշտ՝ քաղաք Արմավիր,

որը վերածվում է քաղաքական, տնտեսական, մշակութային և հոգևոր
խոշոր կենտրոնի։ Մայրաքաղաքի տեղափոխությունը նշանավորում էր
սատրապական կարգավիճակի թոթափումը և պետության անկախացումը:
Երվանդ III-ի աջակցությամբ նույն տարում Փոքր Հայքում գահ է բարձրանում
Միթրաուստեսը։ Մեծ Հայքը միառժամանակ նաև Փոքր Հայքի անկախության
երաշխավորն էր։ Թեպետ Հայաստանը դեռ ամբողջությամբ ներգրավված
չէր Արևելքի և Արևմուտքի աշխարհաքաղաքական պայքարում, բայց ակտիվ
դեր էր խաղում Փոքր Ասիայի քաղաքական կյանքում։ Այսպես՝ Երվանդ արքան
քանիցս աջակցում է այն պետություններին, որոնք փորձում էին պահպանել նոր
իրավիճակում ձեռք բերված անկախությունը։ Նա աջակցում էր կա՛մ ռազմա­
կան ուժով , կա՛մ էլ քաղաքական ապաստան տալով։ Օրինակ՝ մակեդոնա­
կան զորքերին պարտված Կապադովկիայի թագաժառանգին Երվանդը
նախ ապաստան է տալիս Հայաստանում, իսկ հետո նաև ռազմական ուժով
վերականգնում գահին։
Այդուամենայնիվ , անկախությունը հնարավոր է լինում պահպանել նախ
և առաջ շնորհիվ այն բանի, որ Ալեքսանդր Մեծի ռազմաքաղաքական առաջ­
նահերթությունների մեջ դեռ ներառված չէր Հայաստանի նվաճումը։ Ալեքսանդր
Մեծն ուղարկում է բանակներ, որոնք ջախջախվում են հայերի կողմից,
սակայն նա անձամբ ռազմական արշավանք չի առաջնորդում Հայաստան։
Հայկական թագավորությունների համար նպաստավոր էին նաև Ալեքսանդր
Մակեդոնացու մահվանը հաջորդած տարիները։ Նրա զորավարների, իսկ
ապա հելլենիստական պետությունների միջև տևական պատերազմներ
էին մղվում։ Դրանք միառժամանակ շեղում են ուշադրությունը հայկական
նորա­ստեղծ պետություններից։ Բացի դրանից, Երվանդը կարողանում էր
դի­վանագիտական ճկունություն ցուցաբերել Ալեքսանդրի հաջորդների
ճամ­­բարում սկսված երկպառակությունների ընթացքում ՝ աջակցելով իրեն
ցանկալի ուժին։ Այսպիսով ՝ անկախությունը հնարավոր է լինում պահպանել
նաև ճկուն դիվանագիտության շնորհիվ։ Սա էլ նպաստում է հայկական
թագավորությունների ամրապնդմանը։

Սելևկյան պետությունը
Ալեքսանդրի վաղաժամ վախճանից հետո նրա կայսրությունը շուտով
բաժանվեց նրա զորավարների միջև: Արդյունքում Ալեքսանդրի կայսրությունը
մասնատվեց մի քանի թագավորությունների միջև։ Դրանցից ամենամեծը
Սելևկյան պետությունն էր, որը տարածվում էր Փոքր Ասիայից մինչև Սիրիա
և Հնդկաստան: Նոր կայսրության կառավարիչները բախվեցին բազմա­
թիվ մարտահրավերների։ Նրանց թագավորությունն ընդգրկում էր նախկին
Պարսկական կայսրության մեծ մասը։ Այնտեղ ապրում էին տարբեր
ժողովուրդներ՝ տարբեր սովորույթներով։ Այդ ժողովուրդներից շատերը,
 61

դժգոհ լինելով նոր իշխանությունից, ապստամբում էին իրենց առաջնորդների

դեմ։ Խնդիրը կարգավորելու համար սելևկյանները որդեգրեցին Ալեքսանդր
Մակե­դ ո­ն ացու հանդուրժողական քաղաքականությունը։ Ըստ այդմ ՝ պետք է
քաղա­քացիություն տրվեր ոչ միայն հույներին, այլև բնիկ ժողովուրդներին, ոչ
հունական համայնքները պետք է ստանային շնորհներ և հովանավորություն
իրենց Սելևկյան տիրակալներից, նրանց կրոնական ծեսերը, հավատքներն ու
սրբավայրերը պետք է պաշտպանվեին ու հարգվեին։ Մերձավորարևելյան
ավանդույթների նկատմամբ հանդուրժող սելևկյան տիրակալները սկսեցին
ընդունել և յուրացնել այդ ավանդույթներից մի քանիսը՝ անկասկած, քաղաքական
նպատակներով։
Այնուամենայնիվ , սելևկյանների ծրագրերը ներառում էին շատ ավելին, քան
պարզապես հանդուրժողականության քաղաքականությունը: Զուգահեռաբար
նրանք մեծ ծավալներով սկսեցին նոր քաղաքներ կառուցել։ Քաղաքներն այն
կարևոր հանգրվաններն էին, որոնց միջոցով իրականացվելու էր թե՛ իշխանութ­
յան ամրապնդումը և թե՛ նոր աշխարհի յուրացումը։ Դրանք նպաստեցին նաև
հունական լեզվի ու մշակույթի տարածմանը Սելևկյան թագավորության բոլոր
մասերում։ Չնայած այդ ամենին՝ Սելևկյանները ստիպված էին դիմակայել
բազմաթիվ տարածքների անջատողական ձգտումներին, մինչդեռ նրանց
տարածքային նկրտումները դեռ չէին բավարարվել։

Հայկական թագավորությունները և Սելևկյանները

Ք. ա. III դարում
Երվանդական Հայաստանն անկախության վերականգնումից հետո զգալի
փոփոխության ենթարկվեց Ք. ա. III դարում։ Թագավորության արևմտյան
շրջանները, ներգրավվելով հելլենիստական երկրների զարգացած առևտրա-
տնտեսական հարաբերությունների մեջ, աստիճանաբար սկսեցին տարբերվել
թագավորության մյուս տարածքներից։ Սա հանգեցրեց նաև այդ հատ­վ ա­
ծի քաղաքական տարանջատմանը։ Ք. ա. III դ. կեսերին Մեծ Հայքից ան­
ջատվեցին Ծոփքն ու Կոմմագենեն և առանձին միացյալ թագավորություն
կազմեցին։ Հարկավ , այդ մասնատման մեջ իր մեծ ներդրումն ուներ Սելևկյան
կայսրությունը, որը ձգտում էր տիրել ամբողջ Հայաստանին։ Նորաստեղծ
հայկական թագավորության գահին Երվանդական արքայատան կրտսեր
ճյուղի ներկայացուցիչ Սամոսն (Շամն) էր։ Վերջինս նաև իր անունով դրամներ
էր հատում, որոնք մինչ օրս հայտնի ամենահին հայկական մետաղադրամներն
են։ Որոշ ժամանակ անց Ծոփք-Կոմմագենեի թագավորությունը ևս տրոհվեց, և
ստեղծվեցին Ծոփքի ու Կոմմագենեի առանձին թագավորությունները։ Այդպիսով ՝
Հայաստանի տարածքում ձևավորվեցին հայկական չորս թագավորություններ՝
Մեծ Հայք, Փոքր Հայք, Ծոփք և Կոմմագենե։ Իսկ արդեն Ք. ա. III դարի վերջին
Երվանդական այդ պետությունների համար ստեղծվել էին անբարենպաստ
պայմաններ. մոտ էր դրանց վախճանը։
62

Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր

Երվանդական Հայաստանը Ք. ա. III դարի կեսերին մասնատվեց մի քանի
պետությունների՝ չկարողանալով պահպանել երկրի ներքին հավասարակշիռ
զարգացումը։ Սա հնարավորություն տվեց արտաքին ուժերին միջամտելու
երկրի ներքին գործերին։
Թե՛ անցյալում և թե՛ մեր օրերում պետության քաղաքական, տնտեսական և
մշակութային կայուն աճի ապահովումն առանցքային խնդիր է։ Այն պահանջում
է հաշվի առնել տարբեր գործոններ։ Հույժ կարևոր է երկրի հավասարաչափ
զարգացումը։ Տարածքային անհավասարաչափ զարգացումը միշտ բացա­
սաբար է ազդում ամբողջ երկրի զարգացման վրա:

Տ Պատմությունը և մարդը

ՍԵԼԵՎԿՈՍ I ՆԻԿԱՏՈՐ
(Ք. ա. 312-281)
Սելևկոս I Նիկատորը Ալեքսանդր Մեծի
զորա­վարներից մեկն էր, որը մյուս զորա­
վար­ն երի հետ պատերազմների արդյունքում
Ք. ա. 312 թ. հիմնադրեց Սելևկյան
պետությունը։ Սելևկոսի պատկերով մետաղադրամ
դիմերես դարձերես
Սելևկոս I Նիկատորի այս դիմապատկերը եր­
կար ժամանակ եղել է բանավեճի առար­կ ա. հաղ­թ ա­­նակ­ն երն արևելքում ու արևմուտքում ՝

դրամագետներն այդ պատկերի մեջ տեսնում ամ­ր աց­­նելով նրա նոր արքայատոհմը և վար­­պե­­

են թե՛ Դիոնիսոս աստծուն, թե՛ Ալեք­ս անդր տո­ր են դիրքավորելով նրան որպես Ալեք­ս անդր

Մեծին և թե՛ Սելևկոսին։ Նրանցից շատերը Մակեդոնացու նոր ժառանգորդ:

կարծում են, որ յուրաքանչյուր նույ­ն ա­­­կա­ Ալեքսանդր Մակեդոնացու հետ զուգահեռման

նա­ց ում ճիշտ է. պատկերը երեքի յու­րա­
ցումն է մեկ դիմապատկերի մեջ։ Դրամի
դարձերեսը վերաբերում է Սելևկոսի արևմտ­յ ան
հաղթանակին, իսկ դիմերեսի դիմա­ն կարը
վերաբերում է Սելևկոսի արևելյան (Հնդկաս­
տանի) հաղթանակին։ Բանն այն է, որ ըստ
հու­ն ա­կան դիցաբանության՝ Դիոնիսոսը
Հնդկաս­­­­տանի առաջին նվաճողն է, իսկ
Ալեք­սանդրը՝ երկրորդ նվաճողը։ Այսպիսով ՝
այս մետա­ղ ա­դ րամը նշում է Սելևկոսի բոլոր
մեկ այլ վկայություն է Սելևկոսի սաղավարտի
վրա եղջյուրների առկայությունը։ Այն շատ
նման է Ալեքսանդրի կրած խոյի եղջյուրներով
սա­­ղա­վ ար­տ ին, որն ուժի և իշխանության
խորհրդանիշ էր։
ՏԵՂԵԿՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ
Ինչո՞ւ է Սելևկոս I Նիկատորն իր
մետաղադրամի վրա կիրառել Ալեքսանդր
Մեծին առնչվող խորհրդանիշներ։
 63

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Ալեքսանդր Մակեդոնացի • Դարեհ II • Երվանդ III • Միթրաուստես • Գավգամելա
Արմավիր • Մեծ Հայք • Փոքր Հայք • Ծոփք • Կոմմագենե • հելլենիստական
պետություններ • հանդուրժողական քաղաքականություն

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ինչպե՞ս հաջողվեց Երվանդական արքաներին վերականգնել և պահպանել
Հայաստանի անկախությունը։
բ. Վերլուծի՛ր։ Ինչո՞վ էր պայմանավորված Սելևկյանների հանդուրժողական
քաղաքականությունը։
գ. Հիմնավորի՛ր։ Ինչո՞ւ Ծոփքն ու Կոմմագենեն տրոհվեցին Մեծ Հայքից՝ կազմելով միացյալ
թագավորություն։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը։ Ինչու՞ էին քաղաքները կարևոր հունական մշակույթի, այդպիսով ՝
Սելևկյանների իշխանության տարածման համար:
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Որո՞նք էին Երվանդական Հայաստանի մասնատման ներքին և արտաքին
պատճառները։
3. Գնահատի՛ր։ Ի՞նչ հետևանքներ կարող էին լինել Սելևկյանների համար, եթե Մեծ Հայքի
թագավորությունը չտրոհվեր մի քանի այլ թագավորությունների։

Ա4 | Շարունակականություն և փոփոխություն
Պատկերացրո՛ւ, որ դու Երվանդ III արքայի խորհրդականն ես և նրա հետ միասին մասնակցում
ես Գավգամելայի ճակատամարտին։ Երբ պարզ է դառնում, որ Դարեհ III-ը փախել է մարտա­
դաշտից, հարկավոր է լինում արագ կողմնորոշվել հետագա գործողությունները ծրագրելիս։
Ի՞նչ խորհուրդ կտաս Երվանդ արքային. կռվե՞լ մինչև վերջ Ալեքսանդր Մակեդոնացու դեմ, թե՞
նահանջել Հայաստան և հռչակել Հայաստանի անկախությունը։

Ի՞նչ ես կարծում, քո նախաձեռնությանը, արքայից բացի, հասարակության ո՞ր շերտերը

կարող էին աջակցել։ Իսկ ընդդիմանա՞լ (յուրաքանչյուր պատասխան հիմնավորիր առանձին)։

Գործնական առաջադրանք
Դասընկերոջդ հետ ստեղծի՛ր պաստառ՝ օրինակներով ցույց տալով , թե ինչու
Մեծ Հայքի թագա­վորությունը տրոհվեց մի քանի այլ թագավորությունների։
Ներկայացման մեջ ներառե՛ք տեսողական պատկերներ ենթագրերով:
64

2.3 Երվանդական Հայաստանի սոցիալ-

ԳԼՈՒԽ տնտեսական և մշակութային կյանքը

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը հանգեցրեց հարևան երկրների հետ
մի շարք կարևոր մշակութային փոխանակումների: Մերձավորության և քա­
ղա­ք ական գերակայության պատճառով ամենից ազդեցիկը Պարսկաստանն
էր։ Ազդեցությամբ երկրորդը Հունաստանն էր հատկապես հելլենիստական
ժամանակաշրջանում։ Հելլենիզմը Հայաստան ներթափանցեց Երվան­դ ու­
նիների կառավարման վերջին տարիներին։
Ի ՞նչ ես կարծում, որո՞նք էին մշակութային փոխանակությունների առա­վ ե­
լութ­յ ուն­ն երն ու պակասությունները: Դասընկերներիդ հետ քննարկիր, թե
այսօր ինչպես է հայկական մշակույթը հարաբերվում տարբեր մշակույթների
հետ, ինչպե՞ս է տեղի ունենում մշակութային փոխանակությունը: Կարո՞ղ ես
գծա­պ ատ­կ երով ցույց տալ ազդեցության ուղղությունները։

Հին աշխարհի երկրներին ու ժո­ղ ո­ Բառարան

վուրդ­ն երին, ինչպես մեր ժա­մա­ն ակ­ն ե­ր ի Հելլենիզմ (հունականություն) | հունական
եր­կ րներին ու ժո­ղ ո­վուրդ­ն ե­ր ին, բնորոշ մշակույթի և տեղական մշակույթների
համադրությունը։
էին մշակութային և սո­ց իալ-տնտեսական
ակտիվ փո­խա­ն ա­­կութ­յ ուն­ն երը։ Դրանք Հյուպարքոս | հին հունարեն բառ է, որ
նշանակում է ենթաիշխան։ Ենթարկվում էին
կարևոր խթան էին ժողովուրդների սատրապներին։
ստեղ­ծ ագործական ներուժի զարգաց­
Ապրանքափախանակություն | տնտեսության
ման և ազգային մշա­կ ույթների փոխհա­ կազմակերպման ձև, երբ մարդիկ իրենց
րստացման համար։ Այդ առումով ուշա­ արտադրած ապրանքները փոխանակում են
գրավ է Երվանդական Հայաստանի այլ ապրանքներով։

պատ­­մութ­յունը։ Այն ձևա­վոր­վել է Վանի Դրամական տնտեսություն | տնտեսության

թա­գա­վ որության ավանդ­ն երի հիման կազմակերպման ձև, երբ առևտուրը
կատարվում է դրամով։
վրա, այնուհետև եղել է Աքեմենյան, իսկ
ապա Հելլենիստական մշակույթի ազ­­
դե­ցության ոլորտում։ Թեև հզոր հարևան­ն երը կարևոր ազ­դ ե­ց ություններ են
գործել , սակայն հայկական թա­գ ավորությանը հաջողվել է պահպանել իր
լեզուն, հավատալիքները և կառավարման համակարգերը։

Կրոնը
Երվանդական Հայաստանում, ինչպես այդ ժամանակների այլ երկրնե­ր ում,
պաշտում էին բազմաթիվ աստվածների։ Երվանդական նոր արքայատոհմը
գերագույն աստվածների եռյակը փոխարինեց նոր եռյակով ՝ Արամազդ՝ աստ­
վածների հայրը, երկնքի ու երկրի արա­­րիչը, Անահիտ՝ հայոց աշխարհի խնա­­­
 65

մակալը, խոհեմության ու պար­կեշ­տ ութ­

Ս1 Ձայներ անցյալից յան մայրը, մարդկանց բարերարը, և
Միհր՝ արդարության և ճշմարտության
պահա­պանը, մարդկային օրենքների
աղ­­բյուրը, որն իր ճառագայթներով
լու­սա­­վորում է հանուր տիեզերքը և իր
ջեր­­մութ­յ ունը հասցնում մարդկանց ու
ՔՍԵՆՈՓՈՆ կեն­դ ա­նիներին։ Երվանդական Հայաս­
հույն պատմիչ
տանում պաշտում էին այլ աստ­վ ած­
(Ք. ա. շուրջ
430-354 թթ.) ների ևս, սակայն խորն էր հատ­կա­պես
Միհրի և Անահիտի պաշ­տ ա­մ ունքը։
«Տներն այստեղ գետնափոր էին, մուտքը
Այն գոյատևեց մինչև քրիս­տ ո­նեութ­յ ան
ինչպես ջրհորի բերան, իսկ ներքևի մասն
ընդարձակ։ Մինչդեռ անասունների համար
ընդունումը և անգամ դրա­նից հետո։
մուտքը փորված էր [հողի մեջ], մարդիկ Միհրի պաշտամունքի վկա­յ ութ­յ ուն­նե­
ցած էին իջնում աստիճաններով։ Տներում րից է հատկապես հայկական «Սասնա
կային այծեր, ոչխարներ, եզներ, հավեր և ծռեր» էպոսը, մասնավորապես դրան
սրանց ձագերը։ Բոլոր անասունները ներսում առնչվող «Մհերի դուռը», որտե­ղ ից
կերակրվում էին խոտով: Այնտեղ կար նաև
պետք է վերածնվեր Փոքր Մհերը։
ցորեն և գարի և ընդեղեն և կրատերների1
մեջ գարուց պատրաստած գինի, որի երեսին
«Մհերի դուռը» վկայում է նաև ուրար­
լողում էին գարու հատիկներ. կրատերների տա­­­կան ժառանգության մասին՝ ուղղա­
մեջ կային նաև եղեգներ՝ մեծ ու փոքր, առանց կիո­­րեն կապվելով «Խալդիի դուռ» հաս­
ծնկի: Ծարավելու դեպքում մարդ պետք է կա­ց ութ­յ անը։ Այստեղից էլ՝ Խալդիի և
այդ եղեգի ծայրը բերանին դներ ու ծծեր: Միհր/Մհերի հաջորդականությունը։
Եվ այն շատ թունդ էր, եթե ջուր չխառնեին,
իսկ սովոր մարդու համար շատ ախորժելի
Աստվածների մասին պատմութ­յ ուն­­
ըմպելիք էր»։ նե­ր ից զատ Երվանդական Հայաս­տ ա­­
նում գոյություն ունեին պատմություն­­ներ
1. Հատուկ կավե անոթներ, որոնց մեջ հին հերոսների մասին: Սերնդեսերունդ
հույները գինին խառնում էին ջրի հետ։ փո­խ անց­վ ած այդ պատմություն­ներն
Տվյալ դեպքում կրատերների մեջ ոչ թե
ու ավանդազրույցները կոչվել են վիպ­
գինի էր, այլ գարեջուր։
ասք։ Դրանց մեծ մասը մեզ է հասել
ՔՍԵՆՈՓՈՆ, Անաբասիս, Գիրք IV, Գլուխ V։25։
Մով­սես Խորենացու միջոցով: Մեզ հա­
սած ավանդազրույցներից Եր­վ ան­­­դա­
կան ժամանակաշրջանին են վե­ր ա­­­բե­ր ում «Մեծն Տիգրանի վեպը» և մա­­սամբ
«Արտաշեսի վեպը»։ Առաջինի մեջ պատմվում է մարաց Աժդահակ ար­քայի
դեմ Տիգրան Երվանդյանի տարած հաղթանակի մասին։ Երկրորդը պատ­
մում է Երվանդական արքայատան վերջին ներկայացուցչի՝ Երվանդ IV-ի դեմ
Արտաշեսի տարած հաղթանակի մասին։
66

Սոցիալական կարգը
Երվանդական թագավորության հասարակությունը, ինչպես Վանի թա­
գա­վ ո­րության հասարակությունը, բաժանված էր մի քանի անհավասար
սոցիա­լական խմբերի կամ դասերի։ Կենտրոնում արքան էր, որի ձեռքում էր
երկրի ռազմաքաղաքական և կրոնական գերագույն իշխանությունը։ Այդ իրա­
վունքները որոշակիորեն սահմանափակվեցին, երբ Հայաստանը վերածվեց
սատրապության, իսկ սատրապին արդեն նշանակում էր պարսից «արքայից
արքան»։ Երվանդունիների դեպքում, ինչպես վկայում են սկզբնաղբյուրները,
արվել է որոշակի բացառություն. նրանք ունեցել են ոչ միայն քաղաքական և
դատական, այլև ռազմական իշխանություն։ Նրանք ռազմադաշտ կարող էին
դուրս բերել 48 հազարանոց բանակ (40 հզ . հետևակ, 8 հզ . հեծելազոր)։ Սատրա­­
պի իշխանությունն ինչ-որ առումով սահմանափակվում էր նաև ավագների
խոր­հրդով , որը բաղկացած էր ազնվականության ներկայացուցիչներից։
Հայաստանի սատրապը երկիրը կա­
ռա­վարելու համար ուներ իրեն ենթակա
պաշ­տոն­յաներ։ Հույն զորավար-պատ­ Ս2 Ձայներ անցյալից
միչ Քսենոփոնից իմանում ենք սատ­
րապին ենթակա հյուպարքոսի մասին։
Սատ­րապության կարևոր հաս­տա­­տութ­
յուններից էր պետական գրագրութ­
յունը վարող դիվանատունը՝ իր հատուկ ՍՏՐԱԲՈՆ
հույն պատմիչ և
դպիրով։ Կային նաև հացարարներ, մա­ աշխարհագրագետ
տռվակներ, հարկահավաքներ և այլք։ (Ք. ա. շուրջ 62-24 թթ.)
Երկրի քաղաքական, տնտեսական
«Ոսկու հանքեր կան Սյուսպիրիտիսի1 մեջ,
և մշակութային կյանքում այդ ժամանակ Կաբալայում2, որտեղ Ալեքսանդրը ուղարկեց
մեծ էր քրմական դասի կշիռը։ Քրմերի Մենոնին զինվորներով , սա խեղդամահ
բարձր դիրքը և հեղինակությունը մե­ արվեց տեղաբնակների կողմից։ Կան նաև
ծա­­պես հիմնված էին տաճարների և այլ հանքեր, հատկապես սանդիկս կոչվածը,
տա­ճ արային տնտեսությունների նյու­ որը կոչում են նաև «Հայկական գույն» [...]։
Երկիրը այնքան հարուստ է ձիաբուծման
թա­կան հզորության վրա։ Եթե նախ­կ ի­
արոտներով , ոչ պակաս Մեդիայից, որ
նում գերագույն իշխանության մարմ­ Նեսայան ձիերը3, այստեղ ևս լինում են, որ
նա­ցումը արքան էր, ապա այժմ այդ օգտագործում էին Պարսից արքաները, և
իշխանությունը սատրապի հետ կիսում Հայաստանի սատրապը Պարսիկին ամեն
էր քրմապետը։ Դա, թերևս, պայ­մա­ տարի ուղարկում էր երկու բյուր մտրուկ [...]։»։
նավորված էր նրանով , որ Հայաստանի 1. Բարձր Հայքի Սպեր գավառը։
քրմապետները նույնպես սերում էին 2. Քաղաք Բարձր Հայքում։
արքա­յական տոհմից։ Հայտնի է, որ 3. Արագավազ և դիմացկուն ձիերի մի
տեսակ, որ տարածված էր Մարաստանում
վերջին Երվանդական արքա Երվանդ
և Պարսկաստանում:
IV-ի օրոք քրմապետը նրա եղբայր
Երվազն էր։ ՍՏՐԱԲՈՆ, Աշխարհագրություն, XI, 14։9։
 67

ՆԱՅԵԼՈՎ
Նայելով ՔԱՐՏԵԶԻՆ
քարտեզին

Հայաստանը Աքեմենյանների օրոք: Արքայական ճանապարհի մի

հատվածն անցնում էր Հայաստանի հարավային սահմանով

1. Բացահայտի՛ր քարտեզը։ Ինչո՞ւ է կառուցվել Արքայական ճանապարհը, և ո՞ր քաղաքներն էր

այն կապում միմյանց:
2. Կիրառի՛ր աշխարհագրական հմտություններդ: Ո ՞ր աշխարհագրական
առանձնահատ­կութ­յունն է Հայաստանի գտնվելու վայրը դարձնում կարևոր։

Մարդկանց մեծամասնությունն աշխատում էր որպես հողագործ,

արհեստավոր կամ վաճառական։ Գյուղատնտեսական արտադրության մեջ
կարևոր դերա­կատարում ունեցող միավորը համայնքն էր, որը ղեկավարվում էր
գեղջավագի կողմից։

Տնտեսությունը
Երվանդական անկախ թագավորության, հետո նաև սատ­րա­պական Հա­
յաս­տանի տնտեսության մեջ առանցքային դեր ուներ երկրա­գ որ­ծությունը։ Նշա­
նակալի էր մնում նաև անասնապահության դերը։ Այս մասին տեղեկությունների
հիմնական սկզբնաղբյուրը Քսենոփոնի աշխա­տ ութ­յ ուններն են, որոնցում
նա բազմիցս խոսում է հայերի բարեկեցության մասին։ Գյուղատնտեսության
հիմնական ճյուղերի՝ երկրագործության ու անաս­նապահության մասին կարելի
է որոշակի եզրակացություն անել հայերի տներում Քսենոփոնի հանդիպած
սննդամթերքից (ցորենի հաց, գարեհաց, գարուց պատրաստված գինի
68

(գարեջուր), հորած գինիներ, չամիչ, ընդեղեն, ձեթ և այլն)։ Իսկ երկրագործու­

թյան նման բարձր մակարդակը վկայում է նաև ոռոգման համակարգի
առկայության մասին, որը մասամբ ժառանգվել էր Վանի թագավորությունից։
Ոռոգելի տարածքների վարն ու հերկը կատարվել են երկաթե խոփ ունեցող
արորներով։ Գործածվել են նաև մետաղե ծայրով բրիչ­ներ։ Երկաթից էին
մանգաղներն ու գերանդի հիշեցնող գործիքները:
Քսենոփոնը վկայում է նաև Հայաստանում բուծվող ազնվացեղ ձիերի մասին,
որոնք «փոքր էին պարս­կ ա­կ ան­ն երից, բայց ավելի աշխույժ էին»։
Զարգացման բավարար մա­
կար­դա­կի էր հասել նաև ներքին Տ Պատմությունը և մարդը
ու արտաքին առևտուրը, որի մա­
սին վկայում են Հերոդոտոսն ու
Քսենոփոնը։ Ուշագրավ է մա­
նա­վանդ Բաբելոն արտա­հ ան­
վող գինու մասին Հերոդոտոսի
վկա­­յութ­յունը։ Արտահանումը
կա­­­տար­­­վում էր Եփրատ գե­տով։
Բայց և հարկ է նշել , որ Հայաս­ Սամոս Երվանդունու պատկերով մետաղադրամ
տանի մեծ մասում դեռ ան­ծ անոթ
էին դրա­մական տնտե­ս ութ­յանը, և ՍԱՄՈՍ (ՇԱՄ) ԵՐՎԱՆԴԱԿԱՆ
առևտուրը կատար­վում էր հիմ­ն ա­ (Ք.ա. 260-240)
կանում ապրան­քա­փ ո­խա­ն ա­կ ութ­ Ծոփք-Կոմմագենե միացյալ թագավորության
յան ձևով։ Առևտրի զարգացման արքան, որն Աքեմենյան արքա Արտաշես II-ի
հա­մ ար հատկապես կարևոր նշա­ ( Ք. ա. 404–358 թթ.) փեսան էր։ Հաջորդել է հորը՝
Երվանդունիների կրտսեր ճյուղի ներկայացուցիչ
նա­­կութ­յուն ունեցավ Դարեհ I-ի
Երվանդ III-ին։ Շարունակել է Աքեմենյաններից
կառու­­ցած բարեկարգ և անվտանգ անկախացած երկրների ինքնուրույնության
«արքայական ճանապարհը»։ պահպանման և կենտրոնացված պետականու­
թյան ստեղծման՝ հոր վարած քաղաքականությունը։
Կառուցել է բազմաթիվ քաղաքներ, որոնից
Քաղաքներն ու նշանավոր էր հատկապես մոտ Ք. ա. 245 թ.
արհեստները հիմնված Սամոսատ (Շամուշատ) քաղաքը։ Այն
Վանի թագավորությունից դարձավ պետության մայրաքաղաքը։ Այժմ գտնվում
հետո Հայաս­տա­ն ում նոր քա­ է Թուրքիայում ՝ Աթաթյուրքի անվան ջրամբարի
տակ։
ղաք­ների ստեղծման մա­ս ին վկա­
յութ­յ ուն­ն եր գրեթե չկան։ Երվան­ Այս դիմապատկերի մեջ Սամոսն անմորուս է։ Սա
հելլենիստական մշակույթի ազդեցության վկա­
դա­կան պետության կա­ր ևոր
յություն է. մորուքի բացակայությունը հատուկ էր
կենտ­րոն­ն երը շարունակում էին
բոլոր հելլենիստական երկրներին։
մնալ Վան-Տոսպը, Արմավիր-Ար­
գիշ­­­տի­խ ի­նի­լ ին, Էրեբունին և այլն ՏԵՂԵԿՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ
Ներկայացված տեղեկության հիման վրա վեր­
ան­­գամ սատրապության ժամա­
լուծիր Սամոսի դիմապատկերը: Վերնագրիր քո
կատարած վերլուծությունը։
 69

նա­կա­­շրջա­ն ում։ Հայաստանի ան­կ ա­խ ութ­­յան վերականգնումից հետո հել­լ ե­ն իզ­
մի ազդեցությամբ քա­ղ ա­քա­շ ինությունը նոր թափ հավաքեց։ Այն ավելի վաղ
զարգացավ Ծոփք-Կոմմագենեի միացյալ թա­գ ա­վ ո­րութ­յ ունում։ Մեծ Հայքում
քա­ղա­ք ա­շ ի­նութ­յ ունն ակտիվացավ Երվան­դ ունի վերջին արքա Երվանդ IV-ի
ժամանակ։ Նա մայրաքաղաքը Ար­մավիրից տեղափոխեց նոր կառուցված
Երվանդաշատ։ Կառուցեց նաև Եր­վան­դ ակերտ, Երվանդավան և Բագարան
քաղաքները։ Քաղաքները նաև արհեստագործության կենտրոններ էին։
Երվանդական Հայաստանի մշակույթում նկատելի է կապը Վանի թա­գ ա­
վորության մշակութային ժառանգության հետ։ ժառանգված ավանդույթ­ները
տեսանելի են քանդակներում, մետաղամշակման արվեստում, զարդարվես­
տում, կավագործության, մանածագործության և այլ արհեստներում։

Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր

Երվանդական Հայաստանը գտնվում էր տարբեր քաղաքակրթությունների
և առևտրային ճանապարհների խաչմերուկում։ Շարունակական շփումների
պա­յ­մաններում այն կարողացավ թե՛ պահպանել իր ինքնատիպությունը և թե՛
վերածվել շեշտված համադրական բնույթ ունեցող քաղաքակրթության։ Հա­­
մադրականությունը դարձավ հայկական քաղաքակրթության առանձ­նա­հ ատ­
կություններից մեկը և կարևորվում է նաև մեր օրերում։

Գործնական առաջադրանք
1. Դասընկերոջդ հետ համացանցի օգնությամբ Երվանդական Հայաստանի
վերաբերյալ Մովսես Խորենացու փոխանցած ավանդազրույցների մասին
տեղեկություննե՛ր գտիր։ Ձեր գտած տեղեկությունները և դրանց հիման վրա
ձեր արած եզրակացությունները դասարանին ներկայացրե՛ք բանավոր:
Ինչպե՞ս հաջողվեց Տիգրան Երվանդյանին հաղթել մարաց Աժդահակ
արքային։
2. Դասընկերոջ հետ վերանայե՛ք Երվանդական Հայաստանի թագավորության
սոցիալական կարգը և կազմե՛ք բուրգի գծապատկեր։ Ըստ կարևորության՝
բուրգի տարբեր մասերում տեղադրե՛ք Երվանդական թագավորության սո­
ցիա­լ ական դասերը։ Հետո համեմատե՛ք ձեր աշխատանքը Վանի թա­գ ա­
վորությունն ուսումնասիրելիս կատարած համապատասխան աշխա­տ անքի
հետ։

Առանձնացրո՛ւ քեզ հետաքրքրող տեղեկությունը և քննարկի՛ր դասարանում։

Ո ՞ր տեղեկությունն է քեզ ավելի հիմնավոր կամ հետաքրքիր թվում։ Ինչո՞ւ։
70

Գլխի վերանայում
Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Արամազդ • Անահիտ • Միհր • հելլենիզմ (հունականություն) • հյուպարքոս
ապրանքափախանակություն • դրամական տնտեսություն

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ի՞նչ առանձնահատկություն ուներ Երվանդական Հայաստանի մշակույթը։
բ. Բացատրի՛ր։ Երվանդական Հայաստանի և Վանի թագավորության ժառանգական կապը։
գ. Վերլուծի՛ր։ Ինչո՞ւ քաղաքաշինությունն ավելի մեծ թափ հավաքեց հելլենիզմի
ժամանակաշրջանում։
դ. Պարզաբանի՛ր։ Ինչո՞վ էր պայմանավորված Երվանդական Հայաստանում քրմական դասի
ազդեցության աճը։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ինչպե՞ս ենք իմանում Երվանդական Հայաստանի ներքին և արտաքին
առևտրի զարգացման մակարդակի մասին։
2. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը։ Ինչո՞վ կբացատրես Ծոփք-Կոմմագենե թագավորությունում
քաղաքաշինության ավելի վաղ զարգացումը։
3. Որոշարկի՛ր պատմական համատեքստը։ Ինչո՞վ էր պայմանավորված Երվանդական
Հայաստանի մշակույթի շեշտված համադրական բնույթը:

Ա4 | Պատմական հեռանկար
Պատկերացրո՛ւ, որ դու շրջիկ վաճառական ես և որոշել ես, որ ժամանակն է վերջապես հաստատվել
ինչ-որ քաղաքում: Ընկերներն առաջարկում են ընտրություն կատարել երկու քաղաքների միջև։
Մեկում գերակայում է ապրանքափոխանակությունը, իսկ մյուսում ՝ դրամական տնտեսվարությունը:
Ո ՞ր քաղաքը կընտրեիր դու և ինչո՞ւ։

Աշխատանք սկզբնաղբյուրների հետ

1 | Ներկայացրո՛ւ: Ի՞նչ տեղեկություններ է պարունակում սկզբնաղբյուրներից
յուրաքանչյուրը։
2 | Համեմատի՛ր: Ինչպե՞ս են բնութագրում Երվանդական (սատրապական)
Հայաստանը հույն պատմիչները։ Որքանո՞վ են լրացնում իրար նրանց
տեղեկությունները։ Նշիր դրանց նմանություններն ու տարբերությունները։
3 | Մեկնաբանի՛ր: Ի՞նչ եզրակացություն կարող ես անել վերոհիշյալ
սկզբնաղբյուրներից Երվանդական Հայաստանի առևտրատնտեսական
կյանքի մասին։ Փաստարկիր և հիմնավորիր։
ԹԵՄԱ 3
Արտաշեսյան Հայաստան
Ուսումնասիրելով այս թեման՝ կկարողանաս.
ա. Նկարագրել Արտաշեսյան Հայաստանի պետական կարգը, բանակը, տնտեսությունը,
դիցարանը և դրանց կրած փոփոխությունները, մշակույթի զարգացման առանձ­նա­
հատկություններն ու ձեռքբերումները՝ համեմատելով արդի իրողությունների հետ:

բ. Արժևորել Արտաշեսյան Հայաստանի քաղաքակրթական ժառանգության դերը հայոց

և համաշխարհային մշակույթների համատեքստում:

գ. Բացատրել և կարծիք հայտնել Արտաշեսյան արքաների գործունեությունն ու

կատարած վերափոխությունները, նրանց գործունեության և ռազմաքաղաքական
հարաբերությունների, դրանց արդյունքների և հետևանքների վերաբերյալ:

դ. Գնահատել և եզրահանգումներ անել Արտաշեսյան Հայաստանի հզորացման, հայոց

աշխարհակալության ստեղծման նախադրյալների, կործանման պատճառների ու
հետևանքների մասին:

Արծաթե մեդալիոն
Հայաստան, Սիսիան
Ք. ա. II դար
72

Արտաշեսյան Հայաստանի
3.1
ԳԼՈՒԽ կազմավորումը. Արտաշես I
Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա
Հելլենիզմի տարածման արդյունքում Մեծ Հայքում տեղի ունեցան զարգացում­
ներ, որոնք համապատասխան վե­ր ա­փ ո­խ ութ­յ ուն­ն երի անհրաժեշտություն
առա­­ջաց­ր ին: Վերափոխությունները կարող են լինել միակողմանի և համալիր։
Որ­պ ես օրենք՝ միակողմանի վերա­փ ո­խ ութ­յ ունները կարճաժամկետ լուծումներ
են և միշտ ձախողվում են, եթե չեն վերաճում համալիր վերափոխությունների՝
ներ­ա ռելով միաժամանակ տնտե­ս ա­կ ան, քաղաքական, մշակութային, սո­ց իա­
լական ոլորտները և այլն։
Դասընկերներիդ հետ քննարկիր՝ արդյոք հնարավոր է պետության զարգա­
ցումը կամ առաջադիմությունն առանց վերափոխությունների։ Հատկապես
ե՞րբ են անհրաժեշտ վերափոխությունները։
Ի ՞նչ վերափոխություններ գիտես, որ իրականացվել կամ իրականացվում են
ժամանակակից Հայաստանի Հանրապետությունում։

Երվանդականների միասնական պե­­ Բառարան

տութ­­­յան տրոհումից հետո Մեծ Հայքի
Երկիշխանություն | երբ իշխանությունը
թա­­գա­­վորությունը դեռ պահպա­­նում էր իր բաժանված է երկու մասի՝ աշխարհիկ և
անկախությունն ու ինք­ն ու­ր ույ­ն ութ­յ ունը, հոգևոր։
սակայն աստի­ճ ա­ն ա­բ ար թեքվում էր Ստրատեգոս | սկզբնապես զինվորական
դեպի անկում։ Երվան­դ ունի վերջին՝ պաշտոն, բայց Անտիոքոս III-ի ժամանակ՝
Երվանդ IV (Ք. ա. մոտ 220-201) արքան նաև քաղաքական-վարչական պաշտոն,
որը նույնացվում է մարզի կառա­վարչի
մի շարք վերա­փ ոխություններ ձեռնար­
պաշտոնի հետ։
կեց՝ ավելի շատ իր իշխանության պահ­
պան­ման, քան թե պետության փլուզումը
կասեցնելու համար։ Ուշագրավ վե­ր ա­փոխություն էր նոր մայրաքաղաքի՝
Երվանդաշատի և կրոնական նոր կենտ­ր ոնի՝ Բագարանի կառուցումը։ Դրա­նով
միմյանցից անջատվեցին թագա­վո­ր ա­ն իստ և պաշտամունքային կենտ­­րոն­
ները, որոնք նախկինում մեկ­տեղ­վում էին։ Երվանդա­շ ատի կառուցմամբ երկրում
ստեղծվեց յուրօրինակ երկիշխանություն՝ արքայի և քրմապետի: Վերջինս
Երվանդ IV-ի եղբայր Երվազն էր։ Երկիշխանության հե­տ ևան­քով երկրի թու­
լա­ցումը համընկավ Սելևկյան պետության նոր վերելքի հետ. Անտիոքոս
III-ը փորձում էր վերականգնել Սելևկյան կայսրությունը։ Նա հաջողութ­յ ամբ
օգտվեց Մեծ Հայքի ներքին անկայունությունից և հրահրելով խորացրեց ներ­ք ին
տարաձայնությունները։ Երվանդ IV-ը Ք. ա. 201 թ.պարտություն կրեց կենտ­
րոնախույս ուժերի դեմ պայքարում, որոնք գլխավորում էին Անտիոքոսի հայ
զորավարներ Արտաշեսն ու Զարեհը։ Հեղաշրջումից հետո Արտաշեսը նշա­
նակվեց Մեծ Հայքի, իսկ Զարեհը՝ Ծոփքի ստրատեգոս։
 73

Արտաշես I-ը և Հայաստանի Ս1 Ձայներ անցյալից

անկախացումը
Սելևկյաններն իրագործեցին իրենց
կա­­րևոր նպատակներից մեկը՝ Հայաս­
տա­ն ի չեզոքացումը, և անցան ամբողջ
Փոքր Ասիան, Մակե­դ ո­ն իան ու Եգիպ­­
տոսը գրա­վ ելու մեծ ռազ­մա­վա­­­­րութ­­ ՊԼՈՒՏԱՐՔՈՍ
յանը։ Տարած­քա­յ ին նման նկրտում­­ները, (մոտ 45/50-120)
սա­կայն, այս անգամ հա­­­­­­ջո­­­­ղութ­­յուն չու­
«Պատմում են, թե կարթագենացի Հան­ն ի­
նե­­ցան։ Արևմուտ­ք ում այդ ժա­մանակ
բալը հռոմայեցիներից Անտիոքոսի կրած
ի հայտ էր եկել մի նոր ուժ՝ Հռոմը, որը վերջնական պարտությունից հետո գնաց
արմատապես փո­խ եց տա­ր ա­­ծա­շ րջանի հայ Արտաշեսի մոտ և հրահանգիչ ու
ուժային հա­­վա­ս ա­ր ա­­­կշռությունը: Բա­ խորհրդատու դարձավ նրան օգտավետ
խումն ան­խու­սա­փելի էր։ Վճռական ճա­ ձեռնարկներում։ Բացի այդ, նկատելով
երկրում չօգտագործված և անտեսված
կա­տամար­տը տեղի ունե­ց ավ Ք. ա. 190 թ.
­
հարմարագույն և խիստ հաճելի մի վայր՝
Մագ­նե­ս իա քաղաքի մոտ, որտեղ Սելև­
նա այդ տեղում ուրվագծեց քաղաքի
կյան­ն երը պարտություն կրե­ց ին։ Ար­­տա­­ հատակագիծ։ Հաննիբալը այնտեղ
շեսն օգտվեց ստեղծված իրա­­վի­­­­­ճա­­­կից, տարավ Արտաշեսին և ցույց տալով
դի­վ ա­ն ագիտական հա­ր ա­բ ե­ր ութ­յ ուն­ներ տեղանքը՝ համոզեց նրան այդ վայրում
հաստատեց Հռոմի հետ և իրեն հռչակեց քաղաք հիմնել։ [...] Այսպիսով ՝ կառուցվեց
մեծ և շատ գեղե­ց իկ քաղաք, որը կոչվեց
Մեծ Հայքի թագավոր։ Իսկ Զարեհը դար­
թագավորի անու­նով և հռչակվեց
ձավ Ծոփքի թա­գա­վոր։ Նորաստեղծ պե­
Հայաստանի մայրաքաղաք»։ (Զուգահեռ
տու­թյունների ան­­կա­խութ­յուններն ամ­րա-­­­ կենսագրություններ, Լուկուլլուս, 31):
գր­վեցին Ք. ա. 188 թ. Ապամեայի պայ­­
մ­ա­նա­գ րով։ Ան­­կա­խություն ձեռք բե­րած
Մեծ Հայքի թա­գա­վո­րու­թյունն այնուհետև ձեռ­նա­մուխ եղավ հայ­կա­կան պե­
տությունների քաղաքական միավորմանը և կենտրոնացված միասնական պե­
տության ստեղծմանը։

Հայկական հողերի վերամիավորումն ու արտաքին

քաղաքականությունը
Ք. ա. III դարում Երվանդական Հայաստանի թուլացման և տրոհման ար­
դյուն­քում զգալի տարածքներ նվաճվել էին հարևան պետությունների կողմից։
Գահ բարձրանալով ՝ Արտաշես I-ը ձեռնամուխ եղավ զավթված տարածք­
ների հետ նվաճմանը և թագավորության սահմանների ընդարձակմանը։
Նպատակին հետամուտ՝ մի շարք արշավանքների արդյունքում Մարաս­տ ա­
նից (Ատրպատականից), հետո Վրաստանից, Պոնտոսից, իսկ ավելի ուշ՝ նաև
Սելևկյաններից նա հետ գրավեց և Հայաստանին միացրեց զավթված բոլոր
հայաբնակ տարածքները։ Տարածքային նման աճի կարևոր արդյունքներից
էր հայ ժողովրդի մշակութային և լեզվական համախմբումը. երկրի սահման­
74

Նայելով քարտեզին

Հայաստանը Արտաշես I արքայի օրոք (Ք. ա. 189-160)

1. Բացահայտի՛ր քարտեզը։ Քարտեզի վրա ցույց տուր՝ որո՞նք էին Արտաշեսյան Հայաստանի
հարևան պետությունները Ք. ա. 189-160 թթ., և ո՞ր թագավորություններն էին Երվանդականների
ժամանակ Հայաստանից տարածքներ զավթել:
2. Կիրառի՛ր աշխարհագրական հմտություններդ։ Ի՞նչ ես կարծում, Արտաշես արքային
կհաջողվե՞ր Մեծ Հայքին միացնել Ծոփքի և Փոքր Հայքի թագա­վո­րութ­յուն­ները։ Ի՞նչը կարող էր
խանգարել նրան։

ները հասնում էին այնտեղ , ուր, Մովսես Խորենացու ձևակերպմամբ, «հայերեն

խոսքը վերջանում էր»։ Հույն աշխարհագրագետ Ստրաբոնի ձևակերպմամբ՝
Արտաշեսի ջանքերով միավորված հողերում «բոլորը միալեզու» էին։

Նոր մայրաքաղաքի հիմնադրումը. Արտաշատ

Արքայի հաջորդ քայլը եղավ երկրի նոր կենտրոնի՝ մայրաքաղաքի հիմ­
նումը։ Այն կառուցվեց մոտավորապես Ք. ա. 185 թ. Արարատյան դաշտում ՝
Արաքս գետի ափին, ինը բլուրների վրա։ Արքայի անունով այն անվանվեց
Արտա­շատ։ Հույն պատմիչների վկայությամբ՝ քաղաքի տեղանքն ընտրել էր
կար­թա­գե­ն ա­ց ի հռչակավոր զորավար Հաննիբալը, որն իր պարտությունից
հետո ապաստանել էր նախ Սելևկյան արքա Անտիոքոս III-ի մոտ, իսկ ապա
Արտաշեսի։ Շուտով Արտաշատը դարձավ Արաքսի հով­տ ով դեպի Հնդկաստան,
ինչպես նաև դեպի Սև ծով տանող առևտրային ճա­նապարհների հիմնական
հանգույցը: Երվանդաշատից, Արմավիրից և այլ բնակավայրերից արքան
մայրա­քաղաք տեղափոխեց մեծ թվով բնակ­չ ություն՝ այն արագորեն բնա­
կեց­նելու և զարգացնելու նպատակով։ Բա­գ ա­ր անից այստեղ տե­ղա­փ ոխ­վ ե­
ցին աստվածների և նախ­ն ի­ն երի արձանները՝ մայ­ր ա­ք ա­ղաքն օժտե­լ ով նաև
 75

Ս2 Ձայներ անցյալից
Տ Պատմությունը և մարդը

ՀԱՆՆԻԲԱԼ
(Ք. ա. 247-183)
Կարթագենցի զորավար
և պետական գործիչ։
Հին աշխարհի մեծագույն
ՄՈՎՍԵՍ ԽՈՐԵՆԱՑԻ զորավարներից մեկը։
(մոտ 410-490)

«Արտաշեսը գնում է այն տեղը, որտեղ
Երասխը և Մեծամորը խառնվում են, և
այնտեղ բլուրը հավանելով ՝ քաղաք է շինում
և իր անունով կոչում Արտաշատ։ Երասխն
էլ օգնում է նրան անտառի փայտով։ Ուստի
առանց դժվարության և արագ շինելով ՝
այնտեղ մեհյան է կանգնեցնում և Բագարանից
այնտեղ է փոխադրում Արտեմիսի արձանը և
բոլոր հայրե­նական կուռքերը։ Բայց Ապողոնի
արձանը կանգնեցնում է քաղաքից դուրս՝
ճանապարհին մոտ։ Երվանդի քաղաքից
դուրս է բերում հրեա գերիներին, որ այնտեղ
տարված էին Արմավիրից, և բերում նստեցնում
է Արտաշատում։ Նա Երվանդի քաղաքի բոլոր
վայելչությունները, ինչ որ նա փոխադրել էր
Արմավիրից, և ինչ որ հենց ինքն էր շինել ,
բերում է Արտաշատ և ավելի շատ բան էլ իր
կողմից շինելով ՝ [այդ քաղաքը] սարքավորում է
իբրև արքայանիստ քաղաք»։
(Պատմություն Հայոց, Գիրք II:ԽԹ):
կրոնական կենտ­ր ոնի գոր­ծ ա­ռ ույ­թ ով։
Ինը տարեկանում երդվել է լինել Հռոմի
թշնա­մ ի։ Դառնալով Իսպանիայում կարթա­
գեն­­յան զորքերի գլխավոր հրա­մ ա­ն ա­
տարը՝ սանձազերծել է երկրորդ Պունիկ­յ ան
պատերազմը (Ք. ա. 218-201)։ Չնա­յ ած
սկզբնական շրջանում Հռոմի նկատ­­մամբ
ունե­ց ած իր հաղթանակներին ու հա­ջ ո­ղ ութ­
յուններին՝ ի վերջո 201 թ. պար­տ ութ­յ ուն է կրել
Զամայի ճակա­տ ա­մ ար­տ ում։
Չհաշտվելով իրավիճակի հետ՝ Ք. ա. 189 թ.
ժամանել է Հայաստան՝ հույս փայփայելով
հա­կ ա­հ ռոմեական պայքարի մեջ ներքաշել
Արտա­շ ես I արքային։ Մեծ Հայքի արքան
Հաննիբալի խորհրդով հիմնադրել է Արտա­
շատ (Արտաքսատա) քաղաքը և նրան է
հանձ­նա­ր ա­ր ել շինարարական աշխա­
տանք­­­ների ղեկավարությունը։ Այդ իսկ
պատ­ճ ա­ռ ով քաղաքը հին աշխարհում
կոչվել է նաև հայկական Կարթագեն։
Չնայած այդ ամենին՝ Արտաշես արքան
չի աջակցել Հաննի­բ ալին՝ նախընտրելով
պահպանել Հռոմի հետ բարի­դ րա­ց իա­կ ան

Բացի մայ­րա­քա­ղ աք Արտա­շատից՝ Ար­ հարաբերությունները։

տա­շես արքան կառու­ց եց այլ քա­ղ աք­ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

ներ ևս, որոնցով զարկ տվեց Հա­յ աս­ Ի՞նչ եք կարծում, ինչո՞ւ Արտաշես արքան
հրաժարվեց աջակցել Հաննիբալին։
տանի տնտեսական, մշա­կ ու­թ ա­յ ին և
քաղաքական կյանքին։

Ներքին քաղաքականությունը (վերափոխություններ)

Արտաշես I-ի գահակալությունը նշա­նա­վ որ­վ եց մի քանի այլ նա­խ ա­ձ եռ­
նութ­յուն­ն երով ևս, որոնք նպաստեցին հայ­կա­կան քաղաքակրթության առաջ­­­
խա­­ղաց­­մանը, մերձեցրին այն հել­­լե­­նիս­­­տա­­կան ​​պե­տ ութ­յ ուն­նե­րին։ Միև­նույն
ժամանակ ազ­դ ե­ց ութ­յ ուններին դիմադրելու համար (մա­նա­վ անդ Սելև­կյան­ների)
արքան հու­ն արենի փո­խ ա­ր են պաշտոնական լեզու դարձ­րեց արամեերենը։
76

Կարևոր էր հողային վերա­փո­խ ութ­յ ունը. Արտաշես I-ը հողերի վե­ր ա­բ ա­ժա­
նում կատարեց և իր անունով հատուկ սահմանաքարեր դրեց գյուղերի ու ագա­­
րակների միջև։ Այդպիսով նա նախ և առաջ հոգ էր տանում, որ ավագանու
ներ­կ­այացուցիչներն իրենց տիրույթ­ն երը չընդարձակեն գյուղերի հաշվին՝ օգ­
տա­­գոր­­ծե­լ ով իրենց ուժն ու հե­ղ ի­ն ա­կ ութ­յ ունը: Արտաշեսը հստակ գի­տ ակ­ց ում
էր, որ իր իշխանության կա­­­րևո­ր ա­գ ույն հենարանը ազատ հա­մ այ­­նա­կան­ներն
էին: Կարևոր վերափոխություն էր նաև թա­­գա­վ որությունը 120 վարչական
շրջան­­­ների կամ գավառների բա­ժա­ն ելը՝ պե­տ ության կառավարումը բա­ր ելա­
վելու նպա­տակով։ Սրանց մի մասը հետա­գ ա­յ ում վերածվեց նա­խ ա­ր ա­ր ա­կան
իշ­խա­նությունների։
Արտաշես արքան վերափոխեց նաև հա­­յոց բանակը՝ բաժանելով այն չորս
զո­րավարությունների։ Այդպի­ս ով ավե­լ ի ճկուն և արդյունավետ էր դառ­նում բա­
նակի կառավարումը, բարձ­ր ա­ն ում էր նրա մարտունակությունը։
Բազմաթիվ վերափոխությունների մեջ առանձնանում է նաև միասնական
տո­­մարի ներմուծումը. գործելու էր ժամանակը հաշ­վ ելու, տոները նշելու միա­
սնական հա­մա­կարգ։

Աշխատանք սկզբնաղբյուրների հետ

1 | Ներկայացրո՛ւ։ Ի՞նչ նմանություններ և տարբերություններ կան Պլու­տ ար­
քոսից և Մովսես Խորենացուց մեջբերված տեքստերի միջև։
2 | Համեմատի՛ր։ Ի՞նչ ես կարծում, ինչո՞ւ է սկզբնաղբյուրներից առաջինում
շեշտ­վ ում Հաննիբալի դերը Արտաշատ մայրաքաղաքի հիմնադրման գոր­
ծում, մինչդեռ երկրորդում նրա մասին ոչ մի խոսք չկա։
3 | Մեկնաբանի՛ր։ Ինչո՞վ կբացատրես այն, որ նոր մայրաքաղաք հիմնադրելուց
հետո Արտաշես արքան Բագարանից, Արմավիրից և Երվանդաշատից այս­­
տեղ է բերում աստվածների և հայրենական կուռքերի արձանները, հրեա գե­
րիներին և անհրաժեշտ այլ բաներ։ Փաստարկիր և հիմնավորիր պա­տ աս­
խանդ դասանյութի օգնությամբ։

Գործնական առաջադրանք
Դասընկերոջդ հետ ստեղծի՛ր պաստառ-քարտեզ՝ օրինակներով և քարտեզի
վրա կատարած նշումներով ցույց տալով Արտաշես I-ի ռազմական գործո­ղու­
թյուն­ների տարբեր ուղղությունները։
 77

Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր

Հայաստանի անկախության վերականգնումից հետո Արտաշես արքան կա­
տա­րեց մի շարք վերափոխություններ։ Դրանց շնորհիվ Հայաստանը ոչ միայն
ամրապնդեց իր ներքին կայունությունը, այլև դարձավ տարածաշրջանի ազ­
դե­ց իկ պետություններից մեկը։ Ինչպես Ուրարտուի դեպքում, այդպես և այժմ
տեսնում ենք վերափոխությունների դրական հետևանքները։ Այսօր ևս պե­
տության կամ հասարակության զարգացումն ապահովելու համար ան­հ րա­
ժեշտ են համապատասխան վերափոխություններ, որոնք կարող են նպաստել
նաև ակտիվ արտաքին քաղաքականությանը։

Գլխի վերանայում
Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
երկիշխանություն • ստրատեգոս • Արտաշես I • Զարեհ • Մագնեսիա • Անտիոքոս III •
Հաննիբալ

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ինչպե՞ս հաջողվեց Անտիոքոսի հայ զորավարներ Արտաշեսին ու Զարեհին
տապալել Երվանդականների թագավորությունը և ճանաչվել Մեծ Հայքի և Ծոփքի արքաներ:
բ. Բացատրի՛ր։ Ինչո՞վ կբացատրես այն, որ Արտաշես I արքայի ջանքերով միավորված հողերում
բոլորը միալեզու էին:
գ. Վերլուծի՛ր։ Ի՞նչ վերափոխություններ կատարեց Արտաշես I արքան իր թագավորության դիրքն ու
վարկանիշը բարձրացնելու համար։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը: Ինչպե՞ս էին ազդում Արտաշես I արքայի վերափոխությունները
Հայաստանի արտաքին քաղաքականության վրա։
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ինչպե՞ս էր Արտաշես I արքան փորձում խուսափել հելլենիստական (մանավանդ
Սելևկյան) ազդեցություններից. փաստարկիր և հիմնավորիր պատասխանդ:
3. Գնահատի՛ր։ Նշիր և հիմնավորիր, թե ինչից ենք իմանում, որ Արտաշես I արքայի կառավարմամբ
Մեծ Հայքը դարձավ տարածաշրջանի ուժեղ և ազդեցիկ պետություններից մեկը։

Ա4 | Պատճառ և հետևանք
Պատրաստի՛ր Արտաշես I արքայի իրականացրած ներքին վերափոխությունների մասին պատմող
պաստառ՝ ընտրելով քննարկված ոլորտներից մեկը (օրինակ՝ բանակ, տնտեսություն և այլն)։
Դասակարգի՛ր դրանք ըստ կարևորության։
Ըստ քեզ՝ ինչո՞ւ է կարևոր վերափոխություններից յուրաքանչյուրը։ Եթե դու լինեիր այդ ժամանակվա
Հայաստանի արքան, հատկապես ո՞ր վերափոխությանը մեծ ուշադրություն կդարձնեիր:
78

Հայկական աշխարհակալ տերությունը.

3.2
ԳԼՈՒԽ Տիգրան II Մեծ

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

Արտաշես I արքայի վերափոխությունները և ճկուն դիվանագիտությունը հող
նախապատրաստեցին հետագայում Հայաստանի մեծագույն նվաճումների հա­
մար բոլոր բնագավառներում։ Տիգրան Մեծի օրոք (Ք. ա. 95-55) Հայաստանը
կարճ ժամանակով հասավ կայսերական հզորության։ Տիգրան Մեծը ոչ միայն
Մեծ Հայքին միացրեց հայկական հողերը, այլև ընդլայնեց պետության տա­ր ածք­
ներն այլ պետությունների հաշվին՝ հանդես գալով որպես Հռոմի և Պար­թ ևստանի
նվաճողականության հակառակորդ։
Դասընկերներիդ հետ քննարկիր կայսրության ընդլայնման տարբեր ուղիներ։
Ի ՞նչ տարբերակ կամ տարբերակներ կընտրեիր դու. հիմնավորիր քո մո­տ ե­
ցումը: Ըստ կարևորության՝ դասակարգիր կայսրության ընդլայնման հնա­ր ա­
վորությունները և դրանից բխող դժվարությունները։

Ք. ա. II դարից սկսած՝ միջազ­գա­յին

Բառարան
աս­­պա­րեզում գրեթե միաժա­մա­նակ
Լևանտ | Միջերկրածովքի տարածաշրջանի
հան­­դես են գալիս Հռոմը, Պարթևստա­
արևելյան հատվածի երկրների ընդհանուր
նը և Մեծ Հայքը։ Այս պե­տութ­յուններն անվանումը։
ավելի ու ավելի վճռական ազ­դե­ցութ­­ Դաշինք | պաշտոնական համաձայնություն
յուն էին գործում Արևելյան Միջ­եր­­կրա­­ երկու կամ ավելի պետությունների միջև պա­
ծովքի հել­լե­նիս­տա­կան պե­տութ­­յուն­ տե­րազ­մի դեպքում փոխադարձ աջակցության
վերաբերյալ։
ների վրա։ Մեծ չափով ուժե­­ղա­­նում է
Պարթևական թա­գա­վո­­րութ­­յունը։
Գրա­­­­­վելով Պարսկաստանը, Ատր­ա­պա­տ ականը և Միջագետքը՝ պար­թ և­
ները Արտա­շես I-ի կառավարման տա­ր ի­ն ե­ր ից հետո սպառնալիք են դառ­նում
Հա­յաս­տա­նի համար։ Պարթևական թա­­գա­­վո­­րութ­­յան հետ գրեթե միա­ժա­
մա­նակ Արևելքում իր նվաճումներն է սկսում նաև հանրապետական Հռոմը։
Երբ հռոմեական զորքերը, իսկ հետո նվաճում են Հայաստանին սահ­մ անակից
Կապադովկիան, անմիջական սպառնալիք է ստեղծվում նաև Հա­յ աս­տ անի
համար։ Այսպիսին էր վիճակը, երբ Ք. ա. 95 թ. Մեծ Հայքում գահ է բարձրանում
Տիգրան II-ը, որը մինչ այդ պատանդ էր Պարթևական թա­գ ավորությունում։
Ք. ա. 115 թ. Արտավազդ I արքան պար­տ ություն էր կրել պարթևներից և
ստիպված իր զարմիկին պատանդ էր ուղարկել Տիզբոն։
Հոր՝ Տիգրան I-ի մահից հետո Տիգրան II-ը ստիպված էր որպես փրկագին
պար­թևնե­րին զիջել հարավ-արևելքից Պարթևստանին սահմանակցող
«Յոթանասուն հովիտներ» կոչված տե­ղ անքը։ Պարթևների Միհրդատ II ար­քան
օգնում է նրան գահ բարձրանալ։
 79

Ս1 Ձայներ անցյալից Ս2 Ձայներ անցյալից

ՀՈՎՍԵՓՈՍ ՓԼԱՎԻՈՍ
ՄԱՐԿՈՒՍ (Ք. ա. շուրջ 30 թ.
ՅՈՒՆԻԱՆՈՒՍ – մ. թ. 100 թ.)
ՀՈՒՍՏԻՆՈՒՍ հրեա պատմիչ
(II-III դարեր) -
հռոմեացի պատմիչ «Լուր է հասնում, թե Հայոց թագավոր Տիգ­
րանը երեսուն բյուր զորքով ներխուժել է
Սիրիա (Ասորիք) և գալիս է Հրեաստանի դեմ։
«Ի վերջո [Ասորիքի] ժողովուրդը դիմեց
Այս, բնականաբար, ահաբեկեց թագուհուն
օտարի օգնությանը և սկսեց փնտրել օտար­
և ժողովրդին։ Ուստի նրանք բազում և ար­
երկրացի թագավոր։ Ոմանք կարծում էին, որ
ժա­նավայել ընծաներ ուղարկեցին նրան
պետք է հրավիրել Միհրդատ Պոնտացուն,
և դեսպաններ, երբ նա դեռևս պաշարում
մյուսները՝ Եգիպտոսի Պտղոմեոսին։ Սակայն
էր Պտղոմայիս քաղաքը։ Որովհետև
իրերի բերմամբ Միհրդատը պատերազմների
Սելենե թագուհին, որը կոչվում էր նաև
մեջ էր հռոմեացիների դեմ, իսկ Պտղոմեոսը
Կլեոպատրա, այդ ժամանակ տիրում էր
Ասորիքի մշտական թշնամին էր եղել։
Սիրիային և հորդորել էր բնակիչներին՝
Այսպիսով ՝ բոլորը համաձայնության եկան
դռները փակել Տիգրանի առաջ։ Ուստի
Հայաստանի թագավոր Տիգրանի շուրջը,
դեսպանները, հանդիպելով նրան, խնդրում
որը սեփական ռազմական ուժ ունենալուց
էին բարենպաստ պայմաններ շնորհել
բացի, պարթևների թագավորության
թագուհուն և ժողովրդին։ Իսկ նա, գնա­հ ա­
դաշնակիցն էր ու Միհրդատի խնամին։
տելով այն, որ նրանք ժամանել են այդքան
Եվ այսպես, հրավիրված լինելով Ասորիքի
հեռու տարածությունից, լավագույնս հուսա­
գահին բազմելու, նա 17 տարի շարունակ
դրեց» (Հրեական պատերազմի մասին, Գիրք
կառավարում էր ամենայն անդորրությամբ»
XIII։419-421)։
(Քաղվածքներ, XL, 1)։

Մեծ Հայքի ամբողջականության վերականգնումը

Տիգրան II-ը գահ բարձ­ր ա­ց ավ շատ բարե­պատեհ ժա­մ ա­նա­կա­հատ­վ ա­ծում։
Հռո­մեական իշ­խ ա­ն ութ­յ ունը Փոքր Ասիա­յ ում մեծապես խարխլվել էր Պոնտոսի
թա­գավոր Միհրդատ VI Եվպատորի ռազ­մ ա­կան արշավանքների պատ­ճ ա­ռով։
Միհրդատը սպառնում էր հռոմեացինե­ր ին ընդհանրապես վտարել Ասիայից:
Օգտվե­լ ով այս իրավիճակից, իսկ թիկուն­քում ունենալով պարթևական աջակ­­­
ցութ­­յունը՝ Տիգրան արքան առա­ջ ին հերթին Ծոփքը վերամիացրեց Մեծ Հայքին։
Մի բան, որը չէր հաջողվել նրա նշա­ն ա­վոր պապին՝ Արտաշես I-ին։ Ք. ա. 94 թ.
Տիգրանի զորքը մտավ Ծոփք և առանց դժվարության գրավեց այն։ Այս և
հետագա իրադարձությունները թույլ են տալիս ենթադրել , որ Տիգրանն ուներ
Հայաստանի ներքին ու արտաքին քա­ղ ա­ք ականության մի ծավալուն ծրագիր,
որը մտահղացել էր դեռ պատանդ եղած ժամանակ։
80

Նայելով քարտեզին

Տիգրան Մեծի կայսրությունը Ք. ա. 80 թ. (ժամանակակից սահմաններով)

1. Բացահայտի՛ր քարտեզը։ Տիգրան Մեծի կայսրության ընդարձակումը դեպի արևմուտք ի՞նչ
մարտահրավերների առջև էր կանգնեցնում Հայաստանին։ Ի՞նչ հետևանքներ կարող էր դա
ունենալ Հայաստանի համար։
2. Կիրառի՛ր աշխարհագրական հմտություններդ: Ի՞նչ պետություններ էր ընդգրկում Տիգրան
Մեծի կայսրությունը։ Իսկ մեր ժամանակների ի՞նչ երկրների տարածքներ է ընդգրկել Տիգրան Մեծի
կայսրությունը։

Ծոփքի միացումը միջազգային ասպարեզ դուրս գալու առաջին քայլն էր

Հայաստանի համար։ Հաջորդ քայլը եղավ Հռոմի աճող վտանգի չեզոքացումը
Պոնտոսի հետ դաշինք կնքելու միջոցով։ Ք. ա. 94 թ. կնքվեց հայ-պոնտա­կան
դաշինքը, ըստ որի՝ Հայաստանը պարտավորվում էր ռազմական աջակ­ց ութ­
յուն ցուցաբերել Պոնտոսին ընդդեմ Կապադովկիայի։ Նվաճվող քաղաքներն
ու հողերը պատկանելու էին Միհրդատին, իսկ շարժական գույքն ու գերիները՝
Տիգրա­ն ին։ Դաշինքն ամրապնդվեց Տիգրանի և Միհրդատի դստեր՝
Կլեոպատրայի ամուսնությամբ։ Տիգրանը նպատակ ուներ այդ դաշինքով
կանխել Հայաստա­ն ի արևմտյան սահմաններում Հռոմի տիրապետության
հաստատումը։ Թեպետ նա հակամարտութ­յ ան մեջ էր մտնում հռոմեական
շահերի հետ, բայց և Հայաստանի դիրքերն էր ամրապնդում ժամանակի
քաղաքական համատեքստում։ Արդյունքում Ք. ա. 93 թ. հայ-պոնտական զոր­
քերը նվաճեցին Կապադովկիան։
 81

Տ Պատմությունը և մարդը
ՄԻՀՐԴԱՏ II ՊԱՐԹԵՎ
(Ք.ա. 124/123-88/87)

Միhրդատ II-ը համարվում է պարթևների

ամենա­ն շա­ն ավոր տիրակալը, որի օրոք
կայ­ս րութ­յունը տարածքներ կորցնելուց
հետո վերականգնեց իր դիրքը որպես
մեծ տերություն և հասավ իր ամենամեծ
սահմանին։
Նա առաջին պարթև արքան էր, որը կիրառեց
Արքայից արքա տիտղոսը, այդպիսով ընդ­գ ծե­
լով պարթև Արշակունի իշխող արքայատան
կապը Իրանական Աքեմենյան կայսրության
հետ: Իր մետաղադրամների դիմերեսին
իրեն պատկերում էր իրանական ապարոշով
(դիադեմով), հակառակ հելլենիստական դիա­
դեմի, որն օգտագործում էին իր նախորդները:
Նրա կառավարման տարիներին բացվեց
Մետաքսի ճանա­պարհը և դարձավ հիմնական
ճանապարհը Արևելքի և Արևմուտքի միջև:
Պարթև Միհրդատ II-ը ևս մի քանի հաջող
արշավանքներ է կատարում դեպի արևմուտք և
Միհրդատ II-ի պատկերով մետաղադրամ
պարթևների տերության սահմանագիծը
հասցնում մինչև Եփրատ։ Նա նկատել է
Հայաստանի ռազմավարական դիրքը Փոքր
Ասիայի, Կովկասի և Իրանի միջև և Ք. ա. 115 թ.
Միհրդատ II-ը ներխուժել է Հայաստան։ Հայոց
թագավոր Արտավազդ I-ին ստիպել է ճանաչել
Պարթևների գերիշխանությունը և պատանդ
վերցրել թագաժառանգ Տիգրանին:
ՏԵՂԵԿՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ
Ինչո՞վ էր կարևոր Հայաստանը Միհրդատ II
Պարթևի համար։ Ինչո՞ւ Միհրդատ II -ը, չնայած
Հայաստանի նկատմամբ իր հաղթանակին,
ստիպեց հայոց արքային, որ պատանդ հանձնի
արքայազն Տիգրանին։

Տիգրան Մեծի նվաճումները

Հայ-պոնտական դաշինքին ընդդեմ ՝ Ք. ա. 92 թ. կնքվեց հռոմեա-պարթևա­
կան ռազմական դաշինքը։ Ըստ այս դաշինքի՝ կողմերը համաձայնության էին գա­
լիս Եփրատ գետը համարել սահման Հռոմի և Պարթևստանի միջև։ Նոր իրադրու­
թյան պայմաններում Տիգրան II-ը անցավ հարձակողական քաղաքականու­թ յան։
Ք. ա. 87 թ. հայկական զորքերը հարձակվեցին Պարթևստանի վրա։ Նախ հետ
գրավեցին Յոթանասուն հովիտները, իսկ ապա գրավեցին Ատրպատականը,
նաև Մարաստանը։ Պարթևստանի Գոտերձ արքան հաշտություն խնդրեց։
Հաշ­տությունը կնքվեց Ք. ա. 85 թ.։ Պարթևստանի արքան հրա­ժարվեց Ատր­
պա­տականից և Հյուսիսային Միջագետքից, ինչպես նաև «արքայից արքա»
տիտղոսից՝ այդպիսով ընդունելով հայոց թագավորի գերիշխանությունը։
Այնուհետև հայկական զորքերը, մեկը մյուսի հետևից գրավեցին Հյուսիսային
Միջագետքի երկրնե­ր ը՝ ընդհուպ մոտենալով Եփ­րատ գետին, հասնելով
Սելևկյան թա­գա­վո­ր ութ­յ անը։ Ք. ա. 83 թ. գրավեցին Սելևկյանների մայ­րա­քա­
ղաք Անտիոքը, որը դարձավ Տիգրան Մեծի գլխավոր վարչական կենտ­ր ոնը
Լևանտում։ Սելևկյաններից նա սե­փա­կ ա­նեց «աստված», ավելի ճիշտ՝ «աստ­
վածային» տիտղոսը, որը նշված է նրա մետաղադրամների վրա։ Ասորիքի
միացումից հետո արքան ձեռնամուխ եղավ Կոմմագենեի, Կիլիկիայի և ապա
82

Փյունիկիայի նվաճմանը։ Այսպիսով ՝ Տիգ­­րան Մեծի տերության սահմաններն

ընդ­­հուպ մոտեցել էին Եգիպտոսի սահ­ման­­ներին։

Տիգրանակերտը՝ կայսրության մայրաքաղաք

Տիգրան Մեծի ստեղծած աշխարհակալ տերությունն այժմ ձգվում էր
Միջերկրական ծովից մինչև Կասպից ծով: Գործող մայրաքաղաքը՝ Արտաշատը,
մնացել էր տերության ծայր հյուսիսում և չէր կարող կատարել նորաստեղծ
հսկայածավալ կայսրության կենտրոնի դերը։ Այդ դերը չէր կարող ստանձնել
նաև Անտիոքը, որը դուրս էր բուն հայկական հողերից։ Հույժ անհրաժեշտ էր
դարձել նոր մայրաքաղաքի կառուցումը։ Եվ ահա 80-ական թթ. վերջերին սկսվեց
նոր մայրաքաղաքի կառուցումը, որն արքայի անունով կոչվեց Տիգրանակերտ։
Այն գտնվում էր Աղձնիք նահանգում ՝ այն վայրում, որտեղ թագադրվել էր
արքայազն Տիգրանը։
Նոր հիմնադրված մայրաքաղաքը բնակեցնելու նպատակով Տիգրան
Մեծը հար­կադրական մի շարք վերաբնակեցումներ կատարեց Կիլիկիայից,
Կա­պա­դ ովկիայից և Միջագետքից։ Մայրաքաղաքում բնակեցվեցին նաև հայ
ավագանու շատ ներկայացուցիչներ։ Նոր մայրաքաղաքը գտնվում էր Աքեմենյան
արքայական ճանապարհի մոտ և շուտով ձեռք բերեց ռազմավարական և
առևտրային առավելություններ՝ որպես միջազգային առևտրի աճող կենտրոն։

Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր

Տիգրան II-ն իր նախորդներից ժառանգել էր ներքին և արտաքին ցնցումները
հաղթահարած և բավականին կայուն թագավորություն։ Նա կարողացավ
ոչ միայն ապահովել իր տերության ներքին զարգացումը, այլև վարել ակտիվ
արտաքին քաղաքականություն՝ դաշինքների և հզոր բանակի միջոցով
ապահովելով Հայաստանի հավասարակշիռ դիրքը տարածաշրջանում։
Այսօր ևս արտաքին հարաբերություններում հույժ կարևոր է բազմակողմանի
համագործակցությունը առևտրի, դիվանագիտության, ռազմական և այլ
ուղղություններով։ Այդպես հնարավոր է հօգուտ պետության կարգավորել
խաղաղության և պատերազմի հարցերը, մինչդեռ միակողմանի հարաբերության
դեպքում անհնար է նման ճկունություն դրսևորել։

Գործնական առաջադրանք
Դասընկերոջդ հետ ստեղծի՛ր պաստառ՝ օրինակներով ցույց տալով , թե ինչու
Արտաշատ մայրաքաղաքն այլևս չէր բավարարում Տիգրան Մեծի քա­ղա­
քա­կ անությանը, և ի՞նչ առավելություններ ուներ նոր՝ Տիգրանակերտ մայ­րա­
քաղաքը։ Ներկայացման մեջ ներառե՛ք նաև քարտեզ կամ քարտեզներ (քա­
ղաքական, ճանապարհային և այլն):
 83

Աշխատանք սկզբնաղբյուրների հետ

1 | Ներկայացրո՛ւ։ Ի՞նչ տեղեկություններ են պարունակում հույն և հռոմեացի
պատմիչների տեքստերը։ Ո ՞ր իրադարձությունների մասին է խոսքը։
2 | Համեմատի՛ր։ Ի՞նչ նմանություններ և տարբերություններ կան Հովսեփոս
Փլավիոսի և Հուստինուսի տեղեկությունների միջև:
3 | Մեկնաբանի՛ր։ Ինչո՞ւ առաջարկված բոլոր թեկնածություններից
հատկապես Տիգրանի թեկնածությունը համարվեց Ասորիքի (Սիրիայի)
գահի համար լավագույնը։

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Տիգրան II Մեծ • Միհրդատ VI Եվպատոր • Կլեոպատրա • Գոտերձ • Անտիոք •
Տիգրանակերտ • «Յոթանասուն հովիտներ» • արքայից արքա • Լևանտ • դաշինք

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ի՞նչ սպառնալիք էին Հայաստանի համար ներկայացնում Պարթևական
թագավորությունն ու հանրապետական Հռոմը. մանրամասնել յուրաքանչյուրի համար։
բ. Վերլուծի՛ր։ Ի՞նչ հնարավորություններ և վտանգներ ստեղծեցին Հայաստանի համար Տիգրան Մեծի
ռազմական նվաճումները։
գ. Բացատրի՛ր։ Ինչո՞ւ արքայազն Տիգրանը համաձայնեց իր՝ հայոց գահին հաստատվելու դիմաց
պարթևներին զիջել «Յոթանասուն հովիտները»։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը: Ինչո՞վ էր Հռոմի համար վտանգավոր հայ-պոնտական դաշինքը:
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Որո՞նք էին հայ-պոնտական դաշինքի ընձեռած հնարավորությունները
Հայաստանի համար։ Արդյո՞ք այն արդարացրեց Տիգրան II-ի հույսերը։
3. Գնահատի՛ր։ Ինչո՞ւ Տիգրան Մեծը չբավարարվեց Պարթևստանի նվաճմամբ ու արքայից արքայի
տիտղոսով և նվաճեց նաև Սելևկյան թագավորությունն ու Լևանտի այլ երկրներ։

