1. MEMORIJE U RAČUNARU.

RAM

Šta je memorija?
- Predstavlja tehnologiju sastavljenu od računarskih dijelova i uređaja za čuvanje podataka koji služi za
čuvanje digitalnih podataka

Koji su tipovi memorije u računaru?

- RAM, ROM, Flash, C-MOS, Cache

Na koju memoriju se najčešće misli kada se govori o memoriji računara?

- O RAM memoriji

Zašto su bitni brzina i količina memorije?

Koji su tipovi RAM memorija?
- statički i dinamički RAM
- ECC (Error Check and Correction) i No ECC

- Dijele se na glavne (primarne, operativne ili radne) I periferne (vanjske, sekundarne) memorije

- Primjer glavne memorije jesu RAM I ROM

- Primjer perifernih memorija jesu HDD, SSD, CD, DVD, BlueRay, SD kartice I druge

- Koriste se tri principa prilikom čuvanja podataka kao što su elektronski, magnetni i optički

- Neke memorije kao što je RAM gube podatke nakon gašenja računara, dok memorije kao što su hard disk
I solid state disk (SSD) čuvaju podatke I nakon isključenja računara

- Memorije koriste više načina pristupa podacima kao što su indirektni, direktni I sekvencijalni

Koje su karakteristike memorije?

- Izrada memorije
- Veličina memorije
- Pakovanje memorije (SIM, DIP, SIP, DIMM)
- Prijenos podataka (asinhroni i sinhroni)
- Brzina pristupa podacima (izražena u nanosekundama)
- Broj pinova
- Radni napon (V)

Koje su karakteristike statičkog RAM-a?

- Održava spremljene podatke sve dok ima napona

- Nije neophodno neprestano osvježavati memoriju kao DRAM
- Brzina pristupa podacima veća je nego kod DRAM memorija
- Koristi se za cache memorije
- SRAM čipovi sastoje se od bistabila
- Bistabil je elektronički sklop sa dva stanja (logička nula I logička jedinica)
- Svaki bistabil pamti jedan bit podataka (dva tranzistora, 4otpornika I dvije diode)

Koje su karakteristike dinamičkog RAM-a?

- Dinamičke mmeorije kao osnovni element koriste minijaturni kapacitet (kondenzator) između elektroda
FET tranzistora
- Kondenzator nije realiziran u klasičnoj formi (kapacitet između elektroda FET tranzistora)
- Da bi kapacitet bio veći, elektrode su proširene
- Proces upisivanja i brisanja podataka svodi se na punjenje i pražnjenje kondenzatora

Čime se izražava kapacitet memorije u računaru?

- Bit – 0 ili 1
- Bajt – 8 bita
- Kilobajt – 1024 bajta – 1 KB
- Megabajt – 1024 KB - 1 MB
- Gigabajt – 1024 MB – 1 GB
- Terabajt – 1024 GB – 1 TB

Na koje načine se mogu pakovati RAM memorije?

- SIMM (Single Inline Memory Modul)
- DIP (Dual Inline Package)
- SIP (Single Inline Package)
- DIMM (Dual Inline Memory Modul)

Koje su vrste prijenosa podataka u RAM memoriji?

- Asinhroni – procesor čeka neodređeno vrijeme podatak iz memorije čime se troši dragocjeno vrijeme

- Sinhroni – procesor tačno zna kada će memorija pribaviti podatak I nije u stanju čekanja na memoriju

U čemu se izražava brzina pristupa podacima u RAM memoriji?

- Izražava se u nanosekundama (ns)

Koji su tipovi RAM memorija?

D - RAM
FPM-RAM (Fast Page Mode)
EDO RAM (Extended Data Output)
B - EDO RAM (Burst)
SD - RAM (sinhroni dinamički RAM – synchronous dinamic RAM)
DDR SD - RAM (double data ratio)
DDR2 RAM
DDR3 RAM
DDR4 RAM
RIMM RAM (Rambus Inline Memory Modul)

Kakav je odnos između kapaciteta, frekvencije i latentnosti?

- Veličina kapaciteta RAM modula se mjeri u megabajtima, gigabajtima I terabajtima (MB, GB I TB)

- Windows 10 professional 64-bit podržava do 2 TB RAM - a

- Na 32 - bitnom sustavu možete koristiti do 64 GB RAM - a

- Frekvencija se mjeri u megahercima I što je taj broj veći, u pravilu je brži pristup informacijama koje su
pohranjene u memoriji

- To je veoma bitno ako grafička kartica koristi dio RAM - a

- Latentnost je vrijeme koje prođe od slanja zahtjeva do izvođenja naredbe, što bi značilo da je manji broj
bolji
- Veća frekvencija (ubrzava RAM) može nadoknaditi veću latentnost (usporava RAM)
- Treba birati veći kapacitet prije frekvencije I latentnosti

Šta se dešava kada nedostaje RAM-a?

- Svi operativni sistemi imaju nešto po imenu “page file”, ili “swap file”
- Page file je poseban tip datoteke na hard disku koji privremeno čuva podatke iz RAM - a
- On se pokreće kada računar obrađuje previse podataka koji jednostavno ne stanu u RAM čime se
usporava računar
- Da bi se nadoknadio nedostatak RAM - a, najmanje korišteni podaci se šalju u page file I tada postaju
Virtuelna memorija

- Kao takva može rasti s vremenom, čak I do nekoliko gigabajta

- Operativni sistem može ograničiti maksimalnu veličinu, najčešće na iznos instalirane fizičke memorije
(RAM-a)

Na koji način se može sačuvati kapacitet RAM memorije?

- Page file postoji i na Windowsu 10
- Prije nego sistem pošalje podatke na podatkovni disk, on prvo kompresuje najmanje korištene podatke u
RAM-u
- Kompresija smanjuje količinu pohranjenih podataka do 60%
- Windows10 koristi skoro pola manje page file-a
- Može se provjeriti u Task Manageru

Koji su nedostaci kompresije?

- Jedini moguć nedostatak kompresije memorije jest da taj isti alat koji vrši kompresiju, odnosno upravitelj
memorijom, stvara dodatan napor procesoru
- Ako nije ispravno izvršena, kompresija RAM – a može dovesti do visoke iskorištenosti procesora
- Može se popraviti onemogućavanjem hibernacije, ažuriranjem BIOS – a ili ako se primijeti da system
previse koristi procesor, ažuriranjem memorijskih drivera

Na koji način je moguće upravljati memorijom?

- SuperFetch je windows alat koji poboljšava upravljanje memorijom
- Prvo analizira računar I bilježi obrasce, poput uobičajenog vremena kad se pristupa određenim
datotekama I programima
- Onda kolaborira sa Windowsovim defragmenterom kako bi pohranio podatke u redosljedu kojim im se
inače pristupa
- Na kraju može pred – učitati aplikacije u RAM memoriju, te moguće je koristiti I ReadyBoost
 2. ROM MEMORIJE

Koji je osnovni zadatak ROM memorije?

- Čuvanje podataka I programa koji ne smijubiti izbrisani, promijenjeni pod bilo kojim okolnostima, pa I u
slučaju gubitka napajanja u dužem vremenskom periodu

Da li svi tipovi ROM memorije se mogu samo čitati ili neki tipovi dozvoljavaju izmjenu upisanih
podataka?
- Određeni tipovi dozvoljavaju izmjenu upisanih sadržaja pomoću posebnih hardverskih dodataka ili
posebnih programa

Koje su prednosti ROM memorija?

- ROM je tip memorije koji se u standardnoj primjeni može samo čitati, za razliku od RAM – a u koji se može
I upisati sadržaj
- Dva su glavna razloga zašto se koristi ROM u računaru

• Permanentnost
- Podaci sačuvani u ROM – u su uvijek tamo, bez obzira da li je priključeno napajanje ili ne
- ROM može biti izvan računara neodređen period I onda ponovo vraćen, a podaci će biti sačuvani
- ROM spade u vrstu memorija koje čuvaju podatke I nakon isključenja računara

• Sigurnost
- S obzirom da se ROM ne može lahko modifikovati tj. Bez dodatne opreme obezbjeđuje određeni nivo
sigurnosti od namjernih promjena njegovog sadržaja

Šta je zajedničko za sve tipove ROM memorije?

