‫رضا عبادي‬

‫دانشجوي دكتري تاريخ دانشگاه آزاد اسالمي شبستر‬

‫‪Ebadi.reza881@gmail.com‬‬

‫تبريز در جريان نهضت ملّي ايران‬

‫چكيده‬

‫در تاريخ معاصر پس از انقالب مشررطه ‪ ،‬نهضر مّيري ن ر از ه ّر مه ترري حرواد ط ر‬

‫ط مسرالل مروروب ور آن‬ ‫دادهاي تاريخي ايران اس ك در اطايل ده ‪ 30‬ات اق افتاد‪ .‬اگر چ ن‬
‫كانون توه اي نهض ط حرك مّيي وسيار مهّم اس ‪ ،‬ليك ور ههر رهبرري عرالي نهضر در‬
‫قام دكترمحّ د مصدق‪ ،‬اي حرك مّيي در سطوح مختّف سياسري اهت راعي از يكسرو ط فرار از‬
‫فرازط نشيبهاي دطره پنچ سال ‪ ،‬ه راهي آي اهلل كاشاني از سروي ديگرر‪ ،‬ترثييراتي وسرنده در كّير‬
‫ههات ط شئون م ّك ورهاي گذاش ‪.‬‬

‫و لحاظ ع ق ط گستردگي دامن اي حرك مّيي عالطه ور تهران شهرهاي وزرگ ايران و سرهم‬
‫خود اي اي نقش ن وده اند‪ .‬آذروايجان ك در تراريخ حيرات ايرران ط تحكريم هوير پرر حرودا آن‬
‫هايگاهي وس رفيع دارد‪ ،‬در هريان نهض مّيي نقش مهّم ط مويري را اي ا ن ود‪ ،‬تبريز وعنوان مركرز‬
‫آذروايجان ه چون ه يش گامي فراتر پيش نهاده اس ‪.‬‬

‫را مورد وررسي قررار داده‬ ‫اي مقال فعاليتها ط فضاي سياسي تبريز در ح اي از نهض مّي ن‬
‫اس ‪.‬‬

‫کليد واژهها‪ :‬نهض مّيي‪ ،‬ن ‪ ،‬مصدق‪ ،‬كاشاني‪ ،‬تبريز‪ ،‬انگجي‪.‬‬

‫پژطهشنام تاريخ‪ -‬سال نهم‪ -‬ش اره سي ط ششم‬ ‫‪46‬‬

‫مقدمه‬

‫در هريان هنگ ههاني دطّم ط اشغال ايران‪ ،‬آذروايجان و لحراظ هرم مررزي ورا كشرور شرورطي‬
‫سوسياليستي‪ ،‬صحنة تنازعات ط حودا فراطان گرديد‪ .‬پس از قطع پشتيباني رطسها از يكسو ط عدم ط‬
‫استقبال مردم از سوي ديگر‪ ،‬حكوم يكسال فرق دمكرات آذروايجان‪ ،‬و رهبري سيد هع رر پيشر‬
‫طري سقوب كرد‪ .‬فار از چگونگي ط دستاطردهاي حاك ي يكسال فرق ‪ ،‬تبعرات وعردي آن ايررات ط‬
‫لط ات هبران ناپذيري را از ناحي رژيم پهّوي ور پيكر آذروايجان طارد آطرد‪.‬‬

‫مهاهرت ناخواست مالكي ط صاحبان سرماي ط ورخري انديشر ندان در سراي سياسرتهاي ط اقردامات‬
‫فرق دمكرات ط حضور وخشي از كارگران ط زارعي رطستايي در صف فداليان فرق ط تعطيل شدن مزارع‬
‫ط فعاليتهاي كشاطرزي از يكسو طاع ال مالياتهاي سنگي ط اخذ آن هه معاش ط هزين هراي قشرون ط‬
‫امور اداري فرق از سوي ديگر‪،‬زمين هاي ضعف ط فرطپاشي نظام توليد را درآذروايجان فراهم آطرد‪.‬‬

‫رژيم پهّوي ك فاتحان طارد آذروايجان شده وود سالها پس از آن طاقع ‪ ،‬رفتار فاتحان را در پريش‬
‫گرف ‪.‬اگرچ تبّيغات ط ظاهر سازيهاي مصنوعي وا مكنونات قّبي رژيم ت اطت داشر ‪ ،‬وهرر صرورت‬
‫توسع آذروايجان از ه سو وا حودا ط مسالل مختّف سياسي واالخص مسئّ فرق دمكررات گرره‬
‫خورد ط ودي سان آهنگ توسع آذروايجان رطز و رطز آهست ترطكندتر گرديد‪.‬ك ايررات مخررب آن‬
‫سياس در ده هاي وعد نيز خود را نشان داد‪.‬‬

‫وي شك موقعي سياسي اهت اعي وعد از رخدادهاي سره گي ماننرد اشرغال چنرد سرال توسر‬
‫رطسها ط مسالل ط تبعات حاك ي يكسال فرق دمكرات طآنگاه‪ ،‬سقوب آنران ط طرطد فاتحانر قشرون‬
‫خودي ط كشتار ط اعدام ط سوء است اده ها ط تحركات اراذل ط اطواش ورراي اخراذي ط نرا امنريهراي‬
‫گسترده حاصل از مج وع حواد ط طقايع‪ ،‬پيامدهاي رطاني ط افسردگي ع رومي را وردنبال داشر ‪.‬‬
‫اي خ ودي ط كسال و اي زطدي قاول ترميم نبوده ط ادام داش ‪ ،‬تا اينكر هريران نهضر مّيري‬
‫پيش آمد‪.‬‬ ‫ن‬

‫از سال ‪1320‬آغازط ورا تصرويب قرانون مّيري‬ ‫مبارزه وراي استقالل تح عنوان مّي كردن ن‬
‫در اس ند ‪1329‬ص حات درخشاني را در تاريخ معاصر ايران و يب رسانيد‪.‬‬ ‫شدن ن‬
 ‫تبريز در هريان نهض مّي ايران‬ ‫پاليز ‪93‬‬
‫‪47‬‬
‫وا گسترش مبارزات نهض مّيي در مركز قانون گذاري كشرور ط مواضرع ط تحروالت در دطلر ط‬
‫مجّس ط احزاب ط رسان ها‪ ،‬فعاليتها در آذروايجان نيزوا مركزي تبريز تشديد گرديد‪.‬‬

‫پس ازپي آمدهاي ناشي از مسايل ط طقايع آذروايجان در هريران فرقر دمكررات اير ورار اهرالي‬
‫آذروايجان وا اهالع ط اگاهي ويشتر از اهداف ويگانگان‪ ،‬ت ايل هدّي و حرك مّيي پيش آمده نشران‬
‫دادند‪ .‬وا ع ق يافت هريان نهض مّيي در مركز كشور‪ ،‬فعالي هاي دستجات ط گرطههاي سياسري ط‬
‫مذهبي نيز در آذروايجان‪ 1‬وويژه تبريز قوت ط قدرت چش گيري ميياود‪.‬‬

‫در اي پژطهش نقش ط فضاي سياسي آذروايجان ط تبريز در هريان نهض مّيي وا استناد و اسناد‬
‫ط اخبار رطزنام ها ط مصاحب ها ط مناوع مختّف وررسي گرديده اس ‪.‬‬

‫دستجات و گروههاي تبريز‬

‫شامل شخصيتهاي مذهبي ط نيرطهاي سياسي‬ ‫الف – هرفداران مّيي شدن صنع ن‬
‫استان‪2‬‬ ‫ب‪ -‬حاميان دروار شامل رؤسا ط مقامات‬