Ա4 | Պատճառ և հետևանք
Պատկերացրո՛ւ՝ դու Հայաստան վերադարձած արքայազն Տիգրանն ես։ Հայոց գահին հաստատվելու,
ինչպես նաև Հայաստանի դիրքերն ամրապնդելու համար խիստ անհրաժեշտ է դաշինք կնքել
Պոնտոսի հետ։ Ավելին՝ դաշինքը պետք է ամրագրվի նաև Պոնտոսի արքայի աղջկա հետ քո
ամուսնությամբ, թեպետ դու արդեն ունես քո ընտրյալը։
Ինչպե՞ս կբացատրես քո ընտրյալին ստեղծված իրավիճակը։
84

Հայ-հռոմեական պատերազմներն ու
3.3
ԳԼՈՒԽ Տիգրան Մեծի կայսրության փլուզումը

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

Արդեն Վանի թագավորության, Երվանդական Հայաստանի օրինակներով գի­
տես պետության ընդլայնմանը զուգահեռ առաջացող փոփոխությունների և
խնդիրների մասին։ Տիգրան Մեծի օրոք Հայաստանի ընդլայնումը փոփոխեց
երկրի ներքին ու արտաքին հավասարակշռությունը։ Մեծ էր արտաքին մար­տ ա­
հրավերը՝ Հռոմեական վտանգը, որը թույլ չտվեց, որ Տիգրան Մեծը կայսրության
ընդլայնմանը համապատասխան վերափոխություններ կատարի։
Ի ՞նչ ես կարծում, ի՞նչ միջոցներով (վերափոխություններ, դաշինքներ և այլն)
հնարավոր կլիներ կարգավորել երկրի խախտված ներքին ու արտա­ք ին հա­
վասարակշռությունը և փրկել կայսրությունը։ Արդյո՞ք բոլոր կայսրութ­յ ուն­ն երն
են դատապարտված կործանման:

Իր հզորության գագաթնակետին՝ Բառարան

մոտ Ք. ա. 80 թվականի դրությամբ, Փոխարքայություն | փոխարքայի
Տիգ­րան Մեծի ստեղծած կայսրությունը կառավարմանը ենթակա երկրամասը կամ
ներա­ռում էր Հարավարևմտյան Ասիա­ գավառը։ Փոխարքաները նշանակվում էին
յի գրեթե բոլոր քաղա­քա­կ րթա­կ ան արքայի կողմից։
կենտ­րոն­ն երը: Նորաստեղծ տե­ր ութ­ Արքայական գանձարան | արքայական
յան մեջ խոսում էին մեկ տաս­ն յա­ գանձերի, զարդերի և պետական միջոցների
կից ավել լեզուներով։ Դրա կազմում պահեստարան, որտեղ դրանք ստացվում,
գտնվող երկրները միմյանցից շատ էին պահվում և կառավարվում էին։ Տեղակայվում
էին սովորաբար անմատչելի բերդերում, ընդ
տար­­բերվում թե՛ իրենց պատմական
որում ՝ բաշխելով մի քանի բերդերի միջև։
անց­յալով և թե՛ զարգացման մակար­
դա­կով։ Նվաճված երկրներում իր
տի­րա­պետությունն ամրապնդելու, դրանք կառավարելու և առաջացած ապ­­
ստամ­­բութ­յունները ճնշելու նպատակով Տիգ­ր ան Մեծը հիմնում է փոխ­ա ր­
քայություն­ներ։ Ընդ որում ՝ նորաստեղծ կայ­սրութ­յ ան կենտրոնը մնում էր
Հայաստանը և ոչ նվաճված տարածքներից որևէ մեկը։
Չնայած Տիգրան Մեծը ջանադրաբար կազմակերպում էր լայնածավալ
կայսրության կյանքը, օտարազգի հպատակների հավատարմությունն ան­
կայուն էր։ Նվաճված որոշ երկրներ պարբերաբար ապստամբում էին։ Կար
անգամ ներքին հեղաշրջման վտանգը։ Այս խնդիրները խաթարում էին կայս­
րության կայունությունը։ Հարկավ , արտաքին ուժերը (Հռոմը և անգամ Պոն­
տոսը) ևս անկայունություն էին հրահրում։ Նրանցից յուրաքանչյուրը ձգ­տ ում էր
Մեծ Հայ­ք ում առկա իրադրությունը ծառայեցնել իրեն:
 85

Այսպիսով ՝ մինչ Տիգրան Մեծը զբաղված էր կայսրության կառավարման

հար­ց ե­րով , հռոմեական վտանգը քայլ առ քայլ մոտենում էր Հայաստանին։

Հռոմեա-հայկական պատերազմը
Լուկուլլուսի արշավանքը։ Հայկական կայսրությունն իր հզորության գագաթ­
նակետին էր, երբ Տիգրան II-ը բախվեց Հռոմի հետ։ Տիգրան Մեծի կայսրության
հզորացումն ու ընդլայնումը հակասում էին Հռոմեական կայսրության շահերին։
Հռոմը ձգտում էր հաստատվել Մերձավոր Արևելքում։ Առիթը չուշացավ։
Հերթական հռոմեա-պոնտական պատերազմն ավարտվեց Ք. ա. 71 թ. Պոնտոսի
ջախջախմամբ։ Պարտված Միհրդատ Եվպատորը փախավ Հայաստան։
Տիգրան արքան չհրաժարվեց նրան ընդունելուց, թեպետ չընդունեց նրան
արքունիքում ՝ փորձելով խուսափել Հռոմի հետ առճակատումից։ Ու թեև նա
մերժեց հռոմեացիների՝ Եվպատորին իրենց հանձնելու պահանջը, հռոմեացի
զորավար Լուկիուս Լուկուլլուսը չշտապեց հարձակվել Հայաստանի վրա։ Նա դեռ
պետք է ավարտեր Պոնտոսի նվաճումը և ամրապնդվեր այնտեղ։ Լուկուլլուսը,
սակայն, միաժամանակ օգտագործում էր հռոմեական դիվանագիտության
փորձված միջոցները (կաշառք, խոստումներ, դավադրություններ և այլն)՝ հող
նախապատրաստելով ապագա պատերազմի համար։

Տիգրանակերտի և Արածանիի ճակատամարտերը

Մինչ Տիգրան Մեծը զբաղված էր իր տերության հարավային մասին
սահմա­նակից վայրերի նվաճմամբ, Ք. ա. 69 թ. Լուկուլլուսի բանակն անսպասե­
լիորեն ներխուժեց Հայաստան։ Հռոմեական զորքերը շուտով պաշարեցին
մայրաքաղաք Տիգրանակերտը։ Այդ ընթացքում Տիգրան Մեծը մոտեցավ պա­
շարված Տիգրանակերտին։ Նրա 6 հազարանոց թիկնազորը հանկարծակի
գրոհով կարողացավ մտնել պաշարված քաղաք և այնտեղից դուրս բերել ար­
քայի ընտանիքն ու գանձարանը։ Ճակատամարտը տեղի ունեցավ հոկտեմ­
բերի 6-ին։ Հռոմեացիները, օգտվելով Տիգրանի թույլ տված ռազմավարական
սխալից, կարողացան հաղթել ճակատամարտում։ Լուկուլլուսը նախապես կա­
րողացել էր շրջանցել հայկական զորաբանակը և նշանակալի ուժեր էր կու­
տակել հայոց զորքի թիկունքում։ Թիկունքից անակնկալ հարձակումն էլ վճռորոշ
եղավ ճակատամարտում. հայկական զորքը, զգալի կորուստներ տալով , ստիպ­
ված եղավ նահանջել երկրի խորքը։ Հռոմեացիների հաղթանակը վճռեց և
Տիգրանակերտի ճակատագիրը:
Տիգրանակերտի պարտությունից հետո հայկական կողմը որդեգրեց նոր
ռազ­մավարություն։ Տիգրանը և Միհրդատ Եվպատորը, որին իր մոտ էր կանչել
հայոց արքան, Ք. ա. 69-68 թվականների ձմռանը եռանդուն կերպով մարզում
էին բանակը:
86

Տ Պատմությունը և մարդը
Կիկերոնի
դիմա­քան­դակը
Կոպենհագենի
թանգարանում:
ՄԱՐԿՈՒՍ ՏՈՒԼԻՈՒՍ ԿԻԿԵՐՈՆ
(Ք.ա. 106-43)
Հին հռոմեական քաղաքական գործիչ և
փիլի ­սո­փա, նշանավոր հռետոր։ Երիտասարդ
տարիքում հետաքրքրվում էր հունա­կ ան
գրականությամբ, ուսանում էր հունա­կ ան
ճարտասանություն հանրահայտ հռետորների
մոտ՝ դատական հռետոր դառ­ն ալու նպատա­
կով։ Զբաղվել է ակտիվ քա­ղ ա­քա­կ ա­ն ությամբ։
Կողմ էր հանրա­պե­տական կար­գ ե­րի
վերականգնմանը։ Դա, սակայն, տեղի չունե­
ցավ , թեև Օկտա­վ իանուսի, Անտոնիուսի և
Լեպիդուսի ձևավորած նոր՝ Երկրորդ եռա­պ ե­
տության (Ք. ա. 43) պաշտոնական նպատակն
էր «հանրապետությունը կարգի բերելը»։ Սպան­
վել է եռապետների հրամանով։
Իր ճառերից մեկում անդրադարձել է նաև
Տիգրան Մեծի գործունեությանը, որտեղ
մասնավորապես ասել է.
«Մենք ինքներս վերջերս վարել ենք Հայոց
թագավոր Տիգրանի դեմ երկարատև և ծանր
պատերազմ, քանզի նա, անօրենություններ
գործելով մեր դաշնակիցների հանդեպ,
կարելի է ասել , պատերազմ է սանձազերծել
մեր դեմ:
Եվ նա անձամբ ինքնին շատ զորեղ էր և մեր
տերության ոխերիմ թշնամուն՝ Պոնտոսից
վտարված Միհրդատին իր զորքերով իր
թագավորության մեջ պաշտպանեց: […]
Այսպիսով նա (Տիգրանը), որը ինքը Հռոմի
ժողովրդի թշնամին էր, որն ընդունել էր մեր
չարագույն ոսոխին իր տերության մեջ, որը
բախման մեջ էր մտել մեզ հետ, որը մարտի
էր բռնվել , որը պայքարեց գրեթե տիրա­
կա­լ ության համար, այժմ թագավորում է և
օգտվում բարեկամի և դաշնակցի կոչումից,
որոնց նա ինքը իր զենքով բռնացել էր»
(Ի պաշտպանություն Պուբլիոս Սեստիոսի»
ճառից)»։
ՏԵՂԵԿՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ
Ի՞նչ իրադարձություն նկատի ունի Կիկերոնը։
Հիմնավո՞ր է արդյոք նրա մեղադրանքը
Տիգրան Մեծի նկատմամբ։

Պատերազմական գործողությունները վերսկսվեցին Ք.ա. 68 թ. գարնան

վերջին։ Լուկուլլուսը, որն իր զորքով ձմեռել էր Կորդուքում, զորաբանակը շարժեց
դեպի «հայկական Կարթագեն»՝ Արտաշատ։ Հայկական բանակն այս անգամ
գոր­ծ ա­դ րեց ակտիվ պաշտպանական նահանջի, մանր ու անկանոն կռիվներում
հա­կ առակորդին հյուծելու և բարոյալքելու մարտավարությունը։
Ի վերջո նույն թվականի սեպտեմբերին Արածանի գետի ափին տեղի ունե­
ցավ երկրորդ խոշոր ճակատամարտը, որտեղ հռոմեական զորքը ծանր պար­
տություն կրեց։ Կորուստն այնքան մեծ էր, որ զինվորները հրաժարվեցին շա­
րունակել ռազմերթը։ Լուկուլլուսն ստիպված էր լքել Հայաստանը։ Մեկ տարվա
ընթացքում Տիգրան Մեծին գրեթե հաջողվեց վերականգնել իր ռազմական ու
քաղաքական հեղինակությունը և տիրապետությունն Ասորիքում (Սիրիայում) ու
Միջերկրածովքի ափերին։

Պոմպեուսի արշավանքը և Արտաշատի պայմանագիրը

Արևելքում Հռոմի լրջորեն խախտված հեղինակությունը վերականգնելու
նպա­տակով հռոմեական Սենատը գլխավոր հրամանատար նշանակեց Գնեուս
 87

Պոմպեուսին։ Վերջինիս հաջողվեց հռոմեա-պարթևական դաշինք կնքել

ընդդեմ Տիգրան Մեծի և Միհրդատ Եվպատորի։ Ք. ա. 66 թ. գարնանը սկսվեց
հռո­­մեահայկական պատերազմի երկրորդ փուլը։ Պոմպեուսը նախ պար­տ ութ­
յան մատ­նեց Միհրդատ Եվպատորին, որից հետո զորաբանակը շարժեց դեպի
Հայաստան։ Մինչ այդ Տիգրան Մեծը կարողացել էր պարտության մատ­նել
Հայաստան ներխուժած պարթևական զորքին, որին Հայաստան էր առաջ­
նորդում Տիգրան Մեծի դեմ ապստամբած որդին՝ Տիգրան Կրտսերը։ Վերջինս
Արտաշատի մոտ կրած պարտությունից հետո փախավ Պոմպեուսի մոտ։
Տիգրան Մեծի համար ստեղծվեց բավականին բարդ իրավիճակ։ Հայաս­
տանն առանց դաշնակիցների միայնակ էր մնացել Հռոմի և Պարթևստանի
դեմ։ Ընդ որում ՝ ներքին իրավիճակը ևս անկայուն էր։ Տիգրան Մեծին մնում էր
հաշտություն առաջարկել Պոմպեուսին։ Վերջինս համաձայնեց, քանի որ մտա­
դիր չէր նպաստել Պարթևստանի ուժեղացմանը։ Երկու կողմերի միջև Ք. ա.
66 թ. աշնանն Արտաշատում դաշ­ն ա­գ իր կնքվեց։ Ըստ դաշնագրի՝ Տիգրան
Մեծը հօգուտ Հռոմեական հանրապետության հրաժարվում էր Հայաստանից
դուրս կատարած իր բոլոր նվաճումներից։ Ծոփքն անջատվում էր Մեծ Հայքից
իբրև առանձին թագավորություն։ Այստեղ պետք է թագավորեր Տիգրան
Կրտսերը՝ պայմանով , որ նա էր ժառանգելու հայոց գահը Տիգրան Մեծից հետո։
Հայաստանը նաև ռազմատուգանք էր վճարելու Հռոմին, ընդ որում ՝ Ծոփքի
արքայական գանձարանից։ Հայաստանը ճանաչվում էր «Հռոմեական ժո­
ղովրդի բարեկամ և դաշնակից»։ Տիգրանին անգամ հաջողվեց պահպանել
«արքայից արքա» տիտղոսը։
Այսպիսով ՝ Տիգրան Մեծը, օգտագործելով հռոմեա-պարթևական հակա­
սութ­յուն­ները, ոչ միայն կարողացավ պահպանել Մեծ Հայքի տարածքային ամ­
բող­­ջականությունը, այլև Մեծ Հայքին վերադարձնել Կորդուքն ու Հյուսիսային
Միջա­գետքը, որոնք գրավել էին պարթևները։

Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր

Տիգրան Մեծը քաղաքական մեծ փոփոխություններ առաջացրեց թե՛ Արևելքում
և թե՛ Արևմուտքում: Նորաստեղծ կայսրության կայունությունը միառժամա­­նակ
հնարավոր եղավ պահպանել դաշինքների և ռազմական գործողություն­ների
միջոցով։ Սակայն իրավիճակը կտրուկ փոխվեց, երբ Փոքր Ասիայում ձևա­վ որ­­­վեց
նոր ռազմաքաղաքական կացություն. Հռոմի հանրապետությունը չէր հան­­դուր­
ժում ո՛չ հայ-պոնտական կամ այլ դաշինքներ, ո՛չ էլ Հայաստանի ան­նա­­խա­դ եպ
ընդարձակումը դեպի Լևանտյան տարածքներ։ Ժամանակակից կա­ռա­վ ա­
րությունները ևս մշտապես կանգնած են դաշինքների և հակա­դ ա­­շինք­ների
խնդրականի առջև։ Հույժ կարևոր է իրավիճակներին ճիշտ գնա­հ ատական
տալը և հեռանկարային հարաբերություններ հաստատելու ուղղությամբ աշխա­
տանքներ տանելը։
88

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
փոխարքայություն • արքայական գանձարան • Լուկիուս Լուկուլլուս • Գնեուս Պոմպեուս
• Տիգրան Կրտսեր • Տիգրանակերտի ճակատամարտ • Արածանիի ճակատամարտ •
Արտաշատի դաշնագիր

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ի՞նչ սպառնալիք էին Հայաստանի համար ներկայացնում Պարթևական
թագավորությունն ու հանրապետական Հռոմը. մանրամասնել յուրաքանչյուրի համար։
բ. Բացատրի՛ր։ Ինչո՞ւ հռոմեացի զորավար Լուկիուս Լուկուլլուսը չշտապեց հարձակվել Հայաստանի
վրա, երբ Միհրդատ Եվպատորը, պարտվելով Լուկուլլուսին, փախավ Հայաստան։
գ. Ներկայացրո՛ւ և վերլուծի՛ր։ Ինչո՞ւ հայկական զորքերը պարտվեցին Տիգրանակերտի
ճակատամարտում և ինչպե՞ս կարողացան հաղթել Արածանիի ճակատամարտում։
դ. Հիմնավորի՛ր։ Ինչո՞ւ հաղթանակած Պոմպեուսը որոշեց պահպանել Մեծ Հայքի թագավորությունը։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը: Ի՞նչ ես կարծում, արդյո՞ք հնարավոր կլիներ խուսափել հռոմեա-
հայկական պատերազմից, եթե Տիգրան Մեծը հռոմեացիներին հանձներ Միհրդատ Եվպատորին, որն
իր աներհայրն էր։ Ինքդ ինչպե՞ս կվարվեիր։
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ինչպե՞ս Տիգրան Մեծին հաջողվեց համաձայնության գալ Պոմպեուսի հետ և
պահպանել թե՛ Մեծ Հայքի թագավորությունը, թե՛ «արքայից արքա» տիտղոսը։
3. Գնահատի՛ր։ Որքանո՞վ էր հաջողված կամ ձախողված Արտաշատի դաշնագիրը։

Ա4 | Պատճառ և հետևանք
Պատկերացրո՛ւ, որ դու Տիգրան Մեծի զորավարներից մեկն ես։ Տիգրանակերտի ճակատամարտին
նախապատրաստվելիս ի՞նչ խորհուրդ կտայիր արքային, որպեսզի խուսափեիք պարտությունից։
Պատրաստիր պաստառ-քարտեզ, որով կհիմնավորես քո առաջարկը։
Ի՞նչ եք կարծում, պատմությունն ինչպիսի՞ ընթացք կունենար, եթե Տիգրանակերտի ճակատամարտում
հայկական զորքերը հաղթանակ տանեին, և Տիգրանակերտը շարունակեր մնալ տերության
մայրաքաղաքը։

Գործնական առաջադրանք
Դասընկերոջդ հետ օգտագործի՛ր համացանց այս գլխում նշված ճակա­տ ա­­
մարտերից մեկն ուսումնասիրելու համար։ Ձեր գտած տեղեկությունները և դրանց
հիման վրա արված ձեր եզրակացությունները դասարանին ներկայացրե՛ք բա­
նավոր հնարավորության դեպքում ՝ քարտեզներով:

Առանձնացրո՛ւ քեզ հետաքրքրող տեղեկությունը և քննարկի՛ր դասարանում։

Ո ՞ր տեղեկությունն է քեզ ավելի հիմնավոր կամ հետաքրքիր թվում։ Ինչո՞ւ։
 89

Արտավազդ II-ը և վերջին

3.4
ԳԼՈՒԽ Արտաշեսյանները

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

Տիգրան Մեծի օրոք Հայաստանը տարածաշրջանում ուներ զգալի ներուժ ու ռազ­
մա­ք աղաքական ազդեցություն և կարող էր հանդես գալ աշխարհակա­լ ա­կ ան
նկրտումներով։ Արտաշատի պայմանագրից հետո իրավիճակը փոխվեց։ Հա­
յաս­տ անը կանգնել էր քաղաքակրթական երկընտրանքի առջև։ Երկու հզոր տե­
րութ­յ ուն­ն երի՝ Հռոմի և Պարթևստանի գերիշխանության պայմաններում պետք
էր ապահովել սեփական անվտանգությունը։
Դասընկերներիդ հետ քննարկիր, թե հնարավո՞ր է արդյոք բազմակողմ հարա­
բերություններում որոշակի հավասարակշռություն պահպանելը։ Ինչպե՞ս։ Զու­
գահեռներ անցկացրեք այսօրվա իրավիճակի հետ։

Արտաշատի դաշնագրի կնքումից Բառարան

հե­տո Հայաստանը ստիպված էր հրա­­­
Կոնսուլ | Հանրապետական Հռոմի ամենա­
ժարվել աշխարհակալական ձգտում­
բարձր ընտրովի պաշտոնը։
ներից։ Տարածաշրջանում փոփոխվել
Լեգեոն | Հին Հռոմի բանակի հիմնական
էր քաղաքական և ռազմական ուժերի
կազմա­կերպական միավորը ուշ
հարաբերակցությունը, և արդյուն­քում
հանրապետության և կայսրության
առաջնային էր դարձել անկա­խ ութ­յ ան ժամանակներում։
ու տարածքային ամբողջա­կ ա­ն ութ­յ ան
պահպանումը։ Հայաստանը թեպետ պահպանում էր մեծ տերության իր կար­­
գա­­վիճակը, բայց երկու հզոր հարևանների՝ Հռոմի և Պարթևստանի միջև դար­
ձել էր խոցելի։ Երբ Հռոմի հենակետերն Արևելքում ամրապնդվեցին, վեր­ջինս
Հա­յաստանի հետ հարաբերություններում դրսևորում էր ավելի շատ նվաճողի,
քան դաշնակցի վերաբերմունք։ Այսպիսին էր դրությունը, երբ հայոց գահին
բարձ­րացավ Տիգրան Մեծի որդի Արտավազդ II-ը (Ք. ա. 55-34)։ Նրա հիմնական
խնդիրը դարձավ Հայաստանի հավասարակշիռ դիրքի ապահովումը, այն է՝
բարեկամական հարաբերություններ պահպանելը միաժամանակ երկու տե­
րութ­յունների հետ։ Արտավազդ արքան որդեգրեց չեզոքության ռազ­մ ա­վ ա­
րությունը՝ չպատերազմել Պարթևստանի հետ, չաջակցել Հռոմին։

Մարկուս Կրասսուսն Արևելքում

Ք. ա. 54 թվականից՝ Հռոմն ակտի­վաց­ր եց իր քաղաքականությունը Հա­յ աս­
տանի, Մերձավոր Արևելքի և Պարթևս­տանի ուղղությամբ։ Արտավազդի գա­հ ա­
կա­լ ութ­յունից կարճ ժամանակ անց Մարկուս Կրասսուսը, որը նոր էր նշա­նակ­
վել Ասորիքի կոնսուլ , առանց բա­վա­ր ար նախապատրաստության պարթևների
դեմ պատերազմ սկսեց։ 54 թ. գարնանը նա ժամանեց Ասորիք՝ ծրագրելով
90

Ս1 Ձայներ անցյալից ոչնչացնել Պարթևստանը։ Պար­թև­

նե­րի արքա Որո­դես II-ի պատ­վ իրակ­
ները նրա մոտ եկան խա­ղա­­ղության
առաջարկով , որը, սակայն մերժվեց։
Ար­տա­վազդ II արքան նույնպես ներ­
կա­­­յա­­­ցավ Կրասսուսին՝ դրանով վերա­
հաստատելով «հռոմեական ազգի բա-­
ՊԼՈՒՏԱՐՔՈՍ ­­րեկա­մի» իր կարգավիճակը։ Հայոց ար­
(մոտ 45/50-120) քան Կրասսուսին առաջարկեց Պար­
«Սուրենը Կրասսուսի գլուխը և ձեռքը թևստան արշավել ոչ թե Միջագետքի
ուղարկեց Հայաստան՝ Որոդեսին [...]։ տա­փաս­տան­ներով , այլ Հայաս­տանի
Երբ այս անցքերը տեղի էին ունենում, հա­­րա­­վա­յ ին լեռնոտ շրջա­ն­­­­­­ներով։ Այդ­
Որոդեսն արդեն հաշտվել էր Արտավազդ պես նա Հայաս­տ ա­նից կստանար թե՛
Արմենի հետ. նրանք համաձայնվել էին, որ ռազմական և թե՛ նյու­­­­թա­­­կան աջակ­
Արտավազդի քույրն ամուսնանա Որոդեսի
ցություն։ Սակայն Կրա­ս­­­­­սուսը մերժեց
որդու՝ Բակուրի հետ, նրանք փոխա­դար­ձա­
բար իրար մոտ խնջույքներ ու կերուխում
Արտա­վ ազ­դ ի առա­­­­ջար­կը և արշավեց
էին կազմակերպում, հաճախ հունական Միջա­գ ետ­քի տա­փ աս­­տան­­ներով։ Վճ­
ներկայացումներ էին տրվում, քանի որ ռա­­կան ճակատա­­­­մ­ար­­տը տեղի ունե­­
Որոդեսին օտար չէին հունարեն լեզուն ու ցավ Ք. ա. 53 թ. Խա­­ռան (Կարրա) քա­
գրականությունը, իսկ Արտավազդը նույնիսկ ­­­­ղաքի մոտ, որտեղ հռո­­­մեա­­կան լեգե­­
ողբերգություններ էր հորինում, գրում էր
ոն­­նե­ր ը ջախ­ջախ­վ ե­ց ին։ Զոհվեց նաև
ճառեր ու պատմական երկեր, որոնց մի
մասը պահպանվել է։ Երբ պալատ բերեցին
Կրասսուսը։
Կրասսուսի գլուխը, սեղաններն արդեն Մինչ այդ պարթևական մեկ այլ բա­
հավաքել էին, և ողբերգակ դերասան Յասոն նակ Որոդես արքայի գլխավորությամբ
Տրալլացին արտասանում էր Եվրիպ­իդեսի
պատ­րաստվում էր հարձակվել Հա­
«Բաքոսուհիները» ողբեր­գ ութ­յ ունից Ագավեին
յաս­տ անի վրա։ Արտավազդ արքան
վերաբերող հատվածը։ Այն պահին, երբ նրան
ծափա­հա­րում էին, սրահ մտավ Սիլլակեսը,չէր կարող հռոմեացիներին տրա­մ ա­
երկրպագեց թագավորին և սրահի մեջտեղ դրել խոստացված զորքը, քանի որ
նետեց Կրասսուսի գլուխը»։ (Զուգահեռ ինքն էլ խնդիր ուներ։ Սակայն պար­
կենսագրություններ, Կրասսուս, 32-33): թևա-հայ­կական պատերազմ տեղի
չունեցավ . կողմերը դադարեցրին ծայր
առած ընդհարումները և նախ­ը նտ­ր ե­ց ին խաղաղությունը։ Արդյունքում կնքվեց
հայ-պարթևական դաշինք, որն ամ­ր ա­պնդվեց պարթև թագաժառանգի և
Արտավազդ II-ի քրոջ ամուսնությամբ։
Այսպիսով ՝ Արտավազդ II-ը կարողացավ Հայաստանը հեռու պահել
ռազմական գործողություններից՝ մնալով Հռոմի դաշնակիցն ու բարեկամը և
չպատերազմելով Պարթևաստանի դեմ։

Մարկուս Անտոնիուսն Արևելքում

Կրասսուսի արևելյան արշավանքին հաջորդած մոտ 20 տարին Հայաս­
 91

Տ Պատմությունը և մարդը
բարելավել Պտղոմեական կայսրության
դիրքը, սակայն Անտոնիուսի պարտությունը
ապագա կայսր Օգոստուսից վերջ դրեց
նրանց թագավորությանը։ Կլեոպատրան
Եգիպտոսի և Անտոնիուսն ինքնասպան եղան, իսկ
Կլեոպատրա VII Եգիպտոսը դարձավ հռոմեական նահանգ։
թագուհու մարմարե Սակայն մինչ այդ Կլեոպատրան հասցրել էր
կիսանդրին (Բեռլինի
մահապատժի ենթարկել Մեծ Հայքի արքայից
անտիկ հավաքածու)
արքա Արտավազդ II-ին։ Բանն այն է, որ
Հայոց արքան և նրա ընտանիքի անդամները
ԿԼԵՈՊԱՏՐԱ VII (Ք. ա. 69-30)
Ալեքսանդրիայում Անտոնիուսի կազմակերպած
Հելլենիստական Եգիպտոսի ամենահայտնի
հաղթահանդեսի ժամանակ Կլեոպատրայից
և վերջին թագուհին Պտղոմեոսների
«ոչ գթություն խնդրեցին, ոչ էլ խոնարհվեցին,
մակեդոնական տոհմից։
թեպետ նրանց խստիվ պարտադրում էին կամ
Կլեոպատրան ցանկանում էր ամրապնդել
էլ համոզում մեծ հույսերով , թեպետև նրանց
և ընդլայնել իր կայսրությունը, սակայն
շատ էին ստիպում և շատ էին հուսադրում ՝
չկարողացավ իրագործել իր այդ նպատակը՝
ազատություն խոստանալով»
Հռոմի հակադարձման արդյունքում: Նա
(Դիոն Կասսիոս, XLIX, 40, 4):
իր գեղեցկությամբ և սիրով նվաճեց իր
ՏԵՂԵԿՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ
ժամանակի երկու ամենահզոր հռոմեացիներին՝
Ի՞նչ եք կարծում, արդյո՞ք Կլեոպատրան
նախ Գայուս Հուլիուս Կեսարին, ապա
վրեժխնդրությունից դրդված գլխատել տվեց
Մարկուս Անտոնիուսին, և նրանց օգնությամբ
Արտավազդ II-ին, թե՞ այլ դրդապատճառ ևս
որոշ ժամանակով կարողացավ զգալիորեն
կարող էր լինել։

տանի համար համեմատաբար խաղաղ տարիներ էին: Սակայն ուժերի հա­վ ա­

սարակշռությունը շուտով խախտվեց։ Հռոմում ավարտվեց քաղաքացիա­կան
պատերազմը, իսկ Հուլիուս Կեսարի սպա­նությունից հետո ձևավորվեց Երկ­­
րորդ եռապետությունը։ Եռա­պետ­ն ե­ր ից Մարկուս Անտոնիուսն արևելյան նոր
արշավանքի էր պատրաստվում։ Այդ նույն ժամանակ Պարթևաստանում գա­
հակալական պայքարը հանգեցրեց հայ-պարթևական դաշինքի փլուզ­մանը։
Ք. ա. 36 թ. եռապետ Մարկուս Անտո­նի­ո ւսը սկսեց իր պարթևական ար­
շա­վ անքը։ Այս անգամ երթուղին անց­ն ում էր Մեծ Հայքի հարավային այն
հատվածով , որը ժամանակին Կրաս­ս ուսին առաջարկել էր Արտավազդ ար­քան։
Ստանալով հայոց արքայի հա­վաս­տումը, թե շուտով կմիանա իրեն, Անտոնիուսը
շտապեց Մեծ Հայքի վրա­յ ով ներխուժել Ատրպատական: Կայ­ծակ­նային գրոհով
հաղթանակի հաս­ն ե­լ ու հռոմեացիների ցան­կութ­յ ունը ձախողվեց մի շարք
մար­տա­վ ա­րական բացթողումների հե­տևան­քով։ Պարթևները կրկին ջախ­ջա­
խեցին հռոմեական բանակը։ Արտա­վազդ ար­քան, գիտակցելով , որ հռո­մ եա­
ցի­ների ռազմերթն արդեն ան­հ ա­ջ ո­ղ ութ­յ ան է դատապարտված, հրաժարվեց
ռազմական գործողություններին մաս­ն ակ­ց ելուց։ Ի վիճակի չլինելով մնա­ց ած
92

զորքով դիմակայել պարթևական նոր

Ս2 Ձայներ անցյալից զորաբանակին՝ Անտոնիուսը շու­տ ով
ստիպված նահանջեց Հա­յ աս­տ ան։
Այս­­տեղ կարգի բերելով իր բա­րո­յ ա­լ ք­
ված բանակը՝ Անտոնիուսը շտապ վե­
րա­դ արձավ Եգիպտոս։
Իր ձախողման բուն պատճառը
քո­ղար­կելու նպատակով նա հռոմեա­
ԴԻՈՆ ԿԱՍՍԻՈՍ
կան զորքերի պարտության համար
(մոտ 155-235)
մեղադրեց Արտավազդին։ Սա հրա­
«Կրասսուսը երբ ներխուժեց Միջագետք, շալի պատրվակ էր Հայաստանը
[...], Որոդեսը նրա մոտ՝ Սիրիա, դեսպաններ նվա­­­ճելու և կողոպտելու համար։ Եվ
ուղարկեց՝ մեղադրելով նրան ներխուժման դա չուշացավ։
համար, և պահանջեց հայտնել պատերազմի
Ք. ա. 34 թ. Անտոնիուսն ան­սպա­­
պատճառները։ Միաժամանակ նա
Սուրենին զորքով ուղարկեց նվաճված և սելի ներխուժեց Հայաստան։ Օգտվե­
ապստամբած շրջանները, քանզի ինքը լով Արտավազդ արքայի դեմ տոհ­մ իկ
մտադիր էր արշավել Հայաստան, որը մի ավագանու ընդվզումից՝ նա խա­բ եութ­
ժամանակ Տիգրանի երկիրն էր, որպեսզի յան միջոցով ձերբակալեց Արտա­
Արտավազդը՝ Տիգրանի որդին, որն այդ
վազդ II-ին ու նրա ընտանիքին և իր
ժամանակ թագավորում էր (այնտեղ), իր
հետ տարավ Եգիպտոս։ Հայաստանը
սեփական երկրի վիճակով մտահոգված,
հռչակվեց հռոմեական նահանգ։ Ի
որևէ օգնություն չուղարկի հռոմեացիներին»։
նշանավորումն «Հայաստանի նվաճ­
(Հռոմեական պատմություն, գիրք 40։16,1-
16,3) ման»՝ Անտոնիուսը դրամ հատեց,
իսկ հայոց թագավոր հռչակեց իր և
Եգիպ­տ ոսի թագուհի Կլեոպատրա
VII-ի որդուն։ Հետագայում Եգիպտոսի մայ­ր ա­քա­ղաք Ալեքսանդրիայում Արտա­
վազդ արքան մահապատժի ենթարկ­վեց, իսկ ավելի ուշ նրա ընտանիքը
տեղափոխվեց Հռոմ։

Վերջին Արտաշեսյանները
Արտավազդ II-ի և նրա ընտանիքի գերեվա­րութ­յ ունից հետո Հայաստանում
գահ բարձրացավ գերեվարությունից խուսափած ավագ որդին՝ Արտաշեսը։
Չկարողանալով գերությունից ազատել հարազատ­ներին՝ նա ստիպված եղավ
ապաստանել Պարթևստանում։
Նույն այդ ժամանակ Հռոմեական կայսրության միասնական ղեկավարության
համար պայքարը Մարկուս Անտոնիուսի և Օկտավիանուսի միջև ավարտվեց
Անտոնիուսի պարտությամբ և մահով։ Հա­յ ոց արքա հռչակված Արտաշես II-ը
(Ք. ա. 30-20)՝ օգտվելով ստեղծված իրավիճակից, Ք. ա. 30 թ. Պարթևաստանի
օգնությամբ դուրս մղեց հռոմեական զորքերը Հայաստանից և վերականգնեց
երկրի անկախությունը։ Պարթևների Հրահատ IV արքայի համաձայնությամբ՝
 93

Արտաշես II-ն իր թագավորության մեջ ներառեց նաև Ատրպատականը, որի

զորքերին պարտության էր մատնել և գերեվարել թագավորին։ Արտաշես II-ը
փորձում էր վերականգնել Հայաստանի տարածաշրջանային կարևորությունը,
բայց այս անգամ շեշտված հակահռոմեական կեցվածքով։
Հարկավ , հռոմեացիները չէին կարող երկար հանդուրժել այդ վիճակը։
Միառ­ժամանակ հրաժարվելով ռազմական ներխուժումից՝ հռոմեական դի­վ ա­
նա­գ իտությունը հարցը կարողացավ լուծել փորձված միջոցով . արքունիքում
դա­վ ադրություն նյութվեց, որին և զոհ գնաց Արտաշես II-ը։
Արտաշես II-ի մահվանը հաջորդած տասնամյակները, ըստ էության, Արտա­­
շես­յանների աստիճանական անկման ժամանակաշրջան էին։ Խախտվել էր
Տիգ­րան Մեծի և Արտավազդ II-ի մշակած ակտիվ չեզոքության հայեցակարգը։
Այդո­ւհետ հայ քաղաքական վերնախավը հայացքն ուղղում էր մերթ դեպի Հռոմ,
մերթ դեպի Պարթևստան։ Այլևս հնարավոր չեղավ համարժեք հարաբերութ­յ ուն­
ներ զարգացնել երկու զորեղ հարևանների հետ։ Մի կողմում Հռոմն էր, որի համար
դաշնակիցն այլևս հավասարեցվել էր ենթակա պետության, մյուս կողմում ՝
Պարթևստանը, որը բնավ էլ շահագրգիռ չէր Հայաստանի հզորացմամբ։
Հայաստանում ստեղծվել էր մի իրավիճակ, որը հղի էր անկայունության
վտանգ­նե­րով։ 1 թվականին Հայաստան ներխուժած լեռնականների դեմ պա­
տե­րազ­մում զոհվեց Արտաշեսյան վերջին արքան՝ Տիգրան IV-ը, իսկ նրա քույր
և համակառավարչակից Էրատոն հրաժարվեց գահից։ Այդպիսով ավարտ­վ եց
Արտաշեսյան հարստությունը։

Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր

Մեծ Հայքն Արտավազդ II արքայի օրոք որդեգրել էր չեզոք քաղաքականութ­
յուն, որով փորձում էր հեռու մնալ ծայրահեղություններից՝ հզոր հարևանների
նկատմամբ անհիմն նվիրվածությունից կամ թշնամանքից։ Արևելքի և Արև­
մուտքի հավասարակշռությունը, սակայն, հնարավոր չեղավ տևական դարձնել
ներքին երկպառակությունների, իսկ ապա՝ միակողմանի դիրքորոշման գերա­
կայության պատճառով։
Ակտիվ չեզոքության քաղաքականության հայեցակարգն այսօր ևս միջազ­գ ա­
յին հարաբերություններում հնարավոր դիրքավորումներից մեկն է։

Գործնական առաջադրանք
Օգտագործի՛ր համացանցը Առաջին և Երկրորդ եռապետությունների վերա­բ եր­
յալ լրացուցիչ տեղեկություններ հավաքելու համար։ Քո գտած տեղեկությունները
համեմատի՛ր այդ ժամանակվա Հայաստանի կացության վերաբերյալ տեղե­կու­
թյունների հետ։ Եզրակացություններդ դասարանին ներկայացրո՛ւ բանավոր:
94

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Արտավազդ II • Մարկուս Կրասսուս • Որոդես II • Մարկուս Անտոնիուս •
Կլեոպատրա VII • Արտաշես II • Հրահատ IV • Տիգրան IV • Էրատո • կոնսուլ • լեգեոն •
Երկրորդ եռապետություն

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ինչո՞վ էր պայմանավորված Արտավազդ II արքայի որդեգրած չեզոքության
քաղաքականությունը։
բ. Վերլուծի՛ր։ Որքանո՞վ էր պարթևական արշավանքի երթուղու վերաբերյալ Մարկուս Կրասսուսին
Արտավազդ II-ի արած առաջարկը օգտակար Հայաստանի համար։ Ինչո՞ւ։
գ. Պարզաբանի՛ր։ Ի՞նչ դեր ունեցավ հայ-հռոմեական հարաբերություններում Անտոնիուսի
պարթևական արշավանքը, ինչո՞ւ։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը: Ինչո՞ւ էր Հռոմը շահագրգիռ պարթևական արշավանքներով։
Ո ՞րն էր այդ թագավորությունից եկող վտանգը։
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ինչո՞ւ հնարավոր չէր Հայաստանի տարածաշրջանային կարևորությունը շեշտված
հակահռոմեական կամ հակապարթևական կեցվածքով վերականգնելը։
3. Գնահատի՛ր։ Որո՞նք էին Արտաշեսյան թագավորության անկման ներքին և արտաքին
պատճառները։

Ա4 | Փաստարկում և հիմնավորում
Պատկերացրո՛ւ, որ դու Արտաշես II արքայի խորհրդականն ես, որն արքային պետք է համոզի
հրաժարվել շեշտված հակահռոմեական քաղաքականությունից կամ ծայրահեղ պարթևասիրությունից։
Բացատրի՛ր և հիմնավորի՛ր քո դիրքորոշման տնտեսական և ռազմավարական կարևորությունը։
Ստեղծի՛ր գովազդային պաստառ, որտեղ այդ ամենը ներկայացված կլինի նաև պատկերներով։
Ի՞նչ ես կարծում, քո նախաձեռնությանը ինչպե՞ս կարձագանքեր տոհմիկ ավագանին։ Ինչո՞ւ։

Աշխատանք սկզբնաղբյուրների հետ

1 | Ներկայացրո՛ւ։ Ո ՞ր դեպքերի մասին է խոսքը։ Կա՞ն հակասություններ
պատմիչների տեղեկություններում։
2 | Համեմատի՛ր։ Ինչո՞ւ պարթևների Որոդես արքան անձամբ չգլխավորեց
Կրասսուսի դեմ ռազմարշավը և նախընտրեց Հայաստանի վրա
արշավանքը։
3 | Մեկնաբանի՛ր։ Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք այն, որ պատերազմող կողմերը
Հռոմն ու Պարթևական թագավորությունն էին, բայց հաղթանակի
ավետումը տեղի ունեցավ Հայաստանում ՝ թատերական ներկայացման
ժամանակ։
 95

Արտաշեսյան Հայաստանի սոցիալ-

3.5
ԳԼՈՒԽ տնտեսական և մշակութային կյանքը

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

Հայաստանում հելլենիզմի ժամանակաշրջանը շատ ոլորտներում մշակու­թ ա­­յին
նվաճումների ժամանակաշրջան էր: Արտաշատը, հետո նաև Տիգրանա­կ երտը
դարձան բանաստեղծների, գրողների, փիլիսոփաների և գիտնականների կենտ­
րո­ն ա­տ եղիներ։
Ի ՞նչ ես կարծում, որքանո՞վ է կարևոր քաղաքի դերը մշակույթի զարգացման
և տարածման համար։ Դասընկերներիդ հետ քննարկիր, թե այսօր ինչպես է
մշակույթը ձևավորում քաղաքային կյանքը, իսկ քաղաքը՝ մշակութային կյան­
քը: Ինչպիսի՞ն կլիներ մարդկանց կյանքն առանց քաղաքների։

Ալեքսանդր Մակեդոնացու ար­շա­ Բառարան

վանք­­­ները (Ք. ա. IV դարի վերջ) նոր
Մեհենական նշանագրեր (մեհենագրեր) |
դա­­­րա­­շրջան բացեցին Արևմտյան
գրանշանների համակարգ, որը, որոշ գիտ­
Ասիա­­­յի երկրների պատմության մեջ։ նա­­կանների կարծիքով , գործածվել է նախա­
Հին Արևել­քում սկսվեց հել­լ ենիզ­մի քրիստոնեական Հայաստանում ՝ որպես հայ
(հունա­­­կա­­նության) դա­ր ա­շ րջանը: Հա­ մեհենական գրականության գիր։
յաս­­տա­­­նում հելլենիզմը հա­մե­­­մա­­տա­­
բար ավելի դանդաղ էր տարած­վում։ Իրա­վ իճակը փոխվեց Երվանդականների
կա­­­ռա­­­­­­վար­­ման վեր­ջ ին տարիներին, իսկ արդեն Արտաշեսյանների հաս­տ ատ­
ման ժա­­­մա­­­նա­­կա­­շրջա­ն ում հելլենիզմը լայն տարածում գտավ Հայաստանում։
Հայ­կա­կան հելլենիզմը, սակայն, ինչպես բո­լ որ մյուս հելլենիստա­կան մշա­
կույթները, ևս զարգանում էր ինքնուրույն ուղիով , այն է՝ տեղա­կան ավան­դ ույթի
ինքնատիպ հատկանիշների պահպանումով։
Ընդհանուր առմամբ Հայաստանում հելլենիզմն ընթացավ երկու փուլով .
առա­­ջին փուլը կամ բուն հելլենիզմը՝ Ք. ա. III-I դդ., և երկրորդ կամ ուշ հելլենիզմը՝
Ք. հ. I-III դդ.։ Այն Հայաստանում տևեց գրեթե վեց դար։

Կրոնը
Արտաշեսյան Հայաստանում կրոնը ևս ենթարկվեց հելլենականացման։
Հայկական աստվածները նույնացվում էին հին հունական աստվածների հետ՝
օժտվելով նոր գծերով։ Որոշ առումներով փոփոխվեցին նաև պաշտամունքի
ձևերը։ Մեծ տարածում ունենին մի քանի համընդհանուր աստվածություններ:
Նրանցից էին Արամազդ-Զևսը, Անահիտ-Արտեմիսը, Վահագն-Հերակլեսը,
Աստղիկ-Ափրոդիտեն, Միհր-Հելիոսը, Տիր-Ապոլոնը, Նանե-Աթենասը և այլն։
Չնայած նման նույնականացմանը՝ հայկական աստ­վ ածները պահպանում էին
իրենց պաշտամունքային ինքնատիպ տեղական հատկանիշները:
96

Արտաշեսյան Հայաստանում հատկապես ուշագրավ է մերթ Վահագնի,

մերթ Միհրի պաշտամունքի ակտիվացումը։ Դիցուք՝ Տիգրան Մեծի կա­ռա­վ ար­
ման տարիներին մեծացավ Վահագնի պաշտամունքը, մինչդեռ Արտավազդ II
արքայի կառավարման տարիներին՝ Միհրի պաշտամունքը։ Վահագնի պաշ­
տա­մունքի ակտիվացումը պայմանավորված էր արքայական իշխանության
և ռազմավարչական ավագանու դերի բարձրացմամբ։ Միհրի պաշտամունքը
միտ­վ ած էր համայնական շինականության դերի բարձրացմանը։ Այս առանձ­
նահատկությունների մասին են վկայում Տիգրան Մեծի և Արտավազդ II արքայի
դրամների դարձերեսի վրա Վահագնի կամ Միհրի պատկերները։

Հասարակական-պետական կարգը
Արտաշեսյան թագավորության հասարակությունը, ինչպես նախորդ թագա­
վորությունների դեպքում, ևս բաժանված էր մի քանի անհավասար սոցիալական
խմբերի կամ դասերի: Կենտրոնում արքան էր, որը կոչվում էր թագավոր կամ
արքա Հայոց Մեծաց։ Վերջինս օժտված էր բացարձակ իշխանությամբ. նա
երկրի գերագույն կառավարիչն էր, զորքի գերագույն հրամանատարն ու երկրի
գերագույն դատավորը։ Նա էր պատերազմ հայտարարում կամ խաղաղություն
կնքում, հարկեր սահմանում, պաշտոններ տալիս։ Արքան էր Մեծ Հայքի հո­
ղերի և բնական հարստությունների գերագույն սեփականատերը։ Նրան էր
պատկանում թե՛ քաղաքներ հիմնելու և թե՛ դրամ հատելու մենաշնորհը։
Արքան երկիրը կառավարում էր արքունիքի և արքունի գործակալների
միջոցով։ Արքունիքը կազմված էր տոհմիկ և ծառայողական ավագանուց: Տոհմիկ
ավագանու քաղաքական ազդեցության կարևորագույն օրգանը սրբազան
Նպատ լեռան լանջերին պարբերաբար հրավիրվող Աշխարհաժողովն էր, ծա­
ռա­յո­ղա­կան ավագանունը՝ մայրաքաղաք Արտաշատի հրապարակը:
Երկիրը բաժանված էր նահանգների և գավառների, որոնք կառավարում
էին արքայի նշանակած կառավարիչները։ Արտաքին հարձակումներից պաշտ­
պա­նելու համար Հայաստանը բաժանված էր սահմանապահ չորս խոշոր զին­
վո­րական շրջանների՝ բդեշխությունների, որոնց զորահրամանատարն էր
բդեշխը։ Եթե նախկինում քրմապետն էր տերության երկրորդ մարդը, ապա այժմ,
մանավանդ Տիգրան Մեծի ժամանակներից, նա դուրս է մղվում «մեծ բդեշխի»
կողմից։ Արքան ուներ բազմաթիվ պատվանուններ՝ «մեծ արքա», «բարեպաշտ
արքա», իսկ Տիգրան Մեծից հետո՝ նաև «արքայից արքա», «աստված» և այլն։

Քաղաքներն ու տնտեսությունը
Հելլենիստական դարաշրջանի Հայաստանում հիմնվեցին և զարգացան
նոր քաղաքներ, որոնցից հատկապես նշանավոր էին Արտաշատն ու Տիգ­ր ա­
նակերտը։ Դրանք մի կողմից՝ ենթարկվում էին կենտրոնական իշխանությանը,
մյուս կողմից՝ ունեին ներքին ինքնավարություն։ Յուրաքանչյուր քաղաք ուներ
արքայի կողմից նշանակված կառավարիչ։ Քաղաքներն ունեին նաև սե­փ ա­
 97

Նայելով դրամներին

Արտաշեսյան խույրի (թագի) և ապարոշի

(գլխանոցի) պատկերագրությունը
Տիգրան Մեծի և Արտավազդ II-ի
դրամների վրա

Արտաշեսյան գահակալները կրում էին երկակի մասնակցում էին զորք-ժողովուրդը, ավագանին

թագ՝ խույր (թագ) և ապարոշ (գլխանոց):
Համաձայն արդի հետազոտությունների՝
առաջինը խորհրդանշում էր նրանց կապն
ավանդական Աշխարհաժողովի հետ: Երկրորդը
խորհրդանշում էր նրանց իշխանության
օրինականությունը։ Ապարոշ կրում էին
հելլենիստական այն գահակալները, որոնք
հավակնում էին միջազգային հարա­բե­րու­
թյուններում ներկայանալ իբրև ինքնիշխան
երկրի ինքնիշխան գահակալներ: Խույրի
վրա պատկերված էր ութանկյուն արեգակը՝
«տիեզերական լույսի աղբյուրը», որին նայում էին
երկու արծիվներ։ Արծիվները խորհրդանշում էին
Աշխարհաժողովը։
Տարեսկզբին՝ Նավասարդյան տոնա­կա­տա­
րութ­յան ժամանակ, Նպատ լեռան լան­ջե­
րին հրավիրվում էր Աշխարհաժողովը, որին
և արքան: Այստեղ արքան ստանում էր իր խույրը։
Այդպես արքան որոշակի կախ­վա­ծութ­յուն էր
ունենում Աշխարհաժողովից, այն է՝ տոհմիկ
ավագանուց։ Հետագայում արդեն Արտաշեսյան
արքաները կփորձեն դա հակակշռել
մայրաքաղաքի հրապարակով , որտեղ գե­
րա­կայում էր ծառայողական ավագանին, իսկ
արքայի կամքն անառարկելի էր։
1. Մեկնաբանի՛ր։ Ինչո՞վ կբացատրեք, որ
Արտավազդ II արքայի խույրի վրա արծիվները
բացակայում են՝ ի տարբերություն Տիգրան Մեծի
խույրի:
2. Պատճառաբանի՛ր։ Ի՞նչ կապ կարելի
է տեսնել հռոմեացի եռապետ Անտոնիուսին
Արտավազդ II արքայի հանձնվելու և նրա խույրի
վրա արծիվների բացակայության միջև։

կան զորամասերը։ Քաղաքներին տրված արտոնությունների միջոցով ար­քա­

ները ձգտում էին զարկ տալ առևտրին ու արհեստներին, ինչպես նաև իրենց
համար սոցիալական և տնտեսական հենարան ստեղծել։ Այդպես նրանք կկա­
րո­ղանային թե՛ կանխել ներքին սոցիալական ընդվզումները, թե՛ պայքարել ար­
տաքին թշնամու դեմ։
Դեռ Երվանդունիների ժամանակներից Հայաստանը, ընդգրկվելով հել­լ ե­նիս­
տական երկրների տնտե­­սա­կ ան հարաբերություններում, առևտրական կապեր
էր հաստատել Մի­ջ ագետքի, Ասորիքի, Պարթևստանի, Պոնտոսի, Ատրպատա­
կանի, Վրաս­տանի և այլ երկրների հետ։ Միջագետքից, Հնդկաստանից, Չինաս­
տանից ու այլ երկրներից սկիզբ առնող և Հայաստանով անցնող ճանապարհ­
ների հան­գու­ց ա­կ ետը կրկին մնում էր Արարատյան դաշտը։ Տիգրանա­կերտի
կառուցումից հետո հույժ կարևորվեց Արտաշատ-Տիգրանակերտ ճանապարհը.
այս քաղաքների կապն ապահովելու համար Տիգրան Մեծը կառուցեց «Հայոց
արքունի պողոտան»։
98

Գիրը և գրականությունը
Հելլենիստական Հայաստանում գրագրության լեզուները արամեերենն
ու հունարենն էին։ Ուշագրավ է, որ Արտաշես I-ի կառավարման տարիներին
դեռևս գերակայող էր արամեերենը. թերևս պետությունն այդպես հակադրվում
էր հելլենիստական Սելևկյան տերությանը։ Հետագայում արդեն ակտիվացավ
հունարենը։ Կան տեղեկություններ, որ Հայաստանում այդ ժամանակ գոյութ­յ ուն
են ունեցել նաև հայերեն մեհենական նշանագրեր, որոնք, ամենայն հա­վ ա­նա­
կանությամբ, սահմանափակ՝ միայն կրոնածի­սա ­կան կիրառություն են ունեցել։
Այն, որ հայերը սեփական գիր են ունեցել , վկայված է նաև անտիկ հե­ղ ի­նակ­ների
կող­մից։ Ուշագրավ է և այն, որ նախաքրիստոնեական Հայաստանում գոյութ­յ ուն
ուներ գիրն ու գրականությունը հովանավորող Տիր աստծո պաշտամունքը։
Առաջին հայ հեղինակը, որի մասին մեզ տեղեկություն է հասել , հայոց
Արտաշես I արքայի որդի Վրույրն է։ Խորենացին Վրույրին անվանում է «այր
իմաստուն և բանաստեղծ»։ Տիգրան Մեծի օրոք Արտաշատ և Տիգրանակերտ
մայրաքաղաքները դառնում են հելլե­­նա­­կան մշակութային կենտրոններ և դեպի
իրենց են ձգում հռոմեացիներից հալած­ված մի շարք հույն գիտնականների։
Հայտնի է Տիգրանակերտում հաստատ­ված հույն նշանավոր հռետոր Ամ­
փիկրատես Աթենացին։ Նրա հեղինակած բազմա­թ իվ պատմագիտական
երկերից նշվում է հատկապես «Տիգրանի վարքը», որը, ցավոք, մեզ չի հասել։
Տիգրան Մեծի արքունիքում էր ապաստանել մեկ այլ հույն նշանավոր փիլիսոփա՝
Մետրոդորոս Սկեպսացին։ Նա հեղինակել է «Մեծ մարդկանց մասին» երկը, որը
ևս մեզ չի հասել։
Այս ժամանակ Հայաստանում եղել են նաև հայ նշանավոր գիտնականներ
և մտածողներ։ Հելլենիստական փայլուն կրթություն ստացած հայ գիտնական­
ներից էր Տիրանը, որին Լուկուլլուսը գերեվարեց և հետը տարավ Հռոմ։ Տի­
րանը Հռոմում հռչակված էր իբրև նշանավոր հռետոր և քերականագետ։
Հունարենով գրված բազմաթիվ ողբերգությունների, ճառերի և պատմական
աշ­խա­տությունների հեղինակ է հայոց Արտավազդ II արքան, որի ստեղ­
ծագործությունները պահպանվել են մինչև II դար։ Դրանցից ոչինչ չի հասել մեզ։

Թատրոնը և արվեստը
Թատրոն հաճախելը հելլենիստական քաղաքների բնակչության կենցաղի
անբաժանելի մասն էր։ Ուշագրավ է, որ թատրոն էին հաճախում ոչ միայն
տղամարդիկ, այլև կանայք։ Հարկավ , խոսքն ազնվականության մասին է։
Թեպետ մեզ հայտնի չէ Արտաշատի և Տիգրանակերտի թատրոնների խա­ղա­
ցանկը, բայց գիտենք, որ այդ թատրոններում, բացի հին Հունաստանի մեծա­
գույն ողբերգակների երկերից, ներկայացվել են նաև Արտավազդ II-ի գրած
ողբերգությունները։ Պլուտարքոսի շնորհիվ հայտնի է Արտաշատի թատրոնի
մեկ բեմադրություն՝ Եվրիպիդեսի «Բաքոսուհիները» ողբերգությունը։
 99

Հելլենիստական թատրոնից բացի գոյություն ուներ նաև հայկական ժողո­

վրդա­կ ան թատրոնը, որի դերասանները գուսաններն էին։ Նրանք ներկայացնում
էին ողբերգություններ, կա­տակերգություններ կամ խեղկատակություններ։
Վերջին երկու ժանրերի ներ­կ այացումների նյութը մեծ մասամբ վերցվում էր
առօրյա կյանքից:
Հելլենիստական Հայաստանում զարգացում ապրեց նաև քան­դ ա­կա­գ որ­­
ծութ­­յունը։ Քանդակն արտահայտում էր ավելի շատ առօրյա կյանքն ու մարդ­
կային հույզերը, ուստի ձեռք բերեց շարժունություն։ Այն տեսանելի էր բոլոր
կողմերից, այլ ոչ թե նախկինի պես միայն դիմացից։ Արքաները, հարուստ վա­
ճա­ռականներն ու քաղաքներն արձաններ էին գնում ՝ աստվածներին փա­ռա­
բանելու, հերոսներին հիշա­տա­­կելու և սովորական մարդկանց առօրյա իրա­վ ի­
ճակ­ներում պատկերելու համար։ Այդ արձաններից մեզ միայն մի քանի նմուշներ
ու բեկորներ են հասել։ Դրան­ց ից նշանավոր է Անահիտ աստվածուհու բրոն­
զաձույլ գլուխը։ Պահպանված պաշտամունքային կառույցներից ուշագրավ է
Նեմ­րուդ լեռան արևելյան և արևմտյան լանջերին Կոմմագենեի Երվանդական
արքա Անտիոքոս I-ի (Ք. ա. 69-34) կառուցած սրբատեղին։ Քանդակներն ար­
ված են հելլենիստա­կ ան ոճով , բայց և տեղական առանձնահատկություն­ների
ընդգծմամբ:
Հելլենիստական հայկական խեցեգործության մեջ ևս ճաշակի փո­փ ո­
խութ­յուն նկատվեց։ Առարկաները դարձան ավելի զարդարուն և գունեղ:
Կավագործութ­յան այլ ոճեր ընդօրինակում էին շքեղ բրոնզե, արծաթե և
ոսկյա սպասքը, որ օգտագործվում էր թագավորական ընտանիքների և այլ
ազնվականների կողմից։

Ինչո՞ւ է դա կարևոր այսօր

Հայկական հելլենիզմը, ինչպես բոլոր մյուս հելլենիստական մշակույթները, ևս
ենթադրում էր որոշակի ինքնուրույնություն, այն է՝ պահպանվում էին տեղական
ավանդույթի ինքնատիպ հատկանիշները։ Դա հնարավորություն տվեց ինչպես
զարգացնելու տեղական (ազգային) ինքնատիպությունը, այդպես և մասնակցելու
անդրազգային սոցիալական ու մշակութային հարաբերություններին: Տեղա­
կանի և անդրազգայինի երկխոսությունը կարևոր է նաև այսօր։

Անտոնիո Վիվալդի, Սիրո և ատելության նկատմամբ

հաղթանակող առաքինությունը կամ Տիգրան (օպերա):
100

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
բուն հելլենիզմ • ուշ հելլենիզմ • մեհենական նշանագրեր • Աշխարհաժողով • Արտաշատի
Հրապարակ • բդեշխություն • Հայոց արքունի պողոտա • թատրոն • Վրույր Ամփիկրատես
Աթենացի • Մետրոդորոս Սկեպսացի • Տիրան

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ի՞նչ առանձնահատկություն ուներ Արտաշեսյան հելլենիստական Հայաստանի
մշակույթը։ Ինչպիսի՞ փոփոխությունների ենթարկվեցին արվեստի տարբեր ոլորտները։
բ. Հիմնավոր՛ր։ Ինչո՞վ էր պայմանավորված Արտաշեսյան Հայաստանում քրմապետի, հետևաբար
նաև քրմական դասի ազդեցության թուլացումը։
գ. Բացատրի՛ր։ Ի՞նչ նշանակություն ուներ քաղաքաշինությունը Արտաշեսյան Հայաստանում։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ինչպե՞ս էին Արտաշեսյան արքաներն Աշխարհաժողովի և Արտաշատի
հրապարակի միջոցով հավասարակշռում իրենց իշխանությունը։ Արդյո՞ք միշտ էր դա հնարավոր
(օրինակներ բեր)։
2. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը։ Ինչո՞վ կբացատրես այն, որ Արտաշես I-ի կառավարման տարիներին
դեռևս գերակայող էր արամեերենը, մինչդեռ Տիգրան Մեծի ժամանակ՝ հունարենը։
3. Վերլուծի՛ր: Ինչպե՞ս կարող էին քաղաքներին արքաների տված արտոնությունները խթանել
առևտուրն ու արհեստները։

Ա4 | Փաստարկում և հիմնավորում
Պատկերացրո՛ւ, որ դու Արտավազդ II արքան ես և Տիգրանակերտի թատրոնի համար պետք է դրամա
գրես ինչ-որ թեմայով ՝ նախնիների քաջագործության, հայ-պոնտական կամ հայ-պարթևական
հարաբերությունների, Աստվածների կյանքի կամ այլ:
Ո ՞ր թեմայով կնախընտրեիր գրել և ինչո՞ւ։

Գործնական առաջադրանք
Դասընկերոջդ հետ կազմի՛ր բուրգի գծապատկեր՝ ցույց տալով Արտաշեսյան
Հայաստանի սոցիալական կարգը։ Այդպես արդեն արել եք Վանի թա­գ ա­
վորության և Երվանդական Հայաստանի դեպքում։ Ըստ կարևորության՝ բուրգի
տարբեր մասերում տեղադրե՛ք Արտաշեսյան թագավորության սոցիալական
դա­ս երը։ Հետո համեմատե՛ք ձեր աշխատանքը Վանի թագավորությունն ու
Երվանդական Հայաստանն ուսումնասիրելիս կատարած համապատաս­խ ան
աշխատանքի հետ։
 ԹԵՄԱ 4
Արշակունյաց Հայաստան
Ոսումնասիրելով այս թեման՝ կկարողանաս.
ա. Նկա­րագ­րել Ար­շա­կու­նյաց Հայաս­տա­նի պե­տա­կան կար­գ ը, բա­նա­կը, տն­տե­սու­թյու­նը,
դի­ցա­րա­նը և դրա­նց կրած փո­փո­խու­թյո­ւն­նե­րը, մշա­կույ­թ ի զար­գաց­ման ա­ռա­նձ­նա­
հատ­կու­թյո­ւն­նե­րն ու ձե­ռք­բե­րո­ւմ­ն ե­րը­։
բ. Բնու­թագ­րել Ար­շա­կու­նյաց ար­քա­նե­րի գոր­ծու­նե­ու­թյո­ւնն ու կա­տա­րած վե­րա­փո­խու­
թյուն­նե­րը, նրա­նց ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան հա­րա­բե­րու­թյո­ւն­նե­րի ար­դյո­ւնք­նե­րը և կար­ծիք
հայտ­նել դրա­նց վե­րա­բե­րյալ:
գ. Քննել Ար­շա­կու­նյաց Հայաս­տա­նո­ւմ ա­վա­տա­տի­րա­կան հա­րա­բե­րու­թյո­ւն­նե­րի ձևա­վոր­
ման ըն­թաց­քը, քրիս­տո­նե­ու­թյան ըն­դո­ւն­ման նա­խադ­րյալ­նե­րը, Հայոց ե­կե­ղե­ցու դե­րը
և ազ­դե­ցու­թյու­նը, կե­նտ­րո­նա­ձիգ պե­տու­թյան ստե­ղծ­ման փոր­ձե­րը, թա­գա­վո­րու­թյան
կոր­ծան­ման պատ­ճառ­նե­րն ու հետ­ևա­նք­նե­րը։
դ. Արժ­ևո­րել Ար­շա­կու­նյաց Հայաս­տա­նի քա­ղա­քա­կր­թա­կան ժա­ռան­գու­թյու­նը հայոց և հա­
մաշ­խար­հային մշա­կույթ­նե­րի հա­մա­տե­քս­տո­ւմ:

Արշակունիների դրոշը
(վերակազմություն)
102

Ար­շա­կու­նի­նե­րի Հաս­տա­տու­մը Հայոց

4.1
ԳԼՈՒԽ գա­հի­ն

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

Հռան­դ ե­ա յի դաշ­ն ագ­ր ով Հայաս­տ ա­ն ո­ւ մ գահ բա­ր ձ­ր ա­ց ած Տր­դ ատ I Ար­շ ա­կ ու­ն ին
խն­դ իր ու­ն եր պահ­պ ա­ն ե­լ ու մի կող­մ ի­ց ՝ Հայաս­տ ա­ն ի մի­ա ս­ն ու­թ յու­ն ը, մյո­ւ ս կող­մ ի­ց ՝
ձե­ռ ք բեր­վ ած իշ­խ ա­ն ու­թ յու­ն ը։ Եվ այդ ա­մ ե­ն ը պե­տ ք է ի­ր ա­կ ա­ն աց­ն եր հռո­մ ե­ա -
պա­ր թ­և ա­կ ան մր­ց ակ­ց ու­թ յան պայ­մ ան­ն ե­ր ո­ւ մ։
Դա­ս ըն­կ եր­ն ե­ր իդ հետ քն­ն ար­կ իր, թե ինչ­պ ե­՞ ս է հնա­ր ա­վ որ եր­կ ու (կամ ա­վ ե­
լի) մր­ց ակ­ց ող պե­տ ու­թ յո­ւ ն­ն ե­ր ի մի­ջ և պա­հ ել հա­վ ա­ս ա­ր ա­կ շ­ռ ու­թ յու­ն ը։ Ե ՞րբ է դա
հնա­ր ա­վ որ և ե՞րբ հնա­ր ա­վ որ չէ։ Արդյո­՞ ք այս եր­կ ը­ն տ­ր ան­ք ը չկա նաև այ­ս օ­ր ։

Հայաս­տա­ն ո­ւ մ Ար­տա­շե­ս յան ար­ Բառարան

քա­յա­տոհ­մի ան­կու­մից հե­տո հռո­մե­ Ա­նդ­րեփ­րա­տյան հա­մա­դաշ­նու­թյո­ւն | պա­րթև
ա-պա­րթ­ևա­կան մր­ց ակ­ց ու­թ յու­ն ը նոր Վա­ղա­րշ I-ի (51-79) ջան­քե­րով կազ­մա­վոր­ված
թափ ստա­ց ա­վ ։ Հայաս­տա­ն ը ո­ր ո­ հա­մա­դաշ­նու­թյու­նը, ո­րը նախ և ա­ռաջ պա­շտ­
պա­նա­կան մի­ու­թյո­ւն էր ընդ­դեմ Հռո­մի։ Ան­դա­
շիչ դե­րա­կա­տա­ր ու­թ յո­ւն ու­ն եր եր­կ ու
մակ­ցո­ւմ է­ին Պա­րթևս­տա­նը, Ատր­պա­տա­կա­նը,
տե­րու­թյո­ւն­նե­րի հա­մար էլ։ Մրց­ակ­
Ա­դ ի­ա­բե­նեն և (թե­րևս) Աղ­վան­քը։ Նրա­նց մի­ա­
ցող կող­մե­րից որ­ևէ մե­կ ի վե­ր ա­հ ս­կ ո­ ցավ նաև Մեծ Հայ­քը:
ղու­թյու­նը Հա­յաս­տա­ն ի նկատ­մա­մբ
սպառ­նա­լ իք էր մյու­ս ի հա­մար: Սկզբ­
նա­պես Հռո­մն ու­ներ ան­ժխ­տե­լ ի գե­ր ա­կ այու­թ յո­ւ ն և Հայաս­տ ա­նո­ւ մ հաս­տ ա­տ եց
են­թա­կա վար­չա­կ ա­ր գ։ Չնայած դրա­ն ՝ Մեծ Հայ­քը ծա­վ ալ­վ ող ի­ր ա­դ ար­ձ ու­թ յո­ւ ն­
նե­րո­ւմ սո­սկ կրա­վո­ր ա­կ ան դեր չու­ն ե­ր ։ Հռո­մ ե­ա­ց ի­նե­ր ի հո­վ ա­նա­վ ո­ր ած գա­հ ա­
կալ­նե­րը, որ­պես կա­ն ոն, կա­՛մ վտար­վո­ւմ է­ի ն Հայաս­տ ա­նից, կա­՛մ էլ զոհ է­ի ն գնում
հայ ազն­վ ա­կա­ն ու­թ յան դա­վադ­ր ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ին: Հայոց ինք­նիշ­խ ան կեց­վ ա­ծքն
ընկ­ճե­լ ու հա­մար Հռո­մն աս­տի­ճ ա­ն ա­բ ար ի­ջ եց­նո­ւ մ էր Հայաս­տ ա­նի կար­գ ա­վ ի­
ճա­կ ը և ի հա­կակ­շ իռ դրա­ն ՝ բա­ր ձ­ր աց­ն ո­ւմ Ատր­պա­տ ա­կա­նի, հե­տ ո Վիր­քի կար­
գա­վ ի­ճա­կը։ Թվո­ւմ էր՝ ան­խ ու­ս ա­փե­լ ի է­ի ն նաև հայոց ա­վ ա­գ ա­նու պա­ռա­կտ­չ ա­
կան բա­խո­ւմ­ն ե­րն ու երկ­ր ի սո­ց ի­ա­լ ա­կ ան կյան­ք ի փլու­զ ու­մ ը։ Բայց տե­ղ ի ու­նե­ց ավ
ճի­շ տ հա­կա­ռա­կը. հայոց ա­վա­գ ա­ն ին, մի կո­ղ մ թող­նե­լ ով ներ­քին հա­կա­սու­թ յո­ւ ն­
նե­րն ու խն­դ իր­նե­ր ը, մի­աս­ն ա­բ ար ստա­ն ձ­ն եց սո­ց ի­ա ­լ ա­կան և իշ­խ ա­նա­կան կա­
ռույց­ն ե­րի պահ­պան­ման պա­տաս­խ ա­ն ատ­վու­թ յու­նը։

Տաս­նա­մյա կամ Հայոց գա­հա­ժա­ռան­գու­թյան

պա­տե­րազ­մը (54-64)
Հայաս­տա­ն ի նկատ­մա­մբ վե­ր ա­հ ս­կ ո­ղ ու­թ յո­ւ ն հաս­տ ա­տ ե­լ ու հռո­մ ե­ա-պա­ր ­
թևա­կան պայ­քա­րը կող­մե­ր ից ոչ մե­կ ին վե­ր ջ­նա­կան հաղ­թ ա­նակ չբե­ր ե­ց ։ Մի­նչ
 103

Հռո­մե­ա ­կան կայս­ր ու­թ յու­ն ը փոր­ձ ո­ւմ էր Հայաս­տ ա­նո­ւ մ իր ազ­դ ե­ց ու­թ յու­նը պահ­
պա­ն ել դրա­ծ ո թա­գ ա­վոր­ն ե­ր ի մի­ջ ո­ց ով , Պա­ր թևս­տ ա­նը հրա­ժար­վ եց Հայաս­տ ա­
նի նվաճ­ման ծրագ­ր ե­ր ի­ց ՝ փո­խ ա­ր ե­ն ը որ­դ եգ­ր ե­լ ով հայե­րի հետ հա­մ ա­գ որ­ծակ­
ցե­լ ու քա­ղա­ք ա­կ ա­ն ու­թ յո­ւն։ Սա հան­գ եց­ր եց հայ-պա­ր թ­և ա­կան փոխ­շ ա­հա­վ ետ
դա­շ ին­ք ի 50-ա­կ ան թվա­կ ան­ն ե­ր ի սկզ­բ ին, երբ պա­րթ­և ա­կան գա­հ ին բա­ր ձ­րա­
ցավ Վա­ղ ա­րշ I-ը (51-79)։ Վեր­ջ ի­ն ս ստեղ­ծ եց այս­պես կոչ­վ ած «Ա­ն դ­ր եփ­ր ա­տ յան
հա­մա­դաշ­նու­թյո­ւն», ո­ր ին հա­ր ո­ւմ էր նաև հայոց ա­վ ա­գ ա­նի­ն։ Հայ-պա­ր թ­և ա­կան
հա­մա­ձայ­ն ու­թյա­մբ Մեծ Հայ­քի գա­հ ը հա­նձն­վ եց Վա­ղա­ր շ ար­քայի եղ­բ ո­ր ը՝ Տր­
դա­տի­ն։ Վեր­ջի­ն ս ժա­մա­ն եց Հայաս­տա­ն ։ Ար­տ ա­շ ա­տ ն ու Տիգ­ր ա­նա­կեր­տ ը հո­
ժա­րու­թյա­մբ հա­ն ձն­վե­ց ին նրա­ն ։ Հռա­դ ա­մ իզ­դ ը, որն այդ ժա­մ ա­նակ հայոց գա­
հա­կա­լ ն էր, պար­տու­թ յո­ւն կրե­լ ով , փա­խ ավ Վի­ր ք։
­Մ եծ Հայ­քո­ւմ շո­ւ րջ 40 տա­ր ի հաս­տատ­վ ած հռո­մ ե­ա­կան գե­ր ա­կայու­թ յու­նը
հար­ց ա­կա­ն ի տակ էր դր­վե­լ ։ Այդ ժա­մա­ն ակ Հռո­մ ի կայսրն էր Նե­ր ո­ն ը (54-68),
ո­րը փոր­ձո­ւմ էր ա­մեն կե­ր պ փր­կ ել ի­ր ա­վ ի­ճ ա­կը։ Նա կար­և ո­ր ո­ւ մ էր ոչ այն­քան
Հայաս­տա­ն ի նվա­ճ ու­մը, որ­քան այն, որ հա­կա­ռա­կո­րդ Պա­րթ­և ա­կան պե­տ ու­թ յա­
նը թույլ չտր­վ եր հաս­ն ել դրա­ն ։ Բայց ա­պար­դ յո­ւ ն. Հայաս­տ ա­նը հաս­տ ա­տ ա­պես
պա­րթ­ևա­կան կո­ղ մ­ն ո­ր ո­շո­ւմ ու­ն ե­ր ՝ կայո­ւն պե­տ ա­կա­նու­թ յո­ւ ն ստեղ­ծե­լ ու նպա­
տա­կո­վ ։ Պա­տե­ր ա­զ մն ան­խ ու­ս ա­փե­լ ի էր։
Սկս­վ ած պա­տե­ր ազ­մը, ո­ր ը տևեց տա­սը տա­րի (54-64), իր գա­գ աթ­նա­կե­
տին հա­սավ մաս­ն ա­վո­ր ա­պես 58-63 թվա­կան­նե­րի­ն։ Հա­ջո­ղու­թ յո­ւ նն ու­ղեկ­ց ո­ւ մ
էր մե­րթ հռո­մե­ա­կ ան, մե­ր թ հայ-պա­ր թ­ևա­կան ու­ժե­րի­ն։ Հռո­մ ե­ա­կան զոր­ք ե­ր ի
գլ­խա­վ որ հրա­մա­ն ա­տար Գնե­ո­ւս Կոր­բ ու­լ ո­ն ը 58 թվա­կա­նի ձմ­ռա­նը ներ­խ ու­ժեց
Հայաս­տան, հիմ­ն ա­հ ա­տակ կոր­ծ ա­ն եց և կո­ղոպ­տ եց Ար­տ ա­շ ատ մայ­ր ա­քա­ղա­
քը, բայց շու­տով ստիպ­ված ե­ղ ավ հե­ռ ա­ն ալ Ա­սո­ր ի­ք ։ Դրա­նից ան­մ ի­ջա­պես հե­տ ո
հայ-պա­րթ­ևա­կան զոր­քե­ր ը ռազ­մա­կ ա­լ ե­ց ին Հայաս­տ ա­նը՝ մաք­ր ե­լ ով այն հռո­մ ե­
ա­կան կայա­զ որ­ն ե­ր ի­ց ։ Վա­ղ ա­ր շ ար­ք ան Մծ­բ ին քա­ղա­ք ո­ւ մ Տր­դ ա­տ ին թա­գ ա­
դրեց ար­քայա­կան խույ­ր ով , որն օ­ր ի­ն ա­վոր­վ ած էր Նպա­տ ի Աշ­խ ար­հա­ժո­ղո­վ ո­վ ։

Տր­դատ I-ի գա­հա­կա­լու­մը

Տր­դ ա­տի՝ հայոց ար­քա ձեռ­ն ա­դ ր­վե­լ ը կր­կին սրեց ի­ր ա­վ ի­ճ ա­կը։ Վա­ղա­րշ I-ը,
ցան­կա­ն ա­լ ով խու­ս ա­փել հե­տա­գ ա հար­ձ ա­կո­ւ մ­նե­ր ից, փոր­ձ ո­ւ մ էր խա­ղաղ ճա­
նա­պար­հով լու­ծ ել Հայաս­տա­ն ի հար­ց ը։ Սկս­վ ե­ց ին բա­նակ­ց ու­թ յո­ւ ն­նե­րը, սա­կայն
Նե­րո­նը ո­րո­շել էր նվա­ճ ել Հայաս­տա­ն ը և վե­րա­ծել նա­հան­գ ի։ 62 թվա­կա­ն ին հռո­
մե­ա­կան մի նոր բա­ն ակ հա­տեց Հայաս­տա­նի սահ­մ ա­նը՝ այս ան­գ ամ զո­րա­վ ար
Լու­կ ի­ո­ւս Պե­տու­ս ի գլ­խ ա­վո­ր ու­թ յա­մբ։ Հռո­մ ե­ա ­կան զոր­քե­ր ին ըն­դ ա­ռաջ շա­ր ժ­
վե­ց ին հայ-պա­ր թ­ևա­կ ան մե­ծ ա­քա­ն ակ զոր­ք ե­ր ը։ Պե­տ ու­սի բա­նա­կը մի քա­նի ճա­
կա­տա­մար­տե­րո­ւմ ջախ­ջ ախ­վեց և ստիպ­վ ած էր նա­հ ան­ջե­լ ։ Սա­կայն վճ­ռա­կան
գոր­ծ ո­ղու­թյո­ւն­ն ե­ր ը տե­ղ ի ու­ն ե­ց ան Ա­ր ա­ծա­նի­ի ա­փ ի­ն՝ Հռան­դ ե­ա բնա­կա­վ այ­
րի մո­տ։ Հռո­մե­ա­կ ան զոր­քը շր­ջ ա­փակ­վեց հայ-պա­րթ­և ա­կան զոր­քերի կող­մ ից,
104

Նայելով քարտեզին

Հռո­մե­ա -պա­րթ­և ա­կ ան տաս­ն ա­մյա պա­տ ե­ր ազ­մ ը (54-64 թթ.)