- Relativno spore memorije (120 - 150 ns)
- Malog kapaciteta (4 – 8 MB)
- Skupe u odnosu na kapacitet koji nude

- PROM (skraćeno od engl. Programmable Read - Only Memory)

- EPROM (engl. Erasable Programmable Read - Only Memory)
- EEPROM (engl. Electrically Erasable Read - Only Memory)

- PAL (Programmable Array of Logic) ili PLA čipovi

ROM memorija - PROM

- PROM memorije koriste skupu I kompleksnu opremu za upisivanje sadržaja koju obično posjeduje
proizvođač koji vrši programiranje po želji kupaca
- Danas se ovakve memorije koriste za programiranje u digitalnim igračkama, fotoaparatima I slično
- Prije se koristio za čuvanje BIOS - a (danas uglavnom se koristi flash memorija)

ROM memorija - EPROM

- Ovaj tip ROM memorija se programira električnim putem uz pomoć tzv. EPROM programera, koji može
biti samostalan uređaj, što je skuplja varijanta ili kao periferija koja se priključuje na PC računar (jeftinija
varijanta)

- Brisanje sadržaja ovih memorija vrši se pomoću tzv. UV – brisača

- To su kutije sa jakim izvorima ultra violetnih zraka

- UV zrake su potencijalno opasne za očni vid, pa u radu sa UV brisačima treba biti oprezan

- UV zrake nisu u vidljivom dijelu spectra pa je opasnost tim veća

- Iz tih razloga savremeni UV – brisači imaju ugrađenu zaštitu koja sprječava paljenje UV lampi ako kučište
UV – brisača nije hermetički zatvoreno

Zbog čega se koristi EEPROM memorija?

- Upotreba UV brisača je dosta nepraktična I ponekad rizična, pa se kao bolje riješenje koristi tzv. EEPROM

-Ovaj tip memorija nudi najveći komfor u radu, jer se podaci mogu upisivati I brisati električnim putem,
obično naponima koji su nešto veći od radnih napona, tako da u normalnom random režimu podaci ne
mogu biti promijenjeni

Koji je nedostatak ovih memorija?

-Najveći nedostatak ovih memorija je vrlo visoka cijena, pa su relativno rijetko korištene I nisu uspijele
istisnuti EPROM, koji je daleko više korišten

- Ove memorije su poslužile kao temelj za razvoj kasnijih FLASH memorija (NAND I NOR)

ROM memorija – PAL čipovi

- Ovo su najjeftinije varijante ROM memorija

- Upisivanje podataka svodi se na propaljivanje neželjenih veza

- Čipovi su u formi tzv. Diodnih matrica I tamo gdje se želi upisati ''0'', samo se propali veza

- Jednom isprogramirani čipovi ne mogu se više reprogramirati

- Čipovi su relativno jeftini, a I oprema za programiranje nije skupa, pa se PAL čipovi koriste u razvojne I
eksperimentalne svrhe (izradu prototipova I malih serija)
 3. CACHE I CMOS MEMORIJE

Koji je osnovni zadatak cache memorija?

- Njihov osnovni zadatak je da obezbijede dovoljne količine podataka za obradu bez čekanja
- Služe kao interface između brzih mikroprocesora i sporijih RAM memorija

Da li je brži mikroprocesor ili cache memorija?

- Brzina cache memorija je uporediva sa brzinom mikroprocesora, a u nekim situacijama i veća
- Ovo je postignuto pomoću SRAM memorije (statičkog RAM - a)
- Osnovni element je flip - flop

Da li se ove memorije više griju od ostalih i zašto?

-Gustina pakovanja kod ovih memorija je znatno manja, pa je manji i kapacitet
- Tranzistori rade u prekidačkom režimu (50% u zasićenju)
- Više se zagrijavaju od DRAM - a

Gdje se koriste ove memorije?

- Koriste se kod mikroprocesora, HDD - ova i optičkih uređaja
- Zadatak je uvijek isti tj. da budu interface između jako brze i jako spore strane

Kako se dijeli cache memorija?

- Cache memorija prvog nivoa – L1
- Cache memorija drugog nivoa – L2
- Cache memorija trećeg nivoa – L3

Gdje su ugrađene ove vrste memorija?

- L1 je ugrađena u samu jezgru mikroprocesora
- Cijena joj je najveća od sve tri vrste

- L2 je također brza memorija, ali sporija od L1

- Nije ugrađena u jezgru mikroprocesora, već u istom kućištu
- L1 je tri puta efikasnija od L2 (cijena L2 je mnogo manja)

- L3 se prije nalazio na matičnoj ploči

- Današnji mikroprocesori oživljavaju korištenje L3 cache - a u samom mikroprocesoru

Na koji način se upravlja radom cache memorije?

- Ovaj složen zadatak obavlja poseban čip pod imenom cache kontroler
- Ovaj čip je prije bio na matičnoj ploči, a danas je integrisan u mikroprocesor
- Kada mikroprocesor zatreba podatak, prvo ga traži u L1 keš memoriji, pa potom u L2, pa u L3 keš
memoriji
- Idealno bi bilo da se mikroprocesor ne obraća HDD – u ili optičkom uređaju
- Postoji više algoritama keširanja kojima se predviđa potreba mikroprocesora za podacima
- Vjerovatnoća pogađanja se može povećati povećanjem kešmemorije (poskupljuje mikroprocesor)

Šta je CMOS memorija?

- Memorija malog kapaciteta i ima malu potrošnju pri radu
- U ovoj memoriji čuvali su se konfiguracioni podaci, a na novijim matičnim pločama uglavnom sistemsko
vrijeme
Koje su osobine ove memorije?
- Mala potrošnja energije prilikom rada
- Niska cijena i ograničena termička disipacija
- Za čuvanje podataka koristi se litijumska baterija (prije se koristila NiCd - nikl kadmijska)
- Ima primjera korištenja i alkalnih baterija
- Kapacitet je relativno mali (najčešće reda KB)

Gdje su smještene postavke BIOS-a računara?

- Prije se koristio CMOS RAM, a danas no-volatile RAM (NVRAM)

Šta je NVRAM?
- NVRAM (kratica od Non - Volatile Random Access Memory) je općeniti naziv za sve vrste RAM memorije
koji ne gube podatke kada se računar ugasi
- Prednost NVRAM memorije je i brže paljenje I gašenje računara
- Najpoznatiji oblik je flash memorija

Zašto je neophodna baterija na matičnoj ploči?

- Zbog sistemskog sata
 4. UEFI

- UEFI je modernija verzija sistemskog softvera od standardnog BIOS - a

- Glavna prednost UEFI programa jeste što ima mogućnost dijagnosticiranja I popravke na udaljenom
računaru bez potrebe da se instalira operativni sistem

Standardni BIOS - nedostaci

- BIOS je sastavni dio računara od 80-tih godina 20 vijeka
- Razvijajući se dostigao je određena ograničenja
- BIOS može pokrenuti HDD kapaciteta koji je do oko 2.1 TB (terabajt)
- BIOS radi u 16 - bitnom modu i ima 1 MB za izvršavanje
- Usporeno je podizanje operativnog sistema, jer nije bilo moguće odjedanput inicijalizirati veći broj
hardverskih komponenti
- Intel je započeo zamjenu za standardni BIOS 1998 godine pod imenom EFI (Extensible Firmware Interface)
- 2017 godine proizvođači računarskih komponenti i softvera Intel, AMD, Microsoft i drugi dogovorili su se
za izdavanje novog softvera pod imenom UEFI (Unified Extensible Firmware Interface)

UEFI - prednosti
1. UEFI je zamijenio tradicionalni BIOS na novim računarima

2. UEFI firmware može pokrenuti HDD kapaciteta 9.4 ZB (zetabajta)

• UEFI koristi drugu šemu za particije GPT (guide partition table) umjesto MBR (master boot record)

• GPT omogućava da se na jednom disku kreira više od četiri particije

• GPT je uslov za korištenje diskova većih od 2.1 TB (terabajt)

3. UEFI može raditi u 32 – bitnom I 64 – bitnom modu pomoću čega UEFI ima više adresnih polja što je
prednost, jer se računar brže pali I pokreće operativni sistem
4. Pomoću UEFI – a možemo pokrenuti neke operacije koje nismo mogli u BIOS - u
- BIOS može biti čuvan u flash memoriji na matičnoj ploči ili se može pokrenuti sa HDD – a ili diska u mreži
5. Moguće je podići system putem računarske mreže pomoću PXEprotokola (Preboote Xecution
Environment) koji komunicira sa IP protokolima verzija 4 I 6, UDP protokolom, DHCP protokolom, TFTP
(Trivial File Transfer Protocol) I SCSI protokolima
- Moguće je pokrenuti boot image putem HTTP protokola
 5. HARD DISK

Šta predstavlja hard disk?

- Predstavlja elektro – mehanički uređaj I treći ključni element koji utiče na performance računara (zaostaje
za procesorom I RAM memorijom)

Kakva mu je struktura I za šta se koristi?

- U svojoj strukturi ima složenu elektroniku I preciznu mehaniku
- Koristi se kao medij za BOOT računara tj. Podizanje računara
- Hard disk je aktivna komponenta na koju se smještaju sve bitne aplikacije I operativni sistem

Koji su unutrašnji dijelovi hard disk - a?

Hard disk
- Magnetna ploča
- Osovina
- Magnetna glava
- Nosač glave
- Upravljački mehanizam
- Elektronika diska

Koji su vanjski dijelovi hard diska?

- Interfejs za podatke
- Jumper
- Priključak za izvor napajanja

Koji je princip rada hard disk - a?