‫ج‪ -‬هرفداران حزب توده ط وقاياي فرق دمكرات‬

‫عالطه ور دستجات مرذكور قشررهاي مختّرف مرردم وراالخص‬ ‫در نهض مّيي شدن صنع ن‬
‫وازاريان‪ ،‬اساتيد دانشگاه ط دانش آموزان مدارس از اي حرك مّيي ح اي ميكردند‪.‬‬

‫رطزنام مهد آزادي مينويسد‪ :‬دانش آموزان دويرستان فردطسي تبريز در ح اير از نهضر مّيري‬
‫در داخل مدرس دس و تظاهرات زدند ك وا ه راهنگي مقامرات محرل« از اورراز احساسرات‬ ‫ن‬
‫»‪3‬‬ ‫م انع ميشود‪.‬‬ ‫دانش آموزان در واره مّيي كردن صنع ن‬

‫حزب توده در اي زمان وعنوان حزوي قدرت ند ط متشركل ط داراي سرازماني منضرب ‪ ،‬منسرجم ط‬
‫شبك اي طسيع وود ط ن وذ قاول توههي در ميان اقشار دانشجويان ط سند يكاهاي كارگري داش ‪.‬‬

‫«سازمان دانشجويان دانشگاه تبريز هرفدار سياس هاي كّي حزب توده ط مخالف مّيي شدن ن‬
‫وودند‪4».‬‬
‫پژطهشنام تاريخ‪ -‬سال نهم‪ -‬ش اره سي ط ششم‬ ‫‪48‬‬

‫وودند ط و مجّس شوراي مّي‪،‬فراكسيون طه‬ ‫« در مقاول دانشجوياني نيز هرفدارمّي شدن ن‬
‫ودند‪5».‬‬ ‫اعالم ح اي ن‬ ‫تّگراف زدند ط از مّيي شدن ن‬

‫مت تّگراف و شرح زير اس ‪:‬‬

‫«تهران_مجّس شوراي مّي فراكسيون طه _ و اي طسيّ امضاء كنندگان زيرر‪ ،‬دانشرجويان‬

‫اعالم ط موفقي ن ايندگان ورا شرهام را‬ ‫دانشگاه‪ ،‬ه اهنگي خود را داير و مّي كردن صنع ن‬
‫»‪6‬‬ ‫در انجام اي مسثل حياتي خواهانيم‪.‬‬

‫تّگراف فوق و امضاي ‪150‬ن ر از دانشجويان دانشكده پزشكي ط ادويرات تبريرز مخراوره شرده‬
‫اس ‪.‬‬

‫«وا اطج گيري مبازرات نهض مّيي دانشرجويان دانشرگاه تبريرز ورا ه رع آطري امضراءدر دي راه‬
‫پرداختند»‪7.‬‬ ‫‪1330‬و ح اي از مّيي شدن صنع ن‬

‫جبهه ملّي در تبريز‬

‫وا پيگيري مبارزات مّيي هه قطع ن وذ ويگانگان ط احقاق حقوق مّ ايرران ورراي مّيري شردن‬
‫شعب هبه مّيري در تبريرز تثسريس ط آغراز وكرار مين ايرد‪ .‬منروچهر مّرك قاسر ي از‬ ‫صنع ن‬
‫دانشجويان طق دانشگاه تبريز در مصاحب وا رطزنام مهد آزادي ميگويد‪:‬‬

‫«رطزي در تبريز اعالم شدمرحوم آي ال حاج ميرزا مح رد عّري انگجري در معير عرده اي از‬
‫وزرگان وازارط اساتيداقدام و تاسيس شعب هبه مّيي در تبريز كرده اس ‪ .‬اي مسئّ حقيق داش ط‬
‫تعدادي كثيري و هواداري از مرحوم دكتر مصدق ط قطع ن وذ ويگانگان ط استي اي حقوق از شررك‬
‫‪8»..‬‬ ‫و آن پيوست وودند‪.‬‬ ‫ن‬

‫رهال مؤسس هبه در تبريز‪ :‬آقايان‪ :‬آي اهلل انگجي‪ ،‬عّري اصرغر مردرس‪،‬حاج رسرول ك راني‪،‬‬
‫آصف زاده‪ ،‬حاج اوراهيم اووال تحي‪ ،‬عّي اووال تحي‪ ،‬سيد محس خّخالي‪ ،‬حاج ميرزا عّري اكبرشرعار‪،‬‬
‫دكتر حبيب داطران‪ ،‬حاج ميرزا عّي اكبر صح وا عده ديگري وودند‪ .‬آنها مردم را و اتحاد ط تشركل‬
‫ط ح اي از دطل مّي مصدق دعوت مين ودند‪.‬‬ ‫ط ح اي از نهض مّي كردن ن‬
 ‫تبريز در هريان نهض مّي ايران‬ ‫پاليز ‪93‬‬
‫‪49‬‬
‫مردم تبريز گام و گام هريان نهض مّيي را تعقيرب مين اينرد‪ ،‬ن ونر اي از تّگرراف ح اير از‬
‫قراردادالحاقي مندرج در رطز نام مهد آزادي‪:‬‬

‫«تهران _ توس آقاي دكتر مصدق‪ ،‬اعضاي محترم ك سريون ن ر طحردت نظرر ط ات راق رأي‬
‫را در قرارداد الحاقي ماي اميرد طاري ط مسرريت وروده طموفقير هراي‬ ‫اعضاي محترم ك سيون ن‬
‫»‪9‬‬ ‫شايان ن ايندگان حقيقي را در تعقيب اي پيرطزي وراي انجام مقاصد مّيي آرطزمنديم‬

‫مداخّ ط ح اي ورخي از عّ اي آذروايجان در نهضر مّيري ط مراهرع وررزگ شريع در هريران‬

‫ح ايتهاي تعدادي از رطحانيون ونام آذروايجان رانيز ورانگيخ ‪ .‬آي ال كاظم‬ ‫نهض مّيي شدن ن‬
‫هباهبايي از ه ّ عّ اي وزرگ آذروايجان ح اي ط پشتيباني از آي ال كاشاني ط دكترر مصردق را‬
‫طاهب ميداند‪.‬‬

‫«و ع وم وراداران ديني الزم ط طاهب اس در پشتيباني حضرت آي ال كاشاني ط هنراب آقراي‬
‫محّ د مصدق ك مجري اميال قاهب مّ ايران هستند كوشا ووده ط و مبرارزات خرود شران ادامر‬
‫دهند تاو فضل الهي در ظيرل عناير حضررت طلري عصرر ايرران داراالسرالم از شرريك ار مح روظ‬
‫»‪10‬‬ ‫طمحرطس و اند‪.‬‬

‫«در انتخاوات دطره ه دهم مجّس شوراي مّيري ده تر از ن اينردگان منتخرب مجّرس از عّ را‬
‫»‪11‬‬ ‫هستند ك ‪3‬ت از آنها ن اينده تبريز وودند‬

‫«در آذروايجان هم عّ اي وزرگ و ح اي از نهض مّيي كردن صعن ن ر ور پاخاسرتند‪ .‬ور‬

‫عنوان مثال آي ال سيد حس الهري هباهبرايي ورادرعالمر هباهبرايي ط آير الر سريد مرتضري‬
‫»‪12‬‬ ‫شبستري از اي ه ّ وودند‬

