‫مفاهیم او کلیات‬

‫لومړی مبحث‪ :‬مفاهیم‬

‫تکوینی علم هغه پوهه ده چی انسانانود خپل اورده ژوند په لر کښی یانی له ادمه تر دی دمه پوری دخپل‬
‫درست فکر او عملی تجربی وسیله تر السه کریده لکه ساینس تکنالوژی او نور په نریواله کچه تول‬
‫علوم د ځان په ګټه استعمالوی اوسنی عصری تکنالوژی هم ددی څخه بی برخی پاتی نه دی دبیلګی په‬
‫‪:‬توګه‬
‫دا مبحث درې وېناوې لري په لومړۍ وېنا کې د سااااېبري جرمونو د مف وم په هکله چې د جرم‪ ،‬ساااایبري‬
‫فضاااء او د سااایبري جرمونو تعریف پکې شااتون لري‪ .‬په دویمه وېنا کې د کمپیوټري جرمونو د مف وم په‬
‫هکله؛ یعنې د کمپیوټر او کمپیوټري جرمونو تعریف‪ ،‬همدارنګه په دریمه وېنا کې مرتبه اصااااطالحات تر‬
‫‪.‬بررسۍ او مطالعې الندې رازي‬
‫‪:‬الف‪ :‬د جرم تعریف‬
‫‪:‬دجرم مفهوم د جزا کود ‪۷۲‬ماده‬
‫جرم؛ دهغه عمل ارتکاب یا له هغه عمل څخه ډډه کول دي چی ددی قانون له حکمونو سااااااره ساااااام ؛جرم‬
‫‪.‬پیژندل شوی وي؛ عناصریی مشخص اودهغه لپلره مجارات یا تامینی تدبیرونه ټاکل شوي وي‬
‫جرم یوه عربي کلیمه ده او په لغت کې د ګڼاه‪ ،‬اشتباه‪ ،‬د یوې ناوړه او نه خوښوونکې کړنې ترسره کول‬
‫دي‪ .‬جرم د جزا د حقوقو په اصطالح کې عبارت له هغه کړنې څخه ده چې د ټولنیز نظم پر خالف وي او‬
‫تر سره کونکی یې جزا ویني او تر تامیني کړنو الندې رازي او یا هم جرم په عامه معنا‪ :‬له هغه مجرمانه‬
‫کړنې څخه عبارت دی چې په تر سره کولو سره یې شخص د شرعي حکم یا قانون پر بنسټ د مجازاتو‬
‫‪.‬وړ ګڼل کېږي‬
‫جرم‪ :‬د فعل ارتکاب او یا د هغه فعل نه تر سره کولو ته ویل کېږي چې د قانون پر بنسټ ورته مجازات یا‬
‫‪.‬امنیتي تدابیر په پام کې نیول شوي دي‬
‫‪6‬‬
‫د سایبر فضاء تعریف‬
‫د سایبر فضاء هغه عبارت دې چې د انټرنټ‪ ،‬رسنو او اړیکو په نړۍ کې ډېر اورېدل کېږي‪ .‬او تر ټولو‬
‫"‪ "cybernetic‬ښه معنایی په فارسي کې فضای مجازي ) مجازي فضاء( ده د سایبر کلیمه له یوناني‬
‫‪ " William‬کلیمې څخه اخیستل شوې ا ود الرښود په معنا دی‪ .‬د لو مړي ځل لپاره ویلیام ګیپسون‬
‫په ‪ 1۸۹۱‬ز‪ .‬کال کې دا اصطالح په خپلو علمي اثارو کې کارولې ده‪ .‬سایبر یو وروستاړی ده"‪Gibson‬‬
‫چې د یوشخص‪ ،‬یوشي‪ ،‬یوې ایدې)فکر(او یا یوې فضا چې د کمپیوټر او اطالعاتو په نړې پورې اړه‬
‫‪.‬ولري‪ .‬د بېلګې په توګه د هغو څو مواردو ته اشاره کېږي‬
‫‪ ‬فضاء سایبری ‪Cyber Space‬‬
‫‪ ‬ښاري سایبری ‪Cyber Citizen‬‬
‫‪ ‬پېسې سایبری ‪Cyber Cash‬‬
‫‪ ‬فرهنگ سایبری ‪Cyber Culture‬‬
‫‪ Coach Cyber‬د سایبري فضا الرښودنه ‪‬‬
‫‪ ‬سوداګري سایبري ‪Cyber Byssiness‬‬
‫‪...‬او داسې نور ‪‬‬
‫یو انالین سیسټم یا یو مبایل ټېلفون د سایبري فضاء یوه بېلکه ده چې د هغې کارونکي کولی شي د هغې له‬
‫الرې یواو بل سره اړیکه ونیسي‪ .‬د واقعي فضاء برخالف‪ ،‬په سایبري فضاء کې فیزیکي حضو رته اړتیا‬
‫نشاااته او ټولې کړنې یوازې د یو کلک په تر ساااره کولو او یا ماوس ته په حرکت ورکولو ساااره صاااورت‬
‫‪.‬مومي‬
‫‪:‬د افغانستا د جزا د کود د‪ ۱۵۸‬مادې د)‪) ۸‬فقرې پر بنسټ د ساېبري فضاء تعریف‬
‫عبارت له هغه مجازي یا غېر ملموس فضاء څخه ده چې د کمپیوټري یا انټرنټ د اړیکو پر بنست منځ ته‬
‫راغلې وي‪ .‬د سایبر فضاء د اطالعاتو له هغې مجموعې څخه عبارت دی چې په کمپیږټر کې ذخیره شوې‬
‫‪.‬او د انټرنټ له الرې یو بل سره وصلېږي‬
‫ډېری شته کمپیوټرونو د اینټرنټ په برخه کې ډېر اطالعات په زان کې ذخیره کړي دي او په ټوله کې د‬
‫اطالعاتو لوی حجم په اینټرنټ کې امبار شوی دی‪ .‬په اینټرنټ کې شته اطالعات په بېالبېلو تګالرو ذخیره‬
 ‫‪7‬‬
‫شوي دي او په پایله کې په بېالبېلو تګالرو د ورکولو او لېږد وړ دي‪ .‬په بېالبېلو تګالروکې د وېب پاڼې د‬
‫‪.‬اطالعاتو د ذخیره کولو او لېږدولو تګالره په انټرنټ کې یوه ځانګړې تګالره ده‬
‫پورته ذکر شوو مطالبو ته په کتنې سره‪ ،‬چې کله وایو سایبري جرمونه تر سره کېږي‪ ،‬منضور دا دی چې‬
‫مجرم له کمپیوټر څخه په کار اخیستنې او د هرې بلې وسیلې په ذریعه چې کمپیو ټر ته د السرسي زمینه‬
‫برابره وي په سایبري چاپېالیر کې شته اطال عاتو کې په اختالل )ګډوډي( پېل وکړي تر څو په خپله مادي‬
‫‪.‬یا معنوي ګټه تر السه کړي او یا نو رو ته تاوان واړوي‬
‫ج‪ :‬د سایبري جرمونو تعریفونه‬
‫‪:‬د سایبري جرمونو تعریف د افغانستان د جزا د کود )‪) ۱۵۸‬مادې د )‪) ۷‬فقرې په بنسټ‬
‫له هغو جرایمو څخه عبارت دي چې د اینټر نټي یا الکترونیکي اطالعاتو او اړیکو د مدرنې تکنا لوژۍ په‬
‫‪.‬وسیله په سایبري فضا کې سرته رسېږي‬
‫په پراخ مف وم سره؛ سایبري جرمونه له هغو جرمونو څخه عبارت دي چې د تکنا لوژې یا پوهې په کارولو‬
‫سره صورت مومي‪ .‬دې تعریف د ساېبري جرمونو لمنې ته پراختیا ورکړې ده؛ ځکه په دې اوسني وخت‬
‫کې ممکنه ده شخض د جرم په سرته رسولو کې له کمپوټر نه کار وانه خلي؛ د بېلګې په توګه د کمپوټر له‬
‫کارولو پرته او د الکټرو مقناطیسي امواجونه په ګټې اخیستنې سره کمپیوټري اطالعاتو ته تاوان ورسوي‬
‫‪.‬او یا هغه پاک کړي‪ ،‬حتی د کاربر د حساب شمېرې ته بدلون ورکړي او په سایبري فریبکارۍ اقدام وکړي‬
‫‪:‬د پروفیسور شیک له لیدلوري دسایبري جرمونو تعریف‬
‫اتریشي حقوق پوه پرو فېسور شیک سایبري جرم داسې تعریف کړی دی‪ :‬سایبري جرم هر هغه مجرمانه‬
‫کړنې ته ویل کېږي چې په هغې کې کمپیوټر وسیله یا د جرم د ارتکاب موخه وي‪ .‬ځینې په دې باور دي‬
‫چې د سایبري جرمونو د ډول ډول تعریفونو المل په لید لورو کې اختالف دی‪ .‬او ځینې نور بیا دا ختالفات‬
‫د نظر د خاوندانو د پوهې او معلوماتو دکچې المل ګڼي‪ .‬اما داسې معلومېږي چې د سایبري جرمونو په‬
‫تعریف کې د شته ستونځو المل د دې جرم په ماهیت پورې اړه لري‪ .‬څنګه کولی شو دسایبري جرمونو یو‬
‫جامع او پوره تعریف وړاندې کړو ترڅو د کړنو پراخ رقم چې په کمپیوټر کې د یو کاروونکي د یولیک‬
‫‪.‬له لیکلو نیولې او د کمپوټر په کارولو سره د میلیونونو ډالرو اختالص پکې ځای ولري‬
‫‪۹‬‬
‫په بل عبارت‪ :‬هره کړنه چې په کمپیوټر او یا د کمپیوټر له الرې او یا له اینټر نټ سره د کمپیوټر د اتصال‬
‫په مرسته سر ته رسېږي او د قانون له مخې منع وي او مجازات ورته په پام کې نیول شوي وي سایبري‬
‫‪.‬جرم ګڼل کېږي‬
‫دویمه وېنا‪ :‬د کمپوټري جرمونو مفهوم‬
‫الف‪ :‬د کمپیوټر تعریف‬
‫د) ‪ )Computer‬له کلیمې یعنې شاااااامېرلو نه اخیسااااااتل شااااااوی ده‪ .‬کمپیوټر) ‪ )Compute‬کمپیوټر د‬
‫شااامېرونکي په معنا دی په لومړیو کې کمپیوټر د حساااابي مساااایلو لپاره کارېده له همدې کبله د کمپیوټر یا‬
‫شاامېرونکي په نوم نومول شااوی دی؛ خو د نن ورځې کمپیوټرونه برسااېره پر حسااابي مسااایلو په بېالبېلو‬
‫برخوکې او تقریبا د ژوند په ټولو برخوکې ترې کار اخیسااتل کېږي‪ .‬له همدې کبله کمپیوټر په الندې توګه‬
‫‪:‬تعریفولی شو‬
‫او یا هم معلومات د) ‪ )Data‬د کمپیوټر تعریف‪ :‬کمپیوټر یو الکترونیکي یا برېښاانایې ماشااین دی چې دیتا‬
‫ورودي برخو )اجزاوو( په وساایله اخلي او له تحلیل او تجزیې څخه وروسااته یعنې د خروجي وسااایلو په‬
‫‪.‬ذریعه له پروسس کولو وروسته یې د خر وجي وسایلو په ذریعه موږ ته ښکاره کوي‬
‫چې په) ‪ )Data‬په بل عبارت سررررره‪ :‬کمپیوټر یو الکترونیکي ماشااااین دی چې هر ډول لومړني معلومات‬
‫صاافر یا یو باندې د بدلون وړ وي د هغه پروګرام له مخې چې له مخکې ورکول شااوی دی تر حسااابي او‬
‫‪.‬منطقي کړنو الندې راولي او مطلوبه پایلې په چتګتیا او زیرکتیا سره وړاندې کوي‬
‫ب‪ :‬د کمپیو ټري جرمونو مفهوم‬
‫هاار ه نااا قانونااه کړنااه او یااا د کړنااې نااه تاار سااره کااول د کمپیااوټر پااه ذریعااه او پااه کمپیااوتري سیسااټم‬
‫کااې ګااډوډي)اخالل( او یااا پااه کمپیااوټري سیسااټمونو کااې نفااوذ کااول‪ ،‬چااې قااانون ورتااه جاازأ پااه پااام‬
‫‪.‬کې نیولې وي کمپیوټري جرم بلل کېږي‬
‫‪۸‬‬
 ‫دریمه وېنا‪ :‬اصطالحات‬
‫کمپیو ټري سیسټم‪ :‬دستګا یا د دستګاوو هغه له یو بل سره تړلې یا اړوندې ډلې دي چې یوه او یا د هغو‬
‫‪.‬څو دانې د یو پرو ګرام په کارولو په اتوماتیک ډول داطالعاتو په پروسس پېل کوي‬
‫کمپیوټري اطالعات‪ :‬د حقایقو له ښودنې څخه عبارت دي‪ ،‬هغه معلومات او مفاهیم دي چې د یو مناسب‬
‫قالب سره په یو کمپیوټري سیسټم کې‪ ،‬د هغو برنامو په ګډون چې د کمپیوټر د په کار اچونې سبب ګرزي‬
‫تبارز کوي‪ .‬لکه په متن کې شته اطالعات‪ ،‬ژغ‪ ،‬ویدیو‪ ،‬پاسته توکي )نرم افزار(‪ ،‬کمپیوټري برنامې او‬
‫‪...‬داسې نور‬
‫هغه اشخاص دي چې ډېر هوښیار دي د کمپیوټر او تکنالوژۍ په وسایلو کې ډېرې‪ Hackers :‬هکرونه‬
‫‪.‬وړتیاوې‪ ،‬کار پوهنه اوکافي اندازه روږدي وٍي‬
‫‪،‬هغه اشخاصو او افرادو ته ویل کېږي چې له کمپیوټر)‪ )cap with of Hacker:‬سپین خولي هکران‬
‫تکنالوژۍ او داسې نورو‪ ...‬کې وړتیا‪ ،‬روږد والی او کارپوهي ولري‪ .‬د سپین خولو هکرانو موخې‬
‫کمپیوټري سیسټمونو ته ننوتل‪ .‬د امنیتي خالوو موندل اود هغو له منځه وړل دي‪ .‬په بل عبارت سره‪ :‬سپین‬
‫خولي هکران باید د دې کار لپاره د تور خولو هکرانو په څېر کړنه وکړي ترڅو وکوالی شي د سیستم خأل‬
‫‪.‬وې کشف کړي‬
‫له کاري لید لوري تور خولي هکران په دقیق ډول دسپین خولو هکرانو په)‪ )wacker :‬تورخولي هکران‬
‫برعکس کړنې سرته رسوي یعنې د هغوی موخه سیستمونو ته ننوتل او له اطالعاتو نه ناوړه ګټه اخیستنه‬
‫‪.‬ده‪ .‬د هکرانو دا ډله کمپوټري سیسټمونو ته ډېر تاوان اړوي‬
‫یو امنیتي سیسټم دی چې د ب رنیو ت دیدونو په مقابل کې د یو سازمان یا ادارې د‪ Firewall :‬فایروال‬
‫‪.‬اینټرنټي شبکو د ساتلو لپاره طراحي شوی او د اطالعاتو د ننوتلو او وتلونه کنټرول او څارنه کوي‬
‫له وبالګ نه اخیستل شوی دی‪ .‬د یاداشتونو هغه مجموعه ده چې ویب پاڼې ته لېږدول‪ Blog:‬بالک‬
‫کېږي او دا لېږدول د وخت او تاریخ په ترتیب سره دي‪ .‬وبالګ په معموله توګه هغه کارونه چې سرته‬
‫‪.‬رسېدلي په ویبسایټ کې ښکاره کوي‬
‫‪،‬دکمپیوټري سیسټمونو له کلک توکو )سخت افزارو( څخه عبارت دی‪ .‬لکه پرنټر‪ ،‬ماوس‪Hardware :‬‬
‫‪...‬سکنر‪ ،‬کیبورد او داسې نور‬
‫‪11‬‬
‫د پستو توکو ) نرم افزارو( یا کمپیوټري برنامو څخه عبارت دی او د کلک توکو )سخت‪Software :‬‬
‫افزارو( د په کار اچولو المل کېږي‬
‫آسیب‪ :‬په کمپیوټري سیسټمونو کې هرډول اخالل‪ ،‬اطالعاتو‪ ،‬برنامو اوداسې نورو‪ ...‬ته السرسې چې‬
‫‪. .‬اشخاصو سازمان اونوروته د تاوان اړولو المل شي له آسیب څخه عبارت دی‬
‫عملکرد )کړنه(‪ :‬له یو کمپیوټري سیسټم نه د بل کمپیوټري سیسټم کنټرول‪ ،‬حذف‪ ،‬ذخیره کول‪ ،‬ارزونه‬
‫‪.‬اوداسې نوروته ویل کېږي‬
‫ویروس‪ :‬له یو ډول کودو نو څخه عبارت دی چې ځان له پروګر امونو سره وصل کوي او له هغې الرې‬
‫‪.‬د کمپوټر نورو برنامو او فایلونو ته زي او ویجاړوي یې‬
‫انټي ویروس‪ :‬له هغه پروګرام څخه عبارت دی چې له مخربو برنامو څخه مخنیوی کوي او د هغو پېژند‬
‫‪.‬ګلوي کوي او بېرته یې پاکوي‬
‫له دې برنامې نه د بېال بېلو منابعو او معلوماتو د پلټلو او لیدلو او حتی په اینټرنټ‪ Browser :‬بروزر‬
‫‪.‬کې ترې کار اخیستل کېږي‬
‫یوه ځانګړې شمېره یا عدد دی‪ .‬کله چې هره یوه دستګا له اینټرنټ سره وصلېږي دا)‪)IP :‬ای‪.‬پی آدرس‬
‫‪.‬عدد د ځان لپاره غوره کوي‬
‫دویم مبحث‪ :‬کلیات‬
‫دو یااام مبحاااث الااه ‪ ۵‬وینااااوې الااري‪ .‬پاااه اوالااه وېناااا کاااې د سااااېبري جرموناااو د مخیناااې پاااه هکالااه‪،‬‬
‫پاااه‬
‫دویمااه وېنااا کااې د سااایبري جرمونااو د ځانګړتیاااوو پااه هکالاه‪ ،‬دریمااه وېنااا کااې دساااېبري مجرمینااو د‬
‫ځانګړتیاااوو‪ ،‬پااه څلورمااه وېنااا کااې دساااېبری جرمونااو پااه بااین الملالاي ځانګړتیاااوو‪ ،‬پااه پیڼځمااه وېنااا‬
‫کاااې د کمپیاااوټر د سیساااټمونو وړتیاااا‪ ،‬د جرموناااو د بساااتر پاااه عناااوان او پاااه شاااپږمه وېناااا کاااې باااه د‬
‫‪.‬سایبري مجرمینو د انګېزو په اړه بحثونه وکړو‬
 ‫لومړې وېنا‪ :‬د سایبري جرمونو مخینه‬
‫‪.‬سایبري جرمونه د کمپیو ټر او تکنالوژې له پیدایښت سره یو ځای منځ ته راغلي دي‬
‫‪11‬‬
‫د سااایبري جرمونااو تاااریخي مخینااه د تکنااالوژۍ نړېااوال پاار مختااګ اوبااد الاون ‪ 1۸۹1‬ز‪ .‬لساایزې تااه‬
‫ورګااارزي‪ ،‬چاااې الااومړني پېښاااې یاااې د »کمپیاااوټري جرموناااو پاااه ناااوم« پاااه مطبوعااااتو او‬
‫رسااانیوکې‬
‫منعکسااااااې شااااااوې‪ .‬دا مااااااوارد‪ :‬د کمپیااااااوټري جاسوسااااااې‪ ،‬کمپیااااااوټري ویجاااااااړونې او د‬
‫کمپیااااااوټري‬
‫‪.‬سیسټمونو نه ناوړه غېرقانوني ګټې اخیستنې په ګدون وې‬
‫د ‪ 1۸71‬ز‪ .‬لسااایزې پاااه نیماااایی کاااې د کمپیاااوټري جرموناااو پاااه بااااب ډېااار مطالعاااات او ځېړناااې‬
‫شاااوي‬