- Memorijska sposobnost magnetnih materijala
- Snimanje digitalnih signala
- Princip rada je sličan kao kod audio kasetofona
- Informacija se čuva u formi magnetne polarizacije (2D i 3D polarizacija)
- Noseći disk se pravi od dijamagnetnog materijala (staklo, keramika, aluminij)
- 2D polarizacija je upisivanje po površini diska, a 3D polarizacija u dubinu magnetnog materijala

- R/W glava je zavojnica sa magnetnom jezgrom

- R/W glava detektuje 0 i 1 kao promjenu polarizacije sa N na S susjednih lokacija

Koji su bitni parametri hard diska?

- Brzina pristupa podacima (izražena u ms) – zavisi od brzine rotacije diska (Broj obrtaja u minuti)
- 5400 rpm za sporije i 7200 rpm za standardne diskove
- 10 000 rpm do 15 000 rpm za serverske diskove
- Veća brzina znači i veću potrošnju energije
- Rotacija diska izaziva strujanje zraka unutar kućišta koji struji kroz mikrofiltere
- Kućište je zaštićeno od vlage, prašine, povišene temperature (dijamagnetni materijal)
- Kapacitet (GB i TB)
- Format 2,5“ ili 3,5“ (inch)
- MTBF (Mean Time Between Failure) - vrijeme u kojem korisnik može očekivati da će uređaj ili sistem
raditi raditi prije nego se desi nepredviđena greška
- Interface - priključak za kabal kojim se HDD povezuje sa matičnom pločom zbog prijenosa podataka
- Napajanje – priključak za naponski konektor preko kojeg se napaja HDD iz napojne jedinice

- Interface (ATA, SCSI (paralelni) i SATA (serijski))

- ATA (Advanced Technology Attachment) ili PATA (Parallel ATA)

- SCSI (Small Computer System Interface)

- SATA (Serial Attachment)

Na koji način utiče povećanje temperature?

- Povećanje temperature slabi magnetna svojstva medija

- Pri tzv. Kirijevoj temperaturi (180 stepeni celzijusovih) magnetni materijal potpuno bi izgubio magnetna
svojstva i podaci bi bili izbrisani
- Kirijeva temperatura je termin u fizici koji je dobio ime po Pierreu Curieu (1859 - 1906) koji se odnosi na
osobinu feromagnetnih materijala
- Nije nebitno hlađenje u klimatski drugačijim područjima

Na šta je podijeljena površina diska?

- Površina magnetne površine diska je podijeljena na staze i sektore

Koji su tipovi hard diska?

- MFM (Modified Frequently Modulation)

- IDE/EIDE (Integrated Disk Electronic/Enhanced)

- SCSI (Small Computer System Interface)

- SATA (Serial Attachment)

Koje su karakteristike MFM hard diska?

- MFM (Modified Frequently Modulation – prilagođena frekventna modulacija) je najstarija tehnologija
gdje se podaci upisuju postupkom frekventne modulacije
- Predstavlja šemu modulacije koja se koristi za snimanje podataka na magnetnoj površini hard diska
- To je najstariji i najsporiji standard za Winchester hard diskove
- Sličan princip se koristio kod Floppy diskova
- Modulacija predstavlja proces promjene neke karakteristike električnog nosećeg talasa kako bi se
informacije prenijele preko njega
- U komunikacijama se koriste tri tipa modulacije:

1. amplitudna
2. frekvetna i
3. fazna
- Kapacitet od 5 - 140 MB

- Brzina pristupa reda 100 ms

- Korišteni su na PC - XT i AT286 računarima

- Danas se ne proizvode

Koje su karakteristike IDE/EIDE hard diska?

- Integrated Disk Electronic/Enhanced

- Mogu se naći još uvijek u primjeni

- Njihov odlazak ubrzala je pojava serijskog interfejsa

- Mehanika i elektronika su integrisani u jedinstveni uređaj

- Unaprijeđivani su iz godine u godinu kapacitet i brzina (od 40 MB do nekoliko stotina GB)

- U početku prepreka rastu kapaciteta bili su slabosti OS - a i BIOS programa

- Bili su poznati po imenima ATA 66, ATA 100, ATA 133, ATA 166 itd. (brzina transfera izražena u MB/s)

- IDE diskovi koriste cache memoriju (2 – 8 MB)

- Karakteristika ovih memorija jeste da su sporije od onih za mikroprocesor

- Brzina pristupa podacima 8 - 15 ms

- Brzina rotacije je rijetko dostizala 10 000 RPM

Koje su karakteristike SCSI hard diska?

- SCSI (Small Computer System Interface)
- Koristi se uglavnom za serverske računare, a u PC računarima nije izvorno podržan
- Mac računari od početka podržavaju i koriste SCSI kontrolere
Na koji način koristiti SCSI HDD unutar PC računara?
- Da bi se koristio SCSI HDD unutar PC računara, mora se instalirati SCSI kontroler koji će ponuditi
odgovarajući interfejs

- SCSI kontroler predstavlja karticu koja omogućuje povezivanje velikog broja SCSI uređaja u tzv. SCSI lanac
i omogućuje razmjenu podataka između SCSI uređaja bez posredstva mikroprocesora

- SCSI kontroler značajno rasterećuje mikroprocesor

- Može se susresti nekoliko tipova SCSI kontrolera (SCSI 1, SCSI 2, SCSI 3)

- Razlike između njih su u broju podržanih uređaja koji se mogu povezati

- Npr. SCSI 1 omogućava povezivanje 7 HDD-ova

- SCSI 2 i 3 imaju dvije izvedbe standardnu i wide izvedbu

- Standardna izdvedba nudi mogućnost povezivanja 15 uređaja

- Wide izdvedba nudi mogućnost povezivanja do 31 uređaj

- SCSI 3 standard poznat je po nazivima ultra SCSI, ultra wide SCSI, SCSI 160, SCSI 320 , SCSI 640

- U novije vrijeme koristi se novi SAS (Serial Attachment SCSI) standard sa serijskim interfejsom

- Za SCSI diskove nije najvažniji parametar kapacitet, već su važniji brzina i pouzdanost (15 000 RPM i brzina
pristupa 2,8 ms)

- Koriste veće količine cache memorije

Koje su karakteristike SATA diskova?

- MFM, IDE i starije verzije SCSI-a koriste paralelni interfejs
- Prijenos cijelog bajta odjednom
- Paralelni diskovi su povećali brzinu komunikacije do teoretskih granica
- Dalje ubrzanje transfera podataka preko paralelnog interfejsa je tehnički gotovo
- SATA koriste serijski interfejs (7 pinova i nudi veće brzine prijenosa)

- SATA diskovi se mogu povezivati u lanac poput SCSI diskova

- Noviji standardi od SATA II dozvoljavaju dozvoljavaju komunikaciju bez posredstva procesora

-SATA I, SATA II, SATA III

- 1,5 Gbps; 3 Gbps i 6 Gbps

 6. SSD DISKOVI

Šta je flash memorija?

- Flash memorijaje vrsta EEPROM (Electrically - Erasable Programmable Read - Only Memory) memorije
Koja je razlika između EEPROM i flash memorije?
- Za razliku od standardne EEPROM memorije, u Flash - EEPROM memoriji se bajtovi ne mogu pojedinačno
brisati
Zašto su se razvile flash memorije?
- Flash memorija je način čuvanja podataka i to dugoročniji način od čuvanja podataka u RAM

Koji je životni vijek ovih memorija?

- Životni vijek ovih memorija zavisi od broja upisivanja i brisanja podataka
- U početku jej broj ciklusa bio nekoliko stotina, pa nekoliko hiljada, a danas je preko milion upisivanja

Kako se dijele flash memorije?

- NAND flash memorija
- NOR flashmemorija

Koje su karakteristike NAND flash memorija?

- Proizvod kompanije Toshiba
- Ima veću gustoću memorijskih ćelija (veći kapacitet)
- Ima veću brzinu pisanja i brisanja podataka

Koje su karakteristike NOR flash memorija?

- Kreirana od strane Intel - a
- Intel je htio pronaći adekvatnu zamjenu za ROM memoriju
- Brzina učitavanja podataka je velika u slučaju da je kapacitet od 1 do 4 MB
- Slaba brzina upisivanja i brisanja podataka
- Primjer NOR memorije je Floppy disketa

Koji su glavni dijelovi SSD-a?

- Memorijski kontroler i flash memorija
- Kontroler služi kao ugrađeni procesor koji kontroliše čitanje i pisanje podataka, potrošnju i druge
elemente SSD - a
- Kontroleri se razlikuju od proizvođača do proizvođača
- PCB (Printed Circuits Board) – osnovna ploča (štampana ploča) koja daje fizičku podršku i žičano povezuje
ugrađene i priključene komponente

Kako funkcioniše SSD disk?

- SSD koristi „flash memoriju“ koji sliči RAM memoriji
- Za razliku od RAM - a podaci ostaju na disku nakon isključivanja
- Flash memorija dolazi u NOR i NAND izvedbi
- SSD diskovi koriste mrežu električnih ćelija za slanje i primanje podataka
- Ova mreža podijeljena je na dijelove „stranice“ na koje se smještaju podaci i one su spojene u „blokove“

- Na početku SSD disk je pun praznih ćelija (velike brzine)

- SSD ne može izravno prepisati podatke
Koje su izvedbe NAND - a?
- SLC (Single – level cell)
- MLC (Multi – level cell)
- TLC (Triple – level cell)
- Memorijske ćelije u SSD – u pripadaju jednoj od ovih grupa
- Opisuju koliko bitova se može sačuvati na jednu ćeliju
- SLC nude najbolju stabilnost
- TLC nudi najveći kapacitet

Kako se podaci pišu na SSD disk?