‫تظاهرات طح اي هاي مّيي ط مردمي در تبريرز ازمّيري شردن صرعن ن ر ادامر دارد‪21 .‬تيرر‬
‫‪1330‬تظاهرات در تبريز ورگزار ميشود‪.‬‬

‫در تبريز ورگرزار گرديرد‬ ‫ط عّي شرك ساوق ن‬ ‫«‪21‬تير ماه متينگ ديگري در ح اي از ن‬
‫»‪13‬‬ ‫ك وا استقبال مردم رطو رط گرديد طميدانهاي ع ومي ط خياوانهاي شهر م ّو از ه عي وود‬
‫پژطهشنام تاريخ‪ -‬سال نهم‪ -‬ش اره سي ط ششم‬ ‫‪50‬‬

‫«هنراب‬ ‫هبه مّيي شاخ آذروايجان از دكتر مح د مصدق وا تّگرراف ح اير ميكنرد‪.‬‬
‫آقاي دكتر مصدق نخس طزير ايران هبه مّيي آذروايجان پشرتيباني خّرل ناپرذير خرود را از اقردام‬
‫طهنخواهان هناوعالي در استي اي حقوق غارت شده مّ ايران از شرك ساوق ن ر اورراز داشرت ط‬
‫توفيق هناوعالي را در نيل و اهراي مواد ن گان مصوو مجّسي خواستار ط هانبازي ط فداكاري را در‬
‫»‪14‬‬ ‫صورت لزطم معرطض ميدارد‬

‫وا ادام تظاهرات طح اي هاي مردمي از نهض مّيري‪ ،‬آير الر كاشراني در نامر اي ور مردير‬
‫رطزنام مهد آزادي مرحوم سيد اس اعيل پي ان مينويسد‪:‬‬

‫« احساسات عالي ط خداپسندان ش ا ك حاكي از وقاي رطح اي ان ط طه دطستي ميباشرد موهرب‬

‫ك ال امتنان اس ‪ .‬اي قبيل احساسات افرراد شرريف ايرران اسر كر خردمتگزاران م ّكر راور‬
‫خدمتگزاري تشويق مين ايد اميد اس ك مجاهدات ص ي ان ط مست ر وررادران دينري ط ايرانري ور‬
‫خصوص ورادران عزيز ايراني ط آذروايجاني دس اهانب از اي كشور كوتاه ط و زطدي صبح سرعادت‬
‫هالع خواهد شد»‪.‬‬
‫كاشاني‪15‬‬ ‫سيد اووالقاسم‬

‫هجدهم شهريور ‪1330‬وازاريان تبريز واوست مغازههاي خود ورا سرر دادن شرعارهاي زنرده وراد‬
‫تحص در اداره پس ط تّگراف‪ ،‬تّگرراف زيرر راور تهرران مخراوره‬ ‫مصدق‪ ،‬زنده واد كاشاني ض‬
‫ميكنند‪:‬‬

‫«‪ .1.....‬تقوي ط پشتيباني كامل آذروايجان از رهبران محبوب ايرران‪ ،‬آير الر كاشراني ط دكترر‬
‫مصدق ‪ . 2‬اظهار تن ر ط انزهار نسب و عوامل مزدطر‪ .3 ... .‬از كّي ن اينردگان آذروايجران تقاضرا‬
‫ميشود و پيرطي از افكار ع ومي پشتيباني كامرل خرود را از اقردامات دطلر مّيري ط خواسرت هراي‬
‫»‪16‬‬ ‫آذروايجان را و مجّس شورا ط سنا منعكس كنند‪.‬‬

‫پاسخ دكتر مح د مصدق و متحصني تبريز در تاريخ ‪.1330/6/27‬‬

‫«آقايان محترم متخصني از احساسات گرانبهاي ه وهنان عزيز ك در تقوير ط تثييرد اقردامات‬
‫دطل اوراز مي شود ك ال تشكر ط امتنان را دارم عدم اكثر كافي وراي رأي موهب آن نخواهد شد ك‬
‫دطل تص ي ي ك و خير ط صالح م ّك اتخاذ ن ود ه و موقع اهررا نگرذارد خواهشر ندم آقايران‬
 ‫تبريز در هريان نهض مّي ايران‬ ‫پاليز ‪93‬‬
‫‪51‬‬
‫محترم و خان هاي خود تشريف وبرند ط ودانند ه ري عواهرف پرا ط احساسرات مقردس موهرب‬
‫»‪17‬‬ ‫سروّندي ط افتخار هامع ايران اس ‪.‬‬

‫ميباشد‬ ‫عالطه ور تبريز ساير شهرهاي آذروايجان نيز شاهد ح اي مردم از نهض مّيي شدن ن‬
‫از شهرواني هّ ا گزارشي ودي شرح و تبريز مخاوره شده اس ‪:‬‬

‫«شهرواني تبريز محترماً معرطض ميدارد ديرطز از صبح ع وم كسب وازار عّ دار ط حوم تعطيل ط‬
‫عده كثيري در وازار تج ع مهيج داير و پشتيباني ازدطل هناب آقاي دكتر مصدق ط منويات ايشران‬
‫»‪18‬‬ ‫دارد در ساع ‪11‬وا دعا گويي ذات شاهان خات پذيرف ‪.‬‬

‫انتخابات دوره هفدهم مجلس شوراي ملّي‬

‫دكترمح د مصدق‪ ،‬نخس طزير‪ ،‬هه هّوگيري از دخالتهاي دروار ط اشراف در رطند انتخاوات در‬
‫صدد اصالح قانون انتخاوات وود‪ ،‬وّحاظ حساسي ط اه ي مسرئّ ن ر اط ناچرار ورا قرانون قبّري‬
‫انتخاوات را ورگزار ن ود‪.‬‬

‫و هه واسوادي ط حساسي اكثري مردم در شهرهاي ورزرگ هبهر مّيري از طضرعي خرووي‬
‫ورخودار وود اي در حالي وود ك هرفداران دروار در حوزههاي كوچك انتخاوي وا مرداخالت خرود ور‬
‫ن ع هرفداران شاه ط دروار اقدام ميكردند‪.‬‬

‫در مجّس ه دهم هناحهاي سياسي زير فعالي داشتند‪:‬‬

‫‪ .1‬هرفداران مصدق‬
‫‪ .2‬هرفداران آي ال كاشاني‬
‫‪ .3‬هرفداران دروار‬
‫‪ .4‬ن ايندگان وي هرف‬

‫اگر چ در نهاي فراكسيون هبه مّيي ط فراكسيون سّطن هّبان در مصاف يكديگر وودند‪.‬‬

‫«آي ال كاشاني وا اعزام حج السالم فضل ال محالتي و تبريز مردم را و شرك در انتخاوات‬
‫»‪19.‬‬ ‫دعوت مين ود‬
‫پژطهشنام تاريخ‪ -‬سال نهم‪ -‬ش اره سي ط ششم‬ ‫‪52‬‬

‫رطزنام آذرآوادگان ش اره ‪127‬و تاريخ ‪1330/10/11‬تعداد كانديداهاي تبريز را ‪ 59‬ن ر اعالم‬
‫كرد ك وراي راهياوي ‪9‬ن ر و مجّس ه دهم مبارزه مين ايند‪.‬‬

‫پرشور ط پر تحر وود ط نيرطهاي مذهبي ورا هرديّ‬ ‫فضاي انتخاوات و دليل اه ي مسئّ ن‬
‫طارد ميدان شده اند‪ .‬ن ايندگان دطره ه دهم مجّس شوراي مّيي از آذروايجان عبارتند از‪:‬‬