‫دي‪ ،‬چااې الاه الاږو بریاااوو سااره ساارته رسااېدلي او محاادود جرمونااه یااې مطاارح کااړل؛ پااه داسااې حااال‬
‫کااې چااې پااه هماغااه وخاات کااې ډېاار جرمونااه ساارته رسااېدلي ول چااې اصااال یااې ګاازاره هاام نااه وو‬
‫ورکااړل شااوی او یااا اصااوال نااه ول پېژناادل شااوي‪ .‬ټااولیز لیااد الاوري د کمپیااوټري جرمونااو پااه هکالاه‬
‫پاااه ‪1۸۹1‬ز‪ .‬کاااې بااادلون وموناااد او دا جوتاااه شاااوه چاااې کمپیاااوټري جرموناااه اقتصاااادي جرمونوتاااه‬
‫منحصااار نااادي او ناااور موضاااوعات چاااې اقتصاااادي اړخ ناااه الااري لکاااه‪ ،‬پاااه ځاااانګړي حاااریم‬
‫تېاااری او‬
‫‪...‬داسې نور‬
‫د ویجاړولو خطر په ځانګړې توکه په ‪1۸۹۸‬ز‪ .‬کې په المان کې وروسااااااته له هغې جنایي ویجاړوونکي‬
‫وپېژندل شااول‪ ،‬چې داینټر نت په کارولو سااره یې وکولی شااول د امریکا‪ ،‬انګلسااتان او څو نورو هېوادنو‬
‫‪.‬ب رنیواطالعاتو ته السرسی پېدا او دا اطالعات د روسیې په امنیتي سکتور)ک‪.‬ګ‪.‬ب( وپلوري‬
‫تقریبا په هماغه وخت کې د کمپیوټري وېروسونو ګواښ ښکاره شو‪ ،‬چې د یو امریکایې پوهنتون دمحصل‬
‫له خوا جوړ شوی وه او په څوورځو کې یې نږدې تر ‪ ۹111‬کمپیوټري سیسټمونه چې د اینټرنټ نړېوالې‬
‫شااااابکې پورې تړاو درلود مختل کړل‪ .‬د‪۸1‬ز‪ .‬په لسااااایزه کې د تکنالوژۍ‪ ،‬کمپیوټر او د اینټرنت نړېوالې‬
‫شاااااابکې له چټکې ودې سااااااره یوځای کمپیوټري جرمونو نوې څېره او ابعاد ځانته غوره کړي د ي‪ .‬دا‬
‫‪.‬جرمونه د پراختیا په حال کې دي او نوي اړخونه یې موندلي دي‬
‫په پایله کې په افغانساتان کې د ساایبري جرمونو په اړه کولی شاو ووایو چې د لومړي ځل لپاره په ‪13۸۹‬‬
‫‪.‬کال کې دجزا په کود کې له ‪ ۹۵1‬مادې نه تر ‪ ۹7۸‬مادې پورې د سایبري جرمونو ډولونه بیان شوي دي‬

‫‪12‬‬
‫‪:‬په یوه ټولیزه جمع بندې کې کولی شو د سایبري جرمونو مخینه په دری نسله و وېشو‬
‫الف‪ :‬لومړی نسل‬
‫دا ډول جرمونه د کمپیوټر له پېدایښاات سااره رواج شااوي دي؛ یعنې په رساامي بڼه له ‪1۸۹1‬ز‪ .‬لساایزې نه‬
‫‪.‬شروع کېږي او د‪1۸۹1‬ز‪ .‬تر لسیزې یې دوام درلود‪ .‬او د کمپیوټري جرایمو په نوم یادېدل‬
‫ب‪ :‬دویم نسل‬
‫دا ډول جرمونه د اطالعاتو پر ضد جرایم؛ یعنې د ځانکړي )خصوصي( حریم ته د ننوتلو په نوم رواج شول‬
‫چې د‪1۸۹1‬ز‪ .‬لسیزې په پایلو کې پېل او ‪1۸۸1‬ز‪ .‬لسیزې تر منځ یې دوام درلود‪ .‬د اطالعاتو‪ ،‬خصوصي‬
‫‪.‬حریم او بېن المللي شبکو او داسې نورو‪ ...‬پر ضد تر عنوان الندې سر ته رسېدل‬
‫ج‪ :‬دریم نسل‬
‫د ‪ 1۸۸1‬ز‪ .‬لسیزې په منځ کې د انټر نټ او سپوږمکۍ د اړیکو له پر مختګ سره یو ځای دریم نسل ځانته‬
‫د سایبري جرایمو تر عنوان الندې بڼه اختیار کړه‪ .‬چې د دې جرایمو ماهیت ته په پاملرنې له هر وخت نه‬
‫ډېر یې حقوقي نظامونه له جدي ستونزو سره مخ کړل‪ ،‬ځکه هره ورځ مجرمینو مجرمانه کړنې سر ته‬
‫رسولې او افراد‪ ،‬اشخاص‪ ،‬سازمانونه‪ ،‬شرکتونه اوداسې نور‪ ...‬زیانمن کېدل‪ ،‬کله به چې زیانمنو کسانو‬
‫محاکمو او عدلي قضایي اداراتو ته مراجعه کوله‪ ،‬د سایبري جرمونو په اړه قوانینو شتون نه درلود‪ .‬له‬
‫‪.‬همدې کبله عدلي او قضایي ن ادونه له ستونزو سره مخ شوي ول‬
‫فرانسه او بریتا نیا لومړني هېوادونه ول چې په ‪ 1۸۸۹‬کال کې یې د سایبري جرایمو پر ضد قوانین تصویب‬
 ‫او نافذ کړل‪ .‬د دوی په تعقیب په ‪2111‬ز‪ .‬کال کې امریکا هم د سایبري جرایمو پر ضد قانون نافذ کړ او‬
‫تر اوسه د تطبیق وړ دی‪ .‬همدارنګه په ‪ 2111‬ز‪ .‬کال د نوامبر په درویشتمه نیټه د اروپا د امنیت شورا‬
‫هم د سایبري جرایمو پر ضد مبارزې په اړه د قوانینو په وضع کولو بریالی اقدام وکړ‪ .‬چې بې له شکه د‬
‫دې شورا او د بېالبېلو بېن المللي سازمانونو د دوام لرونکو هڅو پایله ده چې دا هوکړه لیک په ‪ ۱‬فصلونو‬
‫‪.‬او ‪ ۱۹‬مادو کې تصویب شو‬
‫انټر نټ‪ :‬د اول ځل لپا ره په ‪1۸۵1‬ز‪ .‬کال کې په امریکا کې کشف شو او په ‪ 1۸۹1‬ز‪ .‬کال کې یې له‬
‫په بڼه د محصلینو له خواپه پو هنتونونو کې تر ګټې اخیستنې الندې راغی)‪ )Work Net‬انټرنټ نه د‬
‫‪13‬‬
‫دویمه وېنا‪ :‬د سایبري جرایمو ځانګړ تیاوې‬
‫ساایبري جرموناه هغااه تااوان اړونکاې کړنااې دي چاې د یااو کمپیاو ټار‪ ،‬شاابکې اله خاوا او یااا دهغاې پاار‬
‫ضااد ساارته رسااېږي‪ .‬دا جاار مونااه د پخوانیااو )کالساایک( جرمونااو پااه پرتالاه ډیاار ې ځااانګړ تیااا وې‬
‫الااري‪ .‬ځکاااه چاااې د پاااور تاااه او پېچالااې تکناااالوژۍ پاااه کاااارولو ساااره دا جااارایم پاااه فااارد پاااورې‬
‫تاااړاو‬
‫‪.‬لرونکی ماهیتونه لري چې په الندې ډول دي‬
‫‪.‬دارتکاب اسانه او بسیطه تګالره ‪‬‬
‫‪.‬په لږو مصارفو او لږو سرچینو سره ډېر تاوان اړول ‪‬‬
‫‪.‬د جرم د ارتکاب په ځای کې د مرتکب فیزیکي نه شتون ‪‬‬
‫‪.‬په ځینې مواردو کې د جرم نه پېژندل کېدل ‪‬‬
‫‪.‬فراملي ځانګړتیاوې ‪‬‬
‫‪.‬د ارتکابي جرمونو د کره احسایې نه شتون ‪‬‬
‫‪...‬او داسې نور ‪‬‬
‫دریمه وېنا‪ :‬د سایبري مجرمینو ځانګړ تیا وې‬
‫‪،‬له سني پلوه د سایبري جرمونو د مرتکبینو کچه ډېره پراخه ده لکه‪ :‬نوي ځوانان‪ ،‬زدکړیاالن‪ ،‬مجرمان‬
‫بین المللي تروریستان او داسې نور‪...‬د سایبري مجرمانو عمر په اوسط ډول له ‪11‬تر ‪ ۹1‬کلونو ښکاروي‬
‫او د م ارت او پوهې د کچې لمن یې په بېالبېلو سطحو کې دی‪ .‬د جرم له بڼې سره تړاو لري‪ .‬ځینې وختونه‬
‫‪.‬کمپیوټر او تکنالوژۍ سره روږدوالی )بلد تیا( او ځینې وختونه عالي تحصیالت او کارپوهنې ته اړ تیا لري‬
‫‪:‬په معمول ډول د سایبري جرمونو مرتکبین په دوه برخو وېشل کېږي‬
‫‪.‬اتفاقی مرتکبین ‪‬‬
‫‪.‬واقعي مرتکبین ‪‬‬
‫الف‪ :‬اتفاقي مرتکبین‬
‫په معمول ډول هغه نوي ځوانان او ځوانان دي چې په بېالبېلو موخو سایبري جر مونه سرته رسوي‪ .‬د دې‬
‫جرمونو ارتکاب د سیستمونو په نیمګړ تیاوو) معایبو(او شبکې یاسیسټم ته د ننوتلو په بڼې پورې اړه لري؛‬
‫‪.‬نو زکه د کمپیوټرونو په سیسټمونو او شبکو کې امنیتي تدابیر ډېر ګټور دي‬
‫‪14‬‬
‫ب‪:‬ریښتوني مرتکبین‬
‫م ارت لرونکي افراد دي‪ .‬کار پوهنه او عالي تحصیالت لري‪ .‬د مرتکبینو دا ډله باید جدي ونیسو‪ .‬په یو‬
‫تعداد جرایمو کې اصلي موخه د پېسو السته راوړل دي؛ خو نور الملونه لکه غچ اخیستنه‪ ،‬سرګرمي‪ ،‬ځان‬
‫‪.‬ښودنه‪ ،‬رواني الملونه اوداسې نور‪ ...‬شتون لري‬
‫له همدې کبله د سایبري مجرمانو له یو بل سره د توپیر یو المل د دوی انګېزه ده‪ .‬هغه څه چې د سایبري‬
‫جرمونو د رېښتینو مرتکیبینو په هکله د اهمیت وړ ده دا دی چې د مجرمانو دا ډله په ټولیز ذهنیتونو کې‬
‫چندان نامطلوب ځای نه لري‪ .‬داسې ښکاري چې د نورو مجرمینو په پرتله په ټولنه کې د ځان لپاره ښکلتیا‬
‫موندلې ده او بیا سر بېره پر دې چې د یو ق رمان او په ټوله نړی کې د کال تر ټولو لوی مش ور سایبري‬
‫مجرم او یا جنایت کونکی وپېژندل شي او نوم یې د ټولو اشخاصو د ژبو پر سر او په رسنیوکې هم انعکاس‬
‫‪.‬پېدا کړي‬
‫ډېری سایبري مجرمین د لوړو تحصیالتو خاوندان وي‪ ،‬په داسې حال کې چې همدا مجرمین د ډېړ عادي‬
‫جرم د ترسره کولو وړتیا هم نه لري؛ یعني د نرم افزارو یو سارق شاید ونشي کولی چې د قلمونو یوه بسته‬
 ‫‪.‬هم له یو سوپر مارکېټ څخه سرقت کړي‬
‫دا مسله د دې ډول مجرمینو په تعقیب او نیولو کې ډېره اړینه ده؛ ځکه چې د هغوی پلټل په معمول ډول‬
‫ډېر ستونزمن دي؛ زکه چې په ډېرې هوښیارۍ اودرایت سره کړنې سرته رسوي‪ .‬او هغه آثار چې ممکن‬
‫د دوی د نیولو المل شي‪ ،‬له منځه وړي‪ .‬برسېره پردې د دوي مجازات باید د دوي د ټولنیز موقعیت په‬
‫رعایت سره ترسره شې‪ .‬همدارنګه د دوی ډېری کسان د خپلو شخصي ګټو لپاره لګ سوچ کوي؛ خو له‬
‫‪.‬یو سیسټم سره په جګړه کېږي‬
‫‪.‬څلورمه وېنا‪ :‬دانټر نیټ او کمپیوټري سیسټمونو قابلیت د سایبري جرایمو د وسیلې په عنوان‬
‫تکنالوژي او کمپیوټر په وروستیو کلونو کې دټولو تخلفاتو او سایبري جرایمو چې ورپورې اړه لري زېر‬
‫بناده‪ .‬دانټرنیټ په مرسته چې په حقیقت کې د بېن المللي اړیکو تامینولو لپاره له اصلي ابزارو څخه ده‪ .‬د‬
‫تکنالوژې او کمپیوټري جرمونه حد او مرز نه پېژني او د وخت په تېرېدلو سره داطالعاتي تکنالوژې او‬
‫‪.‬انټرنیټ له پراخوالي سره سایبري جرمونه نوېوال شوي دي‬
‫‪15‬‬
‫الف‪ :‬دکمپوټر د سیستم قابلیتونه د جرمونو د بستر په عنوان‬
‫له پخوا زمانو نه مادي شتمنیوته اقتصادي ارزښت قایل ول‪ ،‬د کمپیوټر او تکنالوژې له پېدایښت سره‬
‫داواقعت چې عېني نا ملموسه اطالعات هم کېدی شي چې اقتصادي ارزښت ولري او داهم ښکاره شوه چې‬
‫‪.‬کیدلی شي په کمپیوټڼر کې شته اطالعات هم دجرم دارتکاب موضوع وګرزي‬
‫له دې کبله د کمپیوټر او کمپیو ټر د سیسټمونو په محیط کې ناملموسه اطالعات او کمپیو ټري برنامې‬
‫نسبت هغه ملموسه ټوټو ته چې کمپوټر یې لري ډیر زیات ارزښت لري‪ .‬کولی شو دکمپیوټر او تکنالوژې‬
‫‪.‬کړنې په الندې توګه سره ووېشو‬
‫د اطالعاتو د تراکم قابلیت‪ :‬تکنا لوژې دارشیف سیسټمونو دمنځ ته راوړلو او داطالعاتو د ذخیره کولو‪۸ .‬‬
‫شرایط او امکانات برابر کړي دي‪ .‬د کمپیوټر حافظې دا توان لري چې په میلیاردونو فایلونه ډېره اغېزه‬
‫لري‪ .‬په مرتبه توګه‪ ،‬یعنې د نوم‪ ،‬نېټې‪ ،‬حجم او نورو‪ ...‬پر بنسټ په ځان کې ځای کړي‪ .‬داباعث شوي‬
‫چې په بېالبېلو الرو په کمپیوټر کی ذخیره شوو اطالعاتو ته السرسی‪ ،‬او د کارونکي هره اشتباه په سیسټم‬
‫‪.‬ډېره اغېزه لري‬
‫نو له دې کبله‪ ،‬که څوک هوډ ولري چې د کمپیوټر په اطالعاتو اود حافظې کړنو کې اختالل )خرابوالې‬
‫یا بې نظمي( منځ ته راوړي کولی شي له دې امکاناتو نه په ښه توګه کار واخلي‪ .‬د هغه وران کارو لپاره‬
‫چې د یوسازمان په اطالعاتي شتمنیو د حملې هوډ لري داطالعاتو متمرکزول)راټولول( یو ډېر ښه هدف‬
‫‪.‬دی‬
‫‪:‬کمپیوټر د جرمونو د بستر په عنوان‪۷ -‬‬
‫کمپیوټر د لږ حجم‪ ،‬ډېرې چټکتیا‪ ،‬د اطالعاتو د ذخیره کولو وړتیا‪ ،‬چټکو کړنو‪ ،‬د بېالبېلو برنامو د پروسس‬
‫کولو وړتیا او داسې نورو وړتیاوو لرلو په دلیل چې کولی شو له دې تکنالوژۍ نه دټولو کمپیوټري امکاناتو‬
‫د زېر بناپه نوم یاد کړو‪ .‬کله چې د کمپیوټر تکنالوژی مخابراتي اړیکې او انټرنټ یو ځای شول‪ .‬نوی پړاو‬
‫شروع شو‪ .‬د انټرنیټ پېدایښت او ورپسې د هغه اړوند جرمونو پېدایښت چې له کمپیوټر او تکنالوژې نه‬
‫‪.‬یې نشأت کړی دی‬
‫ب‪ :‬د انټرنټ وړتیاوې د جرمونو د بستر په عنوان‬
‫انټرنټ په چټکتیاسره د کمپیوټر او اړیکو نړې ته بدلون ورکړی دی‪ .‬د انټرنټ په برخه کې له بشري‬
‫اختراعاتو لکه کمپیوټر‪ ،‬تیلفون اونورو‪ ...‬نه په بې ساري توګه کار اخیستل شوې ده او له وړتیاوو یې ګټه‬
‫‪16‬‬
‫‪،‬پورته کېږي‪ .‬اوس م ال داینټرنټ په پاڼو کې سوداګریز موضوعات‪ ،‬سیاسي‪ ،‬فرهنګي‪ ،‬اقتصادي‬
‫کتابتونونه‪ ،‬علمي پاڼې‪ ،‬فلم‪ ،‬اخبار‪ ،‬نرم افزارونه‪ ،‬لوبې او داسې نور‪...‬شتون لري او د کاپۍ اخیستنې‬
‫‪.‬امکانات لري‬
‫په دې ترتیب اینترنټ په تدریجي توګه خپله تکاملي الره تعقیب کړۍ ده‪ .‬موږ هره ورځ په ټولو برخو کې‬
‫‪،‬دکمپیوټر د وړتیاوو د مخ پرودې کېدلو شاهدان یو چې له هغې جملې نه کولی شو الکترونیکي سودا ګري‬
‫الکترونیکي پستي خدمات‪ ،‬داطالعاتو تبادله‪ ،‬د فرهنګوکو تبادله‪ ،‬اطالعاتوته السرسی اوداسې نورو‪....‬ته‬
‫اشاره وکړو‪ .‬چې د مجرمانه افعالو منځ ته راتګ او ناوړه ګټه اخیستنه هره یوه په یورتنیو وړتیاوو کې د‬
‫‪.‬پام وړ دي‬
 ‫‪:‬د پورته موضوعاتو په هکله په الندې ټوګه معلومات وړاندې کېږي‬
‫اینټر نټ او سرررروداګري‪ :‬داینټرنټ له وړتیاوو څخه یوه یې »الکترونیکي سااااوداګري« ده‪ .‬الکترونیکي‪۸.‬‬
‫ساوداګري د الکترونیکي وساایلو د مجموعې په کارولو ساره د مشاتر یانو‪ ،‬تولید کونکو‪ ،‬د یو ساوداګریز‬
‫شاارکت د کارمنانو‪ ،‬په منځ کې د اړیکو د تامینول‪ ،‬د سااپارښااتنو پلي کول‪ ،‬او د پېر اوپلور سااپارښااتنو ته‬
‫‪.‬ویل کېږي‬
‫په دې بنسااټ د انټرنت په ذریعه په الکترونیکي سااوداګرې کې فاصااله اهمیت نه لري‪ .‬اخیسااتونکې کولی‬
‫شاي خپل د خوښاې وړ ساوداګریز توکي او کالي وټاکي او پلو رونکی هم کولی شاي چې په ټوله نړې کې‬
‫‪.‬مشتري ولري‬
‫په دې ځای کې د وخت مف وم له منځه تللی او پېرېدونکی کولی شي دډېر لګ وخت په مصر فولو د څو‬
‫ځلې په کلک کولو سره داینټرنټ له الرې دپېر ټول پړاوونه تر سره کړي‬

‫اینټر نټ د فرهنګو نو بدلون او داطالعاتو خزانه‪ :‬اینټرنټ د نړېوالوالو اړیکو یو سیسټم ده‪ .‬که چېرې‪۷ .‬‬
‫موږ و غواړو نن کولی شو په څو ثانیوکې د هر هېواد د فرهنګ‪ ،‬تاریخ‪ ،‬سیاست‪ ،‬اقتصاد‪ ،‬عنعناتو او‬
‫‪.‬نورو‪...‬په هکله معلو مات په الس راوړو موږ ته اینټرنټ دا امکا نات برا بر کړي دي‬
‫‪.‬انټر نټ او پراخوالی‪ :‬یو د ا نټرنټ د مزایا وو له جملې نه د هغه پراخوالی ده‪۳ .‬‬