1. Բացահայտի՛ր քարտեզը։ Ին­չո­՞ւ Կոր­բու­լո­նը նախ հար­ձակ­վեց և գրա­վեց Ար­տա­շա­տը, իսկ հե­տո
մի­այն Տիգ­րա­նա­կեր­տը:
2. Կիրառի՛ր աշխարհագրական հմտություններդ: Ի՞նչ ես կար­ծո­ւմ, ին­չո­՞ւ Կոր­բու­լո­նն իր հաղ­թա­
կան ռազ­մար­շա­վ ը չզար­գաց­րեց Ատր­պա­տա­կա­նի ուղ­ղու­թյա­մբ։

ինչը ստի­պեց հու­սա­լ ք­ված Պե­տու­ս ին իր ողջ բա­նա­կով ան­ձ նա­տ ո­ւ ր լի­նել հա­կա­
ռա­կ որ­դ ի ո­ղոր­մա­ծ ու­թ յա­ն ը։ Զի­ն ա­թ ափ­ված հռո­մ ե­ա­կան լե­գ ե­ո ն­նե­րն ան­ց կաց­
վե­ցին ա­ն ար­գան­քի լծի տա­կ ո­վ։ Պա­տե­ր ա­զմն այլևս չվե­րսկս­վ եց: Հռան­դ ե­այո­ւ մ
ձե­ռ ք բեր­վ ած հա­մա­ձ այ­ն ու­թ յու­ն ը վե­ր ա­հ աս­տ ատ­վ եց 64 թվա­կա­ն ի­ն ՝ Տր­դ ատ I-ի
և Կոր­բու­լ ո­ն ի մի­ջ և նույն Հռան­դ ե­այո­ւմ կնք­վ ած դաշ­ն ագ­ր ով: Այս ան­գ ամ Նե­
րոն կայս­րը հա­մա­ձ այ­ն եց փոխ­զ իջ­ման տար­բ ե­րա­կի­ն. Տր­դ ա­տ ը հաս­տ ատ­վ ո­ւ մ
էր Հայոց գա­հին, սա­կ այն ան­ձ ա­մբ պե­տք է գնար Հռո­մ ՝ Նե­ր ո­նի ձեռ­քից թա­գ ը
ստա­ն ա­լ ու հա­մա­ր ։ Մեծ շքա­խ մ­բ ով Հռոմ մեկ­նած Տր­դ ա­տ ը վե­րա­դ ար­ձ ավ 66 թ.՝
ար­դ են որ­պես Հայաս­տա­ն ի օ­ր ի­ն ա­վոր թա­գ ա­վ ո­ր ։ Հռո­մ ի կայս­րը նաև Ար­տ ա­
շա­տը վե­րա­կա­ն գ­ն ե­լ ու հա­մար զգա­լ ի գու­մար և մի խո­ւ մբ ար­հես­տ ա­վ որ­ներ էր
տրա­մադ­րե­լ ։ Տր­դա­տը վե­ր ա­կ ա­ռ ու­ց եց երկ­րի ա­վ եր­վ ած տն­տ ե­սու­թ յու­նը, վե­րա­
կա­նգ­ն եց Ար­տա­շատ մայ­ր ա­քա­ղ ա­ք ը և զար­գ աց­րեց ներ­ք ին ու ար­տ ա­քին առև­
տու­րը։­
Այս­պի­սո­վ ՝ Հայաս­տա­ն ի նկատ­մա­մբ վե­ր ա­հ ս­կո­ղու­թ յան հա­մ ար Հռո­մ ի և
Պա­րթ­ևաս­տա­ն ի մի­ջ և գրե­թ ե հա­ր յու­ր ա­մյա մր­ց ակ­ց ու­թ յո­ւ նն այլ ելք ու­նե­ց ա­վ ։
 105

Թե՛ Հռո­մը, թե՛ Պա­ր թևս­տա­ն ը, չկա­ր ո­ղ ա­ն ա­լ ով նվա­ճ ել Հայաս­տ ա­նը, ստիպ­վ ած
ե­ղ ան ճա­ն ա­չել Հայաս­տա­ն ի պե­տա­կ ան ինք­նիշ­խ ա­նու­թ յու­նը և հան­դ ես գալ որ­
պես դրա հա­մա­տեղ ե­ր աշ­խ ա­վոր­ն ե­ր ։ Տր­դ ատ I-ի գահ բա­ր ձ­ր ա­նա­լ ով Հայաս­
տա­ն ո­ւմ սկզբ­ն ա­վոր­վեց պա­ր թև Ար­շա­կ ու­նի­նե­րի հայ­կա­կան ճյու­ղ ը։ Ար­քայա­
կան իշ­խա­ն ու­թյան փո­խ ան­ց ու­մը, սա­կ այն, դեռ ժա­ռան­գ ա­կան չէ­ր ։

­ այ Ար­շա­կու­նի­նե­րի ժա­ռան­գա­կան իշ­խա­նու­թյան

Հ
հաս­տա­տու­մը
Նե­րո­ն ը և նրա հա­ջ ո­ր դ­ն ե­ր ը Հայաս­տա­նի նկատ­մ ա­մ բ դրս­և ո­րե­ց ին չա­փ ա­
վոր քա­ղա­քա­կա­ն ու­թ յո­ւն՝ փոր­ձ ե­լ ով պահ­պա­նել այն որ­պես չե­զ ոք պատ­վ ար հյու­
սիս­կով­կա­սյան տա­փաս­տան­ն ե­ր ի քոչ­վոր­նե­ր ի և պա­րթև­նե­ր ի ար­շ ա­վ ա­նք­նե­ր ի
դե­մ։ Տրայա­նու­ս ի օ­ր ոք տե­ղ ի ու­ն ե­ց ավ քա­ղա­քա­կա­նու­թ յան կտ­ր ո­ւ կ փո­փ ո­խ ու­
թյո­ւն։ Նա փոր­ձ եց խախ­տել «Հ­ռ ան­դ ե­այի հա­մ ա­ձ այ­նու­թ յու­նը» և Հայաս­տ ա­նին
պար­տադ­րել հռո­մե­ա­կ ան լի­ա­կ ա­տար վե­րա­հս­կո­ղու­թ յո­ւ ն։ 114 թ. Տրայա­նու­սը
ներ­խու­ժեց Հայաս­տա­ն ՝ նպա­տակ ու­ն ե­ն ա­լ ով Հայոց թա­գ ա­վ ո­րու­թ յու­նը վե­րա­
ծել հռո­մե­ա ­կան նա­հան­գ ի։ Հռո­մե­ա­կ ան նա­հ ան­գ ի վե­րած­վ ած Հայաս­տ ա­նը, սա­
կայն, շու­տով վե­ր ա­կ ա­ն գ­ն եց նախ­կ ին կար­գ ա­վ ի­ճ ա­կը։ Տրայա­նու­սին հա­ջոր­դ ած
նոր կայս­րը ճա­ն ա­չեց Մեծ Հայ­քի թա­գ ա­վ ո­րու­թ յան ան­կա­խ ու­թ յու­նը։ Հռո­մ ե­ա ­
կան զոր­քե­րը դո­ւ րս բեր­վե­ց ին Հայաս­տա­նից, և գահ բա­ր ձ­րա­ց ավ Հռո­մ ի կող­մ ից
ճա­նաչ­վ ած Վա­ղա­րշ I-ը (117-140)։ Նոր ար­քան աչ­ք ի ըն­կավ շի­նա­ր ա­րա­կան
աշ­խա­տա­ն ք­ն ե­ր ո­վ։ Կա­ռ ո­ւց­վե­ց ին և վե­ր ա­կա­ռո­ւ ց­վ ե­ց ին մի շա­ր ք քա­ղաք­նե­ր ։ Վե­
րա­կա­ռո­ւց­վ ած քա­ղ աք­ն ե­ր ից էր Վա­ր դ­գ ե­ս ա­վ ա­նը, ո­րը կոչ­վ եց Վա­ղ ար­շ ա­պ ա­տ ։
Սա­կայն ո՛չ Հռո­մը, ո՛չ էլ Պա­ր թևս­տա­ն ը չէ­ին հրա­ժար­վ ել Հայաս­տ ա­նը վե­րջ­
նա­կա­նա­պես նվա­ճ ե­լ ու և ի­ր ե­ն ց տի­ր ույթ­նե­րին մի­ա ­վ ո­ր ե­լ ու մտ­ք ի­ց ։ Պա­տ ա­հ ա­
կան չէ, որ հա­ջո­ր դ տաս­ն ա­մյակ­ն ե­ր ո­ւմ պար­բ ե­ր ա­բ ար խա­խ տ­վ ո­ւ մ էր «Հ­ռան­դ ե­
այի հա­մա­ձայ­ն ու­թ յու­ն ը», և Հայաս­տա­ն ո­ւմ հա­ջոր­դ ա­բ ար նշա­նակ­վ ո­ւ մ է­ին մե­րթ
պա­րթև­ն ե­րին, մե­ր թ հռո­մե­ա ­ց ի­ն ե­ր ին ցան­կա­լ ի ար­քա­նե­ր։ Ի վեր­ջո Հայոց գա­
հը, Հռո­մի հա­մա­ձ այ­ն ու­թ յա­մբ, ան­ց ավ Վա­ղ ա­ր շ II-ին (186-198)։ Վեր­ջի­նս Հռո­մ ի
հետ վա­րո­ւմ էր ճկո­ւն և հե­ռ ա­տես քա­ղ ա­քա­կա­նու­թ յո­ւ ն, շնոր­հիվ ո­րի հռո­մ ե­ա ­
կան կայա­զ ո­րը դո­ւ րս բեր­վեց երկ­ր ի­ց ։ Հռո­մ ը նույ­նի­սկ ֆի­նան­սա­կան օգ­նու­թ յուն
ցու­ց ա­բե­րեց Վա­ղ ա­ր շ II-ին, որ­պես­զ ի օգ­ներ հզո­րաց­նել հայ­կա­կան բա­նա­կը։
Բա­նն այն է, որ նա ձգ­տո­ւմ էր պա­շտ­պա­նել եր­կի­րը և կայս­ր ու­թ յան ար­և ե­լ յան
գա­վ առ­նե­րը լեռ­նային ցե­ղ ե­ր ի կրկն­վող ար­շ ա­վ ա­նք­նե­րի­ց ։ Այս ցե­ղե­ր ից մե­կի դեմ
պա­տե­րազ­մո­ւմ Վա­ղ ա­ր շ II-ի մա­հ ից հե­տո գահ բա­ր ձ­րա­ց ավ նրա որ­դ ի­ն՝ Խոս­
րով I-ը (198-215): Հայաս­տա­ն ո­ւմ հաս­տատ­վ եց Ար­շ ա­կու­նի­նե­րի թա­գ ա­վ ո­րա­
կան հա­րս­տու­թ յու­ն ը։ Այդ­պի­ս ո­վ ՝ Վա­ղ ա­ր շ II-ից և Խոս­ր ով I-ից սկի­զ բ է առ­նո­ւ մ
հայ Ար­շա­կ ու­նի­ն ե­ր ի ժա­ռ ան­գ ա­կ ան իշ­խա­ն ու­թ յու­ն ը Հայաս­տ ա­ն ո­ւ մ։

Առանձնացրո՛ւ քեզ հետաքրքրող տեղեկությունը և քննարկի՛ր դասարանում։

Ո ՞ր տեղեկությունն է քեզ ավելի հիմնավոր կամ հետաքրքիր թվում։ Ինչո՞ւ։
106

Ին­չո­՞ւ է դա կար­ևոր այ­ս օր

Ար­տա­շե­սյան հա­ր ս­տու­թ յան ան­կ ու­մից հե­տո հայոց ա­վ ա­գ ա­նին, մի կո­ղմ թող­նե­
լով ներ­քին հա­կա­ս ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ն ու խն­դ իր­ն ե­ր ը, մի­աս­նա­բ ար ստա­նձ­նեց սո­ց ի­ա ­
լա­կ ան և իշ­խա­նա­կ ան կա­ռ ույց­ն ե­ր ի պահ­պան­մ ան պա­տ աս­խ ա­նատ­վ ու­թ յունը։
Այն կա­րո­ղա­ն ա­լ ով ճի­շտ գնա­հ ա­տել Հռո­մի և Պա­ր թևս­տ ա­նի հա­մ ար Հայաս­
տա­ն ի ռազ­մա­վ ա­ր ա­կ ան նշա­ն ա­կ ու­թ յու­ն ը և վե­րա­կա­նգ­նեց Հայաս­տ ա­նի ան­
կա­խու­թյու­նը։ Հայաս­տա­ն ո­ւմ գա­հ ն ան­ց ավ նո­ր՝ Ար­շ ա­կու­նյաց հա­րս­տ ու­թ յա­նը,
ո­րը Մեծ Հայ­ք ի հա­մար ա­պա­հ ո­վեց ևս մի քա­նի հա­ր յո­ւ ր տար­վ ա պատ­մ ա­կան
հե­ռ ան­կա­ր։ Այ­սօր ևս պե­տու­թ յան և պե­տա­կ ա­նու­թ յան, սո­ց ի­ալ­կան և իշ­խ ա­նա­
կան կա­ռույց­ն ե­րի պահ­պան­ման ու զար­գ աց­մ ան հա­մ ար կար­և որ է հա­սա­րա­կա­
կան շեր­տե­րի հա­մա­գ որ­ծ ակ­ց ու­թ յու­ն ը­։

Տ Պատմությունը և մարդը
Տ­ՐԱՅԱ­ՆՈ­ՒՍ (98-117)
Հ­ռո­մե­ա­կան կայսր, ո­րի օ­րոք կայս­րու­թյան տա­
րած­քը հա­սավ իր ա­ռա­վե­լա­գույն չա­փի­ն։ Նրա
լայ­նա­ծա­վալ նվա­ճո­ւմ­ն ե­րը դար­ձան վեր­ջի­նը
Հռո­մի պատ­մու­թյան մե­ջ։
Տ­րայա­նու­սի կա­ռա­վա­րու­մը կապ­ված է նախ և
ա­ռաջ հռո­մե­ա­կան ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­
թյան փո­փոխ­ման հե­տ։ Մի­նչ այդ հռո­մեա ­ ­կան
քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը թե՛ արև­մո­ւտ­քո­ւմ, թե՛
ար­ևել­քո­ւմ գե­րա­զան­ցա­պես պա­շտ­պա­նո­ղա­­
կան էր։ Տրայա­նու­սի ժա­մա­նա­կա­շր­ջա­նը նշա­
նավորվեց հռո­մե­ա­ցի­նե­րի լայն հար­ձա­կո­ղա­կան
գոր­ծո­ղու­թյո­ւն­նե­րո­վ։­
հա­ջող բա­նակ­ցու­թյո­ւն­նե­րից հե­տո պա­տե­րազմն
ան­խու­սա­փե­լ ի էր։ Ա­ռի­թ ը դառ­նո­ւմ է այն, որ
Խոս­րով Պա­րթևն ա­ռա­նց Տրայա­նու­սի կար­ծի­
քը հաշ­վ ի առ­նե­լու Հայաս­տա­նո­ւմ գա­հըն­կեց է
ա­նո­ւմ Սա­նատ­րո­ւկ (88-110) ար­քային հա­ջոր­
դած Աշ­խա­դա­րին և փո­խա­րե­նը Հայոց թա­գա­
վոր նշա­նա­կո­ւմ Պար­թա­մա­սի­րի­ն։ Այդ­պի­սո­վ ՝
խա­խտ­վո­ւմ է Հռան­դե­այի հա­մա­ձայ­նու­թյու­նը։
Տրայա­նու­սը, օգ­տա­գոր­ծե­լով այս հան­գա­ման­քը,
114 թ. պա­տե­րա­զմ է հայ­տա­րա­րո­ւմ պա­րթև­նե­
րին ու հայե­րին և ներ­խու­ժո­ւմ Հայաս­տա­ն։ Նպա­
տա­կն էր Հռան­դե­այի դաշ­նա­գ ի­րը չե­ղար­կե­լ ն ու
Մեծ Հայ­քը հռո­մե­ա­կան նա­հա­նգ դա­րձ­նե­լ ը։­
Ե­րի­տա­սա­րդ Պար­թա­մա­սի­րը ներ­կայա­նո­ւմ է
Հռո­մի կայ­սե­րը, սա­կայն Տրայա­նու­սը նրան չի
ճա­նա­չո­ւմ որ­պես Հայոց ար­քա և գլ­խա­տել է
տա­լ ի­ս։ Հայաս­տա­նը հռ­չակ­վո­ւմ է հռո­մե­ա­կան
նա­հա­նգ և մնո­ւմ այդ­պի­սին մի­նչև 117 թ., երբ
Տրայա­նու­սը մա­հա­նո­ւմ է։ Հռո­մե­ա­ցի հա­ջո­րդ
կայս­րե­րը հրա­ժար­վո­ւմ են ի­րե­նց նա­խոր­դ ի բո­լոր
նվա­ճո­ւմ­ն ե­րից և հար­ձա­կո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­
նու­թյու­նից ան­ցնո­ւմ պա­շտ­պա­նո­ղա­կա­նի։ Վե­րա­
կա­նգն­վո­ւմ է Հռան­դե­այի հա­մա­ձայ­նու­թյու­նը։

Ա­րև­մո­ւտ­քո­ւմ իր դիր­քե­րն ամ­րա­պն­դե­լո­ւց հե­տո ­ՏԵ­ՂԵ­ԿՈ­ՒԹՅԱՆ ՎԵՐ­ԼՈՒ­ԾՈ­ՒԹՅՈ­ՒՆ

Տրայա­նո­ւսն ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թյան Ի՞նչ եք կար­ծո­ւմ, ին­չո­՞ւ Տրայա­նու­սին հա­ջոր­դած
ծան­րու­թյան կե­նտ­րո­նը տե­ղա­փո­խեց Ար­ևելք։ կայս­րե­րը հրա­ժար­վե­ցին Հայաս­տա­նը Հռո­մի
112-113 թթ. Խոս­րով I Պա­րթև ար­քայի հետ ան­ նա­հա­նգ դա­րձ­նե­լո­ւց։
 107

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Վա­ղ ա­րշ I Պա­րթև • Տր­դատ I • Նե­րոն • Գնե­ո­ւ ս Կոր­բ ու­լ ոն • Լու­կ ի­ո ­ւս Պե­տ ո­ւս • Վա­ղ ա­ր շ I
(հայ Ար­շ ա­կու­նի) • Վա­ղ ա­րշ II (հայ Ար­շա­կ ու­ն ի)
Խոս­րով • Անդ­րեփ­րա­տ յան հա­մ ա­դաշ­ն ու­թ յո­ւ ն • Հռան­դ ե­ա

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ե ՞րբ կնք­վեց Հռան­դե­այի դաշ­նա­գ ի­րը և ի՞նչ էր այն են­թադ­րո­ւմ։
բ. Բա­ցատ­րի­՛ր։ Ին­չո­՞վ էր կար­ևոր հայ ա­վա­գա­նու կող­մից սո­ցի­ա­լա­կան և իշ­խա­նա­կան կա­ռույց­նե­րի
պահ­պան­ման պա­տաս­խա­նատ­վու­թյու­նը ստա­նձ­նե­լ ը:
գ. Վեր­լու­ծի­՛ր։ Ի՞նչ մի­ջոց­նե­րի էր դի­մո­ւմ Հռո­մը՝ Հայաս­տա­նի դի­մադ­րու­թյո­ւնն ընկ­ճե­լու և իր
գե­րա­կայու­թյու­նը պահ­պա­նե­լու հա­մա­ր։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճա­նա­չի­՛ր ազ­դե­ցու­թյու­նը։ Ին­չո­՞ւ թե՛ Հռո­մին, թե՛ Պա­րթևս­տա­նին ձե­ռն­տու չէր Հայաս­տա­նո­ւմ
արքայա­կան իշ­խա­նու­թյան փո­խա­նց­ման ժա­ռան­գա­կան կար­գ ը։
2. Ընդ­հան­րաց­րո­՛ւ ։ Ինչ­պե­՞ս էր աշ­խա­տո­ւմ «Հ­ռան­դե­այի հա­մա­ձայ­նու­թյու­նը», ե՞րբ է­ին կող­մե­րը
խախ­տո­ւմ այն և ե՞րբ՝ կր­կին վե­րա­կա­նգ­նո­ւմ:
3. Գնա­հա­տի­՛ր։ Ինչ­պե­՞ս հա­ջող­վեց հայոց ա­վա­գա­նո­ւն Հայաս­տա­նո­ւմ վե­րա­կա­նգ­նել
թա­գա­վո­րու­թյու­նը:

Ա4 | Պատ­ճառ և հե­տ ևա­նք

Պատ­կե­րաց­րո՛ւ, որ դու Տր­դատ I ար­քայի խո­րհր­դա­տո­ւն ես և պե­տք է Տր­դա­տին խոր­հո­ւ րդ տաս,
թե ինչ­պես ար­ձա­գան­քի Հռո­մի կայսր Նե­րո­նի ա­ռա­ջար­կի­ն. գնա­՞լ Հռոմ և նրա­նից ստա­նալ թա­գ ը,
թե՞ մնալ Հայաս­տա­նո­ւմ և շա­րու­նա­կել պայ­քա­րը։ Ինչ­պե­՞ս կհիմ­ն ա­վո­րես Տր­դա­տի Հռոմ մեկ­նե­լու
անհրաժեշ­տու­թյու­նը։­
Ը­ստ քե­զ՝ ի՞նչ ըն­թա­ցք կա­րող է­ին ու­նե­նալ հայ-հ­ռո­մե­ակ
­ ան հա­րա­բե­րու­թյո­ւն­նե­րը, ե­թե Տր­դատ
ար­քան մեր­ժեր Նե­րո­նի ա­ռա­ջա­րկն ու շա­րու­նա­կեր պա­տե­րազ­մը։

Գործնական առաջադրանք
Դա­սըն­կե­րո­ջդ հետ ստեղ­ծ ի՛ր պաս­տառ Հռան­դ ե­այի դաշ­նագ­րի վե­ր ա­բ ե­րյա­լ ՝
օ­րի­նակ­­նե­րով ցույց տա­լ ով դրա և Ք. ա. 66 թ. Ար­տ ա­շ ա­տ ի պայ­մ ա­նագ­ր ի միջև
ե­ղ ած ընդ­հան­րու­թ յո­ւն­ն ե­ր ն ու տար­բ ե­ր ու­թ յո­ւ ն­նե­րը։
108

Տր­դատ Մե­ծի գա­հա­կա­լու­մը և

4.2
ԳԼՈՒԽ քրիս­տո­նե­ո­ւ թյան ըն­դու­նու­մը­

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

Քրիս­տ ո­ն յա­ն ե­ր ը հրա­ժ ար­վ ո­ւ մ է­ի ն զո­հ եր մա­տ ու­ց ել հին աստ­վ ած­ն ե­ր ին և մաս­
նակ­ց ել թա­գ ա­վ ո­ր ա­կ ան պաշ­տ ա­մ ո­ւ ն­ք ի­ն ։ I-III դա­ր ե­ր ից նրա­ն ք թա­գ ա­վ որ­ն ե­ր ի
կող­մ ից պար­բ ե­ր ա­բ ար են­թ ա­ր կ­վ ել են հա­լ ա­ծ ա­ն ք­ն ե­ր ի։
Դա­ս ըն­կ եր­ն ե­ր իդ հետ քն­ն ար­կ իր, թե ին­չ ո­ւ պե­տ ք է թա­գ ա­վ որ­ն ե­ր ը կամ կայս­
րե­ր ը հա­լ ա­ծ ե­ի ն քրիս­տ ո­ն յ­ա ­ն ե­ր ի­ն ։ Ի ՞նչ տար­բ ե­ր ակ կամ տար­բ ե­ր ակ­ն եր կը­ն տ­
րե­ի ր դու, ե­թ ե ինքդ լի­ն ե­ի ր կայս­ր ը կամ ար­ք ան, ին­չ ո­՞ ւ. հիմ­ն ա­վ ո­ր իր քո մո­տ ե­
ցու­մ ը: Իսկ ի՞նչ կա­ն ե­ի ր, ե­թ ե ինքդ լի­ն ե­ի ր հա­լ ած­վ ո­ղ ի դե­ր ո­ւ մ։

226 թ. Պա­ր թևս­տա­ն ո­ւմ տե­ղ ի Բառարան

ունե­­­ցավ քա­ղա­քա­կ ան հե­ղ ա­շ ր­ջ ո­ւմ, Նվի­րա­պե­տու­թյո­ւն | Հայ ա­ռա­քե­լա­կան
և գահ բար­ձրա­ ­­ ցավ Ար­տ ա­շ իր Սա­ ե­կեղե­ցու հոգ­ևոր աս­տի­ճա­նա­կար­գ ը, որն ու­նի
սա­ն յա­նը։ Հե­ղա­­շրջ­ման ար­դ յո­ւն­ք ո­ւմ հետևյալ բա­ժա­նո­ւմ­ն ե­րը` կա­թո­ղ ի­կոս,
պատ­րիա­րք, ար­քե­պիս­կո­պոս, վար­դա­պետ,
տա­րա­ծ ա­շ ր­ջա­ն ո­ւմ ա­ռ ա­ջ ա­ց ավ մի
քա­հանա, սար­կա­վագ, դպի­ր։
ա­վե­լ ի վտան­գա­վ որ ռազ­մա­կ ան ուժ՝
­Ձեռ­նադ­րու­թյո­ւն | կրո­նա­կան կա­րգ, Հայ
Սա­սա­նյան թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յու­ն ը։ Հա­
ե­կեղեցու յոթ խոր­հո­ւ րդ­նե­րից մե­կը, ո­րով
յաս­­­տա­նի և նոր թա­գ ա­վո­ր ու­թ յան հա­
դառնո­ւմ են հոգ­ևո­րա­կան և լի­ա­զոր­վո­ւմ
րա­բե­րու­թյո­ւն­ն ե­րը լար­ված է­ին ­ ։ Բանն կատա­րել տար­բեր կրո­նա­կան ծե­սեր և
այն էր, որ Հայաս­տա­ն ո­ւմ իշ­խ ում էր ա­րա­րո­ղու­թյուն­նե­ր։
Ար­շ ա­կու­ն ի ար­քայա­տոհ­մը, ո­ր ը սե­
Նա­հա­տակ | մա­րդ, ո­րը նա­խը­նտ­րո­ւմ է
րում էր պա­րթև Ար­շա­կ ու­ն ի­ն ե­ր ից, մահանալ (հա­ճախ խոշ­տան­գո­ւմ­ն ե­րով), քան
ուս­տի Սա­սա­նյան­ն ե­ր ը չէ­ի ն կա­ր ող հրա­ժար­վել իր կրո­նից:
հան­դ ուր­ժել ի­րե­ն ց տոհ­մա­կ ան հա­կ ա­
ռա­կ ո­րդ­նե­րի իշ­խ ա­ն ու­թ յու­ն ը Հայաս­տա­ն ո­ւմ։ Ստե­ղծ­վ ած ի­ր ա­վ ի­ճ ա­կո­ւ մ Հայաս­
տա­ն ի գա­հա­կալ­ն ե­ր ը որ­դ եգ­ր ե­ց ին քա­ղ ա­քա­կան նոր դիր­ք ո­ր ո­շ ո­ւ մ ՝ ամ­ր ա­պն­դ ել
կա­պե­րը Հռո­մի հե­տ։ Հռո­մի հա­մար ևս սպառ­նա­լ իք է­ի ն Սա­սա­նյան­նե­ր ի հա­
վակ­նու­թյո­ւն­ն ե­րը. վեր­ջ ին­ն ե­ր ս, ի­ր ե­ն ց հռչա­­կե­լ ով Ա­քե­մ ե­նյան­նե­ր ի ժա­ռան­գ ո­ր դ,
ձգ­տո­ւմ է­ին վե­րաձ­ևել գոյու­թ յո­ւն ու­ն ե­ց ող քա­ղա­քա­կան քար­տ ե­զ ը։ Այս­պի­սո­վ ՝
Հռո­մը ևս շա­հա­գ րգռ­ված էր Մեծ Հայ­քի ա­ջ ակ­ց ու­թ յա­մ բ։ Հա­կա­սա­սա­նյան պայ­
քա­ր ը, ո­րի մա­սին մեզ հա­ս ած տե­ղ ե­կ ու­թ յո­ւն­նե­րը բա­վ ա­կա­նին հա­կա­սա­կան են,
հատ­կա­պես սր­վ եց հայոց Խոս­րով II ար­քայի օ­ր ո­ք։ Խոս­ր ով II-ին հա­ջող­վ ել էր վե­
րա­կ ա­ն գ­նել իր իշ­խ ա­ն ու­թ յու­ն ը ողջ Հայաս­տ ա­նում, բայց նա շու­տ ով դա­վ ադ­ր ու­
թյան զոհ դար­ձավ Սա­ս ա­ն յան շա­հ ի ա­ռ ա­ջ ադ­ր ան­քով Հայաս­տ ան ու­ղա­ր կ­վ ած
պա­րթև Ա­նա­կ ի ձեռ­քո­վ։ Վեր­ջ ի­ն ս Հայաս­տ ան էր փա­խ ե­լ ՝ իբր Սա­սա­նյան­նե­ր ի
 109

Տ Պատմությունը և մարդը
Աբ­գ ար V-ը Թա­դե­ոս
Ա­ռ ա­քյա­լ ից ստացել է
Քրիս­տ ո­ս ի
ան­ձե­ռ ա­կ երտ պատ­կ ե­րը
ԱԲ­ԳԱՐ V ՈՒՔ­ՔԱ­ՄԱ
(Ք. ա. 1-ին դար - Ք. հ. 5)
Օս­ր ոյե­ն ե­ի թա­գ ա­վո­րը (Ուք­ք ա­մ ա մա­կ անունն
ա­ր ա­մե­ե­ր ե­ն ով նշա­ն ա­կ ո­ւ մ է «սև»): Ըստ
ա­վ անդու­թյա­ն ՝ Քրիս­տ ո­սի ա­շ ա­կ ե­րտներից
Թադե­ոս ա­ռա­ք յա­լ ի կող­մ ից ըն­դ ու­ն ել է
քրիստոնե­ո ւ­թյո­ւն՝ դառ­ն ա­լով պատ­մ ու­թյան մեջ
հայտ­ն ի ա­ռա­ջ ին քրիս­տ ո­ն յա թա­գ ա­վ ո­րը։
Ը­ստ ա­վան­դու­թյա­ն ՝ Աբ­գ ար V-ը՝ պա­րթև
Արշա­կու­նի Ար­շ ա­մ ի որ­դ ին, Հի­ս ո­ւ ս Քրիստոսի
հետ ու­նե­ցել է նա­մ ա­կ ագ­րու­թ յո­ւ ն։ Հույն
ե­կեղե­ցա­կան գոր­ծիչ և պատ­մ իչ Եվ­ս ե­բի­ոս
Կե­սա­րա­ցին նշո­ւմ է, որ Ե­դե­ս ի­այի ար­խ իվները
պա­րու­նա­կո­ւմ է­ին Աբ­գ ար Ե­դե­ս ա­ց ու և Հիսուսի
փո­խա­նա­կած նա­մ ակ­ն ե­րի պատճեն­ն ե­րը:
Նամա­կագ­րու­թյու­նը բաղ­կ ա­ց ած էր Աբգարի
նա­մ ա­կից և Հի­սու­սի թե­լադ­րած պա­
տասխանի­ց ։ Այս մա­ս ին վկայո­ւմ է նաև պատ­
մա­հ այր Մով­ս ես Խո­ր ե­ն ա­ց ին, ըստ ո­ր ի՝ Աբ­գար
V-ը, լսե­լ ով Հի­ս ո­ւս Քրիս­տ ո­ս ի սքան­չե­լ ա­գոր­
ծու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի մա­ս ին, իր բան­բ եր­ն ե­ր ի մի­ջ ո­ց ով
նամակ է ու­ղ ար­կ ո­ւմ Քրիս­տ ո­ս ին, որ­պես­զ ի
նա գա և բժշ­կ ի ի­ր են (նա բո­ր ո­տ ու­թ յա­մ բ էր
հի­վ ա­նդ)։ Աբ­գա­ր ն ար­ժա­ն ա­ն ո­ւմ է Քրիս­տ ո­ս ի
պա­տ աս­խա­ն ին, որ­տ եղ աս­վ ո­ւմ է, որ Քրիս­տ ո­ս ը
կու­ղ ար­կ ի իր ա­շ ա­կ ե­ր տ­նե­ր ից մե­կ ին, ո­ր ը կգա
և կբժշ­կ ի Աբ­գա­ր ի­ն։ Քրիս­տ ո­ս ի համ­բ ա­ր ձ­վ ելուց
հե­տ ո Ե­դ ե­ս ի­ա է գա­լ իս Թա­դ ե­ո ս ա­ռ ա­քյա­լ ը՝
բե­ր ե­լ ով իր հետ նաև Քրիս­տ ո­ս ի կեն­դ ա­ն ագիր
պատ­կ ե­ր ը։ Թա­դ ե­ո ­ս ը բու­ժո­ւմ է Աբ­գա­ր ին
և քաղա­ք ի բո­լ որ հի­վ ա­նդ­ն ե­ր ին, քարո­զ ում
Ա­վ ետա­ր ա­նը։ Այ­ն ու­հ ե­տ և մեկ­նո­ւմ է, ըստ
Մովսես Խո­ր ե­ն ա­ց ու, Աբ­գա­ր ի քե­ռ որ­դ ո­ւ՝ Հայոց
Սա­նատրո­ւկ թա­գա­վ ո­ր ի ար­ք ու­նիք, որտեղ էլ
նա­հ ա­տ ակ­վ ո­ւմ է։
­Պատ­մ ա­բ ան­նե­ր ը հակ­վ ած են քրիս­տ ո­ն ե­ո ւթյան
ըն­դ ու­նու­մ ը վե­ր ագ­ր ել Աբ­գար V-ի ժա­ռ անգ
Աբգար IX Մե­ծ ին, ո­ր ը քրիս­տ ո­նե­ո ւ­թ յո­ւն է
ընդունել մոտ 200 թվա­կ ա­նի­ն։
­ՏԵ­Ղ Ե­ԿՈ­ՒԹՅԱՆ ՎԵՐ­Լ ՈՒ­Ծ Ո­ՒԹՅՈ­ՒՆ
Ին­չ ո­՞ւ է Հայոց ե­կ ե­ղ ե­ց ին կոչ­վ ո­ւ մ ա­ռա­քե­լ ա­կ ա­ն ։

հա­լ ա­ծ ա­ն ք­ն ե­րից խու­ս ա­փե­լ ու նպա­տա­կ ո­վ ։ Հայաս­տ ա­նը վե­րած­վ եց Սա­սան­
յան­ն ե­րի երկ­րո­ր դ թա­գ ա­վո­ր ու­թ յան, որ­տեղ շո­ւ րջ 30 տա­րի գահ է­ի ն բա­րձ­ր ա­
նո­ւմ Սա­սա­ն յան թա­գ ա­ժա­ռ ա­ն գ­ն ե­ր ը։

Մծ­բ ի­նի հաշ­տ ու­թյու­նը և Տր­դատ III-ի գա­հ ա­կ ա­լ ու­մ ը
Խոս­րով II-ի սպա­ն ու­թ յու­ն ից հե­տո հա­վ ա­տ ա­րիմ մար­դ իկ ման­կա­հ ա­սակ
թա­գա­ժա­ռա­նգ Տր­դ ա­տին փա­խ ց­ն ո­ւմ են Հռո­մ ։ Հռո­մ ի ար­քու­նի­քո­ւ մ նա ստա­նում
է փայ­լ ո­ւն կր­թու­թ յո­ւն. կա­տա­ր ե­լ ա­պես տի­ր ա­պե­տ ո­ւ մ է հու­նա­ր ե­նին և լա­տ ի­նե­ր ե­
նին, ինչ­պես նաև ռազ­մա­կ ան գոր­ծ ի­ն ։ Կայ­սե­րը ցու­ց ա­բ ե­րած կար­և որ ծա­ռայու­
թյո­ւն­ն ե­րի դի­մաց ար­ժա­ն ա­ն ո­ւմ է մեծ պա­տ իվ­նե­ր ի։ Ո­ր ոշ ժա­մ ա­նակ ան­ց Հռո­
մի օ­ժան­դ ա­կու­թ յա­մբ Տր­դ ա­տը վե­ր ա­հ աս­տ ա­տ ո­ւ մ է Ար­շ ա­կու­նի­նե­ր ի ի­րա­վ ուն­քը
հայոց գա­հի նկատ­մա­մբ և 287 թ. գահ բա­րձ­ր ա­նո­ւ մ Մեծ Հայ­քի արևմ­տ յան տա­
րած­քո­ւմ։ Նա հռո­մե­ա­ց ի­ն ե­ր ի օգ­ն ու­թ յա­մբ սկ­սո­ւ մ է Մեծ Հայ­քի վե­ր ան­վ ա­ճ ու­մ ը։
110

Հռո­մե­ա-պա­րս­կա­կ ան պա­տե­ր ա­զ մն ի վեր­ջ ո ա­վ ա­ր տ­վ ո­ւ մ է պար­սիկ­նե­ր ի պար­
տու­թ յա­մբ։ Պար­սիկ­ն ե­ր ի այս պար­տու­թ յան ար­դ յո­ւ ն­քը լի­նո­ւ մ է 298 թ. կնք­վ ած
Մծ­բ ի­նի 40-ա­մյա հաշ­տ ու­թ յան դաշ­ն ա­գ ի­ր ը։ Դաշ­նագ­ր ով եր­կու կող­մ ե­ր ն էլ ճա­
նա­չո­ւմ է­ին Մեծ Հայ­քի ինք­ն ա­վա­ր ու­թ յու­ն ը Հռո­մ ի գե­ր իշ­խ ա­նու­թ յան ներ­քո, իսկ
Տր­դատ III-ին (298-330) էլ՝ Հայոց թա­գ ա­վոր:
Հե­տա­գա քա­ղ ա­քա­կ ան կայու­ն ու­թ յան կա­ր ճ ժա­մ ա­նա­կա­հ ատ­վ ա­ծո­ւ մ
Տրդա­տը հա­մա­խմ­բ ո­ւմ է Մեծ Հայքն իբրև մեկ քա­ղա­ք ա­կան մի­ա ­վ ո­ր ։

Ք­րիս­տո­նե­ո ւ­թյան
ըն­դու­նու­մը
Տր­դ ատ Մե­ծ ի ի­ր ա­գ որ­ծ ած ա­մե­
նա­ն­շա­­նա­­կա­լ ի փո­փո­խ ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ից
մե­կ ը քրիս­­տո­­նե­ու­թ ­յան ըն­դ ու­ն ո­ւմն էր
որ­պես պե­­տա­կան կրո­ն ։ Վա­ր ե­լ ով
կենտ­­րո­ն աց­վ ած պե­տու­թ յո­ւն ստեղ­ծ ե­
լու քա­ղա­ք ա­կա­նու­թ յո­ւն՝ Տր­դ ատ III-ը
կա­րիք ու­ն եր թա­գ ա­վո­ր ա­կ ան իշ­խ ա­
նու­թյան գա­ղա­փա­ր ա­կ ան հիմ­ն ա­
վոր­մա­ն։ Բա­ն ն այն է, որ ար­ք այա­կ ան
իշ­խա­ն ու­թյունը շնո­ր հ­վո­ւմ էր Հռո­մի
կայ­սեր կող­մի­ց ՝ այդ­պի­­սով զր­կ ե­լ ով
հայոց ար­ք ային աստ­վա­ծ ա­տուր իշ­
խա­ն ու­թյու­նի­ց ։ Իսկ քրիս­տո­ն ե­ո ւ­թ յան
մեջ ար­քայա­կան իշ­­խա­ն ու­թ յան աստ­
վա­ծա­տո­ւ ր լի­ն ելն ընդ­գ ծ­ված էր։ Մյուս
կող­մի­ց ՝ դա ան­հ րա­ժե­շտ էր Սա­ս ա­
նյան­նե­րի նկատ­մամբ վար­վող քա­ղ ա­
քա­կ ա­նու­թյան մե­ջ ։ Քրիս­­տո­ն ե­ո ւ­թ յու­ն ը
նաև կզս­պեր կե­նտ­ր ո­ն ա­խ ույս ու­ժե­ր ի­ն ։
Եվ ի դե­մս քրիս­տ ո­ն ե­ո ւ­թ յա­ն ՝ Տր­դ ատ
ար­քան գտավ ա­մե­ն ա­հ ար­մար գա­ղ ա­
փա­րա­կան հեն­քը, ո­ր ով կամ­ր ա­պնդ­
վեր կեն­տ­րո­ն ա­կան իշ­խ ա­ն ու­թ յու­ն ը։
Ա­մե­նայն հա­վա­ն ա­կ ա­ն ու­թ յա­մբ
սրանք այն դր­դ ա­պատ­ճ առ­ն ե­ր ից է­ի ն,
որ Տր­դ ա­­տին մղե­ց ին ու­շադ­ր ու­թ յուն
դարձ­­­նե­­լու քրիս­տո­ն ե­ո ւ­թ յա­ն ը. նոր
կրո­ն ը ո­րո­շա­կի հնա­ր ա­վո­ր ու­թ յո­ւն­ն եր
էր ըն­­ձե­­ռո­ւմ նրան իր նոր ձեռ­ն ար­կ ում­
ներում։
Ս Ձայներ անցյալից
Ա­գ ա­թ ան­գ ե­ղ ո­սը, Տր­դ ատ III-ը
և Գրի­գ որ Լու­սա­վ ո­ր ի­չ ը
(XVI դ. ման­ր ան­կ ար)
[Տր­դ ատ]. «­Մ ի օ­տ ա­ր ա­կ ան ու ան­ծ ա­ն ոթ
մա­ր դ է­ի ր, ե­կ ար մեզ մի­ա­ց ար և ինչ­պե­՞ս ես
հա­մ ար­ձ ակ­վ ո­ւմ պաշ­տ ել այն Աստ­ծ ո­ւն, ո­ր ին
ես չեմ պաշ­տ ո­ւմ»: […] «Ին­չո­՞ւ չես կա­տ ա­ր ո­ւմ
իմ կամ­քը»։
­ ա­տ աս­խան տվեց Գրի­գո­ր ը և ա­ս ա­ց .
Պ
«Ա­ս տ­վ ած հրա­մ այել է, որ «­ծ ա­ռ ա­ն ե­ր ը հնա­
զա­ն դ լի­ն են մա­ր մ­ն ա­վ որ տե­ր ե­ր ին», ինչ­պես
որ վայել է, և ինչ­պես դու ինքդ վկայե­ց իր,
որ ծա­ռ այել եմ քեզ իմ ամ­բ ո­ղ ջ է­ո ւ­թ յա­մ բ։
Իսկ Աստ­ծ ո պա­տ ի­վ ն ու պաշ­տ ա­մ ո­ւն­քը չի
կա­ր ե­լ ի որ­ևէ մե­կ ին տա­լ . քան­զ ի մի­այն նա
է ա­ր ա­ր ի­չը երկն­ք ի ու հրեշ­տ ակ­նե­ր ի, ո­ր ո­ն ք
նրա մե­ծ ու­թ յան փա­ռ ա­վ ո­ր իչ­ն ե­ր ն են, և երկ­ր ի
ու մա­ր դ­կ ա­նց, ո­ր ո­ն ք նրա ձեռ­քով են ստե­ղ ծ­
ված և ո­ր ո­նց պա­ր տքն է պաշ­տ ել նրան ու
կամ­ք ը կա­տ ա­ր ել , ինչ­պես նաև այն ա­մ ե­նի,
ո­ր ո­նք ապ­ր ո­ւմ են դրա­ն ց վրա թե ծո­վ ո­ւմ, թե
ցա­մ ա­քո­ւմ»։­
Ա­Գ Ա­Թ ԱՆ­Գ Ե­Ղ ՈՍ, Ե։51-52։

­ ի­ն չ այդ քրիս­տո­ն ե­ո ւ­թ յու­ն ը Հա­
Մ Տ1
յաս­­տան մո­ւտք էր գոր­ծ ել Ա­ս ո­ր ի­ք ից
(Սիրի­այից) և Կա­պա­դ ով­կ ի­այից: Հա­
յաս­­տա­ն ո­ւմ դեռ I-ին դա­ր ո­ւմ քա­ր ո­զ ել
է­ին Թա­դե­ոս և Բար­դ ու­ղ ի­մե­ոս ա­ռ աք­
յալ­ն ե­րը։ Ստե­ղծ­վել է­ի ն քրիս­տո­ն ե­ա­­կան
հա­­մայնք­ն եր Հայաս­տա­ն ի տար­բ եր
կող­մե­րո­ւմ։ Սկզ­բ ո­ւմ նոր կրո­ն ի հետ­
ևորդ­ն ե­րը Հայաս­տա­ն ո­ւմ ևս են­թ ա­ր կ­
վո­ւմ է­ին հա­լ ա­ծ ա­ն ք­ն ե­ր ի։ Չնայած ա­ռ ա­
ջին քրիս­տո­ն յա­ն ե­ր ի հա­լ ա­ծ ա­ն ք­ն ե­ր ի­ն ՝
քրիս­տո­ն ե­ու­թյու­ն ը ժա­մա­ն ա­կ ի ըն­թ աց­
քո­ւմ ար­մա­տա­վոր­վեց Հայաս­տա­ն ո­ւմ։
Նոր կրո­ն ի ե­ռան­դ ո­ւն քա­ր ո­զ իչ­ն ե­ր ից
էր Գրի­գոր Պա­րթ­և ը, ո­ր ը հե­տա­գ այո­ւմ
հայտ­ն ի դար­ձավ Լու­ս ա­վ ո­րիչ ան­վա­մբ։
Նա ևս հա­լ ած­վ եց և բան­տա­ր կ­վեց Խոր
Վի­րա­պ ո­ւմ։ Ի վեր­ջ ո, սա­կ այն, Տր­դ ատ
Մե­ծ ը փո­խեց վե­ր ա­բ եր­մո­ւն­քը քրիս­տո­
նե­ու­թյան նկատ­մա­մբ և դա­դ ա­ր եց­ր եց
հա­լ ա­ծ ա­ն ք­ն ե­րը։ Բան­տար­կ ու­թ յու­ն ից
ա­զ ատ­­ված Գրի­գ որ Պա­ր թևն ար­քայի
կող­­մից նշա­ն ակ­վեց Հայոց հայ­ր ա­պետ
և մի խումբ հայ մե­ծ ա­մեծ իշ­խ ան­ն ե­ր ի
հետ ու­ղա­րկ­վ եց Կե­ս ա­ր ի­ա (Կա­պա­դ ով­­
կի­ա)՝ ձեռ­նա­դ ր­վ ե­լ ու Հայոց մեծ ե­պիս­­
կո­պոս կամ կա­թ ո­ղ ի­կ ո­ս ։ Այն­տե­ղ ից
վե­րա­դ առ­ն ա­լ ով Հայաս­տա­ն ՝ Գրի­գ ո­ր ը
Նպատ լե­ռան մո­տ՝ Ա­ր ա­ծ ա­ն ի գե­տո­ւմ
մկր­տեց Տր­դ ատ ար­քային ու նրա ըն­
տա­ն ի­քին, նա­խ ա­ր ար­ն ե­ր ին, զոր­քին
ու ժո­ղո­վ ր­դ ի­ն ։ Այս­պի­ս ո­վ ՝ Տր­դ ատ III-ը
301 թ. ա­ռա­ջի­ն ն աշ­խ ար­հ ո­ւմ քրիս­տո­
նե­ու­թյու­ն ը հռ­չա­կ եց պե­տա­կ ան կրոն և
հիմ­ն եց Հայ Ա­ռ ա­քե­լ ա­կ ան Ե­կ ե­ղե­ցին:
Այ­ն ու­հե­տև Գրի­գ որ Լու­ս ա­վո­ր ի­չն ար­
քայի հո­վ ա­ն ա­վո­ր ու­թ յա­մբ և բա­ն ա­կ ի
գոր­ծ ուն մաս­ն ակ­ց ու­թ յա­մբ ձեռ­ն ա­մո­ւ խ
ե­ղ ավ Հայաս­տա­ն ո­ւմ նոր վար­դ ա­պե­
տու­թյան տա­րած­մա­ն ը։ 303 թ. կա­ռ ուց­
111
Պատմությունը և մարդը
Հ­Ռ ԻՓ­Ս ԻՄՅԱ­Ն Ց ԿՈՒՅ­Ս ԵՐ
Ապ­ր ել են Հռո­մ ի Դի­ո կ­ղ ե­տ ի­ա­ն ո­ւ ս կայ­ս եր
օ­ր ոք Հռո­մ ի լեռ­ն ե­ր ո­ւ մ գտն­վ ող Ս. Պո­ղ ոս վան­
քո­ւ մ։ Քրիս­տ ո­ն յա­ն ե­ր ի նկատ­մ ա­մ աբ ի­ր ա­
կա­ն աց­վ ող հա­լ ա­ծ ա­ն ք­ն ե­ր ից խու­ս ա­փ ե­լ ո­վ ՝ ի
վեր­ջո ա­պ աս­տ ա­ն ել են
Հայաս­տ անո­ւ մ, որ­տ եղ և նա­հ ա­տ ակ­վ ել են։
Ը­ս տ ա­վ ան­դ ու­թ յա­ն ՝ հա­լ ա­ծ ա­նք­ն ե­ր ի պատ­
ճա­ռ ը ե­ղ ել է կույ­ս ե­ր ից Հռիփ­ս ի­մ ե­ն ։ Կայսր
Դի­ո կ­ղ ե­տ ի­ա ­ն ու­ս ը գեր­վ ո­ւմ է նրա շլա­ց ու­ց իչ
գե­ղ եց­կ ու­թ յա­մ բ և կա­մ ե­ն ո­ւմ է ան­հ ա­պաղ
կնու­թ յան առ­ն ել նրան: Չկա­մ ե­ն ա­լ ով , սա­կ այն,
են­թ ա­ր կ­վ ել կայ­ս եր ցան­կ ու­թ յա­ն ը՝ կույ­ս ե­ր ն
ի­ր ե­նց մայ­ր ա­պե­տ ի՝ Գայա­ն ե­ի ա­ռ աջ­ն որ­դ ու­
թյա­մ բ փախ­չո­ւմ են Ա­լ եք­ս ա­ն դ­ր ի­ա, իսկ հե­տ ո
Հայաս­տ ան: Կայս­ր ը լո­ւ ր է ու­ղ ար­կ ո­ւմ հայոց
Տր­դ ատ Մեծ թա­գա­վ ո­ր ին, որ գտ­ն ի Հայաս­տ ա­
նո­ւմ ա­պաս­տ ա­նած կույ­ս ե­ր ին և վե­ր ա­դ ա­ր ձ­ն ի
Հռո­մ ։ Տր­դ ատ ար­ք ան, գտ­ն ե­լ ով կույ­ս ե­ր ին և
տես­նե­լ ով Հռիփ­ս ի­մ ե­ի գե­ղ եց­կ ու­թ յու­ն ը, ինքն է
ցան­կ ա­ն ո­ւմ տի­ր ա­նալ գե­ղ ե­ց իկ կույ­ս ի­ն։
­Ս ա­կ այն Տր­դ ա­տ ն այդ­պես էլ չի կա­ր ո­ղ ա­ն ո­ւմ
տի­ր ա­նալ գե­ղ եց­կ ա­տ ես Հռիփ­ս ի­մ ե­ի ն և զայ­
րա­ց ած հրա­մ այո­ւմ է սպա­ն ել բո­լ որ կույ­ս ե­
րին: Նա­հ ա­տ ակ կույ­ս ե­ր ի մար­մ ին­ն ե­ր ն ինն
օր ան­ց գտ­ն ո­ւմ և հո­ղ ին է հա­ն ձ­ն ո­ւմ Գրի­գոր
Լուսավորի­չը: Հե­տ ա­գայո­ւմ հե­ն ց այդ վայ­ր ե­
րում կառուց­վ ո­ւմ են Ս. Հռիփ­ս ի­մ ե, Ս. Գայա­նե և
Ս. Շո­ղ ա­կ աթ ե­կ ե­ղ ե­ց ի­նե­ր ը:
ՏԵ­Ղ Ե­ԿՈ­ՒԹՅԱՆ ՎԵՐ­Լ ՈՒ­Ծ Ո­ՒԹՅՈ­ՒՆ
Ի՞նչ եք կար­ծո­ւ մ, քրիս­տ ո­ն ե­ո ւ­թ յան
տարածման մեջ ի՞նչ նե­ր դ­ր ո­ւ մ ու­ն են կա­ն այք։
112

վեց Ս. Էջ­մի­ած­նի Մայր տա­ճ ա­ր ը։ Ե­կ ե­ղ ե­ց ի­ներ հի­մ ն­վ ե­ց ին նաև Հայաս­տ ա­նի
տար­բեր քա­ղաք­ն ե­ր ո­ւմ ու գյու­ղ ե­ր ո­ւմ։
­ ատ­կան­շա­կ ան է, որ չնայած քրիս­տո­նե­ո ւ­թ յան հան­դ եպ իր սկզբ­նա­կան
Հ
թշ­նա­ման­քի­ն ՝ հռո­մե­ա ­կ ան կայսր Դի­ո կ­ղե­տ ի­ա ­ն ու­սը (284-305) հան­դ ո­ւ ր­ժեց
Հայաս­տա­ն ո­ւմ քրիս­տո­ն ե­ո ւ­թ յան հաս­տա­տու­մ ը, քա­նի որ դա ա­վ ե­լ ի շատ դիտ­
վո­ւմ էր որ­պես Սա­ս ա­ն յան­ն ե­ր ի դեմ հա­կ ադ­ր ու­թ յան դրս­և ո­ր ո­ւ մ։ Իսկ ար­դ են
313 թ. Մի­լա­նի կայ­ս ե­րա­կ ան հրո­վ ար­տ ա­կ ով քրիս­տ ո­նե­ո ւ­թ յու­նը հա­վ ա­սա­ր ա­զ որ
կրոն ճա­ն չ­վ ե­ց ։ Հռ­չակ­ված կրո­ն ա­կ ան հան­դո­ւ ր­ժո­ղա­կա­նու­թ յա­մ բ մեղ­մ ա­նո­ւ մ է
այ­դո­ւա­մե­նայ­նիվ առ­կ ա լար­վա­ծ ու­թ յու­ն ը։

Հայոց ե­կե­ղե­ցա­կ ան կա­ռ ույ­ցի ձևա­վ ո­ր ո­ւմն ու ամ­ր ա­պ ն­դ ու­մ ը
Հար­կավ , քրիս­տո­ն ե­ո ւ­թ յու­ն ը Հայաս­տա­նո­ւ մ հեշ­տ ու­թ յա­մ բ չտա­ր ած­վ ե­ց .
ե­ղ ան հա­մառ դի­մադ­ր ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ։ Դի­մադ­ր ող­նե­ր ի մեջ քիչ չէ­ին նա­խ ա­րա­ր ա­
կան դա­սի ներ­կայա­ց ու­ց իչ­ն ե­ր ը։ Ա­վեր­վո­ւմ է­ին հե­թ ա­նո­սա­կան տա­ճ ար­նե­ր ն ու
մե­հյան­ն ե­րը, և դրա­ն ց տե­ղ ե­ր ո­ւմ կա­ռ ո­ւց­վո­ւմ է­ի ն քրիս­տ ո­նե­ա­կան ե­կե­ղե­ց ի­նե­ր ։
Ո­րոշ հե­թա­ն ո­սա­կ ան կա­ռ ույց­ն եր պահ­պան­վ ո­ւ մ է­ի ն և վե­ր ած­վ ո­ւ մ քրիս­տ ո­նե­ա ­
կան ե­կե­ղե­ց ի­ն ե­րի։ Նոր հա­վատ­քի ներ­կ այա­ց ու­ց իչ­նե­ր ի օգ­տ ին բռ­նագ­րավ­վ ո­ւ մ
է­ին հե­թա­նո­սա­կան տա­ճ ա­ր ային տն­տե­ս ու­թ յո­ւ ն­նե­րին պատ­կա­նող կալ­վ ա­ծք­
նե­րը։ Դա նշա­ն ա­կ ո­ւմ էր նաև այդ տն­տե­ս ու­թ յո­ւ ն­նե­րի հետ կապ­վ ած ան­հ նա­
զա­նդ վեր­ն ա­խա­վ ի ոչն­չա­ց ո­ւմ, ո­ր ին այժմ փո­խ ա­րի­նո­ւ մ է­ին Տր­դ ատ Մե­ծի կո­ղմ­
նա­կ ից­ն ե­րը։ Ի­րե­ն ց հո­ղ ե­ր ի ու գույ­ք ի նկատ­մ ա­մ բ ժա­ռան­գ ա­կան ի­րա­վ ո­ւ նք­նե­ր ը
պահ­պա­ն ե­լ ու նպա­տա­կ ով հոգ­ևո­ր ա­կ ա­ն ու­թ յան շար­քե­րը հա­մ ալ­րո­ւ մ է­ի ն նաև
քր­մա­կան դա­սին պատ­կ ա­ն ող մար­դ ի­կ ։
­ ա­րգ­վ ե­լ ով Հայոց ե­կ ե­ղ ե­ց ու կա­թ ո­ղ ի­կո­ս՝
Կ
Գրիգոր Լու­սա­վ ո­ր ի­չը ձեռ­ն ա­մո­ւ խ է լի­ն ո­ւմ ե­կե­ղե­
ցական հա­մա­կար­գ ի ստե­ղ ծ­մա­ն ը։ Հաս­տատ­վ ո­ւ մ է
հայ ե­կե­ղե­ց ու նվի­ր ա­պե­տ ու­թ յու­ն ը՝ հոգ­ևոր աս­տ ի­
ճա­նա­կար­գ ը, ո­րի գլո­ւ խն էր Ա­մե­ն այն հայոց կա­
թո­ղ ի­կ ո­ս ը։ Հայաս­տա­ն ի տար­բ եր գա­վառ­նե­րում
ստեղծ­­վո­ւմ են ե­պիս­կ ո­պո­ս ու­թ յո­ւն­ն եր, ո­ր ո­նց մի­
ջո­ցով ի­րա­կա­ն աց­վո­ւմ էր ե­կ ե­ղ ե­ց ա­կ ան իշ­խ ա­նու­
թյունը։
Այս­պի­սո­վ ՝ ե­կ ե­ղ ե­ց ին շու­տով դառ­ն ո­ւմ է երկրի
խո­­շո­րա­գույն կալ­վա­ծ ա­տե­ր ե­ր ից մե­կ ը, որն իր
տի­րու­յ­թ­ն ե­րով զի­ջ ո­ւմ էր մի­այն թա­գ ա­վո­ր ա­կան Մի էջ ձեռագիր մատյանից
տիրույթ­ն ե­րի­ն ։ «Մատենադարան»
Մ. Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի
գիտահետազոտական ինստիտուտ

Առանձնացրո՛ւ քեզ հետաքրքրող տեղեկությունը և քննարկի՛ր դասարանում։

Ո ՞ր տեղեկությունն է քեզ ավելի հիմնավոր կամ հետաքրքիր թվում։
Ինչո՞ւ։
 113

­ Ին­չո­՞ւ է դա կար­ևոր այ­ս օր

Հայոց պատ­մու­թ յան ա­մե­ն աար­մա­տա­կ ան ի­ր ա­դ ար­ձ ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ից է քրիս­տ ո­
նե­ո ւ­թյան ըն­դ ու­ն ու­մը, ո­ր ով Հայաս­տա­ն ը, հրա­ժար­վ ե­լ ով իր հե­թ ա­նո­սա­կան ան­
ցյա­լ ից, հա­կա­դ ր­վեց և ա­ռ ա­ն ձ­ն ա­ց ավ թե՛ Արև­մ ո­ւ տ­քից (Հ­ռոմ), թե՛ Ար­և ել­ք ից
(Ի­րան)։­ Այ­սօր ևս հայու­թ յան հա­մար հույժ կար­և որ է քրիս­տ ո­նե­ու­թ յու­նը՝ իբրև
ազ­գային ան­ց յա­լ ի ան­քակ­տե­լ ի մաս, դա­ր ե­րով ձևա­վ որ­վ ած սո­ց ի­ալ-մ­շ ա­կու­
թային ժա­ռան­գ ու­թ յո­ւն և ... (շա­ր ու­ն ա­կ իր ինքդ)։

Տ2 Պատմությունը և մարդը
Հիսուս Քրիստոսի
լուսապսակով
առաջին պատ­
կեր­ն երից: Հատ­
ված Հռոմի
կատակոմբներից
մեկի որմ­ն ա­ն կար­
ներից (IV դ.):
ՀԻՍՈՒՍ ՔՐԻՍՏՈՍԸ ԵՎ ԻՐ
ՈՒՍՄՈՒՆՔԸ
Վաղ քրիստոնեական ուսմունքը փոխանցվում
էր բանավոր, սակայն ժամանակի ընթացքում
հայտնվեցին նաև գրավոր նյութեր։ Հիսուսի աշա­
կերտների՝ առաքյալների և այլ հետևորդների
գրությունների հիման վրա ուրվագծվեցին քրիս­
տոնեական հավատալիքները: Ավելի ուշ՝ 40-100-
ական թվականներին, այս պատմությունները
դարձան գրավոր Ավետարանների հիմքը՝ Հիսուսի
մասին «բարի լուրը»։ Այսպիսով ՝ Հիսուս Քրիստոսի
մասին մենք գիտենք չորս պատմություններից,
որոնք կոչվում են Ավետարաններ։ Դրանք գրվել
են նրա մահից հետո Մատթեոսի, Մարկոսի,
Ղուկասի և Հովհաննեսի կողմից։ Ավետարանները
և այլ գրություններ կազմում են Նոր Կտակարանը՝
Աստվածաշնչի երկրորդ մասը:
Հիսուսը քարոզեց արդարություն, կարեկցանք
և Աստծո արքայության գալուստը: Նա հաճախ
այդ պատգամները փոխանցում էր առակների
միջոցով: Ամենահայտնի առակներից են Բարի
սամարացու, Անառակ որդու և Մոլորյալ ոչ­
խա­րի առակները։ Բարի սամարացու առա­կը
սովորեցնում է այլ մարդկանց օգնելու կա­րևո­
րու­թյունը, նույնիսկ եթե նրանք տարբերվում են
մե­զա­նից և չեն կիսում մեր հավատքը կամ կրոնը:
Անա­ռակ որդու առակն ապաշխարության կոչ է
անում։ Մոլորյալ ոչխարի առակը վերաբերում է
Աստծո հոգածությանը յուրաքանչյուր անհատի
նկատ­մամբ՝ անկախ նրանից, թե որքան կորած
կամ աննշան է թվում նա:
Հիսուսի մահապատժից հետո երրորդ օրը, ըստ
Ավետարանի, նրա հետևորդները հայ­տա­րա­րե­
ցին, որ նա հարություն է առել և հայտնվել է իրենց:
Նրանք հավատում էին, որ Հիսուսն Աստծո Որդին
է, երկար սպասված Փրկիչը, որը եկել էր Երկիր՝
փրկելու մարդկությանը:
ՏԵՂԵԿՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ։ Ի՞նչ եք
կարծում, Բարի սամարացու, Անառակ որդու
և Մոլորյալ ոչխարի առակները, բացի հոգևոր
նշանակությունից, ի՞նչ նշանակություն կարող
էին ունենալ Տրդատ Մեծի համար՝ որպես
պետության ղեկավարի։

Գործնական առաջադրանք
Օ­գտ­վ ե­լ ով հա­մա­ց ան­ց ի­ց ՝ դա­ս ըն­կ ե­ր ո­ջ դ հետ տե­ղե­կու­թ յո­ւ ն­նե՛ր հա­վ ա­քիր Հայոց
ե­կե­ղ ե­ց ու յոթ խոր­հո­ւ րդ­ն ե­րի մա­ս ի­ն ։ Ստեղ­ծե՛ք պաս­տ ա­ռ՝ օ­ր ի­նակ­նե­ր ով ցույց
տա­լ ով , թե ինչ է են­թ ադ­ր ո­ւմ դրան­ց ից յու­րա­քան­չ յու­ր ը։ Ձեր գտած տե­ղե­կու­
թյո­ւն­ն ե­րը և դրա­ն ց հի­ման վրա ար­ված ձեր եզ­րա­կա­ց ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ը դա­սա­րա­նին
ներ­կայաց­րե՛ք նաև բա­ն ա­վոր:
114

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Ար­տ ա­շ իր Սա­սա­նյան • Խոս­րով II • Ա­ն ակ • Տր­դատ III • Գրի­գոր Լու­սա­վո­րիչ • Թա­դ ե­ո ս և
Բար­դու­ղ ի­մ ե­ոս • Մծ­բի­ն ի դաշ­ն ա­գ իր (298) • քրիս­տո­նե­ու­թյան ըն­դու­նո­ւմ (301) •
նվի­րա­պե­տու­թյու­նը • ձեռ­ն ադ­րու­թ յո­ւ ն

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ին­չո­՞ւ հայ Ար­շա­կու­նի­նե­րը որ­դեգ­րե­ցին հռո­մե­ա­մետ քա­ղա­քա­կա­նու­թյո­ւն,
որ­քա­նո­՞վ էր այն ող­ջա­մի­տ։
բ. Վեր­լու­ծի­՛ր։ Ի՞նչ ես կար­ծո­ւմ, ին­չո­՞ւ ար­քայի և նրա ըն­տա­նի­քի, նա­խա­րար­նե­րի, զոր­քի և ժո­ղո­վ ր­դ ի
մկր­տու­թյու­նը տե­ղ ի ու­նե­ցավ Նպատ լե­ռան մո­տ՝ Ա­րա­ծա­նի գե­տո­ւմ։
գ. Բացատրի՛ր։ Ին­չո­՞ւ Տր­դատ III ար­քան փո­խեց վե­րա­բեր­մո­ւն­քը քրիս­տո­նե­ու­թյան նկատ­մա­մբ և այն
հռ­չա­կեց պե­տա­կան կրոն:

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճա­նա­չի­՛ր ազ­դե­ցու­թյու­նը։ Արդյո­՞ք քրիս­տո­նե­ու­թյան ըն­դու­նու­մը տե­ղ ի ու­նե­ցավ ա­ռա­նց դի­մադ­
րու­թյան, ի՞նչ ըն­թա­ցք և հետ­ևա­նք­ներ այն ու­նե­ցա­վ։
2. Ընդ­հան­րաց­րո­՛ւ ։ Ի՞նչ վտա­նգ է­ին ներ­կայաց­նո­ւմ հայ Ար­շա­կու­նի­նե­րը Սա­սա­նյան հա­րս­տու­թյան
հա­մա­ր։
3. Մեկնաբանի՛ր: Ին­չո­՞ւ Հռո­մը հան­դո­ւ ր­ժեց Հայաս­տա­նո­ւմ քրիս­տո­նե­ու­թյան հռ­չա­կու­մը պե­տա­կան
կրոն, մի­նչ­դեռ իր տա­րած­քո­ւմ հա­լա­ծո­ւմ էր նոր կրո­նը։

Ա4 | Պատ­մա­կ ան հե­ռան­կա­ր
Պատ­կե­րաց­րո՛­ւ՝ դու ապ­րո­ւմ ես Աշ­տի­շատ քա­ղա­քո­ւմ II դ. վեր­ջե­րին և Ա­նա­հիտ աստ­վա­ծու­հու քրմե­
րից մե­կի որ­դ ին ես։ Մի օր եր­կու քրիս­տո­նյա գա­լ իս են Ա­նա­հիտ աստ­վա­ծու­հու տա­ճար և խո­սո­ւմ
ի­րենց կրո­նի մա­սին: Նրա­նք խրա­խու­սո­ւմ են մա­րդ­կա­նց հրա­ժար­վել ի­րե­նց հին աստ­ված­նե­րից և
հետ­ևել քրիս­տո­նե­ու­թյա­նը: Ո­րոշ քա­ղա­քաբ­նակ­ներ ցան­կա­նո­ւմ են լսել նրա­նց, սա­կայն մյո­ւս­նե­րը
վր­դով­­ված են։­
Ի­՞նչ ես կար­ծո­ւմ, ի վեր­ջո ի՞նչ կա­նեն քա­ղա­քա­ցի­նե­րը։ Ինքդ ինչ­պե­՞ս կվար­վե­ս։

Աշխատանք սկզբնաղբյուրի հետ

1 | Հա­մե­մա­տի­՛ր | Տրդատ Մեծի և Գրիգոր Լուսավորչի հարաբերություններ ո՞ր
փուլն է բնորոշում Ագաթանգեղոսից բերված զրույցը։ Վերնգրի՛ր այն:
2 | Մեկ­նա­բա­նի­՛ր | Ինչպե՞ս է Գրիգոր Լուսավորիչը հիմնավորում իր անհնա­
զան­դ ությունը։ Ուշադրություն դարձրու «Աստված հրամայել է, որ «ծա­ռա­նե­
րը հնազանդ լինեն մարմնավոր տերերին», ինչպես որ վայել է» նա­խ ա­դ ա­
սությանը։
 115

Ար­շա­կո­ւնյաց Հայաս­տա­նի բա­ժա­նո­ւմն

4.3
ԳԼՈՒԽ ու ան­կու­մը­

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

Տր­դ ատ III ար­ք ան Հռո­մ ի օ­ժ ան­դ ա­կ ու­թ յա­մ բ կա­ր ո­ղ ա­ց ավ վե­ր ա­հ աս­տ ա­տ ել
Ար­շ ա­կ ու­ն ի­ն ե­ր ի ի­ր ա­վ ո­ւ նք­ն ե­ր ը Մեծ Հայ­ք ի նկատ­մ ա­մ բ։ Ար­ք ային հա­ջ ող­վ եց
հնա­ր ա­վ ո­ր ի­ն ս չե­զ ո­ք աց­ն ել օ­տ ար ազ­դ ե­ց ու­թ յո­ւ ն­ն ե­ր ը՝ վե­ր ա­կ ա­ն գ­ն ե­լ ով գա­հ ի և
նա­խ ա­ր ա­ր ու­թ յո­ւ ն­ն ե­ր ի եր­բ եմ­ն ի հա­ր ա­բ ե­ր ու­թ յո­ւ ն­ն ե­ր ը։
Ի ՞նչ ես կար­ծ ո­ւ մ, հնա­ր ա­վ ո­՞ ր է հա­ս ա­ր ա­կ ա­կ ան ա­ռ ա­ջ ըն­թ ա­ց ի ա­պ ահովումը
հա­ս ա­ր ա­կ ու­թ յան տար­բ եր շեր­տ ե­ր ի փո­խ ա­դ ա­ր ձ ան­վ ս­տ ա­հ ու­թ յան պայմաննե­
րո­ւ մ։ Ի ՞նչ խն­դ իր­ն եր գի­տ ես ժա­մ ա­ն ա­կ ա­կ ից Հայաս­տ ա­ն ի
Հան­ր ապե­տ ությու­ն ո­ւ մ, ո­ր ո­ն ց լու­ծ ո­ւ մն ա­վ ե­լ ի ար­դ յու­ն ա­վ ետ և փոխ­շ ա­հ ա­վ ետ
կլի­ն ի, ե­թ ե հա­մ ա­գ որ­ծ ակ­ց են հա­ս ա­ր ա­կ ու­թ յան տար­բ եր շեր­տ ե­ր ը։

IV դա­րո­ւմ Հայաս­տա­ն ը թևա­կ ո­ Բառարան

խեց նո­ր՝ ա­վա­տ ա­տ ի­րա­կ ան (ֆեոդա­­ Ա­վատ | տի­րա­կա­լ ի կող­մից ա­վա­տա­ռո­ւ ին
լա­կան) հա­րա­բ ե­ր ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի դա­ (վասա­լ ին) տր­ված հո­ղային տի­րույթ։­
րա­շ ր­ջա­ն։ Տոհ­միկ ա­վա­գ ա­ն ու և
Ա­վա­տա­ռու | ան­ձ, ո­րը տի­րո­ջից հո­ղ ի
պե­տա­կան պաշ­տո­ն ե­ո ւ­թ յան ա­ռ ա­վել շնո­րհ է ստա­ցե­լ՝ հա­վա­տար­մու­թյան և
խո­շոր ներ­կայա­ց ու­ց իչ­ն ե­ր ին հատ­ ծառայությունների դի­մա­ց։­
կաց­վ ած պե­տա­կ ան (ար­քայա­կ ան)
Ա­վա­տա­տի­րու­թյո­ւն | սո­ցի­ալ-տն­տե­սա­կան
հո­ղե­րը վե­րած­վե­ց ին ժա­ռ ան­գ ա­կ ան խի­ստ աս­տի­ճա­նա­կա­րգ­ված հա­մա­կա­րգ՝
սե­փա­կա­ն ու­թյա­ն ՝ ա­վ ա­տ ի (ֆե­ոդ ­ ի), հիմնված հո­ղե­րի բա­շխ­ման և ան­ձնա­կան
իսկ այդ հո­ղե­ր ո­ւմ ապ­ր ող բնակ­չու­ հավա­տար­մու­թյան վրա։
թյու­նը (գյու­ղա­ց ի ա­զ ատ հա­մայ­ն ա­ Ա­զատ­ներ և ա­նա­զատ­ներ | մի­մյան­ցից
կան­ներ)՝ ա­վ ա­տա­տե­ր ե­ր ից կա­խ յալ ի­րավունք­նե­րով և պար­տա­կա­նու­թյո­ւն­նե­րով
հար­կա­տու բնակ­չու­թ յա­ն ։ Քա­ղ ա­ ա­ռա­նձ­նա­ցած հա­սա­րա­կա­կան խա­վե­ր։
քա­կան իշ­խա­ն ու­թ յան մաս­ն ա­տու­
մը (և թու­լ ա­ց ումը) և բնակ­չու­թ յան խո­ց ե­լ ի­ո ւ­­թյու­նը ստեղ­ծե­ց ին այն­պի­սի սո­
ցի­ալ-տն­տե­սա­կ ան, քա­ղ ա­քա­կ ան և ի­ր ա­վ ա­կան հա­րա­բ ե­ր ու­թ յո­ւ ն­ներ, ո­ր ոնց
ամբողջությունը հե­տա­գ այո­ւմ կոչ­վեց ա­վ ա­տ ա­տ ի­ր ու­թ յո­ւ ն։ Դա սո­ց ի­ա ­լ ա­կան
և տն­տե­սա­կան խի­ս տ աս­տի­ճ ա­ն ա­կ ար­գ ային հա­մ ա­կա­րգ էր՝ հի­մ ն­վ ած հո­ղե­րի
(ա­վ ա­տի) բա­շ խ­ման և ան­ձ նա­կ ան հա­վա­տ ար­մ ու­թ յան վրա: Հո­ղա­տ ե­րը (ար­
քան, նա­խա­րար­ն ե­ր ը և այլք) ա­վատ էր տա­լ իս և դրա հետ մեկ­տ ե­ղ՝ զին­վ ո­րա­
կան ու ի­րա­վ ա­կ ան պա­շտ­պա­ն ու­թ յան խոս­տ ում։ Փո­խ ա­րե­նը նա ա­վ ա­տ ա­ռ ո­ւ ից
(ա­վ ա­տը ստա­ց ո­ղ ից) որ­ևէ տե­ս ա­կ ի վճար էր ստա­նո­ւ մ։ Դա կա­ր ող էր են­թ ադ­ր ել
զին­վ ո­րա­կան ծա­ռ այու­թ յո­ւն, ապ­ր ան­ք ի կամ փո­ղ ի կա­նո­նա­վ որ վճարո­ւ մ:
116

Ա­վ ա­տա­տի­րա­կ ան հա­ր ա­բ ե­ր ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի խո­ր աց­մ ա­նը զու­գ ըն­թ աց ա­վ ե­լ ի
ո­րո­շա­կի­ո­րեն դրս­ևոր­վե­ց ին սո­ց ի­ա­լ ա­կ ան շեր­տ ե­ր ի տար­բ ե­ր ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ը։ Հա­
սա­րա­կու­թյան մեջ ա­ռ ա­ն ձ­ն ա­ց ան եր­կ ու դա­սե­ր ՝ «ա­զատ­ն եր» և «ա­ն ա­զատ­ն եր»,
ո­րո­նք մի­մյան­ց ից ա­ռ ա­ն ձ­ն ա­ն ո­ւմ է­ի ն ի­ր ա­վ ո­ւ նք­նե­ր ով և պար­տ ա­կա­նու­թ յո­ւ ն­
նե­րո­վ ։ Ա­զատ­ն ե­րի դա­ս ի ներ­կ այա­ց ու­ց իչ­ն ե­ր ն է­ի ն խո­շ որ և մի­ջին հո­ղա­տ եր
ազնվա­կան­ն ե­րը (նա­խ ա­ր ար­ն եր, հոգ­ևո­ր ա­կան­ներ և այլք), իսկ ա­նա­զ ատ­նե­ր ի
դա­ս ի ներ­կայա­ց ու­ց իչ­ն ե­ր ն է­ի ն քա­ղ ա­ք ա­ց ի­նե­ր ը (ար­հ ես­տ ա­վ որ­ներ և առևտ­ր ա­
կան­ներ) և ա­զ ատ կամ կա­խ յալ գյու­ղ ա­ց ի­ն ե­ր ը (շի­նա­կան­նե­ր ը)։