- Pisanje na SSD disk je proces brisanja postojećih podataka iz flash memorijskih ćelija, a zatim
programiranje novih informacija na njih (ciklus programiranja/brisanja ili P/E ciklus)
- P/E ciklusi su ograničeni
- Svaki P/E ciklus iscrpljuje memorijsku ćeliju i nakon puno ciklusa može postati neupotrebljiva
- Memorijske ćelije su organizovane u stranice i blokove
- SSD diskovi mogu pisati samo na prazne stranice u bloku
- Kod HDD-a podaci se mogu upisati na bilo koje mjesto i prepisati podatke

- Svaki put kada se upisuju novi podaci, disk treba:

1. Pronaći blok sa dovoljno stranica (neiskorištene)
2. Sazna koje stranice u tom bloku su i dalje potrebne
3. Resetuje svaku stranicu na tom bloku kao praznu
5. Prepiše potrebne stranice na svježe resetirani blok
6. Ispuni preostale stranice novih podacima

Koje su prednosti SSD diskova u odnosu na hard disk?

- Otporniji je na udarce
- Manjih je dimenzija
- Tiši i bolje koristi energiju
- Ima kraće vrijeme pristupa podacima i manje kašnjenje

Koji su nedostaci SSD diskova?

- Manji kapacitet nego kod HDD-a
- Veća cijena
- Može izdržati samo određen broj pisanja prije kvara

Koliki je životni vijek SSD diska?

- SSD diskovi većih kapaciteta obično imaju duži životni vijek
- Proizvođači predstavljaju izdržljivost diska prema količini podataka koji se mogu zapisati na disk

- Npr. 220 TBW znači da se može ispisati 220 TB na disk prije nego postane nepouzdan

- Ako se dnevno ispisuje 50 GB, treba 12 godina da se potroši SSD

- Gledanje videa, čitanje datoteka ne broji se kao pisanje i nema uticaja na životni vijek
- IOPS (input/output operations per second)
- MTBF (Mean Time Between Failures – vrijeme između otkaza) – stopa pogreške za pojedini SSD model
na količinu od 1000 komada po 8 sati dnevnog rada

Kako povećati životni vijek SSD-a?

- Smanjiti nepotrebno kopiranje datoteka
- Zadatke namijenjene za HDD, potrebno je isključiti (hibernacija)
- Benchmark testiranje je korisno da se provjeri brzina kopiranja datoteka (troši P/E cikluse diska)
- Hibernacija – sadržaj sistemske memorije se zapisuje na uređaj za čuvanje podataka (8 GB RAM - a
zahtijeva 8 GB za hibernacionu datoteku)
- powercfg – h off (za isključenje hibernacije)
- TRIM naredba omogućuje da operativni sistem informiše SSD koji blokovi podataka su slobodni kako bi se
mogli obrisati

- Da bi se aktivirala TRIM naredba potrebno je ukucati sljedeću naredbu:

fsutil behavior set DisableDeleteNotify 0
- Za isključivanje TRIM naredbe dodati vrijednost 1
fsutil behavior set DisableDeleteNotify 1
- Ovu naredbu izvršava administratorski korisnik

- Defragmentacija – nije neophodna s obzirom da SSD nema pokretnih dijelova i svi podaci su jednako
dostupni bez obzira na lokaciju

- Defragmentacija prebacuje podatke sa jednog mjesta na drugo (troši P/E cikluse diska)

- Superfetch – Windows učinkovitije upravlja memorijom tako da učita podatke i aplikacije kojima se često
pristupa u memoriju (SuperFetch cache se ažurira i zapisuje na disk i tako se povećava količina pisanja)

- SuperFetch je koristan za HDD, za SSD nije potreban

- Za isključivanje SuperFetch tehnologije potrebno je u Command Promptu izvršiti naredbu services.msc

- Postaviti upravljanje PAGE fajlom na automatsko

Šta su hibridni diskovi i zbog čega su kreirani?

- Diskovi koji koriste prednosti SSD-a i HDD-a u istom uređaju
- SSD disk služi kao priručna memorija diska (cache), dok tvrdi disk osigurava veliki kapacitet
 7. RAID

Šta su RAID šeme?

- RAID (Redundant Array Inexpensive Disk)

- RAID je nastao kao rješenje za tri problema koji proizilaze iz upotrebe HDD-a (nedovoljan kapacitet,
nedovoljna brzina diska i nedovoljna pouzdanost diska)

- Koriste se polja diskova tj. RAID polja, a način na koji se povezuju diskovi naziva se RAID šema

- Označavaju se sa RAID 0/1/2/3/4/5/6

- Najčešće se koriste RAID 0, RAID 1, RAID 0+1 i RAID 5

Šta se postiže RAID šemama i kako se realizuju?

- Niz diskova se pravi od dva ili više fizičkih diskova, koje sistem vidi kao jedan uređaj
- Postižu se bolje performanse raspodjelom saobraćaja na više fizičkih uređaja i otpornost na greške
- Otpornost na greške se realizuje kroz redudantno baratanje podacima (ako jedan disk otkaže ili ima
oštećen sektor preslikana kopija podataka može se pronaći)
- Za bolje rezultate, najbolje je koristiti iste diskove
- Pojedinačni disk uređaji u nizu nazivaju se članovi
- Koriste se različite tehnike kao što su: segmentiranje, preslikavanje i parnost

Šta su logički disk uređaji?

- Logički disk uređaj je skladišni prostor koji se raspodjeljuje na više fizičkih uređaja koji učestvuju u nizu

Šta je RAID kontroler?

- Uređaj koji podržava i omogućava segmentiranje i preslikavanje diskova

Šta je segmentiranje?
-Segmentiranje (diskstripping) podrazumijeva upisivanje podataka na više diskova umjesto na jedan disk I
skladišni proctor svakog diska se dijeli na segmente veličine izražene u KB

-RAID kontroler upisuje podatke na više diskova

Šta je preslikavanje diskova?

- Preslikavanje diskova (disk mirroring) omogućava da se istovjetni podaci istovremeno upisuju na dva
čvrsta diska

- Ako jedan otkaže, drugi se može koristiti za podizanje sistema i za obnovu diska koji je otkazao

- Otkaz jednog diska, ne ugrožava rad sistema

- Gubljenje prostora je 50% (za preslikavanje diska od 1 TB, treba imati još jedan disk od 1 TB)
Šta je nadovezivanje diskova (disk spanning)?
- Nadovezivanje diskova (engl. Diskspanning) omogućava da više diskova funkcioniše kao jedan veliki disk
- Nadovezivanje rješava problem nedostatka prostora I pojednostavljuje upravljanje skladišnim prostorom
- Nadovezivanje se ponekad označava skraćenicom JBOD (engl. Just a bunch of disks)
- Diskovi pomoću kojih se ostvaruje nadovezivanje, moraju imati segmente iste veličine I moraju biti
uzastopni
- Primjeri:
- RAID 10 nastaje nadovezivanjem dva susjedna logička diska RAID 1
- RAID 30 nastaje nadovezivanjem dva susjedna logička diska RAID 3
- RAID 50 nastaje nadovezivanjem dva susjedna logička diska RAID 5

Šta je parnost?
- Parnost je vrsta redudanse koja pravi skup podataka o redudansi od dva ili više izvora skupa podataka
- Podaci o redudansi mogu se upotrijebiti za obnavljanje jednog od izvornih skupova podataka
- Podaci o parnosti ne dupliraju izvorne skupove podataka u potpunosti (za razliku od preslikavanja)
- Vrste parnosti su namjenska I raspodijeljena parnost
- Namjenska parnost podrazumijeva da se podaci o parnostis dva ili više diskova čuvaju na dodatnom disku
- Raspodijeljena parnost podrazumijeva da se podaci o parnosti raspodijele na sve diskove sistema
- Parnost može usporiti postupak upisivanja podataka
- RAID 3 kombinuje namjensku parnost I segmentiranje diskova
- RAID 5 kombinuje raspodijeljenu parnost I segmentiranje

RAID šeme – RAID 0

- Koristi segmentiranje (stripping)
- Koristi se veći kapacitet i brzina, a gubi na pouzdanosti

RAID šeme – RAID 2

- Koristi segmentiranje na nivou bita
- b1, b2, b3, b4, b5 i b6 su biti
- E1, E2, E3, E4, E5 i E6 su kodovi za korekciju grešaka
- Za realizaciju RAID 2 šeme potrebne su dvije grupe diskova gdje je jedna grupa diskova se koristi za
čuvanje podataka, a druga za čuvanje kodova za ispravljanje grešaka
- Koristi se Hamming kod za korekciju grešaka i na ovaj način se čuvaju informacije o redudansi

