OKWETEGYEREZA

UNDERSTANDING
INSHUWARENSI
INSURANCE

DRIVING GROWTH
OKWANJURA
Inshuwarensi ni ki?
Inshuwarensi n’omuringo gw’okwekingira obutafeerwa
esente. N’omuringo gw’okureebuuza akabi,ogurikukoresibwa
na munonga okukingira akabi k’okufeerwa okurikwija
otakimanyire. Omuhendo gw’esente ezirikushashurwa
omuntu ninga ekitongore (ez’okwerinda) omu kitongore kya
inshuwarensi nizeetwa puremiyamu.

Ebirungi bya inshuwarensi.

Inshuwarensi neebaasisa abantu buntu hamwe n’ebitongore
okutabonaabona ahabw’okufeerwa esente okurikuruga aha
kintu ekyasiisikara ninga ekyafa okishashuriire inshuwarensi.
N’ahabw’ekyo, inshuwarensi;

 Neeshashurira ebintu ebi orikuba oshashuriire

haabaho okufeerwa. Okufa kushashurira okufeerwa
okwagwaho orikwiha omu nshaho yaawe nikutuubira
kimwe reero obaasa kureeberera gye enshohoza
y’esente zaawe.
 Neekureetera obusingye obasa kutandikaho
emiriimo endijo kikubaasisa kuta esente omu mirimo
emihango y’entunguuka.

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
2
 Nekumira abntu bawe esente zibayamba n’otawakufa
zibareberera.
 Neetaho oburinzi bw’esente aha bantu abu
orikureeberera ka tugire ngu iwe orikubareeberera
waafa (inshuwarensi ey’amagara).
 Neekureetera okubiika ahabw’okuba gye omu biro
by’omu maisho waaba oine inshuwarensi y’amagara.
Nekubikira sente ziyamba omubiro byomumeisho
n’obuwakufa.
 N‘omuringo gw’okurundaniramu esente
ahabw’entunguuka. Ebitongore bya Inshuwarensi
kubirikushorooza esente ezi abantu barikushashurayo,
bazikoresa omu miringo y’entunguuka mingi etari
emwe zigoba, reero baija bashashura abaahikiirirwa
abaija kuzibanja.
 Neerinda kandi etuubya okufeerwa kurabira omu
kukyebera n’okushwijuma kandi baha obuhabuzi
omu bantu boona kandi n’abari omu inshuwarensi
oku baine kurinda ebintu byabo kutagwa omu kabi.
 Neebaasisa okugumaho kwa za bizineesi enkye
ezirikubaisibwaho bizineesi eziri omu inshuwarensi.
 Nebangira businessi enkye okugira obwesigye
nokuhawa zaba mizikora.
 Nekyendeza oburemeziohabantu nk’obwekwegyesa
abamanyineka yafa.
 Nikituubya omugugu gw’omuntu ah’abandi bantu
nk’aha kwega kw’abaana orikubareeberera yaaheza
kufa.
 Nekyendeza oburemezi gw’okufeerwa abantu aha
bwenkora yokukwatamisa baingi barikukwatwaho
haabaho okufeerwa mpaho kiba omuringo
gw’enkwatanisa omu bantu.

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
3
THIRD PARTY INSHUWARENSI
EY’EBIRUKA (MTP) – ey’Omuntu wa Kashatu
Egi ni inshuwarensi y’ekiragiro ey’ebiruka erikwetengyesa
aha motoka zoona, vaani n’epikipiki ebirikukoresibwa
abantu ahabwabo ninga ahabw’eby’obushuubuzi.
Inshuwarensi ya MTP ekatandikwaho Ekiragiro kya
Inshuwarensi y’Ebiruka omugwa 1989 ( Akabi aha
muntu wa kashatu). Ekiragiro nikigira ngu nihateekwa
kubaho inshuwarensi ah’akabi akarikuhika aha muntu
wa kashatu (okuhutaara omubiri ninga okufa) ebiruka
byaba nibivugwa. Emotoka za gavumenti zonka nizo
zitarikushashurirwa inshuwarensi egi.

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
4
 Omu inshuwarensi egi “Omuntu wa Kashatu” n’oha?

Omuntu Mukama w’Emotoka, Vaani neinga Pikikpiki

w’Okubanza
Omuntu wa Ekitongore kya Inshuwarensi, ekikuhaire
Kabiri inshuwarensi ( nikyo ekyekoreire oburemezi).

Omuntu ondiijo weena orikubaasa kusiisikarirwa

omu ndagaano yaanyu. Omuntu wa Kashatu
Omuntu wa naabaasa kuba omuntu weena orikukoresa
Kashatu enguuto nk’omushaabazi ori omu motoka
ninga orikugyenda aha bigyere yaagwa ninga
akatomerwa (owaatunga butandu)..

a) Ekigyendererwa ky’okuha inshuwarensi egi.

Neerinda omuntu okufeerwa okurikuruga aha kuhutaara
omubiri ninga okufa kw’Omuntu wa Kashatu ahabwa
butandu eyaakorwa emotoka eteirwe omu inshuwarensi
kurugiirira aha bi mwikirizaineho omu kushashura.

b) Ni oha OTARIKUSHASHURIRWA omu Kiragiro

kya Third Party Inshuwarensi y’Ebiruka?

 Oshashwire Inshuwarensi (Omuntu w’okubanza),

emotoka ye, omuvugi, n’abandi bakozi, ninga
abantu b’eka ye abamuri haihi.

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
5
  Okusiisikara kw’ebintu by’omuntu wa
kashatu –nikimanyisa esente ezishohoziibwe
ahabw’okusiisikara kw’emotoka y’omumtu
w’okubanza ninga ogundi muringo gwona
gw’okusiisikara kw’ekintu

c) Omuringo ogu orikushaba okukeitwa na esente

za Third Party Inshuwarensi y’Ebiruka.

 Emotoka yaaheza eti kugwa omu butandu; hika

nooyanjura enshonga aha Pooriisi n’ekitongore
kyawe kya inshuwarensi.
 Ahi kirikubaasika, pooriisi nehika ahamwanya
gwa butandu kucondooza byona ebyabaho
ebirikukwata aha butandu egyo.
 Okwanjura butandu nikitandikiraho enkora
y’okushaba esente ahakuba abandi boona
abakirimu buri omwe naaba aine ebye ebi
arikukoraho.
 Waaheza kumanyisa ekitongore kyawe kya
inshuwarensi, noija kushabwa kwijuzya foomu
erikukwata aha butandu egyo erikworeka ebi
ahaifo omu bwijwire;
 Ebirikukwata aha butandu;
 Ebirikukwata aha biro, omuringo
kandi n’oku butandu ebaireho;
 N’ebindi byona
ebirikushoboororaebi ekitongore
kya inshuwarensikyakubaasa
kukubuuza ebikwatiraine na
butandu.

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
6
 d) Ebihandiiko ebirikwetengyesa okuhamya
okushaba enkeisi (claim) kwawe

1. Otungire butandu(kyaba nikibaasika) ninga

omujwekyerwa we naahayo ebihandiiko ebi omu
kitongore okushaba kurihiirirwa;
 Okweshoboororaho kw’orikushaba
kushashurwa;
 Ripoota ya Pooriisi aha butandu – neeba
neegamaba aha motoka ezikozire
butandu, abavugi, bakama b’emotoka,
abahutaaziibwe, bahutaire ekirikwingana
ki, n’oha obaire ari omu nshobi, n’akapapura
ka inshuwarensi (sticker) omu bindi.

Yetegyereze: Esente zoona ezirikushohozibwa omu

kutunga ripoota ya Pooriisi ekitongore kya inshuarensi
nikizigaruraho kandi ni zimwe ahari zoona ezirikukuheebwa
kukurihiirira.
 Ripoota y’okukyebera kw’omushaho –
Pooriisi niyo erikuha foomu egi kandi
neemanywa nka Pooriisi Foomu 3;
 Katugire ngu habaireho okuremahara,
Ripoota y’Okukyebera kw’Omushaho,- egi
neeba neeyoreka omuringo gw’oburema
n’obuhango bwabwo;
 Zaarusiiti zirikworeka enshohoza ebaireho
omu kutunga obujanjabi.

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
7
 2. Haaba habaireho okufa, omujwekyerwa wa
nyakufa naahayo ebihandiiko ebi omu kitongore
kya inshuwarensi ahabw’okurihiirirwa;
 Ebirikushoboorora ahari nyakufa;
 Ripoota ya Pooriisi;
 Ripoota y’okukyebera omutumbi;
 Ebaruha zirikworeka ku niwe aine
obushoboorozi bw’okureeberera ebintu
bya nyakufa;
 Ebaruha zirikukugambaho zirikuruga
omu LC 1, y’omwanya ahi nyakufa abaire
naatuura.

e) Ahi okurihiirira (okukeita) kurikugarukira

Ahansi y’ekiragiro, esente ezirikuhererukayo obwingi
ezirikushashurwa ahabwa Third Party inshuwarensi
y’Ebyiruka n’akakaikuru kamwe (Shs 1.000.000) ahabwa
buri muntu na shiringi obukaikuru ikumi (Shs 10.000.000)
omuri byona ahabwa buri butandu.
Esente ezirikushabwa zaaba nizirenga aha z’ekiragiro,
kandi oshashwire inshuwarensi yaaba ataineyo ezindi
ezirengireho eziyaatairemu zirikumara, orikubanja naaba
aine kubimarira omu kooti z’ebiragiro na mukama wa
motoka ninga pikipiki, kugira ngu amwongyere ezirikuba
nizirenga ahari ezo z’ekiragiro ezitairweho,
N’ahabw’ekyo, bakama b’emotoka naza pikipiki boona
nibahaburwa okushashurira za inshuwarensi ez’esente
eziiriireyo nk’oku eza Third Party y’Ebyiruka zirikukira kuba
ziri nkye.

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
8
 f) Inshuwarensi ya Motoka erikukora ahari byona.
Inshuwarensi ey’omuringo ogu neeshashurira emotoka
n’abagirimu haabaho ebyasiisikara n’okufeerwa birikuruga
omu kihikiirizi ekyagwaho. Neeshashurira n’omuntu
wa kashatu owaahutaazibwa ninga owaafa n’ebintu
by’omuntu wa kashatu ebyasiisikara. N’ahabw’ekyo
n’eky’omugasho okushashurira Inshuwarensi ya Motoka
erikukora ahari byona.

g) Nikitwara bwire ki kuhika aha kushashurwa?

Ekiragiro nikigira ngu ebihandiiko byona byaheza
kuheebwayo, bihikire bitarimu ekirikuhakanisibwa,
ekitongore kya inshuwarensi nikishashura esente ezo omu
biro makumi mukaaga (60) ebi ekikorwa kyayanjuriirwemu.
Aharikubaho ebyahakanisibwa ningashi obutaikirizana,
okushashura kwine kubaho omu biro makumi ashatu (30)
obutaikirizana bwaheza kurugaho.

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
9
 INSHUWARENSI Y’EBY’OBUHINGI
N’OBURIISA.
Kurabira omu Kigombe ky’Abahingi n’Abariisa (Agro
consortium)kampuni ikumi za inshuwarensi zikeeterana
kuha inshuwarensi y’obuhingi n’oburiisa abahingi
n’abariisa ba Uganda ahansi y’ekigombe ekya Uganda
Agriculture Insurance Scheme (UIAS).
Enkora egi n’enkwatanisa ya gavumenti n’abantu/
ebitongore bitari bya gavumenti eine egyeneirwe kurinda
abahingi n’abariisa okutafeerwa esente okurikuruga
omu kusiisikarirwa n’okucwekyerera kw’ebihingwa byabo
n’amatungo kirikuruga aha;
Omuriro Endwara zitarikurindwa
Ekyanda Orubaare
Omurabyo Okutenguka kw’eitaka
Omusisa Eihunga
Okubaruka kwaza bomu Okushiisha nkana
Obukooko obutarikurindwa Omwegyemure
Enjura nyamwingi erengaine

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
10
 a) Ni oha orikubaasa kuza omu kigombe eki
n’okukigasirwamu?
Abariisa n’abahingi boona ab’aha rurengo rukye n’oruhango
nibabaasa kugasirwa omu kigombe, kwonka okugasirwa
tikurikwingana (abariisa n’abahingi ab’aha rurengo orukye
nibatungaho obushagiki oburikukiraho obuhango).
Ahabw’okwenda kukora kurungi n’okureeberera gye
esente,abahingi n’abariisa b’aaha rurengo orukye
nibabaasa kwegaita bakore ebigombe, kandi ab’orurengo
ruhango nibabaasa kukitaahamu omuntu ahabwe.

b) Ebirikushashurirwa omu inshuwarensi egi ni

biiha?

Ebihingwa: Omwani, Amagyani, Omuceeri, ebihingwa

ebirikurugamu oyiro (Oil seeds), Emboga, Ebicoori, Ebitookye,
Emondi, Emiti y’ebijuma, Cocoa, Ebihimba, Oburo, Engano za Bare,
Muhogo, Ebirabyo, emboga n’ebijuma.

Amatungo: Ente, Enkoko, Embuzi, Ebyenyanja.

c) Omuganda ogu gavumenti erikutaho omu

kigombe.
Okuruga omwaka gw’esente 2016/17gavumenti etwire
neetaho obuhumbi butaano bw’esente ez’okukoresibwa
kwongyesereza aha sente za inshuwarensi
ezirikushashurwa abahingi n’abariisa.
Gavumenti neeshashura ebicweka 30% ebya inshuwarensi
y’abahingi n’abariisa abaha rurengo oruhango n’ebicweka
50% ahabw’abahingi b’orurengo orukye.

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
11
 d) Inshuwarensi ey’okushashurira ebizibu bingi
ebyakubaasa kubaho (Multi-peril insurance).

EBIHINGWA AMATUNGO EBYENYANJA

Omuhendo Omuhendo gw’amatungo Omuhendo

gw’ebihingwa nigucwibwamu kurugiirira nigucwibwamu
nigucwibwamu aha; kurugiirira aha;
kurugiirira aha;
• Nihashohora • Ku waabariirira
• Esente eziguzire ezirikwingana ki omu ebi orikuza kuriisa
eby’okukoresa kugareeberera; n’ebirikubaasa
omu kukuteganisa omu
kuhinga(embibo, • Nigateekateekwa kukora faamu
orwezo, kwijakuba nigagura ensya.
okuhinga, gata omu katare
okwombera aha muheru gwa
n’ebindi); inshuwarensi;

• Ebihingwa • Ahabw’enkoko,
nibibariirirwa omuhendo nigurugiirira
kurugamu zingahi aha bi omuriisa
byasharuurwa; atairemu kukora faamu.

• Nihaguzibwa
ebirikwingana ki
aha bihingwa.

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
12
INSHUWARENSI Y’EBY’AMAGARA.
Inshuwarensi y’eby’amagara n’omuringo gwa inshuwarensi
erikuhebwa ahabw’okushashurira ebishare by’omuntu
ogwo yaarwara n’okushemezibwa. Okurugiirira aha
muringo gwa inshuwarensi y’eby’amagara ei waashashura,
omuntu ogwo naashashura esente zobujanjabi kuruga
omu nshaho ye reero ziija zimugarurirwa, ninga ekitongore
kya inshuwarensi nikyo kirikushashurira obunjanjabi.

a) Ahabw’enki oine kutunga inshuwarensi

y’ebyamagara?
• Inshuwarensi y’ebyamagara, hoona erikumanywa
nka inshuwarensi y’eby’amagara ey’omuntu buntu,
neegyenderera kureeba ngu ku oraayetengye
obujanjabi omu biro by’omu maisho, otakaagira
okwerarikirira aha kushashurira obujanjabi.
• Waajanjabirwa omu irwariro ery’okushashura,
inshuwarensi y’eby’amagara neija ekushashurira
esente zoona z’obujanjabi ninga zimwe aharizo.

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
13
• Eshemereire kukubaasisa kukyeberwa
n’okujanjabwajubajuba, otaireho n’okukwohereza
ahonaaho aha mushaho mukuru n’okuheebwa
ekitandaomu irwariro ery’abantu buntu aha bwire
kandi n’omwanya ahu otarikuteganisibwa.
• Na inshuwarensi y’eby’amagara, nooba oine omugisha
gw’okutoorana eirwariro eritari rya gavumenti
okuruga aha runyiriri rw’amarwariro agaakuheebwa
ekitongore kyawe kya inshuwarensi.
• Omu bugufu, ebikuru ebi orikugasirwa omu
inshuwarensi y’eby’amagara eyaawe nk’omuntu ni;
 Nootegyereza akaanya kakye kutunga
obujanjabi
 Kukozesa okujanjaba okwomutindo
 Kuzora oburweire juba.
 Omugisha gw’okutoorana omu marwariro
gatari ga gavumenti agatari gamwe
 Omugisha gw’okutoorana eshaaha
ezitarikuteganisa emirimo yaawe
ez’okubuganiramu omushaho
n’okujanjabwa.

b) Ebi erikukoraho n’ebi etarikukoraho

• Inshuwarensi y’eby’amagara neeshashurira ebintu
bitari bimwe, ebirimu emibazi y’omutaano, okuguma
omu irwariro, okushwijumwa ebyonia (okuteebwa
omu kativi kasikaani) n’okushemezibwa.

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
14
• Okujanjabirwa omu irwariro ahi orikwetenga
kuheebwa ekitanda nikishashurirwa hatairweho
entebeekanisa.
• Obujanjabi orikuruga omu ka ahi orikuza ow’omushaho
omuhangu ninga oine obumanyi omu ndwara yaawe
ow’aheeru nikikira kubaho na inshuwarensi ey’esente
enyingi. Entebeekanisa ya inshuwarensi zitari zimwe
niziba ziine ebizirikukora bitari bimwe.
• Kwonka nabwo ebitarikukira kushashurirwa, n’embeera
eriho,,endwara ezitarikukira, okushemezibwa okutari
kwa buriijo (elective surgery), okwiha ekicweka
ky’omubiri omu muntu kukita omu ndiijo, hamwe
n’okwekoraho kutarikwetengwa (non essential
cosmetic treatment)

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
15
INSHUWARENSI Y’AMAGARA
Inshuwarensi y’amagara n’endagaano ahagati
y’ekitongorekya inshuwarensi n’omuntu, ahi ekitongore
kya inshuwarensi kirikushashura ezirikubanjibwa
ahabw’ezo ezaashashwirweyo omu muringo ogumwe
kirikurugiirira aha bwire obu amagara g’omuntu ninga
baingi gaamaraho.

Noobaasa kuta amagara gaawe omu inshuwarensi ninga

ag’abandi bantu, nk’omushaija ninga omukaziwaawe
ninga ou orikukorengana nawe omu by’obushuubuzi,
kasita oba noobaasa kukyoreka ngu nimukwatanisa omu
by’esente. Inshuwarensi ya hamwe ey’amagara agaabanza
kutwarwa neeshashurira okufa okwabanza okwa gamwe
ah’amagara agari omu inshuwarensi. Inshuwarensi ya
hamwe ey’amagara agaahereruka neeshashurira okufa
okw’amagara agahereruka kufa agari omu inshuwarensi.

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
16
 a) Orurengo rw’esente (puremiyamu) eziriku
shashurwa buri kwezi niziija kurugiirira aha bintu
ebi, omu bindi;
 Omuhendo gwa inshuwarensi
 Emyaka y’omuntu owaaza omu
inshuwarensi
 Emituurire y’omuntu owaaza omu
inshuwarensi eky’okureeberaho,yaaba
naareetsa.
 Obwire obu inshuwarensi erikwenda
kumara
 Omubaro gw’abantu obu egyo
inshuwarensi erikukingira.
 Ebyafayo by’eby’amagara g’omuntu ogwo
kandi n’embeera ye omu by’amagara oku
eyemereire obwahati.
 Omurimo ogu arikukora.
Ekirungi ky’okuta amagara omu inshuwarensi n’okugira
ngu hariho obuhame ngu amagara ago gaafa, ekitongore
nikishashura esente ez’oburiho. Esente ezi nizishashurwa
omuntu obaire naashashurayo buri kwezi ninga, we wenyini
yaaba niwe yaafa esente ezi abaire aineyo niziheebwayo
omu bintu ebye ebindi ebi asigire kandi zibaganisibwa
okurugiirira aha buragwa obu arikuba asigire. Kandi yaaba
atasigire oburagwa, esente ezo nizitwazibwa okurugiirira
oku ekiragiro ky’abarikufa batasigire oburagwa kirikugira.

OKWETEGYEREZA INSHUWARENSI
17
 Toll Free: 0800 124 124

Contact Person
The Chief Executive Officer, Insurance Regulatory Authority of Uganda
Plot 5 Kyadondo Road | Legacy Towers | Block B, 2nd Floor
P.O. Box 22855, Kampala Uganda
Tel : +256 417 425 500 / +256 393 266 364
Email: ira@ira.go.ug | website: www.ira.go.ug