Պայ­քար թա­գա­վո­ր ա­կան իշ­խ ա­ն ու­թ յան հա­մ ա­ր

Ա­վ ա­տա­տի­րա­կ ան հա­ր ա­բ ե­ր ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի ար­մ ա­տ ա­վ որ­մ ա­նը զու­գ ըն­թ աց
խո­շոր կալ­վ ա­ծ ա­տե­ր ե­ր ը ձե­ռ ք բե­ր ե­ց ին ա­վ ե­լ ի մեծ ան­կա­խ ու­թ յո­ւ ն։ Այ­դ ու­հետ
հայ թա­գա­վ որ­ն ե­րը հա­ճ ախ ստիպ­ված է­ի ն դի­մ ա­կայել մի­ա ­ժա­մ ա­նակ կե­նտ­րո­
նա­խույս ու­ժե­րին և ար­տա­քին թշ­ն ա­մի­ն ե­ր ի­ն։ Վի­ճ ա­կը սր­վ ո­ւ մ էր, հատ­կա­պես
երբ ան­հրա­ժե­շտ էր լի­ն ո­ւմ հա­վա­ս ա­ր ա­կ շ­ռու­թ յո­ւ ն ա­պա­հո­վ ել Հռո­մ ե­ա ­կան և
Սա­ս ա­ն յան կայս­ր ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի մի­ջ և։ Երկ­ր ի կայու­նու­թ յու­նը պահ­պա­նե­լ ու ա­ռու­
մով ե­կե­ղե­ց ու և թա­գ ի դա­շ ին­քը սկզ­բ ո­ւմ փոխ­շ ա­հա­վ ետ էր: Սա­կայն ժա­մ ա­
նա­կ ի ըն­թաց­ք ո­ւմ ե­կ ե­ղ ե­ց ա­կ ան կալ­վա­ծ ա­տ ի­ր ու­թ յու­նը լայն չա­փ ե­ր ի հա­սավ և
ար­դեն մր­ց ակ­ց ո­ւմ էր ոչ մի­այն նա­խ ա­ր ա­ր ա­կան տնե­ր ի, այլև թա­գ ա­վ ո­րի հե­տ ։
Տր­դատ Մե­ծ ին հա­ջ որ­դ ած Խոս­րով III Կո­տ ա­կի (330-338) օ­ր ոք ար­դ են ար­քան,
նա­խա­րար­նե­րը և ե­կ ե­ղ ե­ց ին բա­ժան­վե­ց ին Հռո­մ ի, Սա­սա­նյան­նե­ր ի և կե­նտ­ր ո­նա­
ձիգ իշ­խա­ն ու­թյան կո­ղ մ­ն ա­կ ից­ն ե­ր ի։ Խոս­ր ով Կո­տ ա­կին հա­ջող­վ եց ճն­շ ել կե­նտ­
րո­նա­խույս նա­խա­ր ա­ր ա­կ ան ե­լ ույթ­ն ե­ր ը և վե­րա­հս­կո­ղու­թ յո­ւ ն հաս­տ ա­տ ել ա­վ ագ
նա­խա­րար­նե­րի վրա։ Ա­պա­գ ա ան­հ նա­զ ան­դ ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ը կան­խ ե­լ ու հա­մ ար նա
օ­րե­նք սահ­մա­ն եց, ըստ ո­ր ի՝ հա­զ ար և ա­վե­լ ի զին­վ որ ու­նե­ց ող նա­խ ա­ր ար­նե­ր ը
պի­տի ապ­րե­ին ար­քու­ն ի­ք ո­ւմ ՝ թա­գ ա­վո­ր ի հս­կո­ղու­թ յան ներ­քո։ Խոս­ր ո­վ ի կար­
ճա­տև թա­գա­վ ո­ր ու­մը նշա­ն ա­վոր­վեց նաև Դվին քա­ղա­քի կա­ռո­ւ ց­մ ա­մ բ, ո­րը
դար­ձավ նոր մայ­ր ա­քա­ղ ա­քը՝ փո­խ ա­ր ի­ն ե­լ ով Ար­տ ա­շ ա­տ ի­ն։ Խոս­րով Կո­տ ա­կի
կա­ռ ա­վ ար­ման վեր­ջ ին տա­ր ի­ն ե­ր ին կր­կ ին լար­վ ե­ց ին հռո­մ ե­ա-պա­րս­կա­կան հա­
րա­բե­րու­թյո­ւն­ն ե­րը։
338 թ. սկս­վ ած պա­ր ս­կ ա-հ­ռ ո­մե­ա­կ ան պա­տ ե­ր ազ­մ ի ժա­մ ա­նակ գա­հ ա­ժա­
ռա­նգ Տի­րա­նը հար­կ ադ­ր ա­բ ար ա­պաս­տա­նեց Հռո­մ ո­ւ մ։ Հա­ջո­ր դ տա­ր ի նա վե­
րա­դար­ձավ Հայաս­տան և Հռո­մի ա­ջ ակ­ց ու­թ յա­մ բ հաս­տ ատ­վ եց գա­հի­ն։ Տի­ր ա­նը
փոր­ձո­ւմ էր ճն­շել նա­խ ա­ր ա­ր ա­կ ան ապս­տ ամ­բ ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ը։ Լար­վ ած է­ին նրա
հա­րա­բե­րու­թյո­ւն­ն ե­ր ը ե­կ ե­ղ ե­ց ու հետ, քա­ն ի որ վեր­ջի­նս սկ­սել էր հա­ր ել ընդ­դ ի­
մա­դ իր շա­րժ­մա­ն ը։ Տի­ր ա­ն ի ան­հ ա­վա­ս ա­ր ակ­շ իռ և կտ­ր ո­ւ կ մի­ջամ­տ ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ի
ար­դյո­ւն­քո­ւմ ի վեր­ջ ո ձա­խ ող­վեց թա­գ ա­վո­ր ա­կան իշ­խ ա­նու­թ յան կե­նտ­ր ո­նաց­
ման քա­ղա­քա­կա­ն ու­թ յու­ն ը։
 117

Նայելով քարտեզին

387 թ. Հայաս­տա­նի բա­ժ ա­նու­մը Հռո­մի և Սա­սա­ն յան Ի­ր ա­ն ի մի­ջ և
1. Բացահայտի՛ր քարտեզը։ Ին­չո­՞ւ է­ին Հռո­մն ու Պա­րս­կաս­տա­նը ձգ­տո­ւմ, որ Մեծ Հայքն ի­րե­նց
դաշնակի­ցը լի­նի։
2. Կիրառի՛ր աշխարհագրական հմտություններդ: Ի՞նչ ես կար­ծո­ւմ, ին­չո­՞ւ են Մեծ Հայ­քից
Հռո­մին անցած տա­րա­ծք­նե­րը զի­ջո­ւմ Պա­րս­կաս­տա­նին ան­ցած տա­րա­ծք­նե­րի­ն։

Ար­շակ II ար­ք ան և պա­րս­կա-հ­ռ ո­մ ե­ակ

­ ան պա­տ ե­ր ա­զ մ­ն ե­ր ը
Տի­րա­նին հա­ջ որ­դ ած Ար­շակ II-ը (350-368) Հայաս­տ ա­նը կա­ռա­վ ա­րո­ւ մ էր
ներ­քին հա­կա­մար­տու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի պայ­ման­նե­ր ո­ւ մ: Լար­վ ա­ծու­թ յու­նը թու­լ աց­նե­լ ու
նպա­տա­կով նա փոր­ձ ո­ւմ է հա­մե­ր աշ­խ ու­թ յան եզ­րեր գտ­նել ե­կե­ղե­ց ու և նա­խ ա­
րար­ն ե­րի հե­տ։ Վե­ր ա­կ ա­ն գ­ն ո­ւմ է տոհ­միկ ա­վ ա­գ ա­նու ժա­ռան­գ ա­կան ար­տ ո­նու­
թյո­ւն­ն ե­րը։ Կա­թ ո­ղ ի­կ ո­ս ու­թ յու­ն ը վե­ր ա­դ ա­ր ձ­նո­ւ մ է Լու­սա­վ որ­չ ի տոհ­մ ի­ն՝ Ներ­սես
Պա­րթ­և ի գլ­խա­վո­ր ու­թ յա­մբ։ Երկ­ր ի ներ­քին կայու­նու­թ յո­ւ նն ա­պա­հ ո­վ ե­լ ու հա­մ ար
ձեռ­ն ա­մո­ւ խ է լի­ն ո­ւմ օ­ր ե­ն սդ­ր ա­կ ան մի շա­րք կար­գ ա­վ ո­ր ո­ւ մ­նե­ր ի։ 354 թ. հրա­
վիր­վ ո­ւմ է ա­ռա­ջ ին հայ­կ ա­կ ան ե­կ ե­ղ ե­ց ա­կ ան ժո­ղո­վ ը Աշ­տ ի­շ ա­տ ո­ւ մ, որ­տ եղ ըն­
դո­ւն­վ ո­ւմ են աշ­խ ար­հ իկ և կրո­ն ա­կ ան մի շա­րք կա­նոն­նե­ր ։ Ժո­ղո­վ ի ո­րոշ­մ ա­մ բ՝
ո­րոշ չա­փով կր­ճ ատ­վո­ւմ են ժո­ղ ո­վ ր­դ ից գա­նձ­վ ող հար­կե­ր ը։ Ո­ր ոշ­վ ո­ւ մ է բո­լ որ
գա­վ առ­նե­րո­ւմ հիմ­ն ել հու­ն ա­կ ան և ա­ս ո­ր ա­կան դպ­րոց­ներ և ար­գ ե­լ ել պա­ր ս­կե­
րե­նի ու­սու­ց ու­մը։ Ո­ր ոշ­վո­ւմ է նաև բա­ց ել որ­բ ա­նոց­ներ, հի­վ ան­դ ա­նոց­ներ, ան­կե­
լա­ն ոց­ներ, աղ­քա­տա­ն ոց­ն ե­ր ։ Սա­կ այն ի­ր ա­վ ի­ճ ա­կը շու­տ ով կտ­րո­ւ կ փոխ­վ ո­ւ մ է։
Կե­ն տ­րո­նա­կան իշ­խ ա­ն ու­թ յո­ւնն ամ­ր ա­պն­դ ե­լ ու նպա­տ ա­կով ար­քան կա­ռու­ց ո­ւ մ
118

է նոր քա­ղաք, որն իր ա­նու­նով կո­չ ո­ւ մ

Ս1 Ձայներ անցյալից
է Ար­շ ա­կա­վ ա­ն ։ Նա­խ ա­ր ար­նե­ր ը, սա­
կայն, դժ­գ ոհ լի­նե­լ ով կե­նտ­ր ո­նա­կան
իշ­խ ա­նու­թ յան ամ­ր ա­պնդ­մ ան քա­ղա­
քա­կա­նու­թ յու­նից, ապս­տ ամ­բ ո­ւ մ և ա­վ ե­
րո­ւմ են Ար­շ ա­կա­վ ա­նը։

ՄՈՎ­ՍԵՍ Ե­ր կ­ր ո­ւ մ այս ի­ր ադ­ր ու­թ յո­ւ նն էր տի­
ԽՈ­Ր Ե­Ն Ա­ՑԻ րո­ւմ, երբ նոր պա­տ ե­ր ա­զ մ է սկս­վ ում
(մոտ 410-490)
պար­սիկ­նե­ր ի և հռո­մ ե­ա ­ց ի­նե­ր ի մի­ջև
(359 թ.)։ Հայաս­տ ա­նին կր­կին ընտ­ր ու­
«Ար­շ ա­կն ա­վե­լ ի ևս հա­ն դգ­ն ե­լով մի ան­մ իտ թյո­ւ ն էր պար­տ ա­դ ր­վ ո­ւ մ ՝ ի նպա­ստ
գո­ր ծ գոր­ծե­ց։ Մա­սիս լե­ռ ան թի­կ ո­ւ ն­քո­ւ մ նա կող­մ ե­ր ից մե­կի։ Ար­շ ակ ար­քային միառ­­
շի­ն եց մի դաս­տա­կե­րտ՝ մե­ղ ա­վ որ մա­րդ­
ժա­մ ա­նակ հա­ջող­վ ո­ւ մ է պա­հ ել երկ­
կանց ժո­ղ ո­վա­տե­ղ ի, և հրա­մ ան ար­ձա­կ եց,
թե ով կա­րո­ղ ա­նա այդ­տ եղ ընկ­ն ել ու բնակ­
րի հա­վ ա­սա­ր ա­կշ­ռու­թ յու­նը, սա­կայն
վել , նրա վրա դա­տա­կ ան օ­րեն­քը չի գոր­ծ ի։ 363 թ. կնք­վ ած Մծ­բ ի­նի հռո­մ ե­ա-պարս­­
Անմիջապես ամ­բո­ղ ջ հո­վ ի­տ ը ծո­վ ա­ց ած կա­կան հաշ­տ ու­թ յան դաշ­նագ­ր ից հե­
լց­վ եց մա­րդ­կա­նց բազ­մ ու­թ յա­մ բ. ո­րով­հետև տո դա այլևս ան­հ նար էր։ Դաշ­նագ­
ա­վ ան­դա­ռու­նե­րն ու պար­տ ա­պան­ն ե­րը, րով , ո­ր ը հայտ­նի է նաև «ա­մ ո­թ ա­լ ի»
ծա­ռա­նե­րն ու հան­ցա­գ ո­րծ­ն ե­րը, գո­ղ ե­րն
ան­վ ամբ, հռո­մ ե­ա ­ց ի­նե­ր ը խոս­տ ա­նո­ւ մ
ու մար­դաս­պան­նե­րը, ու­րիշ­ն ե­րի կա­ն ա­ն ց
փախցնող­նե­րը և ու­րիշ սրա­ն ց նման­ն ե­րը
է­ի ն չօգ­նել Ար­շ ակ II-ին, ե­թ ե Շա­պու­հ ը
փախ­չո­ւմ ա­պաս­տա­ն ո­ւ մ է­ին այն­տ եղ ,- և նրա դեմ պա­տ ե­ր ա­զ մ սկ­սե­ր ։ Շու­տ ով
նրա­նց դեմ հար­ցա­քն­ն ու­թ յո­ւ ն ու դա­տ աս­ սկս­վ ո­ւ մ է պա­ր ս­կա-հայ­կա­կան քա­ռ ա­
տան չկա­ր։ Նա­խ ա­րար­ն ե­րը շատ ան­գ ամ մյա պա­տ ե­ր ազ­մ ը (364-368)։ Սկզբ­նա­
բո­ղ ո­քե­ցին, բայց Ար­շա­կ ը նրա­ն ց չլ­ս եց պես հայ­կա­կան կող­մ ը հա­ջո­ղու­թ յա­մ բ
այն աստի­ճան, որ նրա­ն ք մի­ն չև [ան­գ ամ]
էր պայ­ք ա­ր ո­ւ մ պա­ր ս­կա­կան բա­նա­կի
Շապուհին դի­մ ե­ցին»։
(Պատ­մ ու­թյո­ւն Հայոց, Գ։Գլ . Ի­Է )
դեմ, սա­կայն նա­խ ա­ր ար­նե­ր ից ո­մ ա­նք
կա­՛մ աս­տ ի­ճ ա­նա­բ ար ան­ց նո­ւ մ են պար­
սիկ­նե­րի կող­մ ը, կա­՛մ էլ չե­զ ո­քու­թ յո­ւ ն են
պահ­պա­նո­ւմ։ Ար­քան մնո­ւմ է մի­այ­ն ակ և ստիպ­վ ած է լի­նո­ւ մ ներ­կայա­նալ Շա­
պո­ւ հ II-ին։ Նա ձեր­բ ա­կ ալ­վո­ւմ է և իր մահ­կ ա­նա­ց ո­ւ ն կն­քո­ւ մ Ան­հ ո­ւ շ բեր­դ ո­ւ մ (368
թ.)։ Այդ նույն ժամանակ Արտագերս ամրոցում ամրացած Փառանձեմ թագուհին
փորձում էր դիմադրել պարսիկներին, մինչ որդին՝ Պապը, կվերադառնար
Բյուզանդիայից։ Սակայն համաճարակի և սովի պատճառով դիմադրությունը
թուլացավ։ Պարսիկներին հաջողվեց գրավել բերդն ու գերեվարել թագուհուն։

­Պապ ար­քան և նրա վե­ր ա­փ ո­խ ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ը

Ար­շա­կին հա­ջ որ­դ ած ե­ր ի­տա­ս ա­ր դ Պապ ար­քան (70-74) գահ է բա­ր ձ­ր ա­­նո­ւ մ
շատ ծա­ն ր պայ­ման­ն ե­ր ո­ւմ։ Պա­տե­ր ազ­մա­կ ան գոր­ծո­ղու­թ յո­ւ ն­նե­ր ի ար­դ յո­ւ ն­քո­ւ մ
ա­վեր­վ ել է­ին հայոց քա­ղ ա­քային կե­ն տ­ր ոն­ն ե­ր ը՝ Ար­տ ա­շ ա­տ ը, Եր­վ ան­դ ա­շ ա­տ ը,
Տիգ­րա­նա­կեր­տը, Դվի­ն ը, Վա­ղ ար­շա­պա­տը, Վա­նը և այլն։ Չնայած դրա­ն՝ 371 թ.
 119

Ձի­րա­վ ի դաշ­տո­ւմ ՝ Նպատ լե­ռ ան փե­շե­ր ին, Պա­րս­կաս­տ ա­նի նկատ­մ ա­մ բ տա­
րած փայ­լ ո­ւն հաղ­թ ա­ն ա­կ ը հնա­ր ա­վո­ր ու­թ յո­ւ ն է տա­լ իս զբաղ­վ ել երկ­ր ի ներ­քին
գոր­ծ ե­րով և ձեռ­ն ար­կ ել երկ­ր ի վե­ր ա­կ ա­ռ ու­ց ու­մ ը։ Իր կար­ճ ա­տ և կա­ռա­վ ար­մ ան
տա­րի­ն ե­րին նա փոր­ձ ո­ւմ է ի­ր ա­գ որ­ծ ել մի շա­րք վե­րա­փ ո­խ ու­թ յո­ւ ն­ներ, ո­րո­նք
միտ­վ ած է­ին երկ­ր ի բա­ր ե­կ ե­ց ու­թ յան ամ­
րա­պնդ­մա­ն ն ու թա­գ ա­վո­ր ու­թ յան ամ­
բող­ջա­կա­ն ու­թյան վե­ր ա­կ ա­ն գն­մա­ն ը­։ Ս 2 Ձայներ անցյալից
­ ա­պի ա­ռա­ջ ին ձեռ­ն ար­կ ո­ւմ­ն ե­ր ից է
Պ
լի­ն ո­ւմ ու­ժեղ բա­ն ա­կ ի ստեղ­ծ ու­մը՝ հա­ս ց­
նե­լ ով այն 90 հա­զ ա­րի։ Կարճ ժա­մա­ն ա­
կո­ւմ նա հետ է նվա­ճ ո­ւմ Հայաս­տա­ն ից
զա­վ թ­վ ած գրե­թ ե բո­լ որ ծայ­ր ա­գ ա­վառ­
նե­րը։ Կե­ն տ­րո­ն ա­խ ույս ու­ժե­­րի հնա­զ ան­
դե­ց ու­մից հե­տո Պա­պը ձեռ­ն ա­մո­ւ խ է լի­
նո­ւմ ե­կե­ղե­ց ու վե­ր ա­փո­խ ու­թ յա­ն ը։ Նա
վճ­ռա­կան է գտն­վո­ւմ և հայոց ե­կ ե­ղ ե­ց ին
ՓԱ­ՎՍ­ՏՈՍ ԲՈՒ­Զ Ա­ՆԴ (IV-V ԴԴ.)
դո­ւ րս է բե­րո­ւմ հու­ն ա­դ ա­վա­ն ու­թ յու­­նից
«Այս ժա­մ ա­ն ակ թա­գա­վ ո­ր ն իր հա­մ ար
ու­ն ե­ց ած կախ­վա­ծ ու­թ յու­ն ի­ց ։ Ներ­ս ես
մի դաս­տ ա­կ ե­ր տ շի­ն եց Հո­վ իտ կոչ­վ ած
կա­թո­ղ ի­կո­սի մահ­վա­ն ից հե­տո հայ Կոգ գավա­ռ ո­ւմ և իր իշ­խա­ն ու­թ յան բո­լ որ
եպիս­կոպոսներն են ձեռ­ն ադ­ր ո­ւմ հայոց գավառնե­ր ին հրա­մ ան ու­ղ ար­կ եց, հրա­
նոր կա­թո­ղ ի­կո­ս ի­ն ՝ շր­ջ ան­ց ե­լ ով Կե­­սա­ մայեց, որ ա­մ են տեղ մու­ն ե­տ իկ­ն ե­ր ը կան­չեն
րի­այո­ւմ ձեռ­­նա­դ ր­վե­լ ու ա­վան­դ ույ­թ ը։ հրապարակ­նե­ր ո­ւմ, բո­լ որ գա­վ առ­նե­ր ո­ւմ,
Շնոր­հիվ այս վե­ր ա­փո­խ ու­թ յա­ն ՝ հայոց բո­լ որ կող­մ ե­ր ո­ւմ հայտ­նեն թա­գա­վ ո­ր ա­կ ան
հրա­մ ա­նը, որ «Ե­թ ե մե­կ ը մե­կ ին պարտք է,
ե­կ ե­ղե­ց ին ձե­ռք է բե­ր ո­ւմ ինք­ն ու­ր ույ­ն ու­
ե­թ ե մե­կ ը ու­ր ի­շ ին մի բա­նով վնա­ս ել է,
թյո­ւն։ Ե­կե­ղե­ց ու նկատ­մա­մբ գա­հ ի ան­ թող բո­լ ո­ր ը գան այդ դաս­տ ա­կ եր­տ ը և
վե­րա­պահ գե­րա­կ այու­թ յու­ն ը հաս­տա­ ա­պահով կլի­նե­ն ։ Ե­թ ե մե­կ ը (ուրի­շ ի) ա­ր յուն է
տե­լ ու նպա­տա­կ ով Պապ ար­քան նաև թափել , մե­կ ին վնա­ս ել է, կի­նը տա­ր ել է, կամ
կր­ճա­տո­ւմ է Ե­կ ե­ղ ե­ց ու ար­տո­ն ու­թ յո­ւն­ պարտապան է, կամ մե­կ ի գույ­քը գրավել է,
նե­րը. սահ­մա­ն ա­փա­կ ո­ւմ է նրա ե­կ ամտի կամ որ­ևէ մե­կ ից եր­կ յո­ւղ ու­նի, թող գա
այնտեղ , նրա դեմ դատ ու պա­հ ա­նջ չի լինի։
աղ­բյո­ւ ր­ն ե­րը (կալ­վա­ծ ք­ն եր և այլն),
Եվ ե­թ ե մե­կ ը մե­կ ին մի բան պա­ր տք է, և
փա­­կո­ւմ է բազ­մա­թ իվ մե­ն աս­տան­ն եր և պարտա­տ ե­ր ը այդ տե­ղ ը գա (պա­հ ան­ջ ե­լ ու),
կու­սա­ն ոց­ն ե­ր։ Ար­տա­քին քա­ղ ա­քա­կ ա­ նրան ա­ռ ա­ն ց դա­տ ի ու ար­դ ա­ր ա­դ ա­տ ու­թ յան
նու­թյան ո­լ որ­տում փոր­ձ ում է հա­ր ա­բ ե­ բռ­նեն ու դո­ւ րս հա­նեն»։­
րու­թյո­ւն­ն եր հաս­տա­տել Պա­ր ս­կ աս­տա­ Ե­ր բ թա­գա­վ ո­ր ից այս հրա­մ ա­նը դո­ւ րս ե­կ ավ ,
նի հե­տ։ Բայց այդ ա­մենն ա­ռ ա­ջ աց­ն ո­ւմ ա­պա այդ­տ եղ հա­վ աք­վ ե­ց ին բո­լ որ գո­ղ ե­ր ը,
է թե՛ նա­խա­րար­ն ե­ր ի, թե՛ ե­կ ե­ղ ե­ց ա­կ ան­ ա­վ ա­զ ակ­ն ե­ր ր, ա­ր յու­նա­պա­ր տ­նե­ր ը, մարդա­
ս­պան­ն ե­ր ը, ստա­խոս­ն ե­ր ը, խա­բ ե­բ ա­նե­ր ը,
նե­րի և թե՛ դաշ­ն ա­կ ից Հռո­մի թշ­ն ա­ման­
վնա­ս ա­ր ար­նե­ր ը, գան­ձ ա­գո­ղ ե­ր ը, զր­կ ողները,
քը։ Ար­դ յուն­­քում Հռոմի կայս­ր ի հա­ն ձ­ դա­տ ի մեջ ստող­ն ե­ր ը, զր­պար­տ ողներր,
նա­րա­րու­թյա­մբ Պա­պը դա­­վադ­ր ա­բ ար կողոպ­տ ող­նե­ր ր, հա­փ շ­տ ա­կ ող­ն ե­ր ը,
սպան­­վում է 374 թվա­կ ա­ն ի­ն ։ ժլատները»։ (Պատ­մ ու­թ յո­ւ ն Հայոց, Դ։Գլ . ԺԲ)
120

­Մեծ Հայ­քի բա­ժա­նո­ւ մն ու թա­գա­վ ո­ր ու­թ յան կոր­ծ ա­ն ու­մ ը
Պապ ար­քան, թե­ր ևս, Ար­շա­կ ու­ն ի­ն ե­ր ի վեր­ջին զո­րեղ և գոր­ծու­նյա ար­քան
էր, ո­րի սպա­ն ու­թ յու­ն ից հե­տո ար­քայա­կ ան իշ­խ ա­նու­թ յան, ե­կե­ղե­ց ու և նա­խ ա­
րար­ն ե­րի մի­ջև ա­ռ ա­ջ ա­ց ած ան­ջ ր­պե­տն էլ ա­վ ե­լ ի խո­ր ա­ց ա­վ ։ Այս ըն­թ աց­քո­ւ մ զո­
րե­ղ ա­­ցավ Մա­մի­կ ո­ն յան նա­խ ա­ր ա­ր ա­կ ան տոհ­մ ը՝ դառ­նա­լ ով երկ­ր ի փաս­տ ա­կան
կա­ռ ա­վ արի­չը։ Հայաս­տա­ն ո­ւմ կե­ն տ­ր ո­ն ա­կ ան իշ­խ ա­նու­թ յու­նը վե­ր ջ­նա­կա­նա­
պես կազ­մա­լ ո­ւծ­վ ե­ց ։ Իսկ ար­դ են 387 թ. Պա­րս­կաս­տ ա­նի և Հռո­մ ի հա­մ ա­ձ այ­նու­
թյա­մբ այն բա­ժան­վեց եր­կ ու ան­հ ա­վա­ս ար մա­սի, ո­ր ի մե­ծա­գ ույն մա­սն ան­ց ավ
Պա­րս­կաս­տա­ն ի հս­կ ո­ղ ու­թ յան տա­կ ։ Ձևա­կ ա­նո­ր են Հայաս­տ ա­նի եր­կու մա­սե­ր ո­ւ մ
էլ շա­րու­ն ա­կո­ւմ է­ի ն կա­ռ ա­վա­ր ել Ար­շա­կ ու­ն ի թա­գ ա­վ որ­նե­րը։ Մի վեր­ջին ան­գ ամ
Հայաստա­ն ի մի­աս­ն ա­կ ա­ն ու­թ յու­ն ը վե­ր ա­կ ա­նգ­նե­լ ու փո­րձ ար­վ եց հայոց Վռամ­
շա­պ ո­ւհ ար­քայի (388-414) օ­ր ո­ք. նա փոր­ձ եց եր­կու մա­սի բա­ժան­վ ած Հայաս­
տան­­նե­­րը մի­ա ­վ ո­ր ել հոգ­ևոր-մ­շա­կ ու­թ ային ճա­նա­պար­հո­վ ։ Նրա ա­ջակ­ց ու­թ յա­մ բ
էր, որ 405 թ. Մես­ր ոպ Մաշ­տո­ց ը ստեղ­ծ եց հայոց այ­բ ու­բ ե­նը, և դպ­ր ոց­ներ բաց­վ ե­
ցին թե՛ պա­րս­կա­կ ան, թե՛ հռո­մե­ա ­կ ան (բյու­զ ան­դ ա­կան) Հայաս­տ ան­նե­րո­ւ մ։ Սա­
կայն Արշա­կու­նյաց Հայաս­տա­ն ի փլու­զ ո­ւմն այլևս հնա­ր ա­վ որ չե­ղավ կա­սեց­նե­լ ։
Հաղթեց ա­վ ա­գա­ն ու ծրա­գ ի­ր ը. 428 թ. նրա­ն ց պա­հ ան­ջով Պար­սից շա­հ ը գա­հ ­
ընկեց ա­րեց Ար­շա­կ ու­ն յաց վեր­ջ ին հայ ար­ք այի­ն՝ Ար­տ ա­շ ես-Ար­տ ա­շ ի­ր ի­ն ։
­
Ին­չո­՞ւ է դա կար­ևոր այ­սօր
Ար­շա­կու­ն յաց Հայաս­տա­ն ի կոր­ծ ա­ն ո­ւմն իր ազ­դ ե­ց ու­թ յո­ւ նն ու­նե­ց ավ ոչ մի­այն
հայոց պատ­մու­թյան ըն­թ աց­քի, այլև ողջ ար­և ե­լ յան մի­ջե­ր կ­ր ա­ծո­վ յան աշ­խ ար­
հի վրա։ Բա­ն ն այն է, որ Հայաս­տա­ն ը կա­ր ող էր Մեր­ձ ա­վ որ Ար­և ել­քո­ւ մ դառ­նալ
քրիս­տո­ն ե­ու­թյան գլ­խ ա­վոր հե­ն ա­կ ե­տը՝ ընդ­դ եմ ա­ր ա­բ ա­կան ար­շ ա­վ ա­նք­նե­ր ի,
ո­րո­նք 250 տա­րո­ւց քիչ ան­ց պե­տք է նոր հա­վ ա­տ ք բե­ր ե­ի ն այս տա­ր ա­ծա­շ ր­ջան:
Ար­դյո­ւն­ք ո­ւմ կտ­րո­ւկ փոխ­վեց տա­ր ա­ծ ա­շ ր­ջ ա­նի թե՛ քա­ղա­քա­կան-տն­տ ե­սա­կան,
թե՛ մշա­կու­թային և թե՛ կրո­ն ա­կ ան պատ­կ ե­ր ը։
Ի­ս կ թույլ տված սխալ­ն ե­ր ը մեզ հի­շեց­ն ո­ւմ են, որ կա­ռա­վ ա­ր իչ­նե­ր ը, իշ­խ ա­նու­թ յու­
նը և վե­րա­հս­կո­ղու­թ յու­ն ը պահ­պա­ն ե­լ ու հա­մար, պե­տ ք է հա­ջո­ղու­թ յա­մ բ հաղ­թ ա­
հա­րեն բազ­մա­թ իվ տար­բ եր խն­դ իր­ն ե­ր ։

Գործնական առաջադրանք

Դա­սըն­կե­րո­ջդ հետ օգ­տա­գ որ­ծ ի՛ր հա­մա­ց ան­ց ը Ձի­ր ա­վ ի ճա­կա­տ ա­մ ա­ր տն
ուսում­­նա­սի­րե­լ ու հա­մա­ր ։ Ձեր գտած տե­ղ ե­կ ու­թ յո­ւ ն­նե­րը և դրա­նց հի­մ ան վրա
ար­ված ձեր եզ­րա­կ ա­ց ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ը դա­ս ա­ր ա­նին ներ­կայաց­րե՛ք բա­նա­վ որ և
քար­տեզ­ն ե­րով:
 121

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
ա­վատ և ա­վա­տա­ռ ու • ա­վ ա­տ ա­տ ի­րու­թ յո­ւ ն • ա­զ ատ­ն եր և ա­նա­զ ատ­ն եր • Խոս­րով III Կո­տակ
(330-338) • Տի­րան • Ար­շակ II • Պապ • Ներ­ս ես Պա­ր թև • Վռամ­շ ա­պո­ւհ • Դվին •
Ար­շ ա­կա­վան • Աշ­տ ի­շատ • Ձի­րա­վ ի ճա­կ ա­տ ա­մ ա­ր տ

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ինչ­պե­՞ս ար­մա­տա­վոր­վեց ա­վա­տա­տի­րու­թյո­ւնն Ար­շա­կու­նյաց Հայաս­տա­նո­ւմ։
բ. Բա­ցատ­րի­՛ր։ Ին­չո­՞վ էր պայ­մա­նա­վոր­ված թա­գա­վո­րա­կան իշ­խա­նու­թյան թու­լա­ցու­մը
ա­վա­տա­տի­րու­թյան ձևա­վոր­ման ըն­թաց­քո­ւմ։
գ. Հիմ­ն ա­վո­րի­՛ր։ Ին­չո­՞ւ Հռո­մը չհան­դո­ւ ր­ժեց Պապ ար­քայի ձեռ­նար­կած վե­րա­փո­խու­թյո­ւն­նե­րը և
կազ­մա­կեր­պեց նրա սպա­նու­թյու­նը։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճա­նա­չի­՛ր ազ­դե­ցու­թյու­նը։ Ի՞նչ ես կար­ծո­ւմ, ի՞նչ ա­ռա­վե­լու­թյո­ւն տվեց Հայոց ե­կե­ղե­ցո­ւն այն, որ
Պապ ար­քան ար­գե­լեց կա­թո­ղ ի­կո­սի ձեռ­նադ­րու­մը Կե­սա­րի­այո­ւմ։
2. Ընդ­հան­րաց­րո­՛ւ ։ Ի՞նչ հետ­ևա­նք­ներ ու­նե­ցավ և կա­րող էր ու­նե­նալ այն, որ ար­քան, նա­խա­րար­նե­րն
ու ե­կե­ղե­ցին բա­ժան­վե­ցին Հռո­մի, Սա­սա­նյան­նե­րի և կե­նտ­րո­նա­ձիգ իշ­խա­նու­թյան կո­ղմ­ն ա­կից­նե­րի։
3. Գնա­հա­տի­՛ր: Որ­քա­նո­՞վ էր հիմ­ն ա­վոր Վռամ­շա­պո­ւհ ար­քայի՝ Հայոց հո­ղե­րը հոգ­ևոր-մ­շա­կու­թային
ճա­նա­պար­հով մի­ավ ­ ո­րե­լու փոր­ձը։

Ա4 | Փո­փո­խո­ւ թյո­ւ ն և շա­ր ու­նա­կ ա­կ ա­ն ո­ւ թյո­ւն

Պատ­կե­րաց­րո՛ւ, որ դու Վռամ­շա­պո­ւհ ար­քան ես և մտա­ծո­ւմ ես հայոց գրեր ստեղ­ծե­լու մա­սին, բայց
պար­սից ար­քայի թույլտ­վու­թյու­նը չու­նե­ս։ Ինչ­պե­՞ս կփոր­ձես հա­մո­զել պար­սից ար­քային, որ նա թույլ
տա, որ հայե­րը սե­փա­կան գի­րն ու գրա­կա­նու­թյու­նը ստեղ­ծե­ն։
Ի­՞նչ ես կար­ծո­ւմ, ե­թե Վռամ­շա­պո­ւհ ար­քան չդի­մեր պար­սից ար­քայի­ն՝ հայոց գրե­րի ստեղ­ծու­մը թույլ
տա­լու հար­ցով, դա ի՞նչ խն­դ իր­ներ կա­ռա­ջաց­նե­ր։

Աշխատանք սկզբնաղբյուրների հետ

1 | Հա­մե­մա­տի­՛ր և ներ­կ այաց­ր ո­՛ւ: Կա­՞ ն արդյոք տար­բ ե­րու­թ յո­ւ ն­ներ եր­կու պատ­
միչ­ն ե­րի փո­խ ան­ց ած տե­ղ ե­կ ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ո­ւ մ։ Յու­րա­ք ան­չ յո­ւ ր պատ­մ իչի տե­ք ս­
տո­ւմ գտիր այն տե­ղ ե­կ ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ը, որ բա­ց ա­կայո­ւ մ են մյու­սի մո­տ ։ Ի՞նչ են
հա­վ ե­լ ո­ւմ դրա­ն ք հիմ­ն ա­կ ան տե­ղ ե­կ ու­թ յա­նը­։
2 | Մեկ­նա­բա­նի­՛ր: Ինչ­պե­՞ս կմեկ­ն ա­բ ա­ն եք այն, թե՛ Փա­վ ս­տ ոս Բու­զ ան­դ ը, թե՛
Մով­սես Խո­րե­ն ա­ց ին սև գույ­ն ե­ր ով են ներ­կայաց­նո­ւ մ նոր քա­ղա­քի
բնակ­չու­թյու­ն ը։
122

Ար­շա­կո­ւնյաց Հայաս­տա­նի սո­ցի­ալ-

4.4
ԳԼՈՒԽ տնտե­ս ա­կ ան և մշա­կ ու­թ ային կյան­ք ը­

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

Ար­շ ա­կ ու­ն ի­ն ե­ր ի կա­ռ ա­վ ար­մ ան տա­ր ի­ն ե­ր ին Հայաս­տ ա­ն ը մշ­տ ա­պ ես գտն­վ ո­ւ մ
էր արև­մ ո­ւ տ­ք ի և ար­և ել­ք ի՝ Հռո­մ ի և Պա­ր թևս­տ ա­ն ի, իսկ ա­պ ա Սե­լ և­կ յան­ն ե­ր ի լար­
ված մր­ց ակ­ց ու­թ յան պայ­մ ան­ն ե­ր ո­ւ մ։ Կող­մ ե­ր ից յու­ր ա­ք ան­չ յու­ր ը Հայաս­տ ա­ն ո­ւ մ
իր ազ­դ ե­ց ու­թ յո­ւ նն ակ­տ իվ պա­հ ե­լ ու նպա­տ ա­կ ով փոր­ձ ո­ւ մ էր այն ի­ր են են­թ ար­կ ել
կրո­ն ա­կ ան և մշա­կ ու­թ ային ճա­ն ա­պ ար­հ ո­վ ։
Ի ՞նչ ես կար­ծ ո­ւ մ, ռազ­մ ա­կ ան ու­ժ ո­՞ վ նվա­ճ ո­ւ մն էր ա­վ ե­լ ի տևա­կ ան ազ­դ ե­ց ու­
թյուն ա­պ ա­հ ո­վ ո­ւ մ, թե՞ կրո­ն ա­կ ան-մ­շ ա­կ ու­թ ային ազ­դ ե­ց ու­թ յա­մ բ նվա­ճ ու­մ ը։
Գու­ց ե եր­բ ե­մ ն մե­կ ը, եր­բ ե­մ ն մյո­՞ ւ­ս ը։ Իսկ մե­՞ ր օ­ր ե­ր ո­ւ մ։

Ար­շա­կու­ն յաց Հայաս­տա­ն ի սո­

Բառարան
ցի­ալ-տն­տե­սա­կան և մշա­կ ու­թ ային
կյան­քը դե­ռևս ո­ր ո­շա­կ ի­ո ­ր են հել­լ ե­ Հայ­րե­նիք | միջ­նա­դա­րյան Հայաս­տա­նո­ւմ
նիս­տա­կան էր։ Սկս­վել էր ուշ հել­լ ե­ սե­փա­կա­նու­թյան ի­րա­վո­ւն­քի (ժա­ռան­գա­կան)
հիմ­ն ա­կան տե­սա­կը­։
նիզ­մի (կամ հետ­հել­լ ե­ն իզ­մի) փու­լ ը,
ո­րը նշա­ն ա­վ որ­վ եց դրա ան­կ մա­մբ։ ­Պա­րգ­ևա­կա­նք | ծա­ռայու­թյան դի­մաց ար­քայի
և խո­շոր նա­խա­րար­նե­րի շնոր­հած հո­ղ ի
Երկ­րո­ւմ ար­մա­տա­վոր­վե­ց ին ա­վա­
պայ­մա­նա­կան սե­փա­կա­նու­թյու­նը։
տա­տի­րա­կան հա­ր ա­բ ե­ր ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ,
քա­ղաք­ն ե­րը կո­րց­ր ին ի­ր ե­ն ց ազ­դ ե­ Գան­ձա­գ ին | առք ու վա­ճառ­քի են­թա­կա
մաս­նա­վոր սե­փա­կա­նու­թյու­նը։
ցու­թ յու­ն ը հա­սա­ր ա­կ ա­կ ան կյա­ն ­քի
վրա, թու­լ ա­ց ան տար­բ եր շր­ջ ան­­նե­ր ի
տն­տե­սա­կան ու մշա­կ ու­թ ային կա­պե­ր ը։ Թու­լ ա­ց ավ նաև հայ­կա­կան պե­­տու­թ ­յ ու­
նը՝ չկա­րո­ղա­ն ա­լ ով դի­մա­կ այել Հռո­մի և Պա­ր ս­կաս­տ ա­նի քա­ղա­քա­կան ճնշ­մ ա­
նը։ Հել­լ ե­ն իս­տա­կան ա­վան­դ ույթ­ն ե­ր ը կո­ր ց­րին ի­ր ե­նց ազ­դ ե­ց ու­թ յունը, և Հայաս­
տա­նո­ւմ դր­վ եց նո­ր ՝ քրիս­տո­ն ե­ա­կ ան մշա­կ ույ­թ ի հիմ­քը:

Հո­ղա­տի­րու­թյան ձևե­րը և ա­վա­տա­տ ի­ր ա­կ ան

աս­տի­ճա­նա­կ ար­գ ը
Ա­վ ա­տա­տի­րա­կ ան հա­մա­կ ար­գ ի զար­գ ա­ց ո­ւ մն ու ամ­րա­պն­դ ո­ւ մն Ար­շ ա­կուն­
յաց Հայաս­տա­ն ո­ւմ ու­ղ ե­կ ց­վո­ւմ էր ար­քայի իշ­խ ա­նու­թ յան աս­տ ի­ճ ա­նա­կան թու­
լաց­մա­մբ։ Հայ Ար­շա­կ ու­ն ի­ն ե­ր ը հե­տզ­հ ե­տե կո­ր ց­նո­ւ մ է­ի ն ի­րե­նց են­թ ա­կա­նե­րի
նկատ­մա­մբ ու­ն ե­ց ած ան­ս ահ­մա­ն ա­փակ իշ­խ ա­նու­թ յու­նը: Նրա իշ­խ ա­նու­թ յունն
ա­վե­լ ի ու ա­վ ե­լ ի էր սահ­մա­ն ա­փակ­վո­ւմ ար­քայա­տ ոհ­մ ին պատ­կա­նող տա­րած­
քով։ Թա­գա­վ ո­րա­կ ան (պե­տա­կ ան) հո­ղ ե­ր ը մաս­նատ­վ ո­ւ մ է­ի ն, ծա­ռայող ազ­
նվա­կա­ն ու­թյան հո­ղ ա­տա­ր ա­ծ ք­ն ե­ր ը՝ ա­ճ ո­ւմ։ Ժա­ռան­գ ա­բ ար նա­խ ա­ր ար­նե­րին
պատ­կա­նող հո­ղե­ր ը, որ կոչ­վո­ւմ է­ի ն հայ­ր ե­ն իք, աս­տ ի­ճ ա­նա­բ ար մե­ծա­նում է­ի ն ի
 123

հա­շ իվ պա­րգ­ևա­կ ա­ն ք հո­ղ ե­ր ի։ Դրա­
նք պե­տա­կան պաշ­տո­ն յա­ն ե­ր ին կամ
զին­վ ո­րա­կան­ն ե­ր ին ար­քայի կող­մից
շնո­րհ­վ ած հո­ղե­ր ն է­ին­ ։ Ծա­ռ այու­թ յան
դի­մաց ստաց­վ ած այդ հո­ղ ե­ր ը վե­ր ա­
դա­րձ­վ ո­ւմ է­ին ծա­ռ այու­թ յու­ն ը դա­դ ա­
րեց­ն ե­լ ու դեպ­քում, սա­կ այն ժա­մա­ն ա­
կի ըն­թաց­քում դրա­ն ք ևս վե­ր ած­վո­ւմ
են հայ­րե­ն ի­քի։ Կային նաև գան­ձ ա­
գին հո­ղեր, ո­րոնք են­թ ա­կ ա է­ի ն առք
ու վա­ճառ­ք ի։ Սրանք, ըստ է­ո ւ­թ յան,
չէ­ին տար­բեր­վ ո­ւմ հայ­ր ե­ն ի­քի­ց ։ Քրիս­
տո­ն ե­ու­թյան ըն­դ ու­ն ու­մից հե­տո ա­ռ ա­
ջա­ց ավ հո­ղա­տի­ր ու­թ յան նո­ր ՝ վան­
քա­պ ատ­կ ան ձևը­։
Այ­դ ո­ւա­մե­ն այ­ն իվ , երկ­ր ի գե­ր ա­
գույն տե­րը Հայոց ար­քան էր, ո­ր ին
ան­վ ա­ն ո­ւմ է­ին «­մեծ ար­քա Հայոց Մե­
ծաց»։ Նրա ի­րա­վո­ւնք­ն ե­ր ի թվում է­ի ն
պա­տե­րա­զ մ հայ­տա­ր ա­ր ե­լ ը և վա­ր ե­
լը, խա­ղա­ղու­թյո­ւն կն­ք ե­լ ը, հար­կ եր
կամ պաշ­տոն­ն եր սահ­մա­ն ե­լ ը, բայց
այդ ա­մե­ն ը են­թ ա­կ ա էր ա­վ ա­գ ա­ն ու
խորհր­դ ի քն­ն ա­ր կ­մա­ն ը։ Քն­ն ար­կ ո­ւմ­
նե­րին մաս­ն ակ­ց ո­ւմ էր նաև Աշ­խար­
հա­ժո­ղ ովը, ո­րը, սա­կ այն, Ար­շա­կ ու­ն ի­ն ե­ր ի կա­ռա­վ ար­մ ան տա­ր ի­նե­ր ին ա­վ ե­լ ի
ու ա­վ ե­լ ի հազ­վ ա­դ եպ էր հրա­վ իր­վո­ւմ։ Հե­տ ա­գ այո­ւ մ Աշ­խ ար­հ ա­ժո­ղո­վ ի գոր­ծա­
ռույթ­ն եր են ստանձ­­նո­ւմ Հայոց կա­թ ո­ղ ի­կ ո­սի կող­մ ից հրա­վ իր­վ ող ե­կե­ղ ե­ց ա­կան
ժո­ղ ով­նե­րը։­
Ա­ռ ա­վ ել կա­ր ևոր
Տ գոր­ծ ա­կ ա­լ ո­ւ թյո­ւն­ն ե­ր ը­
Հա­զա­րա­պե­տու­թյան պար­տա­կա­նու­թյո­ւնն էր
տն­տե­սա­կան-հար­կային գոր­ծե­րի ղե­կա­վա­րու­մը։
Սպա­րա­պե­տու­թյու­նը ղե­կա­վա­րո­ւմ էր զին­ված
ուժե­րի գլ­խա­վոր հրա­մա­նա­տա­րը։ Են­թա­րկ­վո­ւմ
էր թա­գա­վո­րին և գոր­ծո­ւմ նրա հրա­մա­նա­նով,
իսկ պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ նրան է­ին են­թա­րկ­
վո­ւմ բոլոր նա­խա­րար­նե­րի զո­րա­մա­սե­րը։
Մա­րդ­պե­տու­թյու­նը թա­գա­վո­րա­կան հո­ղե­րի,
բեր­­դե­րի և գան­ձե­րի վե­րա­հսկ­ման ու պահ­պան­
ման գոր­ծա­կա­լու­թյո­ւնն էր, երկ­րի ներ­քին կա­րգ
ու կա­նոնի ա­պա­հո­վո­ղ ը։
Մաղ­խա­զու­թյո­ւնն ի­րա­կա­նաց­նո­ւմ էր ար­քու­նա­
կան պա­հա­կա­զո­րի և թիկ­նա­զո­րի ղե­կա­վա­րումը։
Թա­գա­կապ աս­պե­տու­թյան պար­տա­կա­նու­թյո­
ւնն էր պա­լա­տա­կան ա­րա­րո­ղու­թյո­ւն­նե­րի, վար­
վե­լա­կար­գ ի վե­րա­հս­կու­մը և թա­գն ար­քայի գլ­
խին դնե­լ ը։
Մեծ դա­տա­վա­րու­թյու­նը մի­նչ քրիս­տո­նե­ու­թյու­նը
ղե­կա­վա­րո­ւմ էր քր­մա­պե­տը, իսկ քրիս­տո­նե­ու­
թյան ըն­դու­նու­մից հե­տո՝ կա­թո­ղ ի­կո­սը։
Սե­նե­կա­պե­տու­թյան գոր­ծա­ռույթն ար­քու­նի գրա­
սենյա­կի ղե­կա­վա­րո­ւմն էր։ Սե­նե­կա­պե­տը թա­գա­
վո­րի ան­ձնա­կան քար­տու­ղա­րն էր։ Գոր­ծա­կա­լու­
թյո­ւն­նե­րը ո­րոշ չա­փով հի­շեց­նո­ւմ են ժա­մա­նա­
կա­կից նա­խա­րա­րու­թյո­ւն­նե­րը։

Պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման հա­մա­կ ար­գ ը

(գոր­ծա­կա­լու­թյո­ւ ն­նե­րը)
Հայոց ար­քան եր­կ ի­ր ը կա­ռ ա­վա­ր ել է գոր­ծա­կա­լ ու­թ յո­ւ ն­ն ե­ր ի մի­ջո­ց ով: Գոր­
ծա­կալ­ն ե­րն ի­րա­կ ա­ն աց­ն ո­ւմ է­ի ն վար­չա­կան, տն­տ ե­սա­կան, զին­վ ո­րա­կան, դի­
վա­նա­գ ի­տա­կան, դա­տա­կ ան և այլ գոր­ծա­ռույթ­նե­ր։ Ար­քու­նա­կան այդ պաշ­
տո­ն ը ստա­ց ո­ղ ը գլ­խ ին հա­տո­ւկ ժա­պա­վեն էր կրո­ւ մ, ո­րը կոչ­վ ո­ւ մ էր «­պա­տ իվ»
(այս­տե­ղ ից էլ «­պատ­վա­կ ան» բա­ռ ը)։ Ժա­մա­նա­կի ըն­թ աց­քո­ւ մ գոր­ծա­կա­լ ու­թ յո­ւ ն­
նե­րը ևս դառ­նո­ւմ են ժա­ռ ան­գ ա­կ ա­ն ։ Դի­ց ո­ւ ք՝ սպա­րա­պե­տ ու­թ յու­նը պատ­կա­նո­ւ մ
էր Մա­մի­կ ո­նյան­ն ե­րի տոհ­մին, թա­գ ա­դ իր աս­պե­տ ու­թ յու­նը՝ Բագ­ր ա­տ ու­ն ի­ն ե­ր ի, և
այլն։
124

Թա­գա­վ ո­րի և նա­խ ա­ր ար­ն ե­ր ի հա­ր ա­բ ե­ր ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ը կար­գ ա­վ որ­վ ո­ւ մ է­ի ն
«­Գ ահ­նա­մակ» և «­Զ ո­րա­ն ա­մակ» փաս­տա­թ ղ­թ ե­ր ո­վ ։ Գահ­նա­մ ա­կը Հայաս­տ ա­
նի բո­լ որ ա­վ ա­տա­տե­ր ե­ր ի ցու­ց ա­կ ն էր՝ ըստ քա­ղա­քա­կան կշ­ռի և ազ­դ ե­ց ու­թ յան:
Դրա­ն ով էլ ամ­րա­գ ր­վո­ւմ էր ար­քու­ն ի­քո­ւմ նրա­նց գրա­վ ած դիր­քը։ Նա­խ ա­ր ար­
ներն ի­րա­վ ո­ւնք ու­ն ե­ի ն նս­տել թա­գ ա­վո­ր ա­կան հա­մ ա­ժո­ղով­նե­ր ո­ւ մ և խն­ջույք­
նե­րո­ւմ Գահ­ն ա­մա­կ ի սահ­­մա­ն ած հեր­թ ա­կ ա­նու­թ յա­մ բ։ Զո­ր ա­­նա­մ ա­կով սահ­
ման­վ ո­ւմ է­ին ավատատերերի զին­վո­ր ա­կ ան ծա­ռայու­թ յան ժամ­կետ­նե­ր ն ու
զո­րա­ք ա­նա­կը։ Ար­շա­կ ու­ն ի­ն ե­ր ի օ­ր ոք հայ­կ ա­կան բա­նա­կի թվա­կազ­մ ը հա­սավ
120 հա­զ ա­րի։ Բա­ն ա­կ ի կե­ս ից ա­վե­լ ին կազ­մո­ւ մ է­ի ն ար­ք ու­նա­կան զոր­ք ե­ր ը, մնա­
ցա­ծը ներ­կայաց­ն ո­ւմ է­ի ն նա­խ ա­ր ա­ր ա­կ ան զոր­ք ե­ր ը­։

Կ­րո­նը
Ար­շա­կու­ն ի­ն ե­ր ի կա­ռ ա­վար­ման սկզ­բ ո­ւմ Հայաս­տ ա­նո­ւ մ կրո­նա­կան մեծ տե­
ղա­շար­ժեր չեն լինո­ւմ։ Սա­կ այն ի­ր ա­վ ի­ճ ա­կ ը փոխ­վ ո­ւ մ է Հայոց Խոս­ր ով II ար­
քայի սպա­նու­թյու­ն ից հե­տո։ Հայաս­տա­ն ո­ւմ մի­առ­ժա­մ ա­նակ (շո­ւ րջ 30 տա­ր ի)
հաս­տատ­վ ած Սա­ս ա­ն յան տի­ր ա­պե­տու­թ յան ժա­մ ա­նակ, երբ գահ է բա­ր ձ­ր ա­
նում Շա­պո­ւհ I-ի որ­դ ի­ն ՝ Որ­մի­զ դ-Ար­տ ա­շ ի­րը, խի­ստ պայ­քար է սկս­վ ո­ւ մ Արև­մ ուտ­
քի ազ­դ ե­ց ու­թյան և հել­լ ե­ն իս­տա­կ ան մշա­կ ույ­թ ի դե­մ ։ Սա­սա­նյան նոր ար­քան
փոր­ձո­ւմ է Հայաս­տա­ն ո­ւմ տա­ր ա­ծ ել ի­ր ա­ն ա­կան մշա­կույթն ու զրա­դ աշ­տ ա­կան
կրո­ն ը։ Այդ­պես փո­ր ձ էր ար­վո­ւմ Հայաս­տա­նո­ւ մ նո­ր՝ Սա­սա­նյան հա­ր ս­տ ու­թ յո­ւ ն
հաս­տա­տել , և դրան պե­տք է նպաս­տեր զրա­դ աշ­տ ա­կա­նու­թ յու­նը։ Ստե­ղծ­վ ած
պայ­ման­ն ե­րո­ւմ քրիս­տո­ն ե­ա ­կ ան կրո­ն ի քա­ր ո­զ իչ­նե­ր ի գոր­ծու­նե­ո ւ­թ յո­ւ նն ա­վ ե­լ ի
պա­րա­րտ հող է գտ­ն ո­ւմ Մեծ Հայ­քո­ւմ։ Հայաս­տ ա­նը հա­կա­սա­սա­նյան իր քա­ղա­
քա­կ ա­ն ու­թյա­մբ ա­մե­ն ա­հ ար­մար մի­ջ ա­վայրն էր նման քա­ր ոզ­չ ության հա­մ ա­ր ։

­Քա­ղաք­ն ե­ր ն ու տն­տ ե­սու­թյու­նը

Ար­շա­կու­ն յաց Հայաս­տա­ն ո­ւմ շա­ր ու­ն ա­կ ո­ւ մ է­ի ն զար­գ ա­նալ հին քա­ղաք­նե­
րը, ինչ­պես նաև կա­ռ ո­ւց­վո­ւմ է­ի ն նո­ր ե­ր ը՝ Մծո­ւ րք, Վա­ղ ար­շ ա­պ ատ, Դվին, Ար­շ ա­
կա­վա­ն։ Պար­բե­րա­բ ար ընդ­հ ատ­վող մի­ջ ազ­գ ային քա­ր ա­վ ա­նային առև­տ ու­ր ը
վե­րս­տին սկ­սո­ւմ է աշ­խ ու­ժա­ն ալ 298 թ. Մծ­բ ի­նի հաշ­տ ու­թ յան դաշ­նագ­ր ի կնքու­
մից հե­տո։ Այս շր­ջ ա­ն ո­ւմ Ար­տ ա­շա­տ ը դառ­ն ո­ւ մ է մե­կն այն չե­զ ոք վայ­ր ե­ր ից, ուր
Հռո­մե­ա ­կան կայս­ր ու­թ յան և Սա­ս ա­ն յան պե­տ ու­թ յան վա­ճ ա­ռա­կան­նե­ր ի մի­ջև
ապ­րան­քա­փոխա­ն ա­կ ու­թ յո­ւն է կա­տար­վո­ւմ։ Սա­կայն IV դա­ր ի կե­սե­ր ի­ց ՝ հայ-
պարս­կա­կան պա­տե­ր ա­զ մ­ն ե­ր ի ըն­թ աց­ք ո­ւմ, քա­ղաք­նե­ր ը հիմ­նա­կա­նո­ւ մ ա­վ եր­
վո­ւմ են։ Ար­դ յո­ւն­ք ո­ւմ քա­ղ ա­քային կյան­քը Հայաս­տ ա­նո­ւ մ մի­առ­ժա­մ ա­նակ մա­
րո­ւմ է, իսկ քա­ղաք­ն ե­ր ը վե­ր ած­վո­ւմ են խո­շոր գյու­ղե­ր ի կամ ա­վ ան­նե­ր ի։ Միակ
բա­ցա­ռու­թյու­նը նո­ր աս­տե­ղ ծ մայ­ր ա­քա­ղ աք Դվի­նն էր։ Քա­ղա­քային կյան­քի
անկմա­ն ը զուգ­ըն­թ աց ան­կ ո­ւմ է ապ­ր ո­ւմ և հել­լ ե­նիս­տ ա­կան մշա­կույ­թ ը, ո­ր ը մե­
ծա­պես կապ­վ ած էր քա­ղ աք­ն ե­ր ի և քա­ղ ա­քային կյան­քի հե­տ ։
 125

­Գի­րը և գրա­կա­նու­թյու­նը
Ար­շա­կու­ն յաց Հայաս­տա­ն ո­ւմ գրա­­­ Տ Հատ­վ ած Գառ­ն ի­ի բաղ­ն ի­ք ի
գ­րու­թյան լե­զ ու­ն ե­ր ը շա­ր ու­ն ա­կ ում է­ի ն խճան­կ ա­ր ից
մնալ ա­րա­մե­ե ­ր ե­ն ն ու հու­ն ա­ր ե­ն ը, ինչ­
պես նաև մե­հ ե­ն ա­կ ան նշա­ն ագ­ր ե­ր ը։
Սա­կայն քրիս­տո­ն ե­ո ւ­թ յան ըն­դ ու­ն ու­մից
հե­տո հայ­կա­կան մե­հ ե­ն ագ­ր ու­թ յո­ւնն
ար­գել­վ ո­ւմ է։ Տր­դ ատ III-ի հրա­մա­ն ով պե­
տա­կան գրագ­ր ու­թ յան և քա­ր ոզ­չու­թ յան
լե­զու­ներ են դառ­ն ո­ւմ հու­ն ա­րե­ն ն ու ա­ս ո­
րե­րե­նը։­
Ո­ւշ հել­լ ե­ն իս­տա­կ ան Հայաս­տա­ն ո­ւմ
ևս շա­րու­ն ակ­վ ո­ւմ էր գի­տու­թ յան, գրա­
կա­ն ու­թյան և մշա­կ ույ­թ ի մյո­ւս ճյու­ղ ե­ր ի
զար­գա­ց ու­մը։ Հայ Ար­շա­կ ու­ն ի թա­գ ա­
վոր­ն ե­րը ևս Հայաս­տան է­ի ն հրա­վ ի­ր ո­ւմ
ու հո­վ ա­նա­վ ո­րո­ւմ հել­լ ե­ն իս­տա­կ ան մշա­
կույ­թ ի մի շա­ր ք ներ­կ այա­ց ու­ց իչ­ն ե­ր ի։
Հայտ­ն ի է II դա­ր ո­ւմ Հայաս­տան ե­կ ած
և եր­կար ժա­մա­ն ակ Ար­տա­շա­տո­ւմ ապ­
րած հայտ­նի ճար­տա­ս ան, գրող և ման­
կա­վ ա­րժ Յա­մբ­լ ի­ք ոս Բա­բ ե­լ ո­ն ա­ց ի­ն ։ Նա
ոչ մի­այն զբաղ­վել է է հայ ար­քայա­զ ն­ Հայաս­տ ա­ն ո­ւմ ամ­բ ող­ջ ա­պես պահ­պան­
նե­րի դաս­տի­ա ­րա­կ ու­թ յա­մբ, այլև գրել ված մի­ակ խճան­կ ա­ր ն է։ Ա­ռ աս­պե­լ ա­կ ան
է 39 գր­ք ից բաղ­կ ա­ց ած «­Բա­բ ե­լ ո­ն ի­կ ա» բո­վ ան­դ ա­կ ու­թ յա­մ բ հո­ր ին­վ ած­ք ը կա­զ մ­վ ած
պատ­մա-վի­պա­կ ան եր­կ ը, ո­ր ից մի­այն է 15 տար­բ եր ե­ր ա­ն գ­ն ե­ր ի բնա­կ ան քա­ր ե­ր ի­ց ։
ա­ռան­ձին հատ­ված­ն եր են մեզ հա­ս ե­լ ։ Խճան­կ ա­ր ի գլ­խա­վ որ դր­վ ա­գո­ւմ ծո­վ ային
Հայ­կա­կան ար­քու­ն ի դի­վա­ն ո­ւմ պահ­ տե­ս ա­ր ան է. բաց կա­նա­չա­վ ո­ւն ֆո­ն ի վրա
վող ժո­ղո­վ ր­դ ա­կան ա­վան­դ ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի, պատ­կ եր­վ ած են ծո­վ ի աստ­վ ած Թե­տ ի­ս ը և

ա­ռաս­պել­նե­րի ու եր­գ ե­ր ի ժո­ղ ո­վա­ծ ու­
նե­ր ի հի­ման վրա Հայաս­տա­ն ի նախ­
նա­կան պատ­մու­թ յո­ւնն է գրել ա­ս ո­ր ի
փի­լ ի­սո­փա և պատ­մա­գ իր Մար Ա­բ աս
Կա­տի­նան (III-IV դդ.)։ Հայ պատ­միչ­
նե­րից Մով­սես Խո­ր ե­ն ա­ց ին և Սե­բ ե­ոս
ի­րե­նց աշ­խա­տու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի մեջ մե­ծ ա­
պես օգտ­վ ել են նրա աշ­խ ա­տու­թ յու­ն ի­ց ։­
այլ դի­ց ա­բ ա­նա­կ ան կեր­պար­նե­ր ։ Խճան­կ ա­ր ի
գրու­թ յո­ւն­ն ե­ր ը հու­ն ա­ր են են, բայց պատ­կ եր­
նե­ր ը (ձկ­ներ, ջրա­հ ար­ս եր, իխ­տ ի­ո ­կ են­տ ավ­ր ոս­
ներ) ար­ևե­լ յան դի­մ ագ­ծ եր ու­ն ե­ն ։ Խճան­կ ա­ր ի
հու­նա­ր են ար­ձ ա­ն ագ­ր ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ից մե­կ ը, ո­ր ը
թո­ղ ել են վար­պետ­ն ե­ր ը, բա­ռ ա­ց ի թար­գման­
­ը վո­ւմ է այս­պե­ս . «Չս­տ ա­ց ա­ն ք ան­գամ սատ­
կած (ձուկ) ո՛չ ծո­վ ից, ո՛չ օվ­կ ի­ա ­նո­ս ից»։
ՏԵ­Ղ Ե­ԿՈ­ՒԹՅԱՆ ՎԵՐ­Լ ՈՒ­Ծ Ո­ՒԹՅՈ­ՒՆ
Ինչ­պ ե­՞ս կմեկ­ն ա­բ ա­ն ես խճան­կ ա­ր ի վրայի
հու­ն ա­ր են գրու­թ յու­ն ը:
126

Ար­վես­տը և ճար­տ ա­րա­պ ե­տ ու­թյու­ն ը

Ար­շա­կու­ն ի­ն ե­ր ի ար­ք այա­տոհ­մի օ­ր ոք ևս հայ­կա­կան մշա­կույ­թ ը զար­գ ա­նո­ւ մ
է հար­ևան երկր­նե­ր ի մշա­կ ույթ­ն ե­ր ի հետ փո­խ ազ­դ ե­լ ո­վ ։ Մի կող­մ ի­ց ՝ թու­լ ա­նո­ւ մ են
հել­լե­նիս­տա­կան ա­վան­դ ույթ­ն ե­ր ը, մյո­ւս կող­մ ի­ց ՝ ար­և ե­լ ք է թա­փ ան­ց ո­ւ մ հռո­մ ե­ա ­
կան ազ­դ ե­ց ու­թյու­ն ը։ Զգա­լ ի չա­փով ա­ռ ա­ջ ա­դ ի­մ ո­ւ մ են ճար­տ ա­ր ա­պ ե­տ ու­թ յու­ն ը,
զի­ն ա­գոր­ծու­թյու­ն ը, ոս­կ եր­չու­թ յու­ն ը, մա­ն ա­ծա­գ որ­ծու­թ յո­ւ նը։ Նոր ա­ռա­ջա­ց ած և
բա­րձր աս­տի­ճա­ն ի հա­ս ած ար­հ ես­տա­գ որ­ծ ու­թ յան ճյու­ղե­ր ից էր ա­պ ա­կե­գ որ­ծու­
թյու­նը։ Այդ ա­մե­ն ի մա­ս ին ի­մա­ն ո­ւմ ենք հատ­կա­պես հնա­գ ի­տ ա­կան գտա­ծո­նե­
րի­ց։
Հայաս­տա­ն ո­ւմ նա­խ աք­ր իս­տո­ն ե­ա­կ ան շր­ջա­նի սր­բ ա­զ ան շի­նու­թ յո­ւ ն­նե­ր ի
մեծ մա­սն ա­վ եր­վ ո­ւմ է քրիս­տո­ն ե­ո ւ­թ յան ըն­դ ո­ւ ն­մ ան ժա­մ ա­նակ և հե­տ ո, բայց
ո­րոշ­նե­րն էլ ո­րոշ վե­ր ա­փո­խ ո­ւմ­ն ե­ր ից հե­տ ո օգ­տ ա­գ ո­ր ծ­վ ո­ւ մ են որ­պես քրիս­
տո­նե­ա­կան ե­կե­ղե­ց ի­ն ե­ր ։ Պահ­պան­ված մի­ակ ճար­տ ա­ր ա­պե­տ ա­կան կո­թ ո­ղ ը
Գառ­նի­ի տա­ճա­րն է (վե­ր ա­կ ա­ն գն­վել է 1970-ա­կան թթ. իր պահ­պան­վ ած հիմ­
քի վրա): Տա­ճա­րի ճա­կ ա­տը, խոյակ­ն ե­ր ը, եզ­ր ե­ր ը, քա­ր ե ա­ռաս­տ ա­ղ ը և այլ մա­
սեր գե­ղա­զ ա­րդ­վ ած են բու­ս ա­կ ան ու երկ­րա­չ ա­փ ա­կան նո­ւ րբ քան­դ ակ­նե­ր ո­վ ։
Այս կա­ռույ­ց ից հա­ր ավ-արև­մո­ւտք հնա­գ ետ­նե­ր ը հայտ­նա­բ ե­ր ել են պա­լ ա­տ ա­կան
բաղ­նիք­նե­րի մի փոք­ր իկ հա­մա­լ ի­ր : Այս բաղ­նիք­նե­ր ը պահ­պա­նո­ւ մ են ուշ հռո­մ ե­
ա­կ ան ո­ճով խճան­կ ա­ր ային սա­լ ա­հ ա­տա­կ ՝ 15 տար­բ եր գույ­նե­ր ի քա­ր ե­ր ի նո­ւ րբ
հա­մադ­րու­թյո­ւն­ն ե­ր ով:
Սկզբ­ն աղ­բյո­ւ ր­ն ե­ր ից գի­տե­ն ք, որ հայ­կա­կան հե­թ ա­նո­սա­կան տա­ճ ար­նե-
­­րո­ւմ ե­ղել են մար­մա­ր ից, փղո­ս կ­ր ից, ոս­կ ո­ւց, բրոն­զ ից և այլ նյու­թ ե­ր ից պատ­ր ա­
ստ­ված աստ­վ ած­ն ե­ր ի և թա­գ ա­վոր­ն ե­ր ի մեծ ու փո­քր բազ­մ ա­թ իվ ար­ձ ան­նե­ր ։
Այդ­պի­սիք ե­ղել են նաև քա­ղ աք­ն ե­ր ո­ւմ, քա­ղա­քա­տ իպ ա­վ ան­նե­ր ո­ւ մ, ամ­ր ոց­նե­
րո­ւմ, թա­գա­վ ո­րա­կ ան պա­լ ատ­ն ե­ր ո­ւմ և այ­լ ո­ւ ր։ Սա­կայն դրան­ց ից մեզ մի­այն մի
քա­նի նմուշ­ն եր ու բե­կ որ­ն եր են հա­ս ե­լ ։ Քրիս­տ ո­նե­ո ւ­թ յո­ւ ն ըն­դ ու­նե­լ ո­ւ ց հե­տ ո ար­
վես­տի այդ հու­շար­ձ ան­ն ե­ր ը գրե­թ ե իս­պառ ոչն­չ աց­վ ել են։
­
Ին­չո­՞ւ է դա կար­ևոր այ­սօր
Հայաս­տա­ն ո­ւմ Ար­շա­կ ու­ն ի­ն ե­ր ի իշ­խ ա­ն ու­թ յան ժա­մ ա­նա­կա­շ ր­ջա­նը նշա­նա­
վոր­վեց մշա­կու­թային այն­պի­ս ի ան­ց ո­ւմ­ն ե­րով , ո­րո­նք պայ­մ ա­նա­վ ո­րե­ց ին նաև
սո­ցի­ա ­լ ա­կան փո­փո­խ ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ։ Այդ­պի­ս ին էր հել­լ ե­նիս­տ ա­կան մշա­կույ­թ ի
նա­հանջը, ո­րի հետ­ևա­ն ք­ն ե­ր ը նաև քա­ղ ա­քա­կան է­ի­ն։ Տե­ղ ի ու­նե­ց ող փո­փ ո­խ ու­
թյուն­ն ե­րն ազ­դ ո­ւմ է­ի ն ինչ­պես մա­ր դ­կ ային հա­ր ա­բ ե­րու­թ յո­ւ ն­նե­րի, այն­պես էլ
հասա­րա­կու­թյան կա­ռ ո­ւց­ված­ք ի ու կազ­մա­կե­ր պ­մ ան ձևե­ր ի վրա։
Այ­ս օր ևս մշա­կույթն այն­պես է ազ­դ ո­ւմ մեր հայա­ց ք­նե­րի և վար­ք ագ­ծի վրա, որ
հա­ճախ մե­ն ք նույ­ն ի­ս կ տե­ղ յակ չե­ն ք լի­ն ո­ւմ այդ ազ­դ ե­ց ու­թ յան մա­սի­ն։
 127

Գլխի վերանայում
Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
ուշ հել­լե­նի­զ մ (կամ հետ­հել­լե­ն ի­զ մ) • հայ­րե­ն իք • պա­ր գ­ևա­կ ա­ն ք • գան­ձ ա­գ ին •
վան­քա­պատ­կան • գոր­ծ ա­կ ա­լու­թ յո­ւ ն­ն եր • Յա­մ բ­լ ի­քոս Բա­բ ե­լ ո­ն ա­ց ի • Մար Ա­բ աս Կա­տ ի­նա •
ա­պա­կե­գ որ­ծու­թյո­ւ ն • Գառ­ն ի

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ի՞նչ ա­ռա­նձ­նա­հատ­կու­թյո­ւն ու­ներ Ար­շա­կու­նյաց ուշ հել­լե­նիս­տա­կան (կամ
հետ­հել­լե­նիս­տա­կան) Հայաս­տա­նի մշա­կույ­թ ը։ Ինչ­պի­սի՞ փո­փո­խու­թյո­ւն­նե­րի են­թա­րկ­վեց մշա­կույթն
այդ շր­ջա­նո­ւմ։
բ. Հիմ­ն ա­վո­րի­՛ր։ Ի՞նչ քայ­լե­րի դի­մե­ցին Սա­սա­նյան­նե­րը՝ Հայաս­տա­նո­ւմ ի­րե­նց ար­քայա­տոհ­մը
հաս­տա­տե­լու հա­մար, ին­չո­՞ւ ։
գ. Բա­ցատ­րի­՛ր: Ինչ­պե­՞ս է­ին կար­գա­վոր­վո­ւմ ար­քայի և նա­խա­րար­նե­րի հա­րա­բե­րու­թյո­ւն­նե­րը։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ընդ­հան­րաց­րո­՛ւ ։ Ին­չո­՞վ էր պայ­մա­նա­վոր­ված Ար­շա­կու­նյաց Հայաս­տա­նո­ւմ ար­քայա­կան
իշ­խա­նու­թյան թու­լա­ցու­մը։
2. Ճա­նա­չի­՛ր ազ­դե­ցու­թյու­նը։ Ի՞նչ հետ­ևա­նք­ներ ու­նե­ցավ քա­ղաք­նե­րի ան­կո­ւմն Ար­շա­կու­նյաց
Հայաս­տա­նո­ւմ։
3. Վեր­լու­ծի­՛ր: Ի՞նչ փո­փո­խու­թյո­ւն­նե­րի հան­գեց­րեց ա­վա­տա­տի­րա­կան կար­գե­րի ձևա­վո­րու­մը
Ար­շա­կու­նյաց Հայաս­տա­նո­ւմ։

Ա4 | Փո­փո­խ ո­ւ թյո­ւ ն և շա­րու­նա­կա­կ ա­ն ո­ւ թյո­ւն

Պատ­կե­րաց­րո՛ւ, որ դու Խոս­րով III Կո­տակ ար­քայի գրա­գ ի­րն ես, և քեզ հա­նձ­նա­րար­վել է շարադրել մի
պայ­մա­նա­գ իր, ո­րը պե­տք է կնք­վ ի ար­քայի և իր նա­խա­րար­նե­րից մե­կի (ո­րո­շիր ինքդ) մի­ջև։
Պայ­մա­նա­գ ի­րը պե­տք է նե­րա­ռի յու­րա­քան­չյո­ւ ր կող­մի պար­տա­կա­նու­թյո­ւն­նե­րը և ի­րա­վո­ւնք­նե­րը:­
Ի­նչ­պի­սի՞ պար­տա­վո­րու­թյո­ւն­ներ և ի­րա­վո­ւնք­ներ կու­նե­նար կող­մե­րից յու­րա­քան­չյու­րը։

Գործնական առաջադրանք
Օ­գտ­վ ե­լ ով հա­մա­ց ան­ց ից կամ «­Հա­մաշ­խ ար­հ ային պատ­մ ու­թ յո­ւ ն» դա­սա­գ րքի­ց ՝
դա­սըն­կե­րո­ջդ հետ ստեղ­ծ ի՛ր պաս­տա­ռ ՝ օ­րի­նակ­նե­րով ցույց տա­լ ով , թե ինչ­պես
են թա­գա­վ ո­րա­կ ան (պե­տա­կ ան) հո­ղ ե­ր ը աս­տ ի­ճ ա­նա­բ ար մաս­նատ­վ ո­ւ մ, և դա
ինչ­պես է նպաս­տո­ւմ ար­ք այի իշ­խ ա­ն ու­թ յան թու­լ աց­մ ա­նը։ Ներ­կայաց­մ ան մեջ
նե­րա­ռե՛ք պատ­կեր­ն եր են­թ ագ­ր ե­ր ով:
 ԹԵՄԱ 5
Հայաստանը` Պարսկաստանի,
Բյուզանդիայի և Արաբական
Խալիֆայության միջև
Ուսումնասիրելով այս թեման՝ կկարողանաս.
ա. Նկա­րագ­րել V-IX դդ. մի­ջազ­գային և ներ­քա­ղա­քա­կան ի­րա­վ ի­ճա­կի փո­փո­խու­թյո­ւն­նե­րը,
պատ­մու­թյան ա­ռա­նց­քային դր­վագ­նե­րը, ինք­նիշ­խա­նու­թյան վե­րա­կա­նգն­ման ներ­քին և
ար­տա­քին նա­խադ­րյալ­նե­րը և դրան­ցո­ւմ նա­խա­րար­նե­րի ու ե­կե­ղե­ցու դե­րա­կա­տա­րու­մը:
բ. Բնու­թագ­րել V-IX դդ. հայ ժո­ղո­վ ր­դ ի մի­աս­նա­կա­նու­թյա­նը, հոգ­ևոր ինք­նու­րույ­նու­թյա­նն ու
ինք­նու­թյա­նը սպառ­նա­ցող մար­տահ­րա­վեր­նե­րը և դրա­նց դի­մագ­րա­վե­լու քայ­լե­րը`
քն­նար­կե­լով լու­ծո­ւմ­ն ե­րի հնա­րա­վոր տար­բե­րակ­նե­ր:
գ. Հա­մե­մա­տել և մեկ­նա­բա­նել Հայաս­տա­նի դրու­թյո­ւնն ու կար­գա­վ ի­ճա­կը պա­րս­կա­կան և
բյու­զան­դա­կան հատ­ված­նե­րո­ւմ, իսկ ա­պա՝ Ա­րա­բա­կան տի­րա­պե­տու­թյան ժա­մա­նա­կա­
շր­ջա­նո­ւմ։
դ. Արժ­ևո­րել և գնա­հա­տել հայոց ե­կե­ղե­ցու ինք­նու­րույ­նու­թյան պահ­պան­մա­նն ուղղ­ված
քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը ՝ կար­ևո­րե­լով հա­մա­ժո­ղո­վ ր­դա­կան մի­աս­նա­կան պայ­քա­րի
նշա­նա­կու­թյու­նը։­
ե. Կար­ծիք հայտ­նել պատ­մա­կան փոր­ձի, ձե­ռք­բե­րո­ւմ­ն ե­րի յու­րաց­ման ու փո­խա­նց­ման
ան­հրա­ժեշ­տու­թյան վե­րա­բե­րյա­լ։