‫‪ .1‬اهر ‪ :‬عّي اكبر امامي اهري‬

‫‪ .2‬تبريز‪ :‬سيد مح د عّي انگجي‪ ،‬سيد هواد خّخرالي‪ ،‬سريد مرتضري شبسرتري‪ ،‬هرواد گنجر ‪،‬‬
‫عبدالحسي مجتهدي‪ ،‬عّي اصغر مدرس‪ ،‬دكتر اووالحس مّكي‪ ،‬سيد اوراهيم ميالني‪ ،‬اح د وهادري‬
‫‪ .3‬خوي‪ ،‬ماكو‪ ،‬سّ اس ‪ :‬پارسا (اصغرزاده )‬
‫‪ .4‬خّخال‪ :‬ذكالي‬
‫‪ .5‬رضالي ‪ :‬افشار صادقي‬
‫‪ .6‬سراب‪ ،‬كَرمرطد‪ ،‬ميان ‪ :‬فاخر‬
‫‪ .7‬مراغ ‪ :‬فتحعّي افشار‪ ،‬اح د ح يدي‬
‫‪ .8‬مشكي شهر‪ ،‬خياط‪ :‬مير اشرافي‬
‫‪ .9‬مهاواد‪ ،‬ساطهبال ‪ ،‬مكري‪ :‬دكتر حس امامي (امام ه ع تهران)‬

‫از ‪ 9‬ن ر ن ايندگان منتخب مردم تبريز ‪6‬ن ر ن ايندگان ط هرفرداران هبهر مّري وودنردآي الر‬
‫مح د عّي انگجي‪ ،‬دكتر اووالحس مّكي‪ ،‬آي ال سيد اوراهيم ميالني‪ ،‬سيد هواد خّخالي‪ ،‬آي الر‬
‫سيد مرتضي شبستري‪ ،‬عّي اصغر مدرس‪.‬‬

‫فراكسيون هبه مّيي تا قبل از قيام ‪30‬تير ‪ 1331‬سي ن ر وود امرا وعرد از هريران ‪ 30‬تيرر ور‬
‫هواداران دكتر مصدق ط هبه مّي افزطده شد ط فراكسيون «نهض مّيي »تشكيل گرديد‪.‬‬

‫در اي زمان آقايان انگجي‪ ،‬خّخالي‪ ،‬شبستري‪ ،‬ميالني طمردرس از اعضراي فعرال نهضر مّري‬
‫وودند ط اصغر پارسا ن اينده خوي‪ ،‬ماكو ط سّ اس نيز سخنگوي فراكسيون نهض مّيي وود‪.‬‬

‫«طكالي آذروايجان هزط اطلي ن ايندگاني وودند ك و ديدار آي ال كاشاني ط دكتر مصدق رفتند‬
‫كردند‪20».‬‬ ‫ط ح اي خود را از نهض مّي اعالم‬
 ‫تبريز در هريان نهض مّي ايران‬ ‫پاليز ‪93‬‬
‫‪53‬‬
‫وا تشكيل دطل مّي دكتر مصدق‪ ،‬آي ال ميالنري احردي از ن اينردگان تبريرز هري يادداشر‬
‫تبريكي اعالم ميدارد‪:‬‬

‫«و طسيّ رطزنام مهد آزادي‪ ،‬رطنوش راديو تبريز‪ ،‬رطنوش ورازار‪ ،‬آقراي ميررزا زير العاوردي‬
‫ميالني‬

‫اهالي محترم تبريز‪ ،‬هّس خصوصي تشكيل ط و زمامداراي هناب آقاي دكتر مصردق ور ات راق‬
‫آراء ت ايل داده شده ودي طسيّ موفقي مّ ايران رادر مبارزه وا استع ار تبريرك مريگرويم چرون‬
‫مكال حضوري م ك نشد ودي طسيّ تبريكات ص ي ان را تقديم ميدارم‪.‬‬
‫»‪21‬‬ ‫ميالني‬

‫قيام ‪30‬تير و مردم تبريز‬

‫وا رد اعتبار نام اعضاي هبه مّي در مجّس شورا مّي از سروي مخرال ي ‪ ،‬در ‪25‬تيرر ‪1331‬‬
‫نخس طزيري استع ا ميدهد‪.‬‬ ‫دكتر مصدق از س‬

‫وا استع اي مصدق اكثري ن ايندگان فراكسيون نهضر مّري اسرتع ا دادنرد يرادآطري مين ايرد‪،‬‬
‫ن ايندگان عضو هبه مّي تبريز پس از عزل مصدق توس شاه ط نصب اح د قروام هرزط نخسرتي‬
‫تشكيل دهندگان نهض مّي وودند‪.‬‬

‫«چون وا ك ال تاسف چنانچ ساوقاً هم اعالم شد طضع كنوني مجّس مساعد وراي ادام طظي ر‬
‫ن ايندگي نيس ناگزير ماامضا كنندگان ذيل‪ ،‬فراكسيون نهض مّيي ودينوسيّ اسرتع اي خرود را از‬
‫ن ايندگي دطره ه دهم مجّس شوراي مّي تقديم ميداريم‪.‬‬

‫اخگر‪ ،‬اقبال‪ ،‬انگجي‪ ،‬پارسا‪ ،‬هاللي‪ ،‬دادطر‪ ،‬ذكالي‪ ،‬مهندس رضوي‪ ،‬ريگي ‪ ،‬مهنردس زيرر زاده‪،‬‬
‫‪22».....‬‬ ‫دكتر سنجاوي‪ ،‬شاپوري‪ ،‬دكتر شايگان‪ ،‬شبستري‪ ،‬شهيدي‪ ،‬دكتر مّكي‪ ،‬ميالني‪ ،‬موسوي‪.‬‬

‫فضاي حاكم ور آذروايجان وويژه تبريز فضاي ح اي از نهض مّيي طپيگيري گام و گام اخبرار ط‬
‫طقايع دطل ط مجّس ط كشور اس ‪.‬‬
‫پژطهشنام تاريخ‪ -‬سال نهم‪ -‬ش اره سي ط ششم‬ ‫‪54‬‬

‫مردم تبريز وا انتخاب ن ايندگان مجّس شوراي مّيي ك اكثري آنان در تركيرب هبهر مّري طاز‬
‫هرفداران هدي دكتر مصدق ط نهض مّيي وودند‪ .‬مطالبات خود را ك مطالبات مّيي‪ ،‬ه انا ح اي از‬
‫اهداف نهض مّي اس پيگيري مين ايند‪.‬‬

‫سيد هواد خّخالي ن اينده تبريز در مجّرس ه ردهم در ويانرات قبرل از دسرتور نشسر ‪24‬رطز‬
‫‪16‬مرداد ‪1331‬ك حاكي از فشار طپيگيري افكار ع ومي اس ميگويد‪:‬‬

‫«طاگر چنانچ تعطيالت تاوستاني نزديك ن ي شد ط ن ي ترسيدم از اينك م كر اسر صرحب‬

‫نتوانم وكنم مصدّع ن ي شدم ط مخصوصاً وعّ تّگرافات ط نام هايي ك از تبريز ميرسيد كر شر ا‬
‫نكرديد‪23».‬‬ ‫چرا صحب‬

‫وا اعالم خبر عزل دكتر مصدق از سوي شاه ط تعيي اح د قوام وعنوان نخس طزير در ‪25‬تيرماه‬
‫تظاهرات اعتراض ع ومي سراسر كشور وويژه شهرهاي وزرگ را فرا ميگيررد‪ .‬اعالمير شرديدالح‬
‫دي ط آزادي ط استقالل مّي ميخواند مردم را و حركر‬ ‫آي ال كاشاني ورعّي قوام ك اطرا دش‬
‫ط اعتراض ع ومي طاميدارد‪.‬‬