‫په بل عبارت سره د اینټرنټ له ډېرو لږو مصارفو سره او په اسانه الره او یوازې دتیلفوني اړیکې په‬
‫ذریعه شبکې ته داخل شي ځکه کولی شي د خبلې اړتیا وړ اطالعات او معلومات پېدا کړي په داسې حال‬
‫‪17‬‬
‫کې چې بې د اینټرنټ له مرستې ډېر مصرف او ډېر وخت ته اړتیل لیدل کېږي‪ .‬له بله پلوه د اطالعاتونړۍ‬
‫ته له یوې محدودې ثابتې نقطې نه لکه له یوې خونې چاپیالیر نه سل بربره دایڼتر تټ د وړتیاوو ښکارندوینه‬
‫کوي‪ .‬د بېلګې په توګه د نړیوالې شبکې)اینټر نټ( له فضانه کاراخیستونکې د نړۍ له یو ډېرلرې ځای نه‬
‫‪.‬څو پټنو ته په زور ورکولو سره د نړۍ بلې برخېسره اړیکه ونیسي او خپل مطلب ته ورسېږي‬
‫انټر نټ او پست‪ :‬الکټرونیکي پست د انټرنټ له نورو وړتیاوو څخه ده‪ .‬د الکترونیکي پستونو له شتون‪۴ .‬‬
‫سره د نړۍ پستي اړیکو لوی بدلون موندلی ده‪ .‬په کالسیک ډول د لیک او پېغام پست کول له رواج او‬
‫رونق نه لوېدلي دي‪ .‬نن سره له الکترونیکي پست نه تا سې کولی شې هر پېغام هر حقوقي یا حکمي شخص‬
‫ته د نړۍ هر ځای ته له یوې دقیقې نه په لږ وخت کې ولېږۍ‪ .‬حتی کولی شئ د مناسبتونو هر ډول کارتونه‬
‫لکه اختر‪ ،‬واده‪ ،‬تحصیل او داسې نور‪ ...‬یا د خپلې خوښې مضامین له یوې دقیقې نه په لږ وخت کې د نړۍ‬
‫‪.‬لرې ترین ځای ته واستوئ‬
‫انټر نټ او سیاست‪ :‬اینټر نټ د سیاسي کړنو په برخه کې هم وارد شوی ده‪ .‬د انټرنت په مرسته کولی‪۵ .‬‬
‫شو دموکراتیکې کړنې په غېر منتظره ډول اسانه کړو‪ .‬انټرنټ ته په ډېر السرسي سره او د انټرنټ د‬
‫ځانګړو امکاناتو له درلو دلو سره کولی شو ټاکنیز تبلیغات او رایه اخیستنې ته اسانتیا‪ ،‬لوی والی او پراختیا‬
‫‪.‬ورکړو‬
‫انټرنټ اطالعاتي او جاسوسي جګړه‪ :‬د اطالعاتی سرچینو له یو اوبل سره مخکې له مخکې اړیکې او‪۶ .‬‬
‫په ټوله نړۍ کې د کمپیوټري اواینټرنټي شبکو پراخوالی په اطالعاتي سرچینو)منابعو( د حملې لپاره‬
‫مرتکبینو ته ډېری امکانات په واک کې ورکوي‪ .‬اطالعاتي جاسوسان او تروریستان فقط د بټنو له یوې‬
‫صفحې او له انټرنټ سره د اړیکو په ذریعه کولی شي‪ .‬چې په غېر مجاز توګه نظامي سیسټمونو ته دننه‬
‫شي اطالعات تر السه او په مقابل طرف یې وپلوري‪ .‬د بېلګې په توګه کولی شو د فارس د خلیج په جګړه‬
‫‪.‬کې د امریکا د اردو کمپوټري سیسټمنو ته د نفوذ کولو اشاره وکړو‪ .‬ماجرا په دې ډول وه چې له ‪1۸۸1‬ز‬
‫نه تر‪1۸۸1‬ز‪ .‬کال پورې ‪ ۵‬نفره هالنډي نفوذي افراد له ‪ 3۱‬شمېرې سایټ نه د انټرنټ له الرې د امریکا‬
‫د اردو سیسټم ته دننه شي‪ .‬له دې جملې نه هغه مرکزونه چې تر حملې الندې راغلي ول داسې مراکز ول‬
‫چې په مستقیم ډول یې د )سپر صحرا او طوفان صحرا( له عملیاتونه مالتړ کاوه‪ .‬هغو د امریکایې ځواکونو‬
‫‪.‬دقیق ځای‪ ،‬د وسلو ډولونه او دامریکایې موشکونو وړتیاوې یې د فارس په خلیج کې الس ته راوړلې‬
‫‪1۹‬‬
‫پنځمه وېنا‪ :‬د ساېبري مجرمینو انګېزې‬
‫‪.‬د م ارت ښودل ‪‬‬
‫‪.‬تفریح او مشغولتیا ‪‬‬
 ‫‪.‬د پیسو السته راوړل ‪‬‬
‫‪.‬د غچ اخیستلو په لټه کې ‪‬‬
‫‪...‬او داسې نور ‪‬‬
‫‪1۸‬‬
‫د لومړي څپرکي پوښتنې‬
‫د جزا د کود په مطابق سایبري فضاء تعریف او په مفصله توګه یې په هکله معلومات وړاندې کړئ؟‪1 .‬‬
‫د جزا د کود په مطابق سایبري جرمونه تعریف ګړئ؟‪2 .‬‬
‫کمپیوټر تعریف او په هکله یې په بشپړه توګه معلومات ولیکئ؟‪3 .‬‬
‫د کمپیوټري سیسټمونو په باره کې معلومات ورکړئ؟‪۱ .‬‬
‫د سپین خولو هکرانو په باره کې معلومات وړاندې کړئ؟‪۵ .‬‬
‫د فایروال په باره کې خپل معلومات ولیکئ؟‪۹ .‬‬
‫ویروس تعریف کړئ؟‪7 .‬‬
‫ادرس څه شی دی تحریر یې کړئ؟ – ‪۹ .IP‬‬
‫د سایبري جرمونو د مخینې په اړه خپل معلومات ولیکئ؟‪۸ .‬‬
‫د سایبري جرمونو خصوصیات تحریر کړۍ؟‪11 .‬‬
‫د سایبري مجرمینو ځانګړتیاوې په نچوړۍ ډول ولیکئ؟‪11 .‬‬
‫د سایبري مجر مینو انګېزې ولیکئ؟‪12 .‬‬
‫‪21‬‬
‫دویم څپرکی‬
‫د کمپیوټري اوسایبري جرمونو ډولونه او برخې‬
‫لومړی مبحث د کمپیوټري جرمونو ډولونه‬
‫د ژوند په بېالبېال برخوکې د تکنالوژۍ له پرمختګ او پراختیا سااااااره‪ ،‬موږ د کمپیوټري جرمونو د تازه‬
‫څپې شاهدان یو‪ .‬اړینه ده چې کمپیوټري جرمونه په نچوړ ډول معرفي کړو‪ .‬دا مبحث ‪ ۹‬وېناوې لري چې‬
‫اواله ویناا یې کمپیو ټري فریبکااري )تېر ویسااااااتناه(‪ ،‬دویماه وېناا یې کمپیوټري جعال‪ ،‬دریماه وېناا یې د‬
‫کمپیوټري برنامو زیانونه‪ ،‬څلورمه کمپیوټري ویجاړول‪ ،‬پینځمه په غیر مجوز توګه د ساااااامع اسااااااتراق‬
‫کول)په پټه غږ اږرېدل(‪ ،‬شپږمه د کمپیوټري پروګرامونو او برنامو سرقت او تکثیر او اوومه څو رسنیزه‬
‫‪.‬جرمونه تر مطالعې او بررسې الندې راولو‬
‫(لومړۍ وینا‪ :‬کمپیوټري فرېبکاري)تېروېستنه‬
‫‪.‬په کمپیوټري فرېبکارۍ کې واردول‪ ،‬بدلون ورکول‪ ،‬له منځه وړل یا محو کول او داسې نو ر‪ ...‬شامل دي‬
‫همدارنګه په کمپیوټري برنامو کې بدلون)تغییر(‪ ،‬د کمپیوټري برنامو له منځه وړل )محوکول( او یا هم د‬
‫کمپیوټري برنامو اضافه کول په فرېبکارې کې شمېرل کېږي‪ .‬په دې ځای کې یې یوې بیلګې ته اشاره‬
‫کوو‪ :‬له پالستیکي کارتونو نه ناوړه ګټه اخیستنه‪ .‬دا کارتونه په درې برخو وېشل کېږي‪ :‬چی د ډبیت کارت؛‬
‫‪.‬کارتو څخه دی ‪ ATM‬کریدیت کارت؛ اود‬
‫‪.‬په اخیره کښی ویالی شوچه دغال شوی او ورک شوی څخه وروسته حرفوی غله ورنه ګټه اخستلی شی‬
‫‪:‬هغه نښې نښانې چې ستاسې د هویت او کارت )سرقت( ښکاروي‬
‫ـ تاسې د بانک له جانبه داسې پېغام تر السه کوئ چې ستاسې حساب تړل شوی دی چې اصال تاسې د دې‪1‬‬
‫‪.‬خبرې په طمع هېڅ نه یاست‬
‫تاسې نه شې کولی چې خپل اکونټ یا حساب ته دننه شۍ‪2 -‬‬
‫ستاسې کاري چکونه بېرته راګرزي؛ په داسې حال کې چې ډاډه یاست ستاسو په حساب کې پېسې شتون‪3 -‬‬
‫‪.‬لري‬
‫‪21‬‬
‫ـ ممکن تاسې د خپل ارزښت لرونکي کارت د تنظیماتو په برخه کې پېغام فعال کړی وي چې کله ستاسې‪۱‬‬
‫په حساب کې پیسې ډېرې اویا ورڅخه پېسې اخلئ نو تاسې ته یو پېغام رازي‪ ،‬وروسته له دې چې ستاسې‬
‫هویت یا حساب سرقت کېږي بیا پیغام نه تر السه کوې؛ ځکه چې مخکې له دې چې تاسې له خپل حساب‬
‫‪.‬نه دهغو غالته پام وکړئ دوي بانک ته مراجعه کوي او دا برخه غېر فعاله کوي‬
‫ممکنه ده ستاسې مجازي ملګري داسې پېغامونه تر السه کړي چې ستاسې له خوا د قرض غوښتلو‪۵ -‬‬
 ‫اوداسې نورو‪ ...‬لپاره دوي ته استول شوي وي چې وروسته له څو ورزو یا څو میاشتو هغې ته ستاسې پام‬
‫‪.‬شي‬
‫ممکنه ده دا ټولې نښې په یو دم ښکاره نه شي او ځینې وخت یې صرف څو نښې ښکاره شي‪ .‬اما ممکنه‬
‫‪،‬ده هر یو د دې شکمنو نښو ستاسو د هویت د سرقت دلیل وي‪ .‬که چېرې ستاسې د پېسو بکس‪ ،‬ټیلفون‬
‫ارزښت لرونکي کارتونه‪ ،‬لب تاپ اوداسې نور‪ ...‬غال )سرقت( کېږي او یا دا چې چېرته مو ورک کړي‬
‫دي هرومرو پولیسو ته اطالع ورکړئ او خپل رمزونه بدل کړئ؛ ځکه په دې ورزو کې ډېری کسان‪ ،‬خپل‬
‫اطالعات‪ ،‬خپل رمزونه‪ ،‬او حتی خپل اړین حسابونه د دې لپاره چې هېر یې نه شي د دې یاد شوو دستګاوو‬
‫پرمخ ذخیره کوي‪ .‬او کله چې سارقان هم په سمدستي توګه د هغو رمزونه السته راوړي او د هویت سرقت‬
‫تر سره کوي‪ .‬کار اخیستونکي باید په دې وپوهېږي چې د رمزونو د ساتنې لپاره تر ټولو خه ځای د افرادو‬
‫خپل ذهن دی‪ .‬او د امکان تر حده باید اړین اطالعات او اړین رمزونه د ټیلفون تبلیت او نورو دستګاوو‬
‫پر مخ ذخیره نه کړي هرو مرو دا اطالعات خپل ذهن ته وسپارئ په هغه صورت کې چې له دې نښو سره‬
‫مخامخ شولې‪ ،‬زر ترزره د الکټرونیکي جرمونو پر ضد د مبارزې له اړوندی ادارې سره موضوع شریکه‬
‫کړ ئ‬
‫هغه ډیجیټلي بالقوه مدارک چې د فریب کارې )تېر وېستنې( په برخه کې باید د پام وړ وګرزي په الندې‬
‫‪:‬ډول دي‬
‫‪.‬کمپیوټرونه ‪‬‬
‫‪ .‬تلیفونونه ‪‬‬
‫‪.‬د اینټرنټي ادرسونو او نیول شوو اړیکو لیستونه ‪‬‬
‫‪.‬مالونه اوثبت شوې شتمنۍ ‪‬‬
‫‪.‬د پیغام یا مسنجر اړوند اطالعات ‪‬‬
‫‪22‬‬
‫دویمه وېنا‪ :‬کمپیوټري جعل‬
‫په کمپوټري بر نامو او اطالعاتو کې تغییر را وستل یا محوه کولو څخه عبارت دی‪ .‬او په نافذه قوانینو کې‬
‫جرم تشریح شوی دی‪ .‬کمپیوټري جعل په ریښتونې سره د اطالعاتو جعل دی څرنګه چې د اسنادو د جعل‬
‫‪.‬په برخه کې ارتکابي عمل خپله اغېزه کوي په کمپیوټري جعل کې ارتکابي عمل په اطالعاتو اغېزه کوي‬
‫له دې توپیر سره چې کمپیوټر د جعل د ترسره کولو لپاره یوه وسیله د رنګه او کمپیوټري فوتو کاپي‬
‫ماشینونو ته د السرسی سره سم د متقلبانه ځای په ځای کول‪ ،‬بدلون راوستل اویا جعل هم منځ ته راغلی‬
‫دی‪ .‬دا ماشینونه په لوړ کیفیت سره د کاپي اخیستنې‪ ،‬د اسنادو اصالح اوحتی د اصلي نسخې په نه شتون‬
‫‪.‬کې یا په نه کارولوسره هم د جعلي اسنادو جوړول امکان لرې‬
‫(دریمه وېنا‪ :‬کمپیوټري برنامو ته تاوان اړول )بدلون او تخریب‬
‫دا ډول مجرمانه کړنۍ چې د مستقیم السرسي په ګډون‪ ،‬کمپیوټري سیسټمونو او یا برنامو ته له جعلي برنامو‬
‫لکه ویروس‪ ،‬کرم او داسې نورو‪ ...‬نه په ګټې اخیستنې سره کمپیوټري برنامو ته د تاوان رسولو په موخه‬
‫د پاکولو‪ ،‬تاوان رسولو یا ویجاړولو په موخه سرته رسېږي‪ .‬څرنګه یې چې له تعریف نه ښکاره ده‬
‫کمپیوټري برنامو او اطالعاتو باندې د تېري موخه د اطالعاتو ویجاړول دي دا حملې کله په فیزیکي ډول‬
‫‪.‬د کمپیو ټر په تاسیساتو او کله هم د ویروس او داسې نورو الرو سرته رسېږي‬
‫څلورمه وېنا‪ :‬کمپیوټري ویجاړتیا‬
‫له اجازې پرته د کمپیوټري معلوماتو پاکول د کمپیوټري سیسټمونو د مختل کولو په موخه‪ ،‬په ښکاره توګه‬
‫‪.‬مجرمانه کړنه بلل کېږي او هغې ته د کمپیو ټري سیسټم ویجاړول یا سبوتاژ ویل کېږي‬
‫‪:‬دا روپا د تخصصي شورا کمېټه کمپیوټري ویجاړونه په الندې توګه تعریف کړې ده‬
‫سبوتاژ یا کمپیوټري ویجاړونه په کمپیوټري برنامو د محو‪ ،‬بدلون راوستلو یا په کمپیوټري سیسټمونو کې‬
‫‪.‬مداخله یا د اړیکو له سیسټم سره د کمپیوټر د کړنو د مخنیوي او اختالل د رامنځ ته کولو څخه عبارت دي‬
‫‪23‬‬
‫پینځمه وېنا‪ :‬په نا قانونه توګه د غږ پټ اورېدل‬
‫د غږ پټ اورېدل‪ :‬د هغه پټو اورېدلو څخه عبارت دي چې په نا حقه توګه د تخنیکي توکو په وسیله د اړیکو‬
‫له مخې )اخیستنه او لېږدونه( د یو سیسټم یا کمپیوټري شبکې په حدود کې سر ته ورسېږي‪ .‬د غږ پټ‬
‫‪.‬اورېدل د جاسوسۍ وسیله ده چې د کمپیوټري اطالعاتو په ذریعه پوره کېږي‬
 ‫شپږمه وېنا‪:‬سرقت او د کمپیوټري برنامو او پرو ګرامونو تکثیر‬
‫«داډول مجرمانه کړنه د ملکیت او مالونو پرضد جرایموکې شمېرل کېږي‪ .‬چې د پستو توکو »نرم افزارو‬
‫سرقت په نوم هم یادېږي‪ .‬عبارت دي له سرقت ‪ ،‬کاپي او له کمپیوټري برنامونه په نا قانونه توګه کار‬
‫اخیستنه ده‪ .‬له کومه ځایه چې د کمپیوټري برنامو د تولید لپاره وخت او پېسې ډېرې زیاتې لګول کېږي؛‬
‫نود هغو تکثیر او ورڅخه په ناقانونه توګه کاراخیستنه دهغو قانوني تولید کونکوته د پام وړ اقتصادي‬
‫‪.‬تاوانونه اړوي‬
‫اوومه وېنا‪ :‬څورسنیزه جرمونه‬
‫په لغوي لحاظ » د اواز له ترکیب‪ ،‬تصااویر اوفلم‪ « ...‬نه عبارت دي‪ .‬او په اصااطالح کې له هغې رساانې‬
‫څخه عبارت دی چې پورتني څورسااانیزه عناصااار له یوبل ساااره یو ځای کوي او اطالعات له یوبل ساااره‬
‫‪.‬پېوندوي‬
‫دا د هغو کمپوټري او اینټرنټي جرمونو دریم نسااااااال دی چې په مجازي محیط کې د تحقق وړ وي څو‬
‫رسانیز جرمونه‪ ،‬هرډول نا قانونه یا په غېر اخالقي »ممنوعه« توګه د تکنالوژۍ او رسانیو اړیکو څخه د‬
‫‪.‬ناوړه ګټې اخیستنې په ګډون دي‬
‫مجرمانه کړنې یا له اړیکو نه ناوړه کار اخیسااتنه له‪ :‬د جنسااي تمامیت او اختیار پرضااد‪ ،‬د عمومي ټیکاو‬
‫پر ضد جرمونو)ناقانونه سیاسي او تروریستي کړنۍ( یاد ورزپاڼو او د اینټرنټي شبکو او کمپیوټر د منځني‬
‫‪.‬اطالعاتو په متنونو کې د بدلون په ګډون دي‬
‫‪24‬‬
‫دویم مبحث‪ :‬د ساېبري جرمونو ډولونه‬
‫غالبا دبېن المللي شبکو په فضاء کې لکه "انټرنټ " په یویشتم قرن کې د کمپیوټري جرمونو نوې څپه چې‬
‫منځ ته راغله‪ .‬دا جرم د سایبري جرم تر عنوان الندې په مجازي چاپېالیر کې مش ور او معروف شو چې‬
‫‪.‬ټول جرمونه پکې شتون لري‪ .‬اړینه ده سایبري جرمونه په مختصره توګه معرفي کړو‬
‫‪،‬دویم مبحث در ویشت وېنا وې لري‪ .‬اوله وېنا په کمپیوټري سیسټم یا اطالعاتو کې غېر مجاز بدلونونه‬
‫دویمه وېنا د کمپیوټري سیسټم‪ ،‬برنامې یا اطالعاتو غېر مجاز له منځه وړل‪ ،‬دریمه وېنا د السرسي د رمز‬
‫افشأ کول‪ ،‬څلورمه وېنا غیر مجاز الر نیونه )ممانعت رامنځ ته کول( پینځمه وېنا په جرم کې د ګټې اخیستنې‬
‫لپاره د دستګاه جوړول‪ ،‬برابرول یا ترالسه کول‪ ،‬شپږمه وېنا الکټرونیکي تزویر‪ ،‬اوومه وېنا الکترونیکي‬
‫فرېبکاري)تېر وېستنه(‪ ،‬اتمه وېنا ساېبري سرقت‪ ،‬ن مه وېنا ممنوعه معلوماتي تکنا لوژي‪ ،‬لسمه وېنا د‬