Մարզպանական
Հայաստանի դրոշը
(վերակազմություն)
 129

5.1
ԳԼՈՒԽ
Պայ­քար ինք­նա­վա­րո­ւ թյան հա­մա­ր

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա։

Ար­շ ա­կ ու­ն յաց թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յան ան­կ ու­մ ից հետո էլ Սա­ս ա­ն յան կա­ռ ա­վ ա­ր իչ­
ներն այ­դ ու­ա ­մ ե­ն այ­ն իվ չէ­ի ն հրա­ժ ար­վ ել Ար­և ե­լ յան Հայաս­տ ա­ն ի ներ­ք ին ինքնու­
րույնու­թ յու­ն ը վե­ր աց­ն ե­լ ու և հայե­ր ին զրա­դ աշ­տ ա­կ ա­ն ու­թ յու­ն ը պար­տ ադ­ր ե­լ ու
ի­ր ե­ն ց վա­ղ ե­մ ի ծրագ­ր ի­ց ։
Դա­ս ըն­կ եր­ն ե­ր իդ հետ քն­ն ար­կ ի­ր ՝ մի­՞ շտ են գեր­տ ե­ր ու­թ յո­ւ ն­ն ե­ր ը ձգ­տ ո­ւ մ ի­ր ե­ն ց
հս­կ ո­ղ ու­թ յու­ն ը սահ­մ ա­ն ել այլ պե­տ ու­թ յո­ւ ն­ն ե­ր ի նկատ­մ ա­մ բ։ Արդյո­՞ ք այդ­պ ի­ս ի
խն­դ իր­ն եր չկան նաև այ­ս օ­ր ։

428 թ. Ար­շա­կ ու­ն յաց թա­գ ա­վո­ր ու­ Բառարան

թյան ան­կու­մից հե­տո Պա­ր ս­կ աս­տա­ն ի Աշ­խար­հա­գ իր | մա­րդ­կա­նց և գույ­քե­րի ցու­ցա­
հս­կո­ղու­թյան տակ ան­ց ած Ար­ևե­լ յան կագ­րու­թյո­ւն՝ վի­ճա­կագ­րու­թյո­ւն, մար­դա­հա­մա­ր։

Հայաս­տա­ն ը վե­ր ած­վեց Սա­ս ա­ն յան Բյու­զան­դ ի­ա | 395 թ. Հռո­մե­ա­կան կայս­րու­թյան
պե­տու­թյան վար­չա­կ ան մի­ա­վո­ր ի՝ մա­ բա­ժա­նու­մից հե­տո Ար­ևե­լահ­ռո­մե­ա­կան կայս­րու­
թյա­նը տր­ված ան­վա­նու­մը։
րզ­պա­ն ու­թյա­ն ։ Հա­ջ ո­ր դ եր­կ ու դա­ր ե­ր ի
ըն­թաց­քո­ւմ պա­ր ս­կ ա­կ ան Հայաս­տա­
նը կա­ռա­վ ա­րո­ւմ է­ի ն մա­րզ­պան­ն ե­րը, ո­ր ո­նք նշա­նակ­վ ո­ւ մ է­ի ն Սա­սա­նյան տի­
րա­կալ­ն ե­րի կող­մի­ց ։ Ի տար­բ ե­ր ու­թ յո­ւն մյո­ւ ս մա­ր զ­պա­նու­թ յո­ւ ն­նե­ր ի՝ Հայաս­տ ա­
նն օժտ­վ ած էր ա­վե­լ ի մեծ ի­ր ա­վո­ւնք­ն ե­ր ո­վ . երկ­ր ի կար­և ո­ր ա­գ ույն պաշ­տ ոն­նե­րը
(հա­զ ա­րա­պե­տու­թ յո­ւն, սպա­ր ա­պե­տու­թ յո­ւ ն և այլն) թո­ղ ն­վ ել է­ի ն նա­խ ա­րար­նե­
րին, մի­առ­ժա­մա­ն ակ պահ­պան­վել էր նա­խ ա­րար­նե­ր ի ի­ր ա­վ ո­ւ նք­նե­ր ի ան­ձ ե­ռնմ­
խե­լ ի­ու­թյու­ն ը։
Սա­կայն Հազ­կ ե­րտ II-ի (439-457) օ­ր ոք վե­ր ջ դր­վ եց քրիս­տ ո­նյա­նե­ր ի նկատ­
մա­մբ մի­ն չ այդ ե­ղ ած հա­ր ա­բ ե­ր ա­կ ան հան­դ ո­ւ ր­ժո­ղա­կա­նու­թ յա­նը։ Տե­րու­թ յան
նվա­ճո­ղա­կան նպա­տակ­ն ե­ր ի հա­մար կր­կ ին սկ­սեց օգ­տ ա­գ ո­ր ծ­վ ել զրա­դ աշ­տ ա­
կա­ն ու­թյու­ն ը­։

­Սա­սա­նյան­նե­րի քա­ղա­ք ա­կա­նու­թ յան փո­փ ո­խ ու­թ յու­ն ը

Պա­րս­կաս­տա­ն ի հս­կ ո­ղ ու­թ յան տակ ան­ց ած Ար­և ե­լ յան Հայաս­տ ա­նի ներ­քին
ինք­նու­րույ­ն ու­թյու­ն ը թու­լ աց­ն ե­լ ու, իսկ ա­պա վե­րաց­նե­լ ու նպա­տ ա­կով Հազ­կեր­տ ը
նախ հայ նա­խա­ր ար­ն ե­ր ին նե­ր գ­ր ա­վեց կայս­ր ու­թ յան ար­և ե­լ յան սահ­մ ան­նե­ր ո­ւ մ
ան­վ եր­ջա­ն ա­լ ի ար­շա­վա­ն ք­ն ե­ր ի մե­ջ ՝ ընդ­դ եմ հո­նե­ր ի։ Ար­ք ան հույս ու­ներ այդ­պես
զր­կել հայե­րին ռազ­մա­կ ան դի­մադ­ր ա­կ ան ու­ժի­ց ։ Հայե­ր ին ինք­նու­րույ­նու­թ յու­
նից զր­կե­լ ու լո­ւ րջ խո­չըն­դ ոտ էր նաև Հայոց ե­կե­ղե­ց ին, ո­ր ը Ար­շ ա­կու­նի­նե­րի ան­
կու­մից հե­տո մա­ր մ­ն ա­վո­ր ո­ւմ էր երկ­ր ի պե­տ ա­կա­նու­թ յու­նը։ Ուս­տ ի պա­րս­կա­կան
ազ­դ ե­ց ու­թյո­ւնն ու­ժե­ղ աց­ն ե­լ ու և եր­կ ի­ր ն ա­պա­կայու­նաց­նե­լ ու նպա­տ ա­կով 447 թ.
130

անցկաց­վ եց աշ­խար­հ ա­գ ի­ր ՝ հո­ղ ե­ր ի և բնակ­չ ու­թ յան հաշ­վ ա­ռո­ւ մ։ Ար­դ յո­ւ ն­քում
հար­կե­րն ա­վ ե­լ ի ծա­ն ­ր ա­ց ան, և հա­ր կ­ման են­թ ա­ր կ­վ ե­ց ին հա­սա­ր ա­կու­թ յան բո­լ որ
շեր­տե­րը, ան­գամ ե­կ ե­ղ ե­ց ին, ո­ր ը մի­ն չ այդ ա­պա­հ ա­ր կ էր։ Պար­սիկ ա­վ ա­գ ա­նո­ւ ն
հա­նձն­վ ե­ց ին երկ­ր ի գոր­ծ ա­կ ա­լ ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ը, բա­ց ի սպա­ր ա­պե­տ ու­թ յու­նի­ց ։ Հայե­
րի ձեռ­քո­ւմ էր նաև մա­ր զ­պա­ն ու­թ յու­ն ը։ Մա­ր զ­պա­նը Վա­սակ Սյու­ն ին էր, սպա­ր ա­
պե­տը՝ Վար­դան Մա­մի­կ ո­ն յա­ն ը։
Նա­խա­պատ­ր աս­տա­կ ան այս աշ­խ ա­տա­նք­նե­ր ից հե­տ ո ար­դ են պար­սից կա­
ռա­վա­րու­թյո­ւնն ան­ց ավ վճ­ռ ա­կ ան գոր­ծ ո­ղ ու­թ յա­ն։ Հազ­կե­ր տ II-ը 449 թ. հա­տ ուկ
հրո­վ ար­տա­կով հայե­ր ից պա­հ ան­ջ ո­ւմ էր ան­հ ա­պաղ զրա­դ աշ­տ ա­կա­նու­թ յո­ւ ն ըն­
դու­նե­լ ։

Ա­վա­րայ­րի ճա­կա­տ ա­մար­տ ը

Ար­տա­շա­տո­ւմ հայ հոգ­ևոր ա­ռ աջ­ն ո­ր դ­նե­ր ի և նա­խ ա­ր ար­նե­ր ի մաս­նակ­ց ու­
թյա­մբ գու­մար­վ ո­ւմ է հա­տո­ւկ ժո­ղ ո­վ։ Չնայած առ­կա ո­ր ոշ տա­ր ա­ձ այ­նու­թ յո­ւ ն­
նե­րի­ն՝ ժո­ղո­վ ի մաս­ն ա­կ ից­ն ե­ր ը կազ­մո­ւմ են պա­տ աս­խ ան հայ­տ ա­ր ա­ր ու­թ յո­ւ ն,
ո­րով ի­րե­ն ց հա­վ ա­տար­մու­թ յո­ւնն են հայտն­վ ո­ւ մ թե՛ Սա­սա­նյան կայս­ր ու­թ յա­նը,
թե՛ քրիս­տո­ն ե­ու­թ յա­ն ը։ Ստա­ն ա­լ ով այս պա­տ աս­խ ա­նը՝ Հազ­կե­ր տ II-ը Տիզ­բ ոն
է կան­չո­ւմ ան­վ ա­ն ի հայ նա­խ ա­ր ար­ն ե­ր ի­ն ։ Նրա­նց հետ է­ի ն մա­ր զ­պան Վա­սակ
Սյու­ն ին և սպա­րա­պետ Վար­դ ան Մա­մի­կ ո­ն յա­նը։ Տիզ­բ ոն ժա­մ ա­նած նա­խ ա­ր ար­
նե­րից պա­հա­նջ­վ ո­ւմ էր հրա­ժար­վել քրիս­տ ո­նե­ո ւ­թ յու­նից և զրա­դ աշ­տ ա­կա­նու­
թյո­ւն ըն­դ ու­ն ե­լ ։ Հայ­ր ե­ն իք վե­ր ա­դ առ­ն ա­լ ու և դի­մ ադ­ր ու­թ յո­ւ ն կազ­մ ա­կեր­պե­լ ու
նպա­տա­կով նա­խ ա­ր ար­ն ե­ր ը ո­ր ո­շո­ւմ են ա­ռե­ր ես ու­րա­նալ քրիս­տ ո­նե­ո ւ­թ յու­նը և
ըն­դու­նել զրա­դ աշ­տա­կ ա­ն ու­թ յու­ն ը։ Բայց պար­սից ար­քան նրա­նց Հայաս­տ ան է
ու­ղ ար­կո­ւմ հա­տո­ւկ զո­ր ա­խ մ­բ ի և մո­գ ե­ր ի ու­ղ եկ­ց ու­թ յա­մ բ, ո­ր ո­նք պե­տ ք է ա­մ ե­նո­ւ ր
զրա­դ աշ­տա­կան սո­ ​​­ վո­ր ույթ­ն եր պար­տադ­ր ե­ին ­։
Հայ­րե­նիք վե­ր ա­դ ար­ձ ած նա­խ ա­ր ար­ն ե­ր ը մի­ա ­նո­ւ մ են Հայաս­տ ա­նո­ւ մ ծայր
ա­ռ ած ժո­ղո­վ ր­դ ա­կան շա­ր ժ­մա­ն ը, ո­ր ը վե­ր ած­վ ո­ւ մ է կազ­մ ա­կե­ր պ­վ ած ապս­տ ամ­
բու­թյա­ն։ Սա­կայն նա­խ ա­ր ար­ն ե­ր ի մի­ա­բ ա­նու­թ յու­նը պա­ռա­կտ­վ ո­ւ մ է. ա­ռա­ջա­
նում է եր­կու խմ­բա­վո­ր ո­ւմ ՝ Վա­ս ակ Սյու­ն ու և Վար­դ ան Մա­մ ի­կո­նյա­նի գլ­խ ա­վ ո­ր ու­
թյա­մբ։ Վա­սակ Սյու­ն ին հույս ու­ն եր Պա­ր ս­կ աս­տ ա­նի հետ բա­նակ­ց ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ի
մի­ջ ո­ց ով հաս­ն ել փոխ­զ իջ­մա­ն ՝ պահ­պա­ն ե­լ ով հայ­կա­կան ինք­նա­վ ա­ր ու­թ յո­ւ նն ու
դա­վ ա­ն ան­քի ա­զ ա­տու­թ յու­ն ը։ Այդ­պես հնա­ր ա­վ որ կլի­ներ նաև խու­սա­փ ել պա­
տե­րազ­մա­կան գոր­ծ ո­ղ ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ից և հաշ­վ ե­հ ար­դ ա­նե­ր ի­ց ։ Դրան հա­կա­ռա­կ՝
Վար­դ ան Մա­մի­կո­ն յա­ն ը գտ­ն ո­ւմ էր, որ հար­կ ա­վ որ է գնալ վճ­ռա­կան ռազ­մ ա­կան
գոր­ծո­ղու­թյո­ւն­ն ե­րի և ա­մեն գնով հաս­ն ել հաղ­թ ա­նա­կի։ Այդ ո­ր ո­շ ու­մ ը չի բե­կան­
վո­ւմ նաև այն ժա­մա­ն ակ, երբ Հազ­կ եր­տը, նկա­տ ի ու­նե­նա­լ ով ապս­տ ամ­բ ու­թ յան
ծա­վա­լ ո­ւմը, չե­ղար­կ ո­ւմ է հայե­ր ի հա­վա­տա­փ ո­խ ու­թ յան իր հրո­վ ար­տ ա­կը։ Ռազ­
մա­կ ան բա­խո­ւմն ան­խ ու­ս ա­փե­լ ի էր։
451 թ. մայի­ս ի 26-ին Տղ­մո­ւտ գե­տի ա­փի­ն՝ Ա­վ ա­ր այ­ր ի դաշ­տ ո­ւ մ, տե­ղ ի է ու­նե­
նո­ւմ վճ­ռա­կան ճա­կ ա­տա­մար­տը։ Հայե­ր ը, չնայած ի­րե­նց հե­ր ո­սա­կան և ան­ձ նու­
 131

Ս1 Ձայներ անցյալից

պա­լ ա­տ ով ու ըն­տ ա­նի­ք ով ճա­նա­պա­ր հ ըն­կ ա­ն ՝

ՂԱ­ԶԱՐ
ՓԱՐ­ՊԵ­ՑԻ
(442-510)
Վար­դա­նի հե­ռա­նա­լ ը նա­խա­րար­նե­րի­ց՝
դե­պի Հու­նաց աշ­խար­հը­
«Եվ արդ այս բո­լոր չա­րիք­ն ե­րը տես­ն ե­լո­վ ՝ Մա­
մի­կո­նե­ից տեր և հայոց սպա­րա­պետ Վար­դա­ն ն
իր մոտ կան­չեց ամ­բո­ղ ջ ըն­տ ա­ն ի­քը, եղ­բայր­ն ե­
րին, ա­զ ատ­նե­րին, ծա­ռ ա­ն ե­րին և առ­հա­ս ա­րակ
իր պա­լա­տի ամ­բո­ղ ջ բազ­մ ու­թ յա­ն ը։ Սկ­ս եց
խո­սել նրա­նց հետ և ա­ս ա­ց . «[...] Կա­մ ե­ն ո­ւ մ եմ
իս­կ ա­պես թող­նել այս կյան­քի ա­մ են ին­չ ը մի­ն չև
վե­ր ջ։ [...] Հա­նձն եմ առ­ն ո­ւ մ ՝ ձեզ հետ մի­ա­ս ին,
Քրիս­տո­սի ան­վան հա­մ ար ընտ­րել օ­տ ա­րու­թ յո­ւ ն
գնա­լ ը»։­
Եվ այս­պես, մի­ա­հա­մ ո­ւ ռ ար­հա­մ ար­հե­լո­վ ՝ ո­չ ի­ն չ
հա­մ ա­րե­ցին այս կյան­քի ա­մ են տե­ս ակ ա­ն ի­
մաստ մե­ծու­թյո­ւն­նե­րը և ի­րե­ն ց հետ մի­ա­բա­ն ած
շտա­պե­լ ով դե­պի Հու­ն աց իշ­խա­ն ու­թ յու­նը, ուր որ
մի­ա­բ ա­ն ու­թ յա­մ բ թա­ք ն­վ ած կամ այս ու այն­տ եղ
ցր­վ ա­ծ ՝ կա­ր ող է­ի ն ի­ր ե­նց ան­ձ ե­ր ը պա­շ տ­պա­ն ե­լ ։
­ այոց մեծ սպա­ր ա­պետ ու Մա­մ ի­կ ո­ն ե­ի ց Վար­
Հ
դա­ն ի [...] Հայոց աշ­խար­հ ից գնա­լ ու այս խոր­
հո­ւ ր­դ ը հան­կ ա­ր ծ հայտ­նե­ց ին Սյու­ն յաց իշ­խան
Վա­ս ա­կ ին, որն այդ ժա­մ ա­նակ մա­ր զ­պան էր
Հայո­ց ։ [...] Սյու­ն յաց իշ­խան Վա­ս ա­կ ը նա­մ ակ
գրեց, կն­քեց իր մա­տ ա­նի­ո վ [...]։ [...] Ա­պա տա­
րան նաև երդ­մ ան Ա­վ ե­տ ա­ր ա­նը՝ այն բռ­նե­ց ին
Վար­դ ա­նի ու նրա եղ­բ այր­ն ե­ր ի ա­ռ ա­ջ ։ Եվ նրա
ձեռ­քը տվե­ց ին Սյու­ն աց Վա­ս ա­կ ի, Հայոց մյո­ւս
ա­զ ատ­նե­ր ի, ե­պիս­կ ո­պոս­նե­ր ի և սե­պո­ւհ­ն ե­ր ի
նա­մ ակ­ն ե­ր ը. [...] «Ա­հ ա դո­ւ՝ եղ­բ այր­նե­ր ով ու քեզ
հետ մի­ա­բ ա­նած ըն­տ ա­նի­քո­վ դ, ո­ր ո­նք հա­մ ե­
րաշ­խե­լ ով քեզ հետ, հո­գա­ց ել են, որ քեզ հետ
ապ­ր եց­նեն ի­ր ե­ն ց, ձեր ան­ձ ե­ր ն եք պան­ծ աց­ն ո­ւմ։
Իսկ մե­նք ա­մ ե­նե­քյան մա­տ ն­վ ո­ւմ ենք հա­վ ի­
տե­ն ա­կ ան կո­ր ս­տ ի։ Քա­ն ի որ ո՛չ մե­նք, ո՛չ մեր
զա­վ ակ­նե­ր ն ա­ռ ա­ն ց ձեզ ոչ մի հնար չու­նե­նք
փրկ­վ ե­լ ու և ապ­ր ե­լ ու, ա­պա ինչ­պես որ հո­գա­լ ով
խնա­մ ք եք տա­ն ո­ւմ ձեր նկատ­մ ա­մ բ, այդ­պես էլ
մի՛ թող­ն եք, որ կոր­չեն այս­քան մար­դ իկ»: [...]»։
(Պատ­մ ու­թ յո­ւ ն Հայոց, Դր­վ ագ Բ։Լ):

րաց դի­մադ­րու­թ յա­ն ը, պար­տու­թ յո­ւն են կրո­ւ մ։ Զոհ­վ ո­ւ մ է սպա­ր ա­պետ Վար­դ ան
Մա­մի­կո­ն յա­ն ը։ Չնայած դրա­ն ՝ ապս­տամ­բ ու­թ յու­նը չի մա­ր ո­ւ մ ՝ ստա­նա­լ ով պար­
տի­զ ա­ն ա­կան բնույթ։ Այդ ժա­մա­ն ակ պար­սիկ­նե­րը հաս­կա­նո­ւ մ են, որ Հայաս­
տա­ն ի բռ­ն ի կրո­ն ա­փո­խ ու­թ յու­ն ը պա­հ ան­ջո­ւ մ է չա­փ ա­զ ա­նց թա­նկ ռազ­մ ա­կան
ջա­ն ք: Ծա­ն ր կա­ց ու­թ յան մեջ հայտն­ված սա­սա­նյան ար­ք ու­նի­քը ստիպ­վ ած էր
գնալ զի­ջո­ւմ­ն ե­ր ի։ Տր­վո­ւմ է կրո­ն ի ա­զ ա­տ ու­թ յո­ւ ն, հան­վ ո­ւ մ են հար­կե­րը: Բայց
Վա­սակ Սյու­ն ին զրկ­վո­ւմ է մա­ր զ­պա­ն ի պաշ­տ ո­նից, ձեր­բ ա­կալ­վ ո­ւ մ է և մա­հա­
նում բան­տո­ւմ։ Մի­առ­ժա­մա­ն ակ պար­ս ից ար­ք ու­նի­քը հայե­ր ին սի­ր ա­շ ա­հե­լ ու քա­
ղա­քա­կա­ն ու­թյո­ւն է որ­դ եգ­ր ո­ւմ։

Ն­վար­սա­կ ի պայ­մա­նա­գ ի­րը

Ա­վ ա­րայ­րին ­հա­ջ որ­դ ած ժա­մա­ն ա­կ ա­շ ր­ջա­նո­ւ մ սա­սա­նյան ար­քու­նի­քի
ա­րած զի­ջո­ւմ­նե­ր ը ժա­մա­ն ա­կ ա­վոր է­ին
­ ։ Պա­րս­կաս­տ ա­նի վա­րած կրո­նա­փ ո­խ ու­
132

թյան քա­ղա­ք ա­կա­ն ու­թ յո­ւնն ա­վե­լ ի նո­ւ րբ է դառ­նո­ւ մ. բռ­նի հա­վ ա­տ ա­փ ո­խ ու­թ յան
փո­խա­րեն պար­սիկ­ն ե­ր ը պայ­ման­ն եր է­ի ն ստեղ­ծո­ւ մ, որ հայե­ր ն ի­ր ե­նց կամ­քով
ու­րա­նան հայ­րե­նի կրո­ն ը և տար­ր ա­լ ո­ւծ­վեն պա­ր ս­կա­կան քա­ղա­քա­կր­թ ու­թ յան
մեջ: Զա­նգ­վ ա­ծ ային դժ­գ ո­հ ու­թ յո­ւն­ն եր են ա­ռ ա­ջա­նո­ւ մ ՝ վե­ր ա­ճ ե­լ ով հա­կա­պա­ր ս­
կա­կ ան ապս­տամ­բ ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի։ 482 թ., երբ հայտ­նի է դառ­նո­ւ մ հեփ­թ աղ­ն ե­ր ից
պար­սիկ­նե­րի կրած պար­տու­թ յու­ն ը, ապս­տ ամ­բ ո­ւ մ են նախ աղ­վ ան­նե­ր ը, ա­պա
վրա­ց ի­ն ե­րը։ Նույն թվա­կ ա­ն ին ապս­տամ­բ ո­ւ մ են նաև հեփ­թ ա­ղա­կան պա­տ ե­
րազ­մից վե­րա­դ ար­ձ ած հայ նա­խ ա­ր ար­ն ե­ր ը։ Հայաս­տ ա­նո­ւ մ շու­տ ով ապս­տ ա­մ բ
ու­ժե­րը գրա­վ ո­ւմ են Դվին քա­ղա­քը և այն­տ եղ կազ­մ ա­վ ո­ր ո­ւ մ նոր կա­ռա­վ ա­ր ու­
թյո­ւն. Սա­հակ Բագ­ր ա­տ ու­ն ին դառ­ն ո­ւմ է Հայաս­տ ա­նի մա­ր զ­պան, Վա­հ ան Մա­
մի­կո­նյա­նը՝ Հայոց սպա­ր ա­պե­տ։
Ա­պս­տամ­բու­թ յու­ն ը ճն­շե­լ ու ան­հ ա­ջ ող փոր­ձ ից հե­տ ո հա­ջո­ր դ տա­ր ի՝ 483 թ.
գար­ն ա­նը, մի նոր բա­խ ո­ւմ է տե­ղ ի ու­ն ե­ն ո­ւ մ հայ-պա­ր ս­կա­կան զոր­քե­ր ի մի­ջև
Ար­տազ գա­վ ա­ռի Ներ­ս ե­հա­պատ գյու­ղ ի մո­տ ։ Ճա­կա­տ ա­մ ա­ր տն ա­վ ա­ր տ­վ ո­ւ մ է
հայե­րի լի­ա ­կա­տար հաղ­թ ա­ն ա­կ ո­վ։ Սա­կ այն դրան հա­ջոր­դ ո­ւ մ է ապս­տ ա­մ բ­նե­ր ի
լո­ւ րջ ան­հա­ջո­ղու­թ յու­ն ը Վրաս­տա­ն ո­ւմ։ Վրաց թա­գ ա­վ որ Վախ­թ ա­նգ Գոր­գ ա­սա­
լի խնդ­րան­քով օգ­ն ու­թ յան հա­ս ած հայ ապս­տ ամ­բ ա­կան ուժն այս­տ ե­ղ՝ Ճար­մ ա­
նայի ճա­կ ա­տա­մար­տ ո­ւմ, պար­տու­թ յո­ւն է կրո­ւ մ։ Ճա­կա­տ ա­մ ար­տ ո­ւ մ զոհ­վ ո­ւ մ են
Սա­հակ Բագ­րա­տու­ն ին և Վա­ս ակ Մա­մի­կ ո­ն յա­նը։ Վա­հ ան Մա­մ ի­կո­նյա­նը մնա­
ցած ու­ժե­րը ոչն­չա­ց ու­մից փր­կ ե­լ ու նպա­տա­կ ով ստիպ­վ ած էր նա­հ ան­ջել և ամ­ր ա­
նալ Տայ­ք ի իր կալ­ված­քո­ւմ։
Ա­պս­տամ­բու­թ յու­ն ը վե­ր ջ­ն ա­կ ա­ն ա­պես ճն­շ ե­լ ու ևս մի քա­նի ա­պար­դ յո­ւ ն փոր­
ձե­րից հե­տո շու­տով պար­ս իկ­ն ե­ր ը ստիպ­ված փո­խ ո­ւ մ են ի­ր ե­նց քա­ղա­քա­կա­նու­
թյու­նը հեփ­թաղ­նե­ր ից կրած նոր պար­տու­թ յան պատ­ճ ա­ռո­վ ։ Պե­ր ո­զ ին հա­ջոր­
դած ար­քա Վա­ղ ար­շ ը փոր­ձ ո­ւմ է զի­ջ ո­ւմ­ն ե­ր ով սի­ր ա­շ ա­հ ել հայ նա­խ ա­ր ար­նե­ր ին,
և Նվար­սակ գյու­ղ ո­ւմ 484 թ. կնք­վո­ւմ է Նվար­սա­կի հաշ­տ ու­թ յան պայ­մ ա­ն ա­գ ի­
րը։ Հա­մա­ձայն այդ պայ­մա­ն ագ­ր ի՝ (1) վե­ր ա­կա­նգն­վ ո­ւ մ են հայ նա­խ ա­ր ար­նե­ր ի
ժա­ռ ան­գա­կան ի­ր ա­վո­ւնք­ն ե­ր ը, (2) դա­դ ա­ր եց­վ ո­ւ մ են կրո­նա­կան հա­լ ա­ծա­նք­նե­
րը, և (3) պա­րս­կա­կ ան կո­ղ մն այլևս չէր մի­ջ ամ­տ ե­լ ու հայ նա­խ ա­ր ար­նե­ր ի ներ­քին
գոր­ծե­րի­ն ։ Այս պայ­ման­ն ե­ր ը վա­վե­ր աց­ն ե­լ ու հա­մ ար պա­ր ս­կա­կան կող­մ ը 485
թվա­կա­ն ին Տիզ­բոն է կան­չո­ւմ Վա­հ ան Մա­մ ի­կո­նյա­նին, ո­ր ին նախ ճա­նա­չ ո­ւ մ է
Հայաս­տա­ն ի սպա­ր ա­պետ, իսկ ո­ր ոշ ժա­մա­ն ակ ան­ց ՝ նաև մա­ր զ­պա­ն։

Առանձնացրո՛ւ քեզ հետաքրքրող տեղեկությունը և

քննարկի՛ր դասարանում։
Ո ՞ր տեղեկությունն է քեզ ավելի հիմնավոր կամ հետաքրքիր թվում։
Ինչո՞ւ։
 133

Ին­չո­՞ւ է դա կար­ևոր այ­սօր

450-451 և 482-484 թթ. ապս­տամ­բ ու­թ յո­ւն­նե­ր ի և հայ ժո­ղո­վ ր­դ ի մղած ա­զ ա­տ ա­
գրա­կան հա­մառ պայ­քա­ր ի ար­դ յո­ւն­ք ո­ւմ ձա­խ ող­վ ե­ց ին Հայաս­տ ա­նը Պա­րս­կաս­
տա­ն ի մի սո­վ ո­րա­կ ան մա­ր զ դա­ր ձ­ն ե­լ ու, հայե­րին դա­վ ա­նա­փ ո­խ ե­լ ու և ձու­լ ե­լ ու
բո­լ որ փոր­ձե­րը։ Հայաս­տա­ն ը պահ­պա­ն եց իր քա­ղա­ք ա­կան ինք­նու­րույ­նու­թ յու­նը
և տն­տե­սա­կան ու մշա­կ ու­թ ային զար­գ աց­մ ան հնա­ր ա­վ ո­րու­թ յո­ւ ն­նե­րը։ Այ­սօր ևս
քա­ղա­քա­կան ինք­ն ու­ր ույ­ն ու­թ յու­ն ը, տն­տե­սա­կան և մշա­կու­թ ային զար­գ ա­ց ո­ւ մն
ա­պա­հո­վ ե­լ ու հա­մար մտա­վոր ու ֆի­զ ի­կ ա­կան հա­մ ար­ժեք ջա­նք է ան­հրա­ժե­շ տ։
Պե­տա­կան քա­ղա­քա­կ ա­ն ու­թ յան խն­դ իր­նե­ր ից է կայո­ւ ն, եր­կա­րա­ժամ­կետ մի­
ջազ­գային հա­րա­բ ե­ր ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի ստեղ­ծ ու­մ ը պա­շ տ­պա­նու­թ յան, տն­տ ե­սու­թ յան
ու մշա­կույ­թ ի ո­լ ո­ր տ­ն ե­ր ո­ւմ։

Աշխատանք սկզբնաղբյուրների հետ

1 | Վեր­լու­ծի­՛ր և ներ­կ այաց­րո­՛ւ։ Ի՞ն­չը ստի­պեց Վար­դ ան Մա­մ ի­կո­նյա­նին, որ
կր­կին վե­րա­դ առ­ն ա Ար­ևե­լ յան Հայաս­տ ան և ստա­նձ­նի ապս­տ ամ­բ ու­թ յան
պա­տաս­խա­ն ատ­վու­թ յու­ն ը։
2 | Մեկ­նա­բա­նի­՛ր։ Ինչ­պե­՞ս կմեկ­ն ա­բ ա­ն եք այն, որ Տիզ­բ ո­նո­ւ մ կե­ղծ ու­ր ա­ց ու­
թյու­ն ից հե­տո Հայաս­տան վե­ր ա­դ առ­ն ա­լ ո­վ ՝ Վար­դ ան Մա­մ ի­կո­նյա­նն, ըստ
Ղա­զ ար Փար­պե­ց ու, ու­զ ո­ւմ է մեկ­ն ել Բյու­զ ան­դ ի­ա (Հու­նաց աշ­խ ա­րհ)։

«Հայկական զորքերի հրամանատար Վահան Մամիկոնյանի և

հայ ազնվականների վերադարձը հայրենիք»
Նկարը՝ Ջուլիան Զասսոյի (1833-1889)
134

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
աշ­խ ար­հա­գ իր • Հազ­կ ե­րտ II • Վա­ս ակ Սյու­ն ի • Վար­դ ան Մա­մ ի­կ ո­ն յան • Սա­հ ակ
Բագ­րա­տու­նի • Վա­հան Մա­մ ի­կ ո­ն յան • Ա­վ ա­րայ­րի ճա­կ ա­տ ա­մ ա­ր տ • Նվար­ս ա­կ ի հաշ­տ ու­թ յո­ւն

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ի՞նչ քայ­լե­րի դի­մեց Հազ­կե­րտ II-ը՝ Ար­ևե­լյան Հայաս­տա­նի ներ­քին
ինք­նու­րույ­նու­թյու­նը ոչն­չաց­նե­լու ուղ­ղու­թյա­մբ:
բ. Բացատրի՛ր։ Ին­չո­՞վ էր պայ­մա­նա­վոր­ված Ար­ևե­լյան Հայաս­տա­նո­ւմ Սա­սա­նյան­նե­րի վա­րած
հան­դո­ւ ր­ժո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը­։
գ. Վերլուծի՛ր :Արդյո­՞ք հնա­րա­վոր էր խու­սա­փել Ա­վա­րայ­րի ճա­կա­տա­մար­տի­ց։ Ինչ­պե­՞ս և ին­չո­՞ւ ։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը: Ի՞նչ նշա­նա­կու­թյո­ւն ու­նե­ցան Վար­դա­նա­նց և Վա­հա­նա­նց պա­տե­րա­զմ­
նե­րը. արդյո­՞ք դրա­նք հա­սան ի­րե­նց նպա­տա­կին, ինչ­պե­՞ս։
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ին­չո­՞ւ է­ին Սա­սա­նյան ար­քա­նե­րը ձգ­տո­ւմ հայե­րին դա­վա­նա­փոխ ա­նե­լ։
3. Գնահատի՛ր։ Որ­քա­նո­՞վ է­ին ար­դա­րաց­ված Վա­սակ Սյու­նու և Վար­դան Մա­մի­կո­նյա­նի
խմ­բա­վո­րո­ւմ­ն ե­րի մո­տե­ցո­ւմ­ն ե­րը. հիմ­ն ա­վո­րիր և փաս­տար­կիր:

Ա4 | Պատճառ և հետևանք, պատ­մա­կ ան նշա­ն ա­կ ո­ւ թյո­ւն

Պատ­կե­րաց­րո՛ւ, որ դու Վա­սակ Սյու­նին ես և ար­դեն գի­տես, որ Վար­դան Մա­մի­կո­նյա­նն ու իր
կո­ղմ­ն ա­կից­նե­րը վճ­ռել են մի­նչև վե­րջ պայ­քա­րել Սա­սա­նյան­նե­րի դե­մ։ Իսկ քո եր­կու որ­դ ի­նե­րը
գտն­վո­ւմ են Սա­սա­նյան ար­քու­նի­քո­ւմ ՝ իբրև պա­տա­նդ։ Ի՞նչ քայ­լե­րի կդի­մես այդ վճ­ռա­կան պա­հին և
ինչ­պե­՞ս կհիմ­ն ա­վո­րես քո ա­րար­քը։­
Ը­ստ քե­զ՝ ի՞նչ ըն­թա­ցք կա­րող է­ին ու­նե­նալ հայ-պա­րս­կա­կան հա­րա­բե­րու­թյո­ւն­նե­րը, ե­թե Վար­դան
Մա­մի­կո­նյա­նն ու իր կո­ղմ­ն ա­կից­նե­րը վս­տա­հե­ին Վա­սակ Սյու­նո­ւն և դա­դա­րեց­նե­ին ռազ­մա­կան
գոր­ծո­ղու­թյո­ւն­նե­րը։ Կամ հա­կա­ռա­կը՝ ե­թե Վա­սակ Սյու­նին մի­ան­ ար Վար­դան Մա­մի­կո­նյա­նի­ն։

Գործնական առաջադրանք
Դա­սըն­կե­րո­ջդ հետ քն­ն ար­կ ի՛ր Տիզ­բ ո­ն ո­ւմ հայ նա­խ ա­ր ար­նե­ր ի կե­ղծ ու­ր ա­ց ու­
թյու­նը։ Յու­րա­քան­չյո­ւ րդ փոր­ձ ե՛ք հիմ­ն ա­վո­ր ել դրա ան­հ րա­ժեշ­տ ու­թ յո­ւ նն այդ
պա­հին, կամ ի՞նչ կլի­ն եր, ե­թ ե նրա­ն ք հրա­ժար­վ ե­ի ն ա­ռե­ր ես ու­ր ա­նա­լ ո­ւ ց։
 135

Հայաս­տա­նը և Պա­րս­կա-Բյու­զան­դա­կան
5.2
ԳԼՈՒԽ մր­ցակ­ցո­ւ թյու­նը VI Դա­րո­ւմ

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

Քրիս­տ ո­ն ե­ա ­կ ան ե­կ ե­ղ ե­ց ի­ն ե­ր ի զար­գ աց­մ ան և կայու­ն աց­մ ան ըն­թ աց­ք ո­ւ մ մեծ
բա­ն ա­վ ե­ճ եր են ծա­վ ալ­վ ո­ւ մ։ Չնայած քրիս­տ ո­ն ե­ա ­կ ան ուս­մ ո­ւ նք­ն ե­ր ի վե­ճ ե­ր ն
աստ­վ ա­ծ ա­բ ա­ն ա­կ ան է­ի ն, հե­տ ա­գ այո­ւ մ դրա­ն ք ձե­ռ ք են բե­ր ո­ւ մ սո­ւ ր քա­ղ ա­ք ա­
կան բո­վ ան­դ ա­կ ու­թ յո­ւ ն։ Թե՛ Բյու­զ ան­դ ի­ա ն, թե՛ Սա­ս ա­ն յան կայս­ր ու­թ յո­ւ նն օգ­
տա­գ որ­ծ ո­ւ մ է­ի ն այս վե­ճ ե­ր ն ի­ր ե­ն ց նվա­ճ ո­ղ ա­կ ան քա­ղ ա­ք ա­կ ա­ն ու­թ յան մե­ջ ։
Ի ՞նչ ես կար­ծ ո­ւ մ, արդյո­՞ ք այ­ս օր դա­դ ա­ր ել են կրո­ն ա­կ ան վե­ճ ե­ր ը։ Դրա­ն ք այ­
սօր ու­ն ե­՞ ն քա­ղ ա­ք ա­կ ան ե­ր ան­գ ա­վ ո­ր ո­ւ մ։ Դա­ս ըն­կ եր­ն ե­ր ով քն­ն ար­կ եք այդ­պ ի­
սի մի օ­ր ի­ն ակ, որն, ըստ ձեզ , ար­դ ի­ա ­կ ան է Հայաս­տ ա­ն ո­ւ մ։

Ն­վ ար­սա­կի հաշ­տու­թ յու­ն ից հե­տո Բառարան

Ար­ևե­լ յան Հայաս­տա­ն ը վեր­ջ ա­պես խա­
ղաղ զար­գա­ն ա­լ ու հնա­ր ա­վո­ր ու­թ յո­ւն է
ստա­ն ո­ւմ։ Հար­կավ , դա չէր նշա­ն ա­կ ո­ւմ,
թե հայ-պա­րս­կա­կ ան հա­ր ա­բ ե­ր ու­թ յուն­
նե­րը վե­րջ­ն ա­կա­ն ա­պես խա­ղ ա­ղ ու­թ յան
փո­ւ լ են մտ­ն ո­ւմ։ Ճի­շտ հա­կ ա­ռ ա­կ ը՝ Պար­
սից ար­քա­ն ե­րը պար­բ ե­ր ա­բ ար փոր­ձ ում
է­ին խա­րխ­լ ել նա­խ ար­ն ե­ր ի դիր­ք ե­ր ը՝
ձգ­տե­լ ով սահ­մա­ն ա­փա­կ ել ինք­ն ա­վա­
րու­թյու­ն ը, իսկ նա­խ ա­ր ար­ն ե­ր ն էլ սո­վո­
րա­բար դի­մադ­ր ո­ւմ է­ի ն զրա­դ աշ­տա­կ ա­
նու­թյան նե­րդր­մա­ն ը՝ կազ­մա­կ եր­պե­լ ով
ապս­տամ­բու­թյո­ւն­ն ե­ր ։ Այդ ապս­տամ­
բու­թյո­ւն­ն ե­րն ի վեր­ջ ո վե­ր ա­ճ ո­ւմ են
պա­րս­կա-բյու­զ ան­դ ա­կ ան եր­կ ա­ր ա­մյա
պա­տե­րա­զ մ­ն ե­ր ի, ո­ր ո­ն ց հա­ջ որ­դ ո­ւմ է
Հայաս­տա­ն ի նոր բա­ժա­ն ու­մը։
Եր­կաբ­նա­կու­թյո­ւն (քաղ­կե­դո­նա­կա­նու­թյո­ւն) |
քրիս­տո­նե­ա­կան ուս­մո­ւնք՝ ամ­րա­գ ր­ված 451թ.
Քաղ­կե­դո­նի ե­կե­ղե­ցա­կան ժո­ղո­վո­ւմ։ Քրիս­տո­սին
վե­րագ­րո­ւմ է եր­կու բնու­թյո­ւն՝ մա­րդ­կային և
աստ­վա­ծային, ո­րո­նք գոյակ­ցո­ւմ են Հի­սո­ւս
Քրիս­տո­սի ե­զա­կի ան­ձի մե­ջ։
Մի­աբ­նա­կու­թյո­ւն (հա­կա­քաղ­կե­դո­նա­կա­­նու­
թյուն) – քրիս­տո­նե­ա­կան ուս­մո­ւնք, ըստ ո­րի՝
Հի­սո­ւս Քրիս­տո­սն ու­նի մի­այն մե­կ՝ աստ­վա­ծային
բնու­թյո­ւն, ո­րը կլա­նել է նրա մա­րդ­կային
բնու­թյու­նը։ Այն ժխ­տո­ւմ է Քրիս­տո­սի մա­րդ­կային
բնու­թյան գոյու­թյու­նը։
Նես­տո­րա­կա­նու­թյո­ւն | քրիս­տո­նե­ա­կան ուս­
մո­ւնք, ո­րը ճա­նա­չո­ւմ է Քրիս­տո­սի մեջ եր­կու
բնու­թյո­ւն և եր­կու դե­մք։ Ան­վա­նու­մը ստա­ցել է
428-431 թթ. Կ. Պոլ­սի պատ­րի­ա­րք Նես­տո­րի
ա­նու­նի­ց։
Քո­ւս­տակ | վար­չա­կան մի­ա­վոր Սա­սա­նյան
Պա­րս­կաս­տա­նո­ւմ։ Բա­ռա­ցի՝ կու­սա­կա­լու­թյո­ւն։

Հո­ւս­տի­ն ի­ա ­նոս I-ի վե­րա­փ ո­խ ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ը և

Արևմ­տյան Հայաս­տ ա­նը
Հայաս­տա­ն ի արևմ­տյան մա­ս ո­ւմ ՝ Բյու­զ ան­դ ա­կան Հայաս­տ ա­նո­ւ մ, 387 թվա­
կա­ն ի բա­ժա­ն ու­մ ից հե­տո ի­ր ա­վ ի­ճ ա­կ ը փո­քր-ինչ այլ էր։ Բյու­զ ան­դ ի­ան աս­տ ի­
ճա­ն ա­բար սկ­սեց վե­ր աց­ն ել հայոց քա­ղ ա­քա­կան և տն­տ ե­սա­կան ինք­նու­ր ույ­նու­
թյու­նը՝ ան­շ ր­ջե­լ ի կեր­պով վե­ր ա­ծ ե­լ ով այն Բյու­զ ան­դ ի­այի հեր­թ ա­կան վար­չ ա­կան
136

մի­ա­վո­րի: Այդ­պես Ար­ևե­լ յան Հայաս­տա­ն ը զրկ­վ եց քա­ղա­քա­կան, տն­տ ե­սա­կան և

մշա­կու­թային մի­աս­ն ա­կ ա­ն ու­թ յու­ն ի­ց ։ Ա­վե­լ ի մեծ փո­փ ո­խ ու­թ յո­ւ ն­ներ ե­ղան Հուս­
տի­ն ի­ան­ ոս I-ի (527-565) օ­ր ոք: Բյու­զ ան­դ ա­կ ան Հայաս­տ ա­նի վար­չ ա­կան շր­ջա­
նի վե­րա­ձև­ման ար­դ յո­ւն­քո­ւմ ստե­ղ ծ­վե­ց ին չո­ր ս վար­չ ա­կան մի­ա ­վ որ­նե­ր ՝ Ա­ռ ա­ջ ին
Հայք, Երկ­րո­րդ Հայք, Եր­րո­ր դ Հայք և Չոր­ր ո­ր դ Հայք նա­հ ա­նգ­նե­ր ը։ Վե­ր աց­վ ե­
ցին հայ նա­խա­րար­ն ե­ր ի ինք­ն ա­վա­ր ու­թ յու­նը, ար­տ ո­նու­թ յո­ւ ն­նե­ր ն ու սե­փ ա­կան
զորք ու­ն ե­ն ա­լ ու ժա­ռ ան­գ ա­կ ան ի­ր ա­վո­ւն­քը։ Ան­հ ա­մ ե­մ ատ ա­վ ե­լ ի է­ա ­կան նշա­նա­
կու­թյո­ւն ու­ն եր ժա­ռ ան­գ ա­կ ան ի­ր ա­վո­ւն­քին վե­ր ա­բ ե­ր ող օ­ր են­քը, ո­ր ով վնաս­վ ո­ւ մ
էր նաև նա­խա­րա­րա­կ ան հա­մա­կ ար­գ ը։ Հա­մ ա­ձ այն բյու­զ ան­դ ա­կան օ­ր են­քի՝ ժա­
ռան­գու­թյու­նը պե­տք է բա­ժան­վեր թե՛ ա­ր ա­կան, թե՛ ի­գ ա­կան սե­ռի ե­ր ե­խ ա­նե­
րի մի­ջև։ Այս­պես մեծ կալ­վա­ծ ք­ն ե­ր ը, ո­ր ո­ն ք հայ ազն­վ ա­կան ըն­տ ա­նիք­նե­ր ի հզոր
հի­մքն է­ին, ա­վ ագ որ­դ ու կող­մից ժա­ռ ա­ն գ­վե­լ ու և ան­ձ ե­ռնմ­խ ե­լ ի մնա­լ ու փո­խ ա­ր են
ա­րա­գո­րեն մաս­նատ­վե­ց ի­ն ։
Հո­ւս­տի­նի­ա­ն ո­ս ի օ­ր ե­ն սդ­ր ու­թ յու­ն ը և հայ հա­սա­ր ա­կու­թ յան ա­վ ան­դ ա­կան
կա­ռ ո­ւց­վ ա­ծ քն ակն­հ այ­տո­ր են ան­հ ա­մա­տե­ղ ե­լ ի է­ի ն, և սա ապս­տ ամ­բ ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ի
տե­ղ իք տվեց: Դրան­ց ից ա­մե­ն ա­խ ո­շո­ր ը 539 թ. ապս­տ ամ­բ ու­թ յո­ւ նն էր՝ Հով­հ ան­ն ես
Ար­շա­կ ու­նու գլ­խա­վո­ր ու­թ յա­մբ։ Ապս­տամ­բ ու­թ յու­նը ճնշ­վ ե­ց . ապստա­մ բ­նե­­րից
ո­մ ա­նք աք­սոր­վ ե­ցին Բալ­կ ան­ն եր, ո­մա­ն ք պաշ­տ ոն­ներ ստա­ց ան բյու­զ ան­դ ա­կան
վար­չա­կան հա­մա­կ ար­գ ո­ւմ, իսկ ո­մա­ն ք էլ լքե­ց ին Հայաս­տ ա­նի բյու­զ ան­դ ա­կան
հատ­վ ա­ծ ը։ Ան­զոր հայ վեր­ն ա­խ ա­վ ն ա­ր ագ կլան­վ ե­ց բյու­զ ան­դ ա­կան աս­տ ի­ճ ա­
նա­կ ար­գու­թյան մեջ և ի վեր­ջ ո ձո­ւ լ­վե­ց :

Դ­վ ի­նի 506 թ. և 554 թ. ժո­ղով­նե­ր ը

Պա­րս­կա-բյու­զ ան­դ ա­կ ան հա­կ ա­մար­տու­թ յան կար­և ո­ր ա­գ ույն բա­ղադ­ր իչ­
նե­րից էր քրիս­տո­ն ե­ա­կ ան ե­կ ե­ղ ե­ց ի­ն ե­ր ի նկատ­մ ա­մ բ վե­ր ա­հ ս­կո­ղու­թ յան հար­ց ը։
Բյու­զան­դ ի­ան փոր­ձ ո­ւմ էր Հայոց ե­կ ե­ղ ե­ց ո­ւն պար­տ ադ­ր ել իր դա­վ ա­նան­քը, իսկ
Պա­րս­կաս­տա­ն ը՝ իր հո­վա­ն ա­վո­ր ու­թ յան ներ­քո գտն­վ ող նես­տ ո­ր ա­կա­ն ու­թ յունը։
Ռազ­մա­կան պայ­քա­ր ը փո­խ ա­ր ին­վո­ւմ էր ե­կե­ղե­ց ու նկատ­մ ա­մ բ վե­ր ա­հ սկո­
ղու­թ յո­ւն սահ­մա­ն ե­լ ու քա­ղ ա­ք ա­կ ա­ն ու­թ յա­մբ։ Ի­ր ա­վ ի­ճ ա­կը սր­վ եց հատ­կա­պես
451 թ. գու­մար­վ ած չոր­ր ո­ր դ՝ Քաղ­կ ե­դ ո­ն ի Տի­ե ­զ ե­րա­կան ժո­ղո­վ ից հե­տ ո։ Այս ժո­
ղո­վո­ւմ դա­վ ա­ն ա­բ ա­ն ա­կ ան վե­ճ եր բռնկ­վե­ց ին մի­ա բ­ն ակ­ն ե­ր ի և եր­կաբ­ն ակ­ն ե­ր ի
մի­ջ և. ա­ռա­ջին­ն ե­ր ը պն­դ ո­ւմ է­ի ն, որ Քրիս­տ ո­սն ու­նի մի­այն մե­կ՝ աստ­վ ա­ծային
բնու­թ յո­ւն, դրան հա­կ ա­ռ ա­կ ՝ եր­կ աբ­ն ակ­ն ե­ր ը Քրիս­տ ո­սի մեջ ճա­նա­չ ո­ւ մ է­ի ն եր­
կու բնու­թյո­ւն՝ աստ­վա­ծ ային և մա­ր դ­կ այի­ն ։ Այ­նու­հ ե­տ և եր­կաբ­նակ­նե­ր ը կոչ­վ ե­ց ին
«­քաղ­կե­դ ո­նա­կան­ն եր», իսկ մի­աբ­ն ակ­ն ե­ր ը՝ «­հ ա­կա­քաղ­կե­դ ո­նա­կան­ներ»։
Հայաս­տա­ն ն այս ժո­ղ ո­վ ին թե­պետ չմաս­նակ­ց եց, սա­կայն, ինչ­պես հե­տ ա­
գայո­ւմ պա­րզ­վ եց, հա­մակ­ր ան­քը «­հ ա­կ ա­քաղ­կե­դ ո­նա­կան­նե­րի» կո­ղմն էր։ Հայ
ա­ռ ա­քե­լ ա­կան ե­կե­ղ ե­ց ին հա­վա­տա­ր իմ մնաց Տի­ե ­զ ե­րա­կան ա­ռա­ջին ե­ր ե­ք ՝ Նի­կե­
այի (325 թ.), Կոս­տ ա­ն դ­ն ու­պոլ­ս ի (381 թ.) և Ե­փ ե­սո­սի (431 թ.) ժո­ղով­նե­ր ի վճիռ­
 137

Նայելով քարտեզին

Հայաս­տա­նի երկ­րո­րդ բա­ժ ա­նու­մը Հռո­մի և Սա­սա­ն յան Ի­ր ա­ն ի մի­ջ և
(591 թ.)
1. Կիրառի՛ր աշխարհագրական հմտություններդ: Ինչ­պի­սի՞ հետ­ևա­նք­ներ կա­րող էր ու­նե­նալ
հայու­թյան հա­մար Հայաս­տա­նի այս նոր բա­ժա­նու­մը, ո­րով երկ­րի մե­ծա­գույն մա­սն ան­ցնո­ւմ էր
Բյու­զան­դ ի­այի­ն։

նե­րի­ն ։ Այս­պի­սո­վ ՝ Քրիս­տո­ս ի բնու­թ յան մա­սին հայ­կա­կան վար­դ ա­պե­տ ու­թ յու­նը
հաս­տա­տա­կա­մո­ր են պն­դ ո­ւմ էր Քրիս­տո­սի եր­կու բնու­թ յո­ւ ն­նե­րի մի­աս­նու­թ յու­
նը և ոչ թե եր­կու բնու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի մի­ա­վո­ր ու­մ ը՝ «­մ ի ան­ձ ՝ եր­կու բնու­թ յո­ւ ն»։ Թե­պետ
Հայոց ե­կե­ղե­ց ին այս փու­լ ո­ւմ հե­ռ ու մնաց դա­վ ա­նա­բ ա­նա­կան վե­ճ ե­ր ից, բայց հե­
տա­գայո­ւմ, երբ դրա­ն ք ձե­ռ ք բե­ր ե­ց ին քա­ղ ա­քա­կան ե­ր ան­գ ա­վ ո­րո­ւ մ, ստիպ­վ ած
էր հս­տա­կեց­ն ել իր դիր­քո­ր ո­շու­մը՝ ընտ­ր ե­լով քաղ­կե­դ ո­նա­կա­նու­թ յան մե­րժ­մ ան
տար­բե­րա­կը։ Դա վե­ր ջ­ն ա­կ ա­ն ա­պես ձևա­կե­ր պ­վ եց Դվի­ն ի ա­ռ ա­ջ ին (506 թ.) և
երկ­րո­րդ (554 թ.) ժո­ղ ով­ն ե­ր ի ժա­մա­ն ա­կ ։ Դվի­նի երկ­ր ո­րդ ժո­ղո­վ ը նշա­նա­կա­լ ի
էր նաև նրա­ն ով , որ մեր­ժո­ւմ էր նես­տո­ր ա­կա­նու­թ յու­նը ևս, ո­ր ին քա­ղա­քա­կան
նպա­տակ­ն ե­րով հո­վա­ն ա­վո­ր ո­ւմ էր Սա­ս ա­նյան ար­քու­նի­քը։ Այդ­պի­սո­վ ՝ Հայոց
ե­կ ե­ղե­ց ին մեր­ժեց և՛ քաղ­կ ե­դ ո­ն ա­կ ա­ն ու­թ յու­նը, և՛ նես­տ ո­ր ա­կա­նու­թ յու­նը։ Այս­պի­
սով այն տա­րան­ջ ատ­վեց թե՛ մե­կ ից, թե՛ մյու­սի­ց ՝ ինք­նա­հաս­տ ատ­վ ե­լ ով և ձե­ռք
բե­րե­լ ով իր ան­կա­խ ու­թ յու­ն ը։
138

Պա­րս­կա-բյու­զան­դա­կան պա­տ ե­ր ա­զ մն ու Հայաս­տ ա­ն ի

երկ­րո­րդ բա­ժա­նու­մը
Հայոց ե­կե­ղե­ցու հա­կ ա­բ յու­զ ան­դ ա­կ ան դիր­ք ո­ր ո­շ ու­մ ը Սա­սա­նյան ար­ք ու­նի­
քին հետ չկա­նգ­ն եց­ր եց Հայաս­տա­ն ո­ւմ զրա­դ աշ­տ ա­կա­նու­թ յու­նը տա­ր ա­ծե­լ ու
մտքի­ց ։ Այդ հար­ց ը նո­ր ից ա­ռ աջ քաշ­վեց Խոս­ր ով I Ա­ն ու­շ իր­վ ա­ն ի (531-579) օ­ր ոք։
Վեր­ջի­նս, Բյու­զան­դ ի­այից հետ չմ­ն ա­լ ով , վար­չ ա­կան վե­ր ա­փ ո­խ ու­թ յո­ւ ն­ներ կա­
տա­րե­ց ։ Պա­րս­կաս­տա­ն ը բա­ժան­վեց չո­ր ս քո­ւ ս­տ ակ­ն ե­ր ի, ո­ր ոն­ց ից Հյու­սի­սային
քուս­տա­կ ը գրե­թե ամ­բ ող­ջ ու­թ յա­մբ նե­ր ա­ռ ո­ւ մ էր Ար­և ե­լ յան Հայաս­տ ա­նը։ Իսկ
564 թ., երբ Հայաս­տա­ն ի մա­ր զ­պան նշա­ն ակ­վ եց Սու­րե­նը, սկս­վ ե­ց ին կրո­նա­կան
հա­լա­ծ ա­ն ք­ն ե­րի քա­ղ ա­ք ա­կ ա­ն ու­թ յո­ւնն ու զրա­դ աշ­տ ա­կա­նու­թ յան պար­տ ադ­
րան­քը։ Սա հան­գ եց­ր եց հայե­ր ի ապս­տամ­բ ու­թ յա­նը 571 թ.։ Իսկ քա­նի որ Բյու­
զան­դ ի­ան չէր հրա­ժար­վել ամ­բ ո­ղ ջ Հայաս­տ ա­նը նվա­ճ ե­լ ու իր ցան­կու­թ յու­նից,
օգտ­վ ե­լ ով ա­ռի­թ ի­ց ՝ ակ­տի­վո­ր են մի­ջ ամ­տո­ւմ էր հա­կա­մ ար­տ ու­թ յա­նն իբրև քրիս­
տո­նե­ա­կան երկր­նե­ր ի հո­վա­ն ա­վո­ր ։ Կնք­վեց հայ-բյու­զ ան­դ ա­կան հա­մ ա­գ որ­ծակ­
ցու­թ յան դա­շ ի­ն ք, ո­ր ով ապս­տամ­բ ու­թ յու­ն ից հե­տ ո Պա­ր ս­կա­կան Հայաս­տ ա­նն
ան­ցնե­լ ու էր Բյու­զ ան­դ ի­այի գե­ր իշ­խ ա­ն ու­թ յան ներ­քո։ Ընդ ո­ր ո­ւ մ ՝ հայե­ր ը ե­ր եք
տա­րով ա­զ ատ­վ ե­լ ու է­ի ն հար­կ ե­ր ից և պահ­պա­նե­լ ու է­ի ն ի­ր ե­նց դա­վ ա­նան­քը։ Ի
վեր­ջո հայե­րի սկ­ս ած ապս­տամ­բ ու­թ յու­ն ը վե­ր ա­ճ եց պա­ր ս­կա-բյու­զ ան­դ ա­կան
20-ա­մյա պա­տե­րազ­մի, որն ա­վա­ր տ­վեց Բյու­զ ան­դ ի­այի հաղ­թ ա­նա­կո­վ ։ Ար­դ յո­ւ ն­
քո­ւ մ 591 թ. Հայաս­տա­ն ը բա­ժան­վեց Բյու­զ ան­դ ի­այի և Պա­ր ս­կաս­տ ա­նի մի­ջև։ Այս
ան­գ ամ երկ­րի մեծ մա­ս ն ան­ց ավ Բյու­զ ան­դ ի­այի­ն։ Կող­մ ե­ր ը հայե­ր ի նկատ­մ ա­մ բ
որ­դեգ­րե­ց ին նոր քա­ղ ա­քա­կ ա­ն ու­թ յո­ւն, ո­ր ով խրա­խ ո­ւ ս­վ ո­ւ մ էր հայ­կա­կան զոր­քե­
րի տե­ղա­կայու­մը երկ­ր ից դո­ւ րս։ Այդ­պես թե՛ Բյու­զ ան­դ ի­ան, թե՛ Պա­ր ս­կաս­տ ա­նն
ա­զատ­վ ո­ւմ է­ին ապս­տամ­բ ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի վտան­գ ից, քա­նի որ թու­լ աց­վ ո­ւ մ էր հայոց
զի­նա­կան ու­ժը։ Բա­ց ի դրա­ն ի­ց ՝ կող­մե­ր ն օգ­տ ա­գ որ­ծե­լ ու է­ի ն հայ­կա­կան զոր­ք ե­ր ն
ի­րե­նց տե­րու­թյո­ւն­ն ե­ր ի ծայ­ր ա­մա­ս ե­ր ն օ­տար ներ­խ ու­ժո­ւ մ­նե­ր ից պա­շ տ­պա­նե­լ ու
նպա­տա­կո­վ ։

Ին­չո­՞ւ է դա կար­ևոր այ­ս օր

Ա­վա­րայ­րը դար­ձավ կար­ևոր ան­ջ ր­պետ, ո­ր ով Հայաս­տ ա­նը հս­տ ա­կո­րեն ա­ռանձ­­
նա­ցավ Պա­րս­կաս­տա­ն ի­ց ։ Քաղ­կ ե­դ ո­ն ի ժո­ղ ո­վ ն էլ ե­ղավ մյո­ւ ս ան­ջր­պե­տ ը, ո­րով
Հայ ե­կե­ղե­ց ին վե­ր ջ­ն ա­կ ա­ն ո­ր են զատ­վեց Ար­և ե­լ յան ե­կե­ղե­ց ո­ւ ց։ Իսկ Դվի­նի ա­ռա­
ջին և երկ­րո­րդ ժո­ղ ով­ն ե­ր ով վե­ր ջ­ն ա­կ ա­ն ա­պես հաս­տ ա­տ ա­գ ր­վ եց Հայոց ե­կե­ղե­
ցու ան­կա­խու­թյու­ն ը բո­լ որ մյո­ւս ե­կ ե­ղ ե­ց ի­ն ե­րի­ց ։ Այ­սօր­վ ա Հայոց ե­կե­ղե­ց ին հե­նց
այդ ինք­նա­հաս­տատ­ման ար­դ յո­ւնքն է։
 139

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Հո­ւ ս­տի­նի­ա­նո­ս I (527-565) • Հով­հան­ն ես Ար­շա­կ ու­ն ի • Խոս­ր ով I Ա­նու­շ իր­վ ան (531-579) •
Քաղ­կե­դո­նի Չոր­րո­րդ Տի­ե ­զ ե­րա­ժո­ղ ով • Դվի­ն ի ա­ռ ա­ջ ին և երկ­ր ո­ր դ ժո­ղ ով­ն եր •
Հայաս­տա­նի 591 թ. բա­ժա­ն ու­մ ը • մի­աբ­ն ակ • եր­կ աբ­նակ • նես­տ ո­ր ա­կ ան •
քաղ­կե­դո­նա­կան • հա­կ ա­քաղ­կ ե­դո­ն ա­կ ան • քո­ւ ս­տ ակ

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ինչ­պե­՞ս է­ին տար­բեր­վո­ւմ Բյու­զան­դ ի­այի և Սա­սա­նյան­նե­րի վա­րած քա­ղա­քա­կա­նու­
թյո­ւն­նե­րը Հայաս­տա­նի եր­կու հատ­ված­նե­րի նկատ­մա­մբ։
բ. Բացատրի՛ր։ Ին­չո­՞վ էր պայ­մա­նա­վոր­ված պա­րս­կա-բյու­զան­դա­կան 20-ա­մյա պա­տե­րազ­մը­։
գ. Հիմ­ն ա­վո­րի­՛ր։ Ին­չո­՞ւ է­ին կար­ևոր Տի­եզ
­ ե­րա­ժո­ղով­նե­րը և դրա­նց նկատ­մա­մբ Հայոց ե­կե­ղե­ցու
վե­րա­բեր­մո­ւն­քը։

Ա3 | Փո­փո­խ ո­ւ թյո­ւ ն և շա­րու­նա­կա­կ ա­ն ո­ւ թյո­ւն

1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը: Ի՞նչ ես կար­ծո­ւմ, ի՞նչ ա­ռա­վե­լու­թյո­ւն տվեց Հայոց ե­կե­ղե­ցո­ւն Դվի­նի 554 թ.
ժո­ղո­վ ը։
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ի՞նչ հետ­ևա­նք­ներ ու­նե­ցան Հո­ւս­տի­նի­ա­նոս I-ի վե­րա­փո­խու­թյո­ւն­նե­րը հայ նա­խա­
րար­նե­րի հա­մա­ր։
3. Գնահատի՛ր։ Ին­չո­՞ւ թե՛ Պա­րս­կաս­տա­նը, թե՛ Բյու­զան­դ ի­ան որ­դեգ­րե­ցին հայ­կա­կան զոր­քե­րը երկ­րից
դո­ւ րս տե­ղա­կայե­լու նոր քա­ղա­քա­կա­նու­թյո­ւն։

Ա4 | Պատճառ և հետևանք, պատ­մա­կ ան նշա­ն ա­կ ո­ւ թյո­ւն

Պատ­կե­րաց­րո՛ւ, որ դու 591 թ. հա­կա­պա­րս­կա­կան ապս­տամ­բու­թյան ա­ռաջ­նո­րդ Վար­դան Մա­մի­կո­նյա­նը՝
Կար­միր Վար­դա­նն ես։ Ի՞նչ գնա­հա­տա­կան կտաս ապս­տամ­բու­թյա­նը, երբ 591 թ. Հայաս­տա­նը հեր­թա­
կան ան­գամ բա­ժան­վ ի Պա­րս­կաս­տա­նի և Բյու­զան­դ ի­այի մի­ջև։
Ա­րդյո­՞ք ապս­տամ­բու­թյան ար­դյո­ւնք­նե­րը կբա­ցատ­րես Բյու­զան­դ ի­այի խա­բե­ու­թյա­մբ կամ ապս­տա­մբ­նե­
րի մի­ամ­տու­թյա­մբ։ Իսկ գու­ցե մեկ այլ մեկ­նա­բա­նո­ւ թյո­՞ւ ն կտա­ս։

Գործնական առաջադրանք
Դա­սըն­կե­րո­ջդ հետ նա­խ ո­ր դ և այս դա­ս ի հի­մ ան վրա հա­մ ե­մ ա­տ ե՛ք Պա­րս­կաս­
տա­նի և Բյու­զան­դ ի­այի վա­ր ած քա­ղ ա­քա­կա­նու­թ յու­նը Հայաս­տ ա­նի նկատ­մ ամբ։
Գծա­պատ­կե­րով ցո՛ւյց տվեք դրա­ն ց նմա­նու­թ յո­ւ ն­նե­րն ու տար­բ ե­ր ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ը
(կա­րող եք օգ­տա­գ որ­ծ ել նաև հա­մա­ց ան­ց ը):
140

Ա­րա­բա­կան Խա­լ ի­ֆայո­ւ թյան

5.3
ԳԼՈՒԽ տի­րա­­պե­­տո­ւ թյու­նը Հայաս­տա­նո­ւմ.
պայ­քար ան­կա­խո­ւ թյան վե­րա­կա­նգն­ման
հա­մար
Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա
Ա­ր ա­բ ա­կ ան ար­շ ա­վ ա­ն ք­ն ե­ր ի ար­դ յո­ւ ն­ք ո­ւ մ Սա­ս ա­ն յան կայս­ր ու­թ յու­ն ը կոր­
ծան­վ ում է, Բյու­զ ան­դ ի­ա ն նա­հ ան­ջ ո­ւ մ է Եփ­ր ա­տ ից արև­մ ո­ւ տք, և շո­ւ րջ հա­զ ար
տար­վ ա մեջ ա­ռ ա­ջ ին ան­գ ամ Հայաս­տ ա­ն ը դո­ւ րս է մնո­ւ մ Ար­և ե­լ ք-Արև­մ ո­ւ տք
շա­ր ու­ն ա­կ ա­կ ան պայ­ք ա­ր ի­ց ։ 387 թվա­կ ա­ն ից ի վեր մաս­ն ատ­վ ած Մեծ Հայ­ք ը մի­
ա­վ որ­վ ո­ւ մ է։
Դա­ս ըն­կ եր­ն ե­ր իդ հետ քն­ն ար­կ իր, թե շո­ւ րջ 250 տա­ր ի ար­և ե­լ յան և արևմտյան
մա­ս ե­ր ի բա­ժ ան­վ ած Հայաս­տ ա­ն ի մի­ա ­վ ո­ր ո­ւ մն ինչ բար­դ ու­թ յո­ւ ն­ն եր և արդյունք­
ներ կա­ր ող էր ու­ն ե­ն ա­լ ։ Ի ՞նչ զու­գ ա­հ եռ­ն եր կա­ր ող եք ան­ց կաց­ն ել այսօր­­վա ի­ր ա­
վի­ճ ա­կ ի հե­տ ։

Մի­մյա­նց դեմ տաս­ն ա­մյակ­ն եր

Բառարան
շա­­րո­ւ­ն ակ պա­տե­ր ազ­մող Պա­ր ս­կ ա­
կան և Բյու­զան­դ ա­կ ան կայս­ր ու­թ յո­ւն­ Ոս­տի­կան | Ա­րա­բա­կան խա­լ ի­ֆայու­թյան
նե­րը թե՛ տն­տե­ս ա­պես, թե՛ ռազ­մա­ գե­րա­գույն իշ­խա­նա­վո­րը։ Հիմ­ն ա­կան
պար­տա­կա­նու­թյո­ւն­նե­րից է­ին երկ­րի ընդ­հա­նո­ւ ր
կան ա­ռու­մով այն­քան է­ի ն ու­ժաս­պառ դրու­թյան հս­կո­ղու­թյու­նը, հար­կա­հա­վա­քու­թյան
ե­ղել , որ 630-ա­կան թվա­կ ան­ն ե­ր ին ի գոր­ծի կազ­մա­կեր­պու­մը, երկ­րի ներ­քին
վի­ճա­կի չե­ղան դի­մա­կ այե­լ ու Ա­ր ա­բ ի­ կայու­նու­թյան ա­պա­հո­վու­մը և նրա պա­շտ­պա­
նու­թյո­ւնն ար­տա­քին հար­ձա­կո­ւմ­ն ե­րի­ց։
այից ե­կած և հա­նո­ւն իս­լ ա­մի մա­ր տն­
չող զոր­քե­րին: Ա­ր աբ­ն ե­ր ը նախ 636 թ. Խա­լ իֆ (ա­րա­բ. բա­ռա­ցի՝ «­փո­խա­նո­րդ»,
«­տե­ղա­պահ») | խա­լ ի­ֆա­թ ի (պե­տու­թյան)
Ա­ս ո­ր ի­քո­ւմ պար­տու­թ յան մատ­ն ե­
ղե­կա­վա­րն է, բա­ցար­ձակ մի­ա­պետ, իս­լա­մա­
ցին բյու­զ ան­դ ա­կան զոր­ք ե­ր ին, ապ­ կան աշ­խար­հի կրո­նա­պետ, զին­վո­րա­կան
շե­ցու­ց իչ ա­րա­գու­թ յա­մբ նվա­ճ ե­ց ին ա­ռաջ­նո­րդ։ Հա­մար­վել է Մու­համ­մեդ մար­գա­րե­ի
Սի­րի­ան, Մի­ջա­գետ­քը և Ե­գ իպ­տո­ս ը։ հա­ջոր­դ ը, իսկ Ում­մայան­նե­րից սկ­սա­ծ՝ աստ­ծու
տե­ղա­պա­հը։
Հա­ջ ո­րդ տա­րի՝ 637 թ., Կա­դ ի­ս ի­այի
ճա­կ ա­տա­մար­տո­ւմ պար­տու­թ յան
մատ­­­­նե­ց ին Պա­րս­կ աս­տա­ն ին, իսկ ո­ր ոշ ժա­մ ա­նակ ան­ց կոր­ծա­նե­ց ին Սա­սանյան
թա­գա­վ ո­րու­թյու­ն ը։ Ա­ր աբ­ն ե­ր ի հե­տզ­հ ե­տե ա­ճ ող սպառ­նա­լ ի­քը հար­կադ­ր եց
Բյու­զան­դ ի­ային ո­ր ոշ ա­ռ ո­ւմ­ն ե­ր ով մեղ­մաց­նել իր քա­ղա­քա­կա­նու­թ յու­նը հայե­
րի նկատ­մա­մբ, ին­չը չէր նշա­ն ա­կ ո­ւմ հրա­ժար­վ ել նրա­նց լի­ա ­կա­տ ար հպա­տ ա­
կեց­ման ծրագ­րե­ր ի­ց ։ Այս պայ­ման­ն ե­ր ո­ւմ մոտ 634 թ. Հայաս­տ ա­նի փաս­տ ա­կան
իշ­խա­ն ու­թյո­ւնն ան­ց ավ սպա­ր ա­պետ Թե­ոդ ­ ո­ր ոս Ռշ­տ ու­ն ո­ւ ն։ Վեր­ջի­նս 639 թ.
Բյու­զ ան­դ ի­այի կող­մից ճա­ն աչ­վեց նաև «­հ այոց իշ­խ ան»։ Օգտ­վ ե­լ ով դրու­թ յու­նի­ց ՝
նույն տա­րո­ւմ նա մի­ա­վո­ր եց Հայաս­տա­ն ի բյու­զ ան­դ ա­կան և պա­ր ս­կա­կան մա­
 141

սե­րը։ Տևա­կան բա­ժա­ն ու­մից հե­տո ա­ռ ա­ջին ան­գ ամ մաս­նատ­վ ած Մեծ Հայ­քը
մի­ա­վ որ­վ եց մեկ կա­ռ ա­վար­չի իշ­խ ա­ն ու­թ յան ներ­քո։ Բայց հա­վ ա­սա­րա­կշ­ռու­թ յու­
նը փխ­րո­ւն էր. ներ­ս ո­ւմ հայ նա­խ ա­ր ա­ր ա­կ ան տոհ­մ ե­ր ի ան­հ ա­մ ա­ձ այ­նու­թ յո­ւ նն էր
Թե­ո­դ ո­րո­սի իշ­խ ա­ն ու­թ յա­ն ը, իսկ դր­ս ից ա­ր ա­բ ա­կան սպառ­նա­լ ի­քն էր մո­տ ե­նո­ւ մ։
Բյու­զ ան­դ ի­ան չէր ա­ջ ակ­ց ո­ւմ, բայց հրահ­ր ո­ւ մ էր հայ նա­խ ա­ր ար­նե­րին մի­մ յա­նց
դե­մ։ Այս­պի­սո­վ ՝ յո­թ ե­ր ո­ր դ դա­ր ի կե­ս ե­ր ի քաո­սային ի­րա­դ ար­ձ ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ը նպաս­
տե­ց ին նաև հա­վակ­ն ոտ նա­խ ա­ր ար­ն ե­ր ի մի­ջև իշ­խ ա­նու­թ յան հա­մ ար մղ­վ ող
պայ­քա­րի­ն ։

­Թ ե­ո ­դ ո­ր ոս Ռշ­տ ու­ն ի. հայ-ա­ր ա­բ ա­կ ան պայ­մ ա­ն ա­գ ի­ր ը
Ա­րաբ­նե­րի ա­ռ ա­ջ ին ար­շա­վան­քը Հայաս­տ ան տե­ղ ի ու­նե­ց ավ 640 թ.: Ա­վ եր­
վեց Դվի­ն ը։ Ա­րա­բ ա­կ ան ար­շա­վա­ն ք­ն եր տե­ղ ի ու­նե­ց ան նաև 642-643 և 650 թթ.:
Դրա­ն ց հա­կա­կշ­ռ ող և հայե­ր ին ա­ջ ակ­ց ող ու­ժեր չկայի­ն. Սա­սա­նյան կայս­րու­
թյունն իր մայ­րա­մո­ւտն էր ապ­ր ո­ւմ, Բյու­զ ան­դ ի­ան ինքն էլ մի կե­րպ էր պայ­քա­
րո­ւմ ա­րաբ­նե­րի դե­մ։ Ա­վե­լ ի­ն ՝ այդ ծա­ն ր օ­րե­րին Բյու­զ ան­դ ի­ան շա­րու­նա­կա­բ ար
պա­հան­ջո­ւմ էր ըն­դ ու­ն ել Քաղ­կ ե­դ ո­ն ի ո­ր ո­շ ո­ւ մ­նե­րը՝ իբրև ցան­կա­ց ած ա­ջակ­ց ու­
թյան նա­խա­պայ­մա­ն ։ Մնա­լ ով մի­այ­ն ակ ա­րա­բ ա­կան ար­շ ա­վ ա­նք­նե­ր ի դեմ, հնա­
րա­վ որ է, նաև դառ­ն ա­ց ած քա­ղ ա­ք ա­կ ան և կրո­նա­կան ճն­շ ո­ւ մ­նե­րի­ց ՝ Թե­ո­դ ո­ր ոս
Ռշտու­նին կա­տա­ր եց Բյու­զ ան­դ ի­այի հետ հա­րա­բ ե­ր ու­թ յո­ւ ն­նե­րը խզե­լ ու վճ­ռա­
կան քայ­լ ը: 652 թ., երբ պա­ր զ դար­ձ ավ , որ ա­ր աբ­նե­ր ին դի­մ ադ­րե­լ ու մի­ջոց­ներ
չու­նի, Թե­ո­դ ո­րոս Ռշ­տու­ն ին մեկ­ն եց Դա­մաս­կոս և պայ­մ ա­նա­գ իր կն­քեց Ա­սո­րի­
քի ա­րաբ փո­խար­քա Մո­ւա­վ ի­այի հե­տ։ Ըստ այդ պայ­մ ա­նագ­րի՝ (1) Հայաս­տ ա­նը
ճա­նա­չո­ւմ էր խա­լ ի­ֆի գե­ր իշ­խ ա­ն ու­թ յու­ն ը և (2) ե­րեք տա­ր ի ա­զ ատ­վ ո­ւ մ էր հար­
կային պար­տա­կ ա­ն ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ից: (3) Թույ­լ ա­տ ր­վ ո­ւ մ էր 15-հազարանոց հե­ծե­լ ա­
զոր պա­­հե­լ ՝ խա­լ ի­ֆ այու­թ յան հաշ­վ ին, և (4) Հայաս­տ ա­նո­ւ մ ա­ր ա­բ ա­կան զոր­քեր
չէ­ին տե­ղա­կայ­վ ե­լ ու: (5) Խա­լ ի­ֆ այու­թ յու­ն ը հա­նձն էր առ­նո­ւ մ ռազ­մ ա­կան օգ­նու­
թյո­ւն ցու­ց ա­բե­ր ել Հայաս­տա­ն ին, ե­թ ե Հայաստանը են­թ արկ­վ եր հար­ձ ակ­մ ա­ն։
Պայ­մա­ն ա­­գիրն, ըստ է­ո ւ­թ յան, ուղղ­ված էր Բյու­զ ան­դ ի­այի դեմ և ծա­ռայո­ւ մ էր
եր­կու կող­մե­րի շա­հ ե­ր ի­ն ։ Այն թույլ տվեց Հայաս­տ ա­նին, ո­ր ոշ ընդ­հա­տ ո­ւ մ­նե­րով ,
պահ­պա­ն ել փաս­տա­ց ի ան­կ ա­խ ու­թ յու­ն ը մի­նչև VII դա­ր ի վեր­ջը։ Խա­ղա­ղու­թ յան
այս կար­ճա­տև շր­ջ ա­ն ը հայ ժո­ղ ո­վ ր­դ ին զար­գ ա­նա­լ ու և բար­գ ա­վ ա­ճ ե­լ ու հնա­րա­
վո­րու­թյո­ւն տվեց։ Հնա­ր ա­վոր ե­ղ ավ ա­վար­տ ին հա­սց­նել հայ­կա­կան ճար­տ ա­ր ա­
պե­տու­թյան եր­կու գլուխ­գ որ­ծ ոց­ն ե­ր ը՝ Սո­ւ րբ Հռիփ­սի­մ ե­ի և Զվա­ր թ­ն ո­ց ի տա­ճ ար­
նե­րը­։