‫«تبريز _ و موهب تّگراف مخبرمرا در تبريرز اسرتع اي مصردق محشرري ورر پرا كررده اسر‬
‫هوانهاي آذروايجاني چنان و هيجان آمده اند ك تسكي آنها غيرر مقردطر اسر ه گري تصر يم‬
‫گرفت اند عازم تهران شوند‪ ،‬وازار تعطيل كرده ط مردم وراي مخاوره وا ن ايندگان تبريز در تّگرافخان‬
‫ه ع شده اند‪ .‬اهالي از طكالء خواستند ك تسّيم اي توهئ مزطران نشوند ‪ ،‬مراكز احزاب ط دستجات‬
‫»‪24‬‬ ‫مّيي م ّو از ه عي اس‬

‫اعتراضات مردمي ط ح اي هاي آي ال كاشاني از دكتر مصدق سرانجام در ‪ 30‬تيرر منجرر ور‬
‫عقب نشيني رژيم ط سقوب نخس طزير چند رطزه‪ ،‬اح د قوام گرديد وا نخس طزيرري مجردد دكترر‬
‫مصدق شورشعف ه هاي ايران را فرا گرف رطز نام مهرد آزادي كر از هرايرد فعرال در هريران‬
‫اس طدر تبريز منتشر ميشود مينويسد‪:‬‬ ‫نهض مّيي شدن ن‬

‫«‪.....‬اقدام شجاعان دانشجويان در نشرنخستي وياني طاوراز تن ر از حكوم سياسي قوام السرّطن‬
‫دانشجويان و شهرستانها قاول هر گونر‬ ‫وا طهود تعطيّي ويشتر كال سهاي درس دانشكده ط عزي‬
 ‫تبريز در هريان نهض مّي ايران‬ ‫پاليز ‪93‬‬
‫‪55‬‬
‫تحسي وود‪ .‬چشم آذروايجان و هوانان مبارز دانشگاه دطخت شده ط هادارد فرزندان تحصيل كرده ما‬
‫»‪25‬‬ ‫وراي نجات آذروايجان ه واره نقش رهبري را عهداره شوند‬

‫مرحوم دكتر اس اعيل رفيعيان از مبارزان دطران نهض مّي مينويسد‪:‬‬

‫«طاقع سي تير‪.... .‬انگّستان ط امريكا ط هر دطل زطرگو ط متجاطزي راك چشم ه ع و منراوع زر‬
‫»‪26‬‬ ‫خيز كشور ما دطخت اند وراي ه يش نااميد ط مثيوس ساخ ‪.‬‬

‫سيد هوادخّخالي (ن اينده تبريز) يكري از ه كراران كاشراني اظهرار كررد كر «اززمران انقرالب‬
‫مشرطه درواره اصالحات اهت اعي وسيار سخ گ ت ط اما كم ع رل شرد ه اسر ‪ .‬سررانجام مرردم‬
‫سخنگويي راستي و نام دكتر مصدق يافت اند ك قادر و انجام اصالحات‪ ،‬ريش ك كردن فسرادط‬
‫»‪27‬‬ ‫كاست از شكاف گسترده وي فقير ط غني اس ‪.‬‬

‫عّي مدرس( ن اينده تبريز)‪ ،‬دس پرطدةشايگان هشدار داد ك كش كش هبقاتي مّي را و خطر‬
‫افكنده اس ‪:‬‬

‫«عّ اصّي ود وختي كشور ما طهود دط هبق مشخص اس ‪ .‬يكي انگل اهت اعي اسر كر در‬
‫عياشي‪ ،‬فساد ط تبذير سر ميكند ط ديگري هبق اي اس دستخوش گرسنگي‪ ،‬ستم ط استث ار‪ ،‬اگرر‬
‫اي طضع طخيم را درمان نكنيم الهرم تاريخ گريبان مان را خواهد گرف ط كشور مارا ناوود خواهد كررد‪.‬‬
‫ميكند»‪28‬‬ ‫تاريخ و ما ميآموزد ك سركوب‪ ،‬استث ار ط ويد ادگري دطل ها‪ ،‬مّي ها طام راتوريها را ناوود‬

‫در هريان اليح درخواس ت ديد اختيارات از سوي مصدق ط تحص ن ايندگان مجّس از ه ّر‬
‫آقايان انگجي‪ ،‬ميالني‪ ،‬خّخالي‪(...... .‬ن ايندگان تبريز)‪ ،‬مردم تبريز ك اكران ورا حضرور در صرحن از‬
‫دطل دكتر مح د مصدق ح اي مين ايند‪.‬‬

‫«وراي اوراز پشتيباني از دطل آقاي دكترر مصردق‪ ،‬صربح سر شرنب ‪ 23‬دي راه ‪1331‬ورازار ط‬
‫دكاكي تعطيل گرديد ط ن ايندگان هبقات مختّف شهر در تّگرافخان گرد هم آمده ط خواسرت هراي‬
‫كردند‪29».‬‬ ‫خود راو ن ايندگان آذروايجان در مجّس مخاوره‬
‫پژطهشنام تاريخ‪ -‬سال نهم‪ -‬ش اره سي ط ششم‬ ‫‪56‬‬

‫در اطّلي سالگرد شهداي قيام ‪30‬تير‪ ،‬سيد مح د عّي انگجي ن اينده تبريز در ميردان وهارسرتان‬
‫در سخنراني خود ميگويد‪:‬‬

‫«افراد‪.....‬تح تايير تبّيغات سوءنرطند طو رهبري هناب آقاي دكتر مصردق نخسر طزيرر مّيري‬
‫مبارزه خود را تح توههات خداطند متعال ادام داده ط تا و نتيج نهايي ورسد ط توه داشت واشرند‬
‫»‪30‬‬ ‫ك قدرت مّ ما فوق قدرتهاس‬

‫فضاي ح اي از دكتر مصدق در تبريز ه چنان ادام مي ياود تا اينك در يكشرنب دهرم آذر مراه‬
‫‪1330‬ن ايندگان هبه آذروايجان هي ديداري وا دكترر مح رد مصردق ح اير ط تبريكرات مرردم‬
‫آذروايجان از س ر موفقي آميز دكتر مصدق و ارطپا ط دفاع از حقوق مّ ايران درديوان اله را ور‬
‫ايشان اوراز ميدارند‬

‫رطزنام مهد آزادي مينويسد‪« :‬آقاي حاج اوراهيم اووال تحي وا ايراد سخنراني پيرامهراي تبريرك‬
‫طپشتيباني اهالي آذروايجان ط مراتب حق شناسي قّبي مردم آذروايجان را ور حضرور نخسر طزيرر‬
‫»‪31‬‬ ‫اوال ن ودند‬

‫حزب توده‬

‫حزب توده در راستاي سياستهاي دطل اتحاد ه ا هير شورطي از مخال ان فعال نهض مّي ن‬
‫هي سالهاي ‪1329‬تا ‪1332‬وود‪ ،‬حزب وا هرح مداطم لغو قرارداد هنوب از مّي شردن ن ر تحر‬
‫ورنام دكتر مصدق ح اي ن ي كرد‪ .‬وّك تالش وراي مّي كردن ن ر را توهئر اي ام رياليسرتي‬
‫عّي شورطي ميدانس ‪ .‬ايرج اسكندري از سران حزب توده اينچيني توضيح ميدهد‪:‬‬

‫ما از مصدق ك وي ترديد ن اينده منرافع ورورژطازي مّري ورود‪،‬‬ ‫«در هول نهض مّي كردن ن‬
‫ايران مبارزه ميكند اما ام رياليستيهراي‬ ‫ح اي نكرديم ما معتقدووديم ك مصدق وراي مّي كردن ن‬
‫آمريكايي پشتيبان اي هنبش اند ك معني اش اي اس ك آن را رهبري مريكننرد‪ .‬پرس اير نتيجر‬
‫كنند‪32».‬‬ ‫پشتيباني‬ ‫نادرس را گرفتيم ك ك ونستيها نبايد از نهض مّيي كردن ن‬

‫دكتر سيد مح د ميالني از دانشجويان طق دانشرگاه تبريرز در خصروص فعالير هراي سرازمان‬
‫دانشجويي هوادار حزب توده در دانشگاه تبريز ميگويد‪« :‬تبريز ه يش در مبارزات سروود ط هّو ورود‬
 ‫تبريز در هريان نهض مّي ايران‬ ‫پاليز ‪93‬‬
‫‪57‬‬
‫تثيير ميگذاش ط مردم گوش و زنگ وودند‪ ،‬متاس ان حضور حزب توده و عنوان يك نيرط‪ ،‬معارض‬
‫‪33»...‬‬ ‫حرك هاي مّيي ط اسالمي وود‪.‬‬

‫«دانشجويان هودار حزب توده در ميتينگ ها طاهت اعات تبريز حضرور فعرال داشرت ط ورا پخرش‬
‫وياني عّي دكتر مصدق ط آي ال كاشاني اقدام و نوشت شعارهاي اهان آميز عّي مقامات دطلر‬
‫ميكردند»‪34‬‬
‫پژطهشنام تاريخ‪ -‬سال نهم‪ -‬ش اره سي ط ششم‬ ‫‪58‬‬

‫روزنامه ها و نشريات تبريز در نهضت ملّي نفت‬

‫رطز نام مهد آزادي وا توصي آي ال كاشراني در مرورّ ‪1329/5/12‬از طزارت فرهنرگ طقر‬
‫مجوز انتشار درياف ط در ت ام دطره نهض مّي از آن ح اي كرد‪.‬‬

‫مشي اي رطز نام «احترام و قواني مقدس اسالم ط تامي آزادي حقيقري »‪35‬وروده ط مسرالل ط‬
‫اخبار نهض مّيي كانون توه اط وود‪ .‬و لحاظ عدم ه سويي رطزنام وا استاندار طقر آذروايجران ‪-‬‬
‫دكتر اقبال – محلي چاپ رطز نام مورد هجوم ع ّال استاندار قرار ميگرد‪ ،‬در پي اي اقدام مردير مسرئول‬
‫»‪36‬‬ ‫رطز نام هبه مّي اعالم ميدارد «دكتر اقبال وساب چاقو كشي راه انداخت ط اينجا امني نيس‬

‫هنگاميك دكتر مصدق در حال مدافع حقوق مّ ايران در ديوان اله وود‪ ،‬مخرال ي ه چنران‬
‫دكتر مصدق ط دطل را مورد انتقاد ط ح ّ قرار داده وودند رطز نام مهد آزادي مينويسد‪:‬‬
‫«وگذاريد دكتر مصدق در مقاول دش از س ر پر خطر خويش ورگردد‪...........‬و صالح مّ ايران‬
‫اس ك دكترمصدق را در وراور دادگاه تقوي ن اليم طاز شخصي ط محبووي وي ال ّي اط ور ن رع‬
‫مردم است اده كنيم »‪37‬‬

‫رطز نام قيام ماد وا مسؤلي مرحوم دكتر اس اعيل رفيعيان يكي از رهرال مّيري آذروايجران هري‬
‫سالهاي ‪1330-1331‬و چاپ رسيد‪ .‬اسر اعيل رفيعيران فرزنرد شريخ مح رد حسر رفيعيران از‬
‫مخال ان فرق دمو كرات آذروايجان اس ك در هريان حاك ي فرق دموكرات آذروايجران در شرهر‬
‫مرند ودس عوامل شورطي و شهادت رسيد قيام ماد وا محتواي ضرد اسرتع اري در تقوير دطلر‬
‫دكتر مصدق از اط وعنوان «تنها ريئس دطلتي اس ك وا پشتيباني ط تقوي هبقات مردم ط احرزاب در‬
‫حساس تري وره تاريخ كشور‪ ،‬زمام امور را و دس گرفت اس »‪38‬ياد ميكند‪.‬‬
‫‪39‬‬ ‫اووالقاسم ورادران مدير رطز نام چكاط‪ ،‬مصدقي صرف وود‬

‫رطزنام آذرمرد وا مسولي اشرفي گنج اي از هرفداران نهض مّي وود وعد كودتاي ‪28‬مرداد از‬
‫مرد‪40‬‬ ‫شدت ناراحتي سقوب دكتر مصدق سكت كرد ط‬

‫رطزنام فرياد وا گرايش چپ در فاصّ سالهاي ‪1329‬تا ‪1331‬در نقش ارگان ه عي هروداران‬
‫‪41‬‬ ‫صّح تبريز انتشار ياف ‪.‬‬
 ‫تبريز در هريان نهض مّي ايران‬ ‫پاليز ‪93‬‬
‫‪59‬‬
‫رطزنام اختر ش ال ط نعرة شرق هي سالهاي ‪1331‬ط‪1332‬منتشر ك پس از كودتاي ‪28‬مرداد‬
‫متوقف گرديدند‪.‬‬

‫رطزنام آذروادگان و صاحب امتيازي مح د ديهيم ط سردويري عبدال زهتاوي تا پريش از انقرالب‬
‫اسالمي در تبريزمنتشر ميگرديد اي رطز نام از مدافعي سّطن ط هرفدار شاه در تبريز وود‪ .‬رطز نام‬
‫»‪42‬‬ ‫آذرآوادگان «ه يش سعي ميكرد خود را شاه دطس ط هوداردروار ط حكوم پادشاهي نشان دهد‬

‫وا توه و فضاي نسبتاً آزاد در اي دطره از ميان رطزنام هاي منتشره در آذروايجان «‪ 12‬عنوان از‬
‫ميكنند‪43».‬‬ ‫رطزنام ها از سياس ط ورنام دكتر مصدق و هور هدي هواداري‬

‫وعررد از كودترراي ‪ 28‬مرررداد‪ ،‬س ر هبد شرراه وخترري اسررتاندار آذروايجرران شرررقي در نام ر م رور‬
‫‪1332/6/19‬هه اع ال محدطي وراي مطبوعات و نخس طزير چني مينويسرد‪.........« :‬اكنرون در‬
‫شهر تبريز متجاطز از ‪45‬امتياز رطزنام داده شده ك عده اي از آنها ه ت اي يكي دطوار منتشر ميگرديرد‪.‬‬
‫»‪44‬‬ ‫‪.....‬مطالبي در رطزنام ها درج ميگردد ك ور خالف شئونات م ّك ط شعالر مّي ط مذهبي ميواشد‬

‫اوضاع تبريز در کودتاي ‪ 28‬مرداد ‪1332‬‬

‫«هرفداران نهض مّيي ط دكتر مصدق ‪17‬مررداد در ورا گّسرتان ورا حضرور گسرتردهي مرردم‬
‫»‪45‬‬ ‫ميتينگ ورگزار كردند‬

‫دكتر ميالني از شاهدان عيني طقايع ميگويد‪:‬‬

‫«شبش در تبريز تظاهرات وود‪ ،‬مردم در ميردان سراع شرديداًو ن رع دكترر مصردق تظراهرات‬
‫مي كردند صبح ك در تهران كودتا ميشود‪ ،‬تقريباً نزديك ظهر نيرطهاي ماهراهو ط يك سري عناصر‬
‫اطواش‪ ،‬چ اق و دس و راه مي افتند طدر شهر شرطع كردند در شهر تظاهرات كردن‪ ،‬شرطع كردنرد‬
‫شعار عّي مصدق «محو اط لسون مصدق يعني مرگ ور مصدق » شرطع و تاراج هاهايي كردند كر‬
‫»‪46‬‬ ‫طاوست و اط وود‪.‬‬

‫سرپرسرتي تبّيغرات آذروايجران ط‬ ‫ناصر نج ي اطايل سال ‪1332‬از هرف دكتر مصدق و سر‬
‫راديو تبريز منصوب ط از هرفداران دكتر مصدق وود اط طقايع ‪28‬مرداد در تبريز را چني ويان ميكند‪:‬‬
‫پژطهشنام تاريخ‪ -‬سال نهم‪ -‬ش اره سي ط ششم‬ ‫‪60‬‬

‫ور اداره نررط‪ ،‬عردهّي از‬ ‫«هنوز چند قدمي از خياوان شاه ور نگذشت وودم آشنايي وا شتاوزدگي گ‬
‫هرفداران شاه ط گرطههاي ديگر و آنجا (راديو تبريز )ح ّ كرده اند ط قصرد اشرغال راديرو تبريرز را‬
‫دارند‪ ...‬از كنارم كاميونهاي ارتشي پر از سرواز ط هواخواهان شاه ميگذشتند ك شرعار ضرد مصردق‬
‫‪47»...‬‬ ‫ميدادند‪.‬‬

‫ح يد مالزاده در خاهرات خود مينويسد‪« :‬اطلي كيوسرك مطبوعراتي را در تبريرز ونيراد نهرادم ط‬
‫»‪48‬‬ ‫اطواش در ‪ 28‬مرداد ‪1332‬آنرا و آتش كشيدند‬

‫ح يد مالزاده مينويسد‪« :‬وازاريان هودار هبه مّي و محض اهالع از سقوب مصدق مغرازههراي‬
‫»‪49‬‬ ‫خودشان را وستند ط و خان هايشان رفتند‬

‫مسعود حجازي در خاهرات خود مينويسد‪:‬‬

‫«در كودتاي ‪ 28‬مرداد عدهّ اي و زندان افتادند از ه ّ م ط اصغر پارسا‪.... .‬آير الر ميالنري‪،‬‬
‫»‪50‬‬ ‫انگجي‪ ،‬شبستري‪........ .‬يرطاند طكيل دادگستري از ارامن تبريز ط ه عي ديگر‬

‫نخس طزير هديد (سرلشكر زاهدي )تح فرمان شاه وا كودتاي ‪ 28‬مرداد ور اطضاع مسّ ط س هبد‬
‫اهراي تداوير سياستهاي پرس از كودترا از‬ ‫شاه وختي را وعنوان استاندار آذروايجان و تبريز اعزام تا ض‬
‫»‪51‬‬ ‫فعاليتهاي مخال ي مراقب ن ايد اطدر اوالغي استاندار قيد ن ود «مواظب واشيد تحريكاتي نكنند‬

‫نتيجهگيري‬

‫وعنوان سرماي‬ ‫و نظور رهايي فزطن ور نيم قرن از استع ار انگّيس‪ ،‬هريان نهض مّيي شدن ن‬
‫وسيار مهم مّي ايران و رهبري دكتر محّ د مصدق ط ه راهي موير آي ال كاشاني ط سراير رهرال‬
‫مّيي ط مذهبي در طاپسي سالهاي ده ‪ 30‬آغاز گرديد‪.‬‬

‫در اي هريان مّيي رهال ط شخصيتهاي سياسي ط مذهبي آذروايجان وا پشتوان گسترده مردمي در‬
‫فضايي كامالً پويا طهدف ند‪،‬ه چون ه يش تاريخ دي خود را نسرب ور سررزمي خرود ايرران‪ ،‬ادا‬
‫ن ودند‪ .‬تبريز نهض مّيي را تكرار تجرو مشرطه ميدانس ‪ ،‬ه چنان ك وقاي مشرطه وي مداخّر‬
‫آنان م ك نبود‪ ،‬در نهض مّيي نيز آنان نقش تثيير گذار خود رادر رطند اي حركر مّيري مسرؤالن‬
‫اي ا ن ودند‪ .‬اند زماني از فضاي غ بار تبعات اشرغال ايرران ط مصرالب فرقر دمكررات آذروايجران‬
 ‫تبريز در هريان نهض مّي ايران‬ ‫پاليز ‪93‬‬
‫‪61‬‬
‫س ري نشده وود‪ ،‬اي وار تبريز وا نشاهي هوش ندان منافع مردم ايران رادر ح اير از نهضر مّيري‬
‫پشتيباني ن ود‪.‬‬

‫يادداشتها‬

‫‪ -1‬در اي زمان پهن هغرافيايي آذروايجان شامل آذروايجان شرقي‪ ،‬اردويل ط آذروايجان غروي ميواشد‪.‬‬
‫‪ -2‬منوچهر اقبال استاندار ط سرتيپ شوك ريئس شهروانيهاي آذروايجان ط ساير مقامات استان‪.‬‬
‫‪ -3‬رطزنام مهد آزادي‪ ،‬ش اره ‪.1329/10/16 ،16‬‬
‫‪ -4‬نيكبخ ‪ ،‬رحيم‪ ،‬هنبش دانشجويان تبريز و رطاي اسناد ط خاهرات‪ ،‬تهران‪ :‬سوره مهر‪ ،1381 ،‬ص ‪.65‬‬
‫‪ -5‬ه ان‪ ،‬ص ‪.68‬‬
‫‪ -6‬رطزنام مهد آزادي‪ ،‬ش اره ‪.1329/10/10 ،17‬‬
‫‪ -7‬رطزنام مهد آزادي‪ ،‬ش اره ‪.1330/10/18 ،51‬‬
‫‪ -8‬مّك قاس ي‪ ،‬منوچهر (از دانشجويان طق دانشگاه تبريرز) در مصراحب ورا رطزنامر مهرد آزادي‪ ،‬شر اره‬
‫‪ ،3635‬پنج شنب ‪ 24‬شهريور ‪ ،1384‬ص ‪.4‬‬
‫‪ -9‬رطزنام مهد آزادي‪ ،1329/9/9 ،‬ش اره ‪.13‬‬
‫‪ -10‬ترك ان‪ ،‬مح د‪ ،‬نقدي ور مصدق ط نبرد قدرت‪ ،‬تهران‪ :‬رسا‪ ،1370 ،‬ص ‪ 49‬ط ‪.50‬‬
‫‪ -11‬ص ري‪ ،‬مح د عّي‪ ،‬قّم ط سياس ‪ ،‬تهران‪ :‬مركز اسناد انقالب اسالمي‪ ،1380 ،‬ص ‪.72‬‬
‫‪ -12‬نيكبخ ‪ ،‬رحيم؛ اس اعيلزاده‪ ،‬ص د‪ ،‬زندگي ط مبارزات شهيد آي ال سيد مح دعّي قاضي هباهبرايي‪،‬‬
‫تهران‪ :‬مركز اسناد انقالب اسالمي‪ ،1380 ،‬ص ‪.72‬‬
‫‪ -13‬رطزنام آذروادگان‪ ،‬ش اره ‪.1330/4/26 ،114‬‬
‫‪ -14‬رطزنام مهد آزادي‪ ،‬ش اره ‪.1330/5/30 ،39‬‬
‫‪ -15‬رطزنام مهد آزادي‪ ،‬ش اره ‪.1330/6/7 ،40‬‬
‫‪ -16‬رطزنام مهد آزادي‪ ،‬ش اره ‪.1330/6/27 ،42‬‬
‫‪ -17‬ه ان‪.‬‬
‫‪ -18‬آرشيو سازمان اسناد ط كتاوخان مّي ش ال غرب كشور‪ ،‬گزارش «از هّ ا و شهرواني تبريز»‪.‬‬
‫‪ -19‬رطزنام مهد آزادي‪ ،‬ش اره ‪.1330/10/23 ،52‬‬
‫‪ -20‬رطزنام مهد آزادي‪ ،‬ش اره ‪.1331/9/30 ،95‬‬
‫پژطهشنام تاريخ‪ -‬سال نهم‪ -‬ش اره سي ط ششم‬ ‫‪62‬‬

‫‪ - 21‬رطزنام مهد آزادي‪ ،‬ش اره ‪.1331/5/4 ،74‬‬

‫‪ -22‬نجاتي‪ ،‬غالمرضا‪ ،‬هنبش مّي شدن صنع ن ايران ط كودتاي ‪28‬مرداد ‪ ،1332‬چاپ هشتم‪ ،‬ويهرا‪،‬‬
‫‪ ،1378‬صص ‪ 302‬ط ‪.301‬‬
‫‪ -23‬مذاكرات مجّس شوراي مّي‪ ،‬نشس ‪ 16 ،24‬مرداد ‪.1331‬‬
‫‪ -24‬ترك ان‪ ،‬مح د‪ ،‬قيام سيام تير و رطاي اسناد‪ ،‬چاپ سوم‪ ،‬تهران‪ :‬دهخدا‪ ،1361 ،‬ص ‪.127‬‬
‫‪ -25‬رطزنام مهد آزادي‪ ،‬ش اره ‪.1331/5/11 ،75‬‬
‫‪ -26‬رطزنام قيام ماد‪ ،‬ش اره ‪.1331/12/28 ،2‬‬
‫‪ -27‬آوراهاميان‪ ،‬يرطاند‪ ،‬ايران وي دط انقالب از مشرطه تا انقالب اسالمي‪ ،‬تره كاظم فيرطزمند‪ ،‬حس‬
‫ش س آطري ط محس مدير شان چي‪ ،‬تهران‪ :‬نشر مركز‪ ،1337 ،‬ص ‪( ،243‬از صورت هّسرات مرذاكرات‬
‫مجّس ه دهم ‪ 14‬دي ‪.)1331‬‬
‫‪ -28‬ه ان‪ ،‬ص ‪( 243‬از صورت هّسات مذاكرات مجّس ه دهم ‪ 15‬آذر ‪.)1331‬‬
‫‪ -29‬كوهستانينژاد‪ ،‬مسعود‪ ،‬اختيارات ط لوايح قانوني دكتر مصدق‪ ،‬تهران‪ :‬ني‪ ،1383 ،‬ص ‪.233‬‬
‫‪ -30‬ترك ان‪ ،‬ه ان‪ ،1370 ،‬ص ‪.56‬‬
‫‪ -31‬رطزنام مهد آزادي‪ ،‬ش اره ‪ ،49‬مور ‪ ،1330/9/21‬ص ‪.1‬‬
‫‪ -32‬آوراهاميان‪ ،‬ه ان‪ ،‬ص ‪.292‬‬
‫‪ -33‬نيكبخ ‪ ،‬رحيم‪ ،‬مصاحب وا دكتر ميالني‪ ،‬تهران‪ :‬آرشيو دفتر ادويات انقالب اسالمي‪ ،1380 ،‬هّسر ‪،3‬‬
‫ص ‪.161‬‬
‫‪ -34‬سند طزارت كشور (شهرواني كل كشور)‪ ،‬ش اره ‪ ،854/1-32‬تاريخ ‪.1331/5/21‬‬
‫‪ -35‬پي ان‪ ،‬سيد اس اعيل‪« ،‬مهد آزادي تبريز»‪ ،‬فصّنام تاريخ معاصر ايران‪ ،‬سرال ‪ ،7‬شر اره ‪ ،28‬تاوسرتان‬
‫‪ ،1382‬ص ‪.7‬‬
‫‪ -36‬ه ان‪ ،‬ص ‪. 8‬‬
‫‪ -37‬رطزنام مهد آزادي‪ ،‬ش اره ‪.1330 /4/27 ،43‬‬
‫‪ - 38‬رطزنام قيام ماد‪ ،‬ش اره ‪.1331/12/28 ،2‬‬
‫‪ -39‬پي ان‪ ،‬ه ان‪ ،‬ش اره ‪ ،26‬ص ‪.9‬‬
‫‪ -40‬ه ان‪ ،‬ص ‪.9‬‬
‫‪ -41‬رطزنام عصر آزادي‪ ،‬ش اره ‪.1382/5/5 ،42‬‬
‫‪ -42‬مجيدي‪ ،‬موسي‪ ،‬تاريخچ ط تحّيل رطزنام هاي آذروايجان‪ ،‬تهران‪ :‬كتاوخان مّي‪ ،1382 ،‬ص ‪.27‬‬
‫‪ -43‬ه ان‪ ،‬ص ‪.7‬‬
‫‪ -44‬اسنادي از مطبوعات ايران (‪1340-1320‬ه‪.‬ش)‪ ،‬و كوشش اح د گل مح ردي‪ ،‬مركرز اسرناد نهراد‬
‫رياس ه هوري‪ ،1378 ،‬صص ‪.172-173‬‬
‫‪ -45‬رطزنام نيرطي سوّم‪ ،‬ش اره ‪.1332/5/19 ،231‬‬
‫‪ -46‬نيك وخ ‪ ،‬ه ان‪ ،1380 ،‬ص ‪.161‬‬
 ‫تبريز در هريان نهض مّي ايران‬ ‫پاليز ‪93‬‬
‫‪63‬‬

‫‪ -47‬مكيي‪ ،‬حسي ‪ ،‬كودتاي ‪ 28‬مرداد ط رطيدادهاي متعاقب آن‪ ،‬تهران‪ :‬عّ ي‪ ،1378 ،‬صص‪.279 -276‬‬
‫‪ -48‬مالزاده‪ ،‬ح يد‪ ،‬سيري در كوچ هاي خاهرات‪ ،‬چاپ دطم‪ ،‬تبريز‪ :‬انتشارات ار ‪ ،1391 ،‬ص ‪.106‬‬
‫‪ -49‬ه ان‪ ،‬ص ‪.113‬‬
‫‪ -50‬حجازي‪ ،‬مسعود‪ ،‬رطيدادها ط داطري‪ ،‬تهران‪ :‬نيّوفر‪ ،1357 ،‬ص ‪.662‬‬
‫‪ -51‬عاوديني‪ ،‬ناهيد‪ ،‬هامهم‪ ،‬ايام طيژه تاريخ معاصر‪ ،‬ش اره ‪ ،71‬پنچشنب ‪ 3‬شهريور ‪ ،1390‬ص ‪.5‬‬