‫اانټرنټ سرقت‪ ،‬یولسمه وېنا ساېبري تروریزم‪ ،‬دولسمه وېنا سابیبري جاسوسي‪ ،‬دیارلسمه وېنا ساېبري‬
‫جګړه‪ ،‬څوارلسمه وېنا د معلوماتو افشأ کول او دهویت له سرقت څخه ناوړه ګټه اخیستنه‪ ،‬پینځه لسمه وېنا‬
‫د عفت او ټولیز اخالقو پورې اړوند جرمونه ‪ ،‬شپاړسمه وېنا د شخصي اسرارو افشأ کول‪ ،‬اوه لسمه وېنا‬
‫ساېبري باج اخیستنه‪ ،‬اته لسمه وېنا د سایبر په فضاء کې تعصب آمېزه فعالیتونه‪ ،‬نولسمه وېنا دینونو یا‬
‫اسالمي مذهبونو ته سپکاوی ‪ ،‬شلمه وېنا ساېبري جوار ګري)قماربازي(‪ ،‬یوویشتمه وېنا د جر مي اطالعاتو‬
‫وړاندې کول‪ ،‬دوه ویشتمه وېنا هرزه لیکنه )پورنوګرافي(‪ ،‬درویشتمه وېنا کې له سیمکارټونونه ناوړه ګټه‬
‫‪.‬اخیستنه تر بحث اومطالعې الندې رازي‬
‫‪.‬لومړې وېنا‪ :‬په کمپیوټري سیسټم‪ ،‬برنامې یا اطالعاتوکې غېر مجاز بدلونونه‬
‫د جزا د کود ‪ ۹۵3‬ماده هغه شخص چې د کمپیوټري سیسټم‪ ،‬برنامې یا اطالعاتو په اړه په غېر مجاز توګه‬
‫‪.‬له الندې کړنو څخه یو په موقتي یا دایمي توګه تر سره کړي‪ ،‬په پورته ذکر شوي جرم مرتکب کېږي‬
‫‪.‬د کمپیوټري سیستم په کړنه کې د بدلون واردول‪ ،‬ممانعت یا اخالل‪1 -‬‬
‫‪.‬د کمپیوټري سیستم‪ ،‬برنامې یا اطالعاتو تولید‪ ،‬بدلون‪ ،‬تعدیل یا زیان رسول‪2 -‬‬
‫‪.‬دویمه وېنا‪ :‬د کمپیوټري سیستم‪ ،‬برنامې یا اطالعاتو غېر مجاز له منځه وړل‬
‫کمپیوټري سیستم‪ ،‬برنامې یا اطالعاتو د السرسي نه وړ کول‪ ،‬بې معنا کول‪ ،‬د ګټې اخیستنې نه وړ‪3 -‬‬
‫‪.‬کول یا غېر فعالول‬
‫‪.‬د کمپیوټري سیستم‪ ،‬برنامې یا اطالعاتوته له مجاز السرسي څخه مخنیوی‪۱ -‬‬
‫‪25‬‬
‫‪.‬په ساتنیز کمپیوټري سیستم‪ ،‬برنامې یا اطالعاتو کې د بدلون یا تعدیل راوستل‪۵ -‬‬
‫‪.‬په کمپیوټري سیستم‪ ،‬برنامې یا اطالعاتوکې د ویروس واردول یا خپرول‪۹ -‬‬
‫‪.‬د کمپیوټري شبکې د اتصال په مسیر کې غېر مجاز السرسی‪7 -‬‬
 ‫د بشر ژوند نن ورځ له کمپیوټر او اطالعاتوسره تړاو پېداکړی دی او د سیسټمونو اوبرنامو سمه کړنه د‬
‫خلکو په ژوند کې اړین رول لري‪ .‬اطالعاتو او کمپیوټري سیستمونو ته هر ډول تاوان رسول تر جزایي‬
‫مالتړ الندې راغلی دی‪ .‬د افغانستان د جزا د قانون په سیسټم‪ ،‬برنامه یا کمپیوټري اطالعاتو کې پورتني ‪7‬‬
‫ګونې کړنې د ناقانونه بدلونونو په عنوان وړاندوینه کړې ده چې شاید د دې جرمونو لپاره‪ ،‬د سیستمونو‬
‫کړنو کې اخالل او د کمپیوټري اطالعاتو اوبرنامو په کړنو کې اخالل مناسب عنوان وي‪ .‬د دې جرایمو‬
‫په سرته رسولو سره سیستمونه او برنامې نه ویجاړېږي بلکې د هغو کړنې په دوام لرونکي یا موقته توګه‬
‫‪.‬مختل کېږي یا له کار نه لوېږي‬
‫دویمه وېنا‪ :‬د کمپیوټري سیستم‪ ،‬برنامې یا اطالعاتو غېر مجاز له منځه وړل‬
‫د جزا د کود‪ ۹۵۱‬ماده‪) 1) :‬هغه شخص چې د بل کس کمپیوټري سیستم‪ ،‬برنامه یا اطالعات په غېر مجاز‬
‫‪،‬توګه په داسې ډول ویجاړ‪ ،‬حذف یا خنثی کړي چې په مادي یا معنوي زیان تمام شي‬
‫د جزا په حقوقو کې په کالسیکه توګه له منځه وړل د ویجاړولو‪ ،‬نابودولو او ورانولو په معنا ده چې البته‬
‫‪.‬قانون جوړونکي د تخریب )ویجاړ( له اصطالح نه کار اخیستی دی چې په تعریف کې یې ویل شوي دي‬
‫چې د کمپیوټري اطالعاتو او یا برنامې له منځه وړل هم د مف وم له لوري له سنتي مف وم نه لرې نه ده‪ .‬په‬
‫دې توپیر چې د اطالعاتو او برنامې له منځه وړل د سایبر په نړې کې سرته رسېږي‪ .‬قانون جوړونکي په‬
‫سایبر چاپېالیر کې له برنامو او اطالعاتو نه په مالتړ په ځانګړې توګه دې برخه کې د دې جرم په پېژندلوکې‬
‫ځانګړی اقدام تر سره کړی دی او هغه کړنې چې په سایبر چاپېالیر کې د دې برنامو اواطالعاتو د له‬
‫منځه وړلو المل شي جرم ګڼل کېږي او ډېرشدید مجازات ورته په پام کې نیولي دي‪ .‬په ریښتونې سره د‬
‫برنامو د له منځه وړلو جرم د اطالعاتو او کمپیوټري برنامو د سالمتې پرضد جرم دی چې قانون جوړونکي‬
‫‪.‬د هغو په مالتړ الس پورې کړی دی‬
‫البته ځینې وخت له منځه وړل‪ ،‬په اطالعاتو او برنامو پورې اړوند نه دي‪ ،‬بلکه د کمپیوټري دستګاه په‬
‫کارکولو پورې اړه لري؛ یعنې د کمپیوټري سیستم کړنه په مخاطره کې لوېږي او د قانون جوړونکي موخه‬
‫‪26‬‬
‫دکمپیوټري سیستم له سالمتیا نه مالتړ ده‪ .‬د دې حالت مف وم په عمدي توګه د کمپیوټر په سم کارکولو کې‬
‫‪.‬د ناکارۍ )ناتوانۍ( منځ ته راوستل دي‬
‫دریمه وېنا‪ :‬د السرسي د رمز افشاء کول‬
‫د ننوتلو د رمز موندل او اطالعاتو ته د السرسي لپاره نو ر وسایل کولی شي د نو رو جرمونو د سرته‬
‫رسولو لپاره لکه اطالعاتو یا د اشخاصو خصوصي معلوماتو ته السرسی یا د نور جرایمو سرته رسول‬
‫لکه د الکټرونیکي یا خصوصي اطالعاتو سرقت لومړنې منشأ وي‪ .‬د دې عمل جرم پېژندنه په ریښتونې‬
‫‪.‬توګه د هغو جرمونو خنثی کول دي چې له دې الرې کولی شي ترسره شي‬
‫د جزأ د کود ‪ ۹۵۵‬ماده‪ :‬که چېرې یو شخص د السرسي رمز) پاسورد یا کود( یا د کمپیوټري سیستم د‬
‫‪.‬برنامې یا اطالعاتو د تر السه کولو نو ر وسایل په نا قانونه توګه افشاء کړي‬
‫(څلورمه وېنا‪ :‬غېر مجاز الرنیونه ) د ممانعت رامنځته کول‬
‫د دې جرم مرتکب له یوې ځانګړې تخنیکي برنامې نه د ګټې اخیستنې له الرې د بل کمپیوټري سیستم نه‬
‫د اطالعاتو د لېږد خنډ شي یوه څرګنده بېلګه یې دا دی چې یو څوک د دې مخنیوی وکړي چې نور خلک‬
‫د دې سایټ له محتواوو نه برخه من شي او په اصطالح هغه فلټرکړي‪ .‬په داسې حال کې فلټرکول د بیان‬
‫‪.‬د ازادۍ د حق د په پام کې نیولو سره د دولت د صالحیتونو له جملې څخه دی‬
‫د جزا د کود ‪ ۹۵۹‬ماده‪ :‬هغه شخص چې له تخنیکي وسایلو څخه په ګټې اخیستنې سره د خپل ځان یا د بل‬
‫‪،‬شخص لپاره د ګټې د تر السه کولو یا بل ته د زیان رسولو په موخه‪ ،‬له الندې کړنو څخه یو ترسره کړي‬
‫‪.‬د غېر مجاز الرنیونې مرتکب کېږي‬
‫له کمپوټري سیستم څخه بل کمپیوټري سیستم ته د کمپیوټري اطالعاتو د لېږد یاپه عېن کمپیوټري سیسټم‪1 -‬‬
‫‪.‬کې له یوه ځای څخه بل ځای ته د هغو له لېږد څخه مخنیوی‬
‫ـ له هغه کمپیوټري سیستم څخه د الکترو مقناطیسي له استولو مخنیوی چې د دې مادې د )‪) 1‬فقرې په ‪21‬‬
‫جز کې درج شوي اطالعات لیږدوي‪ .‬انټرنټي الرنیونه په تأسف سره یو د هغو جرمونو له جملې څخه دی‬
‫چې په کثرت سره منځ ته رازي‪ .‬د جرم په حیث د دې کړنې د پېژندنې المل‪ ،‬د اشخاصو د اطالعاتو له‬
‫لېږدولو څخه مالتړ دی‪ .‬د انټرنټي الرنیونې جرم کېدالی شي د بېالبېلو موخو لپاره لکه د منافعواو یا د‬
‫‪.‬پېسو السته راوړل او یاهم نورو ته د تاوان رسولو په موخه وي‬
 ‫‪27‬‬
‫پینځمه وېنا‪ :‬په جرم کې د ګټې اخیستنې لپاره د دستګاه جوړول‪ ،‬برابرول یا تر السه کول‬
‫‪،‬د جزا د کود ‪ ۹۵7‬ماده‪ :‬هغه شخص چې به غېر مجاز توګه له الندې د ستګاوو څخه یوه تولید‪ ،‬وارد‬
‫‪:‬وساتي‪ ،‬براره‪ ،‬ووېشي‪ ،‬خپره‪ ،‬وپېري یا هغه وپلوري یایې د پلورلو په موخه عرضه کړي‬
‫هغه دستګاه یا کمپیوټري برنامه چې په دې څپرکي کې د درج شوو جرمونو څخه د یوه د ارتکاب په‪1 -‬‬
‫‪.‬موخه جوړه شوې ده‬
‫رمز )پسورد یاکود( یا ورته اطالعات چې د هغه په واسطه ټول کمپیوټري سیستم یا یوه برخه یې د‪2 -‬‬
‫‪.‬السرسي وړ ګرځي‬
‫د ساېبري جرایمو د ترسره کیدو څخه د مخنیوئ لپاره یې ځانګړې کړنې د جرم په حېث پېژندلي دي په‬
‫حقیقت کی قانون جوړونکي غوښتي دي ترڅو د یو جرم لپاره خنډ پېدا کړي‪ ،‬ځکه دغه کړنې چې په دې‬
‫جرم کې درج دي په خپل نفس کې ګواښونکې او د ټولنې ضد نه دي؛ خو دا کړنې د سایبري جرمونو د‬
‫ترسره کولو لپاره الره جوړونکي دي‪ .‬د دې لپاره چې قانون جوړونکی له وروستي جرم نه مخنیوی وکړي‬
‫‪.‬دې کړنې ته یې جرم ویلی دی‬
‫شپږمه وېنا‪ :‬الکترونیکي تزویر‬
‫د جزا د کود )‪) ۹۵۹‬ماده هغه شخص چې د کمپیوټري سیستم اصلي یا واقعي اطالعات په مزورانه ډول‬
‫‪.‬تولید‪ ،‬تغییر‪ ،‬تبدیل‪ ،‬حذف یا خنثی کړي‪ ،‬د الکترونیکي تزویر د جرم مرتکب کېږي‬
‫الکترونیکي تزویر د کمپیوټري اطالعاتو د صحت پر ضد جرم شمېرل کېږي لکه غېر الکترونیکي تزویر‬
‫چې په اسنادو د افرادو د نه باور المل ګرزي‪ ،‬الکترونیکي تزویر هم د اسنادو او کمپیوټري اطالعاتو‬
‫صحت مخدوشوي او خلک ور باندې بې باوره کوي‪ .‬او په حقیقت کې د سایبري فضاء امنیت په خطر کې‬
‫لوېږي‪ .‬نن ورځ ډېری راکړې ورکړې او د وجوهو بدلونه‪ ،‬پېسې اعتبارونه‪ ،‬د ورځ پاڼو او پېښو ویل‬
‫دالکترونیکي کارتو نو‪ ،‬اطالعاتو او کمپیوټري سیسټمونو په وسیله صورت مومي چې که افراد ورباندې‬
‫‪.‬بې باوره شي‪ ،‬نور به په ټولنه کې د کمپیوټري سیسټمونو له الرې معامله شتون ونه لري‬
‫د کالسیک تزویر په تعریف کې‪ ،‬ویل شوي دي‪ :‬تزویر د لیکنو او یا نورو شیانو جوړول چې د حقیقت‬
‫خالف او د نورو په زیان‪ .‬چې د جوړولو مف وم د کلي او جزیی څخه دی؛ نو له همدې کبله د تزویر اصلي‬
‫‪.‬رکن‪ ،‬تقلب او د حقیقت تغییر دی‬
‫‪2۹‬‬
‫الکترونیکي تزویر هم د مف وم په لحاظ د کالسیک تزویر نه لرې نه ده د سایبري جرمونو د کنواسیون ‪7‬‬
‫ماده د جرم پېژندنې په برخه کې د سایبري جرمونو د کمپیوټري تزویر په هکله داسې لیکي‪ " ،‬په کنوانسیون‬
‫کې د ګډونکو هر یو هیواد باید د داسې تغییر‪ ،‬حذف یا عمدي ودرول د اطالعاتو له حق نه پ غېر د ویلو‬
‫او پو هېدلو وړ وي یا نه وي د جرم په حېث وپېژني‪.‬قوانینو او مقرراتو په وضع کولو اقدام وکړي چې د‬
‫خپلو داخلي حقوقو داړتیا په بنسټ‪ ،‬د اطالعاتو هرډول واردول‪ ،‬تغییر‪ ،‬حذف یا عمدي ودرول او د‬
‫‪.‬اطالعاتو د حق په نه لرلو سره چې د ویلو وړ وي او یا نه وي جرم یې وپېژني‬
‫اومه وېنا‪ :‬الکترونیکي فرېبکاري‬
‫د جزا د کود ‪ ۹۵۸‬ماده‪ :‬هغه شخص چې د خپل ځا ن اویا بل شخص لپاره د منفعت د تر السه کولو او یا‬
‫بل ته د زیان اړولو په موخه په فرېبکارانه توګه‪ ،‬له الندې اعمالو څخه د یوه مرتکب شي د الکترو نیکي‬
‫‪.‬فرېبکارې د جرم مرتکب پېژندل کېږي‬
‫‪.‬کمپیوټري سیستم یا کمپیوټري برنامې یا اطالعاتو ته السرسی‪1 -‬‬
‫‪.‬کمپیوټري برنامې یا اطالعاتوته د ننه کېدل‪ ،‬بدلول‪ ،‬حذف‪ ،‬یاتولید‪2 -‬‬
‫‪.‬د کمپیوټري سیستم په کړنه کې مداخله‪ ،‬ممانعت‪ ،‬اخالل یا انسداد‪3 -‬‬
‫کمپیوټري سیسټم‪ ،‬دستګاه یا د ذخیره کولو وسیلې ته د اطالعاتو یا برنامې کاپي کول‪ ،‬انتقال یا لېږل د‪۱ -‬‬
‫هغې وسیلې په استثنأ چې په هغو کې ثبت شوي دي یا په عېن کمپیوټري سیستم‪ ،‬دستګاه یا ذخېره کولو‬
‫‪.‬وسیلې کې بل موقعیت ته د اطالعاتو یا بر نامې انتقال یا لېږل‬
‫د هغه کمپیوټرې سیستم له اطالعاتو یا برنامې څخه ګټه اخیستنه یا د اطالعاتو یا برنامې ب ر کول چې‪۵ -‬‬
‫‪.‬په هغو کې ثبت شوي دي‬
‫فریب کاري د مالکیت او اموالو په ضد یو له م مو جرایمو څخه دی چې له هغه نه د شلم قرن د بحران تر‬
‫عنوان الندې یادونه شوې ده‪ .‬د اموالو د فرېب ورکونې کالسیکه موضوع عېني او ملموسه ده او نسبت نا‬
 ‫‪،‬ملموسه او اعتباري اموالو ته جاري نه ده له بلې خوا د افرادو په ژوند کې د کمپیوټر او تکنالوژۍ پراختیا‬
‫د ساېبر په فضا کې په مال تعرض او د څېښتن له تصرف نه یې ښکل منځ ته راغلي دي چې د دې کړنو‬
‫مجازات د کالسیکې فریب کارۍ په مرسته شتون نه درلود؛ په دې ترتیب اړینه وه تر څو قانون جوړونکې‬
‫‪.‬د خلکو د مالي حقوقو لپاره دسایبر په فضا کې هم په تدبیرونو سوچ وکړي‬
‫‪2۸‬‬
‫د کمپیوټري فریب کارۍ جرم د کمپیوټري مالي جرمونو یو ریښتونی دلیل شمېرل کېږي‪ .‬اما باید دا په پام‬
‫کې ونیسو چې د کمپیوټر په وسیله هرډول فریب ورکونه‪ ،‬لزوما فرېب کاري نه نومول کېږي‪ ،‬ځکه چې‬
‫مجرمین له کمپیوټر نه هم د فرېبکارې د کالسیکې فریبکارۍ او کمپیوټري فریبکارۍ د وسیلې په توګه کار‬
‫‪.‬اخلي‬
‫په بل عبارت سره‪ :‬کمپیو ټر له دوه خواوو د دې جرم په سر ته رسولو کې رول لري‪ .‬یو دا چې له کمپوټر‬
‫څخه کار اخیستل کېږي تر څو یې په مرسته کالسیکه فریبکاري تر سره کړي په دې صورت چې مرتکب‬
‫د کمپیو ټر له الرې د تقلب وسایلو سره وسل کېږي او نو رو ته فرېب ورکوي او مال یې وړي‪ .‬دلته د‬
‫کمپیوټر دنده یوازې د جرم د ارتکاب وسیله ده؛ خو د مرتکب د کارولو وړ وسایل د فرد په فرېب ورکولو‬
‫کې د کمپیوټر په مرسته دي‪ .‬بل رول دا دی چې د کمپیوټري فریبکارۍ لپاره شخص له کمپیوټر څخه کار‬
‫اخلي په دې توګه چې مرتکب له نا روا الرې په کمپوټري اطالعاتو یا د کمپیوټرونو د کړنو له الرې‪ ،‬د‬
‫‪.‬بل مال وړي یا له مالي خدمتونو ب ره مند کېږي‪ ،‬دا جرم د کمپیوټري فریبکارۍ په نوم یادېږي‬
‫د کالسیکې او الکتروني فرېبکارۍ تر منځ توپیر‬
‫لومړی‪ :‬دا چې کالسیکه فرېبکاري د مجني علیه په اغفال)غافلولو‪ -‬تېروېستنې( سره سرته رسېږي په داسې‬
‫حال کې چې په کمپیوټري ګرفتارۍ کې مر تکب د شخص د اغفال او فرېب نه پرته یوازې کمپیو ټري‬
‫اطالعاتو ته د ناروا الرې نه په ګټې اخیستنې سره یا د کمپیوټري سیستم په کارولو سره د مجني علیه مال‬