Ա­րաբ­նե­րի քա­ղա­ք ա­կ ա­նու­թյու­ն ը Հայաս­տ ա­ն ո­ւմ

VII դա­րի վեր­ջ ին, երբ Ա­ր ա­բ ա­կ ան խա­լ ի­ֆայու­թ յու­նը վե­րջ­նա­կա­նա­պես
հաղ­թեց Բյու­զ ան­դ ի­ային, նրան այլևս պե­տ ք չէր կի­սան­կախ Հայաս­տ ա­ն։ 701 թ.
ա­րա­բա­կան հզոր բա­ն ա­կ ը ներ­խ ու­ժեց Հայաս­տ ա­ն՝ ճա­նա­պար­հին ա­վ ե­րա­ծու­
թյո­ւն­ներ գոր­ծ ե­լ ո­վ։ Բա­ր ե­կ ե­ց իկ քա­ղ աք­ն ե­ր ն ու ե­կե­ղե­ց ի­նե­րն ա­վ եր­վ ե­ց ին, բեր­
դե­րը գրավ­վ ե­ց ին, բնակ­չու­թ յու­ն ը սպան­վեց կամ ստր­կաց­վ եց ու տե­ղա­հան­վ ե­ց ։
142
Նվա­ճե­լ ով Հայաս­տա­ն ը և Հա­ր ա­վային
Կով­կա­սի մյո­ւս տա­ր ա­ծ ք­ն ե­ր ը՝ ա­ր աբ­ն ե­
րը հիմ­ն ե­ց ին Ար­մի­ն ի­ա ա­ն ու­ն ով փո­խ ­
ար­քայու­թյո­ւն, ո­ր ը նե­ր ա­ռ ո­ւմ էր Արևել­
յան Վրաս­տա­ն ը, Աղ­վան­ք ը և գրե­թ ե
ողջ Մեծ Հայ­քը։ Դրա վար­չա­կ ան կե­ն տ­
րո­նը սկզբո­ւմ Հայաս­տա­ն ի մայ­ր ա­ք ա­
ղաք Դվի­նն էր։ Ար­մի­ն ի­այի կա­ռ ա­վա­
րի­չ՝ ոս­տի­կ ան (է­մ իր), դառ­ն ո­ւմ էր ա­ր աբ
ազն­վ ա­կան­նե­րից մե­կ ը և կա­ռ ա­վա­ր ո­ւմ
խա­լ ի­ֆի ա­ն ու­ն ի­ց ։ Ոս­տի­կ ա­ն ին է­ի ն են­
թա­րկ­վ ո­ւմ բո­լ որ պաշ­տո­ն յա­ն ե­ր ը, այդ
թվո­ւմ ՝ Հայոց իշ­խ ա­ն ն ու հայ­կ ա­կ ան զոր­
քե­րի հրա­մա­ն ա­տա­ր ը՝ սպա­ր ա­պե­տը։­
Այս բա­վ ա­կա­ն ին բա­ր դ պայ­ման­
նե­րո­ւմ հայ քա­ղա­ք ա­կ ան և կրո­ն ա­կ ան
գոր­ծ իչ­նե­րի շր­ջա­ն ո­ւմ հս­տակ ուր­վա­­
գծվեց եր­կ ու քա­ղա­քա­կ ան հո­ս ա­ն ք։
Նրա­ն ց մի մա­սը կար­ծ ո­ւմ էր, որ հար­կ ա­
վոր է ապստամ­­բել և ա­պա­վ ի­ն ել Բյու­
զան­դ իայի հո­վ ա­ն ա­վո­ր ու­թ յա­ն ը, մյո­ւս
մա­ս ը՝ որ հար­կա­վ որ է հրա­ժար­վել Բյու­
զան­դ իայի հո­վ ա­ն ա­վո­ր ու­թ յու­ն ից և սե­
փա­կան ուժե­րով , դի­վա­ն ա­գ ի­տո­ր են
պահ­պա­նել մի­ա­վոր­ված Հայաս­տա­ն ի
ինք­նու­րույ­ն ու­թյունը։ Ա­ռ ա­ջ ին հո­ս անքը
գլ­խ ա­վ ո­րում է­ի ն Մա­մի­կ ո­ն յան­ն երը,
իսկ երկ­րոր­դ ը՝ Ռշ­տ ու­ն ի­ն ե­ր ը, իսկ
ա­պա՝ Բագ­­րա­տու­ն ի­ն ե­րը։ Երկ­ր ո­ր դ հո­
սանքի ներ­կայա­ց ու­ց իչ­ն ե­ր ը, սա­կ այն,
չէին բա­ց ա­ռո­ւմ նաև հա­կ աա­ր ա­բ ա­կ ան
ապստամ­­բու­թյո­ւն­ն ե­ր ը։ Եվ պա­տա­
հա­կ ան չէ, որ Հայաս­տա­ն ի՝ ա­ր ա­բ ա­
կան Ար­մինի­ա փո­խ ար­ք այու­թ յան մաս
դառ­նա­լ ո­ւց հետո ա­ր աբ ոս­տի­կ ան­ն ե­
րի բռ­ն ի քա­ղա­քա­կ ա­ն ու­թ յու­ն ից դժ­գ ոհ
նա­խա­րար­ն ե­րի ապստամ­­բու­թ յու­ն ը
գլխա­­վո­րո­ւմ էր Սմ­բ ատ Բագ­­րա­տու­ն ի­ն ։
Հե­տ ա­գա ապս­տամբու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի ա­ռ աջ­
նո­րդ­ն ե­րն է­ին Մա­մի­կ ոն­­յան­ն ե­ր ը։ Այդ
Տ Պատմությունը և մարդը
Մո­ւա­վ ի­այի դի­մա­պատ­կե­րով ար­ծա­թե դրամ
ՄՈ­ՒԱ­ՎԻ­Ա (661-680)
Իս­լ ա­մ ի մար­գա­ր ե­ի՝ Մու­հ ամ­մ ե­դ ի ա­մ ե­ն ա­
կա­տ ա­ղ ի հա­կա­ռ ա­կո­ր դ­ն ե­ր ից մե­կը, ո­ր ը 630
թվա­կա­ն ին Մեք­ք այի գրավ­մ ան ժա­մ ա­ն ակ
ըն­տ ա­ն ի­ք ի հետ ըն­դու­ն եց իս­լ ա­մ ը, դար­ձ ավ
մար­գա­ր ե­ի գրա­գ իր և կռ­վ եց մու­ս ո­ւ լ­մ ան­ն ե­ր ի
կող­ք ի­ն ։­
Ա­ռ ա­ջ ին խա­լ ի­ֆ ա­ն ե­ր ի (632-661) տա­ր ի­ն ե­
րին Մո­ւա­վ ի­ան ե­ղ ել է Սի­ր ի­այի կա­ռ ա­վ ա­ր իչ,
բազ­մ ի­ց ս հար­ձ ա­կ ո­ւմ­ն եր է կա­տ ա­ր ել Բյու­
զան­դ ի­այի հո­ղ ե­ր ի վրա՝ նվա­ճ ե­լ ով նաև նրան
պատ­կ ա­ն ող Հայաս­տ ա­ն ը։ Ստա­ն ա­լ ով տե­ղ ա­
կան ցե­ղ ե­ր ի ա­ջ ակ­ց ու­թ յու­ն ը՝ դար­ձ ել է խա­լ ի­
ֆայու­թ յան ա­մ ե­նահ­զ որ գոր­ծ իչ­նե­ր ից մե­կ ը։
656 թ. եր­ր ո­ր դ խա­լ իֆ Օս­մ ա­ն ի սպա­նու­թ յու­նից
հե­տ ո Մո­ւա­վ ի­ան ձեռ­ն ա­մ ո­ւ խ ե­ղ ավ սպան­վ ած
խա­լ ի­ֆ ի վրե­ժը լու­ծ ե­լ ու գոր­ծ ին և դեմ ար­տ ա­
հայտ­վ եց Ա­լ ի­ի ընտ­ր ու­թ յա­ն ը՝ սան­ձ ա­զ եր­ծ ե­լ ով
խա­լ ի­ֆ այու­թ յան պատ­մ ու­թ յան մեջ ա­ռ ա­ջ ին
քա­ղ ա­ք ա­ց ի­ա ­կ ան պա­տ ե­ր ազ­մ ը, որն
ա­վ ա­ր տ­վ եց Ա­լ ի­ի մա­հ ով:
661 թ. ինքն ի­ր են խա­լ իֆ հռ­չա­կ ե­ց ՝ այդ­պի­ս ով
հիմ­ն ե­լ ով Ու­մ այյան­ն ե­ր ի խա­լ ի­ֆ այու­թ յու­ն ը՝
մայ­ր ա­քա­ղ աք Դա­մ աս­կ ո­ս ով:
­Խ ա­լ ի­ֆ ա հռ­չակ­վ ե­լ ո­ւց հե­տ ո Բյու­զ ան­դ ի­այի
դեմ պայ­քա­ր ո­ւմ Հայաս­տ ա­նի չե­զ ո­քու­թ յո­ւնն
ա­պա­հ ո­վ ե­լ ու հա­մ ար 661 թվա­կ ա­ն ին
Մո­ւա­վ ի­ան հայոց իշ­խան ճա­նա­չեց Գրի­գոր
Մա­մ ի­կ ո­ն յա­ն ի­ն ։
­Տ Ե­ՂԵ­Կ Ո­Ւ ԹՅԱՆ ՎԵՐ­Լ ՈՒ­Ծ Ո­Ւ ԹՅՈ­Ւ Ն։ Ի՞նչ ես
կար­ծո­ւ մ, ինչ­պ ե­՞ս կա­ր ող է­ի ն զար­գ ա­ն ալ
դեպ­քե­ր ը, ե­թ ե Մո­ւ ա­վ ի­ա ն Գրի­գ որ
Մա­մ ի­կ ո­ն յա­ն ին հայոց իշ­խ ան չճա­ն ա­չ ե­ր ։
 143

ա­մե­ն ը վկայում է, որ քա­ղ ա­քա­կ ան իշ­խա­նու­թ յու­նը մե­րթ Մա­մ ի­կո­նյան­նե­րի,

մերթ Բագ­րա­տու­ն ի­ն ե­ր ի ձեռ­քո­ւմ էր, հար­կա­վ ՝ ա­ր ա­բ ա­կան գե­ր իշ­խ ա­նու­թ յան
ներ­ք ո։
Ա­պս­տամ­բու­թ յո­ւն­ն ե­ր ը հիմ­ն ա­կ ա­ն ո­ւմ ձա­խ ող­վ ո­ւ մ է­ի ն, թե­պետ դրա­կան
նշա­ն ա­կու­թյո­ւն ևս ու­ն ե­ն ո­ւմ է­ին
­ : Դրա­ն ք ա­ր աբ­նե­ր ին ստի­պե­ց ին փո­խ ել վե­ր ա­
բեր­մո­ւն­ք ը Հայաս­տա­ն ի նկատ­մա­մբ և ճա­նա­չ ել նա­խ ա­րար­նե­ր ի հո­ղա­տ ի­ր ա­
կան ժա­ռան­գա­կ ան ի­ր ա­վո­ւք­ն ե­ր ը։ Բայց և մեծ է­ի ն նա­խ ա­րար­նե­ր ի կո­րո­ւ ստ­
նե­րը։ Նա­խա­րա­ր ա­կ ան տնե­ր ից մի քա­ն ի­սն աս­տ ի­ճ ա­նա­բ ար դո­ւ րս մղ­վ ե­ց ին
քա­ղա­քա­կան աս­պա­ր ե­զ ից, ինչ­պես Մա­մ ի­կո­նյան­նե­րը, Կամ­սա­րա­կան­նե­րն
ու Ռշ­տու­ն ի­ն ե­րը։ Դա ար­տա­հ այտ­վեց մա­նա­վ ա­նդ 774-775 թթ. ապս­տ ամ­բ ու­
թյու­ն ից հե­տո, ո­ր ը խլեց նա­խ ա­ր ար­ն ե­ր ի մեծ մա­սի կյան­ք ը ու լր­ջո­ր են թու­լ աց­
րեց նա­խա­րա­րու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի դիր­ք ե­ր ը։ Ար­դ յո­ւ ն­ք ո­ւ մ նրա­նք այլևս եր­բ եք կար­և որ
դե­րա­կա­տա­րո­ւմ չու­ն ե­ց ան հայոց կյան­քո­ւ մ։ Բայց քա­ղա­քա­կան հո­սա­նք­նե­ր ից
չա­փա­վ որ թևի ներ­կ այա­ց ու­ց իչ­ն ե­ր ը, ո­ր ո­նց մեջ հատ­կա­պես աչ­քի է­ի ն ընկ­նո­ւ մ
Բագ­րա­տու­ն ի­ն ե­ր ը, աս­տի­ճ ա­ն ա­բ ար կա­ր ո­ղա­ց ան վե­ր ա­կա­նգ­նել հա­ր ա­բ ե­ր ու­
թյո­ւն­ն ե­րն ա­րաբ խա­լ իֆ­ն ե­ր ի հետ: Նրանք ազ­դ ե­ց իկ դիր­քեր ձե­ռք բե­ր եցին հայ
նա­խա­րար­ն ե­րի մե­ջ ։

Ա­ղան­դա­վո­րա­կան շար­ժո­ւ մ­նե­ր ը Հայաս­տ ա­ն ո­ւմ

Քրիս­տո­ն ե­ա ­կ ան ե­կ ե­ղ ե­ց ու սկզբ­ն ա­վոր­մ ան ժա­մ ա­նակ­նե­րից ի վեր ա­ռա­ջա­
ցան մի շա­րք ուս­մո­ւնք­ն եր, ո­ր ո­ն ք հա­կ ա­սո­ւ մ է­ին ե­կե­ղե­ց ու կա­նո­նա­կան վար­
դա­պե­տու­թյա­նը։ Դրա­ն ց շար­քո­ւմ ա­ռ ա­ն ձ­նա­նո­ւ մ է­ին բոր­բ ո­ր իտ­ն ե­ր ի, մծղնեա­­
կան­նե­րի և պավ­լ ի­կ յան­ն ե­րի ուս­մո­ւնք­ն ե­րը։ Ա­ռա­ջին եր­կու­սը Հայաս­տ ա­նո­ւ մ
տա­­րա­ծ ո­ւմ է­ին գտել IV-V դա­ր ե­ր ո­ւմ։ Այս ուս­մ ո­ւ նք­նե­րի մա­սին շատ բան չգի­տ ենք,
քա­ն ի որ դրա­ն ց տե­քս­տե­ր ից մեզ ո­չի­ն չ չի հա­սե­լ . օ­րեն­քով սահ­մ ան­վ ած էր, որ
այդ­պի­սի գր­ք եր պահ­պա­ն ո­ղ ը են­թ ա­կ ա է մա­հա­պատ­ժի: Դրա­նց մա­սին ի­մ ա­նո­ւ մ
ենք մի­այն ե­կե­ղե­ց ու ներ­կ այա­ց ու­ց իչ­ն ե­ր ի հա­ղոր­դ ած տե­ղե­կու­թ յո­ւ ն­նե­ր ից, ո­րոն­
ցով հնա­րա­վ որ չէ ան­գ ամ մի­մյան­ց ից զա­տ ո­ր ո­շ ել այդ ուս­մ ո­ւ նք­նե­ր ը, քա­նի որ
դրա­նք չեն ման­ր ա­մա­ս ն­վե­լ ։ Այս ուղ­ղ ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ի հետ­և ո­ր դ­նե­րը չէ­ի ն ըն­դ ու­նում
մկր­տու­թյան խոր­հ ո­ւ ր­դ ը։ Ըստ նրա­ն ց՝ թե­պետ այն մաք­ր ո­ւ մ է նախ­կին մեղ­քե­րը,
բայց չի կա­րող ոչն­չաց­ն ել մեղ­քի ար­մա­տը։ Դա հնա­ր ա­վ որ էր հա­մ ար­վ ո­ւ մ միայն
տևա­կան ա­ղո­թ ք­ն ե­ր ի շնոր­հ իվ (այս­տե­ղ ից էլ մծղ­նե­ա ­կան­նե­րի ա­նունը, ո­ր ը
ա­րա­մե­եր­ ե­նով նշա­ն ա­կ ո­ւմ է ա­ղո­թ ել)։ Շար­ժո­ւ մ­նե­ր ն աս­տ ի­ճ ա­նա­բ ար ա­հագ­
նա­նո­ւմ է­ին, այդ պատ­ճ ա­ռ ով էլ ե­կ ե­ղ ե­ց ին փոր­ձ ո­ւ մ էր դրա­նք ար­մ ա­տ ա­խ իլ ա­նել
խի­ստ պատ­ժիչ մի­ջ ոց­ն ե­ր ո­վ։ Հե­տա­գ այո­ւմ այդ ուս­մ ո­ւ ն­քի հետ­և որդ­­նե­րը ձո­ւ լ­վ ե­
ցին մեկ այլ՝ Պավ­լ ի­կ յան շա­ր ժ­մա­ն ը, ո­ր ը, սկի­զ բ առ­նե­լ ով VI դա­րի վեր­ջե­րին, մեծ
թափ հա­վ ա­քեց VII-VIII դա­ր ե­ր ո­ւմ ՝ ա­ր ա­բ ա­կան տի­րա­պե­տ ու­թ յան ժա­մ ա­նա­կ։
Ո­մա­նք կար­ծ ո­ւմ են, որ շա­ր ժ­ման հետ­ևո­ր դ­նե­ր ն ի­ր ենց ա­նու­նը ստա­ց ել են Պո­ղոս
ա­ռա­քյա­լ ի ա­ն ու­ն ից, քա­ն ի որ ի­ր ե­ն ց հա­մա­ր ել են ա­ռա­քյա­լ ի հետ­և որ­դ ը։ Ո­մ ա­նք
էլ կար­ծ ո­ւմ են, որ ան­վա­ն ու­մը գա­լ իս է շա­ր ժ­մ ան ա­ռաջ­նո­ր դ­նե­րից մե­կի՝ Պո­ղո­սի
144

ա­նու­ն ի­ց ։ Պավ­լ ի­կ յան­ն ե­ր ի սկզ­բ ո­ւնք­ն ե­ր ը գրե­թ ե չէ­ի ն տար­բ եր­վ ո­ւ մ մյո­ւ ս ա­ղանդ­
նե­րի սկզ­բո­ւնք­նե­ր ից: Նրա­ն ք հա­վա­տո­ւմ է­ի ն, որ գոյու­թ յո­ւ ն ու­նի երկու աստ­վ ա­ծ՝
Բա­րի (Երկ­ն ային Հայր) և Չար (Ա­ր ա­ր ի­չն աշ­խ ար­հ ի): Տե­սա­նե­լ ի աշ­խ ա­ր ի ա­ր ա­
րի­չը չար աստ­վ ա­ծ ն է՝ սա­տա­ն ան, մի­ն չ­դ եռ ինչը որ հոգ­և որ է և ան­տ ե­սա­նե­լ ի,
բա­րի աստ­ծ ո գո­ր ծն է։ Նրա­ն ք մեր­ժո­ւմ է­ի ն ե­կե­ղե­ց ի­ն՝ իբրև «դ­և ե­ր ի կա­ց ա­ր ան»։
Մեր­ժո­ւմ է­ին մկր­տ ու­թ յո­ւնն ու հա­ղ որ­դ ու­­թյունը: Դեմ է­ի ն մսա­կե­ր ու­թ յա­նն ու սե­
փա­կա­ն ու­թյո­ւն ու­ն ե­ն ա­լ ո­ւն։ Ուս­մո­ւն­քը հա­մա­կա­ր գ­վ ած էր Ա­վ ե­տ ա­ր ա­նի հի­մ ան
վրա կա­զմ­վ ած մի գր­ք ի մեջ, որ կոչ­վո­ւմ էր «­Զ ո­ր ու­թ յո­ւ ն»։ Դրա­նից ո­չ ի­նչ չի հա­սել
մեզ: Պավ­լ ի­կյան գա­ղ ա­փա­ր ա­խ ո­ս ու­­թյունը ժա­մ ա­նա­կի ըն­թ աց­ք ո­ւ մ ձե­ռք բե­ր եց
նաև սո­ց ի­ա­լ ա­կան ե­ր ա­ն գ­ն ե­ր ՝ պայ­քա­ր ե­լ ով հա­ր ո­ւ ստ­նե­ր ի, իշխող­նե­ր ի և հոգ­և ո­
րա­կ ա­նու­թյան դեմ, ո­ր ո­ն ց հա­մա­ր ո­ւմ է­ի ն չա­ր ի­քի կրող­նե­ր ։ Երբ շար­ժու­մ ը լայն
թափ հա­վ ա­ք եց, պավ­լ ի­կ յան­ն ե­ր ը Եփ­ր ատ գե­տ ի հյու­սիս-արևմ­տ յան ա­փ ին հիմ­
նե­ցին Տև­րիկ բեր­դ ա­քա­ղ ա­քը։ Ստեղ­ծ ե­ց ին զո­ր ա­մ ա­սեր, ո­ր ո­նք պե­տ ք է պաշտ­­
պա­նե­ին փոք­րիկ «­հ ան­ր ա­պե­տու­թ յու­ն ը»։ Գտն­վ ե­լ ով Բյու­զ ան­դ ի­այի տա­ր ած­­քում
և լայն ա­ջակ­ց ու­թյո­ւն ու­ն ե­ն ա­լ ով ա­ր աբ­ն ե­ր ի­ց՝ նրա­նք սկ­սե­ց ին չեն­թ ա­ր կ­վ ել կայս­
րու­թյա­նը: Կայս­րու­թ յու­ն ը կտրո­ւկ մի­ջ ոց­ն եր կի­ր ա­ռե­ց ՝ շար­ժո­ւ մն ար­մ ա­տ ա­խ իլ
ա­նե­լու հա­մա­ր։ Ի վեր­ջ ո 872 թ. բյու­զ ան­դ ա­կ ան բա­նակ­նե­ր ը պար­տ ու­թ յան մատ­
նե­ցին պավ­լ ի­կյան­ն ե­ր ին և ա­վե­ր ե­ց ին Տև­ր իկ բեր­դ ա­քա­ղա­քը։ Պավ­լ ի­կյան­նե­ր ից
շա­տե­րը տե­ղա­փոխ­վե­ց ին Բալ­կ ան­ն եր, որ­տ եղ նրա­նց ազ­դ ե­ց ու­թ յա­մ բ նոր ուս­
մո­ւնք­ներ ու սո­ց ի­ա­լ ա­կ ան շար­ժո­ւմ­ն եր ի հայտ ե­կան, ինչ­պես Ֆրան­սի­այո­ւ մ ՝ կա­
տար­ն ե­րի, Բո­ւ լ­ղա­ր ի­այո­ւմ ՝ բո­գ ո­մի­լ յան շար­ժո­ւ մ­նե­ր ը։­
Ըստ որոշ հետազոտողների՝ ը­ն դ­հ ա­ն ո­ւ ր առ­մ ա­մ բ Պավ­լ ի­կյան շար­ժու­մ ը
Հայաս­տա­նի հա­մար եր­կ ու կար­ևոր նե­ր դ­ր ո­ւ մ ու­նե­ց ա­վ : Նա­խ ՝ պատ­ճ առ դար­
ձավ , որ Հայոց ե­կ ե­ղ ե­ց ին վե­ր ա­­փոխ­վ ի, և նրա հիմ­քե­ր ն ամ­ր ա­նան: Ա­պա՝ Պավ­
լիկ­­յան «­հան­րա­պե­տու­թ յան» ստեղ­ծ ու­մը Հայաս­տ ա­նի հյու­սի­սա­ր ևմ­տ յան շրջա­
նը պա­շտ­պա­ն եց արև­մո­ւտ­քի ու­ղ իղ հար­վ ա­ծից և հնա­ր ա­վ ո­ր ու­թ յո­ւ ն տվեց
Բագ­րա­տու­նի­ն ե­ր ին վե­ր ա­կ ա­ն գ­ն ելու Հայաս­տ ա­նի ան­կա­խ ու­թ յու­նը­։

­Հայաս­տա­նի ինք­նա­վա­ր ու­թյան վե­ր ա­կ ա­ն գ­ն ու­մ ը։

Ում­մայան­ն ե­ր ին հա­ջ որ­դ ած Աբ­բ ա­ս յան­ն ե­ր ի օ­ր ոք նշա­նա­կա­լ ի փո­փ ո­
խու­թյուն­ն եր տե­ղ ի ու­ն ե­ց ան Հայաս­տա­ն ո­ւ մ։ Ճն­շ ե­լ ով ապս­տ ամ­բ ու­թ յո­ւ ն­ները՝
վեր­ջին­ն ե­րս նվաճ­ված երկր­ն ե­ր ո­ւմ ա­մո­ւ ր հիմ­քեր ստեղ­ծե­լ ու նպա­տ ա­կով
պար­­բե­րա­բար ա­ր ա­բ ա­կ ան ու մու­ս ո­ւ լ­մա­ն ա­կան ցե­ղե­րի վե­ր աբ­նա­կե­ց ո­ւ մ է­ի ն
կազ­մա­կեր­պո­ւմ։ Նվաճ­ված տա­ր ա­ծ ք­ն ե­ր ո­ւմ, այդ թվո­ւ մ և Հայաս­տ ա­նո­ւ մ, ձևա­
վոր­վ ո­ւմ է­ին նոր հա­մայնք­ն ե­ր : Ա­ր աբ վե­ր աբ­նա­կիչ­նե­ր ն ամ­բ ո­ղ ջ ցե­ղե­րով , տոհ­
մե­րով ու ըն­տա­ն իք­ն ե­ր ով հաս­տատ­վո­ւմ է­ի ն Հայաս­տ ա­նո­ւ մ, խլո­ւ մ հայե­ր ին
պատ­կա­ն ող հո­ղե­ր ը։ Ա­ր աբ­ն ե­ր ը բա­վա­կ ա­ն ին հետ­և ո­ղա­կան է­ի ն նաև տե­ղա­կան
նա­խա­րա­րա­կան ըն­տա­ն իք­ն ե­ր ի նկատ­մա­մ բ վար­վ ող ջլատ­մ ան և ոչն­չ աց­մ ան
քա­ղ ա­քա­կա­ն ու­թյան մե­ջ ։ 705 թ. նրա­ն ք բազ­մ ա­թ իվ հայ իշ­խ ան­նե­րի հա­վ ա­քե­
ցին Նախ­ճա­վ ա­ն ի և Խրա­մի ե­կ ե­ղ ե­ց ի­ն ե­ր ո­ւմ և այ­ր ե­ց ին նրա­նց։ Ո­րոշ գե­րի­նե­ր ի
 145

մա­հա­պատ­ժի են­թ ար­կ ե­ց ին, մյո­ւս­ն ե­ր ին ար­տ աք­սե­ց ի­ն։ Սկզ­բ ո­ւ մ հա­մ ե­մ ա­տ ա­
բար մե­ղմ է­ին Հայոց ե­կ ե­ղ ե­ց ու նկատ­մա­մբ, ին­չ ի շնոր­հիվ այն հնա­ր ա­վ ո­րու­թ յուն
ու­ն ե­ց ավ ա­ռա­ջին ան­գ ամ ի մի բե­ր ե­լ ու իր կա­նոն­նե­րը։ Սա Ե­կե­ղե­ց ու դա­վ ա­նա­
բա­ն ա­կան հա­մա­կ ա­ր գ­ման հա­մար նշա­նա­կա­լ ի քայլ էր։ VIII դա­րի վեր­ջե­ր ից
ա­րաբ­ն ե­րն էլ ա­վե­լ ի խս­տաց­ր ին ի­ր ե­ն ց քա­ղա­ք ա­կա­նու­թ յու­նը։ Հրա­ժար­վ ե­լ ով
ի­րե­ն ց հո­վ ա­նա­վոր­չա­կ ան քա­ղ ա­ք ա­կ ա­ն ու­թ յու­նի­ց ՝ ո­ր ո­շ ե­ց ին տոհ­մ ե­ր ին զր­կել
իշ­խա­ն ու­թյու­նից և ուղ­ղ ա­կ ի­որ ­ են կա­ռ ա­վա­րել Հայաս­տ ա­նը, ինչ­պես նվաճ­վ ած
եր­կի­ր։ Չնայած այդ ա­մե­ն ի­ն ՝ ո­ր ոշ հայ իշ­խ ա­նա­կան տներ ոչ մի­այն խու­սա­փ ե­
ցին ոչն­չա­ց ու­մից, այլև բա­վա­կ ա­ն ին ինք­ն ու­րույն դար­ձ ան, ինչ­պես Բագ­ր ա­տ ու­
նի­նե­րը, ո­րո­ն ք նաև ըն­դ ար­ձ ա­կ ել է­ի ն ի­ր ե­նց տի­րույթ­նե­ր ը։ Իսկ երբ Բա­գ ա­րատ
Բագ­րա­տու­ն ին խա­լ ի­ֆ ի կող­մից նշա­ն ակ­վ եց Հայաս­տ ա­նի գե­րա­գ ույն կա­ռա­
վա­րի­չ՝ իշ­խա­նաց իշ­խ ան, ան­գ ամ հրա­ժար­վ եց հար­կեր վճա­րե­լ ո­ւ ց։ Խա­լ իֆ Մու­
թա­վա­քի­լ ը փոր­ձ եց նոր ոս­տի­կ ա­ն ի մի­ջ ո­ց ով հա­վ ա­ք ել չվ­ճ ար­վ ած հար­կե­րը և
պաշ­տոն­ն ե­րից հե­ռ աց­ն ել հայոց իշ­խ ա­ն աց իշ­խ ան Բա­գ ա­րատ Բագ­րա­տ ու­նո­ւ ն
ու գա­հե­րեց իշ­խան Ա­շոտ Արծ­ր ու­ն ո­ւն, բայց ան­հա­ջո­ղու­թ յան բախ­վ ե­ց ։ Իսկ 850-
851 թթ. տե­ղ ի ու­ն ե­ց ավ հայե­ր ի մյո­ւս խո­շ որ ապս­տ ամ­բ ու­թ յու­նը։ Այս ան­գ ամ
ապս­տամ­բու­թյա­ն ը հա­ր ո­ւմ էր նա­խ ա­ր ար­նե­ր ի մեծ մա­սը։ 852 թ. խա­լ ի­ֆը զո­րա­
վար Բու­ղ այի հրա­մա­ն ա­տա­ր ու­թ յա­մբ Հայաս­տ ան ու­ղար­կեց պատ­ժիչ մե­ծա­քա­
նակ մի զո­րա­բա­ն ակ, ո­ր ը հե­տա­գ ա մի քա­նի տա­րի­նե­ր ի ըն­թ աց­քո­ւ մ կա­ր ո­ղա­
ցավ ա­վ ե­րել բազ­մա­թ իվ գա­վառ­ն եր և ձեր­բ ա­կա­լ ել բազ­մ ա­թ իվ նա­խ ա­ր ար­նե­րի,
բայց, այ­նո­ւա­մե­ն այ­ն իվ , չկա­ր ո­ղ ա­ց ավ ճնշել ապս­տ ամ­բ ու­թ յու­նը։ Ար­շ ա­վ ա­նքն ի
վեր­ջո ձա­խող­վ եց, և Հայաս­տա­ն ը կր­կ ին վե­ր ա­կա­նգ­նեց իր ներ­քին ինք­նա­վ ա­ր ու­
թյու­ն ը։ Բո­լ որ նա­խ ադ­ր յալ­ն ե­ր ը կային օ­տար տի­ր ա­պե­տ ու­թ յու­նը թո­թ ա­փ ե­լ ու և
Հայաս­տա­ն ի ան­կ ա­խ ու­թ յու­ն ը վե­ր ա­կ ա­ն գ­նե­լ ու հա­մ ար, ին­չ ին ձեռ­նա­մ ո­ւ խ ե­ղան
Բագ­րա­տու­ն ի­նե­ր ը։

Ին­չո­՞ւ է դա կար­ևոր այ­սօր

Գ­րե­թե մեկ հա­զա­ր ա­մյակ Հայաս­տա­ն ը մի­ջազ­գ ային պա­տ ե­րազ­մ ի ան­մ ի­ջա­կան
թա­տե­րա­բեմ էր։ Ա­ր ա­բ ա­կ ան գե­ր իշ­խ ա­ն ու­թ յան հաս­տ ա­տ ու­մ ից հե­տ ո ա­ռա­ջին
ան­գամ ար­ևե­լ ք-արև­մո­ւտք պա­տե­ր ա­զ մ­ն ե­ր ը տե­ղ ի է­ի ն ու­նե­նո­ւ մ Հայաս­տ ա­նի
տա­րած­քից դո­ւ րս։ Հայ նա­խ ա­ր ար­ն ե­ր ը, եր­բ ե­մ ն դի­մ ե­լ ով ապս­տ ամ­բ ու­թ յո­ւ ն­նե­րի,
բայց ա­վ ե­լ ի շատ ա­պա­վ ի­ն ե­լ ով դի­վա­ն ա­գ ի­տ ու­թ յա­նը, ի վեր­ջո կա­ր ո­ղա­նո­ւ մ են
թո­թա­փել օ­տար տի­ր ա­պե­տու­թ յու­ն ը և վե­ր ա­կա­նգ­նել Հայաս­տ ա­նի ան­կա­խ ու­
թյու­ն ը։
Այ­սօր ևս կար­ևոր է բազ­մա­կ ող­մա­ն ի (տն­տ ե­սա­կան, մշա­կու­թ ային, գի­տ ա­կան,
ռազ­մա­կան) կա­պե­ր ի և խն­դ իր­ն ե­ր ի վրա կե­նտ­րո­նա­ց ած դի­վ ա­նա­գ ի­տ ու­թ յու­նը­։
146

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
ոս­տ ի­կ ան • խա­լ իֆ • Թե­ո­դո­րոս Ռշ­տ ու­ն ի • Մո­ւա­վ ի­ա • Ում­մայան­ներ • Աբ­բա­սյան­ներ •
Բա­գա­րատ Բագ­րա­տու­ն ի • Մու­թ ա­վ ա­քիլ • բոր­բո­րիտ­ներ • մծղ­նե­ա­կան­ներ • պա­վ լի­կյան­ներ •
հա­կաա­րա­բա­կան ապս­տ ամ­բու­թ յո­ւ ն­ն եր

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ի՞նչ գա­ղա­փար­ներ է­ին քա­րո­զո­ւմ պավ­լ ի­կյան­նե­րը։ Արդյո­՞ք շար­ժու­մը մի­այն
բա­ցա­սա­կան հետ­ևա­նք­ներ ու­նե­ցավ Հայաս­տա­նի հա­մա­ր։
բ. Վեր­լու­ծի­՛ր: Ի՞նչ քա­ղա­քա­կա­նու­թյո­ւն է­ին վա­րո­ւմ ա­րաբ­նե­րը Հայաս­տա­նո­ւմ այն նվա­ճե­լո­ւց հե­տո։
Ին­չո­՞ւ ։
գ. Պարզաբանի՛ր։ Որ­քա­նո­՞վ էր ար­դա­րաց­ված 652 թ. հայ-ա­րա­բա­կան պայ­մա­նա­գ ի­րը. ման­րա­մաս­նի­ր՝
քն­նար­կե­լով պայ­մա­նագ­րի կե­տե­րը։

Ա3 | Փո­փո­խո­ւ թյո­ւ ն և շա­րու­նա­կ ա­կ ա­ն ո­ւ թյո­ւն

1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը: Ի՞նչ հետ­ևա­նք­ներ ու­նե­ցան նա­խա­րա­րա­կան տոհ­մե­րի հա­մար
հա­կա­ար
­ ա­բա­կան ապս­տամ­բու­թյո­ւն­նե­րը։ Ո­րո­՞ նք է­ին այդ ապս­տամ­բու­թյո­ւն­նե­րի դրա­կան և
բա­ցա­սա­կան կող­մեր
­ ը­։
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ին­չո­՞վ էր պայ­մա­նա­վոր­ված Բյու­զան­դ ի­այի քա­ղա­քա­կա­նու­թյան մեղ­մա­ցու­մը
հայե­րի նկատ­մա­մբ։
3. Գնահատի՛ր։ Որ­քա­նո­՞վ է­ին ար­դա­րաց­ված Մա­մի­կո­նյան­նե­րի և Բագ­րա­տու­նի­նե­րի խմ­բա­վո­րո­ւմ­ն ե­րի
մո­տե­ցո­ւմ­ն ե­րը. հիմ­ն ա­վո­րիր և փաս­տար­կիր:

Ա4 | Փաս­տար­կ ո­ւ մ և հիմ­նա­վո­ր ո­ւ մ

Պատ­կե­րաց­րո՛ւ, որ դու ապ­րո­ւմ ես Դվին քա­ղա­քո­ւմ, և քո հայրն իր պա­պից մեծ գրա­դա­րան է ժա­ռան­գել,
ո­րը պե­տք է Նա­խիջ­ևա­նից տե­ղա­փո­խեք Դվի­ն։ Գր­քե­րը դա­սա­վո­րե­լ իս դու տես­նո­ւմ ես այն­տեղ պավ­
լիկյան­նե­րի սր­բա­զան գիր­քը՝ «­Զո­րու­թյու­նը»։­
Ի­նչ­պի­սի­՞ն կլի­նի քո ար­ձա­գան­քը։ Ին­չո
­՞ւ ։

Գործնական առաջադրանք

Դա­սըն­կեր­ն ե­րով բե­մա­կ ա­ն աց­ր ե՛ք Մա­մի­կ ո­նյան­նե­րի և Բագ­րա­տ ու­նի­նե­րի
խմբա­­­­­վո­րո­ւմ­ն ե­րի քն­ն ար­կ ո­ւմ­ն ե­ր ը. մի խո­ւմ­բ ը պե­տ ք է հիմ­նա­վ ո­րի Մա­մ ի­կո­նյան­
նե­րի դիր­քո­րո­շո­ւմն ու հեր­ք ի Բագ­ր ա­տու­ն ի­նե­րի դիր­քո­րո­շ ու­մ ը, մյո­ւ ս խո­ւ մ­բ ը՝ հա­
կա­ռ ա­կը՝ հիմ­ն ա­վո­ր ի Բագ­ր ա­տու­ն ի­ն ե­ր ի դիր­քո­րո­շ ո­ւ մն ու հեր­քի Մա­մ ի­կո­նյան­
նե­րի դիր­քո­րո­շու­մը։
ԹԵՄԱ 6
Հայաստանի վաղ միջնադարյան
մշակույթը (V-IX դդ.)
Ուսումնասիրելով այս թեման՝ կկարողանաս.
ա. Նկա­րագ­րել V-IX դդ. ազ­գային-ք­րիս­տո­նե­ա­կան մշա­կույ­թ ի զար­գաց­ման հիմ­ն ա­կան
ա­ռա­նձ­նա­հատ­կու­թյո­ւն­նե­րը, ըն­թաց­քը, ուղ­ղու­թյո­ւն­նե­րը, բնա­գա­վառ­նե­րը,
ձե­ռք­բե­րու­մե­րը:
բ. Բնու­թագ­րել V-IX դդ. գի­տե­լ ի­քի բո­լոր ո­լո­րտ­նե­րը՝ նե­րա­ռյալ աստ­վա­ծա­բա­նու­թյու­նը,
փի­լ ի­սո­փայու­թյու­նը, պատ­մու­թյու­նը, աշ­խար­հագ­րու­թյու­նը և աստ­ղա­գ ի­տու­թյու­նը։
գ. Գնա­հա­տել և արժ­ևո­րել գրե­րի գյու­տը, ազ­գային-մ­շա­կու­թային ակ­նա­ռու գոր­ծիչ­նե­րի
ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյո­ւն­նե­րը, ոս­կե­դա­րյան մշա­կույ­թ ի ձե­ռք­բե­րո­ւմ­ն ե­րը հայոց և
հա­մաշ­խար­հային մշա­կույ­թ ի հա­մա­տե­քս­տո­ւմ:
դ. Կար­ծիք հայտ­նել պատ­մա­կան փոր­ձի, ձե­ռք­բե­րո­ւմ­ն ե­րի յու­րաց­ման ու փո­խա­նց­ման
ան­հրա­ժեշ­տու­թյան վե­րա­բե­րյա­լ։

Հայոց այբուբեն (ոսկեձույլ)

Էջմիածին
Հեղինակ` Բ. Արզումանյան

Առանձնացրո՛ւ քեզ հետաքրքրող

տեղեկությունը և քննարկի՛ր դասարանում։
Ո ՞ր տեղեկությունն է քեզ ավելի հիմնավոր
կամ հետաքրքիր թվում։ Ինչո՞ւ։
148

6.1
ԳԼՈՒԽ
Հայ մշա­կույ­թ ի ոս­կե դա­րը

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

387 թ. Հռո­մ ե­ա ­կ ան և Սա­ս ա­ն յան կայս­ր ու­թ յո­ւ ն­ն ե­ր ի մի­ջ և Հայաս­տ ա­ն ի բա­ժ ա­ն ու­մ ից հե­տ ո
խի­ս տ ան­հ րա­ժ ե­շ տ էր հայ ժո­ղ ո­վ ր­դ ի ազ­գ ային ու մշա­կ ու­թ ային ինք­ն ու­թ յու­ն ը պահ­պ ա­ն ե­
լու և ամ­ր ա­պ ն­դ ե­լ ու ու­ղ ի­ն եր գտ­ն ե­լ ։ Գրե­ր ի գյու­տ ը դար­­­ձավ այն կեն­ս ա­կ ան մի­ջ ո­ց ը, ո­ր ով
սկս­վ եց հայե­ր ի նո­ր ՝ քրիս­տ ո­ն ե­ա կ­ ան ինք­ն ու­թ յան ստեղ­ծ ու­մ ը։
Դա­ս ըն­կ եր­ն ե­ր իդ հետ քն­ն ար­կ իր հայ­կ ա­կ ան գրե­ր ի ան­հ րա­ժ եշ­տ ու­թ յու­ն ը։ Ի ՞նչ կլի­ն եր,
ե­թ ե չս­տ ե­ղ ծ­վ եր հայե­ր ե­ն ի այ­բ ու­բ ե­ն ը, այ­ն ու­հ ե­տ և հս­կ այա­ծ ա­վ ալ գրա­կ ա­ն ու­թ յու­ն ը։ Ի ՞նչ
խն­դ իր­ն ե­ր ի առջև է կա­ն գ­ն ո­ւ մ հայոց լե­զ ո­ւ ն այ­ս օր, երբ մարդ­­կա­ն ց մի մեծ զա­ն գ­վ ած լա­
տի­ն ա­տ առ հայե­ր են է գրո­ւ մ հա­մ ա­ց ան­ց ո­ւ մ։

Ար­շա­կու­ն յաց թա­գ ա­վո­ր ու­թ յան Բառարան

387 թ. բա­ժա­նու­մը Հռո­մե­ա­կ ան և Միջ­նա­դար կամ Մի­ջին դա­րեր |
Սա­­սա­ն­յան կայս­ր ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի մի­ջ և պատ­մու­թյան մի շր­ջան է, ո­րը ձգ­վո­ւմ է V դա­րի
խախ­­տեց ազ­գ ի մի­աս­ն ու­թ յու­ն ը. հայ վեր­ջից մի­նչև XV դա­րի վեր­ջը։ Սկս­վո­ւմ է
Արևմ­տյան Հռո­մե­ա­կան կայս­րու­թյան ան­կմա­մբ
ժո­ղ ո­վ ո­ւ ր­դ ը կա­ն գ­­նած էր ոչ մի­այն
և ա­վա­րտ­վո­ւմ Վե­րա­ծնն­դով ու աշ­խար­հագ­րա­
պե­տա­կա­ն ու­թյան կո­ր ս­տի, այլև ֆի­զ ի­
կան մեծ հայտ­նա­գոր­ծու­թյո­ւն­նե­րո­վ։ Ըն­կած է
կա­կ ան ձո­ւ լ­ման սպառ­ն ա­լ ի­քի ա­ռ ա­ջ ։ ան­տիկ և նոր ժա­մա­նակ­նե­րի մի­ջև։ Հա­ճախ
Դրան կա­րող էր նպաս­տել նաև այն, որ բա­ժան­վո­ւմ է ե­րեք փու­լե­րի՝ վաղ միջ­նա­դար
ե­կ ե­ղե­ց ի­ն ե­րո­ւմ և դպ­ր ոց­ն ե­ր ո­ւմ տի­ր ո­ւմ (V-X դդ.), բա­րձր միջ­նա­դար (XI-XIII դդ.) և ուշ
է­ին հու­ն ա­րե­ն ն ու ա­ս ո­ր ե­ր ե­ն ը։ Ար­դ յո­ւն­ միջ­նա­դար (XIV-XV դդ.)։

քո­ւ մ քրիս­տո­ն ե­ա ­կան ուս­մո­ւն­քը մնո­ւմ Վար­դա­պե­տա­րան | բա­րձ­րա­գույն դպ­րոց միջ­
էր ան­հաս­կա­ն ա­լ ի կամ դժ­վա­ր ը­մբռ­ նա­դա­րյան Հայաս­տա­նո­ւմ, ո­րի շր­ջա­նա­վա­րտ­
նե­լ ի: Անհ­րա­ժե­շտ էին հայե­ր են գրեր։ նե­րին կա­րող էր շնո­րհ­վել վար­դա­պե­տի
աս­տի­ճան և ինք­նու­րույն գոր­ծե­լու (դպ­րոց
Ա­վե­լ ի հս­տա­կ՝ հայե­ր են Սո­ւ րբ գի­ր ք
հիմ­ն ել , քա­րո­զել և այլն) ի­րա­վո­ւնք։
և ե­կե­ղե­ց ա­կան գրա­կ ա­ն ու­թ յո­ւն։ Այս
խնդ­րով մտա­հոգ է­ի ն թե՛ Հայոց ե­կ ե­
ղե­ցին և թե՛ ար­քու­ն ի­ք ը, քա­ն ի որ ար­քայա­կան և ե­կե­ղե­ց ա­կան իշ­խ ա­նու­թ յու­
նը պահ­պա­ն ե­լ ու լա­վա­գ ույն մի­ջ ո­ց ը մնո­ւմ էր հայոց լեզ­վ ի մի­ա­վ ո­ր ող գոր­ծո­նը։
Հայե­րեն գրեր ստեղ­ծ ե­լ ու գոր­ծ ը հա­ն ձն ա­ռ ավ Մես­ր ոպ Մաշ­տ ո­ց ը։ Ա­վ ե­լ ի­ն՝ հե­
տա­գայո­ւմ վրա­ց ի և աղ­վան հոգ­ևո­ր ա­կ ան­ն ե­րի օգ­նու­թ յա­մ բ նա գրեր ստեղ­ծեց
նաև վրա­ց ե­րե­նի և աղ­վա­ն ե­ր ե­ն ի հա­մա­ր ։

Դպ­րոց­ներ և թա­րգ­մա­նա­կան գրա­կ ա­ն ու­թ յո­ւն

Մես­րոպ Մաշ­տո­ց ը դեռ իր կրո­ն ա­կ ան քա­րոզ­նե­ր ի ժա­մ ա­նակ հաս­կա­նո­ւ մ
է, որ ա­ռա­ն ց Սո­ւ րբ գր­քի հայե­ր են թա­ր գ­մա­նու­թ յան քա­րո­զ ն ա­նար­դ յու­նա­վ ետ
է։ Իր մտա­հո­գու­թ յո­ւն­ն ե­ր ը հայտ­ն ո­ւմ է կա­թ ո­ղ ի­կոս Սա­հ ակ Պա­ր թ­և ին և նրա
միջ­նոր­դ ու­թյա­մբ Վռամ­շա­պո­ւհ ար­քային ներ­կայաց­նո­ւ մ հայ գրե­րի ստե­ղծ­մ ան
իր նա­խա­գ ի­ծ ը։ Ար­քան տե­ղ ե­կ աց­ն ո­ւմ է, որ ին­քը Մի­ջա­գ ետ­ք ո­ւ մ Դա­ն ի­ե լ Ա­սո­ր ի
 149

ա­ն ու­ն ով մի ե­պիս­կ ո­պո­ս ի մոտ տե­ս ել է հայ­կա­կան գրե­ր։ Ո­րոշ ժա­մ ա­նակ ան­ց
պա­րզ­վ ո­ւմ է, որ բեր­ված «­դ ա­ն ի­ե ­լ յան» նշա­նագ­ր ե­ր ը պի­տ ա­նի չեն հայե­րե­նի
բարդ հն­չյու­ն ա­կ ան հա­մա­կ ա­ր գն ար­տա­հ այ­տ ե­լ ու հա­մ ա­ր։ Մես­ր ոպ Մաշ­տ ո­ց ը
ձեռ­ն ա­մո­ւ խ է լի­ն ո­ւմ բո­լ ո­ր ո­վ ին նոր գրային հա­մ ա­կար­գ ի ստե­ղծ­մ ա­նը։ Մեկ­նո­ւ մ
է Ա­սո­րիք (Մի­ջա­գ ե­տք), լի­ն ո­ւմ Ա­միդ, Ե­դ ե­ս ի­ա և Սա­մ ո­սատ քա­ղաք­նե­րո­ւ մ։ Աշ­
խա­տա­ն ք­ն ե­րն ա­վա­ր տ­վո­ւմ են 405 թ.։ Նոր ստե­ղծ­վ ած այ­բ ու­բ ե­նով Սա­մ ո­սա­
տո­ւմ էլ Մաշ­տո­ց ն ու իր ա­շա­կ ե­ր տ­ն ե­ր ը կա­տ ա­րո­ւ մ են ա­ռա­ջին թա­րգ­մ ա­նու­թ յու­
նը։ Հայե­րեն թա­ր գ­ման­ված ա­ռ ա­ջ ին նա­խ ա­դ ա­սու­թ յու­նը լի­նո­ւ մ է Սո­ւ րբ գր­ք ի­ց ՝
Սո­ղո­մո­ն ի ա­ռակ­ն ե­ր ի­ց . «­Ճա­նա­չել ի­մաս­տու­թյու­նը և խրա­տը, ի­մա­նալ հան­ճա­րի
խոս­քե­րը»։ Այն դառ­ն ո­ւմ է նաև հայ նոր քա­ղա­քա­կր­թ ու­թ յան նշա­նա­բ ա­նը։ Ա­ռա­
ջին վար­դա­պ ե­տ ա­րա­ն ը՝ բա­ր ձ­ր ա­գ ույն դպ­ր ո­ց ը, հի­մ ն­վ ո­ւ մ է Վա­ղար­շ ա­պա­տ ո­ւ մ։
Իսկ հե­տա­գայո­ւմ դպ­ր ոց­ն եր են բաց­վո­ւմ թե՛ Ար­և ե­լ յան և թե՛ Արևմ­տ յան Հայաս­
տան­ն ե­րո­ւմ։ Սա­ս ա­ն յան­ն ե­ր ը շա­հ ա­գ րգռ­վ ած է­ի ն հայ­կա­կան դպ­ր ոց­նե­րի գոր­
ծու­ն ե­ու­թյա­մբ, քա­ն ի որ դրա­ն ո­ւմ տես­ն ո­ւմ է­ին հայե­ր ի տա­ր ան­ջա­տ ու­մ ը քրիս­
տո­ն յա արև­մո­ւտ­քի­ց ՝ Բյու­զ ան­դ ի­այից, և նրա ազ­դ ե­ց ու­թ յու­նի­ց ։ Բյու­զ ան­դ ի­ան ևս
հա­մա­ձայն­ու­ մ է, քա­ն ի որ մեր­ժե­լ ու դեպ­ք ո­ւմ կա­ր ող էր կո­ր ց­նել Ար­և ե­լ յան Հայաս­
տա­ն ի նկատ­մա­մբ իր հա­վակ­ն ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ը։
Մի­ն չ հայե­րեն լեզ­վով ինք­ն ու­ր ույն գրա­կա­նու­թ յան ստեղ­ծու­մ ը Մես­րոպ Մաշ­
տո­ց ն ու իր ա­շա­կ ե­ր տ­ն ե­ր ը, ո­ր ո­ն ք ար­դ են կր­թ ու­թ յո­ւ ն է­ի ն ստա­ց ել հել­լ ե­նիս­տ ա­կան
հայտ­ն ի կե­ն տ­րոն­ն ե­ր ո­ւմ (Ա­թ ե­ն ք, Ա­լ եք­ս ա­նդ­ր ի­ա, Ան­տ ի­ոք, Հռոմ, Կոս­տ ա­նդ­նու­
պո­լ իս), թա­րգ­մա­ն ա­կ ան լայն գոր­ծ ու­ն ե­ո ւ­թ յո­ւ ն են ծա­վ ա­լ ո­ւ մ։ Ա­ռա­ջի­նը ա­սո­ր ե­
րե­ն ից և հու­ն ա­րե­ն ից թա­ր գ­ման­վո­ւմ է Աստ­վ ա­ծա­շ ո­ւ ն­չ ը։ Թա­րգ­մ ա­նու­թ յո­ւ նն այն­
քան կա­տա­րյալ էր, որ հե­տա­գ այո­ւմ բնո­ր ոշ­վ եց որ­պես «­թ ա­ր գ­մ ա­ն ու­թ յո­ւ ն­ն ե­ր ի
թա­գու­հի»։ Ե­կե­ղ ե­ց ա­կ ան գր­քե­ր ի հետ մեկ­տ եղ թա­րգ­մ ան­վ ո­ւ մ են ան­տ իկ աշ­
խար­հի հե­ղ ի­ն ակ­ն ե­ր ի լա­վա­գ ույն գոր­ծ ե­ր ը։ Թա­րգ­մ ա­նա­կան գրա­կա­նու­թ յու­նը
նրա­ն ց հնա­րա­վո­ր ու­թ յո­ւն է տա­լ իս հա­մա­կա­ր գ­վ ած կեր­պով զար­գ աց­նե­լ ու գի­
տե­լ ի­ք ի բո­լ որ ո­լ ո­ր տ­ն ե­ր ը, նե­ր ա­ռ յալ աստ­վ ա­ծա­բ ա­նու­թ յու­նը, փի­լ ի­սո­փ այու­­թյու­
նը, պատ­մու­թյու­ն ը, աշ­խ ար­հ ագ­ր ու­թ յու­ն ը և աստ­ղա­գ ի­տ ու­թ յու­նը:

Պատ­մագ­ր ու­թյո­ւ ն
Վաղ միջ­ն ա­դ ա­ր յան հայ դպ­ր ու­թ յան մեջ ա­ռաջ­նա­կա­ր գ տեղ է զբա­ղեց­նում
պատ­մագ­րու­թյու­ն ը։ Այն հայ գիր ու գրա­կա­նու­թ յան մե­ծա­գ ույն ձե­ռք­բ ե­ր ո­ւ մն է
և բա­ց ա­ռիկ է ոչ մի­այն հայ ժո­ղ ո­վ ր­դ ի, այլև հար­և ան և հե­ռու ժո­ղո­վ ո­ւ րդ­նե­ր ի
պատ­մու­թյան հե­տա­զ ո­տու­թ յան հա­մա­ր ։ Այն միտ­վ ած էր ազ­գ ային ինք­նա­ճ ա­
նաչ­մա­ն ն ու ինք­ն ա­հ աս­տատ­մա­ն ը, ազ­գ ին ծա­նո­թ աց­նո­ւ մ էր իր պատ­մ ա­կան
ան­ց յա­լ ին ու ստեղ­ծ ած մշա­կ ույ­թ ի­ն ։ Ինք­ն ա­ճ ա­նաչ­մ ա­մ բ հնա­րա­վ որ էր նաև հա­
կա­դ ր­վ ել օ­տար (բյու­զ ան­դ ա­կ ան, պա­ր ս­կ ա­կան և այլն) հար­կադ­ր ա­նք­նե­րի­ն։­
Ա­մե­ն ա­վ աղ հայա­լ ե­զ ու հե­ղ ի­ն ա­կ ը, թե­րևս, Կո­ր յո­ւ նն է։ Նրա «­Վ ա­րք Մաշ­
տո­ց ի» եր­կը, ինչ­պես վեր­ն ա­գ ի­ր ն է հու­շո­ւ մ, ման­ր ա­մ աս­նո­րեն ներ­կայաց­նո­ւ մ
է հայոց գրե­րի ստեղ­ծ ող Մես­ր ոպ Մաշ­տո­ց ի կյա­նքն ու ստեղ­ծա­գ որ­ծու­թ յու­նը,
150

հայա­լ ե­զ ու դպ­րոց­ն ե­ր ի բաց­ման, գրա­գ ի­տու­թ յան տա­ր ած­մ ան ըն­թ աց­քը և այլ
ի­րո­ղու­թյո­ւն­ն ե­ր։
Ու­շագ­րավ է, որ պատ­մագ­ր ու­թ յան զար­գ աց­մ ան հե­նց սկզ­բ ից նկատ­վ ում
է պատ­մագ­րա­կան մի­աս­ն ա­կ ան ա­վան­դ ույթ և մի­աս­նա­կան ժա­մ ա­նա­կա­գ րու­
թյո­ւն ստեղ­ծ ե­լ ու մի­տո­ւմ։ Այս­պե­ս ՝ Ա­գ ա­թ ան­գե­ղ ո­սը, Փա­վ ս­տ ոս Բու­զա­ն դն ու Ղա­
զար Փար­պ ե­ց ին, մի­մյա­ն ց շա­ր ու­ն ա­կ ե­լ ով և լրաց­նե­լ ով , շա­ր ադ­ր ել են III-IV դդ.
հայոց պատ­մու­թ յու­ն ը։­Փ ար­պե­ց ու եր­կ ը հա­մ ա­ռոտ ներ­կայաց­նո­ւ մ է նաև Հին
Հայաս­տա­ն ի պատ­մու­թ յու­ն ը, մի շա­ր ք դեպ­քե­ր ո­ւ մ ճշ­տ ո­ւ մ կամ լրաց­նո­ւ մ է Ե­ղ ի­
շե­ի «­Վ ար­դ ա­ն ի և Հայոց պա­տե­ր ազ­մի մա­ս ին» եր­կը։ Վեր­ջի­նս իր պատ­մ ու­թ յան
մեջ նկա­րագ­րո­ւմ է V դ. կե­ս ե­ր ի ի­ր ա­դ ար­ձ ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ը, երբ հայ ժո­ղո­վ ո­ւ ր­դ ը պայ­
քար էր մղո­ւմ պա­ր ս­կ ա­կ ան իշ­խ ա­ն ու­թ յան դե­մ ՝ իր ազ­գ ային ինք­նու­թ յո­ւ նն ու
քրիս­տո­նե­ա­կան հա­վատ­քը պահ­պա­ն ե­լ ու հա­մ ար:
­Վաղ միջ­նա­դա­ր յան պատ­մագ­ր ու­թ յան գլո­ւ խ­գ որ­ծո­ց ը հա­մ ար­վ ո­ւ մ է Մով­
սես Խո­րե­նա­ց ու «­Հ այոց պատ­մու­թ յու­ն ը»։ Այն ընդ­գ ր­կո­ւ մ է Հայաս­տ ա­նի ամ­բ ող­
ջա­կ ան պատ­մու­թ յու­ն ը՝ նա­խ ա­պատ­մա­կ ան ժա­մ ա­նակ­նե­ր ից մի­նչև հե­ղ ի­նա­կի
դա­ր ա­շ ր­ջա­ն ը՝ V դ. կե­ս ե­ր ը։ Հի­մն­ված է բազ­մ ա­լ ե­զ ու սկզբ­նաղ­բ յո­ւ ր­նե­ր ի քն­նա­
դա­տա­կան կի­րառ­ման վրա: Խո­ր ե­ն ա­ց ին, հայոց պատ­մ ու­թ յու­նը ներ­կայաց­նե­
լով հար­ևան ժո­ղո­վո­ւ րդ­ն ե­ր ի պատ­մու­թ յան հա­մ ա­տ ե­քս­տ ո­ւ մ, կա­ր ո­ղա­ց ել է ազ­
գային պատ­մու­թյու­ն ը կա­պել ողջ մա­ր դ­կ ու­թ յան պատ­մ ու­թ յան հե­տ ։
V դ. պատ­մագ­ր ու­թ յան բո­ւռն զար­գ աց­մ ա­նը հա­ջոր­դ ո­ւ մ է պատ­մ ագ­ր ա­կան
եր­կ ե­րի իս­պառ բա­ց ա­կ այու­թ յու­ն ը։ Շո­ւ րջ 150-ա­մ յա ան­բ ա­ց ատ­ր ե­լ ի լռու­թ յու­
նից հե­տո մի­այն VII դ. կե­ս ե­ր ին է, որ հան­դ ես է գա­լ իս նոր պատմիչ՝ Սե­բ ե­ո ­սն իր
«­Պ ատ­մու­թյո­ւն» աշ­խ ա­տու­թ յա­մբ։ Գրել է բյու­զ ան­դ ա­կան Հե­ր ա­կլ կայս­ր ի և նրա
ժա­մա­ն ակ­նե­րի պատ­մու­թ յու­ն ը (579-661 թթ.): Սե­բ ե­ո ­սի գր­քին կից կա նաև մի
հատ­վ ած, ո­րը վե­րա­գ ր­վո­ւմ է Ա­ն ա­ն ո­ւն պատ­մ ի­չ ին և վե­ր ա­բ ե­ր ո­ւ մ է հայոց պատ­
մու­թ յան հնա­գույն ժա­մա­ն ա­կ ա­շ ր­ջ ա­ն ի­ն ։ Այս­տ եղ ներ­կայաց­վ ած տվյալ­նե­ր ը
հա­ճախ տար­բեր­վո­ւմ են Խո­ր ե­ն ա­ց ու հա­ղ որ­դ ած տվյալ­նե­ր ի­ց ։ VIII դ. պատ­մ ա­
գիր է Ղևոն­դ ը, որն իր «­Պ ատ­մու­թ յո­ւն» եր­կ ո­ւ մ քն­նար­կո­ւ մ է օ­տ ար ար­շ ա­վա­նք­­
ների և ա­րա­բա­կան տի­րա­պե­տու­թյան շր­ջա­նի ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը։

Փի­լ ի­սո­փայու­թյո­ւ ն և ի­րա­վա­գ ի­տու­թ յո­ւն

Վաղ միջ­նա­դ ա­ր յան հայ հոգ­ևոր մշա­կ ույ­թ ի կար­և որ բաղ­կա­ց ու­ց իչ­նե­ր ից
է փի­լ ի­սո­փայու­թյու­ն ը, որն այդ ժա­մա­ն ակ­ն ե­ր ո­ւ մ հա­մ ար­վ ո­ւ մ էր բո­լ որ գի­տ ու­
թյուն­ն ե­րի մայ­րը։ Ա­ռ ա­վել հայտ­ն ի փի­լ ի­ս ո­փա­նե­ր ից են Եզ­նիկ Կող­բ ա­ց ին և Դա­
վիթ Ան­հաղ­թ ը։­
Եզ­նիկ Կող­բա­ցին հե­ղ ի­նա­կել է փի­լ ի­սո­փայա­կան-աստ­վա­ծա­բա­նա­կան մի
երկ՝ «Ա­ղա­նդ­նե­րի հեր­քո­ւմ» վեր­նագ­րո­վ։ Աշ­խա­տու­թյան մեջ հե­ղ ի­նա­կը բա­նա­վ ի­
ճո­ւմ է Հայոց ե­կե­ղե­ցո­ւն խո­րթ կամ հա­կա­դ իր ուս­մո­ւնք­նե­րի ներ­կայա­ցու­ցիչ­նե­ր ի
հե­տ ։
 151

Ա­մ ո­ւս­ն ա-ըն­տ ա­ն ե­կ ան

­ այ փի­լ ի­սո­փայա­կ ան մտքի
Հ Տ
ա­մե­­նան­շա­ն ա­վոր ներ­կ այա­ց ու­ց ի­
չը Դա­վ իթ Ան­հա­ղ թն է, ո­ր ը հայ­
տ­ն ի է իր հան­ր ա­գ ի­տա­ր ա­ն ային
գի­տե­լ իք­ն ե­րո­վ ։ Ապ­ր ել և դասա­
վան­դ ել է Ա­լ եք­ս ա­ն դ­ր ի­այում, Հռո­
մո­ւմ և Ա­թեն­ք ո­ւմ։ Փի­լ ի­ս փա­յ ա­­կան
բա­ն ա­վ ե­ճե­րո­ւմ մի­շտ հաղ­­թող է
դո­ւ րս ե­կե­լ ՝ ար­ժա­ն ա­ն ա­լ ով «Ան­
հա­ղ թ» տիտ­ղո­ս ի­ն ։ Վե­ր ա­դ առ­­
նա­լ ով Հայաս­տա­ն ՝ ծա­վա­լ ել է
գի­­տա­կան և ման­կ ա­վար­ժա­կ ան
գոր­ծ ու­ն ե­ու­թյո­ւն։ Իր «Ի­մաս­տու­
թյան սահ­ման­ն ե­ր ը» դա­ս ա­կ ան
փի­լ ի­սո­փայա­կան աշ­խ ա­տության
մեջ վար­պե­տո­ր են կա­ր ո­ղ ա­ց ել է
հա­մադ­րել փի­լ ի­ս ո­փայա­կ ան գա­
ղա­փար­ն ե­րն ու քրիս­տո­ն ե­ա­կ ան
վար­դ ա­պե­տու­թ յու­ն ը։
Հայ մա­տե­ն ագ­ր ու­թ յու­ն ը հա­­
րո­ւստ է նաև աշ­խ ար­հ իկ և ե­կ ե­ղ ե­
ցա­կան ի­րա­վ ո­ւն­ք ի հուշար­ձ ան­
նե­րով , ո­րոն­ց ով կա­ն ոնա­կ ա­ր գ­վել
է վաղ­միջ­ն ա­դ ա­ր յան Հայաս­տա­
նի ե­կե­ղե­ց ա­կան և սոցի­ա­լ ա­
կան կյանքը։ Հայ ե­կ ե­ղ ե­ց ա­կ ան
հա­ր ա­բ ե­­­րութ­­յուն­ն ե­ր ը վաղ
միջ­ն ա­­դա­ր ո­ւմ
Ք­րիս­տո­նե­ու­թյան ըն­դու­նու­մը բա­րե­փո­խո­ւմ­ն եր
մտց­րեց նաև ըն­տա­նե­կան հա­րա­բե­րու­թյո­ւն­նե­րո­ւմ
և ա­մո­ւս­նա­կան հար­ցե­րո­ւմ, թե­պետ հիմ­ն ո­վ ին չփո­
խեց նա­հա­պե­տա­կան սո­վո­րույթ­նե­րն ու նոր­մե­րը։
Հայ ե­կե­ղե­ցին, ար­քայի լի­ա­կա­տար ա­ջակ­ցու­թյա­մբ,
պաշ­տո­նա­կա­նաց­րեց ա­մո­ւս­նու­թյու­նը և պա­հան­ջեց,
որ ա­մու­սի­նն ու կի­նը օ­րի­նա­կա­նաց­նեն ի­րե­նց մի­ու­
թյու­նը պսա­կադ­րու­թյա­մբ և եր­դո­ւմ­ն ե­րո­վ ՝ հա­վա­տա­
րիմ մնա­լով քրիս­տո­նե­ա­կան ուս­մո­ւն­քի­ն։ Հոգ­ևո­րա­
կա­նու­թյու­նը ժո­ղո­վ ր­դ ի մեջ ար­մա­տա­վո­րեց այն
պատ­կե­րա­ցու­մը, որ ա­ռա­նց ե­կե­ղե­ցա­կան պսա­կի
չկա ա­մո­ւս­նու­թյո­ւն։ Ա­նըն­դու­նե­լ ի դար­ձան բազ­մակ­
նու­թյո­ւնն ու ա­մո­ւս­նու­թյան նա­խաք­րիս­տո­նե­ա­կան
սո­վո­րույթ­նե­րը։ Չէր խրա­խո­ւս­վո­ւմ ա­մո­ւս­նա­լու­ծու­
թյու­նը։ Դա­տա­րան­նե­րը զրկ­վե­ցին ա­մո­ւս­նա­լու­ծու­
թյան գո­րծ քն­նե­լու ի­րա­վո­ւն­քի­ց։ Կնոջ ի­րա­վո­ւնք­նե­
րը, ինչ­պես նախ­կի­նո­ւմ, սահ­մա­նա­փակ է­ի­ն։ Կի­նը
կախ­ման մեջ էր ա­մո­ւս­նո­ւց։ Միև­նույն ժա­մա­նակ,
սա­կայն, ազն­վա­կան կա­նայք կախ­ման մեջ չէ­ին
ա­մու­սին­նե­րից և հա­սա­րա­կու­թյան ու ըն­տա­նի­քի մեջ
վայե­լո­ւմ է­ին ի­րե­նց դա­սային և գույ­քային դրու­թյա­նը
հա­մա­պա­տաս­խան հար­գա­նք և պա­տի­վ։
­ՏԵ­ՂԵ­ԿՈ­ՒԹՅԱՆ ՎԵՐ­ԼՈՒ­ԾՈ­ՒԹՅՈ­ՒՆ
Ինչ­պե­՞ս կմեկ­նա­բա­նես այն, որ ազն­վա­կան
կա­նայք, ի տար­բե­րու­թյո­ւն ոչ ազն­վա­կան կա­նա­նց,
կախ­ման մեջ չեն ե­ղել ի­րե­նց ա­մու­սին­նե­րի­ց։

ի­րավուն­քի մեզ հա­ս ած հնա­գ ույն

հու­շա ­ ր­ձան­ն ե­րից է Հով­հան­ն ես
Օձնե­ցու կազ­մած «­Կա­ն ո­ն ա­գ ի­ր ք Հայո­ց ը» (728 թ.)։ Այս­տ եղ ի մի են բեր­վ ած մի­նչ
այդ Հայոց ե­կե­ղ ե­ց ու կող­մից ար­դ են ընդ­հ ա­նո­ւ ր ճա­նա­չ ո­ւ մ գտած կա­նո­նա­կան
բնագ­րե­րը (տի­ե ­զ ե­ր ա­կ ան, տե­ղ ա­կ ան ժո­ղ ով­նե­րի, այլ ե­կե­ղե­ց ի­նե­րի ու ազ­գ ային
ե­կ ե­ղե­ց ու նշա­ն ա­վոր հայ­ր ե­ր ի կա­ն ո­ն ադ­ր ու­թ յո­ւ ն­ներ)։ Ժո­ղո­վ ա­ծո­ւ ն ամ­րագ­րում
էր Հայոց ե­կե­ղե­ց ու ծի­ս ա­կ ան և դա­վա­ն ա­բ ա­նա­կան ա­ռա­նձ­նա­հ ատ­կու­թ յո­ւ ն­­
ները՝ պա­շտ­պա­ն ե­լ ով այլ ե­կ ե­ղ ե­ց ի­ն ե­ր ի ոտնձ­գ ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ից և լրա­ց ու­ց իչ կեն­
սու­ն ա­կու­թյո­ւն հա­ղ որ­դ ե­լ ով Հայոց ե­կ ե­ղ ե­ց ո­ւ ն։

Գործնական առաջադրանք
Դա­սըն­կեր­ն ե­րով փոր­ձ ե՛ք կա­պեր հաս­տա­տ ել հայոց լե­զ ու, գրա­կա­նու­թ յո­ւ ն և
հա­սա­րա­կա­գ ի­տու­թ յո­ւն ա­ռ ար­կ ա­ն ե­ր ի ու­ս ո­ւ մ­նա­կան նյու­թ ի հե­տ ։
152

Ին­չո­՞ւ է դա կար­ևոր այ­սօր

Հայոց այ­բու­բե­ն ի գյու­տի, Աստ­վա­ծ ա­շն­չի թա­րգ­մ ա­նու­թ յան և ինք­նու­ր ույն գրա­
կա­նու­թյան ստե­ղծ­ման շնոր­հ իվ Մես­ր ոպ Մաշ­տ ո­ց ը Վռամ­շ ա­պո­ւ հ ար­ք այի և
կա­թո­ղ ի­կոս Սա­հ ակ Պա­ր թ­և ի ա­ջ ակ­ց ու­թ յա­մ բ հոգ­և որ նո­րոգ­մ ան սեր­մ եր տա­
րա­ծ եց հայ ժո­ղո­վ ր­դ ի մե­ջ ։
­ աշ­տո­ց ի ստեղ­ծած այ­բ ու­բ ե­ն ը, չն­չին հա­վ ե­լ ու­մ ով , կի­րառ­վ ո­ւ մ է մի­նչ օրս և
Մ
աշ­խար­հի ինք­նու­ր ույն գրային հա­մա­կ ար­գ ե­ր ից մե­կն է։ Դրա­նով ար­ժե­քա­վ որ
գրքեր են գր­վ ել և այ­ս օր էլ գր­վո­ւմ են։ Դու այն կա­ր ող ես ընտ­րել քո հե­ռա­խ ո­սի
այ­բու­բեն­ն ե­րի ցան­կ ո­ւմ և գրել հա­մա­ց ան­ց ո­ւ մ։

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Մես­րոպ Մաշ­տոց • Վռամ­շա­պո­ւհ • Սա­հակ Պա­րթև • Կո­րյո­ւն • Ա­գա­թան­գե­ղոս •
Փա­վս­տոս Բու­զա­նդ • Ղա­զար Փար­պե­ցի • Ե­ղ ի­շե­ •
Մով­սես Խո­րե­նա­ցի • Սե­բե­ոս • Ղևո­նդ • Եզ­նիկ Կող­բա­ցի • Դա­վ իթ Ան­հա­ղ թ • Հով­հան­նես Օձ­նե­ցի
Միջ­նա­դար • վար­դա­պե­տա­րան

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ին­չո­՞ւ էր ան­հրա­ժե­շտ ստեղ­ծել հայ­կա­կան գրե­րը։ Ի՞նչ նշա­նա­կու­թյո­ւն ու­նե­ցավ
հայոց գրե­րի ստեղ­ծու­մը մշա­կույ­թ ի հե­տա­գա զար­գաց­ման հա­մար:
բ. Բացատրի՛ր։ Ին­չո­՞ւ Սա­սա­նյան կայս­րու­թյո­ւնն ու Բյու­զան­դ ի­ան հա­մա­ձայն­ե­ցին թե՛ Ար­ևե­լյան, թե՛
Արևմ­տյան Հայաս­տան­նե­րո­ւմ հայ­կա­կան դպ­րոց­ներ բա­ցե­լ։
գ. Վերլուծի՛ր։ Ին­չո­՞ւ մի­այն քրիս­տո­նե­ու­թյան ըն­դո­ւն­մա­մբ հնա­րա­վոր չէր պահ­պա­նել մշա­կու­թային
ա­ռա­նձ­նա­հատ­կու­թյո­ւն­նե­րը և մի­աս­նա­կա­նու­թյու­նը։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը: Ին­չո­՞ւ էր կար­ևոր թա­րգ­մա­նա­կան գրա­կա­նու­թյան ստեղ­ծու­մը, ի՞նչ
նշա­նա­կու­թյո­ւն այն ու­նե­ցա­վ։
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ին­չո­՞վ էր կար­ևոր պատ­մագ­րա­կան մի­աս­նա­կան ա­վան­դույ­թ ի ձևա­վո­րու­մը։
Ինչ­պե­՞ս է­ին մի­մյա­նց լրաց­նո­ւմ ստե­ղծ­ված պատ­մագ­րա­կան եր­կե­րը։ Ին­չո­՞վ էր ա­ռա­նձ­նա­նո­ւմ այդ
շար­քո­ւմ Մով­սես Խո­րե­նա­ցու «­Հայոց պատ­մու­թյու­նը»։
3. Գնահատի՛ր։ Ի՞նչ գո­րծ­նա­կան նշա­նա­կու­թյո­ւն ու­նե­ին Եզ­նիկ Կող­բա­ցու և Դա­վ իթ Ան­հաղ­թ ի
ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյո­ւն­նե­րը:

Ա4 | Պատ­մա­կ ան նշա­նա­կ ո­ւ թյո­ւ ն և պատ­մ ա­կ ան հե­ռ ան­կ ա­ր

Պատ­կե­րաց­րո՛ւ, որ դու Վռամ­շա­պո­ւհ ար­քան ես։ Հայ գրե­րի ստե­ղծ­ման ան­հրա­ժեշ­տու­թյան հար­ցով
քեզ են դի­մել Սա­հակ Պա­րթևն ու Մես­րոպ Մաշ­տո­ցը։ Դու գի­տես, որ մի­այն քո ցան­կու­թյու­նը քիչ է.
հար­կա­վոր է նաև հա­մո­զել Սա­սա­նյան ար­քու­նի­քին, որ թույլ տա հայ­կա­կան գրե­րի ստեղ­ծո­ւմն ու
դպ­րոց­նե­րո­ւմ դա­սա­վան­դե­լ ը։­
Ի­նչ­պե­՞ս կփոր­ձես հա­մո­զել Սա­սա­նյան ար­քու­նի­քի­ն՝ ան­հրա­ժե­շտ թույլտ­վու­թյու­նը ստա­նա­լու հա­մա­ր։
­Կա­րող ես Դա­սըն­կեր­նե­րիդ հետ բե­մա­կա­նաց­նել այդ դր­վա­գ ը։
 153

Բնա­կան գի­տո­ւ թյո­ւն­նե­րն ու ար­վես­տը

6.2
ԳԼՈՒԽ V-IX դա­րե­րո­ւմ
Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա
Հայաս­տ ա­ն ը միջ­ն ա­դ ար մտավ որ­պ ես հա­ր ո­ւ ստ մշա­կ ու­թ ային ա­վ ան­դ ույթ­ն եր
ու­ն ե­ց ող եր­կ ի­ր ։ Այն ո­ր ոշ չա­փ ով շա­ր ու­ն ա­կ եց հել­լ ե­ն իս­տ ա­կ ան ժա­մ ա­ն ա­կ ա­շ ր­
ջա­ն ի ա­վ ան­դ ույթ­ն ե­ր ը՝ մի­ա ­ժ ա­մ ա­ն ակ աս­տ ի­ճ ա­ն ա­բ ար յու­ր աց­ն ե­լ ով և զար­գ աց­
նե­լ ով քրիս­տ ո­ն ե­ա ­կ ան ար­ժ ե­բ ա­ն ու­թ յու­ն ը­։
Դա­ս ըն­կ եր­ն ե­ր իդ հետ քն­ն ար­կ իր օ­տ ար մշա­կ ույթ­ն ե­ր ի ար­ժ եք­ն ե­ր ի յու­ր աց­մ ան
և մի­ա ­ժ ա­մ ա­ն ակ ա­վ ան­դ ա­կ ան մշա­կ ու­թ ային ար­ժ եք­ն ե­ր ի պահ­պ ան­մ ան ան­
հրա­­ժեշ­տ ու­թ յու­ն ը։