- Kada se podaci upisuju na diskove, izračunavaju se ECC kodovi za podatke I upisuju se podaci na diskove
za podatke I upisuju ECC kodovi na diskove za redudansu
- Kada se čitaju podaci, čitaju se I odgovarajući ECC kodovi sa diskova za redudansu I provjerava da li su
podaci ispravni
- Ako je potrebno, podaci se ispravljaju pomoću odgovorajućih kodova
- RAID 2 šema se ne koristi
- Njena implementacija je skupa, jer traži kompleksniji RAID kontroler, a ECC kodovi su suvišni, jer hard
diskovi su u mogućnosti samostalno da rade ispravan grešaka

RAID šeme – RAID 3

- Koristi segmentiranje na nivou bajta koji raspoređuje po diskovima
- b1, b2, b3, b4, b5, b6, b7, b8 I b9 su bajtovi, a p1, p2 I p3 su parnosti
- Koristi se više podataka za podatke I namjenski disk za čuvanje parnosti
- Diskovi se vrte sinhronizovano da bi se preuzeli podaci
- Prilikom sekvencijalnog čitanja I pisanja RAID 3 ostvaruje dobre performanse
- Kod proizvoljnog čitanja I pisanja performance su lošije
- Obično se ne koristi

RAID šeme –RAID 4

- Koristi segmentiranje na nivou bloka
- A, B, C, D, E, F, G, H i I su blokovi, a p1, p2 i p3 parnosti
- Koristi više diskova za podatke i namjenski disk za parnosti
- Minimalno je potrebno tri diska (dva diska za podatke i jedan za parnost)
- Obično se ne koristi

RAID 5 (segmentiranje sa parnošću)

- RAID 0 I 1 imaju određene nedostatke
- RAID 5 šema koristi skuplji RAID 5 kontroler I za njenu realizaciju neophodna su najmanje tri diska
- Podaci se raspodijeljuju na nivou bloka po diskovima kao I parnost (raspodijeljena parnost)

- Moguće je koristiti tzv. HOT PLUG koji podrazumijeva da se diskovi mogu mijenjati bez zaustavljanja
sistema
- Preko RAID 5 šeme gubi se oko 33,3 % kapaciteta ukupnog kapaciteta cijela tri diska, ali se postiže veća
brzina

RAID šeme – RAID 6

- Koristi segmentiranje na nivou bloka
- Velika štampana slova su blokovi, a p1, p2, p3, p4, p5 i p6 predstavljaju parnost
- Koristi dvostruku parnost (dual parity)
- Za svaki blok podataka kreira dva bloka za parnost
- Može raditi i u slučaju da dva diska prestanu sa radom

RAID šeme – višerazinski RAID sistemi

- RAID 0/1/2/3/4/5/6 mogu se kombinovati u složene RAID sisteme
- Npr. RAID 0 i 1 možemo kombinovati tako da nastanu RAID 01 (RAID 0 + 1) i RAID 10 (RAID 1 + 0)

RAID 1 + 0 (segmentiranje i preslikavanje diskova)

- Predstavlja kombinaciju dobrih osobina RAID 0 I RAID 1
- Za realizaciju ove šeme su neophodna 4 identična diska
- Diskovi A I B vežu se prema šemi RAID 0 I upisuju parne I neparne bite istovremeno (dobitak I na
kapacitetu I na brzini)
- Disk C radi u RAID 1 sa diskom A, a D radi u RAID 1 sa diskom B
- Šema nudi zaštitu od otkaza bilo kojeg diska, a u nekim kombinacijama I od otkaza 2 diska
- Ne smiju istovremeno otkazati HDD A I C, ili HDD B I D, jer sadrže iste podatke tj. Iste polovine bajtova, pa
rekonstrukcija cijelog bajta ne bi bil amoguća

RAID šeme - backup

- RAID nije isto što i backup, iako može poboljšati sigurnost podataka, brzinu čitanja podataka i kapacitet
 8. GRAFIČKE KARTICE

Šta su grafičke kartice?

- Grafička kartica je uređaj koji generiše računarsku sliku u dvije ili tri dimenzije I prenosi je pomoću signala
na izlazni uređaj tj. monitor

Koja su dva režima rada?

• Tekstualni i grafički režim rada

• U grafičkom režimu rada prikazuju se tekst i slika na ekranu

• U tekstualnom režimu rada prikazuje se samo tekst

Kako se realizuje grafički režim?

- Vektorski – u memoriji se čuva vektorska slika u obliku elemenata koji čine sliku (linije, krive)

- Svaki element predstavljen je skupom osnovnih podataka kao što su tačka, smjer, dužina i boja
elemenata

- Rasterski – slika je predstavljena pomoću horizontalnih I vertikalnih linija I podijeljena je na veliki broj
malih kvadrata tj. piksela

Za šta se koristi VRAM (video RAM memorija)?

• Za sliku većih dimenzija tj. Veće rezolucije, neophodna je veća memorija

• Potrebno je sliku prenijeti prema monitoru barem 30 puta u sekundi da bi se imao utisak da je slika
nepomična

• Iz ovog razloga I da se ne bi opterećivao glavni RAM na matičnoj ploči, dodaje se video memorija

Šta je procesor GPU?

• Grafičke kartice imaju i poseban procesor koji se zove GPU (eng. Graphics Processing Unit)

• Glavni zadatak GPU - a jeste da preuzme kreiranje slike (rendering) od CPU - a kako bi se glavni procesor
tj. CPU rasteretio

Koja dva tipa grafičkih kartica se koriste?

- Diskretne ili zasebne grafičke kartice koje se postavljaju na odgovarajući slot
- Integrisane grafičke kartice koje su ugrađene u druge dijelove računara

Koji tipovi integrisanih grafičkih kartica se koriste?

• Integrisane grafičke kartice su integrisane na drugu komponentu

Mogu biti integrisane na:

- Matičnu ploču

- U procesor APU (Accelerated Processing Unit)

Koji su dijelovi grafičke kartice?

• Video - BIOS
• Video kontroler (procesor)

• Video memorija – video RAM

• Digitalno - analogni konverter (DAC)

• Priključak na sistemsku sabirnicu na matičnoj ploči

Šta je Video BIOS?

- Video BIOS video firmware ima sličnu uloga kao I BIOS na matičnoj ploči I nalazi se u ROM memoriji na
kartici
- Omogućava inicijalizaciju grafičke kartice tokom uključenja računara
- Ova ROM memorija se može obrisati I u nju upisati novi podaci
- Proizvođači grafičkih kartica mogu izdati novije verzije video BIOS - a

Šta je video controller?

• Video kontroler upravlja radom cijele grafičke kartice

• Video kontroler generiše grafiku, ali je potreban CPU

• Ako kontroleru dodamo I nezavisno generisanje grafike (obrada grafike), onda se zapravo dobija jedan
processor koji se naziva grafički processor ili video processor ili GPU (graphics processing unit)

• Svaki procesori GPU ima svoju brzinu izraženu u MHz

• Za realnu brzinu potrebno je vršiti optimizaciju izvršenja zadataka

Zašto je bitan Video RAM?

• Video RAM memorija je važna za jednu grafičku karticu

• U slučaju da je integrisana, pozajmljuje dio sistemske dinamičke RAM memorije

• U video memoriji se čuva slika koju monitor prikazuje

• CPU šalje podatke GPU – u koje treba prikazati, a GPU formira šta se prikazuje na monitoru I čuva
podatke u video memoriji

• Prve grafičke kartice koristile su nekoliko MB memorije, a današnje grafičke kartice koriste količinu
memorije od više GB

Koje tipove RAM-a koristi video RAM?

- Grafičke kartice su koristile razne vrste RAM-a
- Prvo su korišteni DRAM tipovi memorije kao na matičnoj ploči
- SGRAM (Synchronous Graphics RAM) tj. sinhroni grafički RAM koji je sličan SDRAM - u
- Poslije je unaprijeđen kao DDR SGRAM, GDDR2 SGRAM, GDDR3 SGRAM, GDDR4 SGRAM, GDDR5 SGRAM i
GDDR6 SGRAM
Koje su najvažnije karakteristike video RAM-a koje utiču na brži rad?
- Brzina se mjeri kao I kod glavnog RAM – a u MHz (radna frekvencija)
- Još jedna bitna karakteristika je širina sabirnice video memorije (video memory bus width)
- Širina sabirnice video memorije predstavlja širinu grafičke sabirnice između GPU – a I video RAM – a I
mjeri se u bitovima
- Jače grafičke kartice imaju širinu veću od 512 bita što znači da sabirnica može da prenese 512 bita
istovremeno (veći broj je bolje)

Šta je DAC – digitalno – analogni konvertor?

• Digitalno – analogni konvertor tj. DAC ili RAMDAC konvertuje digitalnu sliku iz video RAM – a u signale
koje razumije monitor tj. U analogni signal

• Današnji računari koriste različite vrste interfejsa koji ne mora da bude analogni između računara I
monitora, pa nije neophodan na svim grafičkim karticama

• DAC se koristi radi kompatibilnosti

• DAC ima svoju brzinu u MHz

Šta je 3D grafička akceleracija?

• 3D grafički akceleratori su prije bili zasebne kartice

• Danas se 3D grafički akceleratori ugrađuju unutar grafičkih kartica

• 3D akceleratori rade komplikovane matematičke I geometrijske proračune da bi prikazali računarsku

grafiku na ekranu

Za šta se koristi driver?

• Driver – bez kvalitetnog driver – a grafička kartica se ne može efikasno koristiti bez obzira koliko bila jaka
I kvalitetna

Šta je default driver?

• Operativni sistemi imaju default driver za sve grafičke kartice kojim se ne može iskoristiti pun potencijal
grafičke kartice I potrebno je instalirati driver koji se isporučuje od samog proizvođača

Šta je API (Application Programming Interface)?

• Grafički driver zapravo komunicira sa grafičkim hardverom preko tzv. API (Application Programming
Interface) koji omogućava da grafički driver komunicira sa grafičkom karticom na direktan način, a ne
preko operativnog sistema

Koji su primjer API - a?

• Primjeri ovakvih API – a su Direct 3D I Open GL

• Direct 3D je razvio Microsoft( D3D) I dio je Direct XAPI – a tj. DX koji nudi punu podršku za igre I
programe ne samo u smislu grafike nego I zvuka I ulaznih uređaja

OpenGL (Open Graphics Library) izdat je od strane Silicon Graphics, a nastavio ga je razvijati Khronos
Group

• OpenGL nije ograničen na samo jedan operativni sistem, već radi na Windows, Linux, OS X, Androd i iOS
itd.
Zašto je bitan API prilikom kupovine grafičke kartice?
• Potrebna je podrška od strane grafičkog driver - a

• Prilikom kupovine grafičke kartice neophodno je obratiti pažnju koju verziju API-a podržava grafička
kartica da li DX ili Open GL

• Ovo je bitno zbog instalacije igara koje ne rade sa starijim verzijama API - a

Koji su najpoznatiji proizvođači grafičkih kartica?

• Najpoznatiji su Nvidia i AMD

Koji je najveći proizvođač grafičkih kartica?

• Najveći proizvođač je Intel koji drži polovinu tržišta grafičkih kartica.
• Intel je popularniji kod integrisanih rješenja, a kod diskretnih najpopularniji su Nvidia i AMD

Koje firme su proizvole prve integrisane grafičke kartice?

• SiS (Silicon Integrated Systems) 1996 proizveo je integrisanu grafičku karticu u čipset matične ploče.
• Cyrix je prva firma koja je davne 1997 uspijela da integriše grafičku karticu u procesor.

Da li je neophodno hlađenje grafičkim karticama?

• Slično kao CPU i GPU proizvodi veliku kolićinu toplote tokom rada

• Ako temperatura nije prikladna za rad grafičke kartice, može doći do simptoma kao što su:

- Greška prilikom obrade

- Pad sistema
- Pregrijavanje same kartice
• Što je jača GPU, to veći i bolji hladnjak zahtijeva

• Koriste aktivne i pasivne hladnjake

Koje su razlike između pasivnog I aktivnog hlađenja?

• Pasivno hlađenje grafičke kartice nema mehaničkih dijelova, a aktivno hlađenje ima jedan ili više
ventilatora

Šta je vodeno hlađenje?

•Neke grafičke kartice koriste I vodeno hlađenje

•Sama kartica nema ventilator, nego vodeni blok, a rasipanje toplote tj. Disipacija se vrši pomoću vodenih
cijevi koje odvode toplotu preko otvora na kućištu i izbacuju topli zrak pomoću ventilatora

Kako integrisane grafičke kartice realizuju hlađenje?

• Integrisane grafičke kartice hlađenje realizuju preko pasivnog ili aktivnog hlađenja na matičnoj ploči ili
preko CPU hladnjaka ako je riječ o APU jedinici

• Jače grafičke kartice zahtijevaju jaču snagu. PCI express koristi 75 W

 9. MONITORI

Šta čini tri ključna elementa video sistema?

Tri ključna elementa video sistema su:
• Monitor
• Grafička kartica i
• Video driver (softver neophodan za rad grafičke kartice)

Šta je monitor?
- Monitor ili video display unit, video display terminal je izlazna jedinica koja podatke računara prikazuje
na svom ekranu u obliku koji je razumljiv čovjeku

- Osnovni element slike na ekranu monitora jeste pixel koji je po svojoj cijeloj površini jednake boje I
intenziteta svjetla

Karakteristike monitora:
- Veličina monitora

- Rezolucija

- Gustina piksela

- Ugao gledanja

- Pozadinsko osvjetljenje

- Kontrast

- Vrijeme odziva

- Osvježavanje slike

Veličina ekrana
Šta predstavlja veličinu ekrana?
- Dužinu dijagonale (1 inch = 2,54 cm)

Šta je rezolucija?
- Rezolucija je broj tačaka, tj. Piksela od kojih se sastoji slika na zaslonu (oštrina slike)

- Rezolucija govori o broju tačaka (pixel - a) ili osnovnih elemenata slike koje maksimalno na ekranu može
prikazati neki monitor

- Izražava se kao proizvod horizontalne I vertikalne rezolucije

- Monitorniske rezolucije 640 * 480 može prikazati najviše 307200 tačaka tj. 640 horizontalno I 480
vertikalno

Šta predstavlja gustinu piksela?

- Za mjerenje veličine piksela koristi se gustina piksela (Pixel Density)
- Gustina piksela računa se u pixel per inch (ppi)
- Što je veći broj, to je veći broj piksela po inch - u
- Preporuka je da se koristi vrijednost do 100 ppi

Šta je ugao gledanja?

- Ugao gledanja je masksimalna ugaona udaljenost na kojoj se boje i svjetlost ne mijenjaju
- 178/178 označava horizontalni/vertikalni ugao gledanja
- Ugao gledanja zavisi i od tipa ekrana

Šta je pozadinsko osvjetljenje?

- Većina današnjih monitora su LCD monitori s LED pozadinskim osvjetljenjem
- LED monitor sa pozadinskim osvjetljenjem (LED diode)
- Ova vrsta monitora ima manju potrošnju, tanji su, slabije se zagrijavaju, veći kontrast, preciznije boje I
duže traju

Šta je kontrast?
- Kontrast je razlika koju ekran prikazuje od najsvjetlije bijele do najtamnije crne tačke
- Što je veći kontrast, slike su življe

Šta je vrijeme odziva?

- Mjeri se u mili sekundama (ms) s jasnom preporukom
- Manje je bolje, tj. Pikseli brže prelaze iz jedne nijanse u drugu

Šta je refresh rate ili horizontalna frekvencija?

- Osvježavanje slike (Refresh rate) govori koliko se puta slika u jednoj sekundi osvježava (koliko se puta
iscrtava slika u sekundi)
- Što je veći broj, to je slika dinamičnija I brža
- Primjetno je kod video igara (veći broj uzrokuje realniju sliku)
- Izračava se u Hz (hercima)

Monitori – osvježavanje slike:

- Kod CRT monitora postoji nuspojava koja se zove treperenje (engl. Flicker)
- U slučaju malog broja osvježavanja, dolazi do treperenja slike na monitoru
- Kod LCD ekrana koriste se tranzistori koji automatski aktiviraju sve piksele, pa nemaju ovu pojavu
- Kod LCD-a je dovoljna frekvencija od 60 Hz

Načini spajanja:

• HDMI – najrasprostranjeniji način spajanja monitora s drugim uređajima

- Prenosi I video I audio signal te je odličan za prijenos HD ili Full HD sadržaja
• DVI – Slično kao I HDMI samo što prenosi jedino vide osignal

- Neki tipovi mogu prenijeti Full HD signal, a neki čak I više od toga
• Displayport – idealan izbor za prijenos sadržaja visoke rezolucije (audio I video)

- U usporedbi s HDMI, 4K sadržaj prenosi dvostruko brže čime se dobije tečnija sliku
• VGA – Poznato I kao D – Sub priključak
- Prva tri priključka predstavljaju digitalan svijet, dok VGA još uvijek ostaje u analognom
- VGA može prenijeti visoke rezolucije, ali za razliku od digitalnih priključaka, kvaliteta slike je smanjena
- Predstavlja najlošiji način povezivanja

- Mobile High - Definition Link (MHL) koristi se za povezivanje mobilnih uređaja na monitor ili televizor
 10. ODRŽAVANJE RAČUNARA

Šta je neophodno nakon kupovine računara?

- Nakon kupovine računara, instaliranja operativnog sistema i driver-a za rad hardverskih komponenti,
računar je neophodno redovno održavati

Šta se koristi u svrhu održavanja?

- U ovu svrhu koriste se određeni alati za održavanje i servisiranje i dijagnostički softver
- U cilju produženja vremenskog perioda između servisiranja, potrebno je redovno održavanje računara

- Ovo predstavlja zaštitno održavanje koje predstavlja ključni način za obezbjeđivanje višegodišnjeg
besprijekornog rada računara.

- Za zaštitno održavanje koriste se dvije vrste postupaka:

1. Aktivno održavanje
2. Pasivno održavanje

Šta obuhvata zaštitno održavanje?

- Aktivno zaštitno održavanje obuhvata postupke čiji je cilj duži vijek računara i uključuje prvenstveno
periodično čišćenje sistema i njegovih komponenti, sigurnosne kopije za podatke, skeniranje fajlova na
viruse i sl.

- Aktivno održavanje uglavnom podrazumijeva čišćenje računara od prašine

- Jedan dio operacija podrazumijeva rad sa softverom

Šta je poželjno raditi u toku sedmice?

U toku sedmice uraditi:
- Rezervnu kopiju (Backup) za važne fajlove na računaru

- Uraditi update operativnog sistema (Windows Update)

- Uraditi skeniranje cijelog računara na viruse (antivirus) o druge programe zlonamjernog sadržaja
(Malware)

Šta bi bilo poželjno uraditi mjesečno?

Mjesečno bi bilo poželjno uraditi sljedeće:
- Provjeriti da li ima novih verzija driver-a za komponente računara

- Izvršiti optimizaciju operativnog sistema i hard diska, gdje optimizacija operativnog sistema predstavlja
brisanje nepotrebnih fajlova sa računara i uklanjanja konflikata, dok optimizaciju hard diska označava
defragmentacija (za SSD diskove nije neophodna defragmentacija)
- Provjeriti da li su ventilatori u kućištu ispravni

Šta se postiže defragmentacijom?

- Jedan fajl može da zauzme susjedne sektore

- Može doći do fragmentacije fajlova s vremenom što usporava performanse, jer glava hard diska mora
izvršiti veće skokove zbog pristupanja potrebnim sektorima

- Defragmentacijom se postiže da se spoje svi dijelovi fajla, tako da se premijeste podaci unutar sektora
u druge sektore

Od čega zavisi čišćenje računara?

- Čišćenje zavisi od okruženja računara
- U slučaju da je računar u prašnjavom okruženju, čišćenje bi trebalo raditi svaka tri mjeseca
- U slučaju da je okruženje relativno čisto, čišćenje se može obaviti jedanput ili dva puta godišnje

Zašto prašina može biti problem?

- Prašina je toplotni izolator koji spriječava pravilno hlađenje sistema i tako može skratiti životni vijek
računara
- Prašina može da sadrži i elemente koji mogu da izazovu kratak spoj ili elemente koji mogu izazvati
koroziju električnih kontakata

Umjesto puhanja mogu se koristiti:

- Vazduh u sprej boci koji služi za čišćenje unutrašnjosti računara koji uglavnom treba držati uspravno da iz
mlaznice izlazi samo gas
- Kompresor vazduha i usisivač
- Kompresor vazduha izvlači prašinu iz unutrašnjosti kućišta i iz napajanja (napajanje nije neophodno
rasklopiti)
- Usisivači usisavaju prašinu i danas se koriste mali usisivači za elektronske komponente koji nastoje statički
elektricitet svesti na minimum
- Obični usisivač ne treba da dodiruje štampanu ploču, naročito ako je cijev usisivača metalna

Šta je neophodno uraditi prije čišćenja računara?

- Prije čišćenja neophodno je isključiti računar iz napajanja električnom energijom, pa sa alatkama rasklopiti
računar (poklopac) i po potrebi izvaditi neke komponente računara
- Potrebno je obratiti pažnju da se mlaznica kompresora ne drži duže vremena na jednoj komponenti, jer
kompresovani vazduh može pokrenuti ventilatore kućišta

Kada nije preporučljivo raditi ovaj postupak?

- Ovaj postupak nije preporučljivo raditi u skroz zatvorenom okruženju zbog velike količine prašine
- Male četke mogu se koristiti za uklanjanje velikih naslaga prašine u kućištu (ne na štampanim pločama),
na ventilatoru i sa tastature

Šta podrazumijeva pasivno zaštitno održavanje

- Pasivno zaštitno održavanje podrazumijeva brigu o računaru tako da se uredi najbolje moguće okruženje
za sistem u fizičkom i električnom smislu
- U fizičkom smislu podrazumijeva da se prilagodi temperatura ambijenta, smanji zagađenje vazduha i
slično
- U električnom smislu odnosi se na statički elektricitet, ispravnost električne instalacije i radio
interferencije

Koji su ciklusi napajanja računara najbolji?

- Ciklusi napajanja računara (uključenje i isključenje računara) koji su najbolji za računar jesu da računar
bude duže isključen ili duže uključen

Šta električni uređaji mogu izazvati?

- Električni uređaji mogu izazvati požar i ne treba nepotrebno trošiti električnu energiju
- Za računar je potrebno obezbjediti odgovarajući izvor električne energije i zato treba koristiti šuko
konektor sa pravilnim uzemljenjem

- Šuko konektor ili utičnica koristi uzemljenje

- Sa gornje i donje strane ima dva metalna zaštitna kontakta

- Problem koji se može javiti je šum u napajanju

- Nije preporučljivo da se ista linija napajanja koristi i za neke druge velike potrošače poput klima
uređaja, mašine za kopiranje, grijalice i slično

- Preporučljivo je velike potrošače skinuti sa iste linije ili priključiti računar na UPS
 11. ALATI ZA ODRŽAVANJE RAČUNARA

Šta se koristi za pravilno otkrivanje grešaka i popravku računara?

- Za pravilno otkrivanje i otklanjanje grešaka i za popravku računara potrebno je nekoliko osnovnih alata
Neki od ovih alata su:
- Različite vrste šrafcigera (odvijača)
- baterijska lampa, pinceta (za izvlačenje jumper-a), rezervni jumper-i, distancer za matičnu ploču, pasta
za procesor, rezervna CMOS baterija
- uređaji za ispitivanje mrežne utičnice i uređaji za ispitivanje RAM memorije
- Koriste se krstasti tzv. Philips šrafcigeri

- Popularni su i heksagonalni i tzv. Torx šrafcigeri

- Najjeftinija kućišta koriste ravne ili linijske vijke

- U skup ručnih alata bi trebalo staviti baterijsku lampu, pincetu (za izvlačenje jumper-a), rezervni jumper-i,
distancer za matičnu ploču, tubu sa pastom za procesor i rezervnu CMOS bateriju

- Od pomoći mogu biti i odvijači sa magnetnim vrhom, tako da bude lakše postavljanje vijka (šarafa)

- Može se koristiti električni odvijač

- Treba biti oprezan, jer odvijač sa magnetnim vrhom može oštetiti memorijske uređaje

- Električni odvijač može da sklizne sa vijka (šarafa)

Šta se koristi za zaštitu od statičkog elektriciteta?

- Za zaštitu od statičkog elektriciteta, treba koristiti zaštitni komplet koji se sastoji od narukvnice za
uzemljenje i posebne provodljive prostirke

- Ukoliko ne možemo nabaviti ovaj komplet, potrebno je razelektrisati se dodirujući neki metal koji ima
uzemljenje

Šta predstavlja dijagnostički softver?

- Dijagnostički softver predstavlja skup programa sa kojima možemo testirati određene komponente
računara (RAM, procesor, grafička kartica, napojna jedinica i sl.)

Šta je multimetar?
- Multimetar koristimo za otkrivanje i otklanjanje grešaka mjereći električni napon i električni otpor

- Možemo koristiti analogni ili digitalni multimetar

- Multimetar se sastoji od mjerne jedinice i od para provodnika koji se nazivaju sonde

- U zavisnosti od podešavanja, mjere se električni otpor, napon za AC i DC (naizmjenične i istosmjerne

struje)

Šta je mjerni opseg?

- Predstavlja najveću vrijednost do koje će multimetar mjeriti mjerenu veličinu kao što je električni
napon
- Prilikom mjerenja potrebno je postaviti mjerni opseg 200 mV, 2 V, 20 V, 200 V i slično
- Kod računara opseg treba staviti na 20 V, jer računar radi sa naponima +3,3 V, +5V i +12 V
- Ako podesimo manji mjerni opseg, može doći do oštećenja multimetra
- Mjerni opseg ne treba da bude manji od vrijednosti mjerne veličine, niti mnogo veći

Da li štapići i vezice mogu biti od koristi prilikom održavanja računara?

- Štapići su pogodni za skidanje ostataka paste sa procesora i hladnjaka

- Štapiće možemo umočiti u dezinfekciono sredstvo i skinuti stare slojeve paste

- Vezice za povezivanje i uređivanje kablova možemo koristiti za grupisanje kablova unutar kućišta

- Na ovaj način možemo poboljštati cirkulaciju vazduha

Koji napredni alati se koriste?

- Od naprednih alata vrijedi izdvojiti uređaje za ispitivanje mrežne utičnice i uređaji za ispitivanje RAM
memorije
Uređaj za ispitivanje mrežne utičnice:
- Uređaje za ispitivanje mrežne utičnice potrebno je utaknuti u utičnicu, a LED diode će pokazati da je li je
utičnica pravilno instalirana tj. da li su faza, uzemljenje i nula pravilno povezani

Za šta se koriste testeri memorije?

- Uređaji za ispitivanje RAM memorije (testeri memorije) predstavljaju mali uređaj koji može da testira
memorijske module (RAM)

- Ove testere uz softverske alate koristimo iz razloga što softver može da uradi samo dvije stvari upisivanje i
čitanje podataka, a tester za ispitivanje memorije može da testira više od toga kao što je prepoznavanje
vrste memorije, njene brzine, da li su ispravni određeni bitovi i sl.

U kojem slučaju se ovi problemi ne mogu prepoznati?

- Svi ovi problemi se ne mogu prepoznati ako je memorija unutar računara

- Može se desiti da jedan memorijski modul radi u jednom računaru, a u drugom ne radi

- U većini slučajeva, riječ je o neispravnoj memoriji iako je prihvate neke matične ploče

- Ovi testeri su skupi

Na koji način se koriste testeri za portove?

- Utikači za testiranje serijskih, paralelnih i USB portova mogu se koristiti kao tzv. Povratni priključci
(Loopback, Wrap Plugs) koji vraćaju signale i omogućavaju da serijski i paralelni priključci šalju sebi signale
- Uz ove priključke koristi se i softver koji se instalira

Šta je POST test card?

- Predstavlja dijagnostički alat koji prikazuje kodove grešaka tokom Power On Self Test-a i koristi se za
identifikaciju problema koji se otkrivaju prilikom pokretanja računara
- Greške tj. POST kodovi direktno su povezani sa testom koji nije uspio i pomažu u određivanju koji dio
računara tj. koja hardverska komponenta ne radi pravilno
- Koriste se za provjeru standardnih vrijednosti istosmjernih napona koji se dovode do uređaja u računaru
putem naponskih konektora 3.3, 5 i 12 V
- Sa strana su slotovi za naponske konektore, a na ekranu se ispisuju vrijednosti napona
- Napojna jedinica treba biti priključena na gradsko mrežno napajanje u toku testiranja
- Kod provjere ispravnosti napojne jedinice uzima se u obzir tolerancija od 10 posto u odnosu na vrijednosti
3.3, 5 i 12 V
 12. POPRAVKA RAČUNARA

- Popravka računara u nekim situacijama može biti mukotrpan posao npr. Kada nemamo hardverske I
softverkse alate
- Postavlja se pitanje da li popravljati računar ili mijenjati komponente
- Ponovno instaliranje računarske komponente podrazumijeva da ćemo izvaditi komponentu I staviti je
nazad, uraditi njenu konfiguraciju I instalirati drajvere
- Nastarijim računarima ovaj postupak je bio dosta složeniji, jer se radila dugotrajna konfiguracija uređaja u
BIOS setup – u I unutar operativnog sistema
- Ovaj postupak je skoro potpuno automatizovan i u većini slučajeva u pitanju je plug and play

- Zamjena pokvarene komponente podrazumijeva zamjenu problematičnog uređaja novim

- U većini slučajeva jeftinije je zamijeniti cijelu komponentu nego staru popraviti

- Ukoliko bismo uspijeli locirati pokvareni čip, morali bismo nabaviti skupu opremu za lemljenje istog čipa

- Drugi problem može biti nabavka čipa I da li se uopšte proizvodi

- Ono što vrijedi popraviti jesu hladnjaci na komponentama I kondenzatori
- Često I to znači zamjenu umjesto popravka
- Nekad nije neophodno mijenjati hladnjak već je dovoljno ga očistiti

- Za popravku računara koriste se tri pristupa:

- Zamjena komponenti

- Bootstrap pristup

- Dijagnostika greške

Kada se koristi ovaj pristup?

- Ovaj pristup se koristi u slučaju da nemamo dijagnostički hardver, niti softver
- Najjednostavniji oblik pristupa zamjene komponenata je da imamo dva identična računara
- Jedan radi perfektno, drugi ne radi u potpunosti
- Potrebno je povaditi sve komponente I montirati ih ponovo, ali obrnuto
- Poslije svake zamjene testira se rad oba računara I nastavlja sa zamjenom drugih komponenata sve dok se
problem sa drugog računara ne prebaci na prvi računar
- Tada dolazimo do problematične komponente koju ćemo zamijeniti ispravnom

- Mala je vjerovatnoća da ćemo za neispravnu konfiguraciju naći identičnui ispravnu

- Ako nemamo isti računar, možemo imati inventor računarskih komponenti
- Komponentene moraju biti nove, niti skupe već 100 posto ispravne
- Možemo imati rezervnu grafičku karticu, RAM, miš, tastaturu, optički uređaj, hard disk itd.

- Izvori problema mogu biti kablovi, pa je dobro imati u inventaru rezervne SATA, VGA, HDMI I druge
kablove
- Situacija sa procesorom i matičnom pločom je složenija, jer bi morali imati za svaki socket posebnu
matičnu ploču što je skupo

Šta je bootstrap pristup?

- Ovaj pristup donekle liči na pristup zamjene komponenti s jednom razlikom da nisu potrebni rezervni
dijelovi I komponente
- Potrebno je rasklopiti računar do nekog minimuma, a zatim ga ponovo sklopiti korak po korak tj. jednu
komponentu u jednom koraku

Šta podrazumijeva minimalnu konfiguraciju kod bootstrap pristupa?

- Minimum podrazumijeva takvu konfiguraciju koja ima samo neophodne elemente potrebne za
uključenje računara
- Ako radi minimalna konfiguracija, ubacimo drugu komponentu I testiramo
- Ovo radimo sve dok ne stignemo do problema
- Potrebno je pratiti određeni redosljed koraka koji se često prikazuje u obliku dijagrama

Proces Bootstrap pristupa:

1. Isključiti računar, izvući sve kablove iz računara, izvaditi memorijske uređaje, RAM I grafičku karticu

2. Provjeriti da li postoji kratki spoj između matične ploče I kućišta, distance I da li su na svom mjestu

- broj distancera mora odgovarati broju rupa na matičnoj ploči

- Ako je došlo do kratkog spoja, postoji mogućnost da smo trajno oštetili matičnu ploču

3. Provjeriti da li pravilno postavljen hladnjak procesora I kabal ventilatora na matičnu ploču pravilno
postavljen
4. Ubaciti RAM I provjeriti da li je pravilno postavljen
5. Ubaciti grafičku karticu I fiksirati pomoću držača, spojiti ATX priključak, za CPU I PCI express
- Ovo je minimalna konfiguracija dovoljna za uključenje računara
6. Provjeriti da li su sve komponente pravilno pričvršćene I uključiti računar
7. Da li radi ventilator na procesoru – provjeriti da li su kablovi sa kućišta pravilno umetnuti u front panelu
- Ako su ovi kablovi pravilno postavljeni, moguće je da je napajanje, processor ili socket na matičnoj pločine
ispravan

8. Provjeriti da li se prikazuje slika ili barem tekst na monitoru i provjeriti kabal između grafičke kartice i
monitora

- Grafička kartica ili monitor ili slot n amatičnoj ploči mogu biti neispravni
9. Isključiti računar I priključiti tastaturu I miš
- Uključiti računar I provjeriti da li tastatura radi pravilno
- Ako ne radi tastatura pravilno postoji mogućnost da je odgovarajući port neispravan, priključiti tastaturu
na drugi port

10. Pritisnuti taster Delete ili neku drugu tipku zavisno od proizvođača računara I ući u BIOS setup
- Uključiti opciju load defaults I sačuvati promjene prilikom izlaska iz BIOS setup-a

11. Isključiti računar I priključiti SATA SSD ili hard disk sa operativnim sistemom
- U slučaju da se operativni sistem ne pokreće može biti oštećen hard disk ili boot sector na hard disku

- Također moguće je da nakon dugo vremena bude I korozija na priključcima

Šta podrazumijeva pristup dijagnostike greške?

- Podrazumijeva da ćemo izvor problema locirati tako što ćemo na računaru pokrenuti odgovarajuće
dijagnostičke programe (dijagnostički softver)
- Preporučuje se kada ne znamo, ne možemo (npr. zbog mogućeg gubljenja garancije) ili ne smijemo skinuti
poklopac računara
- Cilj je locirati problem bez zamjene komponenti ili rasklapanja računara

Da li možemo koristiti hardver za detekciju greške?

- Mogli bismo koristiti i hardverske uređaje kao što su tester RAM memorije ili tester za napajanja
- Oni se mogu koristiti ukoliko otvorimo kućište
- Ovaj pristup podrazumijeva korištenje dijagnostičnog softvera

Koji prstup za popravku računara je najbolji?

- Nijedan pristup nije bolji od drugog
- Svi imaju prednosti I mana
- Najbolje rješenje je miješanje ovih pristupa zavisno od toga čime raspolažemo od opreme I kakav je tip
problema
- Ako računar neće ni da se uključi ili ne može pokrenuti OS, onda se koriste prva dva pristupa
- U slučaju da imamo neki problem unutar OS-a, onda je pristup dijagnostike greške važniji