‫‪.‬وړي او په دې جرم کې د فرېب عنصر ورک دی‬
‫دویم‪ :‬داچې په کالسیکه فرېبکارې کې چون شخص فرېب خوړلی‪ ،‬ځکه په خپل رضایت او خبرتیا سره‬
‫‪.‬خپل مال مرتکب ته ورکوي‪ ،‬خو په کمپیوټري فرېبکارۍ کې مجني علیه مجرم ته مال نه ورکوي‬
‫ن ایتا دا چې په کالسیکه فرېب ورکونه کې د تقلب وسایل په یو انسان چې دعقل اوشعور خاوند دی کارول‬
‫کېږي چې هغه ته فرېب ورکړي‪ .‬خو په کمپیوټري فریبکارۍ کې دا وسایل په یو سیستم او کمپیوټري‬
‫‪.‬سیستم باندې سرته رسېږي‬
‫دبېلګې په توګه‪ :‬الکترونیکي فرېبکاري په الکترونیکي سوداګرې کې منځ ته رازي‪ .‬شخص په نا مالومه‬
‫ځای کې بېن المللي شبکې لکه انټرنټ ته له ننوتلوسره او خپل ځان په یو سودا ګریز سایټ کې د یو‬
‫سوداګراو د یومعتبره شرکت مالک په صفت معرفي کولو سره د یوجعلي الکترونیکي تجارت د مجوز په‬
‫ښکارولو سره ادعا کوي چې جنس په یوه معین قیمت سره په یو ځانګړي تعداد په خپل اختیار کې لري او‬
‫‪31‬‬
‫مشتریانوته د عرضې وړ ده او له بلې خوا هغه اخیستونکي چې د شبکو په فضاء کې په الکترونیکي‬
‫سوداګرې بوخت دي د پېغام د ترالسه کولو وروسته‪ ،‬د اړیکو د تامینولو لپاره د ایمیل په وسیله د نظر وړ‬
‫جنسونو د پېرېدلو وړاندیز کوي‪ .‬پلورونکی شخص د مقابل لوري د باور د تر السه کولو وروسته خپله‬
‫بانکي شمېره یا کرېډټ کارت اعالنوي‬
‫‪.‬او پېرېدونکی د جنسونو تر السه کولو ته په طمع دی‬
‫اتمه وېنا‪ :‬ساېبري سرقت‬
‫یو له هغه جرمونونه چې نن ورځ په چټکۍ سره د ودې په حال کې دی او حقیقي اوحکمي اشخاصو ته د‬
‫وي ډېراقتصادي تاوان د رسولو سبب ش‬
‫‪،‬دي ساېبري سرقت دی‪ .‬د دې جرم د ترسره کولو تګالره‪ ،‬ماهرانه‬
‫‪.‬زیرکانه او په عېن کال کې د متضرر لپاره له خطر نه ډکه او د مرتکب لپاره مصونه وي‬
‫سایبري سرقتونه په بېالبېلو تګالرو سر ته رسېږي‪ .‬ممکنه ده د پېسو سرقت له یوه بانکي حساب نه بل‬
‫بانکي حساب ته‪ ،‬د متضرر شخص د حساب په نوم د متاع او خدمتونو پېرېدنه او یا په نوروتګالرو سر‬
‫ته ورسېږي‪ .‬څومره چې نن ورځ د تکنالوژۍ پرمختګ په بېالبېلو برخوکې لکه د افرادو او شرکتونوپه‬
‫اقتصادي معاملو کې اسانتیاوې منځ ته راوړي دي او د دوي معامالتو ته د چټکتیا ورکولو سبب شوې ده‬
‫‪.‬په عېن زمان کې په هماغه کچه هغوی ته د اقتصادي ګواښونو د منځ ته راتګ المل هم ګرزېدلی ده‬
 ‫سارقین په ساده ګۍ د بانکي یا د افرادو د کرېډټ کارتونو اودېبټ کارتونو پټو مالوماتو په السته راوړلو‬
‫سره‪ ،‬کولی شي د هغو د شتمنیو په سرقت الس پورې کړي‪ .‬ساېبري غالوې یوازې د ارزښتونو غال ته‬
‫محدودې نه دي او په ډېری وختونو کې د مالوماتو او هم د معنوی مالکیت د سرقت سبب کېږي‪ .‬سارقین‬
‫د شرکت د پټو او اړینو مالوماتو په السته راوړلو او باالخره د هغوی په نو ر سوداګریزو رقیبانو او ذي‬
‫‪.‬عالقه افرادو باندې د پلور له الرې ډېرې پېسې السته راوړي‬
‫کالسیک سرقت سره د ساېبري سرقت ورته والی او توپیر‬
‫سایبري او کالسیک سرقتونه له یوبل سره ورته والی او توپیرونه هم لري‪ .‬دا چې د دواړو سرقتونو‬
‫موضوع د نو روافرادو د ارزښت ناکه مالونو اوشتمنیوغالکول دي اود دواړو جرمونو مجرمانه کړنې د‬
‫‪.‬نو رو د مالونو سرقت دی په هره تګالره چې وي‪ ،‬دا د دې دواړو په منځ کې ورته والی ګڼل کېږي‬
‫د توپیر په برخه کې‪ ،‬د دې دواړو سرقتونو ترمنځ اړین ترین توپیر په دې کې دی چې ساېبري سرقت‬
‫یوازې د ساېبر په فضاکې کولی شي سرته ورسېږي او د ساېبر له فضا پرته کوم مف وم نه لري‪ .‬په دې‬
‫‪31‬‬
‫‪.‬جرم کې مرتکب د سیستم یا کمپیوټري برنامو په کارولو سره د خلکو د مالونو په سرقت الس پورې کوي‬
‫په داسې حال کې چې کالسیک سرقت په غېر ساېبري فضاء کې سر ته رسېږي او په هغه کې د تکنالوژۍ‬
‫‪.‬له وسایلو کار نه اخیستل کېږي‪ ،‬لکه په شپه کې د یوشخص کورته ننوتل او د هغه د نغدو پېسو غالکول‬
‫د نور د مالو نو د غال په موخه د تکنالوژۍ له وسایلو نه ګټه اخیستنه د ساېبري غالوو اړینه برخه شمېرل‬
‫‪.‬کېږي‪ .‬په داسې حال کې چې په کالسیکه غال کې په هېڅ صورت له دې وسایلو نه کار نه اخیستل کېږي‬
‫‪.‬لومړۍ بېلګه‪ :‬صفي د الف بانک کارکونکی دی‪ .‬د ډیر وخت لپاره یې په دې بانک کې خدمت کړی دی‬
‫صفي د کمپیوټر ساینس له پوهنځي نه فارع دی او په همدې دلیل‪ ،‬په دې وروستیو کلونو کې په دې بانک‬
‫کې د کمپیوټري شبکې مسولیت په غاړه لري‪ .‬صفي چې د ډېرو پېسو د السته راوړلو او په ب رکې د‬
‫پانګونې هوډ لري‪ ،‬د یوې برنامې په نسبولو سره چې خپله یې جوړه کړې ده د الف بانک په یوې څانګه‬
‫کې یې د ‪21111‬په حدود د بانک مشتریان تر موخې الندې راوستي او له نصب شوې برنامې نه په کار‬
‫‪.‬اخیستلوسره‪ ،‬په هر کال کې ‪3‬ځله ‪ ۵‬امریکایي ډالر د دوی له بانکي حساب نه خپل بانکي حساب ته لېږدوي‬
‫‪.‬د دې کړنې په سرته رسولو سره صفي عاید ‪ 311111‬امریکایې ډالروته رسېږي‬
‫دویمه بېلګه‪ :‬ظفر د هغه انټرنټي سیستم په کارولوسره چې پخپله یې منځ ته راوړی دی او د افرادو د‬
‫فیسبوکي حسابونو په تعقیبولوسره‪ ،‬دې پایلې ته رسېږي چې دوی څه ته عالقه لري‪ .‬وروسته د دوی د‬
‫ایمیل د ځانګړ تیاوو په موندلو سره د فیسبوک له ټولنیزي پاڼې نه او هغو ته د یو معین او غېر واقعي لینک‬
‫په لېږدولو سره د هغه شرکتونو په نوم چې خلک عالقه لري ورته ځانګړی تخفیف لېږي‪ .‬په لېنک کې د‬
‫تخفیف د السته راوړلو لپاره باید افراد د هغه دېبت اوکرېدت کارتونو په هکله چې تل ورباندې پېرېدنه‬
‫کوي مالومات ورکړي‪ .‬د دې مالوماتو له السته راوړلو وروسته ظفر د دې خلکو له کارتونو کار اخلي او‬
‫په انالین توګه له هېواد نه ب ر د الکترونیکي وسایلو په پېرېدلو الس پورې کوي او بېرته هغه د دویم ځل‬
‫‪.‬لپاره پلوري او د خرڅالو پېسې په خپل حساب کې ځای په ځای کوي‬
‫‪:‬نهمه وېنا‪ :‬ممنوعه مالوماتي تکنالوژي ‪ ۱۶۸‬ماده دجزا کود‬
‫که چیری شخص دسیم باکس اونورو ورته وسایلوپه شمول ممنوعه مخابراتی اومعلوماتی تکنالوژی ‪1‬‬
‫وسایل اوتج زات وارد کری په حیازت کی ولری یاد هغو په واسطه دخدمتونو په عرضه کولو الس پوری‬
‫کری؛ د مخابراتی خدمتونو دتنظم په قانون کی د درج شوی نغدی جریمی پرورکری بر سیره ؛ په متوسط‬
‫‪.‬حبس؛ هم محکومیږی‬
‫‪32‬‬
‫که چیری ددی مادی په )‪) 1‬فقره کی په درج شوو احوالوکی دکورنی اوب رنی امنیت پر وراندی د ‪2‬‬
‫جرمونو په ارتکاب کی له ممنوعه معلوماتی تکنالوژی څخه اخیستل شوی وی؛ د هغه پواسطه دخدمتونو‬
‫وارد کوونکی؛ حیازت کوونکی او عرضه کوونکی؛ په طویل حبس چی له لسو کلونو څخه لږ نه وی‬
‫‪.‬محکومیږی‬
‫معروف ممنوعه توکي ‪‬‬
‫سیم باکس ‪‬‬
‫د سمعې د استراق وسیله ‪‬‬
‫‪.‬د اړیکو د موندلو سیستم او جمر دي ‪‬‬
 ‫لسمه وېنا‪ :‬د انڼرنټ سرقت‬
‫ماده د کود جزا‪ :‬هغه شخص چی په غیر قانونی پوری اروند دانترنت دګټی اخیستنی امایاز سرقت ‪۹۹ 2‬‬
‫‪.‬غال( کری ؛ د سرقت شوی د ارزښت دوه برابره په نغدی جزا محکومیږی)‬
‫د انټرنټ سرقت‪ :‬د هغه انټرنټ کارول چې امتیاز یې بل شخص پورې تعلق ولري‪ .‬د انټرنټ سرقت ګڼل‬
‫کېږي‪ .‬نن ورځ انټرنټ د افرادو په ورځني ژوند کې یو له اړینو اړتیاو څخه دی‪ .‬د انټرنټ څخه کار‬
‫اخیستنه که د ټولنیزو شبکو کارول وي‪ ،‬له ویبسایټونو نه د معلوماتو السته راوړل وي اویاهم د معلوماتو‬
‫نقل او لېږدونه ورځ تر بله مخ په ډېرېدو ده‪ .‬مخابراتي شااارکتونه هم خپلو مشاااتریانو ته انټرنټي خدمتونه‬
‫په بېالبېلو ډولونو وړاندې کوي‪ .‬کله داخدمتونه د لېن لرونکو سایمونو په وسایله لکه د افغان تلکام شارکت‬
‫خدمتونه‪ ،‬کله هم د سااایمکارتونو له دېتاوو نه ګټه اخیساااتنه لکه د ډېری مخابراتي شااابکو انټرنټي بېسااایمه‬
‫خدمات اوکله هم د یوزرنیم په کارولو د انټرنټ د امتیاز اخیسااتل لکه د افغان بېسایم د ساوپر ‪G‬یا ‪3G 4‬‬
‫‪.‬وای فای په څېر صورت مومي‬
‫د بېلګې په توګه‪ :‬یو شخص د خپل ګاونډي د وای فای د رمز په سرقتولو سره چې د یوې شبکې ‪11‬‬
‫جېبي انټرنټ یې د یوې میاشتې لپاره فعال کړی دی دهغه ‪ ۵‬جې بي انټر نت مصرفوي‪ .‬په دې صورت‬
‫‪.‬کې تاوان هغه چاته رسېدلی ده چې د‪ 11‬جې بي انټرنټ د کارولو امتیاز یې پېرېدلی ده‬
‫‪33‬‬
‫یولسمه وېنا‪ :‬ساېبري تروریزم‬
‫ماده د جزا کود‪ :‬هغه شخص چی د کمپیوتری برنامی یا اطالعاتو له سیستم څخه په ګټی اخیستنی ‪۹۹ 3‬‬
‫‪.‬سره سم؛ پدی قانون کی د درج شوی تروریستی جومونو مرتکب شی؛ په جزا محکومیږی‬
‫‪،‬نن ورځ ساېبري تروریزم یو پېچلی ساېبري جرم دی چې ځینې وختونه د خلکو له خوا په انفرادي توګه‬
‫په بېال بېلو دالیلو لکه یوې معینې ایډیا لوژۍ پوري تړاو او کله هم تروریستي ډلې خپلو موخو ته د رسېدو‬
‫‪.‬لپاره د ابزاروپه عنوان سر ته رسوي‬
‫د دې جرمونو د سرته رسولو لپاره له انټرنټ او کمپیوټري اطالعاتونه ګټه اخیستنه‪ ،‬د انټرنټ د منځ ته‬
‫راتللو سره یوځای وه‪ ،‬خو د ترویستي جرمونو د سرته رسولو بڼې له هغه وخت نه تر اوسه ډېر توپیر‬
‫کړی دی‪ .‬تروریستان د کمپوټري اطالعاتونه په ګټه اخیستنې سره‪ ،‬بېالبېل تروریستي جرمونه تر سره‬
‫کوي چې م مترین یې له دې جملې څخه کولی شو د زدکړییزو توکو لکه د چاودېدونکو توکو د برابرولو‬
‫تګالره‪ ،‬د تروریزم تمویل او په زیر بناوو باندې له یرغل څخه نوم واخلو‪ .‬سایبري تروریزم کولی شي په‬
‫‪.‬بېالبېلو تکالرو سره سرته ورسېږي‬
‫د هغو ښکاره بېلګه له انټرنټ څخه په ګټې اخسیتنې سره په امریکا د سپټمبر د یولسمې نیټې د یرغل‬
‫چمتو والی دی‪ .‬چې په هغې کې تروریستانو د انټرنټ په کارولو سره د ایمیلونو په تبادلې الس پورې کړی‬
‫وو‪ .‬په همدې توګه په ‪ 2113‬کال کې د شمالي امریکا یو تبعې له انټرنټ څځه په ګټه اخیستنې سره د‬
‫چاودېدونکو توکو د جوړولو د څرنګوالي د معلوماتو په خپرولو سره د خپلو هم فکرانو څخه غوښتي‬
‫ترڅو په دې هېوادونو کې د یرغلونو د ترسره کولو لپاره الس په کا ر شي‪ .‬وروسته تثبیتېږي چې نوموړی‬
‫په هغه هېواد کې د یوې تروریستي شبکې فعال غړی دی او د دې ډلې د ویبساېټونو نه یو ویبسایټ هم‬
‫پرمخ وړي‪ .‬ساېبری تروریزم خینې پېښې ساده وي‪ .‬د ارتکاب ډول یې په اسانه توګه تشخیصېګي او د‬
‫مخنیوي لپاره یې کړنه هم اغېزمنه وي‪ .‬د بېلګې په توګه‪ :‬که یو فرد یواځې د ایډیالوژیکې تړاو له کبله او‬
‫یا داچې یو د تروریستي ډلو له اعضاوو څخه وي‪ ،‬د په الس کې شته شبکې نه په ګټه اخیستنې سره‪ ،‬لکه‬
‫فېسبوک په مخربو پېغامونو الس پورې کوي او د یو ډول چاودېدونکو توکو د جوړولو په هکله مطالب‬
‫‪.‬خپروي‪ .‬دا جرم د ساېبري تروریزم له ساده وو جرمونو څخه دی‬
‫‪34‬‬
‫دولسمه وېنا‪ :‬ساېبري جاسوسي‬
‫انټرنټي جاسوسي د ساېبري جرمونو له جملې څخه یو بل جرم دی چې د هېوادونو ملي امنیت له ګواښ‬
‫سره مخ کوي‪ .‬هېواد ته خیانت اوجاسوسي کولی شي دساېبر به فضا کې تر سره شي‪ .‬دا ساېبري جرم د‬
‫السرسي په بڼه یا د دولتي اړینو معلوماتو په ډاګه کول چې بې له ګمارل شوي شخص نه بل څوګ د هغو‬
‫د السرسي صالحیت نه لري‪ ،‬تر سره کېدای شي‪ .‬د دې جرم د مالوماتو موضوع د یوهېواد سیاسي‪ ،‬نظامي‬
‫دفاعي او امنیتي اسرار دي او دې مالوماتو ته د بل چا السرسې د یو هېواد ملي امنیت ته جبران نه ‪،‬‬
‫منونکي تاوانونه اړولی شي‪ .‬د یادونې وړ ده چې د جاسوسې او هېوواد ته دخیانت کړنې چې د ساېبر په‬
 ‫فضاء کې ترسره کېږي‪ ،‬یو دي‪ ،‬خو هغه څه چې د ا دواړه جرمونه سره جال کوي د مرتکب شخص تابعت‬
‫دی‪ .‬په هغه صورت کې چې داکړنې د ب رني هېواد د تبعې اویاهم د بې تابعته شخص له خوا تر سره‬
‫‪.‬شي‪ ،‬جاسوسي شمېرل کېږي‬
‫دیارلسمه وېنا‪ :‬ساېبري جګړه‬
‫د ساېبري جګړې اصطالح له ‪ 2117‬کال د استونیا په دولتي ادارو اوسوداګریزو ن ادونو تر یرغل و‬
‫‪.‬روسته او همدارنګه په جورجیا کې د ‪ 211۹‬کال څخه وروسته معمول شوه‬
‫د ساېبري جګړې په وضعیت د پوهېدلو لپاره نه واحده اصطالح کارول شوې ده او نه هم په دې هکله کوم‬
‫‪،‬واحد تعریف شتون لري‪ .‬معمولي اصطالحات چې په دې برخه کې کارول شوي دي لکه مالوماتي جګړه‬
‫ا هم په دې باره کې متعدد تعریفونه الکترونیکي جګړه‪ ،‬انټرنټي جګړه او مالوماتي عملیات دي‪ .‬اصطالح‬
‫بیان شوي دي‪ .‬په عام تعریف کې ساېبري جګړه هرډول الکترونیکي جګړې ته ویل کېږي چې په هغې‬
‫‪.‬کې اصلي او استراتېژیکه موخه د معلوماتو فتح یا ویجاړول دي‬
‫څوارلسمه وېنا‪ :‬د مالوماتو افشاء کول او له هویت نه ناوړه ګټه اخیستنه‬
‫د جزا د کود ‪ ۹۹۹‬ماده‪ :‬هغه شخص چې له قانوني مجوز پرته او د زیان د رامنځته کېدو په موخه د بل‬
‫شخص د هویت )پېژندګلوۍ( مالومات چې هغوته السرسې لري یا هغه یې له نورو الرو څخه السته راوړي‬
‫وي‪ ،‬د ناوړه نېت په لرلو سره د ساېبر په فضاء کې افشاء کړي د مالوماتو د افشاء کولو او له هویت نه د‬
‫‪.‬ناوړه ګټې اخیستنې جرم مرتکب شوی دی‬
‫قانون جوړونکي د دې کړنو د جرم په پېژندلو کې د ساېبر په فضاء کې د شخص د هویت له مالوماتو‬
‫څخه مال تړ کړی دی د شخص د هویت مالومات د هغو مالوماتو څخه عبارت دي چې د شخص د هویت‬
‫‪35‬‬
‫ځانګړ تیاوې تشکیلوي او د هغو په وسیله په ځانګړې توګه په ساېبري فضاء کې پېژندل کېږي‪ .‬کېدلی شي‬
‫دا مالومات هغه د اړتیا وړ مالومات وي چې آنالین حساب ته د ننوتلو او له کرېډت کارت او دېبت کارت‬
‫نه د کار اخیستنې لپاره د اړتیا وړ مالومات وي لکه شمېره‪ ،‬کود )پسورد( او د هغه امنیتي پرله پسې شمېره‬
‫وي‪ ،‬او یاهم کولی شي د شخص د هغه ځانګړتیاوو په ګډون وي چې شخص د هغو په وسیله په دولتي‬
‫ادارو کې پېژندل کېږي لکه د هغه د تي آی شمېره چې د شخص ټول مالیاتي مالومات په هماغه یو حساب‬
‫چې شتون لري‪ .‬له دې مالوماتو نه د مالتړ ارزښت په دې کې دی چې په ځانګړې توګه په ساېبري فضاء‬
‫‪.‬کې د شخص د هویت مالومات د شخص د پېژند ګلوۍ معیار دی‬
‫د بېلګې په توګه‪ :‬د فېسبوک حساب ته د ننوتلو د نوم او پتې رمز او یا د شخص ټویټر د شخص د مالوماتو‬
‫له جملې څخه دي‪ ،‬کله چې شخص وغواړي حساب ته دننه شي د هغو په واسطه پېژند ل کېږي‪ .‬د فرد‬
‫د پېژند ګلوې معیار په هر یو حساب کې همدا دهویت مالومات دي‪ .‬نه هغه څوګ چې د کمپیوټر تر شا‬
‫ناست دی‪ .‬نو هر څوک چې دا مالومات السته راوړي‪ ،‬کولی شي په ساېبري فضاء کې له دې مالوماتو نه‬
‫د ګټې د السته راوړلو او یا افرادوته د تاوان رسولو په موخه ترې کار واخلي‪ ،‬د بېلګې په توګه په هغه‬
‫صورت کې چې فرد د یو شخص د کرېډټ کارت پورې اړوند مالومات خپاره کړي هر شخص چې هغه‬
‫‪.‬السته راوړي له هغو نه په ګټې اخیستنې سره کولی شي له بازار نه آنالین پېرېدنه تر سره کړي‬
‫پینځه لسمه وېنا‪ :‬دعفت او عمومي اخالقو پر وړاندې جرمونه‬
‫د جزا د کود ‪ ۹۹7‬ماده‪ :‬هغه شخص چې د کمپیوټر یا مخابراتي سیستم په وسیله غېر اخالقي یا غېر‬
‫اسالمي موضوعات تولید‪ ،‬واستوي‪ ،‬خپاره‪ ،‬ووېشي یا وپلوري یا پلورلو ته عرضه کړي یا د استولو‬
‫یاخپرولو یا سوداګرۍ په قصد تولید‪ ،‬زېرمه یا وساتي د عفت اوعمومي اخالقو پر وړاندې د جرم مرتکب‬
‫‪.‬ګڼل کېږي‬
‫د نن ورځې کمپیوټري او مخابروي توکي په بېالبېلو برخو کې کارول کېږي‪ .‬متأسفانه د دې مواردو له‬
‫جملې څخه یو یې د پیغامونو‪ ،‬تصوېرونو‪ ،‬غېر اخالقي او غېر اسالمي فلمونو د خپرولو په برخه کې‬
‫ناوړه کارونه ده‪ .‬د دې وسایلو د اسانتیاوو د لرلو په دلیل‪ ،‬له دې وسایلو نه د تولید‪ ،‬لېږلو‪ ،‬خپرولو لپاره‬
‫ګټه اخیستنه ډېره ساده وي‪ .‬بر سېره پر دې د ا نټرنټ کارونې هر یو له دې مواردو ساده کړی دی او نه‬
‫باورونکي اسانتیاوې یې په دې برخه کې منځ ته راوړي دي‪ ،‬د همدې دلیل په توګه‪ ،‬یو له هغو اسانتیاوو‬
‫چې په دې برخه کې د کمپیوټر اومخابرو کارول منځ ته راوړي په یقیني توګه په یوه وخت کې د ډېرو‬
‫‪36‬‬
‫کسانو په دې ډول مالوماتو خپرول دي‪ .‬همدا رنګه د ساېبر په فضاء کې د دې ډول کړنې کنټرول اومخنیوی‬
 ‫‪.‬له هغه ډول کړنو نه په مراتبو مشکل دی‪ ،‬کومې چې د ساېبر له فضاء پرته تر سره کېږي‬
‫‪.‬د یادونې وړده چې د دې کړنو د مخنیوي په پار ټولنیزو شبکو ځانګړي پروسیجرونه منځ ته راوړي دي‬
‫ځینې د اخالق ضد موضوعاتو په سانسورونې الس پورې کوي او ځینې هم د هغو د خپرولو لپاره قواعد‬
‫ځانګړي کړي دي‪ .‬خو سره له دې هم په دې ماده کې یادې محرمانه کړنې په کثرت سره منځ ته رازي‬
‫‪.‬او د هغو مخنیوی ډېر ناشونی کاردی‬
‫شپاړسمه وېنا‪ :‬د شخصي اسرارو افشاء کول‬
‫د جزا د کود ‪ ۹۹۹‬ماده‪ :‬هغه شخص چې د کمپیوټري یا مخابراتي سیستم په وسیله د بل خصوصي غږ یا‬
‫انځور یا فلم د نوموړي له رضایت او علم پرته د ساېبر په فضا کې ښکاره کړي یایې د نورو په السرسې‬
‫کې ورکړي په داسې ډول چې د مادي یا معنوي زیان )ضرر( په را منځ ته کېدو تمام شي یا د نوموړي د‬
‫‪.‬حېثېت د حتک موجب شي‪ .‬د شخصي اسرارو د افشاء کولو په جرم مجرم پېژندل کېږي‬
‫د هغه فلم‪ ،‬تصویر یا د افرادو غږ خپرول چې د دوی په خصوصي حریم کې شامل وي او د هغو د شخصي‬
‫اسرارو بیانونکی وي‪ .‬ځینې وخت مادي تاوان او په ډېری وختونو کې افرادوته معنوي تاوان اړوي‪ .‬په‬
‫ځینې مواردوکې له داسې فلمونو او تصاویرو چې په هغه کې خصوصي اسرار نغښتي وي په بېالبېلو‬
‫ډولونو باج اخیستنه صورت مومي‪ ،‬له دې کبله د افرادو د ځانګړي حریم څخه مالتړ او د هغوی د فردي‬
‫‪.‬اسرارو د خپرولو او افشاء کولوڅخه د مالتړ لپاره د ځینو تدبیرونو نیول اړین دي‬
‫اوه لسمه وېنا‪ :‬ساېبري باج اخیستنه‬
‫د جزا د کود‪ ۹۹۸‬ماده‪ :‬هغه شخص چې له کمپیوټري سیستم‪ ،‬برنامې یا اطالعاتو څخه په ګټې اخیستنې‬
‫سره‪ ،‬په ساېبر فضاء کې د بل خصوصي غږ یا انځور یا فلم السته راوړي او شخص د ساېبر په فضاء کې‬
‫‪.‬د هغه په خپرولو د منفعت د اخیستلو په مقابل کې وګواښي‪ ،‬د ساېبري باج اخیستنې څخه عبارت دی‬
‫په کومه کچه چې غېر ساېبري باج اخیستنه ګواښونکې ده په هماغه کچه ساېبري باج اخیستنه هم د اندېښنې‬
‫وړ او له کواښ نه ډکه ده په ځینې مواردو کې ساېبري باج اخیستنه حتی تر غېر ساېبري باج اخیستنې‬
‫ګواښونکې ده‪ .‬ځکه چې د نورو اشخاصو ځانګړي د حریم اطالعاتوته السرسې ته په ساېبري فضاء کې‬
‫ساده او اسانه ښکارېږي‪ .‬په ورته وخت کې د دې جرم سر ته رسول په ساېبر فضاء کې د مجرم لپاره له‬
‫‪.‬غېرساېبري باج اخیستنې نه مصئونه ده‬
‫‪37‬‬
‫همدارنګه د خصوصي اطالعاتو د خپرولو زیان په ساېبري فضاء کې په مراتبو سره ډېر دی او له دې کار‬
‫‪.‬سره ګواښول د جرم د احوالو په پام کې نیولو سره د باج اخیستنې له نورو ډولونو نه ډېر اغېزمن دی‬
‫اتلسمه وېنا‪ :‬د ساېبر په فضاء کې تعصب آمېزه فعالیتونه‬
‫بو له هغه رواني ناروغېو چې بشري ټولنه ترې رنځ وړي‪ ،‬د تعصباتو ډولونو ته لمن وحل دي‪ .‬د دې‬
‫موضوع ډېر والي ته په پام سره‪ ،‬دا یوازې په وروسته پاتې ټولنو پورې محدوده نه ده حتی پر مخ تللې‬
‫ټولنې هم له دې سره الس او ګرېوان دي‪ .‬په داسې حال کې چې د دې عمل سرته رسول د نړۍ په ټولو‬
‫هېوادونو کې په یوه یابله بڼه شتون لري‪ ،‬په وروسته پاتې تولنو کې او په ځانګړې توګه په هغه هېوادونو‬
‫کې چې د سواد کچه ټیټه وي او د ټول مننې فرهنګ هم کم زوری وي‪ ،‬نسبت هغو هېداونوته چې په دې‬
‫‪.‬ستونزوکې لتاړ نه وي ډېری تاوانونه منځ ته راوړي‬
‫د جزا د کود ‪ ۹71‬ماده‪ :‬که چېرې شخص له کمپیوټري یا انټرنټي وسایلو څخه په ګټه اخیستنې سره‪ ،‬د‬
‫‪،‬غږیزې )صوتي(‪ ،‬انځوري پیتې )نوار( یا لیکنې په خپرولو سره په ساېبر فضاء کې قومي‪ ،‬مذهبي‪ ،‬دیني‬
‫‪.‬ژبنیز یا سمتي تعصبونو ته په ټولنه کې لمن ووهي‪ ،‬دا د ساېبر په فضاء کې تعصب آمېزه کړنې دي‬
‫په ساېبري فضاء کې د تعصب آمېزه کړنو پر ضد د مبارزې ارزښت له هغه پلوه دی چې له یوې خوا دا‬
‫کړنه پراخه ا و تولیزه ده او مر تکب په عېن زمان کې کولی شي ډېرکسان په لږ وخت کې په اسانۍ سره‬
‫‪.‬مخاطب وګرزوي او له بله پلوه‪ ،‬د هغه کنټرول او مخنیوی ډېر ستونرمن او تقریبا له امکان نه لرې دی‬
‫نولسمه وېنا‪ :‬دینونو یا اسالمي مذاهبو ته سپکاوی‬
‫دین اومذهب د افرادوله شخصي لیدلورو څخه دی اوقانون د انسان دا د فکر تګالرې د درناوي وړ بللي‬
‫دي او هغه ته درناوی یې د ټولنې په نورو افرادو هم اړین بللی دی‪ .‬د افغانستان اساسي قانون هم په‬
‫دویمه ماده کې د ین اومذهب ته د درناوي په هکله داسې په ډا ګه کړې ده" د افغانستان د اسالمي جم وریت‬
‫(دین‪ ،‬د اسالم مقدس دین دی‪ .‬او د نورو ادیانو پېروان د خپلو د ینونو له پېروې او دیني رسم رواج)مراسمو‬
‫‪.‬په سرته رسولو کې د قانون د احکامو په حدود کې خپلواک دي‬
 ‫د جزا د کود ‪ ۹71‬ماده‪ :‬هغه شخص چې د ساېبر په فضاء کې له کمپیوټري سیستم‪ ،‬برنامې یا اطالعاتو‬
‫څخه په ګټې اخیستنې سره‪ ،‬په هېواد کې شته دینونو او یا اسالمي مذهبونو ته سپکاوی وکړي‪ ،‬ادیانو ته د‬
‫‪.‬سپکاوي په جرم محکومېږي‬
‫‪3۹‬‬
‫(شلمه وېنا‪ :‬ساېبري جوار ګري)قماربازي‬
‫‪.‬په ډېرې خواشینې سره یو له هغه کړنوڅخه چې ډېری بشري ټولنې ترې رنځ وړي‪ ،‬د جوارګرې کړنه ده‬
‫ډېری هېوادونه په ځانګړې توګه اسالمي هېوادونو د دې کړنې د مخنیوي لپاره دا کړنه جرم بللی ده‪ .‬جوار‬
‫ګري که په هر ډول وي د مرتکب د مال او وخت د زیان المل کېږي او بېالبېلو ډولونو سره د ټولنیز ژوند‬
‫او د افرادو اړیکې په منفي توګه تر اغېزې الندې راولي‪ .‬د همدې زیانونو په پام کې نیولو سره د جزا د‬
‫‪.‬کود له ‪۹۸1‬ـــ ‪۹۸3‬موادو پورې دې کړنې ته ځانګړي ک ړي دي‬
‫‪،‬خوپه تأسف سره چې نن ورځ د تکنالوژۍ پرمختګ د مثبتو او ارزښت لرونکو اړخونو په درلودلوسره‬
‫مجرمینو ته هم یو سلسله جرمي کړنې ساده او پراخه کړي دي‪ .‬یوله دې جملې څخه د مالوماتي تکنالوژۍ‬
‫څخه د ډول ډول جوارګرې د سرته رسولو لپاره ګټه اخیستنه ده‪ ،‬څرنګه چې تکنا لوژۍ د دې جرم ارتکاب‬
‫‪،‬اسانه کړی دی‪ .‬په ډېرو مواردوکې هغه افراد چې د جوارګرۍ له یو ځانګړې کړنې سره اشنایې ونه لري‬
‫د دې ډول جوارګرۍ وړاندې شوې برنامې په لومړیو کې ډېرې ساده طرحه شوي دي او دویم دا چې‬
‫ډېرې تجربې او کاملې اشنایې ته اړتیا نه لري‪ ،‬ځکه د کړنې جریان اود هغو شمېرنې په اتوماتیکه توګه‬
‫‪.‬پخپله د برنامې په واسطه سرته رسېږي‬
‫په ضمن کې دا ډول برنامې ډېری م ال زدکړیز پړاونه لري چې د برنامو لومړني کارونه کار کونکي‬
‫ته بیانوي‪ ،‬په همدې السرسي کې وي‪ .‬حتی په هغه هېوادونو کې چې د جوارګرۍ لپاره ځانګړی ځای‬
‫شتون نه لري او یا افراد د ډار له وجې هغه ځای ته نه ورزي‪ ،‬د اډول د جوارګرۍ برنامې حتی شاید په‬
‫کور اوکاري دفترونو کې هم ورته مساعدې وي‪ .‬انټرنټي جوارګرۍ په دې کچه پراخه شوي دي چې نن‬
‫ورځ په ځینې هېوادونو کې چې جوارګري قانوني دي‪ ،‬ویبساېټونه جوړ او په کړنو یې الس پورې کوي‬
‫چې کار اخیستونکي ته اجازه ورکوي په بېالبېلو ډولونو جوارګري وګړي‪ .‬ځینې وختونه دا ویبساېټونه‬
‫آنالین قمار خونې لري او کله هم کاراخیستونکو ته اجازه ورکوي چې په بېالبېلو سپورټي لوبو باندې لکه‬
‫فوټبال‪ ،‬کریکټ‪ ،‬رزمي لوبې او نورو باندې شرطونه وتړي‪ .‬د دې ویبسایټونو بنسټیزه ستونزه په دې کې‬
‫ده چې هر فرد په هر هېواد کې د دې په پام کې نیولو څخه پرته چې د جوارګرۍ کړنه په هغه هېواد کې‬
‫‪.‬قانوني ده اوکه نه کولی شي ورته السرسی ولري‬
‫‪3۸‬‬
‫یو ویشتمه ماده‪ :‬د جرمي اطالعاتو وړاندې کول‬
‫له ساېبري فضا څخه ګټه اخیستنه په مستقیمه توګه د جرم په ارتکاب پورې محدوده نه ده‪ ،‬افراد کولی شي‬
‫د سایبر فضاء په کارولو سره جرمي مالومات له نورو افرادوسره شریک کړي‪ ،‬د بېلګې په توګه‪ :‬یوفرد د‬
‫یوشخص د هویت مالومات په اختیار کې ولري او هغه د کار اخیسنتې لپاره او د شخص سیستم ته د ننوتلو‬
‫‪.‬لپاره بل شخص ته ورکړي‬
‫د ساېبر په فضاء کې د اطالعاتو د شریکولو جرم ډېری په هغه مواردوکې صورت مومي چې جرم د‬
‫‪.‬سیسټم یا برنامې پرضد سرته رسېدلی وي یا سیسټم‪ ،‬برنامه یا اطالعات د جرم د سرته رسولو وسیله وي‬
‫لکه دا چې یوکس بل یوه ته د ساېبر فضاء له الرې د کرېډټ کارت‪ ،‬د ننوتلو رمز اوپرله پسې شمېره‬
‫ورکړي‪ .‬ترڅوله هغه نه په ګټه اخیستنې سره دویم کس د ساېبري سرقت د جرم مرتکب شي‪ .‬خو د جرمي‬
‫الزاما ساېبري جرمونو پورې محدوده نه ده‪ .‬د بېلګې په توګه که یو فرد د ساېبري فضاء اطالعاتوشریکول‬
‫په کارولوسره له یوې جنایت کونکې ډلې سره د یو ې سیمې نقشه شریکه کړي او وروسته هغه ډله په دې‬
‫سیمه کې د یو تعداد جرمونو په ترسره کولو پېل وکړي‪ .‬شخص په دې ماده کې د شامل جرم تر سره‬
‫‪.‬کونکی ګڼل کېږي‬
‫د جزا دکود ‪ ۹73‬ماده‪ :‬هغه شخص چې د جرم دارتکاب په موخه‪ ،‬په غېر مجاز توګه‪ ،‬د ساېبرله فضاء‬
‫‪.‬څخه په ګټې اخیستنې سره‪ ،‬دجرم فاعل یا شریک ته اطالعات وړاندې کړي د جرم معاون پېژندل کېږي‬
‫(دوه ویشتمه وېنا‪ :‬هرزه لیکنه ) پورنوګرافي‬
‫له هرزه لیکنې یو واحد تعریف وړاندې کړل یو ستونزمن کاردی ځکه چې هرزه لیکنې د ټولنو او هېوادونو‬
‫‪،‬له لیدلورو سره توپیر لري‪ .‬هغه څه چې یو هېواد کي په یو تصویر کې )پورنو کرافیکه( محتوی لري‬
‫دبېلګې په توګه شمېرل کېږي او د هغه په اړه غبرګون شتون لري‪ ،‬په بل هېواد کې داسې نه وي او د هغو‬
‫‪.‬په اړه کوم شدید غبرګون شتون نه لري او چندان د سانسور وړ نه شمېرل کېږي‬
‫هرزه لیکنه کېدای شي د ساېبر په فضاء او یا د ساېبر له فضانه ب ر سرته ورسېږي‪ .‬یوه زشته کړنه ده او‬
‫جرم لیکنې ته اړتیا لري‪ ،‬اما د قانون لیکونکي ډېر پام د بېالبېالو دالیلو په لرلو سره ساېبري پورنو ګرافۍ‬
‫ته دی‪ .‬پورنو ګرافي نسبت غېر ساېبري فضاء ته په ساېبري فضاء کې په ډېرې اسانې سره د السرسي وړ‬
‫‪.‬ده‬
‫‪41‬‬
‫او د عرضه کوونکي لپا ره هم ساېبري فضاء یو پراخ او د زمان اومکان له پلوه نا محدوده بازار وړاندې‬
‫کوي ساېبري فضاء دواړو خواوو ته ) عرضه کوونکی او متقاضي( ته د غېر مجازي فضاء نه مصؤونه‬
‫‪.‬دی‬
‫د بېلګې په توګه‪ :‬د ماشومانو او یا ښځینه وو لپاره؛ خو دا محدودیت په ساېبري فضاء کې شتون نه لري‬
‫او غوښتونکی د دې په نظر کې نیولو پرته چې څوک او کوم ځانګړي قشر یا ډلې پورې تړاو لري‪ ،‬کوالی‬
‫‪.‬شي هغو ته السرسې ومومي‬
‫درویشتمه وېنا‪ :‬له سیم کارت څخه نا قانونه ګټه اخیستنه‬
‫په همدې دلیل د اړیکو د شمېروله ثبتولو سره سره هم‪ ،‬کشفي اود پلټنې ارګانونه ونه شو کوالی چې د‬
‫مجرمانو رېښتوني هویتونه پېدا کړي او په همدې توګه نشي کوالی چې اصلي مرتکب وپېژني او هغه و‬
‫نیسي‪ .‬د جزا کود د دې کړنو د مخنیوي لپاره او همدا رنګه په دې ډاډ چې سیمکارت په نا قانونه توګه یا‬
‫په نا ثبت شوې توګه ونه وېشل شي او د دې لپاره چې هغه نا وړه ګټه اخیستنه له منځه الړه شي‪ ،‬د مجازاتو‬
‫‪.‬قانون وضع کړی او په دې برخه کې یې د اجرائي ضمانتونو وړاند ګېرنه کړې ده‬
‫د سیمکارتونو په نا قانونه توګه وېشل او له نا ثبت شوي سیمکارتونو نه ګټه اخیستنه زموږ د هېواد د‬
‫مخابراتي شرکتونو یوله بنسټیزو ستونزو څخه دي‪ .‬په تأسف سره یو ډېر تعداد جرمونه چې په یوه یا بله‬
‫بڼه په هغو کې سیمکارټونه کارول کېږي‪ ،‬لکه کواښ‪ ،‬اختطاف‪ ،‬د مخدرو توکو او انسان قاچاق‪ ،‬د کورني‬
‫اوب رني امنیت پر وړاندې جرمونه او داسې نور جرمونوکې‪ ،‬مجرمین هغه سیمکارتونه کاروي چې په‬
‫‪.‬قانوني توګه ثبت شوي نه وي‬
‫‪41‬‬
‫دریم مبحث‪ :‬د کمپیوټري او ساېبري جرمونو طبقه بندي‬
‫له خوا پېل شوې له ‪ OECD‬د کمپیوټري جرمونو په باب کې د جزا دحقوقو لومړني پراختیایې هڅې‪ ،‬د‬
‫کمېټه د کمپیوټر سره اړوند اقتصادي جرمونو د ‪ OECD‬څخه تر‪۸1۹۵‬کال پورې یوه ځانګړې د ‪1 ۸۹ 3‬‬
‫‪.‬مبارزې لپاره د ممکنو الرو په څېړنې د بېن ا لمللي قوانینو په همغږې کې بوخت شوه‬
‫د ‪ 1۸۹۵‬په سپتامبر کې دې کمېټې‪ ،‬عضوو هېوادونو ته الرښوونه وکړه چې د کمپیوټر پورې اړوند د‬
‫ناوړه ګټه اخیستنې په برخه کې د اګاهانه کړنو په باره کې هغه محدوده چې باید جرم وپېژندل شي او د‬
‫‪.‬جزایې قوانینو تر چتر الندې راشي تر نظر الندې ونیسي‬
‫پورتنی مبحث درې وېناوې لري‪ .‬په لومړۍ وېنا کې د سیمې او بېن الملل په اسنادو کې د ساېیري‬
‫جرمونو د طبقه بندې په اړه‪ ،‬په دویمه وېنا کې د انټرپول له لوري د کمپیوټري جرمونو طبقه بندي او‬
‫همدارنګه په دریمه وېنا کې د ساېبري جرمونو طبقه بندي د سودا پست په کنوانسیون کې تر مطالعې الندې‬
‫‪.‬راولو‬
‫لومړۍ وېنا‪ :‬په سیمه ایز او بېن المللي اسنادوکې د ساېبري جرمونو طبقه بندي‬
‫‪.‬الف‪ :‬د اقتصادي همکارۍ او پراخوالي سازمان طبقه بندي‬
‫د اقتصادي پراخولي او همکاریو سازمان یوله لومړنیو ن ادونو څخه دی چې په جدي توګه یې کمپیوټر‬
‫پورې اړوند جرمونه تر خپل کاري دستور الندې نیولي دي اوپه رېښتونې توګه یې د کمپیوټري جرمونو‬
‫‪.‬لومړنی نوم لړ په الندې توګه وړاندې کړی دی‬
‫ننوتل‪ ،‬بدلون‪ ،‬پاکول یا د کمپیوټري برنامو ودرول چې په ارادي توګه او د نا قانونه وجوه او یا هر د‪1 .‬‬
‫‪.‬ارزښت وړ شي د لېږدولو په موخه سرته رسېږي‬
‫ننوتل‪ ،‬بدلون راوستل‪ ،‬پاکول یا د هغو کمپیوټرونو د برنامو ودرول چې په عمدي بڼه او یا د جعل د‪2 .‬‬
‫‪.‬ترسره کولو په موخه سرته رسېږي‬
‫ننوتل‪ ،‬بدلول‪ ،‬یا د هغو کمپیوټرونو د برنامو ودرول یا د کمپیوټرونو په سیستمونو کې هر ډول بله‪3 .‬‬
 ‫مداخله چې په عمدي توګه د دې په موخه چې د کمپیوټرونو د کړنو اویا اړیکو له سیستم نه مخنیوی‬
‫‪.‬وکړي‬
‫د محافظه شوو کمپیوټرونو د انحصاري حقوقو د مالکیت په برنامو د سودا ګریزې ګټې اخیستنې په‪۱ .‬‬
‫‪.‬موخه تېری او د دې برنامو بازار ته وړاندې کول‬
‫‪42‬‬
‫په اګاهانه او د مسؤل فرد د مجوز د تر السه کولو پرته د کمپیوټرونو یا اړیکو یو سیسټم ته السرسی‪۵ .‬‬
‫‪.‬یا اورېدل‪ ،‬چې د امنیتي تدابېرو نه په تخطې او یا په نا شرافتمندانه موخه صورت مومي السرسی‬
‫دویمه وېنا‪ :‬د انټرپول پولیسو له لوري د ساېبري جرمونو طبقه بندي‬
‫‪:‬الف – ناقانونه السرسې‬
‫‪.‬نفوذ یا ناقانونه السرسی ‪‬‬
‫‪.‬نا قانونه اورېدنه ‪‬‬
‫‪.‬د کمپیوټر د وخت سرقت ‪‬‬
‫ب‪ -‬کمپوټري ویجاړونه د الندې مواردو په ګډون‬
‫‪.‬د کلک توکو)سخت افزارو( ویجاړونه ‪‬‬
‫‪.‬د پستوتوکو)نرم افزارو( ویجاړونه ‪‬‬
‫‪ :‬ج‪ -‬د نورو کمپوټري جرمونو په ګډون‬
‫‪(.‬د سوداګریزو اسرارو سرقت )د سوداګریزو اسرارو افشاء‪ ،‬لېږدونه‪ ،‬او ترې ګټه اخیستنه ‪‬‬
‫‪.‬د ماشوم د هرزه لیکنې ذخیره کول او خپرول ‪‬‬
‫‪.‬د تعقیب وړ نور محتویات اومطلبونه ‪‬‬
‫دریمه وېنا‪ :‬د بو دا پست په کنوانسیون کې د ساېبري جرمونو طبقه بندي‬
‫د ساېبري جرمونو کنوانسیون د ‪.2111‬ز کال د سپتامبر د میاشتې په ‪ 23‬نېټه د مجارستان په بوداپست کې‬
‫د اروپا د شورا‪ ،‬امریکا‪ ،‬جاپان‪ ،‬کاناډا او جنوبي افریقا د ګډون کونکو له خوا السلیک شو چې اوس م ال‬
‫د کمپیوټري جرمونو په برخه کې ډېرمعتبر سند دی‪ .‬د اروپا د شورا د ساېبري جرمونو د کنوانسیون د‬
‫ادعا په مطابق‪ ،‬د ملګرو ملتونو سازمان د کنوانسیون طرحه د نورو هېوادونو لپاره هم ده‪ .‬د سایبري‬
‫‪،‬جرمونو اصطالح هغه جرمونو ته ویل کېږي چې په هغه مجازي فضاء کې چې انټرنټ یې منځ ته راوړي‬
‫‪.‬سرته رسېږي‪ .‬په ځانګړې توګه‪ ،‬د کمپیوټري جرمونو دریم نسل یې ساېبري جرمونه نومولي دي‬
‫‪.‬فریبکاری مرتبط با کمپیوتر ‪‬‬
‫‪:‬په دې کنوانسیون کې د ساېبري جرمونو ډولونه په الندې توګه دي‬
‫الف‪ :‬د محرمیت پرضد جرمونه‪ ،‬په ټوله کې اطالعاتو او د کمپیوټر سیستمونو ته السرسی‪ ،‬د الندې مواردو‬
‫‪:‬په ګدون‬
‫‪43‬‬
‫‪.‬نا قانونه السرسی او ناقانونه اورېدنه ‪‬‬
‫‪.‬په اطالعاتو کې اخالل ‪‬‬
‫‪.‬په سیسټم کې اخالل ‪‬‬
‫‪.‬له د ستګاه او وسایلونه ناوړه ګټه اخیستنه ‪‬‬
‫‪:‬ب‪ :‬کمپوټر پورې اړوند جرمونه‬
‫‪.‬کمپیوټر پورې اړوند جعل ‪‬‬
‫‪.‬کمپوټرپورې اړوند تېر ویستنه ‪‬‬
‫‪:‬ج‪ :‬په محتوا پورې اړوند جرمونه‬
‫‪.‬ماشومانوته اړوند د هرزه لیکنې جرمونه ‪‬‬
‫‪:‬د‪ :‬د خپرولو پر حق د تېري پورې اړوند جرونه‬
‫‪.‬د مولف د حق د نقضولو جرمونه ‪‬‬
‫‪.‬د مولف حقوقو ته اړوند د نقض جرمونه ‪‬‬
‫هـ‪ :‬د ملګروملتونو د سازمان په ټولیزه پرېکړه لیک کې د کمپیوټري جرمونو ډولونه‬
‫د کالم په نچوړ کې کمپیوټري جرمونه په یو مجازي غېر فیزیکي دیجتال چاپېالیر کې د جرم د مرتکب‬
‫له حضور نه پرته سرته رسېږي‪ ،‬چې کمپیوټري برخې او کمپوټر پورې اړونده تکنالوژي یې د بستر په‬
 ‫عنوان الره برابروي او انټرنټ د اطالعاتو د تبادلې د لویې الرې د بېن المللي شبکې په توګه د مخابراتو‬
‫‪.‬د سپوږمکۍ په مرسته ساېبر چاپېالیر ته د السري توکي دي‬
‫‪44‬‬
‫د دویم څپرکي پوښتنې‬
‫د کمپیوټري فرېب ورکونې په هکله خپل مالومات ولیکئ؟‪1 .‬‬
‫هغه نښې نښانې چې ستاسې د هویت ورکېدل څرګندوي کوم دي وې لیکئ؟‪2 .‬‬
‫د کمپیوټري جعل په اړه خپل مالومات ولیکئ؟‪3 .‬‬
‫د سمعې د استراق په اړه خپل مالومات ولیکئ؟‪۱ .‬‬
‫د څو رسنیزه جرمونو په اړه خپل مالومات ولیکئ؟‪۵ .‬‬
‫د سایبري جرمونو ډولونه په مختصره توګه تحریر کړئ؟‪۹ .‬‬
‫د جزا د کود په مطابق الکترونیکي تزویر تعریف کړئ؟‪7 .‬‬
‫د کالسیکې تېروېستنې او الکترونیکي تېرویستنې د توپیر په هکله خپل مالومات وړاندې کړئ؟‪۹ .‬‬
‫د ساېبري غال) سرقت په اړه خپل مالومات وړاندې کړئ؟‪. 3‬د ساېبري اوکالسیک سرقت ترمنځ‪11 .‬‬
‫توپیر او ورته والی ولیکئ؟‬
‫د هرزه لیکنې )پورنوګرافۍ( جرمونو په اړه خپل مالومات ولیکئ؟‪11 .‬‬
‫د سیمې او بېن المللي اسنادو پورې اړوند د سایبري جرومنو د طبقه بندۍ په اړه مالومات وړاندې‪12 .‬‬
‫کړئ؟‬
‫‪45‬‬
‫دریم څپرکی‬
‫د سایبري جر مونو پرضد د مبارزې تګالرې‪ ،‬د سایبري امنیت توکي او وسایل‬
‫ېره پر مسبتو ځانګړتیاوو‪ ،‬اصوال یې ځینې په ټوله کې د علم پرمختګ او د تکنالوژۍ پراخوالی برس‬
‫ستونزې او کړاونه هم له ځانه سره لرل‪ .‬په هماغه توګه چې د کمپیوټر تکنالوژۍ او اړیکو‪ ،‬اسانتیاوې‪ ،‬د‬
‫افرادو تر منځ اړیکې او د بشري ټولنې ډیرې اړتیاوې یې پوره کړي دي او په هره برخه کې یې اسانتیا‬
‫او ارامتیا منځ ته راوړې ده‪ ،‬له بل پلوه یې د ناوړه ګټې اخیستنې الره د مجرمو افرادو لپاره هواره کړې‬
‫ده‪ .‬د جزا په حقوقو او جنایې سیاست کې لکه د نورو علومو په څېر او د حقوقو د علم د نورو څانګو په‬
‫څېر یې د جرایمو په قالب کې نوي مسایل منځ ته راغلي دي چې پېژندنه‪ ،‬او د دې نویو جرمونو د ټولګي‬
‫تعریف او تجزیې‪ ،‬د مخنیوي الرې چارې او د سرته رسولو د الرو محدودول او د مبارزې الرې له‬
‫‪.‬وړاندې وکتل شي‬
‫له پورتني توضیحاتوسره دا څپرکی دوه مبحثه لري‪ .‬په لومړي مبحث کې له ساېبري جرمونو سره د‬
‫مبارزې د تګالرو په اړه او د ساېبري جرمونو د ټولنیز مخنیوي د تګالرو په هکله او په دویم مبحث کې‬
‫‪.‬به د ساېبري امنیت د ابزارو او وسایلو په اړه بحث وکړو‬
‫لومړی مبحث‪ :‬دساېبري جرمونو پرضد تګالرې‬
‫دا مبحث دوه وېناوې لري‪ .‬لومړۍ وینا له ساېبري جرمونو سره د مبارزې د تګالرو په باره کې ده او په‬
‫‪.‬دویمه وېنا کې به د ساېبري جرمونو د ټولنیز مخنیو ي په اړه بحث وکړو‬
‫لومړۍ وېنا‪ :‬د سایبري جرمونو پرضد د مبارزې تګالرې‬
‫د دې تګالرو د تدوین او اغېزمنو کړنو لپاره باید ابتدایي لوستنې سرته ورسېږي‪ .‬له دې جملې څخه اړینې‬
‫لوستنې‪ ،‬د هویت پېژندنه او د ساېبري مجرمینو ځانګړتیاوې د هغوی د انګېزو پر بنسټ او همدا رنګه‪ ،‬د‬
‫هویت پېژندل او د ساېبري متضررینو ځانګړتیاوې او د دوی د ګواښ مننې د کچې د خواوو او اړخونو‬
‫مالومول‪ ،‬د مخنیوي لپاره د زدکړو د کچو او څېر‪ ،‬د پایلو له السته راوړلو وروسته کوالی شو د اجرا وړ‬
‫‪.‬او اغېزمنو تګالرو وړاندیز وکړو‬
‫‪46‬‬
‫‪:‬هغه تګالرې چې ساېبري مجرمین له هغو نه ګټه اخلي په الندی ډول دی‬
‫کوئ ستاسې) ‪ )ok‬له الرې تاسې ته وېروس درلېږي اوکله یې چې تاسې) ‪ )book face‬هکران د‪1-‬‬
‫‪.‬فایلونه کار نه کوي او حتی له منځه زي‬
‫له انټرنټ څخه د کار اخیستنې پر م ال هکر یو جوړ شوی جعلي سایټ دویم شخص ته لېږي‪ .‬د بېلګې په‬
‫یا رمز غوښتنه کوي کله چې موږ مقابل شخص ونه پېژنو چې څوک) ‪ )passwrd‬توګه‪ :‬له تاسې نه د‬
 ‫یا زموږ رمز هکر پیدا کړي او زموږ ټول معلومات) ‪ )passwprd‬دی؟ ور وې لېږو په هغه صورت کې‬
‫‪.‬په الس راوړي‬
‫کوو رالېږل شوی ایمیل) ‪ )ok‬رالېږي او کله چې موږ خپل ایمیل) ‪ )email‬همدا راز هکران موږ ته‪2-‬‬
‫‪.‬چې ټول په وېروسونو ککړ ده زموږ کمپیوټر او ټول فایلونه له منځه وړي‬
‫په ځینې وختو نو کې موږ خپل کارونه سر ته رسوو‪ ،‬خو له موږ نه کمپیوټر روښانه پاتې کېږي او‪3 -‬‬
‫‪.‬په الس راوړي او زموږ ټول مالومات زموږ له کمپیوټر نه السته راوړي) ‪ )passwprd‬هکرونه زموږ‬
‫د السته راوړلو لپاره له خپل فکر او حدس) ‪ )passwprd‬سارقین د رمز یا د اشخاصو د کمپوټرونو د‪۱ -‬‬
‫نه کار اخلي او کله چې د کمپیوټر څخه کار اخیستونکي په خپل کمپیوټر کې رمز جوړوي باید په الندني‬
‫‪:‬ترکیب سره یې تنظیم کړي‬
‫‪.‬د الفبا د تورو په واسطه ‪‬‬
‫‪.‬د شمېرې یا اعدادو په واسطه ‪‬‬
‫‪.‬د سمبولو نو اود کمپیوټر د کیبورد د بټنو په وسیله یې تنظیم کړي ‪‬‬
‫په ځینې پر مخ تللو هېوادونو کې کله چې د ښونځیو او پوهنتونونو نجونې اوهلکان د انټرنت له الرې‪۵ -‬‬
‫یو بل ته په لیکلو او لېږلو بوخت وي هکران د هغه مخفي کمرو په مرسته چې هلته یې نصب کړي دي د‬
‫هغوي رمزونه اخلي او په هغوی پورې اړوند مالومات په الس راوړي او همدا رنګه د نجونو تصویرونه‬
‫هم السته راوړي او د فوتو شاپ او نو رو پروګرامونو له الرې په بربنډه توګه تنظیموي او بېرته یې هغوی‬
‫ته ور استوي او ترېنه د پېسو غوښتنه هم کوي او ورته ګواښ کوي چې که موږ ته پېسې را ونه لېږې‬
‫‪.‬ستاسې تصویرونه به په بربنډه توګه د انټرنټ له الرې په مجازي فضاء کې خپاره کړو‬
‫‪47‬‬
‫دویمه وېنا‪ :‬د ساېبري جرمونو پرضد ټولنیز مخنیوی‬
‫زموږ د ټولنې د ځوان نسل برسېره‪ ،‬ټولې ټولنې په دې توانېدلي دي چې له ساېبري فضاء سره ډېرښه‬
‫تعامل ولري‪ .‬تېر نسل خپل کارونه په فېزیکي نړۍ کې سر ته رسول او اوس یې هم لزومي نه ګڼي چې له‬
‫نوې فضاء سره انس ونیسي‪ .‬نننی نسل له همدې فضاء سره لوی شوی او له هماغه ابتدأ نه یې چې هرڅه‬
‫په خپل چاپېالیر کې لیدلي دي ساېبري څېره او بوی یې درلودلی دی‪ .‬دا وضیعت ډار او امېدونه هم له زان‬
‫سره لري‪ .‬له یوه لوري‪ ،‬کولی شو هیله مند واوسو چې نوی نسل په هڅه کې دی چې هر څومره ژر د‬
‫یوه ټول عیاره اطالعاتي ټولنې چې د دې فضاء په اصولو اوقواعدو برابره وي په همت الس پورې کړي‬
‫او له بله پلوه باید هغوی د دې فضاء له ګواښونو او تاوانونو نه خبر کړو تر څو د هغه په مبتال کېدو‬
‫برعکس پایله منځ ته را نه شي‪ .‬دا اړین امر د ساېبري فضاء د بېالبېلو برخو مقاماتو په غاړه دي تر څو‬
‫د ټولنیز مخنیوي د کارپوهانو‪ ،‬د اصولو اوضوابطو د مخنیوي پر بنسټ‪ ،‬په دې نا پېژنده فضاء کي د‬
‫‪.‬انرژۍ نه د ډکو ځوانانو او نویو ځوانانو له مجرمینو او متضررینو نه مخنیوی وکړي‬
‫د هغو د اجرا وړ تګالرو او وړاندیزونو په دوام د هغو ماشومانو په باره کې چې تربیتي او زدکړیز‬
‫‪.‬مسولین تر موخې الندې نیسي په اجمالي توګه بررسي کېږي‬
‫الف‪ :‬د والدېنو کړنۍ‬
‫لومړنی چاپېالیر چې د مخنیوي په برخه کې خپله پاملرنه جلبوي؛ کورنۍ او والدېن دي‪ .‬زکه چې کوالی‬
‫شي په لومړیو کې الرښوونې او الزمې زدکړې اوالدونو ته لېږدوي او هغوی له ګواښونو او همدارنګه د‬
‫‪.‬ساېبري فضاء له مزایا او مطلوبیتونو سره روږدي کړي‪ ،‬ترډېره حده کوالی شي ګټور وي‬
‫د بېلګې په توګه د والدېنو زدکړیزې برنامې چې اوالدونه یې له انټرنټ څخه کار اخلي‪ ،‬کوالی شي د دې‬
‫‪.‬برخو لرونکي وي‬
‫‪.‬د مسؤلیت مننې د حس منځ ته راوړل ‪‬‬
‫له انټرنټ څخه د کار اخیستنې پر م ال د سالمو ګزینو د ټاکنې وړتیا ) په بله وېنا‪ ،‬له انټرنت څخه ‪‬‬
‫‪(.‬د سمې کار اخیستنې تګالره‬
‫د هغه محتوا په هکله چې باید وې ګورئ او د هغو د عواقبو د کموالي لپاره په ځای او مناسبه ‪‬‬
‫‪.‬پرېکړه‬
‫‪4۹‬‬
‫ب‪ :‬د همزولو تدبیرونه‬
‫بر سېره پر والدېنو‪ ،‬مربیان او د اوالدونو نو ر زدکړیز او تربېتي مسولین له هغو نورو اړینو الملونو څخه‬
 ‫دي چې کوالی شي د ماشومانو د شخصیت جوړونې او له ساېبري فضاء څخه د ګټې اخیستنې په برخه کې‬
‫اړین رول ولوبوي‪.‬؛ اوالدونه او د هغوي په شا او خواکې تر دوي نور لویان دي‪ .‬چې البته هغوي ته هم‬
‫‪.‬شاید د داسې مسؤلیتونو سپارل ګټور وي‬
‫تجربې جوته کړې ده له دې اشخاصو څخه کاراخیستنه د ماشومانو د جرمونو اونورو ټولنیزو انحرافاتو‬
‫په کنټرول کې‪ ،‬له هغې جملې څخه د مخدرو توکو کارونه‪ ،‬له ښونځي څخه تېښته او داسې نور‪ ...‬کې‬
‫بریالې ده‪ .‬په حقیقت کې دا افراد چې کېدالی شي زدکړیاالن‪ ،‬ګاونډیان یا ترټولو ب تره‪ ،‬مشران خوېندې‬
‫ورونه وي‪ ،‬برسېره پردې چې وړو ته دانټرنټ څخه په خه توګه کار اخیستنه ور زده کوي‪ ،‬دهغوي تېر‬
‫وتنو ته به هم پام نیسي تر څو چې زدکړه وکړي‪ .‬اصالحي تذکرات کوالی شي د هغوي له بیا ارتکاب‬
‫‪.‬څخه مخنیوی وکړي‬
‫ج‪ :‬له انټرنټ څخه د ښه کاراخیستنې تدبیرونه‬
‫د ماشومانو لپاره له انټرنټ نه د ښې کار اخیستنې زدکړه د یوې الزامي کړنې په اډانه کې‪ ،‬د هر درسي‬
‫مبحث لپاره‪ ،‬له مناسبو سایټونو څخه لړ لیک جوړ او په یوتقریبي متناسب م لت کې له زده کونکو وغواړي‬
‫چې دې ټولو سایټونو ته مراجعه وکړي او درسي اړوند مطلبونه مطالعه او استخراج کړي‪ .‬زده کونکي‬
‫به په دې توګه نا سالمو محتواووته د السرسي فرصت ونه مومي‪ .‬د دې تګالرې ټولیز توب‪ ،‬د ماشومانو‬
‫لپاره د سالمې او زدکړیزې محتوا په برابرولو پورې اړه لري‪ .‬په دې توګه زده کونکي کافي فرصت نه‬
‫لري تر څو خپل زان په ناسالمې محتوا بوخت کړي‪ .‬کوالی شو دا تګالره د زدکړې د حساسو مسایلو لپاره‬
‫‪.‬ور څخه نوم واخلو‬
‫د بېلګې په توګه‪ :‬د جنسي سالم تیا د زدکړې بنسټیز کول؛ داتګالره د دې المل کېږي چې متشبس ماشومان‬
‫په ناسمو او ګمراه کونکو اطالعاتو پسې نه زي‪ .‬په زدکړیزو برنامو کې فعالې الکترونیکي خپرونې‪ ،‬دا‬
‫خپرونې کوالی شي د زدکړیزو برنامو په اډانه کې له زدکړیز سایټونو څخه د ټولنې لړلیک د مخاطبانو په‬
‫اختیارکې ورکړي ترڅو د ډېرو زدکړیزو جذابیتونو برسېره‪ ،‬دا تګالره یوه ټولیزه ځانګړتیا ومومي‪ .‬البته‬
‫‪،‬د دې تګالرو د اغېزمن کېدلو لپاره باید د عمدي نقض په حاالتوکې‪ ،‬د مناسبو کړنو ضمانت پلی کړي‬
‫‪ ...‬لکه له انټرنټ څخه محرومیت‪ ،‬له والدېنو سره اړیکه‬
‫‪4۸‬‬
‫د‪ :‬زدکړیز تدبیرونه‬
‫‪:‬زدکړیز تدبیرونه په الندنیو دوه څانګوکې تر بحث الندې رازي‬
‫د انټرنټ سالمه زدکړه‪ :‬په فیزیکي نړۍ کې د اصلي وېناوو څخه یوه د ماشومانو د سالمې زدکړې بحث‪1 .‬‬
‫دی‪ .‬د بېلګې په توګه‪ :‬له سړک څخه د تېرېد لو تګالره‪ .‬له هغو نقلیه وسایطو سره معامله چې دوي ته ور‬
‫نږدې کېږي او د کور له سوزېدلو سره د غبرګون الرې باید هغوي ته ور زده کړي‪ .‬د ماشومانو له زدکړې‬
‫څخه موخه داده چې کله په یوازې توګه له داسې پېښو سره مخ کېږي‪ ،‬له هغوي سره د مقابلې په څرنګوالی‬
‫پوه شي‪ .‬همدا رنګه په انټرنټ کې د ماشومانو سالمه زدکړه په همدې توګه موخه تعقیبوي‪ .‬څېړنو ښودلې‬
‫ده چې ډېرو زدکونکو له تجربې نه زده کړې ده چې په انټرنټ کې په ښه توګه له زان نه ساتنه وکړي‪ .‬خو‬
‫‪،‬دا زدکړیزه لړۍ اوتګالره ماشومانو ته ور زده کوي چې له نا امنه موقعیتونو سره د نه مخ کېدلو لپاره‬
‫څه ډول دندې سر ته ورسوي او څه ډول دندې سرته ونه رسوي‪ .‬همدارنګه‪ ،‬والدېنو‪ ،‬ښوونکو او د ټولنې‬
‫نو رو غړو ته چې غواړي ماشومانو ته د ژوند له ګواښونو سره د مقابلې تګالرې ورزده کړي‪ ،‬د تفکر او‬
‫‪.‬قضاوت م ارتونه ور زده کوي‬
‫ادبیات‪ ،‬اطالعات او رسنې‪ :‬د هغو وړتیاوو مجموعه ده چې افرادوته داړتیا وړ اطالعاتو د پېژندلو‪2 .‬‬
‫ځواک ورکوي تر څو وکوالی شي اطالعات په اغېزمنه توګه پېدا او او ارزیابي کړي او د نیوکو په توګه‬
‫یې د سرچینو پوښتنه وکړي‪ ،‬ټاکل شوي اطال عات د خپلې پوهې په جمع کې دننه کړي‪ ،‬یوې ځانګړې‬
‫موخې ته د رسېدلو لپاره له هغو نه اغېزمنه ګټه واخلي‪ ،‬اقتصادي‪ ،‬حقوقي او ټولنیز په هغوي د کارولو‬
‫حاکم شرایط درک کړي او د اخالقي او قانوني انډول په رعایت سره هغو ته السرسی پېدا کړي او په پایله‬
‫کې ورڅخه کار واخلي‪ .‬دویمه تګالره چې له لومړنۍ ګزینې نه هم اړینه ده دا ده چې رسنیز ادبیات نورو‬
‫‪.‬سره د اړیکې د تولید او تامینولو چې په حقیقت کې دهغو دګټو د جلب لپاره ده په بر کې نیسي‬
‫همدارنګه یو تعداد تحلیل کونکي په دې باور دي رسنیزې زدکړې په اطالعاتو والړې دي چې د ټولیز‬
‫رسنیزو اړیکو له الرې لکه‪ :‬ورزپاڼې‪ ،‬تلویزیونی برنامې اوداسې نورو څخه لېږدول کېږي‪ .‬ډېری والدېن‬
‫او ښوونکي‪ ،‬دا نټرنټ د سالمې اړتیا یا د هغو د ګواښونو د میزان له ماهیت څخه ډېره اطالع نه لري له‬
 ‫همدې کبله له دې قضیې سره خوشبینانه برخورد کوي او له انټرنټ څخه د حفاظت په موخه له خپلو‬
‫اوالدونو سره هېڅ کړنې سر ته نه رسوي یا دا چې دا ګواښونه باوري نه ګڼل‪ ،‬په دې باوري دي چې په‬
‫انټرنټ کې هرزه لیکنې او جنسي مرتکبین‪ ،‬د تلوېزیوني شبکو او سپوږمکیزو تجاري برنامو په څېر پراخه‬
‫‪51‬‬
‫دي‪ .‬وېنا ده چې ټولیزې رسنیزې برنامې نه شي کوالی چې له دې پېچلو موضوعاتونه یوه جامع زدکړه‬
‫‪.‬وړاندې کړي‪ .‬دا برنامې د نسبتا ساده برنامو د پېغامونو د انعکاس لپاره مناسبې دي‬
‫دویم مبحث‪ :‬دساېبري امنیت ابزار او وسایل‬
‫څخه ساتنه ډېره اړینه ده‪ .‬هره اداره باید د مجازي یا ساېبري فضاء امنیت ‪ IT‬له تکنا لوژیک چاپېالیر یا‬
‫ډېر جدي ونیسي‪ .‬یو تعداد هکري تیري‪ ،‬په ټولو څانګو اغېزه کوي‪ .‬هکرونه‪ ،‬بد افزارونه‪ ،‬وېروسونه‪ ،‬په‬
‫مجازي نړۍ کې یو تعداد امنیتي واقعي ګواښونه دي‪ .‬اړتیا ده چې هر یو شرکت له امنیتي خطر ناکو تېریو‬
‫څخه خبر اوسي او د خپل زان دامنیت د ساتلو په موخه الزمه ده چې اړینې کړنې سر ته ورسوي‪ .‬د‬
‫ساېبري تېریو بېال بېلې تګالرې شتون لري چې باید په پام کې ونیول شي‪ .‬دا مبحث دوه وېناوي لري چې‬
‫په لومړې وېنا کې د فایر وال په هکله او په دویمه وېنا کې د پستو توکو) نرم افزارو( او د انټي ویروس‬
‫‪.‬په پروګرامونو به بحث وشي‬
‫‪:‬د ساېبري امنیت د ډاډ لپاره بنسټیز ابزار او خدمتونه په الندی ډول دی‬
‫لومړۍ وېنا‪ :‬فایر والونه‬
‫څرنګه چې پوهېږو او د مخه مو د اصطال حاتو په برخه کې ور باندې بحث وکړ‪ :‬فاېروال د امنیتي ابزارو‬
‫هسته او مرکز دی او له یو اړین امنیتي ابزارو څخه دی‪ .‬د هغوی دنده د خصوصي شبکو له الرې له نا‬
‫قانونه السرسي څخه مخنیوی دی‪ .‬دا کوالی شي د کلک توکو )سخت افزارو(‪ ،‬پستوتوکو )نرم افزارو( په‬
‫عنوان یا د دواړو ترکیب وي‪ .‬له فاېروالونو نه‪ ،‬د هغو خصوصي شبکو چې انټرنټ پورې تړاو ولري‬
‫دهغوي د نا قانونه کړنو د مخنیوي لپاره کارول کېږي‪ .‬ټول پېغامونه چې په انټرنټ کې ننوزي او یا له‬
‫انټرنت څخه ب ر کېږي‪ ،‬له فایر وال څخه تېرېږي‪ .‬فاېروال هر پېغام بررسي کوي او هغه پېغامونه چې‬
‫‪.‬ځانګړي امنیتي معیارونه نه لري بندوي‬
‫فاېروال ډېر ګټور دی‪ ،‬خو ځینې محدودیتونه هم لري‪ .‬یو ماهر هکر پوهېږي چې په څه ډول اطال عات او‬
‫برنامې را منځ ته کړي‪ .‬چې په باور وړ فاېروالونو باندې باور ولري‪ ،‬یعنې له کوم خنډ نه پرته د فاېروال‬
‫له الرې برنامېه تېره کړو‪ .‬سره له دې محدودیتونو‪ ،‬اوس هم فاېروال د مخربو یرغلونو په ساتنه کې ګټور‬
‫‪.‬دی‬
‫‪51‬‬
‫دویمه وېنا‪ :‬پاسته توکي ) نرم افزارونه( او د انټي ویروسو پروګرامونه‬
‫سافت ویر یا انټي ویروس نرم افزار‪ ،‬هغه برنامه ده چې د وېروسونو او نورو یرغلونو اود شخصي‬
‫سیستم د مخنیوي‪ ،‬پېژندنې او د وېروسونو د له منځه ‪ IT‬کمپیوټرونو د ویجاړونکو پروګرامونو‪ ،‬شبکو اود‬
‫وړلو لپاره طراحي شوې ده‪ .‬همدارنګه زموږ له شبکو اوکمپیوټرونو نه د ویروسونو د ګواښونو په مقابل‬
‫کې ساتنه کوي‪ .‬د ویروس ضد ډېرپروګرامونه او برنامې په اتومات توګه د آپدېت ځانګړتیاوې لري او دا‬
‫سیسټم د دې وړ ګرزوي چې په مرتبه توګه نوي ګواښونه او وېروسونه وپلټي‪ .‬دا سرویس یو اندازه نورې‬
‫‪.‬چوپړتیاوې لکه سکن او ایمیل د وب له ویجاړونکو تړاونو اوپېوندونو د نه شتون د ډاډ لپاره وړاندې کوي‬
‫(دریمه مبحث‪ :‬دکشفی پټی کړنی )اقدامات‬
‫دجرم د کشف څخه موخه هغه کړني دی چی د جرم دارتکاب په هکله د خبرتیا د رارسیدلو څخه وروسته‬
‫د جرمی اثارو او دالیلودراټولولو او ساااااااتنی ؛د جرم د مرتکب د تثبیت او نیولو اودهغه دتیښااااااتی څخه د‬
‫‪.‬مخنیوی او همدارنګه دارتکاب شوی جرم په هکله داطالعاتو د راټولو په منظور سرته رسیږی‬
‫‪:‬لمری وینا‪ :‬روا کشفی پټی کرنی‬
‫د روا پتی کړنی په ارتباط مسول ارګانونو په واسطه داجراات جزای)‪) 112‬ماده صراحت لری د مربوطه‬
‫‪:‬مسولینو مکلفیتونه په الندی شکل واضح کوی‬
‫‪:‬کشفی پټی کرنی عبارت دی له)‪)1‬‬
‫د مخابراتی وسایلو اود معلوماتی تکنالوژی له طریقه د مظنون ؛ مت م کسانو د تیلفون ؛ کمپیوتر؛ اانترنت ‪1‬‬
‫‪.‬څخه په استفادی سره تول معلومات را ټولول دهغی په مورد کی؛ او هم تثبیت او غږ ثبتول‬
‫د تخنیکی پټی کمری تر څارنی الندی نیول خبری ثبتول هغه که په کورونو؛ بالکونو؛ که خصوصی او ‪2‬‬
 ‫‪.‬دولتی ځایونه کی وی‬
‫‪.‬د پیسو راکره ورکره د بانکونه له خوا سرته رسیږی ‪3‬‬
‫‪.‬د مکتوبونه لیږ رالیږ تخنیکی وسایلو پواسطه پلټنه کیږی ‪۱‬‬
‫‪.‬د نا قانونه مالونو دننه ګول یا ب رکول په بندرونو کی پلټنه او څارنه ‪۵‬‬
‫‪52‬‬
‫دویمه وینا‪ :‬کشفی پټی کرنی وړ جرایم‬
‫‪.‬تروریستی جرمونه‪ ،‬د پیسو سپینول د تروریزم تمویل ‪-‬‬
‫‪.‬دکورنی او ب رنی امنیت په وراندی جرمونه ‪-‬‬
‫‪.‬د مخدره اومسکراتوجرمونه مواد ‪-‬‬
‫‪.‬د اداری او مالی فساد جرمونه ‪-‬‬
‫‪.‬د انسان قاچاق اواختطاف جرمونه ‪-‬‬
‫‪.‬د وژولو )قتل( جرمونه ‪-‬‬
‫(د عامه خدمتونو د موظف پر علیه ت دید )قاضیان‪ .‬ځارنواالن ‪.‬شاهدان اود کورنی غړی ‪-‬‬
‫‪.‬ترڅودعدالت دپلی کولو څخه تیرشی‬
‫‪.‬د نړیواله جزایی محکمی داساسنامی او روم دکنفرانس سندونو اړوند اجراات کول ‪-‬‬
‫دریمه وینا‪ :‬دکشفی مخفی کړنی شرطونه ‪-‬‬
‫داشخاصو استوګنځی تیلفونی خبری له تیری پرهمدی بنسټ د اساسی قانون‪ 3۹‬مه ماده په اساس له‪1‬‬
‫‪.‬تیری څخه خوندی دی‬
‫په هغه صورت کی چی د اثباتیه مدارکودراټولو بله الره نه وی ‪2‬‬
‫د‪ 113‬مه ماده څخه د مظنون او مت م دتکنالوژی معلوماتی وسایلو او مخابراتی په استفادی سره ‪3‬‬
‫‪.‬دهغوی اختیار کی قرار ورکړشی‬
‫‪53‬‬
‫پایله‬
‫د ا طال عاتو په نوي عصررر کېن انټرنو او کمپیوټر ته د ټولنو اړتیا ډېره شرروې ده‪ .‬دا مو ضررو فرصررت‬
‫غوښتونکو جنایت کونکو ته اجازه ورکوي چې په ساېبري فضاء کې د نا محدود کېدلو په دلیل خپلې شومې‬
‫موخې تعقیب کړي‪ .‬هرڅومره چې تکنالوژي ډېره پراختیا ومومي سرراېبري جرمونه به هم پراختیا مومي او‬
‫په افغانسررررتاه کې همن سرررراېبري جرمونه د ډېرېدو په ېال کې دي‪ .‬د سرررراېبري جرمونو‬
‫لوسررررتنهن د قوانینو‬
‫پېژندنه او د ساېبري جرمونو طبقه بندي له ېقوقي مسایلو او د جرم د تر سره کولو تګالرو سره د مالوماتو‬
‫‪.‬د ډېروالي سبب کېږي چې له ساېبري جر مونو سره د مبارزې لپاره اړین دي‬
‫په د‬
‫‪.‬‬