Վաղ միջ­նա­դա­րո­ւմ հայ գրա­կա­նու­

թյա­նը զու­գա­հեռ բո­ւռն վե­րե­լք ապ­րեցին
նաև բնա­կան գի­տու­թյո­ւն­նե­րը, ար­
վեստն ու ճար­տա­րա­պե­տու­թյու­նը։ Ընդ
ո­րո­ւմ` զար­գա­ցու­մը չըն­թա­ցավ ան­տիկ
գի­տու­թյան, ար­վես­տի ու ճարտա­րա­պե­
տու­թյան հետ խզ­ման ճա­նա­պար­հո­վ։
Ճի­շտ հա­կա­ռա­կը՝ ըն­թա­ցավ ա­վան­դ­­
վա­ծի հի­ման վրա, ա­ռան­ձին գծե­րի վե­ր­
ա­րժ­ևոր­մա­մբ և հա­մադ­րու­թյա­մբ։
Բառարան
Բա­զ ի­լ իկ | ուղ­ղան­կյո­ւն հա­տա­կագ­ծով պաշ­տա­
մո­ւն­քային շի­նու­թյո­ւն։ Ծած­կը կրող սյու­նա­շա­րե­
րով բա­ժան­վո­ւմ է մեկ, ե­րեք կամ հի­նգ մա­սե­րի՝
այս­պես կոչ­ված նա­վե­րի­։
Շա­րա­կան | ե­կե­ղե­ցա­կան տո­նա­ցույ­ցի որ­ևէ
օր­վա հա­մա­պա­տաս­խան ժա­մին կա­տար­վող
հոգ­ևոր երգ կամ հոգ­ևոր եր­գե­րի ամ­բող­ջա­կան
շա­րք։

Բ­ն ա­կան գի­տ ու­թյո­ւ ն­նե­րը

Վաղ միջ­ն ա­դ ա­ր յան Հայաս­տա­ն ում զար­գ ա­ց ած ճյու­ղե­րն է­ին տի­ե ­զե­ր ա­գ ի­
տու­թյու­նը և տո­մ ա­րը, բժշ­կ ա­գ ի­տ ու­թ յու­ն ը, աշ­խ ար­հ ագ­ր ու­թ յու­ն ը և քար­տ ե­զագ­
րու­թյու­նը:­
Ա­ռա­ջին հայ հե­ղ ի­ն ա­կ ը, որ օգ­տա­գ որ­ծել է բնա­գ ի­տ ու­թ յան տվյալ­նե­րն իր
աշ­խա­տու­թյու­ն ո­ւմ, Եզ­ն իկ Կող­բ ա­ցին է։ Սա­կայն բնա­կան և ճշգ­ր իտ գի­տ ու­թ յուն­
նե­րի հիմ­ն ա­դ ի­ր ը VII դ. աշ­խ ար­հ ա­հ ռ­չակ գիտ­նա­կան Ա­ն ա­ն ի­ա Շի­ր ա­կա­ց ին է։
Նա նշա­ն ա­կա­լ ի նե­ր դ­ր ո­ւմ է ու­ն ե­ց ել մա­թ ե­մ ա­տ ի­կայի, ֆի­զ ի­կայի, աշ­խ ար­հագ­
րու­թյան, աստ­ղա­գ ի­տու­թ յան, օ­դ եր­ևու­թ ա­բ ա­նու­թ յան և օ­ր ա­ց ույ­ց ի ու­սո­ւ մ­նա­
սի­րու­թյան մե­ջ։ Կազ­մել է բնա­գ ի­տու­թ յան դա­սա­գ ր­ք ե­ր։ Մա­թ ե­մ ա­տ ի­կայի բնա­
գա­վ ա­ռո­ւմ նրա նվա­ճ ո­ւմ­ն ե­ր ից են չո­ր ս մա­թ ե­մ ա­տ ի­կա­կան գոր­ծո­ղու­թ յո­ւ ն­նե­րի
ա­ղյու­սակ­ն ե­րը, մա­թ ե­մա­տի­կ ա­կ ան հա­ն ե­լ ո­ւ կ­նե­ր ի և խն­դ իր­նե­ր ի ա­մ ե­նա­վ աղ հա­
վա­քա­ծ ո­ւն և հայե­ր են մա­թ ե­մա­տի­կ այի խն­դ իր­նե­ր ի ա­մ ե­նա­վ աղ գիր­ք ը:
­Շի­րա­կա­ց ին պն­դ ել է, որ Եր­կ ի­ր ը գն­դ ա­ձ և է, և աշ­խ ար­հ ի կա­ռո­ւ ց­վ ած­ք ը հա­
մե­մա­տել է ձվի հետ (Եր­կ ի­ր ՝ դեղ­ն ո­ւց, մթ­նո­լ ո­ր տ՝ սպի­տ ա­կո­ւ ց, երկ­նա­կա­մ ա­ր՝
պա­տյան)։ Ո­րոշ հա­մե­մա­տու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի մի­ջո­ց ով կա­ր ո­ղա­ց ել է հիմ­նա­վ ո­ր ել , որ
154

Ա­րե­գ ա­կը մեծ է թե՛ Լո­ւս­ն ից, թե՛ Երկ­ր ից Ս Ձայներ անցյալից
և գտն­վ ո­ւմ է շատ մեծ հե­ռ ա­վո­ր ու­թ յան
վրա։ Նա ճշգ­րիտ բա­ց ատ­ր ել է Ա­ր ե­գ ա­կ ի
և Լո­ւս­նի խա­վ ա­րո­ւմ­ն ե­ր ը, Լո­ւս­ն ի փու­լ ե­ր ը
և Ծիր Կա­թ ի­նի կա­ռ ո­ւց­ված­ք ը՝ վեր­ջ ի­ն ս
նկա­րագ­րե­լ ով որ­պես «­կ ու­տակ­ված բազ­
մա­թ իվ մեծ ու փո­քր աստ­ղ եր»։ Նա նաև
ճի­շտ է նկա­րագ­ր ել մա­կ ըն­թ ա­ց ու­թ յո­ւն­ Ա­ՆԱ­ՆԻ­Ա ՇԻ­ՐԱ­ԿԱ­ՑԻ
նե­րը՝ վե­րագ­րե­լ ով դրա­ն ք Լո­ւս­ն ի ազ­դ ե­ (VII դար)
ցու­թյա­ն ը։
«­Դար­ձյալ […] ա­սո­ւմ են, թե բա­րու կամ չա­րի
­ աղ միջ­ն ա­դ ա­ր յան Հայաս­տա­ն ո­ւմ
Վ
հա­կու­մը մեր կամ­քով չէ, և ոչ էլ մե­զա­նից են
ծաղ­կո­ւմ ապ­րե­ց ին նաև աշ­խ ար­հ ագ­ր ու­ նրա­նք սկի­զ բ առ­նո­ւմ, այլ ծն­վող­նե­րի ծնն­դա­
թյո­ւ նն ու քար­տե­զագ­ր ու­թ յու­ն ը։ Հայտ­ն ի բաշ­խու­թյու­նի­ց՝ ա­կա­մա և ոչ թե մեր կամ­քո­վ։­
են Մով­ս ես Խո­րե­ն ա­ցու և Ա­ն ա­ն ի­ա Շի­ր ա­ Ե­թե ի­րոք այդ­պես լի­ներ, ա­պա ա­վե­լո­րդ
կա­ցու հե­ղ ի­ն ա­կած «Աշ­խար­հա­ցույց»- կլի­նե­ին օ­րե­նք­նե­րը, ո­րո­նք կա­րգ ու կա­նոն են
սահ­մա­նո­ւմ, թե ին­չը կա­րե­լ ի է ա­նել և ին­չը՝ ոչ։
նե­րը, ո­րո­նք ե­զա­կ ի աշ­խ ա­տու­թ յո­ւն­ն եր
Ա­վե­լո­րդ կլի­նե­ին նաև դա­տա­վոր­նե­րը, ո­րո­նք
են։ Գր­վ ել են ան­տ իկ հե­ղ ի­ն ակ­ն ե­ր ի աշ­
մե­ծա­րո­ւմ են բա­րե­գո­րծ­նե­րին և ար­դար դ
խա­տու­թյո­ւն­նե­րից մե­ծ ա­պես օգտվելով , ա­տաս­տա­նով պատ­ժո­ւմ չա­րա­գո­րծ­նե­րի­ն։
բայց և հա­վ ե­լ ե­լով ի­ր ե­ն ց ինք­ն ու­ր ույն Քա­նի որ գո­ղ ի հա­նդգ­նու­թյու­նը և չա­րու­թյու­նը
նյութը։ Բա­վ ա­կա­նին ման­ր ա­մա­ս ն տեղե­ իր ծնն­դյան բախ­տին հա­մա­պա­տաս­խան է և ոչ
կու­թ յո­ւն­ն եր են պա­ր ու­ն ա­կ ո­ւմ ժա­մա­ ըստ իր կամ­քի, և ոչ էլ սպա­նո­ղ ի հան­ցա­գոր­ծու­
թյո­ւնն է իր ցան­կու­թյա­մբ ե­ղել, ո­րով­հե­տև ե­թե
նա­կ ի հայտ­ն ի աշ­խ ար­հ ի՝ Եվ­ր ո­պայի,
կա­մե­նար էլ, չէր կա­րող իր ձեռ­քը ետ պա­հել
Ա­ս ի­այի և Լի­բի­այի (Աֆ­ր ի­կ այի) մասի­ն ։
սպա­նու­թյու­նից և չէր կա­րող ա­զատ­վել գոր­ծե­
Ե­զա­կի են Մեծ Հայ­քի, Փո­քր Հայ­քի, լո­ւց, ո­րով­հե­տև նա իր ծնն­դյան բնույ­թով հար­
Վիրքի, Աղ­վ ան­քի և Պա­ր ս­կ աս­տա­ն ի մա­ կա­դ ր­ված էր սպա­նու­թյո­ւն կա­տա­րե­լու […]
սին տե­ղե­կու­թյո­ւն­ն ե­ր ը։ Նկա­տե­ն ք, որ Քա­նի որ, ինչ­պես մո­լո­րյալ­նե­րն են ա­սո­ւմ, այն,
Ա­նա­ն ի­ա Շի­րա­կա­ց ու «Ա­շ խար­հ ա­ց ույ­ց ը», ինչ լի­նո­ւմ է, մեր կամ­քով չի լի­նո­ւմ, ա­պա էլ
ին­չո­՞ւ պի­տի պա­տիժ կրի նրա հա­մար»։
հի­մ նված լի­նե­լ ով Մով­ս ես Խո­ր ե­ն ա­ց ու
(Ամ­պե­րի և նշան­նե­րի մա­սի­ն):
«Ա­շ խար­հա­ց ույ­ց ի» վրա, նաև ճշգր­տել ու
լրաց­րել է այն։
Այս ժա­մա­ն ա­կ ա­շ ր­ջ ա­ն ո­ւմ ո­ր ոշ զար­գ ա­ց ո­ւ մ ապ­ր եց նաև բժշ­կու­թ յու­ն ը։
Ա­ռ ա­նձ­նա­պես մեծ համ­բ ավ ու­ն ե­ի ն Հայ­կ ա­կան լեռ­նաշ­խ ար­հ ի դե­ղա­բ ույ­սե­ր ը,
ո­րո­նք ար­տա­հան­վո­ւմ է­ի ն Ար­ևել­քի և Արև­մո­ւ տ­ք ի մի շա­ր ք երկր­նե­ր ։ Ստե­ղծ­վ եց
ժո­ղ ո­վ ր­դ ա­կան բժշ­կ ու­թ յան վրա հի­մն­ված դե­ղա­մ ի­ջոց­նե­ր ի հա­ր ո­ւ ստ գան­ձ ա­
րա­ն։
Ծա­վ ա­լ ո­ւն աշ­խ ա­տա­ն ք­ն եր է­ի ն տար­վ ո­ւ մ նաև տո­մ ա­ր ա­գ ի­տ ու­թ յան մեջ,
ո­րը հատ­կա­պես կար­ևոր էր Հայոց ե­կ ե­ղ ե­ց ու կայաց­մ ան հա­մ ա­ր ։ 554 թ. Դվի­նի
երկ­րո­րդ ժո­ղո­վ ո­ւմ սահ­ման­վեց Հայոց մեծ թվա­կա­ն ը, ո­ր ի սկիզ­բ ը հա­մ ար­վ ո­ւ մ է
552 թ. հու­լ ի­ս ի 11-ը։ Ստեղ­ծ ե­լ ով իր թվա­կ ա­ն ու­թ յու­նը՝ Հայոց ե­կե­ղե­ց ին զատ­վ եց
հար­ևան ե­կե­ղե­ց ի­ն ե­ր ից և նրա­ն ց ազ­դ ե­ց ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ից ե­կե­ղե­ց ա­կան տո­նե­ր ի,
ժա­մա­ն ա­կի հա­շվ­ման և այլ հար­ց ե­ր ո­ւմ։
 155

Ճար­տա­րա­պ ե­տ ու­թյու­նը

Վաղ միջ­նա­դ ա­ր յան Հայաս­տա­ն ի ար­վ ես­տ ո­ւ մ ա­ռա­ջա­տ ա­րը ճար­տ ա­ր ա­պ ե­
տու­թյո­ւնն էր։ Նրա զար­գ աց­ման դեռևս վաղ փու­լ ո­ւ մ (IV-VII դդ.) ստե­ղծ­վ ել են
դա­սա­կան շի­ն ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ։ Այս շր­ջ ա­ն ո­ւմ էր, որ ձևա­վ որ­վ եց հայ­կա­կան ազ­գ ային
ճար­տա­րա­պե­տու­թ յու­ն ը, ո­ր ը մեծ չա­փով կապ­վ ած էր քրիս­տ ո­նե­ու­թ յան հե­տ ։
Սկզ­բո­ւմ գե­րա­կշ­ռող էր դեռ նա­խաք­րիս­տո­նե­ա­կան ժա­մա­նակ­նե­րից ժա­
ռանգ­­ված ճար­տա­րա­պե­տա­կան ​​ո­ճը, ո­րը հայտ­նի է «­բա­զ ի­լ իկ» ան­վա­մբ։ Այս
ո­ճով կա­ռո­ւց­ված պաշ­տա­մո­ւն­քային շի­նու­թյո­ւն­նե­րը եր­կա­րա­վո­ւն են, ծած­կը
կրող սյու­նա­շա­րե­րով բա­ժան­ված են մեկ, ե­րեք կամ հի­նգ մա­սե­րի՝ այս­պես կոչ­ված
նա­վե­րի։ Տա­րած­ված էր հատ­կա­պես ե­ռա­նավ տե­սա­կը։ Հայաս­տա­նի վաղ քրիս­
տո­նե­ա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թյան լա­վա­գույն հու­շար­ձան­նե­րից է Էջ­միածնի
տա­ճա­րը, ո­րը կա­ռո­ւց­վել է նա­խաք­րիս­տո­նե­ա­կան տա­ճա­րի տե­ղո­ւմ 303 թ.:
Նոր կրո­նն իր հետ բե­ր եց տա­ճ ա­ր ա­շ ի­նու­թ յան մի շա­րք հիմ­նա­կան պա­
հանջ­­ներ: V դ. հաս­տատ­վե­ց ին գմ­բ ե­թ ա­վ որ ե­կե­ղե­ց ու եր­կո­ւ ՝ գմ­բ ե­թ ա­վ որ բա­զ ի­
լիկ և կե­նտ­րո­նա­գ մ­բ եթ տե­ս ակ­ն ե­ր ը, ո­ր ո­նք ի­ր ե­նց կա­տ ա­րե­լ ու­թ յա­նը հա­սան
VII դա­րո­ւմ։ Այս դա­ր ա­շ ր­ջ ա­ն ո­ւմ կա­ռ ո­ւց­ված և մի­նչ օրս պահ­պան­վ ած կե­նտ­
րո­նա­գմ­բեթ տա­ճ ա­ր ի շատ տի­պիկ օ­ր ի­նակ է հայ­կա­կան ճար­տ ա­ր ա­պե­տ ու­
թյան գլուխ­գոր­ծոց­ն ե­րից մե­կ ը՝ Սո­ւ րբ Հռիփ­սի­մ ե­ի տա­ճ ա­րը։ Խա­չ ա­ձ և կե­նտ­րո­
նա­գմ­բեթ կա­ռույ­ց ի ե­զ ա­կ ի օ­ր ի­ն ակ է նաև հայ ճար­տ ա­ր ա­պե­տ ու­թ յան մեկ այլ
գլո­ւ խ­գոր­ծ ո­ց ՝ Զվա­րթ­ն ո­ցի տա­ճ ա­ր ը, ո­ր ի ա­վ ե­րակ­նե­ր ը գտն­վ ո­ւ մ են Եր­և ա­նից
Էջ­մի­ա­ծ ին տա­ն ող ճա­ն ա­պար­հ ի­ն ։ Տա­ճ ա­րը կա­ռո­ւ ց­վ ել է յոթ­նաս­տ ի­ճ ան պատ­
վան­դ ա­ն ի կե­ն տ­ր ո­ն ո­ւմ, շր­ջ ա­ն ա­ձ և հա­տա­կագ­ծո­վ ։ Ար­տ ա­քի­նից ներ­կայաց­նո­ւ մ
է ե­ռա­հա­րկ, աս­տ ի­ճ ա­ն ա­բ ար նե­ղ ա­ց ող կե­նտ­րո­նա­գ մ­բ եթ շի­նու­թ յո­ւ ն։ Թե՛ Հռիփ­
սի­մե­ի, թե՛ Զվա­ր թ­ն ո­ց ի տա­ճ ար­ն ե­ր ն ի­ր ե­նց ճար­տ ա­ր ա­պե­տ ա­կան լու­ծո­ւ մ­նե­ր ով
ազ­դ ե­ց ու­թյո­ւն են ու­ն ե­ց ել Հայաս­տա­ն ի և այլ երկր­նե­րի ճար­տ ա­րա­պե­տ ու­թ յուն­
նե­րի վրա։ Նման մե­ծ ա­ծ ա­վալ կե­ն տ­ր ո­ն ա­գ մ­բ եթ կա­ռույց­նե­րի առ­կայու­թ յու­նը
խո­սո­ւմ է նաև մա­թ ե­մա­տի­կ այի և հատ­կ ա­պես երկ­ր ա­չ ա­փ ու­թ յան խոր ի­մ ա­ց ու­
թյան մա­սին, ա­ռ ա­ն ց ո­ր ո­ն ց հնա­ր ա­վոր չէր բա­ր դ հո­ր ին­վ ա­ծք­նե­րի և քա­րային
կա­ռույց­ն ե­րի ճի­շտ տե­ղ ա­բ աշ­խ ու­մը­։

­Ք ան­դ ա­կ ա­գ որ­ծ ու­թ յո­ւ ն և նկար­չ ու­թ յո­ւ ն

Միջ­նա­դ ա­րյան մշա­կ ույ­թ ի ինք­ն ա­տի­պու­թ յան խո­ր հր­դ ա­նի­շ ն են խաչ­ք ա­ր ե­
րը, ո­րո­նք խո­րհր­դ ան­շո­ւմ են Քրիս­տո­ս ի փր­կա­գ որ­ծու­թ յու­նը։ Եր­և ան ե­կան բա­ր ձ­
րա­քան­դակ­նե­րն ու հար­թ ա­քան­դ ակ­ն ե­րը։ Շեն­քե­րի, ե­կե­ղե­ց ի­նե­ր ի, պա­լ ատ­նե­րի
և կո­թող­նե­րի վրա քան­դ ակ­վո­ւմ է­ի ն զա­նա­զ ան պատ­կեր­ներ, ա­ռան­ձ ին տե­
սա­րան­ներ, բու­ս ա­կ ան և երկ­ր ա­չա­փա­կ ան շատ հա­ր ո­ւ ստ ու բազ­մ ա­զ ան զար­
դա­ձևե­ր։ Տի­րա­պե­տող է­ի ն կրո­ն ա­կ ան բո­վ ան­դ ա­կու­թ յա­մ բ քան­դ ակ­նե­ր ը։ Շատ
չեն, բայց կան նաև աշ­խ ար­հ իկ բո­վան­դ ա­կու­թ յա­մ բ քան­դ ակ­ներ, ո­ր ոն­ց ո­ւ մ տեղ
են գտել վեր­ն ա­խ ա­վ ի կեն­ց ա­ղ ին, ինչ­պես նաև բնակ­չ ու­թ յան ա­ռան­ձ ին զբաղ­
մունք­ն ե­րի վե­րա­բ ե­ր ող պատ­կ եր­ն ե­ր ։
156

Ճար­տա­րա­պե­տա­կ ան կա­ռ ույց­ն ե­ր ի ներ­քին հար­դ ար­մ ան ա­ռա­վ ել ար­տ ա­

հայ­տիչ ձևե­րից Է­ի ն մնո­ւմ խճան­կ ա­ր ը և որմ­ն ան­կա­ր ը։ Դրան­ց ով են զար­դ ար­
ված ե­ղել Դվի­ն ի Մայր տա­ճ ա­ր ը և Զվա­ր թ­նո­ց ը։ Դրա­նք ևս կրո­նա­կան բո­վ ան­
դա­կու­թյա­մբ զա­ն ա­զ ան պատ­կ եր­ն եր, կեն­դ ա­նի­ներ և բույ­սեր են պատ­կե­ր ե­լ ։
Պահ­պան­վ ած լա­վա­գ ույն խճան­կ ար­ն ե­ր ից են Ե­ր ու­սա­ղե­մ ի տա­ճ ա­ր ի խճան­կար­
նե­րը։ Շատ ա­վ ե­լ ի սո­վո­ր ա­կ ան և տա­ր ած­ված է ե­ղել գր­քե­րի զար­դ ա­ր ու­մ ը ման­
րան­կ ար­նե­րո­վ։

Թատ­րոն և ե­րա­ժշ­տ ու­թյո­ւ ն

Վաղ միջ­նա­դ ա­ր յան Հայաս­տա­ն ո­ւմ լայն տա­րա­ծո­ւ մ ու­նե­ի ն նաև թա­տ ե­ր ա­
կան ներ­կայա­ց ո­ւմ­ն ե­ր ն ու զվար­ճ ա­լ իք­ն ե­ր ը։ Ընդ ո­րո­ւ մ ՝ միջ­նա­դ ա­րյան թատ­ր ո­
նը բազ­մաբ­նույթ և բազ­մա­ժա­ն ր էր։ Թա­տե­րա­կան ներ­կայա­ց ո­ւ մ­նե­րը կար­և որ
տեղ է­ին գրա­վ ո­ւմ բնակ­չու­թ յան կեն­ց ա­ղ ո­ւմ։ Կային թա­տ ե­րա­խ մ­բ եր, ո­րո­նք թա­
փա­ռո­ւմ է­ին երկ­ր ով մեկ և ներ­կ այա­ց ո­ւմ­ն եր տա­լ ի­ս։ Թա­փ ա­ռա­կան թա­տ ե­րա­
խմբե­րը բաղ­կա­ց ած է­ի ն պա­ր ու­հ ի­ն ե­ր ից, լա­ր ա­խ ա­ղաց­նե­րից և ծաղ­րա­ծու­նե­ր ի­ց ։
Մի շա­րք ուղ­ղա­կ ի և ա­ն ո­ւղ­ղ ա­կ ի փաս­տեր վկայո­ւ մ են, որ Հայաս­տ ա­նո­ւ մ նա­
խա­րա­րա­կան ամ­ր ոց­ն ե­ր ն ու­ն ե­ց ել են թատ­ր ոն­ներ, բայց դրա­նց կա­ռո­ւ ց­վ ած­քի
վե­րա­բե­րյալ ոչ մի տե­ղ ե­կ ու­թ յո­ւն չի պահ­պան­վ ե­լ ։ Ան­գ ամ ստե­ղծ­վ ել են թա­տ ե­
րա­կ ան շի­ն ու­թյո­ւն­ն ե­ր ՝ կա­ն ա­ն ց հա­մար ա­ռ ա­նձ­նաց­վ ած տե­ղե­ր ո­վ ։ Ժո­ղո­վ ր­դ ի
նման թա­տե­րա­սի­ր ու­թ յու­ն ը հա­ր ու­ց ել է հոգ­և ո­րա­կան­նե­ր ի ան­հա­նգս­տ ու­թ յու­նը։
Հայտ­ն ի են, օ­րի­ն ակ, կա­թ ո­ղ ի­կ ոս Հով­հ ան­նես Ման­դ ա­կու­ն ու (V դ.) քա­ր ոզ­նե­րը՝
ընդ­դ եմ թա­տե­րա­կ ան ար­վես­տի։ Ներ­կ այա­ցո­ւ մ­նե­րը հոգ­և ո­րա­կան­նե­ր ին դր­դ ե­
ցին թա­տե­րա­կան տար­ր եր ներ­մու­ծ ել ե­կ ե­ղե­ց ա­կան ծե­սե­րի մե­ջ։ Ստե­ղծ­վ ե­ց ին
կրո­նա­կան թե­մա­ն ե­ր ով քրիս­տո­ն ե­ա­կ ան ծի­սա­կան ­ներ­կայա­ց ո­ւ մ­նե­ր։
­Վաղ միջ­ն ա­դ ա­ր յան կեն­ց ա­ղ ի ան­բ ա­ժա­նե­լ ի մա­սն էր նաև ե­ր ա­ժշ­տ ու­թ յու­նը։
Պատ­միչ­ն ե­րի մոտ մի շա­ր ք վկայու­թ յո­ւն­ն եր կան ժո­ղո­վ ր­դ ա­կան և աշ­խ ար­հ իկ
ե­րա­ժշ­տու­թյան մա­ս ի­ն ։ Տա­ր ած­ված է­ի ն գու­սա­նա­կան եր­գ ե­ր ը։ Դրա­նց կող­քին
V դ. սկզբ­ն ա­վ որ­վ եց և զար­գ ա­ց ավ նաև հոգ­և որ եր­գ ը՝ օրհ­ներ­գ ը, ո­րը հե­տ ա­
գայում կոչ­վ եց շա­րա­կ ա­ն ։ Ա­ռ ա­ջ ին շա­ր ա­կա­նա­գ իր­նե­ր ից են Մես­րոպ Մաշ­
տոցը, Սա­հակ Պա­ր թ­և ը, Մով­ս ես Խո­ր ե­ն ա­ց ին և այլք։ Ու­շ ագ­ր ավ է, որ VIII դ. գոր­
ծել է նաև կին շա­ր ա­կ ա­ն ա­գ իր Սա­հակ­դ ո­ւ խտ Սյու­ն ե­ց ի­ն ։ Նա շատ հմո­ւ տ է ե­ղել
ե­րա­ժշ­տա­կան ար­վես­տո­ւմ և ստեղ­ծ ել է բազ­մ ա­թ իվ մե­ղե­դ ի­նե­ր։

Ին­չո­՞ւ է դա կար­ևոր այ­սօր

Ան­կ ա­խու­թյան կո­ր ս­տի, օ­տար նվա­ճ ող­ն ե­րի տի­րա­պե­տ ու­թ յան կամ հա­լ ա­
ծանք­ն ե­րի պայ­ման­ն ե­ր ո­ւմ ինք­ն ու­ր ույն գրա­կա­նու­թ յու­նը, բնա­կան գի­տ ու­թ յո­ւ ն­
նե­րի յու­րա­ց ո­ւմն ու ար­վես­տի ազ­գ այ­ն ա­ց ու­մ ը կռ­վ ան­ներ հան­դ ի­սա­ց ան հայ ժո­
ղովրդի ազ­գային ինք­ն ու­թ յան պահ­պան­ման գոր­ծո­ւ մ։­
Այ­ս օր ևս կար­ևոր է հոգ­ևոր և նյու­թ ա­կ ան մշա­կույթ­նե­ր ի շա­րու­նա­կա­կան ար­
դիա­­կա­ն ա­ց ու­մը՝ առն­վա­զ ն ժա­մա­ն ա­կ ին հա­մ ա­քայլ ըն­թ ա­նա­լ ու հա­մ ա­ր։
 157

Գլխի վերանայում
Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Եզ­նիկ Կող­բա­ցի • Մով­սես Խո­րե­նա­ցի • Ա­նա­նի­ա Շի­րա­կա­ցի • Հով­հան­նես Ման­դա­կու­նի •
Սա­հակ­դո­ւ խտ Սյու­նե­ցի • Հայոց մեծ թվա­կան
Սբ Հռիփ­սի­մե­ի տա­ճար • Զվա­րթ­նո­ցի տա­ճար • բա­զ ի­լ իկ • կե­նտ­րո­նա­գմ­բեթ • որմ­ն ան­կար •
ման­րան­կար • շա­րա­կան

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Ներկայացրո՛ւ։ Ի՞նչ ա­ռա­ջա­դեմ գա­ղա­փար­ներ է զար­գաց­րել Ա­նա­նի­ա Շի­րա­կա­ցին
տի­ե­զե­րա­գ ի­տու­թյան և մա­թե­մա­տի­կայի իր ու­սո­ւմ­ն ա­սի­րու­թյո­ւն­նե­րո­ւմ։
բ. Վեր­լու­ծի­՛ր։ Ե ՞րբ է սահ­ման­վել Հայոց մեծ թվա­կա­նը։ Ին­չո­՞վ էր դա կար­ևո­ր։
գ. Պարզաբանի՛ր։ Ին­չո­՞ւ մի­այն քրիս­տո­նե­ու­թյան ըն­դո­ւն­մա­մբ հնա­րա­վոր չէր պահ­պա­նել
մշա­կու­թային ա­ռա­նձ­նա­հատ­կու­թյո­ւն­նե­րը և մի­աս­նա­կա­նու­թյու­նը։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը: Ի՞նչ փո­փո­խու­թյո­ւն­ներ կրեց քան­դա­կա­գոր­ծու­թյու­նը։ Ինչ­պի­սի՞
բո­վան­դա­կու­թյա­մբ քան­դակ­նե­րն է­ին տի­րա­պե­տող, ին­չո­՞ւ ։
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ին­չո­՞ւ էր ե­կե­ղե­ցին ան­հա­նգս­տա­ցած ժո­ղո­վ ր­դ ի թա­տե­րա­սի­րու­թյա­մբ։
3. Գնահատի՛ր։ Ի՞նչ բնույ­թ ի կա­ռույց­ներ են մեզ ա­վե­լ ի շատ հա­սել վաղ միջ­նա­դա­րի­ց։ Ին­չո­՞վ է դա
բա­ցա­տր­վո­ւմ:

Ա4 | Փաս­տար­կ ո­ւ մ և հիմ­նա­վո­ր ո­ւ մ

Պատ­կե­րաց­րո՛ւ, որ դու կի­նո­ռե­ժի­սոր ես և պե­տք է վա­վե­րագ­րա­կան ֆի­լմ նկա­րա­հա­նես գմ­բե­թա­վոր
ե­կե­ղե­ցի­նե­րի մա­սի­ն։ Գրիր ֆիլ­մի հա­մա­ռոտ սցե­նա­ր՝ օգտ­վե­լով տե­քս­տից և հա­մա­ցան­ցի­ց։­
Ին­չի՞ն հատ­կա­պես ու­շադ­րու­թյո­ւն կդա­րձ­նե­ս։ Ին­չո­՞ւ ։

Աշխատանք սկզբնաղբյուրների հետ

1 | Մեկ­նա­բա­նի­՛ր։ Ինչ­պե­՞ս կմեկ­ն ա­բ ա­ն ես «­բ ա­րու կամ չա­ր ի հա­կու­մ ը մեր
կամ­քով չէ» ար­տա­հ այ­տու­թ յու­ն ը։
2 | Վեր­լու­ծի­՛ր և ներ­կ այաց­րո­՛ւ։ Ին­չո՞ւ, ըստ Շի­րա­կա­ց ու, օ­ր ե­նք­նե­ր ն ու դա­
տա­­վոր­ն ե­րը ա­վե­լ ո­ր դ կլի­ն ե­ի ն, ե­թ ե մա­ր դ­կ ա­նց ա­ր ա­ր ք­նե­ր ը կախ­վ ած լի­նե­ի ն
ճա­կա­տագ­րից կամ բախ­տի­ց ։ Ինքդ ի՞նչ ես մտա­ծո­ւ մ։

Գործնական առաջադրանք
Դա­սըն­կե­րո­ջդ հետ հա­մա­ց ան­ց ի օգ­ն ու­թ յա­մ բ ու­սո­ւ մ­նա­սի­ր ի՛ր այս գլ­խ ո­ւ մ նշված
ճար­տա­րա­պե­տա­կ ան գլո­ւ խ­գ որ­ծ ոց­ն ե­ր ից մե­կը։ Ձեր գտած տե­ղե­կու­թ յո­ւ ն­նե­ր ը
(կա­ռույ­ց ի գտն­վե­լ ու վայ­ր ի, ներ­քին և ար­տա­քին հար­դ ա­ր ան­քի մա­սին) և դրա­նց
հի­ման վրա ձեր ա­ր ած եզ­ր ա­կ ա­ց ու­թ յո­ւն­նե­րը դա­սա­ր ա­նին ներ­կայաց­ր ե՛ք բա­
նա­վ որ: Կազ­մա­կ եր­պե՛ք վիր­տո­ւալ ճամ­փոր­դ ու­թ յո­ւ ն տա­ճ ա­րո­ւ մ։
ԹԵՄԱ 7
Բագրատունյաց Հայաստան
Ուսումնասիրելով այս թեման՝ կկարողանաս.
ա. Ներ­կայաց­նել Բագ­րա­տու­նյաց Հայաս­տա­նի պատ­մու­թյան ա­ռա­նց­քային դր­վագ­նե­րը,
պե­տա­կան կար­գ ը, բա­նա­կը, տն­տե­սու­թյու­նը, մշա­կույ­թ ի զար­գաց­ման
ա­ռա­նձ­նա­հատ­կու­թյո­ւն­նե­րն ու ձե­ռք­բե­րո­ւմ­ն ե­րը­։
բ. Բնու­թագ­րել Բագ­րա­տու­նի նշա­նա­վոր ար­քա­նե­րի և աշ­խար­հիկ ու հոգ­ևոր գոր­ծիչ­նե­րի՝
պե­տու­թյան ան­վտան­գու­թյան ամ­րա­պնդ­մա­նն ու հզո­րաց­մա­նն ուղղ­ված
ձեռ­նար­կո­ւմ­ն ե­րը և կար­ծիք հայտ­նել դրա­նց վե­րա­բե­րյալ:
գ. Վեր­լու­ծել հա­մաշ­խար­հային և տե­ղա­կան պատ­մա­կան մի շա­րք գոր­ծըն­թաց­նե­րի
ազ­դե­ցու­թյու­նը Ա­նի­ի Բագ­րա­տու­նյաց թա­գա­վո­րու­թյան հիմ­ն ա­դ ր­ման, հզո­րաց­ման և
ան­կման գոր­ծըն­թաց­նե­րո­ւմ։
դ. Քն­նար­կել և եզ­րա­կա­ցու­թյո­ւն ա­նել X-XI դա­րե­րո­ւմ հայ ժո­ղո­վ ր­դ ի մի­աս­նա­կա­նու­թյա­նը,
հոգ­ևոր ինք­նու­րույ­նու­թյա­նն ու ինք­նու­թյա­նը սպառ­նա­ցող մար­տահ­րա­վեր­նե­րի և դրա­նց
դի­մագ­րա­վե­լու քայ­լե­րի վե­րա­բե­րյալ:
ե. Արժ­ևո­րել Բագ­րա­տու­նյաց Հայաս­տա­նի քա­ղա­քա­կր­թա­կան ժա­ռան­գու­թյու­նը հայոց և
հա­մաշ­խար­հային մշա­կույթ­նե­րի հա­մա­տե­քս­տո­ւմ:

Բագրատունյաց
արքայատոհմի դրոշը
(վերակազմություն)
 159

Բագ­րա­տու­նի­նե­րի Հաս­տա­տու­մը
7.1
ԳԼՈՒԽ հայոց գա­հի­ն
Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա
Իշ­խ ա­ն աց իշ­խ ան Ա­շ ոտ Բագ­ր ա­տ ու­ն ին, հմ­տ ո­ր են օգ­տ ա­գ որ­ծ ե­լ ով ա­ր ա­բ ա-բյու­
զան­դ ա­կ ան հա­կ ա­մ ար­տ ու­թ յո­ւ ն­ն ե­ր ը, կա­ր ո­ղ ա­ց ավ եր­կ ի­ր ը զե­ր ծ պա­հ ել օ­տ ար
ու­ժ ե­ր ի ներ­խ ու­ժ ո­ւ մ­ն ե­ր ից և վե­ր ա­կ ա­ն գ­ն ել Հայաս­տ ա­ն ի ան­կ ա­խ ու­թ յու­ն ը­։
Դա­ս ըն­կ եր­ն ե­ր իդ հետ քն­ն ար­կ իր, թե հայոց նա­խ ո­ր դ թա­գ ա­վ որ­ն ե­ր ից ո­ր ի՞ գա­
հա­կ ա­լ ու­թ յան շր­ջ ա­ն ի հետ կա­ր ե­լ ի է զու­գ ա­հ եռ­ն եր տա­ն ե­լ ։ Ի ՞նչ ես կար­ծ ո­ւ մ ՝
ո՞ր ար­ք ան է ա­վ ե­լ ի ճկո­ւ ն քա­ղ ա­ք ա­կ ա­ն ու­թ յո­ւ ն վա­ր ել , ինչ­պ ե­՞ ս։

855 թ. Հայաս­տա­ն ից Բու­ղայի հե­ Բառարան

ռա­ն ա­լ ո­ւց հե­տո ա­ր ա­բ ա­կ ան տի­ր ա­պե­
Կա­թո­ղ ի­կո­սա­նի­ստ ա­թոռ | այն տե­ղ ը, որ­տեղ
տու­թյու­նից ա­զ ա­տա­գ ր­վե­լ ու պայ­ք ա­ր ը հաս­տատ­ված է կա­թո­ղ ի­կո­սա­կան իշ­խա­նու­
Հայաս­տա­ն ո­ւմ մտավ վճ­ռ ա­կ ան փո­ւ լ։ թյու­նը՝ կա­թո­ղ ի­կո­սի նս­տա­վայ­րը։
Թե՛ ար­տա­քին, թե՛ ներ­քին պայ­ման­ն ե­
րը Հայաս­տա­ն ի օգ­տին է­ին ­ ։ Ա­ր ա­բ ա­
կան խա­լ ի­ֆայու­թ յու­ն ը խի­ս տ թու­լ ա­ց ել էր և գրե­թ ե կո­րց­րել էր իր իշ­խ ա­նու­թ յու­նը
ծայ­րա­մա­սե­րի նկատ­մա­մբ։ Ար­դ յո­ւն­քո­ւմ կայս­ր ու­թ յան մի շա­րք ծայ­ր ա­մ ա­սե­րո­ւ մ
ա­ռա­ջա­ց ան ինք­ն ու­ր ույն իշ­խ ա­ն ու­թ յուն­ն եր և թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յո­ւ ն­նե­ր։ Թու­լ ա­ց ած
խա­լ ի­ֆայու­թյա­ն ը մնո­ւմ էր ճա­ն ա­չել տե­ղ ե­րո­ւ մ ա­ռա­ջա­ց ած իշ­խ ա­նու­թ յո­ւ ն­նե­րը
և բա­վ ա­րար­վ ել դրա­ն ց վրա իր գե­ր իշ­խ ա­նու­թ յան ձևա­կան պահ­պան­մ ա­մ բ։

Հայաս­տա­նի ան­կա­խու­թյան վե­րա­կա­նգ­նո­ւմն ու ամ­րա­պն­դու­մը

Այս նոր հան­գ ա­մա­ն ք­ն ե­ր ո­ւմ Հայաս­տա­նը վե­րա­հ ս­կո­ղու­թ յան տակ պա­հ ե­լ ու
հա­մար խա­լ ի­ֆը սկ­ս եց երկ­ր ի կա­ռ ա­վա­ր իչ­ներ նշա­նա­կել հայ նա­խ ա­րար­նե­րի­ց ։
855 թ. երկ­րի կա­ռ ա­վա­ր իչ և սպա­ր ա­պետ նշա­նակ­վ եց Ա­շ ոտ Բագ­ր ա­տ ու­ն ի­ն ։
Զգու­շա­վ որ և սթափ քա­ղ ա­քա­կ ա­ն ու­թ յան շնոր­հիվ նա շու­տ ո­վ ՝ 862 թ., դար­ձ ավ
նաև իշ­խա­ն աց իշ­խ ան, ո­ր ի իշ­խ ա­ն ա­կ ան լի­ա­զ ո­րու­թ յո­ւ ն­նե­րը տա­ր ած­վ ո­ւ մ է­ին
ոչ մի­այն Հայաս­տա­ն ի, այլև Վիր­քի և Աղ­վ ան­քի վրա։ Ա­վ ե­լ ի­ն՝ Ա­շ ոտ Բագ­րա­
տու­ն ո­ւն հա­ն ձն­վ եց նաև հար­կ ա­հ ա­ն ու­թ յան ի­րա­վ ո­ւ ն­ք ը, ո­ր ից հե­տ ո ա­րա­բ ա­կան
զոր­քե­րը դո­ւ րս բեր­վե­ց ին երկ­ր ի­ց ։ Հայաս­տ ա­նից շու­տ ով հե­ռա­ց ավ նաև ա­րաբ
ոս­տի­կա­նը։ Ստաց­վող ե­կ ա­մո­ւտ­ն ե­ր ի մե­ծ ա­գ ույն մա­սն ար­դ են մնո­ւ մ էր երկ­րո­ւ մ։
Նվա­զեց նաև գա­ն ձ­վող հար­կ ե­ր ի քա­ն ա­կ ը։ Դա Ա­շ ոտ Բագ­ր ա­տ ու­նո­ւ ն հնա­րա­
վո­րու­թյո­ւն տվեց ա­վե­լ աց­ն ե­լ ու բա­ն ա­կ ի թվա­ք ա­նա­կը՝ հա­սց­նե­լ ով 40 հա­զ ա­րի։
Ե­րկ­րի ներ­քին կայու­ն ու­թ յո­ւնն ա­պա­հո­վ ե­լ ու հա­մ ար Ա­շ ոտ Բագ­րա­տ ու­նին
մեծ ջան­քեր գոր­ծ ադ­ր եց հայ նա­խ ա­ր ար­նե­րի մի­ջև ծա­գ ած գժ­տ ու­թ յո­ւ ն­նե­րը
հար­թե­լ ու և նրա­ն ց նկատ­մա­մբ իր իշ­խ ա­ն ու­թ յո­ւ նն ամ­ր ա­պն­դ ե­լ ու հա­մ ա­ր։ Ազ­դ ե­
ցիկ իշ­խան­ն ե­րին իր շո­ւ րջ հա­մա­խ մ­բ ե­լ ու և դա­շ ի­նք կն­քե­լ ու նպա­տ ա­կով խնա­
մի­ա­կան կա­պեր էր հաս­տա­տո­ւմ նրա­ն ց հե­տ ։
160

Նա­խա­րար­ն ե­ր ին հաշ­տեց­ն ե­լ ու գոր­ծ ո­ւմ մեծ էր նաև Հայոց կա­թ ո­ղ ի­կոս Զա­
քա­րի­ա Ձա­գե­ցու ա­ջ ակ­ց ու­թ յու­ն ը։­
Ի վեր­ջո Ա­շոտ Բագ­ր ա­տու­ն ին 869 թ. Հայոց նա­խ ա­ր ար­նե­ր ի հա­մ ա­գ ու­մ ա­
րո­ւմ հռ­չակ­վ եց հայոց թա­գ ա­վո­ր ։ Ժո­ղ ո­վա­կան­նե­ր ը Հայաս­տ ա­նի թա­գ ա­վ ո­ր ու­
թյու­ն ը ճա­ն ա­չե­լ ու միջ­ն որ­դ ու­թ յա­մբ դի­մե­ց ին խա­լ ի­ֆի­ն։ Եր­կար ձգձ­գ ո­ւ մ­նե­ր ից
հե­տ ո խա­լ ի­ֆն ի վեր­ջ ո Ա­շոտ Բագ­ր ա­տու­ն ո­ւ ն հայոց թա­գ ա­վ որ ճա­նա­չ ե­ց ։ Նա
ցան­կա­ն ո­ւմ էր բա­ց ա­ռ ել Բյու­զ ան­դ ի­այի հետ Հայաս­տ ա­նի դա­շ ին­քը։ Այս­պի­սո­վ ՝
885 թ. խա­լ ի­ֆը Ա­շոտ Բագ­ր ա­տու­ն ո­ւն թագ և թան­կար­ժեք նվեր­ներ ու­ղար­կե­ց ։
Բյու­զան­դ ի­այի կայսր Վա­ս իլ I-ը ևս
շտա­պեց ճա­ն ա­չել Հայաս­տա­ն ի Տ Պատմությունը և մարդը
ան­կ ա­խու­թյու­նը։ 885 թ. օ­գ ոս­տ ո­
սի 26-ին Ա­շոտ Բագ­ր ա­տու­ն ին
Բա­գա­րա­նո­ւմ հայոց կա­թ ո­ղ ի­կ ոս
Գևո­րգ Գառ­նե­ց ու կող­մից օծ­վեց
թա­գա­վ ո­ր։ Շո­ւ րջ 450 տա­ր ի ընդ­ ՎԱ­ՍԻԼ (ԲԱՐ­ՍԵՂ) I
հա­տու­մից հե­տո վե­ր ա­կ ա­ն գ­ն վեց ՄԱ­ԿԵ­ԴՈ­ՆԱ­ՑԻ
հայոց թա­գա­վ ո­րու­թ յու­ն ը­։ (867-886)
Հայ­կա­կան ծա­գու­մով բյու­զան­դա­կան կայսր։
Մա­կե­դո­նա­կան (Հայ­կա­կան) դի­նաս­տի­այի
­ այ­քար թա­գա­վո­րու­թյան
Պ (867-1056) հիմ­ն ա­դի­րն է։
­
պահ­պան­ման հա­մա­ր
Ծն­վել է Մա­կե­դո­նի­այո­ւմ (Բյու­զան­դ ի­ա)՝ գաղ­
Նո­րաս­տե­ղծ թա­գ ա­վո­ր ու­թ յան թա­կան հայի ըն­տա­նի­քո­ւմ, մոտ 811 թ.։ Վա­սի­լ ը
առջև ծա­ռա­ց ել է­ին ներ­քին և ար­­ գա­հին տի­րել էր ա­պօ­րի­նա­բա­ր՝ սպա­նել տա­լով
տա­քին մի շա­րք խն­դ իր­ն ե­ր ։ Ա­ռ ա­ Մի­քայել III կայ­սե­րը, ո­րի հա­մա­կայսրն էր ին­քը։ Իր
ջին հեր­թ ին հար­կա­վոր էր ա­պա­ կայսր լի­նե­լ ը հիմ­ն ա­վո­րե­լու և օ­րի­նա­վո­րե­լու հա­
հո­վել երկ­րի ներ­քա­ղ ա­ք ա­կ ան մար նա ա­մեն ջա­նք գոր­ծադ­րե­ց։ Մշակ­վեց նրա
ծա­գո­ւմ­ն ա­բա­նու­թյան ա­ռաս­պե­լ ը, ըստ ո­րի՝ նրա
կայու­ն ու­թյու­նը և ամ­ր ա­պն­դ ել պե­
նախ­նի­նե­րը ոչ թե հա­սա­րակ գյու­ղա­ցի­ներ է­ին,
տու­թյու­ն ը։ Ա­շոտ I-ը (885-890) և ինչ­պես կար­ծո­ւմ է­ին, այլ Հայաս­տա­նի Ար­շա­կու­նի
նրան հա­ջոր­դ ած որդի­ն ՝ Սմբատ թա­գա­վոր­նե­րի, ինչ­պես նաև Կոս­տան­դ ին I-ի հետ­
I-ը (890-914), ի­րենց են­­թար­կ ե­ց ին նո­րդ­նե­րը։ Նրա հայ­կա­կան ծա­գու­մը հաս­տա­տո­ւմ
կե­նտ­րո­ն ա­խույս հայ ա­վա­տա­ են հայ պատ­միչ­ներ Ստե­փա­նոս Տա­րո­նե­ցին (X դ.)
տե­րե­րին Վասպուրակա­ն ո­ւմ, Գու­ և Սա­մո­ւել Ա­նե­ցին (XII դ.)։­
Ի­րեն հռ­չա­կե­լով Ար­շա­կու­նի՝ Վա­սի­լ ը սե­րտ հա­
գար­ք ո­ւմ, Ու­տի­քո­ւմ, Ար­ց ա­խ ո­ւմ և
րա­բե­րու­թյո­ւն­ներ հաս­տա­տեց Բագ­րա­տու­նի­նե­րի
Հայաս­տա­ն ի այլ շր­ջ ան­ն ե­ր ո­ւմ, հե­տ։ 876 թ. դի­մեց հայոց իշ­խա­նաց իշ­խան Ա­շոտ
ինչ­պես նաև Հայաս­տա­ն ի հա­ Բագ­րա­տու­նո­ւն՝ ար­քայա­կան թագ ստա­նա­լու
րա­վո­ւմ ա­ռա­ջա­ց ած ա­ր ա­բ ա­կ ան խնդ­րան­քով , քա­նի որ Բագ­րա­տու­նի­նե­րը Ար­
ա­մ ի­րայու­թյո­ւն­ն ե­ր ի ա­մի­ր ա­ն ե­ր ի­ն ։ շա­կու­նի­նե­րի թա­գա­դ իր­նե­րն է­ի­ն։ Ի­րա­կա­նո­ւմ
Այդ­պի­սով հայ­կա­կ ան հո­ղ ե­ր ի մե­ Վա­սի­լ ը հա­վակ­նու­թյո­ւն­ներ ու­ներ Ար­շա­կու­նի­նե­
րի նախ­կին տե­րու­թյա­ն՝ Մեծ Հայ­քի նկատ­մա­մբ.
ծա­գ ույն մա­սը մի­ա ­վո­ր ե­ց ին ի­ր ենց
Ար­շա­կու­նի լի­նե­լով օ­րի­նա­վոր­վո­ւմ էր ա­պա­գայո­ւմ
իշ­խ ա­նու­թյան ներ­քո։ Պա­կ աս Մեծ Հայ­քը նվա­ճե­լ ը­։
կար­ևոր չէր Ա­րա­բ ա­կ ան խա­լ ի­
ՏԵ­ՂԵ­ԿՈ­ՒԹՅԱՆ ՎԵՐ­ԼՈՒ­ԾՈ­ՒԹՅՈ­ՒՆ
Թվար­կիր այն խն­դ իր­նե­րը, ո­րո­նք լու­ծո­ւմ էր Վա­սիլ
I-ը՝ ի­րեն Ար­շա­կու­նի հռ­չա­կե­լո­վ։
 161

ֆայու­թյան և Բյու­զ ան­դ ա­կ ան կայս­ր ու­թ յան նկատ­մ ա­մ բ դիր­քո­ր ոշ­մ ան հար­ց ը։
Մի­ն չ այդ Ա­շոտ I-ը բա­վա­կ ա­ն ին հա­վա­ս ա­ր ակ­շ իռ քա­ղա­քա­կա­նու­թ յո­ւ ն էր վա­
րո­ւմ և եր­բեք ընդ­դ եմ ա­ր աբ­ն ե­ր ի չմի­ա­ց ավ բյու­զ ան­դ ա­կան ու­ժե­ր ի­ն։ Սա­կայն հա­
վա­սա­րա­կշ­ռու­թ յո­ւնն աս­տի­ճ ա­ն ա­բ ար խա­խ տ­վ եց հօ­գ ո­ւ տ Բյու­զ ան­դ ի­այի։ Դա
դրս­ևոր­վ եց հատ­կ ա­պես Սմ­բ ատ I-ի կա­ռա­վ ար­մ ան տա­րի­նե­ր ի­ն։ Խա­լ ի­ֆայու­
թյու­ն ը սկ­սեց մի­ջ ամ­տել Հայաս­տա­ն ի ներ­ք ին գոր­ծե­րի­ն՝ Բյու­զ ան­դ ի­այի հետ
շփո­ւմ­ն ե­րը չե­զ ո­քաց­ն ե­լ ու նպա­տա­կ ո­վ։ Չնայած Սմ­բ ատ I-ի ո­ր ոշ հա­ջո­ղու­թ յուն­
նե­րի­ն ՝ եր­կի­րը մտավ տևա­կ ան պա­տե­ր ա­զ մ­նե­ր ի մի շր­ջա­ն։ Նրա դեմ այս ան­գ ամ
պայ­քա­րո­ւմ էր ա­ր աբ­ն ե­ր ի ա­ջ ակ­ց ու­թ յու­ն ը վայե­լ ող Գա­գ իկ Արծ­ր ու­ն ի­ն ։ Եր­կի­ր ը
պա­ռա­կտ­վ ած էր, և թա­գ ա­վո­ր ի զի­ն ա­կ ան ու­ժե­ր ն ան­կա­րող է­ի ն դի­մ ադ­ր ե­լ ։ Երկ­
րի հե­տա­գա ա­վե­ր ու­մը կան­խ ե­լ ու նպա­տա­կով ա­ր աբ­նե­ր ին հա­նձն­վ ած Սմբատ
I ար­քան Ատր­պա­տա­կ ա­ն ի ա­մի­ր ա Յու­ս ու­ֆ ի կող­մ ից 914 թ. մա­հ ա­պատ­ժի են­
թա­րկ­վ ե­ց ։ Ամ­բո­ղ ջ սրու­թ յա­մբ դր­ված էր Հայոց թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յան լի­նել-չ­լ ի­նե­լ ու
հար­ց ը. քայ­քայ­վել է­ի ն պե­տա­կ ան հաս­տա­տ ու­թ յո­ւ ն­նե­րը, կա­ռա­վ ար­մ ան հա­մ ա­
կա­րգն ու բա­ն ա­կ ը, նվաճ­ված է­ի ն թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յան բազ­մ ա­թ իվ քա­ղաք­ներ և
բեր­դ ե­ր։
Այդ օր­հա­սա­կ ան պա­հ ին հայոց թա­գ ա­վ ո­րու­թ յան պահ­պան­մ ան գոր­ծը
ստա­ն ձ­ն եց ե­րի­տա­ս ա­ր դ թա­գ ա­ժա­ռ ա­ն գ Ա­շ ո­տ ը՝ Ա­շ ոտ II Եր­կա­թ ը (914-928),
որն իր պատ­վ ա­ն ու­ն ը ստա­ց ավ հա­մառ մար­տ ե­ր ի և ճկո­ւ ն ռազ­մ ա­վ ա­րու­թ յան,
ինչ­պես նաև խի­զ ա­խ ու­թ յան ու տո­կ ու­ն ու­թ յան շնոր­հ ի­վ ։ Բազ­մ ա­թ իվ ճա­կա­տ ա­
մար­տե­րից ա­մե­ն ա­վճ­ռ ա­կ ա­ն ն ու նշա­ն ա­կ ա­լ ին թե­ր ևս Սևա­ն ի «­ծո­վ ա­մ ա­ր տն» էր
(924 թ.)։ Այս­տեղ հայ­կ ա­կ ան զոր­քե­ր ը ջախ­ջա­խ իչ հաղ­թ ա­նակ տա­րան ա­ր աբ­
նե­րի նկատ­մամբ։ Սևա­ն ի «­ծ ո­վա­մար­տից» հե­տ ո շու­տ ով Հայաս­տ ա­նը հա­սավ
ա­րա­բա­կան խա­լ ի­ֆ այու­թ յան գե­րի ­ շ­խ ա­նու­թ յան լի­ա­կա­տ ար թո­­թափ­մ ա­նը՝
հրա­ժար­վ ե­լ ով ան­գ ամ խի­ս տ կր­ճ ատ­ված հար­կե­ր ը վճա­ր ե­լ ո­ւ ց։

Ա­նի­ն ՝ մայ­ր ա­ք ա­ղա­ք ։ Թա­գա­վո­ր ու­թ յո­ւնն իր հզո­ր ու­թ յան
գա­գաթ­ն ա­կե­տ ի­ն
Հաս­տատ­վ ած տևա­կ ան խա­ղ ա­ղ ու­թ յան շնոր­հ իվ երկ­ր ո­ւ մ տն­տ ե­սա­կան և
մշա­կու­թային զար­գ ա­ց ո­ւմ սկս­վե­ց ։ Վե­ր ել­քի ժա­­մա­նա­կա­շ ր­ջան է­ին մա­նա­վ անդ
Ա­շոտ III-ի (953-977) գահա­կ ալ­ման տա­ր ի­նե­ր ը։ Վեր­ջի­նս աչ­քի ըն­կավ իր ե­ռան­
դո­ւն քա­ղա­քա­կա­ն ու­թ յա­մբ. ան­մի­ջ ա­պես ձեռ­նա­մ ո­ւ խ ե­ղավ պե­տ ու­թ յան մի­աս­
նա­կա­ն ու­թյա­ն ը խան­գ ա­ր ող գոր­ծ ոն­ն ե­ր ի վե­ր աց­մ ա­նը, վե­րա­կազ­մ ա­վ ո­րեց և
մե­ծաց­րեց բա­ն ա­կ ը, իր ազ­դ ե­ց ու­թ յա­ն ը են­թ ար­կեց ե­կե­ղե­ց ի­ն։ Ա­շ ոտ III-ին չհա­ջո­
ղեց ա­րաբ­ն ե­րից գրա­վել Դվի­ն ը, բայց նա նոր մայ­ր ա­քա­ղաք հիմ­նե­ց ։ Մի­նչ այդ
Բագ­րա­տու­ն ի թա­գ ա­վոր­ն ե­ր ը ե­ր եք մայ­ր ա­ք ա­ղաք է­ին փո­խ ե­լ ՝ Բա­գ ա­ր ան, Ե­ր ազ­
գա­վո­րս (Շի­րա­կա­վ ան) և Կարս։ Վեր­ջ ին­նե­ր ս չու­նե­ին մշա­կու­թ ային, տնտե­սա­
կան և քա­ղա­քա­կ ան բա­վա­ր ար հնա­ր ա­վո­րու­թ յո­ւ ն­ներ, ո­րո­նք կն­պաս­տ ե­ի ն պե­
տու­թյան մի­աս­ն ա­կ ա­ն ու­թ յա­ն ը։ Հաս­կ ա­ն ա­լ ով մի­աս­նա­կան պե­տ ու­թ յան հա­մ ար
կայո­ւն և մշ­տա­կ ան մայ­ր ա­ք ա­ղ ա­քի կար­և ո­ր ու­թ յու­նը՝ Ա­շ ոտ III-ը 961 թ. Ա­ն ին
հռ­չա­կեց Հայաս­տա­ն ի մայ­ր ա­քա­ղ աք: Նոր մայ­րա­ք ա­ղա­քը նպաս­տ ա­վ որ դիր­քի
162

շնոր­հիվ ժա­մա­նա­կ ի ըն­թ աց­քո­ւմ դար­ձ ավ խո­շ որ առևտ­ր ային կե­նտ­ր ո­ն։ Ա­շ ոտ
III-ի կա­տա­րած կար­ևոր քայ­լ ե­ր ից էր նաև այն, որ նա կա­թ ո­ղ ի­կո­սա­ն ի­ստ ա­թ ո­ռ ը
տե­ղ ա­փո­խեց Շի­ր ակ (Ար­գ ի­ն ա)՝ ա­պա­հ ո­վե­լ ով ե­կե­ղե­ց ու մի­աս­նա­կա­նու­թ յու­նը։
Սմ­բատ II (977-990), Գա­գ իկ I (990-1020) թա­գ ա­վ որ­նե­րի օ­ր ոք եր­կի­ր ը կենտ­
րո­նա­ց ել էր ա­վ եր­ված տն­տե­ս ու­թ յան վե­ր ա­կա­նգն­մ ան վրա։ Մայ­րա­քա­ղա­քն այս
պայ­ման­նե­րո­ւմ այն­քան ա­ր ագ սկ­ս եց ա­ճ ել , որ Սմ­բ ատ II-ը նրա շո­ւ ր­ջը կա­ռու­ց եց
պա­րի­սպ­ն ե­րի երկ­ր ո­ր դ շար­քը (Սմ­բ ա­տա­շեն պա­ր ի­սպ­ներ)։ Կա­թ ո­ղ ի­կո­սա­րա­նը
Ար­գ ի­ն այից տե­ղա­փո­խ եց Ա­ն ի։ 987 թվա­կ ա­նին ա­ր աբ­նե­ր ից գրա­վ եց Հայաս­տ ա­
նի նախ­կին մայ­րա­քա­ղ աք Դվի­ն ը։ Չնայած այդ ա­մ ե­նի­ն՝ Սմ­բ ատ II-ի գա­հ ա­կա­
լու­թյան շր­ջա­ն ո­ւմ Բագ­ր ա­տու­ն յաց Հայաս­տ ա­նո­ւ մ նաև խո­րա­ց ավ ա­վ ա­տ ա­տ ի­
րա­կ ան մաս­նատ­վա­ծ ու­թ յու­ն ը:
­ ա­գ իկ I թա­գ ա­վո­ր ը մի շա­ր ք հաղ­թ ա­նակ­ներ տա­ր ավ հար­և ան ա­րա­բ ա­
Գ
կան ա­մի­րայու­թյո­ւն­ն ե­ր ի դեմ և ա­վե­լ ի ընդ­լ այ­նեց Բագ­րա­տ ու­նի­նե­ր ի տոհ­մ ի
կալ­վ ա­ծ ք­նե­րը։ Վե­ր ա­կ ա­ն գ­ն եց հին բեր­դ ե­ր ը և կա­ռու­ց եց: Կա­րո­ղա­ց ավ հպա­
տա­կեց­ն ել կե­ն տ­ր ո­ն ա­խ ույս ու­ժե­ր ին, ան­գ ամ հա­կա­դ ր­վ ել Բյու­զ ան­դ ի­այի­ն։ Բայց
այս ա­մե­ն ը ժա­մա­ն ա­կ ա­վոր էր, քա­ն ի որ երկ­րի ա­ռան­ձ ին մա­սե­ր ի մի­ջև տն­տ ե­
սա­կ ան և քա­ղա­քա­կ ան կա­պե­ր ը թույլ է­ին ­ ։ Երկ­րի մի­աս­նա­կա­նու­թ յո­ւ նն ա­վ ե­լ ի
շատ պայ­մա­նա­վոր­ված էր թա­գ ա­վո­ր ի ան­ձ ով , և նրա մահ­վ ա­նից հե­տ ո բո­լ որ
խն­դ իր­նե­րը մի­ան­գ ա­մից դրս­ևոր­վե­ց ին, մա­նա­վ ա­նդ որ տա­ր ա­ծա­շ ր­ջա­նո­ւ մ ակ­
տիվ նվա­ճո­ղա­կան քա­ղ ա­քա­կ ա­ն ու­թ յո­ւն էր ծա­վ ա­լ ել Բյու­զ ան­դ ի­ա­ն։ Նա ծրա­
գրո­ւմ էր նվա­ճել նաև Բագ­ր ա­տու­ն յաց Հայաս­տ ա­նը­։
­
Ին­չո­՞ւ է դա կար­ևոր այ­սօր

Շո­ւ րջ 450 տար­վա ընդ­հ ա­տու­մից հե­տո՝ 885 թ. վե­ր ա­կա­նգն­վ ած հայոց թա­գ ա­
վո­րու­թյու­նը կա­րո­ղ ա­ց ավ ներ­քին և ար­տա­ք ին հա­վ ա­սա­րակ­շ իռ քա­ղա­քա­կա­
նու­թյան շնոր­հիվ պահ­պա­ն ել և ամ­ր ա­պն­դ ել երկ­ր ի ան­կա­խ ու­թ յու­նը։ Սա­կայն
դա մեծ դժ­վ ա­րու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի հետ էր կապ­վ ա­ծ. կե­նտ­ր ո­նաց­մ ան քա­ղա­քա­կա­
նու­թյա­ն ը դի­մադ­ր ո­ւմ է­ի ն հայ խո­շոր ա­վա­տ ա­տ ե­ր ե­րը, իսկ Ա­րա­բ ա­կան խա­
լի­ֆ այու­թյու­նը, Ատր­պա­տա­կ ա­ն ի ա­մի­ր այու­թ յո­ւ նն ու Բյու­զ ան­դ ա­կան կայս­րու­
թյու­ն ը գոր­ծ ադ­րո­ւմ է­ի ն բո­լ որ մի­ջ ոց­ն ե­ր ը հայ­կա­կան պե­տ ու­թ յան կայա­ց ու­մ ը
խա­փա­ն ե­լ ու հա­մա­ր ։­
Այ­ս օր ևս պե­տ ու­թ յան կայաց­մ ան ըն­թ աց­ք ին մի­ջ ամ­տ ո­ւ մ են ներ­ք ին և ար­տ ա­
քին բազ­մ ա­թ իվ կան­խ ա­տ ե­ս ե­լ ի ու ան­կ ան­խ ա­տ ե­ս ե­լ ի գոր­ծ ոն­ն ե­ր ։ Դրա­ն ց մի
մա­ս ը պատ­մ ա­կ ան զար­գ աց­մ ան հեր­թ ա­կ ան փու­լ ին բնո­ր ոշ հան­գ ա­մ ա­ն ք է, մի
մա­ս ը՝ տար­բ եր շա­հ ե­ր ի կամ ա­ն ար­դ յու­ն ա­վ ետ քա­ղ ա­ք ա­կ ա­ն ու­թ յան հետ­և անք։
Պատ­մ ա­կ ան փոր­ձ ը մեզ այ­ս օր մի շա­ր ք զու­գ ա­հ եռ­ն ե­ր ի հնա­ր ա­վ ո­ր ու­թ յո­ւ ն է
տա­լ ի­ս ։
 163

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Ա­շոտ I • Զա­քա­րի­ա Ձա­գե­ցի • Վա­սիլ I • Սմ­բատ I • Գա­գ իկ Արծ­րու­նի • Ա­շոտ II Եր­կաթ •
Ա­շոտ III • Սմ­բատ II • Գա­գ իկ I • Բա­գա­րան • Սևա­նի «­ծո­վա­մա­րտ» • Ա­նի­•
Կա­թո­ղ ի­կո­սա­նի­ստ ա­թոռ

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Պարզաբանի՛ր։ Ի՞նչ ներ­քին և ար­տա­քին նա­խադ­րյալ­ներ կային հայոց թա­գա­վո­րու­թյան
վե­րա­կա­նգն­ման հա­մա­ր։
բ. Բացատրի՛ր։ Ին­չո­՞վ էր պայ­մա­նա­վոր­ված Ա­շոտ I-ի զգու­շա­վոր քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նը։ Ին­չո­՞ւ նա
եր­բեք ընդ­դեմ ա­րաբ­նե­րի չմի­ա­ցավ բյու­զան­դա­կան ու­ժե­րին:
գ. Վերլուծի՛ր։ Ի՞նչ մի­ջոց­նե­րի էր դի­մո­ւմ Ա­րա­բա­կան խա­լ ի­ֆայու­թյու­նը՝ Բագ­րա­տու­նի­նե­րի
դի­մադ­րու­թյու­նը թու­լաց­նե­լու և իր գե­րա­կայու­թյու­նը հաս­տա­տե­լու հա­մա­ր։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը: Ի՞նչ հետ­ևա­նք­ներ ու­նե­ցավ Բագ­րա­տու­նյաց թա­գա­վո­րու­թյան հա­մար
այն, որ ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թյան հա­վա­սա­րա­կշ­ռու­թյո­ւնն աս­տի­ճա­նա­բար խա­խտ­վեց հօ­գո­ւտ
Բյու­զան­դ ի­այի։
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ինչ­պե­՞ս հա­ջող­վեց Ա­շոտ II Եր­կաթ ար­քային թե՛ պահ­պա­նել և թե՛ ամ­րա­պն­դել
երկ­րի ան­կա­խու­թյու­նը:
3. Գնահատի՛ր։ Ի՞նչ նշա­նա­կու­թյո­ւն ու­նե­ցավ Բագ­րա­տու­նյաց թա­գա­վո­րու­թյան հա­մար նոր
մայ­րա­քա­ղա­քի՝ Ա­նի­ի հիմ­ն ու­մը:

Ա4 | Պատ­ճառ և հե­տ ևա­նք

Պատ­կե­րաց­րո՛ւ, որ դու Ա­շոտ III ար­քայի խո­րհր­դա­տո­ւն ես և պե­տք է նրան հա­մո­զես, որ նոր
մայ­րա­քա­ղաք հիմ­ն ի, և որ այդ նոր մայ­րա­քա­ղա­քը պե­տք է այ­դու­հետ մշ­տա­կան լի­նի։ Ինչ­պե­՞ս
կհիմ­ն ա­վո­րես քո ա­ռա­ջար­կը։ Ման­րա­մաս­նի­ր։­
Ը­ստ քե­զ՝ ի՞նչ ըն­թա­ցք կա­րող էր ու­նե­նալ Բագ­րա­տու­նի­նե­րի թա­գա­վո­րու­թյու­նը, ե­թե մայ­րա­քա­ղաք
մնար Կար­սը, և չհի­մն­վեր նոր մայ­րա­քա­ղաք Ա­նի­ն։

Գործնական առաջադրանք
Դա­սըն­կե­րո­ջդ հետ հա­մա­ց ան­ց ից գտե՛ք և գրե՛ք Հայոց կա­թ ո­ղ ի­կոս­նե­ր ի
նստավայ­րե­րը (կա­թ ո­ղ ի­կ ո­ս ա­ն ի­ս տ ա­թ ոռ­նե­րը) Բագ­ր ա­տ ու­նի­նե­ր ի կա­ռա­վ ար­­
ման տա­րի­ն ե­րի­ն ։ Դրա­ն ք նշե՛ք քար­տե­զ ի վրա և օ­րի­նակ­նե­րով ցո՛ւյց տվեք, թե
ե՞րբ և ին­չո­՞ւ են այդ­քան հա­ճ ախ փո­փոխ­վ ել կա­թ ո­ղ ի­կո­սա­նի­ստ ա­թ ոռ­նե­րը։

Առանձնացրո՛ւ քեզ հետաքրքրող տեղեկությունը և քննարկի՛ր դասարանում։

Ո ՞ր տեղեկությունն է քեզ ավելի հիմնավոր կամ հետաքրքիր թվում։ Ինչո՞ւ։
164

Բագ­րա­տո­ւնյաց Հայաս­տա­նի
7.2
ԳԼՈՒԽ մաս­նա­տո­ւմն ու ան­կու­մը­
Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա
Բագ­ր ա­տ ու­ն յաց թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յան հիմ­ն ա­դ ր­մ ան իսկ պա­հ ից երկ­ր ի քա­ղ ա­ք ա­
կան մի­ա ­վ որ­մ ան հիմ­ն ա­կ ան զս­պ ա­ն ա­կ ը մնո­ւ մ էր ար­տ ա­ք ին և ներ­ք ին ու­ժ ե­ր ին
դի­մ ագ­ր ա­վ ե­լ ու մտա­հ ո­գ ու­թ յու­ն ը։ Վե­ր ա­կ ա­ն գ­ն ե­լ ով հայոց թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յու­ն ը՝
Բագ­ր ա­տ ու­ն ի­ն ե­ր ը, սա­կ այն, հզոր եր­կ իր ստեղ­ծ ե­լ ու ձգ­տ ու­մ ը չի­ր ա­գ որ­ծ ե­ց ին,
քա­ն ի որ չկա­ր ո­ղ ա­ց ան ստեղ­ծ ել կա­ռ ա­վ ար­մ ան նոր ձևեր, հատ­կ ա­պ ես թա­գ ա­
վոր­ն ե­ր ի կող­մ ից վե­ր ա­հ սկ­վ ող ի­ր ա­վ ա­կ ան հա­մ ա­կ ա­ր գ:
Ի ՞նչ ես կար­ծ ո­ւ մ, հնա­ր ա­վ ո­՞ ր է ա­ն ը­ն դ­մ եջ կա­ռ ա­վ ա­ր ել հնո­ւ ց ա­վ ա­ն դ­վ ած կա­
ռա­վ ար­մ ան հա­մ ա­կ ար­գ ով և հաշ­վ ի չնս­տ ել հա­ս ա­ր ա­կ ա­կ ան փո­փ ո­խ ու­թ յո­ւ ն­
ների հե­տ ։ Այ­ս օր արդյո­՞ ք նման խն­դ իր­ն եր չկա­ն ։

Չ­նայած Գա­գ իկ I-ի գոր­ծ ադ­ր ած

ջան­քե­րին և շա­ր ու­ն ակ­վող տն­տե­ Բառարան
սա­կ ան ու մշա­կու­թ ային վե­ր ել­քի­ն ՝ Գե­րա­գա­հու­թյո­ւն | գոյու­թյո­ւն ու­նե­ցող այլ
երկ­ր ի պա­ռա­կտ­վա­ծ ու­թ յու­ն ը հնա­ գա­հե­րի նկատ­մա­մբ գե­րա­կայու­թյու­նը։

րա­վոր չե­ղավ հաղ­թ ա­հ ա­ր ե­լ ։ Գա­

գիկ I-ի ի­րա­վ ա­հա­ջ ո­ր դ­ն ե­ր ի և են­թ ա­կ ա թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ի շա­ր ու­նա­կա­կան
վե­ճե­րը Հայաս­տա­ն ը դա­ր ձ­ր ին բյու­զ ան­դ ա­կ ան հա­վ ակ­նու­թ յո­ւ ն­նե­ր ի հե­շ տ զո­հ ը։
Երկ­րի մի շա­րք գա­վառ­ն եր սկ­ս ե­ց ին տն­տե­սա­պես և քա­ղա­ք ա­կա­նա­պես հե­ռա­
նալ կե­նտ­րո­ն ա­կան իշ­խ ա­ն ու­թ յու­ն ի­ց ։ Նրա­նց տի­րա­կալ­նե­ր ը ձգ­տ ո­ւ մ է­ի ն ան­կա­
խա­նալ Ա­ն ի­ի Բագ­ր ա­տու­ն ի­ն ե­ր ի­ց ։ Բյու­զ ան­դ ա­կան կայս­ր ու­թ յու­նը, սկ­սեց մեկ առ
մեկ կլա­ն ել այդ գա­վառ­ն ե­ր ը:­

Են­թա­կա թա­գա­վո­ր ու­թյո­ւ ն­նե­ր ի ստեղ­ծ ու­մ ը

Բագ­րա­տու­ն յաց թա­գ ա­վո­ր ու­թ յան հիմ­ն ա­դ ր­մ ան իսկ պա­հ ից թա­գ ա­վ որ­նե­
րը գրե­թե մշ­տա­պես բախ­ման մեջ է­ի ն կե­ն տ­ր ո­նա­խ ույս ու­ժե­ր ի դե­մ ։ Վեր­ջին­նե­
րիս ան­կա­խա­ն ա­լ ու փոր­ձ ե­ր ը խրա­խ ո­ւս­վո­ւմ է­ի ն Ա­ր ա­բ ա­կան խա­լ ի­ֆայու­թ յան
կամ Բյու­զ ան­դ ա­կ ան կայս­ր ու­թ յան կող­մի­ց ։ Ար­դ յո­ւ ն­քո­ւ մ երկ­ր ի քա­ղա­քա­կան
կենտ­րո­ն աց­ման գոր­ծ ըն­թ ա­ց ը մի­ն չև թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յան կոր­ծա­նու­մ ը մնաց մա­
կե­րե­սային և թե­րի­։
Հայաս­տա­ն ի քա­ղ ա­քա­կ ան մաս­ն ա­տու­մ ը սկս­վ եց Վաս­պ ու­ր ա­կա­ն ից, ո­ր ը
բա­վա­կա­ն ին ըն­դ ար­ձ ակ և տն­տե­ս ա­պես բար­գ ա­վ աճ իշ­խ ա­նու­թ յո­ւ ն էր։ Մի­ջազ­
գային քա­րա­վ ա­ն ային առևտ­ր ա­կ ան ու­ղ ի­ն ե­րից մե­կն ան­ց նո­ւ մ էր Վաս­պու­ր ա­
կա­նի տա­րած­քով և նրան տն­տե­ս ա­կ ան ա­ռ ա­վ ե­լ ու­թ յո­ւ ն­ներ էր տա­լ ի­ս։ Սա կե­նտ­
րո­նա­կան իշ­խա­ն ու­թ յու­ն ից ան­ջ ատ­վե­լ ու նա­խ ադ­ր յալ­ներ ստեղ­ծեց: Եվ ար­դ են
908 թ. Գա­գ իկ Արծ­րու­ն ին Ատր­պա­տա­կ ա­ն ի Յու­սո­ւ ֆ ա­մ ի­ր այի ա­ջակ­ց ու­թ յա­մ բ
ի­րեն հռ­չա­կեց թա­գ ա­վո­ր ։ Յու­ս ու­ֆ ը խա­լ ի­ֆ ի ա­նու­նից նրան թագ ու­ղար­կեց և
 165

ճա­ն ա­չեց հայոց թա­գ ա­վո­ր ՝ հար­կ ավ , երկ­ր ի մաս­նատ­վ ա­ծու­թ յու­նը խո­ր աց­նե­լ ու,
իսկ ա­պա այն նվա­ճ ե­լ ու նպա­տա­կ ո­վ։ Այդ­պի­սով ստե­ղծ­վ եց Վաս­պ ու­ր ա­կա­ն ի
Արծ­րու­նյաց թա­գ ա­վ ո­րու­թ յու­ն ը (908-1021), ո­ր ը Բագ­րա­տ ու­նյաց Հայաս­տ ա­նի
են­թա­կա թա­գա­վո­ր ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ից ա­մե­ն աըն­դ ար­ձ ա­կն ու ա­մ ե­նա­զ ո­ր ե­ղ ն էր։ Թե­
պետ հե­տա­գայո­ւմ Արծ­ր ու­ն ի­ն ե­ր ն ըն­դ ու­ն ե­ց ին Բագ­ր ա­տ ու­նի­նե­ր ի գե­ր ա­գ ա­հ ու­
թյու­նը, բայց այն մեծ մա­ս ա­մբ ձևա­կ ան բնույթ էր կրո­ւ մ։
­ ե­ն տ­րո­ն ա­կ ան իշ­խ ա­ն ու­թ յու­ն ից զատ­վ ե­լ ու և ա­ռան­ձ ին թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յո­ւ ն
Կ
հռ­չա­կե­լ ու հա­ջո­ր դ քայ­լ ը ե­ղ ավ մայ­ր ա­քա­ղա­ք ը Կար­սից Ա­նի տե­ղա­փ ո­խ ե­լ ո­ւ ց
կա­րճ ժա­մա­ն ակ ան­ց ։ Ա­շոտ III-ի եղ­բ այր Մու­շ ե­ղ ը, որն այդ ժա­մ ա­նակ Հայաս­
տա­ն ի սպա­րա­պե­տն էր, մայ­ր ա­քա­ղ ա­ք ի փո­փ ո­խ ու­թ յու­նից օգտ­վ ե­լ ո­վ ՝ 963 թ.
ի­րեն հռ­չա­կեց թա­գ ա­վոր և հիմ­ն ադ­ր եց Վա­ն ան­դ ի կամ Կար­սի թա­գ ա­վ ո­ր ու­
թյու­նը (963-1065)։ Ար­դ յո­ւն­ք ո­ւմ ստե­ղ ծ­վեց ևս մի թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յո­ւ ն՝ այս ան­գ ամ
Բագ­րա­տու­ն ի­ն ե­ր ից սեր­վո­ղ ։­
Ա­ն ի­ի Բագ­ր ա­տու­ն ի­ն ե­ր ի մեկ այլ ճյո­ւղն էլ թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յո­ւ ն հիմ­նեց Տա­շ իր-
Ձո­րա­գե­տո­ւմ։ Ա­շոտ III-ի որ­դ ի­ն ՝ Գո­ւ ր­գ ե­ն ը, ո­ր ը Տա­շ ի­րի կա­ռա­վ ա­ր ի­չ ն էր, 978 թ.
հիմ­ն ադ­րեց Տա­շ իր-Ձո­րա­գ ե­տ ի թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յու­ն ը (978-1113)։ Հե­տ ա­գ այո­ւ մ
այն կոչ­վ եց նաև Կյու­ր ի­կ յա­ն ՝ «­Գ ո­ւ ր­գ են» ան­վ ան տե­ղ ի «­Կ յու­րի­կե» ձևի­ց ։ Սմ­բ ատ
II (977-990) ար­քան թույլ տվեց այս թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յան ստեղ­ծու­մ ը՝ ցան­կա­նա­լ ով
վե­րա­ծ ել այն պատ­վա­ր ի հյու­ս ի­ս ային սահ­մ ա­նա­մ ե­ր ձ շր­ջան­նե­րո­ւ մ, բայց սա ևս
կե­ն տ­րո­ն ա­ձիգ իշ­խ ա­ն ու­թ յան թու­լ աց­ման նշան էր։ Կե­նտ­ր ո­նա­կան իշ­խ ա­նու­
թյա­ն ը են­թա­կա լի­ն ե­լ ու ձևա­կ ան բնույ­թ ը դրս­և որ­վ եց Կյու­ր ի­կյան­նե­ր ի ա­մ ե­նա­
հզոր Դա­վ իթ ար­քայի (989-1048) կա­ռ ա­վար­մ ան ժա­մ ա­նա­կ։ Վեր­ջի­նս, ան­գ ամ
հրա­ժար­վ եց ճա­ն ա­չել կե­ն տ­ր ո­ն ի գե­ր իշ­խ ա­նու­թ յու­նը։ Գա­գ իկ I ար­քան գրա­վ եց
նրա տա­րա­ծ ք­ն ե­ր ը՝ զր­կ ե­լ ով թա­գ ա­վո­ր ու­թ յու­նի­ց ։ Այս­տ ե­ղ ից էլ նրա «Ան­հ ո­ղ ին»
մա­կա­ն ու­ն ը։ Սա­կ այն կա­թ ո­ղ ի­կ ո­ս ի միջ­ն որ­դ ու­թ յա­մ բ Դա­վ ի­թ ը գնաց Գա­գ իկ I-ի
մոտ և հնա­զ ան­դ ու­թ յո­ւն հայտ­ն ե­ց ։
­Կե­ն տ­րո­ն ա­խ ույս տրա­մադ­ր ու­թ յո­ւն­ն եր կային նաև Սյու­ն ի­ք ո­ւ մ։ Դրա­նք
դրսևո­րվ ­ ել է­ին դե­ռ ևս IX դ. վեր­ջ ե­ր ին-X դ. սկզ­բ ի­ն՝ խրա­խ ո­ւ ս­վ ե­լ ով Ատր­պա­տ ա­
կա­ն ի ոս­տի­կա­ն ի կող­մի­ց ։ Ան­կ ա­խ ա­ն ա­լ ու հա­ջո­ր դ փոր­ձ ը ա­ր եց Սյու­նյաց նշա­
նա­վ որ իշ­խան Սմ­բ ա­տ ը։ 987 թ. նա հռ­չակ­վ եց թա­գ ա­վ որ և Ատր­պա­տ ա­կա­նի
ա­ջակ­ց ու­թյա­մբ հիմ­ն ադ­ր եց Սյու­ն ի­քի թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յու­ն ը (987-1170)։ Ո­ր ոշ ժա­
մա­ն ակ ան­ց , կո­ր ց­ն ե­լ ով Ատր­պա­տա­կ ա­ն ի հո­վ ա­նա­վ ո­ր ու­թ յու­նը, Սմ­բ ատ Սյու­նին
կա­թո­ղ ի­կո­սի միջ­ն որ­դ ու­թ յա­մբ ճա­ն ա­չեց Ա­նի­ի Բագ­ր ա­տ ու­նի­նե­ր ի գե­ր իշ­խ ա­
նու­թյու­ն ը։ Հա­մե­մա­տա­բ ար փո­ք ր տա­ր ա­ծք զբա­ղեց­նող այս թա­գ ա­վ ո­րու­թ յու­նը
ա­մե­ն ա­կեն­սու­ն ա­կ ը գտն­վե­ց ՝ գոյատ­ևե­լ ով շո­ւ րջ եր­կու դա­ր։

Թո­նդ­րա­կյան շար­ժու­մը
Բագ­րա­տու­ն յաց թա­գ ա­վո­ր ու­թ յան հա­մ ար ոչ պա­կաս վտան­գ ա­վ որ էր
Թոնդ­րա­կյան կրո­ն ա­կ ան շար­ժու­մը։ Այն ա­ռա­ջա­ց ավ , երբ դեռ չէր մա­ր ել Պավ­
լիկյան շար­ժու­մը։ Շա­ր ժ­ման ա­ռ աջ­ն ո­ր դն ու գա­ղա­փ ա­րա­խ ո­սը Սմ­բ ատ Զա­
166

Նայելով քարտեզին

Բագ­րա­տու­նի­նե­րի տե­րու­թ յու­ն ը IX դ. վեր­ջ ին և X դ. սկզ­բ ին

1. Բացահայտի՛ր քարտեզը։ Ո ՞ր կող­մից էր Բագ­րա­տու­նյաց Հայաս­տա­նին սպառ­նո­ւմ
ա­մե­նա­լո­ւ րջ վտան­գ ը։
2. Կիրառի՛ր աշխարհագրական հմտություններդ: Որ­քա­նո­՞վ է ար­դա­րաց­ված այն կար­ծի­քը, որ
X դ. - XI դ. սկի­զ բն ըն­կած ժա­մա­նա­կա­շր­ջա­նո­ւմ կար հայ­կա­կան եր­կու պե­տու­թյո­ւն՝ Բագ­րա­տու­նի­
նե­րի­նը՝ որ­պես Հյու­սի­սային թա­գա­վո­րու­թյո­ւն և Արծ­րու­նի­նե­րի­նը՝ որ­պես Հա­րա­վային թա­գա­վո­րու­
թյո­ւն։ Ին­չո­՞ւ ։

րեհա­վան­ցին (մոտ IX կամ X դդ.) էր։ Նա Վա­ն ա լճի հյու­սի­սո­ւ մ գտն­վ ող Թո­ն դ­ր ակ
ա­վա­ն ո­ւմ (ո­րից և շա­ր ժ­ման ան­վա­ն ու­մը) հիմ­նեց իր կե­նտ­ր ո­նա­կան հա­մ այն­ք ը։
Սմ­բատ Զա­րե­հա­վ ան­ց ին շփո­ւմ­ն եր էր ու­ն ե­ց ել Պավ­լ ի­կյան հա­մ այն­ք ի հե­տ ։ Եր­
կար ճամ­փոր­դ ել էր Հայաս­տա­ն ո­ւմ և հար­ևան երկր­նե­ր ո­ւ մ` ծա­նո­թ ա­նա­լ ով ժա­
մա­նա­կի ուս­մո­ւնք­ն ե­ր ին ու գա­ղ ա­փա­ր ա­խ ո­ս ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ի­ն։
Թո­ն դ­րակ­ց ի­ն ե­ր ի մա­ս ին պահ­պան­ված տե­ղե­կու­թ յո­ւ ն­նե­ր ից եր­և ո­ւ մ է, որ
նրա­նք ոչ մի­այն լավ կազ­մա­կ ե­ր պ­ված կրո­նա­կան հա­մ այնք է­ի ն, այլև սո­ց ի­ա ­լ ա­
կան բա­րե­փո­խիչ­ն ե­ր ի և ապս­տա­մբ­ն ե­ր ի տպա­վ ո­ր իչ խո­ւ մբ։ Նրա­նք պն­դ ո­ւ մ է­ի ն,
որ վե­րա­դ առ­ն ո­ւմ են քրիս­տո­ն ե­ո ւ­թ յան ա­կո­ւ նք­նե­ր ի­ն՝ մեր­ժե­լ ով ե­կե­ղե­ց ի­նե­ր ը,
ե­կ ե­ղե­ց ա­կան աս­տի­ճ ա­ն ա­կ ար­գ ը, ե­կ ե­ղ ե­ց ա­կան խոր­հ ո­ւ րդ­ները, պա­տ ա­ր ա­գ ը և
այլն։ Ի­րե­նց մո­տե­ց ո­ւմ­ն ե­ր ը հիմ­ն ա­վո­ր ո­ւմ է­ի ն նրա­նով , որ այդ ա­մ ե­նն ան­հ այտ
էր Քրիս­տո­սին և նրա ա­շա­կ ե­ր տ­ն ե­ր ին: Թո­նդ­ր ակ­ց ի­նե­ր ի հա­մ այնք­նե­ր ը կազ­
 167

մա­կե­րպ­վ ած է­ի ն հա­վա­ս ա­ր ու­թ յան սկզ­բ ո­ւ ն­քո­վ ՝ ա­ռա­նց հոգ­և որ կո­չ ո­ւ մ­նե­րի ու
աս­տի­ճան­ն ե­րի։ Ընդ ո­ր ո­ւմ ՝ հա­վա­ս ար է­ի ն նաև կա­նայք և տղա­մ ար­դ ի­կ։ Նրա­նք
մեր­ժո­ւմ է­ին Քրիս­տո­ս ի հա­ր ու­թ յու­ն ը, դրախ­տ ի գոյու­թ յու­նը և պն­դ ո­ւ մ, որ մա­րդ­
կային բա­րօ­րու­թ յո­ւն ու եր­ջ ան­կ ու­թ յու­ն ը պե­տ ք է կա­ռո­ւ ց­վ ի երկ­րի վրա։
Թո­ն դ­րակ­ց ի­ն ե­ր ի այս գա­ղ ա­փար­ն ե­ր ը լայն տա­ր ա­ծո­ւ մ գտան ժո­ղո­վ ր­դ ի
մեջ։ Սա լր­ջո­րեն ան­հ ա­ն գս­տաց­ն ո­ւմ էր աշ­խ ար­հ իկ և հոգ­և որ իշ­խ ա­նու­թ յո­ւ ն­
նե­րի­ն ։ Սկս­վ ե­ց ին հա­լ ա­ծ ա­ն ք­ն ե­ր ն ու հե­տ ա­պն­դ ո­ւ մ­նե­ր ը։ Չնայած այդ ա­մ ե­նի­ն՝
Թոնդ­րա­կյան շար­ժու­մը հնա­ր ա­վոր
ե­ղ ավ ճն­շել մի­այն Բագ­ր ա­տու­ն յաց թա­
գա­վ ո­րու­թյան ան­կ ու­մից հե­տո՝ 1050- Ս Ձայներ անցյալից
ական թթ., Բյու­զ ան­դ ի­այի հետ­ևո­ղ ա­կ ան
մի­ջամ­տու­թյա­մբ։

Բագ­րա­տու­նյաց
թա­գա­վո­րու­թյան ան­կ ու­մը
Գա­գ իկ I-ի օ­ր ոք ար­տա­քին պայ­ման­
նե­ր ը դեռ նոր է­ի ն կայու­ն ա­ց ել , երբ բյու­
զան­դ ա­կան բա­ն ակ­ն ե­ր ը հայտն­վե­ց ին
Բագ­րա­տու­ն յաց Հայաս­տա­ն ի սահ­ման­
նե­րի­ն ։ Արև­մո­ւտ­քից ե­կ ող վտան­գ ի ա­ռ ա­
ջին զո­հե­րը ե­ղան Տա­ր ո­ն ը, հե­տո Տայ­քը
և Վաս­պու­րա­կա­ն ի Արծ­ր ու­ն ի­ն ե­ր ի թա­
գա­վ ո­րու­թյու­նը։ 1021 թ. Սե­ն ե­քե­ր իմ Արծ­
րու­ն ին Վաս­պու­ր ա­կ ա­ն ի թա­գ ա­վո­ր ու­
թյու­նը զի­ջեց Բյու­զ ան­դ ի­ային և գաղ­թ եց
Սե­բաս­տի­ա։ Ի­ր ա­վ ի­ճ ա­կ ն օր­հ ա­ս ա­կ ան
էր նաև Ա­նի­ի թա­գ ա­վո­ր ու­թ յան հա­մար,
որն այժմ պա­ռա­կ տ­ված էր Գա­գ իկ I-ի
եր­կու որ­դ ի­նե­ր ի՝ Հով­հան­ն ես-Սմ­բ ա­տ ի
և Ա­շոտ IV-ի մի­ջ և։ Զին­ված բախ­ման
վե­րա­ճած պայ­ք ա­ր ը հնա­ր ա­վոր ե­ղ ավ
դադարեցնել վրաց թա­գ ա­վո­ր ի, հայոց
կա­թո­ղ ի­կո­սի և սպա­ր ա­պետ Վահ­րամ
Պահ­լա­վու­նու միջ­ն որ­դ ու­թ յա­մբ։ Թա­գ ա­
վո­րու­թյու­ն ը բա­ժան­վեց եր­կ ու եղ­բ այր­ն ե­
րի մի­ջև, իսկ կնք­ված հաշ­տու­թ յա­մբ Հով­
հան­նես-Սմ­բա­տ ը (1020-1041) դար­ձ ավ
հայոց թա­գա­վ ո­ր ՝ Ա­ն ի մայ­ր ա­քա­ղ ա­քով:
Նրա մա­հից հե­տո գա­հ ը ժա­ռ ան­գ ե­լ ու
էր Ա­շո­տը։ Շու­տով դրու­թ յո­ւնն էլ ա­վե­լ ի
ՀՈՎ­ՀԱՆ­ՆԵՍ ՍԿԻ­ԼԻ­ՑԵ­Ս
(մոտ 1040-1101)
«[Ի]շ­խա­նու­թ յու­ն ը ժա­ռ ան­գած որ­դ ի Գա­
գի­կ ը, թեև [­շ ա­ր ու­նա­կ ո­ւմ էր] հռո­մ այե­ց ի­ն ե­
րի հետ խա­ղ ա­ղ ու­թ յո­ւն ու զի­ն ակ­ց ու­թ յո­ւն
պահ­պա­ն ել , բայց իր ձեռ­ք ո­ւմ էր պա­հ ո­ւմ նաև
հո­ր ե­նա­կ ան իշ­խա­նու­թ յու­նը և չէր ու­զ ո­ւմ այն
հռո­մ այե­ց ի­ն ե­ր ին զի­ջ ե­լ ՝ հա­կ ա­ռ ակ հոր թո­
ղած փաս­տ ա­թ ղ­թ ի։ Մո­նո­մ ա­խը, ար­քու­ն ի­քո­ւմ
գտ­ն ե­լ ով այդ փաս­տ ա­թ ո­ւղ­թ ը, և՛ Ա­նին էր
պա­հ ան­ջ ո­ւմ, և՛ բո­վ ան­դ ակ Մեծ Հայ­քը՝ որ­պես
Վա­ս իլ կա­ս եր ժա­ռ ան­գոր­դ ը։ Այն պատ­ճ ա­
ռով , որ [­Գ ա­գ ի­կ ը], թեև ի­ր են հռո­մ այե­ց ի­ն ե­ր ի
ծա­ռ ան էր խոս­տ ո­վ ա­ն ո­ւմ, չէր ու­զ ո­ւմ հրա­
ժար­վ ել հո­ր ե­նա­կ ան իշ­խա­ն ու­թ յու­ն ից, կայս­ր ը
վճ­ռ եց պա­տ ե­ր ազ­մ ե­լ ։ […]
­Գ ա­գ ի­կ ը, մի կող­մ ից պա­տ ե­ր ա­զ մ մղե­լ ով
հռո­մ ե­ա ­կ ան բա­ն ա­կ ի դեմ, մյո­ւս կող­մ ից են­
թա­ր կ­վ ե­լ ով Դվի­նի կա­ռ ա­վ ար­չի աս­պա­տ ա­
կու­թ յո­ւն­նե­ր ին, կա­տ ա­ր յալ հու­ս ա­բ եկ ե­ղ ած,
[...] հաշ­տ ու­թ յո­ւն է կն­քո­ւմ և [...] հա­ն ձն­վ ո­ւմ
կայ­ս ե­ր ը ու տա­լ իս [Ա­նի] քա­ղ ա­ք ը։ Գա­լ ով
կայ­ս եր մո­տ ՝ նա մա­գ ի­ս տ­ր ո­ս ի պատ­վ աս­տ ի­
ճան ստա­ց ավ , շատ ե­կ ամ­տ ա­բ եր շր­ջ ան­ն եր
[...] և այ­ս ու­հ ե­տ և խա­ղ աղ ու ան­վ ր­դ ով կյա­նք
ապ­ր եց (Հա­մ ա­ռո­տ ու­թ յո­ւ ն պատ­մ ու­թ յա­ն ց,
Կոս­տ ան­դ ին Մո­ն ո­մ ա­խ ։8)»։
168

սրվե­ց . 1021 թ. Վաս­պու­ր ա­կ ա­ն ն ան­ց ավ Բյու­զ ան­դ ի­ային, իսկ ա­վ ար­տ ին մո­
տե­ցող բյու­զ ան­դ ա-վ­ր ա­ց ա­կ ան պա­տե­ր ազ­մ ո­ւ մ (1021-1022 թթ.) ակն­հայտ էր
Բյու­զ ան­դ ի­այի հաղ­թ ա­ն ա­կ ը։ Սպաս­վող բյու­զ ան­դ ա­կան հար­ձ ա­կու­մ ը չե­զ ո­ք աց­
նե­լու նպա­տա­կով Հով­հ ան­ն ես-Սմ­բ ատ ար­քան կա­թ ո­ղ ի­կոս Պետ­ր ոս Գե­տ ա­դ ար­
ձին ու­ղար­կեց Տրա­պի­զ ո­ն ՝ բյու­զ ան­դ ա-վ­ր ա­ց ա­կան բա­նակ­ց ու­թ յո­ւ ն­նե­րին մաս­
նակ­ց ե­լ ո­ւ։ Վեր­ջինս Վա­ս իլ II կայ­ս եր հետ 1022 թ. Տրա­պ ի­զո­ն ո­ւ մ պայ­մ ա­նա­գ իր
(«կ­տակ») կն­քեց, հա­մա­ձ այն ո­ր ի՝ Հով­հ ան­ն ես-Սմ­բ ա­տ ի մահ­վ ա­նից հե­տ ո Ա­նի­ի
թա­գա­վ ո­րու­թյո­ւնն ան­ց նե­լ ու էր Բյու­զ ան­դ ի­այի կայս­ր ի­ն։ Իսկ ար­դ են 1041 թ.
ան­հայտ հան­գա­մա­ն ք­ն ե­ր ո­ւմ հա­ջ որ­դ ա­բ ար մա­հա­ց ան նախ Ա­շ ո­տ ը, ա­պա Հով­
հան­ն ես-Սմ­բա­տը։ Բյու­զ ան­դ ի­ան ան­մի­ջ ա­պես զո­ր ք ու­ղար­կե­ց ՝ «կ­տ ա­կի» հա­
մա­ձայն տի­րե­լ ու թա­գ ա­վո­ր ու­թ յա­ն ը։ Չնայած դեպ­ք ե­ր ի նման զար­գ աց­մ ա­նը՝
Բագ­րա­տու­ն յաց պե­տու­թ յու­ն ը դեռ բա­վա­կ ա­նա­չ ափ ուժ ու­ներ ժա­մ ա­նա­կա­վ ո­
րա­պես զս­պե­լ ու բյու­զ ան­դ ա­կ ան հար­ձ ա­կ ո­ւ մ­նե­ր ը։ Սպա­րա­պետ Պահ­լ ա­վ ու­նին
կա­րո­ղա­ց ավ ջախ­ջ ա­խ ել բյու­զ ան­դ ա­կ ան զոր­ք ե­ր ին և գահ բա­րձ­ր աց­նել Ա­շ ո­տ ի
18-ամյա որ­դ ո­ւն՝ Գա­գ իկ II-ին (1042-1045)։ Չկա­ր ո­ղա­նա­լ ով կոտ­ր ել հայե­րի դի­
մադ­րու­թյու­ն ը՝ Բյու­զ ան­դ ի­ան ան­ց ավ դի­վա­նա­գ ի­տ ա­կան ճն­շ ո­ւ մ­նե­րի­։ Ի վեր­ջո,
բյու­զան­դ ա­սեր­նե­ր ի խմ­բ ա­վոր­մա­ն ՝ կա­թ ո­ղ ի­կ ոս Պետ­րոս Գե­տ ա­դ ար­ձ ի և ար­ք ու­
նի­քո­ւմ լո­ւ րջ ազ­դ ե­ց ու­թ յո­ւն ու­ն ե­ց ող վե­ս տ Սա­ր գ­սի մի­ջո­ց ով , բա­նակ­ց ու­թ յո­ւ ն­նե­
րի պա­տր­վ ա­կով Գա­գ իկ II-ին հա­մո­զ ե­ց ին մեկ­նել Կոս­տ ա­նդ­նու­պո­լ իս, որ­տ եղ նա
կա­լա­նա­վ որ­վ եց և այլևս չվե­ր ա­դ ար­ձ ավ հայ­ր ե­նի­ք։ Բյու­զ ան­դ ա­կան զոր­քե­րը,
չնայած մի քա­ն ի պար­տու­թ յո­ւն­ն ե­ր ին, ի վեր­ջո գրա­վ ե­ց ին Ա­նի­ն։­
Այդ­պի­սո­վ ՝ 1045 թ. Ա­ն ի­ի Բագ­ր ա­տու­ն յաց թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յո­ւ նն ան­կո­ւ մ ապ­
րեց և ան­ց ավ Բյու­զ ան­դ ի­այի տի­ր ա­պե­տու­թ յան տա­կ։

Ին­չո­՞ւ է դա կար­ևոր այ­սօր

Ճն­շե­լ ով Հայաս­տա­ն ի ան­կ ա­խ ու­թ յու­ն ը` Բյու­զ ան­դ ի­ան խախ­տ եց Հայաս­տ ա­
նի՝ դա­րե­րով հաս­տ ատ­ված մի­ջ ան­կ յալ դիր­քը կայս­րու­թ յան և Մեր­ձ ա­վ որ Ար­և ել­
քի տե­րու­թյո­ւն­ն ե­ր ի մի­ջ և։ Կո­ր ց­ն ե­լ ով քա­ղ ա­ք ա­կր­թ ա­կան այդ պատ­նե­շ ը՝ նրա­նք
ճա­նա­պա­րհ հար­թ ե­ց ին սել­ջ ո­ւկ-թո­ւ ր­քե­ր ի առջև: Ար­դ յո­ւ ն­ք ո­ւ մ ոչ մի­այն պատ­
ճառ դար­ձան տա­ր ա­ծ ա­շ ր­ջ ա­ն ի քա­ղ ա­քա­կան և էթ­նիկ դի­մ ագ­ծի փո­փ ո­խ ու­
թյան, այլև սե­փա­կ ան կայս­ր ու­թ յան կոր­ծ ան­մ ա­ն։ Այդ քա­ղա­քա­կան ի­ր ա­դ ար­
ձու­թ յո­ւն­ն ե­րի հետ­ևա­ն ք­ն ե­ր ն առ­կ ա են մի­ն չ օրս։

Գործնական առաջադրանք
Դա­սըն­կե­րո­ջդ հետ օգ­տա­գ որ­ծ ի՛ր հա­մա­ց ան­ց ը Բագ­րա­տ ու­նյաց վեր­ջի­ն՝ Գա­
գիկ II ար­քայի կա­ռ ա­վար­ման տա­ր ի­ն ե­ր ն ու­սո­ւ մ­նա­սի­ր ե­լ ու հա­մ ա­ր ։ Ձեր գտած
տե­ղե­կու­թյո­ւն­ն ե­րը և դրա­ն ց հի­ման վրա ձեր ա­ր ած եզ­րա­կա­ց ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ը դա­
սա­րա­ն ին ներ­կայաց­ր ե՛ք բա­ն ա­վոր, գծա­պատ­կեր­նե­րվ և քար­տ եզ­նե­րո­վ ։
 169

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
Գա­գ իկ Արծ­րու­նի • Մու­շեղ Բագ­րա­տ ու­ն ի • Գո­ւ ր­գ են Բագ­ր ա­տ ու­ն ի • Սմ­բ ատ Սյու­նի • Սմ­բատ
Զա­րե­հա­վան­ցի • Հով­հան­ն ես-Սմ­բատ • Ա­շոտ IV • Գա­գ իկ II • Պետ­ր ոս Գե­տ ա­դ ա­ր ձ •
վե­ստ Սար­գ իս • Վա­ս իլ II • են­թ ա­կ ա թա­գ ա­վ ո­րու­թ յո­ւն­ներ

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Պարզաբանի՛ր: Ինչ­պե­՞ս ա­ռա­ջա­ցան են­թա­կա թա­գա­վո­րու­թյո­ւն­նե­րը։
բ. Բա­ցատ­րի­՛ր։ Ին­չո­՞վ էր պայ­մա­նա­վոր­ված կե­նտ­րո­նա­խույս ու­ժե­րի ակ­տի­վա­ցու­մը (թ­վար­կիր մի
քա­նի պատ­ճառ)։
գ. Հիմ­ն ա­վո­րի­՛ր։ Ին­չո­՞վ է­ին վտան­գա­վոր են­թա­կա թա­գա­վո­րու­թյո­ւն­նե­րի և Պավ­լ ի­կյան շա­րժ­ման
ա­ռա­ջա­ցո­ւմ­ն ե­րը կե­նտ­րո­նա­կան իշ­խա­նու­թյան հա­մար

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը: Ի՞նչ ես կար­ծո­ւմ, ին­չո­՞վ էր գայ­թակ­ղ իչ Թո­նդ­րա­կյան շա­րժ­ման
գա­ղա­փա­րա­խո­սու­թյու­նը, որ այն այդ­քան ա­րագ տա­րած­վո­ւմ էր։
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ին­չո­՞ւ Ա­նի­ի Բագ­րա­տու­նի­նե­րին չհա­ջող­վեց ստեղ­ծել կե­նտ­րո­նա­ձիգ պե­տու­թյո­ւն,
ին­չո­՞ւ նրա­նք չկա­րո­ղա­ցան զս­պել ան­ջա­տո­ղա­կան ձգ­տո­ւմ­ն ե­րը և թույլ չտալ են­թա­կա
թա­գա­վո­րու­թյո­ւն­նե­րի ա­ռա­ջա­ցու­մը։
3. Գնահատի՛ր։ Կա­րե­լ ի՞ է արդյոք ար­դա­րաց­նել Տրա­պի­զո­նի պայ­մա­նա­գ ի­րը («կ­տա­կը»), արդյո­՞ք
հնա­րա­վոր էր այն չե­ղար­կե­լ։ Ինչ­պե­՞ս

Ա4 | Փո­փո­խո­ւ թյո­ւ ն և շա­ր ու­նա­կ ա­կ ա­ն ո­ւ թյո­ւն

Պատ­կե­րաց­րո՛ւ, որ դու կա­թո­ղ ի­կոս Պետ­րոս Գե­տա­դա­րձն ես կամ վե­ստ Սար­գ ի­սը և պե­տք է Գա­գ իկ
ար­քային հա­մո­զես, որ մեկ­նի Կոս­տա­նդ­նու­պո­լ ի­ս՝ բա­նակ­ցու­թյո­ւն­նե­րի։ Ինչ­պե­՞ս կփոր­ձես հա­մո­զել
նրան, որ մեկ­նի Կոս­տա­նդ­նու­պո­լ ի­ս։ Հի­մա փոր­ձիր հա­կա­ռա­կը հա­մո­զել ար­քայի­ն։
­Ի ­՞նչ ես կար­ծո­ւմ, ե­թե Գա­գ իկ II ար­քան չգ­նար բա­նակ­ցե­լու, դա ի՞նչ խն­դ իր­ներ կա­ռա­ջաց­նե­ր։
Արդյո­՞ք հայ­կա­կան զոր­քե­րը կկա­րո­ղա­նային դի­մա­կայել Բյու­զան­դ ի­այի հար­ձակ­մա­նը։

Աշխատանք սկզբնաղբյուրների հետ

1 | Մեկ­նա­բա­նի­՛ր։ Ո ՞ր դեպ­քե­ր ի և ի՞նչ փաս­տ ա­թ ղ­թ ի մա­սին է խոս­քը։
2 | Վեր­լու­ծի­՛ր և ներ­կ այաց­րո­՛ւ։ Ի՞նչ տար­բ ե­ր ու­թ յո­ւ ն­ներ և հա­կա­սու­թ յո­ւ ն­ներ
կան Հով­հան­ն ես Սի­կ ի­լ ի­ց ե­ս ի հա­ղ որ­դ ա­ծի և դա­սա­նյու­թ ի մի­ջև։ Ի՞նչ ես
մտա­­ծո­ւմ, Գա­գ իկ ար­քայի հու­ս ա­հ ա­տու­թ յու­նից կա­ր ո­՞ղ էր օգտ­վ ել բյու­զ ան­
դա­սեր­նե­րի խո­ւմ­բ ը և նրան հա­մո­զ ել Կոս­տ ա­նդ­նու­պո­լ իս մեկ­նե­լ ՝ բա­նակ­ց ե­
լու նպա­տա­կո­վ։
170

Բագ­րա­տո­ւնյաց Հայաս­տա­նի սո­ցի­ալ-

7.3
ԳԼՈՒԽ տն­տե­սա­կան և մշա­կու­թային կյան­քը­

Հենվելով ձեր գիտելիքների վրա

Մշա­կ ույթն այն­պ ես է ազ­դ ո­ւ մ մեր հայա­ց ք­ն ե­ր ի և վար­ք ագ­ծ ի վրա, որ հա­ճ ախ
մե­ն ք նույ­ն ի­ս կ տե­ղ յակ չե­ն ք լի­ն ո­ւ մ այդ ազ­դ ե­ց ու­թ յան մա­ս ի­ն ։ Մշա­կ ու­թ ային
նա­խ ադ­ր յալ­ն ե­ր ը ստեղ­ծ ո­ւ մ են ընդ­հ ան­ր ու­թ յո­ւ ն­ն եր, ձևա­վ ո­ր ո­ւ մ են տվ յալ ազ­
գին, հան­ր ույ­թ ին պատ­կ ա­ն ե­լ ու զգա­ց ո­ղ ու­թ յո­ւ ն: Մշա­կ ու­թ ային ազ­դ ե­ց ու­թ յո­ւ ն­ն ե­
րը բազ­մ ա­թ իվ են։ Դրա­ն ք նե­ր ա­ռ ո­ւ մ են գե­ղ ար­վ ես­տ ա­կ ան ար­տ ա­հ այտ­մ ա­ն ը,
լեզ­վ ին, կրո­ն ին, կեն­ց ա­ղ ին վե­ր ա­բ ե­ր ող սո­վ ո­ր ույթ­ն ե­ր ը:
Ի ՞նչ ես կար­ծ ո­ւ մ, այ­ս օր մշա­կ ու­թ ային ազ­դ ե­ց ու­թ յո­ւ ն­ն ե­ր ն ա­վ ե­լ ի շատ ի՞նչ մի­
ջոց­ն ե­ր ով են տա­ր ած­վ ո­ւ մ։ Ի ՞նչ ազ­դ ե­ց ու­թ յո­ւ ն­ն եր ես նկա­տ ե­լ ։

­ այ­կա­կան պե­տա­կ ա­ն ու­թ յան վե­

Հ Բառարան
րա­կ ա­ն գն­ման և հա­ր ա­բ ե­ր ա­կ ան խա­
Եռա­դաշ­տային հա­մա­կա­րգ | հո­ղ ի մշակ­ման
ղա­ղու­թյան հաս­տատ­ման ար­դ յո­ւն­ ձև։ Վա­րե­լա­հո­ղ ը բա­ժան­վո­ւմ էր ե­րեք մա­սի, ո­րի
քո­ւմ մի­առ­ժա­մա­ն ակ ամ­ր ա­պնդվեց մի մա­սը պար­զա­պես հե­րկ­վո­ւմ էր, մյո­ւս մա­սո­ւմ
երկ­րի ներ­քին կայու­ն ու­թ յու­ն ը, աշ­խ ու­ գար­նա­նա­ցան, եր­րո­րդ մա­սո­ւմ աշ­նա­նա­ցան էր
ցան­վո­ւմ։ Անմ­շակ մնա­ցած վա­րե­լա­հո­ղ ն օգ­տա­
ժա­ցան առևտ­րային հա­ր ա­բ ե­ր ու­թ յուն­
գո­րծ­վո­ւմ էր հա­ջո­րդ տա­րի, իսկ մյո­ւս մա­սե­րից
նե­րը՝ Հայաս­տա­ն ի տն­տե­ս ու­թ յու­ն ը մե­կը կր­կին հեր­կո­ւմ է­ին և հան­գ ի­ստ թող­նո­ւմ ՝
նե­րա­ռե­լ ով մի­ջազ­գ ային լայ­ն ա­ծ ա­ բեր­քատ­վու­թյու­նը բա­րձ­րաց­նե­լոը նպա­տա­կո­վ։
վալ հա­րա­բե­րու­թ յո­ւն­ն ե­ր ո­ւմ: Երկ­ր ի
նյու­թ ա­կան հա­րս­տու­թ յո­ւնն ա­ճ եց, ա­վա­տա­տ եր ազն­վ ա­կա­նու­թ յան ու ե­կե­ղե­
ցու ձեռ­քո­ւմ զգա­լ ի դրա­մա­կ ան հա­ր ս­տու­թ յան կու­տ ակ­վ ե­ց ։ Պատ­մ ա­բ ան­նե­ր ից
ո­մ անք այս շր­ջա­ն ը հա­մա­ր ո­ւմ են հայ­կ ա­կ ան վե­ր ած­նո­ւ նդ։

Հա­սա­րա­կա­կան-պե­տ ա­կ ան կար­գ ը

Բագ­րա­տու­ն յաց Հայաս­տա­ն ի սո­ց ի­ա­լ ա­կան կա­ռույ­ց ը նախ­կի­նի հա­մ ե­մ ատ
ար­մա­տա­կան ​​­փո­փո­խ ու­թ յո­ւն­ն եր չի կրել: Սա, ըստ եր­և ույ­թ ին, ե­ղել է գոյու­թ յուն
ու­նե­ցող հա­սա­րա­կ ա­կ ան կա­ռ ույ­ց ի կա­տա­րե­լ ա­գ ո­րծ­մ ան, բայց ոչ նո­ր ա­ր ա­
րու­թ յան շր­ջան: Իշ­խ ող վեր­ն ա­խ ա­վ ը դար­ձ յալ կազ­մ ո­ւ մ է­ի ն բա­ր ձ­ր աս­տ ի­ճ ան
հոգևո­րա­կան­նե­րն ու ազն­վա­կ ան­ն ե­ր ը (իշ­խ ան­ներ, նա­խ ա­ր ար­ներ և ա­զ ատ­ներ)։
Բնակ­չու­թյան ճն­շող մե­ծ ա­մաս­ն ու­թ յու­ն ը՝ հա­սա­ր ա­կու­թ յան ստո­ր ին շեր­տ ը, հիմ­
նա­կ ա­նո­ւմ բնակ­վ ո­ւմ էր գյու­ղ ե­ր ո­ւմ։
Ե­րկ­րի գե­րա­գ ույն տե­ր ը հայոց ար­քան էր, ո­ր ին ան­վ ա­նո­ւ մ է­ի ն «­հ այոց շահն­
շահ»։ Նրան է­ին հպա­տակ­վո­ւմ են­թ ա­կ ա թա­գ ա­վ ո­ր ու­թ յո­ւ ն­նե­ր ն ու Հայաս­տ ա­
նո­ւմ ա­ռա­ջա­ց ած մի շա­ր ք ա­ր ա­բ ա­կ ան ա­մ ի­ր այու­թ յո­ւ ն­նե­ր ։ Սա մեծ մա­սա­մ բ
ձևա­կան բնույթ ու­ն ե­ր . թա­գ ա­վո­ր ն իր ա­վա­տ ա­ռու­նե­ր ի նկատ­մ ա­մ բ ա­վ ե­լ ի քիչ
իշ­խա­ն ու­թյո­ւն ու­ներ կամ էլ բնավ չու­ն ե­ր ։­
 171

Եր­կի­րը կա­ռ ա­վար­վո­ւմ էր ար­ք ու­ն ի­քին կից գոր­ծա­կա­լ ու­թ յո­ւ ն­ն ե­ր ի մի­ջո­ց ո­վ ։
Հատ­կա­պես կար­ևոր է­ի ն իշ­խա­ն աց իշ­խ ա­ն ի և սպա­ր ա­պ ե­տ ի պաշ­տ ոն­նե­րը։
Իշխա­ն աց իշ­խ ան սո­վո­ր ա­բ ար դառ­ն ո­ւմ էր ար­քայի եղ­բ այր­նե­ր ից մե­կը կամ
թա­գա­ժա­ռա­գ ը և պա­տե­ր ազ­մի ժա­մա­ն ակ սպա­րա­պե­տ ի հետ մի­ա ­սին գլ­խ ա­
վո­րում էր զոր­քը­։
­Կար­ևոր էր նաև գլ­խա­վ որ դա­տ ա­վ ո­րի պաշ­տ ո­նը, ո­ր ը նախ­կի­նի պես զբա­
ղեց­ն ո­ւմ էր հայոց կա­թ ո­ղ ի­կ ո­ս ը­։
­ ա­գա­վ ո­րու­թ յան կյան­ք ո­ւմ մեծ դեր ու­ներ բա­ն ա­կը։ Հզոր հե­ծե­լ ա­զ ո­րը բաղ­
Թ
կա­ց ած էր ար­քու­ն ա­կ ան և մա­րզ­պա­ն ա­կ ան գն­դ ե­րից, ո­ր ո­նց ընդ­հ ա­նո­ւ ր թի­վ ը
հա­սավ 80-100 հա­զ ա­ր ի։ Մա­ր զ­պա­ն ա­կ ան գո­ւ ն­դ ը կա­զ մ­վ ո­ւ մ էր ամ­բ ո­ղ ջ Հայաս­
տա­ն ից հա­վ աք­ված գն­դ ե­ր ից և են­թ ա­ր կ­վո­ւ մ էր մա­ր զ­պա­նի­ն։

Տն­տե­սու­թ յու­նը և քա­ղաք­նե­րը

Ներ­քին քա­ղ ա­քա­կ ան կայու­ն ու­թ յու­ն ը և մեծ տե­րու­թ յո­ւ ն­նե­ր ի հետ հա­մ ե­մ ա­
տա­բար նպաս­տ ա­վոր հա­ր ա­բ ե­ր ու­թ յո­ւն­ն ե­րը խո­շ որ նշա­նա­կու­թ յո­ւ ն ու­նե­ց ան
քա­ղաք­ն ե­րի և առևտ­ր ի զար­գ աց­ման հա­մա­ր ։ Կար­և որ էր և այն, որ Հայաս­տ ա­նն
իր չե­զո­ք ու­թյան շնոր­հ իվ Բյու­զ ան­դ ի­այից, Ա­ր ա­բ ա­կան խա­լ ի­ֆայու­թ յու­նից և Հե­
ռա­վ որ Ար­ևել­քի երկր­ն ե­ր ից ե­կ ող քա­ր ա­վան­նե­ր ի հա­մ ար բա­ր են­պա­ստ տա­րա­ծք
էր։ Սա հնա­րա­վո­ր ու­թ յո­ւն տվեց, որ Հայաս­տ ա­նի տն­տ ե­սու­թ յու­նը նե­րառ­վ ի տա­
րա­ծ ա­շ ր­ջա­ն ային և մի­ջ ազ­գ ային առևտ­ր ային ցան­ց ե­ր ի մե­ջ։
Քա­ղաք­ն ե­րն ըն­դ ար­ձ ակ­վո­ւմ է­ի ն, կա­ռո­ւ ց­վ ո­ւ մ է­ի ն նոր քա­ղաք­նե­ր ։ Նշա­նա­
վոր քա­ղաք­ն ե­րից է­ի ն Դվի­ն ը, Ա­ն ին, Կար­սը, Բա­ղ ե­շ ը, Կա­ր ի­ն ը, Արծ­ն ը, Բե­ր կ­ր ին,
Վա­նը։ Հնա­գ ի­տա­կ ան ​​տ­վյալ­ն ե­ր ո­վ ՝ Հայաս­տ ա­նի հիմ­նա­կան քա­ղաք-կե­նտ­րոն­
նե­րն ա­մե­ն այն հա­վա­ն ա­կ ա­ն ու­թ յա­մբ շատ ա­վ ե­լ ի մեծ է­ին, քան այդ ժա­մ ա­նակ­
նե­րի Եվ­րո­պայի քա­ղ աք­ն ե­ր ը։ Որ­պես կա­նո­ն՝ քա­ղաք­նե­ր ը պա­ր ս­պա­պատ է­ի ն
և կոչ­վ ո­ւմ է­ին բեր­դ ա­քա­ղ աք­ն ե­ր ։ Կային և ան­պա­րի­սպ քա­ղաք­նե­ր ։ Դրան­ց ից
նշա­նա­վ որ էր Արծ­ն ը։ Խո­շոր քա­ղ աք­ն ե­ր ը կա­զ մ­վ ած է­ի ն ե­ր եք մա­սե­րի­ց ՝ միջ­ն ա­
բե­ր դ, բո­ւն քա­ղ աք (շա­հաս­տ ան) և ար­վ ար­ձ ան­ն ե­ր ։ Սո­վ ո­ր ա­բ ար միջ­նա­բ եր­դ ը
քա­ղա­քի կե­ն տ­րո­ն ո­ւմ էր կամ էլ պա­շտ­պա­նա­կան տե­սա­կե­տ ից ա­վ ե­լ ի ա­պա­հով
մա­սո­ւմ։ Միջ­ն ա­բ եր­դ ի շո­ւ րջ տա­ր ած­վո­ւմ էր բո­ւ ն քա­ղա­քը՝ «­շ ա­հ աս­տ ա­նը», ո­րը
ևս պա­րս­պա­պատ էր և ա­վե­լ ի ըն­դ ար­ձ ակ։ Այս­տ եղ է­ին գտն­վ ո­ւ մ գլ­խ ա­վ որ ե­կե­
ղե­ց ի­նե­րը, հյու­րատ­ն ե­ր ը, խա­ն ո­ւ թ­ն ե­ր ը, բաղ­նիք­նե­րը, ար­հ ես­տ ա­նոց­նե­րը և այլն։
Ո­րոշ քա­ղաք­ն եր ու­ն ե­ի ն ի­ր ե­ն ց ինք­ն ա­վար մար­մ ին­նե­րը՝ քա­ղա­ք ային խոր­հ ո­ւ րդ­
ներ կամ քա­ղ ա­ք ային ա­վ ա­գ ա­ն ի­։
Քա­ղաք­ն ե­րի նման վե­ր ել­քի ար­դ յո­ւն­քո­ւ մ հե­տ զ­հ ե­տ ե առևտ­ր ի մեջ նե­րգ­ր ավ­
վեց նաև գյու­ղ ա­կ ան ար­տ ադ­րան­քը։ Նշա­նա­կա­լ ի­ո ­րեն զար­գ ա­ց ան հո­ղ ի մշակ­
ման ե­ղա­ն ակ­նե­ր ը և երկ­ր ա­գ որ­ծ ա­կ ան տեխ­նի­կա­ն։ Լայն կի­րա­ռո­ւ մ ստա­ց ավ
ե­ռ ա­դաշ­տային հա­մա­կ ար­գ ը։ Հե­ղ ա­շ ր­ջ իչ նշա­նա­կու­թ յո­ւ ն ու­նե­ց ավ ա­րո­րին փո­
խա­րի­ն ած գու­թ ա­ն ը, ո­ր ի ա­մո­ւ ր եր­կ ա­թ յա խո­փ ը թույլ էր տա­լ իս հեշ­տ ու­թ յամբ
172

մշա­կել նախ­կի­նո­ւմ չմ­շակ­վող խո­

Տ Տա­շ իր-Ձո­ր ա­գ ե­տ ի Կյու­ր ի­կ ե
պան հո­ղե­րը։ Այդ ա­մե­նը նպաս­տեց
II-ի մե­տ ա­ղ ադ­ր ամ­ն ե­ր ից
նաև բեր­քատվու­թյան բա­րձ­րաց­
մա­նը։ Մեծ և փո­քր քա­ղաք­նե­րն
ու­նե­ին մշ­տա­կան շու­կա­ներ, որ­տեղ
վա­ճառ­վո­ւմ է­ին գյու­ղա­տն­տե­սա­
կան և ար­տադ­րա­կան ապ­­րանք­
ներ: Հա­ճախ տո­նա­վա­ճառ­ներ է­ին
լինում գլխա­վոր խաչ­մե­րո­ւկ­նե­րո­ւմ
և ուխ­­տա­­տե­ղ ի­ներում։
Քա­ղաք­ն ե­րը ար­տադ­ր ա­կ ան Հին ժա­մա­նակ­նե­րո­ւմ բո­լոր տի­րա­կալ­նե­րը չէ, որ
կա­րող է­ին դրամ հա­տել: Մի­այն լի­ով ­ ին ան­կախ
կար­ևոր կե­ն տ­րոն­ն եր է­ին­ ։ Ա­ն ի­ի և
պե­տու­թյո­ւն­նե­րի կա­ռա­վա­րիչ­նե­րը կա­րող է­ին
Դվի­նի հնա­վ այ­րե­ր ո­ւմ պե­ղ ո­ւմ­ն ե­
հա­տել ի­րե­նց սե­փա­կան մե­տա­ղադ­րամ­ն ե­րը: Այս
րի ար­դ յո­ւն­քո­ւմ հայտ­ն ա­բ եր­վել են ա­ռու­մով ու­շագ­րավ է, որ Բագ­րա­տու­նի­նե­րը, ինչ­
բրու­տա­գո­րծ­նե­րի, դար­բ ին­ն ե­ր ի, պես և Ար­շա­կու­նի­նե­րը, չնայած թա­գա­վո­րու­թյան
պղն­ձա­գո­րծ­նե­րի, փո­ր ագ­ր ող­ն ե­ վե­րա­կա­նգն­մա­նը, սե­փա­կան դրամ հա­տե­լու ի­րա­
րի, կա­շե­գո­րծ­ն ե­ր ի և մա­գ ա­ղ ա­ վո­ւնք չեն ու­նե­ցե­լ . կի­րառ­վո­ւմ էր կա­՛մ բյու­զան­դա­
կա­նը, կա­՛մ ա­րա­բա­կա­նը։ Մի­այն Կյու­րի­կյան­նե­րն
թա­գո­րծ­նե­րի ար­հ ես­տա­ն ոց­ն եր:
է­ին, որ դրամ հա­տե­լու ի­րա­վո­ւնք ու­նե­ի­ն։ Կյու­րի­
կյան­նե­րի տոհ­մը Բագ­րա­տու­նի­նե­րի ճյու­ղե­րից
Կր­թու­թյու­ն ը մե­կն էր, որն իշ­խո­ւմ էր Տա­շիր-Ձո­րա­գետի փոք­րիկ
Առևտ­րի, ար­հ ե­ս տ­ն ե­ր ի ու քա­ թա­գա­վո­րու­թյու­նո­ւմ։ Դրամ հա­տե­լու ի­րա­վո­ւնք
ղաք­ն ե­րի բո­ւռն զար­գ աց­մա­մբ նրա­նք ստա­ցել են Բյու­զան­դ ի­այի կայսր Կոս­
տան­դ ին Դու­կա­սի (1059-1067) կող­մի­ց։ Կյու­րի­կե II
խիստ կար­ևոր­վեց տար­ր ա­կ ան
(1048-1089) ար­քայի օ­րոք թո­ղա­րկ­վել են պղն­ձե
կրթու­թյու­ն ը։ Լայն տա­ր ա­ծ ո­ւմ դրամ­ն ե­ր՝ «Ա­ստ­ված պա­հա­պան Կյու­րի­կե­ին»
գտած տար­րա­կ ան դպ­ր ոց­ն ե­ր ը մա­կագ­րու­թյա­մբ։­
եր­կ ու տե­սա­կի է­ի ­ն ՝ հա­ս ա­ր ա­կ ա­ Այս­պի­սո­վ ՝ հայե­րեն գրու­թյա­մբ ա­ռա­ջին դրա­մը
կան և մաս­նա­վ ո­ր ։ Հա­ս ա­ր ա­կ ա­ Կյու­րի­կե II-ի հա­տած պղն­ձե դրամ­ն ե­րն են։
կան դպ­րոց­նե­րը պահ­վո­ւմ է­ի ն ­ՏԵ­ՂԵ­ԿՈ­ՒԹՅԱՆ ՎԵՐ­ԼՈՒ­ԾՈ­ՒԹՅՈ­ՒՆ
պե­տու­թյան կամ ե­կ ե­ղ ե­ց ու մի­ Ի՞նչ ես կար­ծո­ւմ, արդյո­՞ք Բագ­րա­տու­նյաց
ջոց­նե­րով , մի­ն չ­դ եռ մաս­ն ա­վոր Հայաս­տա­նը կա­րող ենք լի­ո­վ ին ան­կախ
դպրոց­ն ե­րը վճա­ր ո­վ ի է­ի ­ն ։ Ուսման թա­գա­վո­րու­թյուն հա­մա­րե­լ։
Ին­չո­՞ւ այո, կամ ին­չո­՞ւ ոչ։
տևո­ղու­թյու­ն ը ե­րեք տա­ր ի էր։ Տար­
րա­կ ան դպ­րո­ց ն ա­վար­տողնե­ր ը
կա­րո­ղա­ն ո­ւմ է­ին գրել և կար­դ ալ , եր­գ ել շա­ր ա­կան­ներ, տի­ր ա­պե­տ ո­ւ մ է­ի ն ե­կե­
ղե­ցա­կան ա­րա­րո­ղ ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ին, ինչ­պես նաև թվա­բ ա­նա­կան տար­ր ա­կան գի­
տե­լ ի­ք ի։
­Բա­րձ­րա­գույն ու­ս ո­ւմ­ն ա­կ ան հաս­տա­տու­թ յո­ւ ն­նե­րը՝ վար­դ ա­պե­տ ա­ր ան­նե­ր ը,
ի­րե­նց սա­ն ե­րին ա­վե­լ ի հա­ր ո­ւստ գի­տե­լ իք­ն եր է­ին փո­խ ան­ց ո­ւ մ։ Այս­տ եղ դա­սա­
վան­դ ո­ւմ է­ին «յոթ ա­զ ատ ար­վ ե­ս տ­ն ե­ր ը», ո­ր ո­նք բա­ժան­վ ած է­ի ն եր­կու մա­սի՝
ե­ռ յակ (քե­րա­կա­նու­թ յո­ւն, ճար­տա­ս ա­ն ու­թ յո­ւ ն, տրա­մ ա­բ ա­նու­թ յո­ւ ն) և քա­ռյակ
 173

(մա­թե­մա­տի­կա, երկ­ր ա­չա­փու­թ յո­ւն, աստ­ղա­բ աշ­խ ու­թ յո­ւ ն, ե­րա­ժշ­տ ու­թ յո­ւ ն)։ Սո­
վորողները վեր­ջ ո­ւմ հա­ն ձ­ն ո­ւմ է­ի ն քն­ն ու­թ յո­ւ ն, ստա­նո­ւ մ վար­դ ա­պե­տ ի աս­տ ի­ճ ան
և ու­սո­ւց­չու­թյա­մբ զբաղ­վե­լ ու ի­ր ա­վո­ւնք։ Ե­ր ի­տ ա­սա­րդ­նե­ր ից ո­մ ա­նք նաև մեկ­նում
է­ին ար­տեր­կի­ր՝ սո­վո­ր ե­լ ու դա­ր ա­շ ր­ջ ա­ն ի ա­մ ե­նա­հ ե­ղ ի­նա­կա­վ որ ու­սո­ւ մ­նա­կան
հաս­տա­տու­թյո­ւն­ն ե­ր ո­ւմ։
­Մ իջ­ն ա­դ ա­րյան բա­ր ձ­ր ա­գ ույն դպ­ր ոց­ն ե­րից է­ի ն Ա­ն ի­ի , Կար­սի, Սա­ն ա­հ ի­ն ի,
Հաղ­պ ա­տի, Կե­չա­ռ ի­ս ի, Տաթ­և ի, Նա­րե­կ ա­վ ան­ք ի և այլ վայ­րե­րի վար­դ ա­պե­տ ա­
րան­ն ե­րը։ Դրա­ն ք նաև հոգ­ևոր-գի­տա­կ ան կար­և ո­ր ա­գ ույն կե­նտ­ր ոն­ներ է­ի ­ն։

­Պատ­մագ­րու­թյու­նը
Այս շր­ջա­ն ո­ւմ կր­կ ին աչ­քի ըն­կ ավ պատ­մ ագ­ր ու­թ յան ո­լ որ­տ ը։ Հայ պատ­մ իչ­
նե­րը, ի թի­վ ս այլ բա­ն ե­ր ի, քն­ն ա­դ ա­տո­ւմ է­ին հայ­կա­կան աշ­խ ար­հ իկ ա­վ ան­դ ույթ­
նե­րը, հոգ­ևո­րա­կ ան­ն ե­ր ի սան­ձ ար­ձ ակ բար­քե­ր ը, ժա­մ ա­նցն ու կեն­ց ա­ղ ը։ Նրա­նք
Հայաս­տա­ն ի կոր­ծ ա­ն ու­մը պայ­մա­ն ա­վո­ր ո­ւ մ է­ի ն քրիս­տ ո­նե­ա ­կան բա­ր ոյա­կա­նու­
թյան ան­կմա­մբ:
Ո­րոշ պատ­միչ­ն եր, ինչ­պես, օ­ր ի­ն ակ, Հով­հ ան­ն ես Դրաս­խ ա­ն ա­կե­ր տ­ց ին (մոտ
840-ա­կ ան­ներ-929), լր­ջ ո­ր են մտա­հ ոգ­ված էին ի­րե­նց ժա­մ ա­նա­կի քա­ղա­քա­կա­
նու­թյա­մբ։ Դրաս­խ ա­ն ա­կ ե­ր տ­ց ու «­Պ ատ­մու­թ յո­ւ ն հայոց»-ն ընդ­գ ր­կո­ւ մ է ջրհե­ղե­
ղից մի­ն չև X դ. ա­ռ ա­ջ ին քա­ռ ո­ր դն ըն­կ ած ժա­մ ա­նա­կա­շ ր­ջա­նը։ Ու­շ ա­գ րավ է
մա­նա­վ ա­ն դ երկ­ր ո­ր դ մա­ս ը, որ­տեղ նրա պատ­մ ու­թ յու­նը շատ ա­վ ե­լ ի աշ­խ ույժ է,
քան նա­խո­րդ բաժ­ն ո­ւմ։ Պատ­մի­չն ի­ր ա­դ ար­ձ ու­թ յո­ւ ն­նե­րն ար­ձ ա­նագ­ր ո­ւ մ է մեծ
ու­շադ­րու­թյա­մբ, ման­ր ո­ւք­ն ե­ր ի հաշ­վառ­մա­մ բ:
­Թ ով­մա Արծ­ր ու­ն ին (IX դ. երկ­րո­րդ կես-X դ. սկի­զ բ) իր «Ա­ր ծ­րու­նի­նե­ր ի տան
պատ­մու­թյու­ն ը» եր­կ ո­ւմ պատ­մո­ւմ է Արծ­ր ու­նի­նե­րի տոհ­մ ի ան­ց յա­լ ի մա­սի­ն՝ զու­
գա­հե­ռա­բար ու­շագ­ր ավ ման­ր ա­մաս­ն ու­թ յո­ւ ն­ներ հա­ղոր­դ ե­լ ով նաև Հա­րա­վ ային
Հայաս­տա­ն ի պատ­մա­կ ան ի­ր ա­դ ար­ձ ու­թ յո­ւ ն­նե­րի և կեն­ց ա­ղ ի մա­սին: Իսկ Ա­ն ա­
նո­ւն պատ­մի­չը, գո­վա­բ ա­ն ե­լ ով Գա­գ իկ Արծ­ր ու­նո­ւ ն՝ է­ջեր է նվի­ր ո­ւ մ Վա­նա լճի
Աղթա­մար կղ­զ ո­ւմ գտն­վող Ոս­տ ան քա­ղ ա­ք ի շեն­քե­րի նկա­ր ագ­ր ությանը։ Սա
նշա­ն ա­կո­ւմ է, որ պատ­միչ­ն ե­ր ը սկ­ս ել է­ի ն ի­րե­նց պատ­մ ու­թ յո­ւ ն­նե­րո­ւ մ նե­ր ա­ռել
ար­դ ի խն­դ իր­նե­ր ի ու ար­վես­տի նկա­ր ագ­ր ու­թ յու­նը ևս։
­ այ դա­սա­կ ան պատ­մագ­ր ու­թ յան ա­վ ան­դ ույթ­նե­ր ով է գր­վ ած Ա­ր իս­տ ա­կես
Հ
Լաս­տի­վեր­ցու (XI դ.) «­Պ ատ­մու­թ յու­ն ը», որն ար­ժե­քա­վ որ է և՛ որ­պես պատ­մ ա­կան
փաս­տա­թո­ւղթ, և՛ որ­պես գրա­կ ա­ն ու­թ յո­ւն։ Նրա ո­ճ ը եր­բ ե­մ ն պա­ր զ է, եր­բ ե­մ ն չոր,
բայց հա­ճախ վառ պատ­կ եր­ն ե­ր ով , հա­մար­ձ ակ, հու­զ ա­կան և պեր­ճ ա­խ ոս:
­ ույն շր­ջա­ն ի մեկ այլ հե­ղ ի­ն ա­կ ի՝ Ստե­փ ա­նոս Տա­ր ո­ն ե­ց ի Ա­սո­ղ ի­կի (X դ.
Ն
կեսեր-XI դ. սկի­զ բ) «­Տ ի­եզ
­ ե­ր ա­կ ան պատ­մու­թ յո­ւ նն» ա­ռա­ջի­նն աշ­խ ա­տ ու­թ յո­ւ նն է
հայ պատ­մագ­րու­թ յան մեջ, որ­տեղ շա­ր ա­դ ր­վ ած է Հայաս­տ ա­ն ի պատ­մ ու­թ յու­ն ը
հա­մաշ­խ ար­հային պատ­մու­թ յան հա­մա­տ ե­ք ս­տ ո­ւ մ։ Պատ­մ ի­չ ը քն­նար­կո­ւ մ է նաև
174

իր ժա­մա­նա­կի մշա­կ ու­թ ային կյան­քը՝ նշե­լ ով մշա­կու­թ ային գլ­խ ա­վ որ կե­նտ­ր ոն­
նե­րի և ա­մե­նա­հայտ­ն ի գիտ­ն ա­կ ան­ն ե­ր ի ու ճար­տ ա­ր ա­պետ­նե­ր ի ա­նո­ւ ն­նե­ր ը։ Տա­
րո­նե­ց ին նաև ու­ժեղ կե­ն տ­ր ո­ն աց­ված պե­տու­թ յան և լավ կազ­մ ա­կե­ր պ­վ ած ազ­
գային ե­կե­ղե­ց ու գա­ղ ա­փա­ր ի ջեր­մե­ռ ա­ն դ ջա­տ ա­գ ո­վ ն էր։

Գ­րա­կա­նու­թ յու­նը և փի­լ ի­ս ո­փ այու­թ յու­ն ը

Ժա­մա­ն ա­կա­շ ր­ջ ա­ն ը շատ նշա­ն ա­վոր բա­նաս­տ ե­ղծ­ներ տվե­ց ։ Սկզբ­նա­պես
նրա­ն ց տա­ղա­ն դն ար­տա­հ այտ­վո­ւմ էր կրո­ն ա­կան օրհ­ն եր­գ ե­ր ո­ւ մ և ա­ղ ո­թ ք­ն ե­
րում: Սա­կայն միջ­ն ա­դ ա­ր ո­ւմ աս­տի­ճ ա­ն ա­բ ար աշ­խ ար­հ իկ թե­մ ա­ներ հայտնվե­
ցին, ո­րո­ն ք, սա­կ այն, քո­ղ ա­ր կ­վո­ւմ է­ի ն խո­ր հր­դ ա­պաշ­տ ա­կան ե­ր ա­նգ­նե­ր ո­վ ։
Այս­տեղ նախ և ա­ռ աջ հի­շա­տա­կ ե­լ ի է մե­ծ ա­գ ույն հոգ­և որ բա­նաս­տ ե­ղծ Գրի­գ որ
Նա­րե­կ ա­ցին (մոտ 951-1003)։ Նա­ր ե­կ ա­ց ու ա­մ ե­նա­հ այտ­նի գոր­ծը «­Մ ա­տ յան
ող­բեր­գու­թյա­ն» պոեմն է, ո­ր ը ժո­ղ ո­վ ր­դ ի մեջ հայտ­նի է «­Ն ա­ր եկ» ան­վ ա­մ բ։ Այն
ա­ղ ոթք-բա­ն աս­տեղ­ծ ու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի ժո­ղ ո­վա­ծ ու է, ո­ր ը հայտ­նի է ամ­բ ո­ղ ջ աշ­խ ար­
հո­ւմ և թա­րգ­ման­վ ել է աշ­խ ար­հ ի բազ­մա­թ իվ լե­զ ու­նե­ր ով: Լե­զ ո­ւ ն հա­ճ ախ բա­ր դ
է, բայց վառ և նո­ր ա­ր ար: Նոր հաս­կ ա­ց ու­թ յո­ւ ն­ներ, խո­ր հույ­զ եր և բա­ր դ մտ­քեր
ար­տա­հայ­տե­լ ու հա­մար նա ստիպ­ված էր նոր բա­ռեր հո­րի­նե­լ ։ «­Մ ա­տ յան ող­բ եր­
գու­թ յա­ն ն» ար­ժա­ն ի տեղ է զբա­ղ եց­ն ո­ւմ հա­մ աշ­խ ար­հ ային գրա­կան գլո­ւ խ­գ որ­
ծոց­ն ե­րի շար­ք ո­ւմ։
­ ագ­րա­տու­ն յաց դա­ր ա­շ ր­ջ ա­ն ո­ւմ փի­լ ի­սո­փ այու­թ յու­նը ևս ան­նա­խ ըն­թ աց
Բ
վե­րե­լ ք ապ­րե­ց ։ Դա­ր ա­շ ր­ջ ա­ն ի ա­մե­ն ա­հ այտ­նի փի­լ ի­սո­փ ա­նե­ր ից էր Գրի­գ որ
Մա­գ ի­ս տ­րոս Պահ­լ ա­վ ու­ն ին (մոտ 990-1058)։ Նրա գոր­ծու­նե­ո ւ­թ յու­նը չի սահ­
մա­նա­փակ­վ ել մի­այն փի­լ ի­ս ո­փայու­թ յա­մբ. նա ժա­մ ա­նա­կի բազ­մ ա­կող­մ ա­նի
կրթու­թյո­ւն ստա­ց ած մա­ր դ­կ ան­ց ից էր և զբաղ­վ ո­ւ մ էր կր­թ ա­կան, գի­տ ա­կան և
թա­րգ­մա­ն ա­կան աշ­խ ա­տան­քո­վ։ Հայե­ր են է թա­ր գ­մ ա­նել Պլա­տ ո­նի, Ա­ր իս­տ ո­
տելի, Էվկ­լ ի­դ ե­սի և այ­լ ոց աշ­խ ա­տու­թ յո­ւն­ն ե­ր ը։ Ձգ­տ ո­ւ մ էր վե­ր ա­կա­նգ­նել ան­տ իկ
և հայ փի­լ ի­սո­փայա­կ ան ա­վան­դ ույթ­ն ե­ր ը։ Կար­և ո­ր ո­ւ մ էր բնա­կան գի­տ ու­թ յո­ւ ն­
նե­րը դերն աշ­խար­հ ի և Աստ­ծ ո ճա­ն աչ­ման գոր­ծո­ւ մ։­

Ար­վես­տը և ճար­տ ա­րա­պ ե­տ ու­թյու­ն ը

Բագ­րա­տու­ն յաց Հայաս­տա­ն ի տն­տե­ս ա­կան ա­ռա­ջըն­թ ա­ց ը հանգեցրեց
նաև մշա­կու­թային բո­ւռն վե­ր ել­քի։ Այդ ժա­մա­նա­կա­շ ր­ջա­նո­ւ մ կա­ռո­ւ ց­վ ել են միջ­
նա­դ ա­րյան հայ­կա­կ ան ճար­տա­ր ա­պե­տու­թ յան բազ­մ ա­թ իվ գլո­ւ խ­գ որ­ծոց­ներ,
այդ թվո­ւմ ՝ Սա­նա­հ ի­ն ի, Հաղ­պա­տ ի, Կե­չա­ռ ի­սի, Տաթ­և ի, Սևա­ն ի, Բջ­ն ի­ի վա­նա­
կան հա­մա­լ իր­ն ե­ր ը, Աղ­թ ա­մար կղ­զ ու Սո­ւ րբ Խա­չ ը և Ա­ն ի­ի Մայր տա­ճ ա­ր ը։
Աղ­թա­մար կղ­զ ո­ւմ գտն­վող Սո­ւ րբ Խաչ տա­ճ ա­րը կա­ռու­ց ել է Մա­ն ո­ւ ել ճար­
տա­րա­պե­տը։ Ոչ մի­այն կրո­ն ա­կ ան, այլև աշ­խ ար­հ իկ թե­մ ա­նե­րով բազ­մ ա­զ ան
զար­դ ա­քան­դ ակ­ն ե­ր ն ար­տա­կ ա­ր գ շքե­ղ ու­թ յո­ւ ն են հա­ղոր­դ ո­ւ մ տա­ճ ա­րի­ն։ Բա­ց ի
այդ, Մա­ն ո­ւե­լ ը կղ­զ ո­ւմ կա­ռ ու­ց ել է նաև թա­գ ա­վ ո­րա­կան պա­լ ատ և նա­վ ա­հան­
գիստ՝ բազ­մա­թ իվ նա­վե­ր ի հա­մա­ր ։
 175

Իր վե­հու­թյա­մբ հատ­կ ա­պես աչ­ք ի է ըն­կել մայ­րա­ք ա­ղաք Ա­նի­ի Մայր տա­
ճա­րը, ո­րը կա­ռու­ց ել է Մա­ն ո­ւե­լ ի ա­շա­կ ե­ր տ Տր­դ ատ ճար­տ ա­ր ա­պե­տ ը։ Տա­ճ ա­րի
ճար­տա­րա­պե­տ ա­կ ան հո­ր ին­ված­քո­ւմ առ­կա են ո­ճ ա­կան այն­պի­սի նո­ր ա­մ ու­ծու­
թյո­ւն­ն եր, ո­րո­ն ք հե­տա­գ այո­ւմ ան­ց ել են եվ­ր ո­պա­կան ճար­տ ա­ր ա­պե­տ ու­թ յա­նը՝
դառ­նա­լ ով ռո­մա­ն ա­կ ան և գո­թ ա­կ ան ո­ճ ե­ր ի բնո­ր ոշ կող­մ ը։ Նա Ա­նի քա­ղա­ք ո­ւ մ
կա­ռու­ց ել է նաև Զվա­ր թ­ն ո­ց ի հայտ­ն ի ե­ռ ա­հա­րկ տա­ճ ա­ր ի ճշգ­րիտ կրկ­նօ­րի­նակը,
երբ Զվա­րթ­ն ո­ց ն ար­դ են ա­վե­ր ակ էր: Տր­դ ա­տ ը նաև վե­ր ա­կա­նգ­նել է Կոս­տ ա­նդ­
նու­պոլ­սի հայտ­ն ի Սո­ւ րբ Սո­ֆի­ա տա­ճ ա­ր ի՝ երկ­րա­շ ար­ժից ա­վ եր­վ ած գմ­բ ե­թ ը,
երբ հույն ճար­տա­ր ա­պետ­ն ե­ր ը չեն կա­ր ո­ղ ա­ց ել վե­րա­կա­նգ­նե­լ ։ Նրա վե­րա­կա­նգ­
նած գմ­բե­թ ը կան­գ ո­ւն է մի­ն չ օրս։
­ ա­րա­շ ր­ջա­ն ի կար­ևոր ձե­ռ ք­բ ե­ր ո­ւմ­ն ե­րից է նաև ճար­տ ա­րա­պե­տ ու­թ յան հետ
Դ
քան­դա­կ ա­գոր­ծու­թ յան և որմ­ն ան­կ ար­չու­թ յան ներ­դ աշ­նակ մի­ա ­հյու­սու­մ ը։ Դրա
ու­շագ­րավ օ­րի­ն ակ­ն ե­ր ից են վե­ր ոթ­վար­կ յալ վա­նա­կան հա­մ ա­լ իր­նե­ր ը։ Աղ­թ ա­
մա­րի տա­ճա­րը թե­ր ևս մի­ակ հու­շար­ձ ա­ն ն է, ո­րի որմ­նան­կար­նե­րը հա­մ ե­մ ա­տ ա­
բար ամ­բող­ջա­կան են պահ­պան­վե­լ ։
Բագ­րա­տու­ն յաց ար­վես­տա­գ ետ­ն ե­ր ի զար­դ ա­քան­դ ակ­նե­ր ի հմայ­ք ը բազ­մ ա­
պա­տկ­վ եց խաչ­ք ա­ր ե­ր ի ա­վե­լ ի նո­ւ րբ և բա­րդ զար­դ ա­նախ­շ ե­րո­ւ մ IX դա­րից ի վե­ր։
Զու­գա­հեռ զար­գ ա­ց ո­ւմ է նկատ­վո­ւմ ձե­ռ ագ­ր ե­ր ի ման­ր ան­կար­չ ու­թ յան մե­ջ։
­
Ին­չո­՞ւ է դա կար­ևոր այ­սօր
Բագ­րա­տու­ն յաց Հայաս­տա­ն ո­ւմ մշա­կ ու­թ ային բո­ւ ռն վե­րել­ք ը պայ­մ ա­նա­վ որ­վ եց
ան­կա­խու­թյան վե­ր ա­կ ա­ն գն­մա­մբ և տն­տ ե­սու­թ յան բար­գ ա­վ աճ­մ ա­մ բ։ Մշա­կու­
թային զար­թոն­քը նշա­ն ա­վո­ր եց մի նոր դա­ր ա­շ ր­ջան, որն ա­վ ե­լ ի ուշ պատ­մ ա­
բան­նե­րը բնո­րո­շե­ց ին որ­պես Հայ­կ ա­կ ան վե­ր ած­նո­ւ նդ։ Այս ըն­թ աց­քո­ւ մ ստե­ղծ­
ված մշա­կու­թային ար­ժեք­ն ե­ր ը մեզ հպար­տ ու­թ յո­ւ ն են նե­ր շն­չ ո­ւ մ նաև այ­սօ­ր ։
Այ­սօր էլ ար­ժե մտա­ծ ե­լ ՝ ինչ­պես են մի­մյա­ն ց հետ կապ­վ ած երկ­ր ի կայու­նու­թ յո­ւ նն
ու մշա­կու­թային զար­գ ա­ց ո­ւմ­ն ե­ր ը։

Գործնական առաջադրանք
Օ­գտ­վ ե­լ ով հա­մա­ց ան­ց ի­ց ՝ գրի­՛ր էս­ս ե, որ­տ եղ կհիմ­նա­վ ո­րես Գրի­գ որ Մա­գ ի­ստ­
րոս Պահ­լ ա­վ ու­ն ու այն դրույ­թ ը, հա­մա­ձ այն ո­րի՝ «աշ­խ ար­հ ի և Աստ­ծո ճա­նաչ­մ ան
գոր­ծ ո­ւմ» մեծ է բնա­կ ան գի­տու­թ յո­ւն­ն ե­ր ի դե­րը։ Կամ հա­կա­ռա­կը։ Դա­սա­ր ա­նո­ւ մ
քն­նար­կե՛­ք՝ արդյո­՞ք հու­մա­ն ի­տար գի­տու­թ յո­ւ ն­նե­ր ը ևս կար­և որ չեն այդ հար­ց ո­ւ մ։
176

Գլխի վերանայում

Ա1 | Հասկացություններ և անուններ
Բնութագրի՛ր:
հայ­կա­կան վե­րած­նո­ւնդ • Հով­հան­ն ես Դրաս­խ անա­կ ե­ր տ­ց ի • Թով­մ ա Արծ­ր ու­ն ի • Ա­ն ա­նո­ւն պատ­
միչ • Ա­րիս­տա­կես Լաս­տ ի­վ եր­ց ի • Ստե­փ ա­ն ոս Տա­րո­ն ե­ց ի Ա­ս ո­ղ իկ • Գրի­գոր Նա­ր ե­կ ա­ց ի • Գրի­գոր
Մա­գ ի­ստ­րոս Պահ­լա­վ ու­ն ի • Մա­ն ո­ւ ել ճար­տ ա­րա­պետ • Տր­դ ատ ճար­տ ա­ր ա­պետ • Ա­ն ի­ի Մայր տա­
ճար • Աղ­թա­մ ա­րի Սո­ւ րբ Խաչ ե­կ ե­ղ ե­ց ի • «յոթ ա­զ ատ ար­վ ե­ս տ­ն եր» • ե­ռ ա­դ աշ­տ ային հա­մ ա­կ ա­ր գ •
միջ­ն ա­բե­րդ • բո­ւն քա­ղ աք (շա­հաս­տ ան) • ար­վ ար­ձան­ն ե­ր

Ա2 | Հիմնական գաղափարներ
ա. Պարզաբանի՛ր։ Ի՞նչ մշա­կու­թային (պատ­մագ­րու­թյո­ւն, գրա­կա­նու­թյո­ւն, փի­լ ի­սո­փայու­թյո­ւն,
ար­վե­ստ և ճար­տա­րա­պե­տու­թյո­ւն) ձե­ռք­բե­րո­ւմ­ն եր ու­նե­ցավ Բագ­րա­տու­նյաց Հայաս­տա­նը։
Ինչ­պի­սի՞ փո­փո­խու­թյո­ւն­նե­րի են­թա­րկ­վեց մշա­կույթն այդ շր­ջա­նո­ւմ։
բ. Հիմ­ն ա­վո­րի­՛ր։ Ին­չո­՞ւ ենք Բագ­րա­տու­նյաց Հայաս­տա­նի մշա­կու­թային զար­թոն­քը հա­մա­րո­ւմ
հայ­կա­կան վե­րած­նո­ւնդ։
գ. Բա­ցատ­րի­՛ր։ Ի՞նչ ա­ռա­նձ­նա­հատ­կու­թյո­ւն­ներ ու­ներ Բագ­րա­տու­նյաց ժա­մա­նա­կա­շր­ջա­նի
պատ­մագ­րու­թյու­նը, ո­րոն­ցով տար­բեր­վո­ւմ էր նա­խո­րդ ժա­մա­նա­կա­շր­ջա­նի պատ­մագ­րու­թյու­նի­ց։

Ա3 | Քննադատական մտածողություն
1. Ճանաչի՛ր ազդեցությունը: Ինչ­պե­՞ս էր առևտ­րի, ար­հե­ստ­նե­րի ու քա­ղաք­նե­րի բո­ւռն զար­գա­ցո­ւմն
ազ­դո­ւմ կր­թու­թյան վրա։
2. Ընդհանրացրո՛ւ։ Ին­չո­՞վ էր պայ­մա­նա­վոր­ված այն, որ Բագ­րա­տու­նյաց Հայաս­տա­նո­ւմ թա­գա­վո­րի
իշ­խա­նու­թյո­ւնն ա­վա­տա­ռու­նե­րի նկատ­մա­մբ սահ­մա­նա­փակ էր կամ նույ­նի­սկ բա­ցա­կայո­ւմ էր։
3. Գնահատի՛ր։ Ի՞նչ խն­դ իր­ներ է­ին քն­նա­րկ­վո­ւմ Բագ­րա­տու­նյաց Հայաս­տա­նի ժա­մա­նա­կա­շր­ջա­նի
պատ­մագ­րու­թյան մե­ջ։ Ին­չո­՞վ էր ա­ռա­նձ­նա­նո­ւմ Ստե­փա­նոս Ա­սո­ղ ի­կի «­Տի­ե­զե­րա­կան պատ­մու­թյու­նը»:

Ա4 | Փո­փո­խո­ւ թյո­ւ ն և շա­ր ու­նա­կ ա­կ ա­ն ո­ւ թյո­ւն

Պատ­կե­րաց­րո՛ւ, որ դու կա­թո­ղ ի­կոս Հով­հան­նես Դրաս­խա­նա­կե­րտ­ցո­ւն օգ­նող հոգ­ևո­րա­կան ես։ Քեզ
հա­նձ­նա­րար­ված է նկա­րագ­րել քրիս­տո­նե­ա­կան բա­րոյա­կա­նու­թյա­նը չհետ­ևե­լու հետ­ևա­նք­նե­րը։
Ի­նչ­պե­՞ս ցույց կտայիր բա­րոյա­կան ան­կման և պե­տու­թյան կոր­ծան­ման կա­պը: Իսկ գու­ցե
կհա­կա­ճա­ռե­ի­՞ր կա­թո­ղ ի­կո­սի­ն։

Առանձնացրո՛ւ քեզ հետաքրքրող տեղեկությունը և քննարկի՛ր դասարանում։

Ո ՞ր տեղեկությունն է քեզ ավելի հիմնավոր կամ հետաքրքիր թվում։ Ինչո՞ւ։

Սբ Գրիգոր Նարեկացի,
«Մատյան ողբերգության», Բան Ա: